Sie sind auf Seite 1von 648

MANUAL DE GALEGO CIENTFICO

Carlos Garrido / Carles Riera

MANUAL DE
GALEGO CIENTFICO
ORIENTAONS LINGSTICAS
2. ediom, revista e acrescentada

Atravs Editora
2011
MANUAL DE GALEGO CIENTFICO

1. ediom: maro de 2000


2. ediom: maro de 2011 e outubro de 2011 (reimpressom)

2011 Associaom Galega da Lngua (AGAL)

2011 Carlos Garrido Rodrigues e Carles Riera i Fonts

ISBN: 978-84-87305-42-9
Depsito legal: C 5060-2011

Coordenaom Editorial: Jos Manuel Outeiro

Autores:
Prof. Doutor CARLOS GARRIDO
Departamento de Traduom e Lingstica
Faculdade de Filologia e Traduom
Universidade de Vigo
36200 Vigo
correio-e: cgarrrido@uvigo.es

Prof. Doutor CARLES RIERA


Facultat de Cincies de la Comunicaci Blanquerna
Universitat Ramon Llull
08001 Barcelona (Catalunha)

Conceom de capa:
Panchez

Diagramaom e impressom:
Sacauntos Cooperativa Grfica - www.sacauntos.com

Reservados todos os direitos de acordo com a legislaom em vigor.


Ao saudoso professor Ernesto Guerra da Cal, que nos
dixo, num lcido entardecer lisboeta, que o galego dis-
punha j at de gria militar...
NDICE GERAL

Prlogo segunda ediom 13


Apresentaom 17
Siglas e abreviaturas 19

PARTE I: INTRODUOM LNGUA ESPECIALIZADA DA CINCIA


1. As lnguas especializadas tcnico-cientficas e a sua habilitaom em galego 25
As lnguas especializadas: o galego cientfico 25
As deficincias do lxico galego e a habilitaom terminolgica 28
Caratersticas da linguagem cientfica 41
Critrios para a fixaom do lxico cientfico 43

PARTE II: ASPETOS PROSDICOS E ORTOGRFICOS DO LXICO CIENTFICO


2. A acentuaom 49
Transcriom de helenismos e a sua passagem para o latim 49
Acentuaom etimolgica 51
Acentuaom nom etimolgica determinada por interferncia 52
Acentuaom analgica 53
Variaom acentual 54
Acentuaom divergente de termos entre galego e castelhano 56
3. Uso do hfen ou trao de uniom 66
Uso do hfen nos compostos (prprios) por associaom de palavras 66
Uso do hfen nos compostos (prprios) por prefixaom 72
Uso do hfen nos recompostos 74
4. Vocalismo: a/ e 76
5. Vocalismo: o / u 81
6. Consonantismo: visom geral 83
7. Consoantes fortes: c / qu / k 85
8. Consoantes suaves: b / v 87
9. Consoantes suaves: g / x 89
10. Consoante nasal: -n (ene final) 93
11. Consoantes lquidas: l (/lh), r (/rr) 95
12. Consoantes c / / z / s / ss 97
13. Consoante muda: h 102
14. Grupos consonnticos cultos 103
15. Famlias irregulares de termos 110
PARTE III: ASPETOS MORFOLGICOS DO LXICO CIENTFICO
16. Gnero e nmero 115
Observaons sobre o gnero 115
Observaons sobre o nmero 120
17. Neologia. Emprstimos e decalques 123
Tipologia geral 123
Emprstimos e decalques 124
Grau de integraom dos emprstimos lexicais 125
Latinismos 125
Anglicismos lexicais 128
18. Neologia de significado 130
Polissemia 130
Redefiniom 131
Conversom ou habilitaom semntica 132
Apropriaom 144
19. Neologia de forma. Generalidades 145
Derivaom 145
Composiom 145
Tipos de afixos 146
Distinom semntica dos afixos 148
20. Derivaom 149
Formaom de substantivos a partir de substantivos 149
Formaom de substantivos a partir de adjetivos 155
Formaom de substantivos a partir de verbos 157
Formaom de adjetivos a partir de substantivos (e de adjetivos) 163
Formaom de adjetivos a partir de verbos 169
Formaom de verbos a partir de substantivos, adjetivos, verbos e advrbios 171
21. Composiom 174
Introduom 174
Compostos imprprios ou descontnuos 174
Recompostos: generalidades 179
Classificaom dos recompostos 181
Radicais gregos 184
Radicais latinos 209
Radicais greco-latinos de sentido numrico 220
Mltiplos e submltiplos decimais 221
Compostos prprios ou contnuos 222
Por prefixaom 222
Por associaom de palavras 226
22. A derivaom e a composiom nos sistemas de nomenclatura 230
Qumica e Bioqumica 230
Fsica e Astronomia 251
Biologia e Geologia 252
Medicina e Farmacologia 258
23. Abreviaom ou reduom 260
Braquigrafia 260
Abreviaturas 260
Smbolos 261
Siglas 262
Acrnimos 267
Aspetos morfossemnticos da siglaom 269
Palavras truncadas 270
Elipse 271
24. Outros procedimentos da neologia de forma 273
Termos onomatopeicos 273
Termos surgidos por analogia 274
Designaom livre 274

PARTE IV: ASPETOS SEMNTICOS DO LXICO CIENTFICO


25. Aspetos semnticos da formaom do lxico cientfico 277
26. Termos homonmicos 280
27. Termos sinonmicos 282
28. Termos paronmicos 294
29. Termos antonmicos 299
30. Dvidas e interferncias lexicossemnticas 301

PARTE V: A MORFOSSINTAXE DO GALEGO CIENTFICO


31. A habilitaom e caraterizaom da morfossintaxe do galego cientfico 343
32. Tipos de oraom do galego cientfico e sua constituiom 348
Oraons interrogativas 348
Oraons imperativas 349
Oraons declarativas ou assertivas 351
Verbos conetivos nas oraons declarativas 351
Sintagmas ou frases nominais 352
Usos caratersticos do artigo no galego cientfico 357
Os pronomes pessoais 361
Pronomes pessoais em funom de sujeito e ns pedaggico 362
Colocaom dos pronomes pessoais tonos 363
Usos do dativo 369
Os pronomes ordinais e quantificadores 371
Clusulas de relativo 377
Expressom da relaom causa-efeito 381
33. Mecanismos de coesom textual no galego cientfico 387
Coesom lexical 389
Coesom referencial 389
Coesom temporal 393
Coesom frsica 394
Coesom interfrsica 401
34. O sistema verbal do galego cientfico (I): formas verbais finitas 432
Procedimentos para evitar ou simplificar clusulas verbais (finitas) 432
Presente do indicativo 432
Futuro do indicativo 441
Potencial 444
Presente do conjuntivo 445
Futuro do conjuntivo 448
Usos pronominais dos verbos 453
A voz passiva 456
35. O sistema verbal do galego cientfico (II): formas verbais infinitas 463
Infinitivo 463
Infinitivo flexionado 468
Gerndio 483
Particpio 491
36. O sistema verbal do galego cientfico (III): perfrases verbais 495
Perfrases aspetuais 495
Perfrases modais 502
Perfrase temporal ir + infinitivo 504
37. Tematizaom, focalizaom e topicalizaom no galego cientfico 507
Tematizaom 507
Focalizaom 509
Topicalizaom 515
38. Estruturas morfossintticas de baixa freqncia no galego cientfico 516

APNDICES
Apndice I: O alfabeto grego e o lxico cientfico 521
Apndice II: Leitura de nmeros e expressons quantitativas 523
Apndice III: Smbolos matemticos 529
Apndice IV: Grandezas e unidades do Sistema Internacional (SI) 531
Apndice V: Tabela peridica dos elementos qumicos 533

BIBLIOGRAFIA CITADA E CORPUS TEXTUAL CONSIDERADO NO ESTUDO DA MORFOSSINTAXE 237

NDICE REMISSIVO DE TERMOS 549


PRLOGO SEGUNDA EDIOM

Cerca de dez anos tenhem decorrido desde a publicaom da primeira ediom do Ma-
nual de Galego Cientfico. A nossa dedicaom durante esse perodo investigaom, do-
cncia e ao exerccio da traduom especializada, bem como o nosso envolvimento na or-
ganizaom e ministraom, na Universidade de Vigo, de vrios cursos de galego cientfico,
tenhem-nos proporcionado um conhecimento mais aprofundado do galego-portugus
tcnico-cientfico. Umha vez que a primeira ediom do Manual est j praticamente esgo-
tada, dispomos agora da oportunidade de plasmar numha segunda ediom da obra, revista
e alargada, umha visom mais completa e rigorosa de recurso tam importante para a pro-
moom social da lngua na Galiza.
Assim, com o intuito de oferecermos um panorama mais abrangente da constituiom
do galego-portugus tcnico-cientfico e de incrementarmos, por conseguinte, a utilidade
da obra, na presente ediom do Manual inclumos, como novidade, umha extensa secom
(parte V) consagrada ao estudo da morfossintaxe da lngua especializada, aspeto funda-
mental para um cultivo eficaz do galego cientfico 1. Outros contedos novos que incor-
pora esta segunda ediom som o reforo da anlise da estratgia de habilitaom em galego
das lnguas especializadas, agora tambm aplicada ao setor da morfossintaxe, a intro-
duom de emendas, aditamentos ou pontos de vista diferentes julgados mais rigo-
rosos nalguns captulos concretos (acentuaom dos termos, nominalizaom do infini-
tivo, caraterizaom semntica e pragmtica de alguns termos, etc.) e a inclusom de novos
apndices de interesse prtico (sobre a leitura de nmeros e expressons quantitativas, por
exemplo). Naturalmente, a revisom do texto tambm deu ensejo para acrescentarmos nu-
merosos exemplos e para corrigirmos alguns erros formais e factuais que se insinuaram na
primeira ediom, assim como, j sob o aspeto normativo, para atualizarmos a ortografia
conforme a adaptaom galega do Acordo Ortogrfico da Lngua Portuguesa de 1990 efe-
tuada em 2009/10 pola Comissom Lingstica da Associaom Galega da Lngua2.
1
Na realidade, grande parte da descriom e orientaom lingsticas que nessa nova secom se oferece, nomea-
damente no que di respeito s estruturas que qualificamos de intensificadas (infinitivo flexionado, futuro do
conjuntivo, passiva prpria, perfrases verbais, mecanismos de coesom, etc.), tambm se revela pertinente em
relaom ao uso do galego culto geral, circunstncia que, por um lado, reala o entroncamento da lngua especi-
alizada com a lngua normativa geral e, por outro lado, torna tambm til o Manual de Galego Cientfico para um
pblico alheio, em princpio, ao campo tcnico-cientfico, mas interessado no conhecimento das fases formais
da lngua da Galiza.
2
A aplicaom do Acordo Ortogrfico da Lngua Portuguesa de 1990, hoje j em vias de plena efetivaom em
Portugal e no Brasil, acarreta para a nossa expressom tcnico-cientfica vantagens evidentes em dous captulos:
economiza e regulariza o emprego do hfen nas vozes (re)compostas e contribui para unificar (sem o conse -
guir plenamente) os usos das seqncias consonnticas cultas entre o galego-portugus europeu e o america -
no (o que potencia a eficcia da comunicaom cientfica). Precisamente a essa atualizaom ortogrfica se vin-
cula a nova redaom do captulo dcimo quarto do Manual, respeitante s seqncias consonnticas cultas.
(Por seu turno, a atualizaom ortogrfica realizada pola Comissom Lingstica da AGAL no relativo ao emprego
do hfen e terminaom em -n dos greco-latinismos graves ou esdrxulos nom exigiu qualquer alteraom de
fundo nesta segunda ediom, pois tais aspetos j foram incorporados, de modo preventivo e reivindicativo, na
primeira ediom da obra).

13
14 - PRLOGO SEGUNDA EDIOM

Dous lustros voltados desde a publicaom da primeira ediom do Manual de Galego


Cientfico, a situaom sociolingstica do galego hoje nom significativamente melhor da
que entom se descrevia no prefcio da obra e, se calhar, nalguns aspetos, tem vindo a ser
mais preocupante: a lngua nom consegue assentar-se com fora no ensino, nem nos
meios da comunicaom social, nem no mbito tcnico-cientfico, enquanto continua a
perder falantes e, nos ltimos tempos, alvo de reacionrias campanhas de desprestgio
protagonizadas por setores sociais minoritrios, mas que acham recetividade num poder
poltico pouco comprometido com a perduraom da cultura autctone da Galiza.
Neste contexto desfavorvel normalizaom da nossa lngua, cumpre, portanto,
afirmar aqui rotundamente que o galego, em relaom capacidade para desempenhar
com plena eficcia funons comunicativas e, em particular, para servir de veculo de ex-
pressom no campo tcnico-cientfico, nom se encontra, em absoluto, em inferioridade de
condions frente ao castelhano: ainda que o galego fosse que nom umha lngua mi-
noritria (circunscrita a quatro provncias), ele, razoavelmente promovido, ainda poderia
exercer com dignidade as funons comunicativas associadas produom e socializaom da
Cincia, bem entendido que a difusom da Cincia, hoje universalmente feita em ingls,
lngua franca internacional, ao galego fica vedada, em todo o caso, aproximadamente na
mesma medida que ao castelhano3.
Ora, nem sequer se trata de um idioma minoritrio: variante ibrica setentrional de
umha lngua de cultura de projeom pluricontinental, veculo expressivo da Cincia e da
Tcnica desde h sculos, hoje com crescente influncia nos foros internacionais (graas,
sobretodo, ao Brasil), o galego, enquanto galego-portugus, continua a apresentar riqus-
simas potencialidades para a sociedade galega e imensa capacidade para a comunicaom
especializada. Contribuir para tirar proveito dessa capacidade, contribuir para atualizar
essas potencialidades, continua a ser a principal aspiraom, dez anos depois, do Manual de
Galego Cientfico.
Carlos Garrido
Vigo, novembro de 2009

3
Sobre os conceitos de produom, difusom e socializaom da Cincia, cf. Carles Riera (2005b). A produom da
Cincia a primeira comunicaom de conhecimento, diretamente derivada da investigaom, que se verifica
entre especialistas na mesma disciplina (por exemplo, atravs da redaom e defesa de teses doutorais); a difu-
som da Cincia consiste na extensom ou espalhamento dos conhecimentos obtidos na investigaom no seio
da comunidade internacional de especialistas e feita atravs de umha interlngua, tipicamente mediante arti-
gos de revista especializada ou comunicaons em congressos; a socializaom da Cincia corresponde trans-
missom do conhecimento entre um especialista (ou mediador especializado) e leigos ou aprendizes, e inclui o
ensino e a divulgaom da Cincia, realizados por meio de livros de texto, de livros ou artigos de divulgaom, de
documentrios cientficos, etc. Justamente, a constataom de nom se registar na prtica significativa inferiori-
dade do galego a respeito do castelhano na capacidade para a comunicaom cientfica mesmo quando se
desconsidera, por ignorncia, pusilanimidade ou sectarismo, a unidade lingstica galego-portuguesa fazia
parte da carta que em maio de 2009 dirigrom sociedade galega nove investigadores orindos da Galiza vin -
culados ao Centro Europeu de Investigaom Nuclear ( CERN), indignados polos ataques de que estava a ser
alvo o galego por parte de caraterizados coletivos sociais que, nalgum caso, com obscurantismo e falsidade,
atribuam nossa lngua ineptidom para a expressom cientfica (cf. Faro de Vigo, 11.6.2009: secom de cartas
dos leitores).
Desejamos deixar aqui testemunho do nosso cordial agradecimento Associaom Galega
da Lngua, ao seu Presidente, Prof. Valentim R. Fagim, e aos responsveis pola coorde-
naom editorial, Jos Manuel Outeiro e Miguel Penas, que amavelmente se prontificrom
para publicar esta segunda ediom do Manual de Galego Cientfico, bem como a trs
lingistas que, de maneira especial, nos facilitrom a elaboraom da obra, fazendo suges-
tons de melhoramento ou atendendo as nossas consultas sobre diversas questons tc-
nicas: Prof. Jos Lus Rodrigues, professor catedrtico de Filologias Galega e Portuguesa
da Universidade de Santiago de Compostela e sbio companheiro na Comissom Lings-
tica da AGAL; Prof. Xos Ramn Freixeiro Mato, professor de Filologia Galega da Universi-
dade da Corunha, de cuja magnfica Gramtica nos servimos proveitosamente para a con-
feom dos captulos sobre morfossintaxe, e Prof. Salvador Mourelo, professor de portu-
gus na Escola Oficial de Lnguas de Vigo e amigo sempre generoso, que nos disponibi-
lizou umha lista de gralhas e lapsos presentes na primeira ediom do Manual.


APRESENTAOM4

O leitor tem nas maos um manual de galego cientfico: umha introduom lngua es-
pecializada da Matemtica, das Cincias Naturais e da Tcnica. O livro trata de modo di-
dtico os aspetos lingsticos mais relevantes sob os quais pode perspetivar-se o lxico e a
morfossintaxe dos textos tcnico-cientficos, procurando sempre facilitar umha consulta
gil e proveitosa.
Este Manual de Galego Cientfico o primeiro que se publica sobre o tema e, embora
chegue com evidente demora, a altura em que ele vem a lume, julgamos ns, nom pode ser
mais oportuna. Com efeito, a situaom atual deve caraterizar-se como de encruzilhada
para a lngua galega: por um lado, num contexto de crescente modernizaom social, de
mundializaom da cultura e de imposiom da economia comunicativa, nunca o galego,
como cdigo minorizado, correu tanto risco de desaparecer; mas, por outro lado, no pre-
sente quadro de revalorizaom social dos seus usos e de incipiente planificaom do seu
corpus, nom deixam de apreciar-se sinais promissores e potencialidades que podem deter-
minar num prximo futuro a sua plena normalizaom, processo que, nom em desde-
nhvel medida, depende do acesso macio do idioma aos prestigiados campos da Cincia
e da Tcnica.
Ora, o cultivo da lngua galega registado at agora no campo tcnico-cientfico tem de
qualificar-se como marcadamente deficiente, tanto polo que di respeito quantidade
como qualidade. Mas se at h pouco tempo essa deficincia expressiva nom revestia
grande importncia, pois a presena da lngua no domnio especializado era meramente
testemunhal e reivindicativa, o alargamento paulatino da sua funcionalidade, potenciado
pola recente introduom do idioma no ensino e nos meios da comunicaom social, exige
no momento presente um aggiornamento ou aprontamento da ferramenta lingstica que
torne o galego um cdigo coerente, preciso e extenso, capaz de veicular de maneira eficaz e
econmica ideias cientficas e de concorrer num plano de igualdade com o castelhano.
Contribuir nalgumha medida para este objetivo o que tenciona o presente Manual.
O Manual de Galego Cientfico parte da sntese e adaptaom de duas obras de Carles
Riera devotadas ao estudo da terminologia cientfica catal: o Manual de catal cientfic
(1992) e o Curs de lxic cientfic (1998). Para a elaboraom do Manual galego, prestou-se
especial atenom aos fundamentos da habilitaom do lxico e da morfossintaxe especiali-
zados e aos aspetos constitutivos e contrastivos (em relaom ao castelhano) da linguagem
tcnico-cientfica galego-portuguesa, vistas as peculiares condions em que hoje tem de se
desenvolver a nossa lngua na Galiza. A obra consta de cinco partes bem diferenciadas. Na
primeira, de natureza propedutica, enunciam-se os carateres distintivos das lnguas espe-
cializadas em geral, e em particular os da terminologia tcnico-cientfica, e delineia-se de
modo argumentativo e crtico a nica estratgia natural, econmica e eficaz disponvel
para habilitar em galego os termos e a fraseologia das diversas disciplinas. A segunda parte
do Manual dedica-se aos aspetos prosdicos e ortogrficos do lxico cientfico e nela som

4
Esta Apresentaom reproduom fiel do Prefcio da primeira ediom do Manual, exceto por pequenas mo-
dificaons que tenhem a ver, sobretodo, com a nova estrutura desta segunda ediom.

17
18 - APRESENTAOM

tratadas freqentemente em confronto com o castelhano numerosas questons rela-


cionadas com a acentuaom dos termos e com a sua fisionomia grfica, tanto polo que di
respeito ao vocalismo como ao consonantismo. Na terceira parte, dedicada morfologia
lexical, depois de se analisarem certas particularidades atinentes ao gnero e ao nmero
dos termos, apresenta-se um estudo pormenorizado dos mecanismos neolgicos atuantes
no campo tcnico-cientfico: a receom e naturalizaom de unidades lexicais algenas
(emprstimos e decalques), a neologia de significado e a neologia de forma, cujas catego-
rias mais produtivas som a derivaom, a composiom e a abreviaom ou braquigrafia. A
quarta parte do livro centra-se na esfera semntica e aborda as relaons de homonmia, si-
nonmia, paronmia e antonmia que se estabelecem entre os termos. De grande proveito
para o leitor poder revelar-se o captulo final desta secom, pois, levando em conta a situ -
aom diglssica da nossa sociedade, oferece-se aqui umha srie de apontamentos termi-
nolgicos destinada a esclarecer o correto emprego de numerosas vozes galegas de inte-
resse cientfico cujos genunos valores semnticos se veem hoje seriamente comprome-
tidos pola pressom do castelhano. J na quinta e ltima parte da obra se apresenta um
compndio, profusamente exemplificado, das estruturas mais caratersticas da morfossin-
taxe do galego tcnico-cientfico, partindo dos princpios de habilitaom previamente apli-
cados ao lxico. Por ltimo, o Manual de Galego Cientfico encerra-se com cinco apndices
dedicados apresentaom do alfabeto grego, leitura de nmeros e expressons quanti-
tativas, aos smbolos matemticos, s grandezas e unidades do Sistema Internacional e
tabela peridica dos elementos qumicos e com um extenso ndice alfabtico remissivo
de termos citados.
A presente obra, composta na grafia histrico-etimolgica do galego-portugus da Ga-
liza5, mas til para todos os leitores, com independncia da normativa que utilizarem
pois o lxico e a morfossintaxe do galego devem estar por cima da polmica ortogrfica,
enderea-se, por um lado, a redatores tcnicos isto , tanto a profissionais, investiga-
dores, docentes e estudantes dos campos das Cincias Naturais e da Tcnica, como a tra-
dutores e jornalistas6, aos quais convm um bom domnio da linguagem cientfica
como instrumento para a produom de textos especializados (orais e escritos, dirigidos
aos peritos ou de carter didtico ou divulgador); por outro lado, o Manual tambm se
destina a lingistas, professores de galego ou portugus e estudiosos da lngua em geral
que queiram refletir sobre umha matria interdisciplinar verdadeiramente rica e interes-
sante.

Os Autores

5
O leitor interessado nesta proposta normativa pode consultar o Estudo Crtico e o Pronturio Ortogrfico da
Associaom Galega da Lngua (Comissom Lingstica da AGAL, 1985, 1989) ou, com umha focagem mais di-
dtica, os manuais de Castro (2006), Castro Lopes, Peres Bieites e Sanches Maragoto (2007) e Fagim (2009).
6
A criaom no pas de estudos universitrios de Traduom e Interpretaom, em Vigo, e de Jornalismo, em
Santiago de Compostela, nom fai senom salientar a urgente necessidade de contributos que, como o presente,
orientem e ordenem nalgumha medida o uso do galego no campo tcnico-cientfico.
SIGLAS E ABREVIATURAS

LINGSTICAS
adj. adjetivo ingl. ingls
al. alemm it. italiano
Br. galego-portugus do Brasil lat. latim
cast. castelhano lit. literal(mente)
cat. catalm luso-br. luso-brasileiro
cf. confronte-se, compare-se [m] masculino
dim. diminutivo pl. plural
din. dinamarqus Pt. galego-portugus de Portugal
espec. especialmente sin. sinnimo
[f] feminino sing. singular
fr. francs subst. substantivo
gal. galego(-portugus da Galiza) s.v. sub voce
gl-pt. galego-portugus tb. tambm
gr. grego v. veja
Gz. galego-portugus da Galiza
var. variante

BIBLIOGRFICAS7
AOLP Acordo Ortogrfico da Lngua Portuguesa (1990)
DACL Dicionrio da Lngua Portuguesa Contempornea,
da Academia das Cincias de Lisboa
DALP Dicionrio Aurlio da Lngua Portuguesa
DBCN Dicionrio Breve de Cincias da Natureza
DHLP Dicionrio Houaiss da Lngua Portuguesa
DITC Dicionrio Verbo de Ingls Tcnico e Cientfico
DZSI Dicionrio de Zoologia e Sistemtica dos Invertebrados
ELBC Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura Verbo
GDVC Grande Dicionrio Visual da Cincia
GELPCS Guia Essencial da Lngua Portuguesa para a Comunicao Social
IUPAC-SPQ Guia IUPAC para a Nomenclatura de Compostos Orgnicos. Traduo
Portuguesa nas Variantes Europeia e Brasileira de A Guide to IUPAC
Nomenclature of Organic Compounds Recommendations 1993
OSIU O Sistema Internacional de Unidades (SI)
POG Pronturio Ortogrfico Galego, da Comissom Lingstica da
Associaom Galega da Lngua

7
As referncias bibliogrficas completas constam da secom final de Bibliografia.

19
20 - SIGLAS E ABREVIATURAS

DISCIPLINAS CIENTFICAS
ACST. Acstica GEOMORF. Geomorfologia
AEROD. Aerodinmica HIDROL. Hidrologia
AERON. Aeronutica HIG. Higiene
AGR. Agricultura HIST. CINC. Histria da Cincia
LG. lgebra HISTOL. Histologia
ALIM. Alimentaom ICT. Ictiologia
ANAT. Anatomia Humana IMUNOL. Imunologia
ANAT. ANIM. Anatomia Animal INFORM. Informtica
ANAT. VEG. Anatomia Vegetal LING. Lingstica
ANTROP. Antropologia MAT. Matemtica
ANTROP. FS. Antropologia Fsica MEC. Mecnica
APIC. Apicultura MED. Medicina
ARIT. Aritmtica METAL. Metalurgia
ASTR. Astronomia METEOR. Meteorologia
ASTROF. Astrofsica METROL. Metrologia
BIOL. Biologia MICROB. Microbiologia
BIOQ. Bioqumica MIN. Minaria
BOT. Botnica MINERAL. Mineralogia
CIBERN. Ciberntica MIT. Mitologia
CIR. Cirurgia OCEANOG. Oceanografia
CIT. Citologia ODONT. Odontologia
COR. Corantes OFTAL. Oftalmologia
COSM. Cosmtica PT. ptica
COSMON. Cosmonutica ORNIT. Ornitologia
CRISTAL. Cristalografia PALEONT. Paleontologia
DIAG. Diagnose PAT. Patologia
ECOL. Ecologia PEDOL. Pedologia
EVOL. Evoluom PETROG. Petrografia
ELET. Eletricidade PR-HIST. Pr-Histria
ELETRN. Eletrnica PSIC. Psicologia
EMBRIOL. Embriologia PSIQ. Psiquiatria
ENOL. Enologia QUM. Qumica
ENTOM. Entomologia QUM. ANAL. Qumica
ESTAT. Estatstica Analtica
ESTRATIG. Estratigrafia QUM. INORG. Qumica
FARM. Farmcia Inorgnica
FS. Fsica QUM. ORG. Qumica
FS. ATM. Fsica Atmica Orgnica
FISICOQUM. Fisi(c)oqumica RADIOTEC. Radiotecnia
FISIOL. Fisiologia TECNOL. Tecnologia
FISIOL. ANIM. Fisiologia Animal TELECOM. Telecomunicaons
FISIOL. VEG. Fisiologia Vegetal TERAP. Terapia
FITOPAT. Fitopatologia TERMO. Termodinmica
GEN. Gentica TOPOG. Topografia
GEOBOT. Geobotnica VETER. Veterinria
GEOG. Geografia VITIC. Viticultura
GEOL. Geologia ZOOL. Zoologia
GEOM. Geometria
ZOOT. Zootecnia
SIGLAS E ABREVIATURAS - 21

OBSERVAONS SOBRE A TIPOGRAFIA E O NDICE DE TERMOS


1. No corpo do texto, nos casos em que se regista polimorfismo terminolgico, enunci-
am-se (em tipo itlico) as variantes detetadas e, se umha delas se julgar preferente (por
motivos de etimologia, de unificaom terminolgica ou de maior freqncia de uso), indi-
ca-se mediante tipo negrito. Exemplos: bactria / bactrio (critrio da freqncia: v.
11, 11.2), mitocndrio / mitocndria (critrio etimolgico: v. 11, 11.1), quelha /
quenlha (seleom de variante geogrfica: v. 5.2, 8, 9).

2. No ndice de Termos remissivo que figura nas pginas finais do presente Manual recen-
seiam-se os termos cientficos, galegos (que, salvando pequenas diferenas ortogrficas,
coincidem com os portugueses, mas nem sempre com os brasileiros: v. 9) e naturali-
zados em galego, que se citam no corpo do texto e que se consideram corretos (embora
nem todos sejam considerados preferentes!).
PARTE I
INTRODUOM LNGUA ESPECIALIZADA
DA CINCIA
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS
E A SUA HABILITAOM EM GALEGO
AS LNGUAS ESPECIALIZADAS: O GALEGO CIENTFICO
1. A especializaom nos diversos domnios do saber humano, devida, por um lado, aos
processos de diferenciaom de cada ramo do conhecimento e, por outro lado, aos pro-
cessos de inovaom que operam nos campos da Cincia e da Tcnica, leva constituiom
de cdigos verbais especficos para cada umha das reas nocionais concretas, denomi-
nados lnguas especializadas ou lnguas de especialidade (tb. lnguas para fins espec-
ficos; cf. al. Fachsprachen; fr. langues spcialises, langues de spcialit; ingl. special languages, lan-
guages for special purposes, LSP)8. Quanto forma, estas lnguas especializadas participam da
lngua normativa geral ou comum, mas caraterizam-se, sobretodo, por um alto grau de for-
malismo terminolgico e, secundariamente, por umha peculiar seleom de estruturas
morfossintticas. Quanto funom, trata-se de cdigos capazes de veicular informaom
especfica mediante a seleom e o potenciamento dos recursos lingsticos mais aptos
para cada rea de especialidade concreta. As lnguas especializadas som, portanto, sistemas
lingsticos (se bem que incorporem certos recursos para- e extralingsticos) cuja finali-
dade consiste em descrever ou designar campos de cada rea ou microrea do conheci-
mento humano9.

8
Talvez por influncia do ingls, onde a palavra language remete tanto para o conceito de linguagem como
para o de lngua, tornou-se freqente a expressom linguagem especializada, que deveria ser abandonada em fa-
vor da mais correta lngua especializada. No entanto, cedendo perante um uso hoje muito estendido e, sobreto-
do, em benefcio da economia expressiva, na presente obra utilizar-se ocasionalmente o termo linguagem cien-
tfica em vez de lngua(s) especializada(s) da Cincia.
9
Outras definions de lngua especializada que, no entanto, excluem do conceito a comunicaom (tambm
especializada!) que decorre entre especialista e leigo (didtica e divulgaom cientficas: comunicaom extradis-
ciplinar) som, por exemplo, as trs seguintes, propostas por Schmidt, por Gerbert e por Sager, Dungworth e
McDonald (para umha sinopse, cf. Garrido, 2001: 66-71):
A lngua especializada o meio para um timo entendimento num mbito de conheci -
mento especializado entre especialistas, caraterizado por um vocabulrio especfico e normas es-
peciais referentes seleom, utilizaom e freqncia dos recursos lexicais e gramaticais da lngua
comum, que nom existe como manifestaom autnoma da lngua, antes ele atualizado nos tex-
tos especializados, os quais, alm do estrato correspondente lngua de especialidade, conte-
nhem sempre elementos da lngua comum. (Schmidt, 1969: 18, cit. Fluck, 1996: 14-15, trad.
de C. Garrido)
Com o termo lngua especializada referimo-nos ao acervo dos meios lingsticos que, a di-
ferentes nveis (lexical, morfolgico e sinttico), possibilitam a articulaom de contedos e enun-
ciados especializados e a sua transmissom a outros participantes na comunicaom. (Gerbert,
1970: 14, trad. de C. Garrido)
Special languages are semi-autonomous, complex semiotic systems based on and derived
from general language; their use presupposes special education and is restricted to communicati-
on among specialists in the same or closely related fields. (Sager, Dungworth e McDonald,
1980: 69)

25
26 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

2. Se se procurarem traos internos das lnguas especializadas que as segreguem clara-


mente da lngua comum, necessariamente tal anlise ter de se centrar no nvel lexical.
Com efeito, na constituiom, freqncia e semntica das palavras que componhem os
textos tcnico-cientficos que se encontrarm as divergncias mais chamativas e significa-
tivas em relaom com o discurso nom especializado, divergncias que podem reportar-se
ao fenmeno da terminologizaom.
Em benefcio da precisom e da economia do discurso especializado, a terminologi-
zaom, ou aquisiom do carter de terminologia por parte do vocabulrio, consiste na con-
sagraom de numerosas unidades lexicais palavras e sintagmas, por convenom atin-
gida entre os especialistas de um determinado campo, designaom 10 de conceitos, de
harmonia com umha tendncia para a biunivocidade conceito-denominaom e para a sis-
tematicidade nocional (existncia de umha rede ordenada e hierrquica de conceitos) 11.
Deste modo, surgem os termos, que podem consistir num nico elemento lexical (por ex-
emplo: lgebra, lactose), num sintagma (por exemplo, lgebra booleana), ou em mais de um
elemento lexical (por exemplo, 4-O--galactopiranosil-D-frutose).
Nom se pode estabelecer umha fronteira rigorosa entre as palavras correntemente
usadas na lngua geral e os termos das lnguas especializadas, j que na realidade o que
existe um contnuo lingstico em que se produz umha trasfega mtua de unidades lexi-
cais. Assim, palavras usadas na lngua comum especializam-se com certa freqncia
numha rea disciplinar concreta e adquirem um valor nocional novo (v. 63). Por ex-
emplo, o mundo da Informtica utiliza expressons como leitor, memria, processar, pro-
grama, protocolo, etc.; as cincias fsico-qumicas, elemento, energia, estrutura, trabalho, e a
Matemtica, arranjo, declive, derivada, integral, limite, nmero, satisfazer, todos eles termos
formalmente idnticos a vozes conhecidas na lngua geral12.

10
A designaom verifica-se pola vinculaom convencional de umha unidade lexical a umha definiom, de
modo que Kalverkmper (1983: 154) v os termos de especialidade como representantes das suas respetivas
definions e contextos de uso (Kondensation von (Klein)Texten und deren Handlungssequenzen). A con-
venom das designaons pode tornar-se explcita em determinados gneros jurdico-normativos: patentes de
invenom e, sobretodo, glossrios de normas tcnicas.
11
Tendncias que nom excluem a existncia mais rara que na lngua comum, mas nom infreqente: v. cap.
26, 27 de termos sinnimos, de termos polissmicos (ou homnimos) e de redes nocionais incompletas ou
que envolvem relaons ambguas ou mal definidas.
12
Nem todas as lnguas especializadas da Cincia e da Tcnica apresentam um grau de formalidade idntico.
A maioria, porm, combinam elementos das denominadas linguagens artificiais ou simblicas (que recorrem a
grficos, desenhos, modelos, ou a sinais, smbolos, letras, algarismos ou ideogramas) com umha base lingsti -
ca geral. As lnguas especializadas de carter essencialmente simblico, artificial ou abstrato como, por ex-
emplo, a da formulaom qumica ou a da lgebra matemtica s podem ser compreendidas polos especia-
listas ou iniciados. Conforme o contexto de uso nom o mesmo redigir umha tese doutoral ou a comunica-
om destinada a um congresso de especialistas que escrever um artigo jornalstico de divulgaom cientfica ou
proferir umha palestra para o grande pblico, o teor ou grau de especializaom da linguagem cientfica tam-
bm muda. A extensom social da informaom cientfica determina-se escolhendo um registo lingstico ade-
quado a cada situaom comunicativa (oral ou escrita).
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 27

3. Quanto morfossintaxe das lnguas especializadas da Cincia 13, diga-se que ela, ao
contrrio do que acontece com o lxico, nom substancialmente diferente da que cons-
titui a lngua normativa geral, o que nom obsta para que nela se podam apreciar certas ca-
ratersticas particulares. Estas peculiaridades da morfossintaxe dos textos especializados,
de natureza antes quantitativa do que qualitativa, decorrem de trs processos que se fam
incidir sobre as estruturas morfossintticas da lngua geral (cf. Gerbert, 1970): a) intensifi-
caom, em virtude da qual certas estruturas presentes na lngua comum nos textos especia-
lizados se apresentam reforadas, isto , com umha freqncia de apariom elevada; b)
reestruturaom, em virtude da qual certas estruturas, tambm presentes na lngua comum,
surgem nos textos especializados com modificaons; c) rarefaom, em virtude da qual
certas estruturas freqentes na lngua comum, na lngua especializada nunca ou quase
nunca ocorrem, por se revelarem inapropriadas para os enunciados tcnico-cientficos.

4. Dada a importncia da terminologia e da morfossintaxe na constituiom das lnguas


especializadas, a presente monografia centra-se, por um lado, no estudo dos aspetos pro-
sdicos, ortogrficos, morfolgicos e semnticos relativos ao componente lexical termi-
nolgico das lnguas especializadas das diversas disciplinas cientficas (partes I-IV da
monografia)14 e, por outro lado, na descriom das principais estruturas gramaticais que ar-
ticulam o discurso dos textos tcnico-cientficos compostos em galego (parte V da mono-
grafia)15.
vista da particular trajetria sociolingstica do galego-portugus da Galiza 16, que
desde o sculo XV at meados do sculo XIX coexistiu com o castelhano como modalidade
rstica e grafa, e ainda hoje ocupa na nossa sociedade a posiom de cdigo minorizado e
subsidirio no quadro de umha diglossia bilnge, revela-se de fulcral interesse para os fins
desta monografia analisarmos os problemas postos e as estratgias disponveis em re-
laom imprescindvel habilitaom em galego da terminologia tcnico-cientfica, pro-
blemas e estratgias que som enunciados na seguinte secom17.

13
As palavras Cincia e cientfico som usadas neste livro em sentido restrito, isto , de modo a compreenderem
apenas a Matemtica e as Cincias Naturais (que, na classificaom tradicional, som a Fsica, a Qumica, a Bio-
logia e a Geologia), com inclusom de algumhas disciplinas aplicadas e tecnolgicas (como a Engenharia, a Far-
mcia, a Medicina e a Veterinria).
14
Como se sabe, reas de conhecimento afins disponhem de elementos lexicais comuns e, ao lado de termos
caratersticos de umha disciplina particular (codom, condio, gene e operom em Gentica; cosseno, seno e polin-
mio em Matemtica), h muitos outros que pertencem a mais de umha lngua especializada (por exemplo, anel
termo usado em lgebra, Anatomia, Engenharia e Qumica).
15
O leitor interessado, alm de no lxico e na morfossintaxe, nos aspetos culturais e textuais das lnguas especi-
alizadas tcnico-cientficas pode consultar, entre outras fontes, Sager, Dungworth e McDonald (1980), Ko-
kourek (1982), Gpferich (1995), Schmitt (1999) e Garrido (2001).
16
Ao longo da presente monografia, galego e galego-portugus da Galiza utilizam-se como expressons equivalen-
tes para denotar a variante galega da lngua romnica autctone da Galiza e de Portugal.
17
As deficincias e as estratgias de habilitaom prprias do componente morfossinttico do galego cientfico
som semelhantes s do componente lexical e serm consideradas de modo especfico no incio da parte v da
monografia.
28 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

AS DEFICINCIAS DO LXICO GALEGO E A HABILITAOM


TERMINOLGICA
5. Em conseqncia do submetimento poltico da Galiza coroa castelhana, da substi-
tuiom da sua nobreza e clero autctones por elementos forneos e do seu isolamento a res-
peito de Portugal, a partir do sculo XV a lngua galego-portuguesa ser despossuda nesse ter-
ritrio originrio depois de nele gozar de um perodo inicial de normalidade e ainda de flo-
rescimento literrio (sc. IX-XV)18 do cultivo escrito e dos falantes pertencentes s camadas
sociais elevadas (nobres, eclesisticos e profissionais instrudos). Assim, entre o sculo XVI e
meados do XIX, o galego-portugus atravessa na Galiza a etapa denominada dos Sculos Obs-
curos, em que passa a comportar-se como lngua grafa de carter rstico, empregada apenas
em contextos coloquiais e desconhecedora de qualquer intervenom reguladora ou plas-
maom escrita (cf. Carvalho Calero, 1983a).
Este perodo de relegaom cultural e social que se acaba de enunciar determinou que o
galego-portugus sofresse no seu domnio mais setentrional prolongados e intensos pro-
cessos degradativos que determinrom no lxico empobrecimento, dialetalizaom, falta de
enriquecimento e assimilaom ao castelhano. Assim (v. Gravura), desprovido o galego du-
rante sculos de registo escrito e de um centro que estabelecesse umha norma ou modelo
unificador, as suas unidades lexicais padecem umha notvel dispersom ou desagregaom em va-
riantes geogrficas (processo da variaom geogrfica sem padronizaom); o processo de substi-
tuiom lexical atuou fazendo desaparecer unidades lexicais autctones em benefcio das cor-
respondentes castelhanas; por causa do confinamento social do galego nos usos coloquiais e
rsticos (e, portanto, da sua exclusom dos usos formais), a lngua, por um lado, perdeu na Ga-
liza recursos expressivos e o lxico culto, especializado e de carter abstrato que at entom de-
senvolvera (processo de erosom) e, por outro lado, viu-se impedida de habilitar novas uni-
dades para designar novos conceitos (estagnaom). Alm disso, as mltiplas lacunas expres-
sivas determinadas pola erosom e pola estagnaom e sentidas polos falantes galegos from
preenchidas sobretodo com a generalizaom de um modo de vida urbano e o advento dos
progressos da cincia e da tcnica por unidades da lngua de cultura, que outra nom era
senom o castelhano (suplncia castelhanizante associada erosom e estagnaom); final-
mente, pode considerar-se que o histrico isolamento registado por causas polticas entre o
galego e as suas variantes geogrficas, principalmente o lusitano e o brasileiro, privou o pri-
meiro da possibilidade de beneficiar os recursos que gerrom e usufrurom os segundos.
Destes fenmenos de degradaom lexical sofridos polo galego19, aqueles que de maneira
mais especfica afetam o lxico tcnico-cientfico som a variaom geogrfica sem padronizaom,
a erosom e suplncia castelhanizante e, sobretodo, a estagnaom e suplncia castelhanizante20.

18
Com a ressalva de que era o latim o que desempenhava certas funons prestigiadas (cf. , p. ex., Vasques Cor-
redoira, 1998: 19-32).
19
O leitor interessado numha perspetiva global da histrica degradaom do lxico galego e dos atuais proces -
sos normativizadores no campo lexical pode consultar a monografia de Garrido (2011), intitulada Lxico Ga-
lego: Degradaom e Regeneraom.
20
Nom se devem esquecer, todavia, alguns casos de substituiom que afetam o lxico cientfico, e que, sobreto-
do no caso da substituiom do significado (cf. Garrido, 2011), som particularmente insidiosos (assim, por ex-
emplo, a adoom, devida pressom do castelhano, da esfera semntica de leo por parte da voz azeite: v. 211).
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 29
30 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

6. Variaom geogrfica sem padronizaom


A variaom geogrfica sem padronizaom (v. Gravura; cf. Garrido, 2011) um fe-
nmeno de degradaom lexical sofrido polo galego-portugus na Galiza desde o incio dos
Sculos Obscuros que consiste na coexistncia de duas ou mais variantes geogrficas para
designar o mesmo conceito (geossinnimos), variantes lexicais que, surgidas por secular iso-
lamento e deriva dos diferentes falares, podem provir de um nico timo (desagregaom
isoetimolgica: eixe ~ eixo, p. ex.) e/ou de dous ou mais timos (persistncia plurietimolgica:
chcharo ~ ervilha, p. ex.). A ausncia de registo escrito e de um centro que estabelecesse um
modelo culto fijo com que na Galiza, a partir destas variantes, nunca se chegasse a impor
umha nica soluom como comum ou supradialetal (apesar da tradiom literria poste-
rior ao Ressurgimento oitocentista). Em contraste, no galego-portugus de Portugal (e do
Brasil), lngua nacional de cultura com umha fluncia escrita ininterrupta, nom se produ-
zrom (tantas) variantes lexicais e, nos casos em que elas surgrom, quer o uso culto consa-
grou umha das variantes como supradialetal a qual deslocou ou fijo desaparecer a(s)
outra(s), quer foi habilitada por via erudita umha voz supradialetal para os usos for-
mais. Exemplos:

Conceito: rvore Alnus glutinosa


Galiza: abeneiro ~ abineiro ~ ameneira ~ ameneiro ~ amieira ~ amieiro ~ amineiro ~ arche ~ pau-do-demo ~ samo-
eiro ~ umeiro [1]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: amieiro (seleom de variante geogrfica)

Conceito: pea que articula em torno de si


Galiza: eixe ~ eixo [2]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: eixo (seleom de variante geogrfica)

Conceito: semente de Pisum sativum


Galiza: chcharo ~ ervelha ~ ervelho ~ ervilha [3]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: ervilha (seleom de variante geogrfica)

Conceito: rgao respiratrio aqutico de peixes e anfbios


Galiza: angala ~ gala ~ galada ~ galagem ~ galaja ~ garnela ~ guelra ~ guerla [4]
Portugal, supradialetal-formal: guelra (seleom de variante geogrfica)

Conceito: abertura numha parede para deixar passar a luz e o ar


Galiza: fenestra ~ fiestra ~ janela ~ jinela (~ *vent ~ *ventana) [5]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: janela (seleom de variante geogrfica)

Conceito: coleptero do gnero Coccinella e afins


Galiza: adevinhom ~ avelanha ~ avelaira ~ avelairinha ~ avelinha ~ aveloira ~ barrosinha ~ bichinho(-de-deus) ~ bi-
xaninho ~ caiota ~ caramechina ~ carrabouxo ~ carrabouxinho(-de-deus) ~ casarrei ~ casca-ruiva ~ catassol ~
coco-de-deus ~ costureira ~ costureirinha ~ devinhom ~ joana ~ joaninha ~ joanitinha ~ mariquinha ~ maruja
~ marujinha ~ mejaninha ~ pampurrinha ~ papa-sol ~ papa-solim ~ papoia ~ paxarinha ~ penoninha ~ pepi-
nha-ruiva ~ pepinha-rvia ~ pita-de-deus ~ pitarrua ~ pitassol ~ polvoretinha ~ porquinha ~ rei ~ reichim ~ rei-
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 31

rei ~ renrm ~ roizenha ~ rosinha ~ sabinhom ~ sarampim ~ sovelinha ~ teresinha ~ vaca-loira ~ vaca-ruiva ~ ve-
lairinha ~ voaninha ~ vonha [6]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: joaninha (seleom de variante geogrfica)

Conceito: articulaom da coxa com a perna


Galiza: geonlho ~ gionlho ~ joelho ~ joenlho ~ jolho ~ jonlho ~ sonlho [7]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: joelho (seleom de variante geogrfica)

Conceito: rgao de excreom que produz a urina


Galiza: rem ~ ril ~ rile ~ rilo ~ rim ~ rinle [8]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: rim (seleom de variante geogrfica)

Conceito: rvore ou arbusto Sambucus nigra


Galiza: baiteiro ~ beleiteiro ~ beneito ~ biaiteiro ~ bianteiro ~ biateiro ~ biauteiro ~ bieiteiro ~ bieito ~ bieteiro ~ bigou-
teiro ~ bineito ~ binteiro ~ bioteiro ~ biouteiro ~ birouteiro ~ pau-virandoiro ~ sabuco ~ sabugo ~ sabugueiro ~
sabuguinho ~ samugueiro ~samugeiro ~ sango ~ viradoiro ~ xabcu ~ xabugo [9]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: sabugueiro (seleom de variante geogrfica)

Conceito: chave para lquidos


Galiza: bilha ~ torneira [10]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: torneira (seleom de variante geogrfica)

Conceito: larva aqutica dos anfbios


Galiza: cabeolo ~ cabeote ~ cabeudo ~ cao ~ cagacho ~ cgado ~ cagofe ~ cagote ~ cagulo ~ calabaote ~ ccaro ~
colharapo ~ colhareiro ~ colharete ~ colhareto ~ colharia ~ colharim ~ colher ~ colherom ~ escalda-rabo ~ papa-
gacho ~ pincha-carneiro ~ rabudo ~ sapeta ~ trpago [11]
Portugal e Brasil, supradialetal-formal: girino (habilitaom de denominaom por via erudita)

No relativo ao fenmeno de variaom geogrfica sem padronizaom, e com o fim


de habilitar a linguagem tcnico-cientfica em galego, cumpre estabelecer em cada caso
umha nica soluom como a de uso comum supradialetal na comunicaom formal e
especializada. Com este intuito, a estratgia natural e econmica, tendo em vista a uni-
dade e a continuidade geogrfica da lngua galego-portuguesa, consiste em selecionar para
o uso cientfico aquela variante lexical galega que nos mbitos lusitano e brasileiro j foi
consagrada como supradialetal e prpria dos usos formais, ou, no seu caso, adotar a voz
supradialetal habilitada em luso-brasileiro por via erudita (nalguns poucos casos de
grande dispersom designativa na fala popular).
Assim, nos anteriores exemplos 1-11, as vozes selecionadas em galego para o uso cient-
fico deverm ser: amieiro, eixo, ervilha, janela, joaninha, joelho, rim, sabugueiro, torneira e gi-
rino.

7. Estagnaom e suplncia castelhanizante


No quadro global da estagnaom ou falta de enriquecimento vocabular que sofreu o
galego-portugus da Galiza a partir do incio dos Sculos Obscuros, a suplncia deriva de
umha completa incapacidade do galego (cdigo grafo e rstico) para criar de maneira
autnoma (mediante neologia) unidades lexicais que denotem conceitos surgidos ao
32 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

longo deste dilatado perodo histrico. Nestas condions, o castelhano constituiu-se em


cdigo supletrio para preencher as lacunas expressivas sentidas polos falantes galegos, en-
quanto que o galego-portugus de Portugal e do Brasil, claro , nessas reas conceptuais
dispujo dos seus prprios mecanismos neolgicos (v. Gravura; cf. Garrido, 2011).
Os mbitos onde no galego atual se sente a suplncia lexical do castelhano corres-
pondem, em geral, aos conceitos modernos, surgidos com posterioridade ao incio da pre-
teriom sociocultural do galego (conceitos posteriores ao sc. XIV), e, em particular, a: a)
Conceitos abstratos e pertencentes ao mundo institucional e da cultura; b) Conceitos re-
lativos a objetos concretos cujo aparecimento se produziu durante o dilatado perodo que
abrange desde o incio dos Sculos Obscuros at atualidade; c) Conceitos relativos a reali-
dades exticas; d) Conceitos do mundo urbano (incluindo as grias grupais e o calom); e)
Conceitos especializados, exprimidos polas diversas lnguas especializadas, como a admi-
nistrativa, a jurdica, a eclesistica, as das diversas profissons e as tcnico-cientficas.
Destes cinco domnios conceptuais, que nom som perfeitamente disjuntos e se im-
bricam, aqueles que mais interessam ao lxico tcnico-cientfico som:

o b (objetos contemporneos). Exemplos:


cast. alcantarilla / Pt.+Br. esgoto [1]
cast. autopista / Pt. autoestrada [2]
cast. bolgrafo / Pt.+Br. esferogrfica [3]
cast. bombilla lmpara / Pt.+Br. lmpada candeeiro [4]
cast. soplete / Pt.+Br. maarico [5]

o c (realidades exticas). Exemplos:


cast. cacahuete / Pt.+Br. amendoim [6]
cast. pia (de Amrica) / Pt.+Br. anans [7]
cast. guacamayo / Pt.+Br. arara [8]
cast. cobra / Pt.+Br. cobra-capelo ou naja [9]
cast. perezoso / Pt.+Br. preguia mamfero arborcola bradipoddeo [10]

mas, sobretodo, o e, o prprio dos conceitos tcnico-cientficos. Exemplos:


cast. alergia [alrgia] / Pt.+Br. alergia [alerga] [11]
cast. atmsfera / Pt.+Br. atmosfera [12]
cast. cloruro sdico / Pt.+Br. cloreto de sdio [13]
cast. Crvidos / Pt.+Br. Corvdeos [14]
cast. corteza (terrestre) / Pt.+Br. crusta (terrestre) [15]
cast. eritrocito ou glbulo rojo ou hemate / Pt.+Br. eritrcito ou glbulo vermelho ou hemcia [16]
cast. hepatitis / Pt.+Br. hepatite [17]
cast. mdula / Pt.+Br. medula [18]
cast. tiburn / Pt.+Br. tubaro [19]
cast. vacuna / Pt.+Br. vacina [20]

Perante os fenmenos da estagnaom neolgica e da suplncia lexical castelhanizante,


que impedrom e ainda empecem a constituiom de um lxico especializado galego, trs
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 33

som, em essncia, as estratgias para a habilitaom terminolgica praticveis e at


agora praticadas:

a) A consagraom nom depuraom e, no seu caso, receom para a habili-


taom lexical das soluons castelhanas (j estabelecidas no galego espontneo): ne-
ologia insolidria castelhanizante.

b) A depuraom e habilitaom lexicais mediante umha neologia insolidria de invenom


(soluons diferentes das castelhanas e das luso-brasileiras), quer mediante onoma-
turgia (invenom de novos significantes), quer mediante semanturgia (atribuiom de
significados novidosos a significantes j incorporados lngua).

c) A depuraom e habilitaom lexicais mediante a receom das soluons luso-brasileiras (e a


expurgaom de castelhanismos suplentes): neologia solidria.

Ora bem, estas trs estratgias habilitadoras nom se apresentam ao lingista e ao cien-
tista galego com idnticos mritos, pois, como a boa lgica dita e apesar de notveis va-
cilaons a moderna tradiom do galego escrito confirma 21, o recurso s soluons luso-
brasileiras constitui o critrio natural e econmico para enriquecer e modernizar o l-
xico galego22. Em primeiro lugar, trata-se da estratgia mais natural porque o galego que
nom um idioma isolado, como poda s-lo o vascono, por exemplo tem no lusitano e
no brasileiro as modalidades lingsticas mais prximas (galego, lusitano e brasileiro som
variantes do mesmo diassistema lingstico, da mesma lngua: o ibero-romnico ocidental ou
galego-portugus). Em segundo lugar, esta a estratgia mais econmica num duplo sentido:
no sentido de que com ela se evita ter de empenhar esforos na Galiza destinados a re-
solver eventualmente de modo insatisfatrio problemas neolgicos h tempo bem
resolvidos (em Portugal e no Brasil: v. infra), e no sentido de que a coordenaom lexical
galego-portuguesa faculta o especialista galego, exprimindo-se em galego, para produzir e
receber informaom tcnica no seio de umha comunidade que potencialmente atinge os

21
O subsdio do luso-brasileiro para o enriquecimento do lxico culto galego foi reconhecido j desde o Res-
surgimento literrio do sculo XIX (sobretodo por Manuel Murguia e por Eduardo Pondal) e, embora nom sem
reticncias e incoerncias nos diversos autores, foi beneficiado nos decnios de 1920 e 1930 polos represen-
tantes das Irmandades da Fala, da Geraom Ns e do Seminrio de Estudos Galegos, os quais, ainda que timida-
mente, consegurom forjar em galego um incipiente registo tcnico nos seus escritos jornalsticos e de tema ge-
ogrfico, etnogrfico, histrico e arqueolgico (cf. Carvalho Calero, 1981: 48).
22
Em palavras de Carvalho Calero (1983b: 42): Assi que os termos tcnicos prprios da vida moderna xur -
dirom cando se necessitarom, e a estm ao nosso dispor. Nom necessitamos tom-los do castelhano, o que,
como dixem, desvirtuaria a nossa personalidade lingstica; nom necessitamos invent-los arbitrariamente, o
que, como dixem, nos conduziria a um anacrnico e utpico isolamento. Temo-los mao, vigentes na pola
meridional do nosso idioma, catalogados nos dicionrios portugueses, porque hoje a modalidade portuguesa
do nosso romano a forma mais divulgada, que, como lngua oral e escrita de mais de cento e cinqenta mi-
lhons de persoas, tivo que fazer frente a todos os problemas que planteja a moderna vida profissional e cientfi-
ca. Assi, muito antieconmico escrever um texto tcnico galego sem consultar os textos homlogos escritos
ao sul do Minho, onde estm resoltos todos os problemas que, se cadra, nos afanamos ns magoadamente em
resolver..
34 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

200 milhons de pessoas (tendncia para a internacionalidade que, como na 10.1 se ver,
carateriza irrenunciavelmente o discurso tcnico-cientfico)23.
Dando por bem assente o carter antieconmico de qualquer habilitaom terminol-
gica em galego que nom se fundamente na coordenaom com o luso-brasileiro, repa-
remos a seguir nos anteriores exemplos 1-20, que constituem umha amostra representa-
tiva da situaom geral, como ilustraom do carter antinatural de umha habilitaom termi-
nolgica baseada na adoom das soluons castelhanas, e nom das luso-brasileiras. Assim,
as soluons lexicais luso-brasileiras revelam-se mais naturais em galego do que as caste-
lhanas, o que pode apreciar-se em:

do ponto de vista prosdico, nos exemplos [11], [12], [16] e [18], por causa de que, sendo o galego,
em geral, umha modalidade lingstica conservadora em relaom ao latim, espera-se que os seus eru -
ditismos mostrem com freqncia umha acentuaom etimolgica, algo que sim acontece em luso-
brasileiro, mas nom em castelhano, lngua em que um grande nmero de eruditismos apresentam
acentuaom antietimolgica (cf. Garca Yebra, 2003). Assim, alergia [alerga], atmosfera, eritrcito, he-
mcia e medula apresentam umha prosdia mais harmoniosa com a etimologia (v. infra cap. 2) que as
respetivas soluons castelhanas alergia [alrgia], atmsfera, eritrocito, hemate e mdula.

do ponto de vista morfolgico, nos exemplos [1] alcantarilla, [4] bombilla e [5] soplete (sufixo diminu-
tivo nom galego -ilha; seqncia -pl- em soplete, em vez da patrimonial -pr-).

do ponto de vista lexemtico, nos exemplos [10] perezoso (face a preguia), [15] corteza (face a crusta) e
[16] glbulo rojo (face a glbulo vermelho).

do ponto de vista semntico, no exemplo [9], pois cobra, em galego (v. 213), em contraste com o que
acontece em castelhano, nom pode denotar um ofdio venenoso da famlia Elapdeos que vive nas re-
gions clidas da frica e da sia e cujo pescoo se dilata quando o animal se excita 24, j que cobra sig-
nifica qualquer ofdio ou serpente (e particularmente da famlia Colubrdeos) 25.

23
O repdio da neologia de invenom e a preferncia pola convergncia lexical com o luso-brasileiro para ha-
bilitar terminologia em galego tambm estm presentes no esprito (mas, infelizmente, como se ver, ainda
nom na praxe!) dos representantes da Real Academia Galega e do Instituto da Lingua Galega, j que, no ponto
quarto da Introducin s suas Normas Ortogrficas e Morfolxicas do Idioma Galego (RAG/ILG, 2003: 12), pode
ler-se: As escollas normativas deben ser harmnicas coas das outras linguas, especialmente coas romances en
xeral e coa portuguesa en particular, evitando que o galego adopte solucins insolidarias e unilaterais naqueles
aspectos comns a todas elas. Para o arrequecemento do lxico culto, nomeadamente no referido aos mbitos
cientfico e tcnico, o portugus ser considerado recurso fundamental, sempre que esta adopcin non for
contraria s caractersticas estruturais do galego..
24
De facto, as denominaons castelhana, catal, francesa, romena, inglesa e alem destes ofdios elapdeos ( co-
bra e Kobra) provenhem do galego-portugus provavelmente porque os navegadores, comerciantes e colo-
nos portugueses do sc. XV from os europeus que primeiro entrrom em contacto com as regions onde habi-
tam estas serpentes, e os primeiros que lhes drom nome, mas atravs da elipse do segundo componente
nominal do termo originrio cobra-(de-)capelo.
25
Se para o lema cobra tanto o dicionrio da Real Academia Galega ( RAG, 1997) como o escolar Obradoiro-
Santillana (AA.VV., 1995b) oferecem a conflituosa e castelhanizante aceom de ofdio venenoso extico de regi-
om cervical dilatvel, esta ltima obra, para arranjar nalgumha medida o problema terminolgico levantado,
propom (colocando-o ao p de umha ilustraom) o neologismo cobra da India. Ora, esta umha soluom in-
satisfatria, j que acontece que as cobras-capelo ou najas habitam, alm de na sia, tambm no continente
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 35

Se acabamos de verificar que a adoom das soluons luso-brasileiras constitui a estra-


tgia natural e econmica para superar a estagnaom e suplncia lexicais padecidas polo
galego, deve agora acrescentar-se que, para habilitar terminologia tcnico-cientfica em ga-
lego, esta estratgia tem de se aplicar de modo exclusivo e exaustivo (de forma cons-
tante).
Com efeito, se a expurgaom de castelhanismos suplentes nom tende para a exaustivi-
dade e a habilitaom terminolgica nom se rege por umha nica estratgia, antes ela pode
seguir as trs estratgias enunciadas, por motivos operativos dever declarar-se algum cri-
trio objetivo que permita identificar os conceitos que em cada caso meream em galego
umha denominaom luso-brasileira, umha denominaom castelhana ou umha denomi-
naom inventada. Ora, tal critrio nom existe nem pode existir e, com umha praxe de habi-
litaom terminolgica como a enunciada:

1. O sistema depende por completo da arbitrariedade das autoridades lingsticas


e da sua incessante e improvvel produom de obras lexicogrficas e terminogr-
ficas normativas.

2. Como a expurgaom de castelhanismos suplentes e a habilitaom terminolgica


nom seguem pautas constantes e regulares e som processos discricionrios e impredi-
zveis, sujeitos ao capricho das autoridades lingsticas, o sistema, em princpio, nom
amplivel a partir de abaixo, por parte dos utentes (estudantes e investigadores
que redigem os seus trabalhos em galego, por exemplo), polo menos de forma orto-
doxa.

Ora, esta justamente a natureza da praxe habilitadora de terminologia exercida na


atualidade no seio da normativa da Real Academia Galega e do Instituto da Lingua Galega
(cf. Rodrguez Ro, 1996: 64 e 65). esta, claramente, umha habilitaom de critrio arbi-
trrio e inconstante, insolidria, mas, antes de todo, castelhanizante em clara contra-
diom com certas declaraons de sentido reintegracionista feitas na introduom s NOMIGa:
v. supra, o que torna o sistema terminolgico pouco idiomtico, subsidirio do caste-
lhano, antieconmico e, em princpio, nom amplivel a partir de abaixo. Na prtica,
porm, com umhas autoridades lingsticas que no momento presente carecem de pres-

africano (!). Vemos exemplificado neste caso, portanto, o antieconmico e arriscado que pode vir a revelar-se
desprezar as soluons luso-brasileiras e enveredar polas insolidrias vias da neologia de invenom. Outro ex -
emplo de habilitaom insolidria mal sucedida no seio da normativa RAG-ILG o seguinte: para denominar o
milho rebentado polo calor que se toma com sal ou acar (cast. palomita(s), ingl. popcorn), no dicionrio
Obradoiro-Santillana habilita-se, por via insolidria, o vocbulo floco de millo, desprezando a soluom luso-bra-
sileira pipoca. Ora, floco de milho nom parece recomendvel para designar as pipocas porque, entom, que nome
receber em galego o cereal que costuma tomar-se com leite no almoro e que em ingls se chama corn flakes e
em luso-brasileiro flocos de milho? Alis, a palavra floco, nem no dicionrio da Academia Galega, nem no Obra-
doiro-Santillana, apresenta a aceom de pequena porom, lasca, necessria para se poder utilizar em floco de
millo (de facto, estes dicionrios nom conhecem floco de neve, e com este sentido empregam unicamente
fole(r)pa)!
36 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

tgio e se mostram inoperantes (escassas e medocres obras lexicogrficas e terminogr-


ficas normativas), se bem que reduzida, regista-se certa intervenom expurgadora e habili-
tadora por parte dos utentes, a qual, infelizmente, nom fai senom acrescentar, por desleixo
e falta de preparaom lingstica, a castelhanizaom, a incoerncia e a instabilidade do sis-
tema.
A propsito dos exemplos 1-20, anteriormente aduzidos, e para ilustrar o denunciado,
vejamos a seguir como se conduz a habilitaom terminolgica exercida no seio da norma-
tiva RAG-ILG26:

no domnio conceptual dos objetos contemporneos (exemplos 1-5), a codificaom da RAG-ILG har-
moniza com o luso-brasileiro em autoestrada e lmpada utenslio eltrico para produzir luz, mas con-
verge com o castelhano em bolgrafo, soprete27, bombilla (crasso castelhanismo que se aceita ao lado de
lmpada!) e lmpada aparelho de suporte de lmpadas (decalque do castelhano claramente disfun-
cional em galego!)28, ao mesmo tempo que introduz o neologismo de invenom (por semanturgia)
sumidoiro esgoto.

no domnio conceptual das realidades exticas (exemplos 6-10), a codificaom da RAG-ILG harmo-
niza (imperfeitamente) com o luso-brasileiro em anans (pois aceita anans ao lado do castelha-
nismo suplente pia), mas converge (perfeitamente) com o castelhano em cacahuete e cobra (ainda a
custo da semntica prpria!!)29.

no domnio dos conceitos tcnico-cientficos (exemplos 11-20), a codificaom da RAG-ILG harmoniza


com o luso-brasileiro em vacina e hepatite, do que poderia inferir-se que prefere tomar os sufixos no-

26
Tomamos aqui como referncia a mais recente ediom do dicionrio da Real Academia Galega ( RAG, 1997).
27
No seio da norma RAG-ILG, o alargamento semntico das palavras vivas na fala espontnea galega apenas se
produz de harmonia com o castelhano, e nom com o luso-brasileiro. Assim, sob o lema mazarico, o dicionrio
da RAG (1997) s oferece a aceom de ave limcola (nom incluindo os outros significados que dam os dicio-
nrios luso-brasileiros: instrumento para soldar, pessoa inexperiente, etc.); como aceom de grade s inclui a
de instrumento agrcola para esterroar (e nom as de locutrio de convento ou cadeia, instrumento para cau-
terizar, grelha de lmpada eletrnica, caixa de plstico com alvolos para garrafas de cerveja, etc. [aqui o DRAG
nem sequer considera o significado armaom ou caniada, que sim est presente no atual galego espontneo
e que, de facto, motiva em luso-br. as aceons modernas da palavra!]). Polo contrrio, de harmonia com o
castelhano, caapo, por exemplo, alm de filhote de coelho, passa a significar, no DRAG, erro, aceom que, no
entanto, nom adquire nessa obra o vocbulo gralha.
28
Aqui, a intervenom infeliz dos codificadores da RAG-ILG, aliada castelhanizaom, fai nascer ambigidade
designativa e, portanto, disfuncionalidade no modelo de lxico culto por eles promovido. Com efeito, num es-
tabelecimento comercial de material eltrico ou de iluminaom, que dever entender o empregado quando o
cliente lhe solicitar umha lmpada? Que eficcia e elegncia comunicativas poder encerrar o enunciado
Desejo adquirir umha lmpada de dez lmpadas? Caso este tanto mais lamentvel quanto que candeeiro (a
voz que no atual luso-br. designa o aparelho de suporte de lmpadas eltricas) palavra conservada no galego
espontneo (cf., p. ex., Pousa Ortega, 2002: 258), mas neste, e nos dicionrios galegos que seguem o padrom
RAG-ILG, a sua esfera semntica (como acontece com a de muitas outras vozes) nom est atualizada e remete
unicamente para um conceito da cultura tradicional (agrria), nomeadamente, para um utenslio de ilumina-
om prprio de tempos pretritos, que servia de suporte a umha vela.
29
Como claro sinal da pobreza e limitaom de horizontes do dicionrio da RAG (1997), nele nom se regista
nengumha voz relativa aos animais arara nem preguia. Sob o lema preguiza, na ausncia de habilitaom se-
mntica, nessa obra s figura, portanto, o significado de indolncia, aversom ao trabalho.
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 37

menclaturais (como -ite para doena inflamatria) do luso-brasileiro, mas em cloruro e Crvidos to-
ma-os do castelhano; em atmosfera, hemcia e medula segue a prosdia etimolgica presente em luso-
brasileiro, mas em alerxia e eritrocito (termo que nom aparece como lema no dicionrio da RAG, mas
sim o seu homlogo leucocito!) segue a prosdia castelhana antietimolgica; por ltimo, com o sen-
tido de tubarom, instaura quenlla30 mediante insolidrio alargamento semntico e tambm recorre
neologia de invenom (guiada polo castelhano!) no caso de codia terrestre (por crusta), decalque do
cast. corteza terrestre31.

8. Erosom e suplncia castelhanizante


A erosom (v. Gravura; cf. Garrido, 2011) um processo degradativo padecido polo l-
xico galego que consiste na extinom macia de elementos lexicais (significantes e signifi-
cados) estreitamente vinculados a umha determinada esfera de uso, umha vez que essa es-
fera de uso, por causas catastrficas (que nom correspondem a um desenvolvimento so-
ciocultural estvel ou normal), abruptamente deixa de existir. Na histria do galego-
portugus da Galiza, tais vagas de extinom macia ocorrrom, principalmente, nos incios
dos Sculos Obscuros, altura em que sofrem erosom os elementos lexicais estreitamente
vinculados escrita e aos registos elevados (lxico culto, especializado), dado que, a partir
do sculo XV, na seqncia das mudanas polticas e sociais antes enunciadas, o galego se
torna lngua grafa e de uso meramente familiar e rstico. Desde entom, e ainda na atuali-
dade, as lacunas designativas ocasionadas pola erosom e sentidas polos utentes de galego
from sendo preenchidas por elementos lexicais castelhanos, pois o castelhano tem funci-
onado durante todo esse tempo como nica lngua efetiva de instruom e de cultura, fen-
meno desnaturador este que denominamos suplncia castelhanizante (associada
erosom).
Assim, por exemplo, a partir do incio dos Sculos Obscuros (sc. XV(I)), na Galiza,
deixam de ter vigncia e som esquecidas, erodidas, as seguintes unidades lexicais, estreita-
mente vinculadas escrita e ainda aos usos especializados, as quais, com o decorrer do
tempo, poderm vir a ser supridas por elementos castelhanos (aps cada voz, indica-se
entre parnteses o sculo da sua primeira abonaom em galego-portugus):

30
A voz quenlha (tb. quelha: variante geogrfica preferente [recolhida em, p. ex., Rios Panisse, 1977: 179]) ou
tintureira denota em galego-portugus o peixe selquio pertencente espcie Prionace glauca (famlia Carcar-
deos). Nom conveniente que umha espcie receba a mesma denominaom que o grupo a que pertence (cf.
al. Blauhai/Hai, cast. tintorera/tiburn, cat. tintorera/taur, fr. requin bleu/requin, ingl. blue shark/shark), polo que
resulta inaceitvel utilizar o termo quenlha, mediante artificial alargamento semntico, no sentido de peixe car-
tilagneo elasmobrnquio pleurotremado. Com esse sentido, e de modo natural, econmico e preciso, o gale-
go deve acolher a voz tubarom, convenientemente adaptada do luso-brasileiro tubaro.
31
Desde h um tempo, e no seio da normativa RAG-ILG, alguns utentes informados, como L. Davia Facal (cf.,
p. ex., a sua compilaom de artigos: Davia Facal, 1999: 40-42, 56-58, 73-76, 76-77, etc.), tentam corrigir certas
deficincias da habilitaom terminolgica isolacionista. Infelizmente, como nom pode deixar de acontecer a
partir de posions que nom questionam a radice os pressupostos da normativa isolacionista, estes autores
caem, eles prprios, em evidentes incoerncias (p. ex., qual a causa de que, seguindo um critrio etimolgico,
se recomende a prosdia gmeta, nuclolo e eritrcito, mas nom a de alerxa, crebro, enciclopeda, filoxena, perife-
ra ou sintoma? Por que nom denunciar tambm grafias tam antietimolgicas como osxeno ou esxeno?).
38 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

assaz [adv. intensificador] (sc. XIII) ==>


cauda (sc. XIV) ==> [castelhanismo suplente: *cola]
cirurgia (sc. XIII) ==> [castelhanismo suplente: *ciruga]
contedo (sc. XIII) ==> [castelhanismos suplentes: *contenido, *contido]
cratera (sc. XIV) ==> [castelhanismo suplente: *crter]
cujo [pronome relat. genitivo] (sc. XIII) ==> [castelhanismo suplente: *cuio]
dado elemento informativo (sc. XIII) ==> [castelhanismo suplente: *dato]
papagaio ave psitaciforme (sc. XIII) ==> [castelhanismo suplente: *loro]
plula (sc. XIV) ==> [castelhanismo suplente: *pldora]
questom (sc. XIV) ==> [castelhanismo suplente: *cuestin]
a safira (sc. XIII) ==> [castelhanismo suplente: *el zafiro]
taxa (sc. XIV) ==> [castelhanismo suplente: *tasa]

Visando a consituiom de um modelo de galego culto, claro que a restauraom dos


elementos lexicais galego-portugueses erodidos na Galiza no incio dos Sculos Obscuros,
feita de harmonia com o atual lxico luso-brasileiro, representa, como acontece no caso da
estagnaom e suplncia, a soluom mais natural e mais econmica, de modo que, para a
habilitaom da lngua cientfica, nos exemplos anteriores, procederemos a incorporar ao
galego as vozes assaz [advrbio intensificador]32, cauda, cirurgia, contedo, cratera, cujo [pro-
nome relativo], dado elemento informativo, papagaio ave psitaciforme, plula, porventura
[advrbio sinnimo de acaso]33, questom, safira e taxa, expurgando em cada caso os even-
tuais castelhanismos suplentes que puderem ter surgido.

9. Como corolrio e concretizaom do at aqui argumentado sobre a habilitaom ter-


minolgica, pode afirmar-se que que a estratgia mais eficaz (mais natural, mais econ-
mica, mais funcional, mais vantajosa do ponto de vista sociolingstico) para disponibi-
lizar em galego lxico especializado tcnico-cientfico consiste na coordenaom cons-
tante com o lxico luso-brasileiro, atravs da implementaom dos seguintes seis princ-
pios ou medidas fundamentais:

1.- Princpio ou medida contra o processo degradativo da VARIAOM GEOGRFICA SEM


PADRONIZAOM: Selecionar como supradialetal, dentre umha srie de variantes lexicais
presentes hoje na fala espontnea e distribudas polo territrio galego (geossinnimos),
aquela variante que j se emprega como supradialetal no mbito luso-brasileiro (ou,
nalguns poucos casos, adotar em galego a voz moderna habilitada em luso-brasileiro
[por via erudita] para fazer face a casos de grande dispersom designativa na fala po-

32
O advrbio intensificador assaz, prprio de registos elevados e conhecido e usado em galego na poca medi-
eval, determina adjetivos e , por exemplo, o equivalente funcional em galego do harto castelhano que surge no
seguinte enunciado: cast. Cuestin sta harto compleja, sin duda... = gal. Questom esta assaz complexa,
sem dvida.... Exemplos de uso em textos cientficos som os dous seguintes: Os cristais [do berilo] exibem
hbito prismtico, por vezes assaz perfeito. (ELBC: s.v. berilo) | Cor [a do corindo] assaz variada: cinzenta,
azul (ou azulada), amarela, verde, vermelha e ametista. (ELBC: s.v. corindo).
33
Exemplo de uso num texto cientfico: A finalidade pretendida [com a instalaom de caixas pretas nos avi -
ons a jacto] era obter elementos de estudo para permitir a anlise completa dos acidentes que porventura se vi-
nhessem a registar, de modo a evitar a sua repetiom. (ELBC: s.v. caixa preta).
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 39

pular). Assim, por exemplo, as variantes galegas amijoa [ZOOL.] (luso-br. amijoa), o
calor [FS.] (luso-br.: o calor), cotovelo articulaom brao-antebrao [ANAT.] (lu-
so-br. cotovelo articulaom brao-antebrao), eixo [TECNOL.] (luso-br. eixo), enxofre
[QUM.] (luso-br. enxofre), ervilha [BOT.] (luso-br.: ervilha), guelra [ANAT.] (luso-br.
guelra), janela oval [ANAT.] (luso-br. janela oval), joelho [ANAT.] (luso-br. joelho),
poupa [ZOOL.] (luso-br. poupa), rim [ANAT.] (luso-br. rim), sabugueiro [BOT.] (luso-
br. sabugueiro) e torneira chave para lquidos [TECNOL.] (luso-br. torneira) deverm
ser preferidas para os usos formais a, respetivamente, ameija, a calor, cotovelo n do
dedo, eixe, xofre, chcharo (e ervelha, etc.), guerla (e galada, etc.), fiestra oval (e *vent
oval!), geonlho (e gionlho, etc.), bubela (e galo-merdeiro, etc.), ril (e rile, etc.), bieiteiro (e
birouteiro, etc.) e bilha, enquanto que, para designar a larva aqutica dos anfbios, se re-
correr em galego, de harmonia com o luso-brasileiro, voz moderna (e erudita) gi-
rino.

2.- Princpio ou medida contra o processo degradativo da SUBSTITUIOM


CASTELHANIZANTE: Restaurar plenamente, e de harmonia com o luso-brasileiro, os signi-
ficantes e significados genuinamente galegos suplantados ou deslocados na atual fala
espontnea por significantes ou significados castelhanos ou castelhanizantes.
Exemplos: doena + enfermidade (doena com maior freqncia de uso que enfer-
midade), janela (em vez de *vent ou *ventana), mau m (em vez de *malo
*mala), leo (com o significado amplo de substncia gordurosa, reservando azeite
para leo extrado da azeitona), queda (em vez de cada), sino (em vez de *camp
ou *campana), sujo (em vez de *scio).

3.- Princpio ou medida contra os processos degradativos da EROSOM e da correspon-


dente SUPLNCIA CASTELHANIZANTE: Restaurar ou repor na sua forma genuna, e de har-
monia com o atual luso-brasileiro, as unidades lexicais (prprias dos registos cultos)
esquecidas (= erodidas) na Galiza a partir da postergaom sociocultural do galego-
portugus que impugrom os Sculos Obscuros, expurgando, no seu caso, os corres-
pondentes castelhanismos suplentes. Exemplos: abbada (em vez de bbeda),
assaz, cauda (em vez do castelhanismo suplente *cola), contedo (em vez dos cas-
telhanismos suplentes *contenido ou *contido), cratera (em vez do castelhanismo su-
plente *crter), cujo [relativo genitivo], eis (como variante culta de vela), multidom
(em vez do castelhanismo suplente *multitu(de)), plula (em vez do castelhanismo
suplente *pldora), questom (em vez do castelhanismo suplente *cuestin), taxa (em
vez do castelhanismo suplente *tasa).

4.- Princpio ou medida contra os processos degradativos da ESTAGNAOM e da corres-


pondente SUPLNCIA CASTELHANIZANTE: No caso de significantes e significados que em
galego-portugus surgem com posterioridade ao sculo X(I)V, quer dizer, ao incio na
Galiza dos Sculos Obscuros (especialmente nos mbitos designativos das entidades
abstratas e do mundo institucional e da cultura, dos objetos concretos cujo apareci-
mento se produziu durante o dilatado perodo que abrange desde o incio dos Sculos
Obscuros at atualidade, das realidades exticas, das realidades do mundo urbano,
dos conceitos especializados, veiculados polas diferentes lnguas especializadas, como
as tcnico-cientficas), adotar a pertinente soluom luso-brasileira, expurgando, no seu
caso, o correspondente castelhanismo suplente. Por exemplo: alergia [MED.] (com a
expurgaom de *alrgia), arara [ZOOL.] (com a expurgaom de *guacamaio), cloreto
[QUM.] (com a expurgaom de *cloruro), Corvdeos [ZOOL.] (com a expurgaom de
40 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

*Crvidos), hepatite [MED.] (com a expurgaom de *hepatitis), hidrognio [QUM.]


(com a expurgaom de *hidrgeno), lmpada candeeiro [TECNOL.] (com a expur-
gaom de, respetivamente, *bombilla *lmpara ou *lmpada), neurnio [CIT.]
(com a expurgaom de *neurona), percurso ato de percorrer [ TECNOL.] (com a ex-
purgaom de *recorrido e de *percorrido), o silicone [QUM.] (com a expurgaom do ca-
cofnico *a silicona), surto irrupom brusca de doena [MED.] (com a expurgaom de
*brote), trepar trepadeira [ZOOL. / BOT.] (relegando condiom dialetal agatu-
nhar, agavear, rubir, etc.), tubarom [ZOOL.] (com a expurgaom de *tiburn), vacina
[MED.] (com a expurgaom de *vacuna), vela (de igniom) pea dos motores de ex-
plosom onde se produz a fasca [TECNOL.] (com a expurgaom de *buja).

5.- Complementarmente ao princpio ou medida n. 4: No mbito da estagnaom (e


suplncia) lexical, no caso de nom coincidir o termo usado em Portugal com o do
Brasil, adotar, atendendo a um critrio de proximidade lingstica, cultural e geogr-
fica, e at nom se atingir umha efetiva unificaom lexical, a soluom conhecida em Por-
tugal34. Por exemplo: Gz. aterrar [TECNOL.], em vez de aterrissar (Pt. aterrar / Br. ater-
rissar); Gz. azoto [QUM.], melhor do que nitrognio (Pt. azoto >> nitrognio / Br. nitro-
gnio); Gz. frigorfico [TECNOL.], em vez de geladeira (Pt. frigorfico / Br. geladeira); Gz.
hormona [BIOL.], em vez de hormnio (Pt. hormona / Br. hormnio); Gz. pirite
[MINERAL.], em vez de pirita (Pt. pirite / Br. pirita); Gz. veio de excntricos [MEC.], em
vez de rvore de cames (Pt. veio de excntricos / Br. rvore de cames).

6.- Complementarmente ao princpio ou medida n. 4: No mbito da estagnaom (e


suplncia) lexical, no (raro) caso de existir na Galiza umha forma lexical terminologi-
zvel que seja genuna e diferente da habitual em luso-brasileiro, promover na Galiza
o uso da soluom galega genuna terminologizada, mas difundindo aqui tambm o co-
nhecimento da correspondente forma luso-brasileira. Exemplo: chave de cuitelo
[Gz.], junto com chave de faca [Pt.+Br.] [ELETR.], macaco-ouveador [Gz.], junto com
macaco-uivador [Pt.+Br.] [ZOOL.: primata americano do gn. Alouatta], sapo-con-
cho-almiscarado-comum [Gz.], junto com cgado-almiscarado-comum [Pt.+Br.]
[ZOOL.: quelnio Sternotherus odoratum].

Som estes, portanto, os critrios que, nas pginas da presente monografia que se se-
guem, orientam a instauraom e os usos (idiomticos, coerentes, econmicos, predizveis
e nom arbitrrios) dos termos cientficos em galego. Neste contexto, nom pode deixar de
vincar-se a premente necessidade de os redatores tcnicos galegos (investigadores, do-
centes, tradutores, jornalistas, etc.) se manterem habitualmente em contacto com a biblio-
grafia especializada composta em luso-brasileiro, com o objetivo de aprontarem e aperfei-
oarem os seus cdigos expressivos.
Finalmente, cumpre salientar que aquando da instauraom na Galiza de novos termos,
o mbito de atuaom deve ser o do nosso sistema lingstico, quer dizer, a neologia dever
fazer-se tendo em conta (para os efeitos de avaliar a necessidade ou a prioridade de umha
nova terminologia) o labor j desenvolvido nos pases de expressom galego-portuguesa e

34
A variaom terminolgica entre o Brasil e Portugal (sobretodo de tipo morfolgico) relativamente impor -
tante e poder constatar-se ao longo da presente monografia (cf. tb. Garrido, 1996).
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 41

trabalhando, tanto quanto possvel, em comunicaom com os especialistas das diferentes


naons.

CARATERSTICAS DA LINGUAGEM CIENTFICA


10. Umha vez tratada a habilitaom em galego da terminologia especializada, convm
agora, antes de abordarmos os seus aspetos prosdicos e ortogrficos, comentar aqueles
traos que caraterizam a linguagem cientfica frente lngua comum. Estes traos nom de-
terminam diferenas qualitativas, mas quantitativas, pois as lnguas especializadas s
tendem para maximizar ou minimizar certas caratersticas fundamentais da lngua natural
(cf. Sager, Dungworth e McDonald, 1980: 17). Estas caratersticas ou tendncias som a
universalidade ou internacionalidade, a precisom, a coerncia e a formalidade. Vejamo-las a se-
guir umha por umha.

10.1. Universalidade ou internacionalidade


A universalidade ou internacionalidade constitui um critrio importantssimo para
fixar o lxico tcnico-cientfico, dado que toda a lngua especializada deve aspirar a ser po-
tencialmente apta para servir de veculo de expressom na comunidade cientfica internaci-
onal. Esta tendncia aplica-se estritamente aos sistemas de smbolos, de notaom ou de
nomenclatura internacionais (de grandezas fsicas, de unidades de medida, dos elementos
qumicos, das operaons lgico-matemticas, dos compostos qumicos, da sistemtica bi-
olgica, de estruturas anatmicas humanas, por exemplo) e, mais laxamente, s normas
terminolgicas. No mbito do lxico tcnico-cientfico, a tendncia para a universalidade
manifesta-se nos seguintes aspetos:

a) Nvel formal. Deve harmonizar-se a fisionomia grfica de um termo numha lngua


com a que ele apresenta noutras lnguas de alfabeto idntico ou semelhante. Assim, na
vacilaom registada em galego-portugus entre mitocndria e mitocndrio, o critrio
da internacionalidade leva a priorizarmos a segunda forma de harmonia com as vozes
inglesa (mitochondrion) e alem (Mitochondrium), forma que, alis, mais etimolgica
(v. 11.1).

b) Nvel semntico. Deve ter-se em conta numha lngua a habilitaom terminolgica


verificada noutras lnguas para preencher um determinado campo nocional que num
dado momento pode nom estar representado. Assim, de harmonia com a diferenci-
aom matemtica que em ingls se fai entre degree e grade, tambm interessa em gale-
go-portugus distinguir entre grau (= grau sexagesimal) e grado (= grau centesimal),
ou entre desvio-padrom (ingl. standard deviation) e varincia (ingl. variance); no campo
da Gentica, interessar distinguir entre gentico (relativo hereditaridade; ingl. ge-
netic) e gnico (relativo ao gene; ingl. genic); no campo das mquinas (pneumticas),
interessar distinguir entre umha ventonha (a relaom entre a pressom do ar sada e a
sua pressom entrada p2/p1 1,1; Br. ventilador, al. Lfter, cast. ventilador, ingl. fan),
um assoprador ou insuflador (1,1 < p2/p1 3; al. Geblse, cast. (mquina) soplante, ingl.
blower) e um compressor (p2/p1 > 3; al. Verdichter = Kompressor, cast. compresor, ingl.
compressor).
42 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

c) Nvel neolgico. A tendncia para a universalidade manifesta-se no nvel neolgico


como a harmonia na adaptaom de estrangeirismos por parte das diversas lnguas (ro-
mnicas). Assim, o par de greco-latinismos ingleses dos campos da Biologia Evolutiva
e da Filogentica clade e grade deverm adaptar-se em galego-portugus, respetiva-
mente, como clado e grado, de harmonia com as soluons, por exemplo, castelhanas
(clado e grado) e alems (Kladus e Gradus).

10.2. Precisom
A tendncia para a precisom deriva da necessidade de sistematizaom conceptual que
mostram as lnguas especializadas tcnico-cientficas. Tende-se para a mxima biunivoci-
dade possvel entre conceitos e denominaons, de maneira que idealmente se atinja a mo-
norreferencialidade e se eliminem a sinonmia e a homonmia/polissemia (v. supra desig-
naons duplas disfuncionais, no seio da codificaom RAG-ILG, lmpada lmpada eltrica /
utenslio de suporte de lmpadas eltricas e quenlha tubarom / tubarom Prionace glauca;
v. tb. 59.3-b3: leo ~ leon). Um campo importante de precisom o das nomenclaturas ci-
entficas.

10.3. Coerncia
A coerncia das lnguas especializadas tcnico-cientficas manifesta-se, por um lado, na
tendncia para umha formaom regular dos seus elementos lexicais (coerncia lexical) e,
por outro, na configuraom de umha sintaxe concisa ou econmica, clara e objetiva, que
sirva para veicular com eficcia informaons especficas (coerncia sinttica).
Como exemplo do primeiro aspeto da coerncia, podemos citar o caso da srie de
termos ingleses (do campo da Gentica das Populaons ou da Evoluom, e referentes ao
processo da especiaom) allopatric speciation, parapatric speciation e sympatric speciation, os
quais ham de passar para galego, de harmonia com as palavras da lngua comum aptrida e
euptrida, como especiaom aloptrida, especiaom paraptrida e especiaom simptrida, res-
petivamente, e nom, apesar do que habitualmente se v na bibliografia, como *especiaom
aloptrica, *especiaom paraptrica e *especiaom simptrica. Um outro exemplo de coe-
rncia lexical o caso do substantivo gentico -a, com o sentido de especialista em Gen-
tica, o qual dever impor-se em galego-portugus a termos como *genetista ou *geneticista,
os quais, formalmente decalcados do ingls geneticist, nom harmonizam, nom som coe-
rentes, com o modo tradicional de construir em galego-portugus substantivos designa-
tivos do especialista numha disciplina cuja denominaom finde no sufixo - ica (p. ex., Bot-
nica > botnico -a, Fsica > fsico -a, Matemtica > matemtico -a, Qumica > qumico -a).
No aspeto da coerncia sinttica, a sintaxe dos textos tcnico-cientficos abunda em ora-
ons declarativas e carece de interjeions, de palavras carregadas de conotaons (v.
201.2) ou de proposions exclamativas, na procura de neutralidade emotiva e de umha ex-
pressom objetiva e impessoal (estilo nominalizado, emprego do plural de modstia, da
passiva prpria e da passiva reflexa, etc.). Pode dizer-se que, em benefcio da funcionali-
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 43

dade, o estilo tcnico-cientfico costuma ser complexo quanto terminologia e sbrio


quanto forma.

10.4. Formalidade
No plano formal, as lnguas especializadas tcnico-cientficas caraterizam-se polo seu
freqente recurso a elementos referenciais especiais (alm da terminologia), de natureza
paralingstica ou extralingstica, como sejam os nmeros, os sistemas de nomenclatura e
de notaom, as abreviaons ou reduons, a tipografia e a iconografia (fotografias, dese-
nhos, tabelas, grficos...), etc.

CRITRIOS PARA A FIXAOM DO LXICO CIENTFICO


11. No processo de incorporaom de lxico cientfico ao galego-portugus, como no
caso doutras lnguas novilatinas, produzrom-se algumhas irregularidades e bastantes vaci-
laons de tipo prosdico e morfolgico que originam um polimorfismo ou variaom ter-
minolgica que, em benefcio da precisom, cumpriria resolver35. A este respeito, dous som
os critrios que se oferecem ao especialista para a fixaom terminolgica: a etimologia e a
tradiom36. Destes dous critrios, dado o carter erudito e, at certo ponto, minoritrio e
conservador dos usos da terminologia cientfica, o que mais peso tem o da etimologia.

11.1. Etimologia
Como se sabe, a Etimologia o ramo da Lingstica que estuda a origem das palavras e
dos termos e que descreve a sua evoluom fontica, morfolgica e semntica ao
longo do tempo, orientando, portanto, sobre a forma grfica que eles ham de adotar. O l-
xico cientfico do galego-portugus tem a sua origem, numha percentagem muito alta, nas
lnguas clssicas (grego e latim), sendo mais elevado o nmero de elementos de origem
grega do que latina, ainda que a passagem do vocabulrio grego ao galego-portugus foi
feita normalmente atravs do latim (e, freqentemente, tambm atravs do francs: v. cap.
2).
35
Como se ver ao longo da presente monografia (cf. tb. Garrido, 1996), nalguns casos este polimorfismo ter-
minolgico de natureza geogrfica, concorrendo umha soluom prpria do Brasil com outra prpria de Por -
tugal (e da Galiza).
36
Se no caso da habilitaom terminolgica exercida no seio da normativa RAG-ILG o critrio da etimologia mui-
to desconsiderado (o que, p. ex., dificulta a interpretaom do sentido dos termos [esxeno, por exgeno, parece
integrado polos mesmos formantes gregos que iniciam esotrico e xenofobia!; osxeno, por oxignio, parece estar
mais relacionado com sido ou ose do que com xido!; autgeno original do prprio organismo, que foi gerado
polo prprio organismo que o contm e autxeno parasita monogentico, i. , que passa toda a sua vida num
nico hospedeiro confundem-se em autxeno...] e isola o galego entre as lnguas europeias [Xeoloxa!]: cf. Gar-
ca Surez, 1993; Garrido e Conde, 1993: 277-278) e o critrio da tradiom, claro, intil, nom podemos dei-
xar de recomendar neste ponto um critrio que nesta codificaom sim deveria ser urgentemente aplicado: o da
eufonia. Assim evitaramos ter de ler e ouvir cunhagens aberrantes (e indecentes) como o cono (por o
cone), a icona (por o cone, termo importante em Informtica) ou a silicona (por a silicone). Lem-
bremos, tambm, a esse respeito, que at 2003 a codificaom RAG-ILG avalizava expressons como o cu de To-
bin (por o qu de Tobin, q de Tobin, funom utilizada em Econometria).
44 - 1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO

A maior parte das normas ortogrficas que se verm nos captulos deste livro tenhem a
sua base filolgica na etimologia. Como exemplo, antecipamos agora (v. 33) que a distri-
buiom das consoantes galegas c / qu em termos de origem grega responde distribuiom
das consoantes / , nesta lngua. Vejamo-lo de modo esquemtico:

>c , > que,i


> cisto > quton37
(bexiga, vescula) (tnica)
Da, os compostos: Da, os derivados e compostos:
cist-: cistadenoma, cistalgia, cistdio, etc. quitina, quitinase, quitinizar,
cisti-: cisticerco, cstico, cistite, etc. quitinforo, etc.
-cisto: nematocisto, etc.

Um caso em que a aplicaom do critrio etimolgico serve para resolver umha vaci-
laom na forma de um termo , por exemplo, o de mitocndrio ~ mitocndria. Dado que o
segundo radical integrante de ambas as formas provm do vocbulo grego , dimi-
nutivo de grao (no sentido de organelo citoplasmtico) 38, a variante abonada
pola etimologia (e qual, polo menos em princpio [v. 11.2], deve dar-se preferncia)
mitocndrio (cf. al. Mitochondrium, ingl. mitochondrion).
Outro caso de vacilaom terminolgica que pode achar soluom atravs do critrio da
etimologia o constitudo por rano ~ Urano, como denominaom de um planeta do Sis-
tema Solar (por exemplo, rano utilizado no GDVC e na ELBC s.v. planeta, enquanto Urano
registado na ELBC s.v. Urano). Assim, dado que o de (timo grego de rano ~
Urano) breve, e passa para latim como RNUS, com a breve, em virtude da regra da
quantidade voclica (v. 13) rano a forma abonada pola etimologia, e aquela a que
deve dar-se prioridade.

11.2. Tradiom
Examinando a origem de algum termo, observa-se por vezes que ele grafado, j desde
antigo, de um modo que se aparta da forma etimolgica. Em casos assim, se se trata de
termos muito usados na literatura cientfica, pode considerar-se oportuno, em virtude do
critrio da tradiom, manter a grafia nom etimolgica.
Vimos na alnea anterior, por exemplo, que o inicial do termo grego se tornou
na consoante galega c de cisto (e derivados). No entanto, tambm existe a variante quisto,
com etimologia idntica, e que, de facto, das duas, , de longe, a forma mais freqente-
mente utilizada na bibliografia especializada, polo que convm nom desaconselh-la.
Um caso similar o de bactria, termo que, por provir do timo grego bas-
tonete deveria grafar-se bactrio (cf. cat. bacteri, ingl. bacterium, it. battrio). Todavia, a vari-

37
Quton: Molusco marinho, anfineuro, dos Polyplacophora, cuja concha formada por placas articuladas.
38
O primeiro radical dos termos provm do gr. fio.
1. AS LNGUAS ESPECIALIZADAS TCNICO-CIENTFICAS E A SUA HABILITAOM EM GALEGO - 45

ante etimolgica bactrio extremamente rara em galego-portugus e, portanto, deve dar-


se preferncia a bactria, forma que decididamente consagrou o uso (cf. al. Bakterie, mais
usual que Bakterium; cast. bacteria, mais usual que bacterio; fr. bactrie).
Por ltimo, podemos considerar casos da acentuaom nom etimolgica (v. cap. 2).
Por exemplo, em virtude da natureza breve do de , que passa para latim como
CATHTUS, com e breve, a forma do termo geomtrico abonada pola etimologia em galego-
portugus seria cteto, mas a nica forma efetivamente usada nesta lngua, a tradicional,
cateto, de acentuaom paroxtona (provavelmente por influncia do francs), forma que
deve aconselhar-se, conforme o critrio da tradiom. O mesmo acontece com numerosos
termos cientficos galego-portugueses de origem grega findos em -ia e de acentuaom
grave (no i final). Estes termos paroxtonos, quando provenhem de um timo grego termi-
nado em -, com breve (ex.: anemia, epidemia, etnia, hemorragia, zootecnia), deveriam ser,
em virtude da etimologia (v. 13, 18.2), de acentuaom esdrxula, mas o costume inve-
terado consagrou-nos em galego-portugus como graves e assim como devem ser
usados.
PARTE II
ASPETOS PROSDICOS E ORTOGRFICOS
DO LXICO CIENTFICO
48
2. A ACENTUAOM
TRANSCRIOM DE HELENISMOS E A SUA PASSAGEM PARA O LATIM
12. Na linguagem cientfica galega a acentuaom dos termos coloca alguns problemas,
j que ela se v influda por diversos fatores: a etimologia, a analogia, a tradiom (v. 11.2)
e a interferncia doutras lnguas (sobretodo, do francs). Sendo muito grande o nmero
de helenismos na lngua especializada, revela-se de interesse conhecermos as regras de
transcriom de grego para galego (atravs do latim).
Em primeiro lugar serm tratados aqui brevemente alguns aspetos relacionados com a
prosdia dos helenismos e dos latinismos deles derivados 39, reparando em quatro pontos:
vogais, ditongos, quantidade silbica e passagem para o latim.

12.1. Vogais
As sete vogais do alfabeto grego dividem-se:

a) pola quantidade, em breves e longas:

sempre breves
sempre longas40
breves ou longas

b) pola qualidade, em abertas (ou speras) e fechadas (ou suaves):

abertas
fechadas

12.2. Ditongos
Os ditongos formam-se pola uniom das vogais abertas com as fechadas. Podem ser
prprios e imprprios.

a) Os ditongos prprios resultam da uniom das vogais abertas breves com as fe-
chadas. A seguinte tabela mostra exemplos de ditongos prprios presentes em termos
cientficos:

39
Veja-se o Apndice I (O alfabeto grego e o vocabulrio cientfico).
40
Tambm representam vogais sempre longas (que passa a pronunciar-se bem cedo, no sc. III, como [i]) e
(que passa a [u]).

49
50 - 2. A ACENTUAOM

GREGO GALEGO
Ditongo Exemplo Resultado Exemplos
sangue e hemo-: hemoglobina, hemlise
sismo i41 sismo-: sismgrafo, sismologia
vinho e42 eno-: enloga, enmetro
um prprio au aut(o)-: autogiro, autpsia
bom, verdadeiro eu eu-: eucarionte, euglena
urina u ur(o)-: uremia, urologista

b) Os ditongos imprprios resultam da uniom das vogais abertas longas com o (iota
subscrito):
GREGO GALEGO
a
e
o (e)

12.3. Quantidade das slabas


a) Umha slaba longa por natureza se contm umha vogal longa ( e em todos os
casos; , e nalguns casos) ou um ditongo, como as duas primeiras slabas de --
edema, inchaom e de -- (de bom e respiraom) eupneia, respi-
raom normal.

b) Umha slaba longa por posiom se contm umha vogal breve ( e em todos os
casos; , e nalguns casos) seguida de umha consoante dupla ( ) ou de duas ou
mais consoantes que nom sejam oclusiva ( ) ou aspirada ( ) mais lquida
( ), como a primeira slaba de - derme, pele e a segunda de - unha.

12.4. Passagem de helenismos para o latim


Os helenismos cientficos som incorporados em latim com conservaom da quanti-
dade voclica da penltima slaba, mas, freqentemente, com deslocamento do acento (v.
infra regra da quantidade voclica da penltima slaba)43. Exemplos:

gr. > lat. CATHTUS [ = e breve ==> acento sobre o a]


gr. [ com breve] > lat. RRHAGA [ = i breve ==> acento sobre o a]
gr. > lat. SYMPTMA [ = o longo ==> acento sobre o o]
41
Por vezes, de forma excecional, conserva-se o ditongo, de modo que, por exemplo, no DHLP encontramos:
cleistogamia e clistogamia, cleistogmico e clistogmico, meiose () e miose; no DITC: cleistocarpo, cleis-
togamia, cleistotcio; DHLP: quinolena / DITC: quinolina (cast. quinolena, cat. quinolina/quinolena, fr. quinolene,
ingl. quinoline).
42
Se o ditongo grego aparece no fim da palavra seguido de , na transcriom galego-portuguesa acrescenta-
se depois do e um i epenttico: > dispneia.
43
Em grego clssico o acento nom indica fundamentalmente, como em galego, intensidade de voz, mas eleva-
om ou depressom do tom (acento tnico). Nos termos gregos, o acento pode ser agudo ['], que indica umha
elevaom do tom da vogal que o leva (ex.: campo, vida), ou circunflexo [^]/[~], que indica
umha elevaom e umha depressom sucessivas de tom (ex.: corpo, nervo).
2. A ACENTUAOM - 51

No latim clssico e cientfico, os termos nunca apresentam o acento de intensidade na


ltima slaba44 e, no caso das palavras polissilbicas, s o podem apresentar na antepenl-
tima ou na penltima slaba. Nos termos latinos (de origem grega), o acento de intensi-
dade situa-se na antepenltima slaba quando a penltima slaba breve; situa-se na penl-
tima slaba quando esta longa (regra da quantidade voclica da penltima slaba).
Exemplos:

gr. > lat. GENA [ = i longo ==> acento sobre o i]


gr. > lat. COTYLDON [ = e longo ==> acento sobre o e]
gr. [com breve] > lat. RNUS [ = a breve ==> acento sobre o primeiro u]

ACENTUAOM ETIMOLGICA
13. Nas lnguas vernculas, entre as quais o galego-portugus, a via normal de adoom
de helenismos atravs do latim quer tenha existido, quer nom, o correspondente hele-
nismo em latim (nalguns casos, como em dipldoco, os helenismos presentes nas lnguas
vernculas modernas som de instauraom artificial, recente, e eles nom existiam nem em
grego nem em latim), de modo que a sua acentuaom se considera etimolgica quando
se identifica com a acentuaom do correspondente termo latino (embora esta nom coin-
cida com a que o termo tinha em grego) e, vice-versa, a sua acentuaom se considera nom
etimolgica, ou antietimolgica, quando tal acentuaom nom se identifica com a do cor-
respondente termo latino (embora sim se identifique, eventualmente, com a do timo
grego).

Por conseguinte, no quadro da acentuaom etimolgica de greco-latinismos:

a) As palavras que em grego (e em latim) tenhem a penltima slaba longa transcre-


vem-se em galego com o acento tnico nessa mesma slaba:

gr. - > lat. -ERGA > gal. alergia


gr. > lat. COTYLDON > gal. cotildone
gr. > lat. DYSPNA > gal. dispneia
gr. - > lat. -GENA > gal. filogenia
gr. > lat. PROBLMA > gal. problema
gr. > lat. SYMPTMA > gal. sintoma
gr. > lat. THERAPA > gal. terapia

b) As palavras que em grego (e em latim) tenhem a penltima slaba breve, transcre-


vem-se em galego com o acento na slaba precedente:

44
O que nom exclui a possibilidade da existncia no galego-portugus cientfico de greco-latinismos oxtonos
de prosdia etimolgica, como cateter (proveniente do lat. CATHTREM, e este do gr. - ), cre-
master (< lat. CRMASTREM < gr. - ; tb. cremster), masseter (< lat. MASSTREM < gr.
- ) e trocanter (< lat. TROCHANTREM < gr. - ; tb. trocnter).
52 - 2. A ACENTUAOM

lat. CRBRUM > gal. crebro


gr. > lat. DROSRA > gal. drsera
gr. [com breve] > lat. DYSURA > gal. disria
gr. > lat. GAMTUS > gal. gmeta

Veja-se a aplicaom destas regras da quantidade silbica nos seguintes exemplos:

a) () + > hectgrafo / () + > hectograma

O termo hectgrafo esdrxulo porque o segundo componente grego apresenta umha


vogal breve () na penltima slaba e, portanto, o acento h de recair na slaba anterior,
que j do primeiro componente. Em troca, hectograma um termo grave porque,
ainda que na penltima slaba do segundo componente aparea a mesma vogal que no
caso anterior, esta slaba longa por posiom, j que a vogal () vai seguida das duas
consoantes .

b) () + > hectmetro / () + > hectolitro

O termo hectmetro esdrxulo porque, ainda que o segundo componente grego con-
tenha duas consoantes () diante da vogal breve () da penltima slaba, esta nom
alonga por posiom, dado que aquele o grupo consonntico oclusiva + lquida. Em
troca, hectolitro um termo grave porque a vogal da penltima slaba do segundo com-
ponente () longa por natureza.

c) Da mesma maneira, em compostos triplos preciso prestar atenom penltima s-


laba do ltimo componente:

hemodinammetro: sangue + fora + medida

ACENTUAOM NOM ETIMOLGICA DETERMINADA POR


INTERFERNCIA
14. Em galego-portugus, bastantes termos cientficos de origem greco-latina que
nom seguem a regra etimolgica da acentuaom devem tal desvio circunstncia de eles
nom terem sido tomados diretamente do latim, mas atravs do decalque do francs, lngua
verncula que cedo se tornou veculo da expressom cientfica (cf. Machado, 1959; Piel,
1989; Garca Yebra, 1999: 99-120)45.
Este o caso, por exemplo, de numerosos termos galego-portugueses de origem grega
findos em -ia, os quais, quando o timo apresenta como terminaom -, com breve, de-
veriam ser, conforme a etimologia, esdrxulos, mas na prtica muitos deles apresentam
acentuaom grave (v. 18.2), como acontece com anemia (< gr. ), apoplexia (< gr.
), hemorragia (< gr. -), etc.

45
Diga-se ainda que boa parte dos componentes eruditos do vocabulrio (latinismos e grecismos) foram
adoptados primeiro pelo francs, chegando s atravs deste canal ao portugus. (Piel, 1989: 15).
2. A ACENTUAOM - 53

ACENTUAOM ANALGICA
15. Um outro fator que determina a acentuaom dos termos cientficos a analogia,
que se manifesta na tendncia para regularizar a prosdia e para aplicar as normas dos sis-
temas de nomenclatura. Assim, a acentuaom dalguns termos nom segue as regras da pro-
sdia greco-latina (etimologia), antes obedece, por exemplo, ao padrom acentual dos vo-
cbulos patrimoniais que findam com a mesma seqncia de letras (assimilaom terminal
ou sufixal), fenmeno que posteriormente pode estender-se a todo um conjunto de
termos que se formam a partir do termo primitivo de acentuaom analgica. Por outro
lado, os sistemas de nomenclatura tambm podem determinar que certas unidades lexi-
cais mostrem umha acentuaom nom etimolgica, se includas numha srie terminolgica
de prosdia homognea (p. ex., o sufixo -ite das denominaons de minerais; v. 17.1,
175). Este critrio de regularizaom acentual em termos de umha mesma srie ou grupo
aplica-se tanto a sufixos j existentes na lngua (provenientes do latim ou do grego) como
a sufixos formados modernamente que o galego-portugus adotou por imitaom doutra
lngua contempornea.
Assim, enquanto em galego-portugus brasileiro a prosdia de termos como on (do
gr. , particpio de caminhar), os seus compostos nion e ction, e eltron (do gr.
mbar) harmoniza com a etimologia46, em galego-portugus europeu os seus
cognados iom, aniom, catiom e eletrom (ortografia de Portugal: io, anio, catio, eletro) se-
guem um padrom acentual analgico com o sufixo patrimonial -om (-o)47. O mesmo
acontece nos seguintes termos dos campos da Eletrnica e da Fsica Nuclear, que em ga-
lego contenhem os sufixos -om e -trom: bosom (Brasil: bson), excitom (Brasil: xciton),
fotom (Brasil: fton), gluom (Brasil: glon), gravitom (Brasil: grviton), mesom (Brasil:
mson), negatrom (Brasil: ngatron), neutrom (Brasil: nutron), nucleom (Brasil: ncleon), po-
sitrom (Brasil: psitron48) e protom (Brasil: prton), como nomes de partculas; algotrom, be-
tatrom, ciclotrom e sincrotrom, como nomes de aceleradores de partculas; ignitrom, magne-
trom, microtrom e trocotrom, como nomes de dispositivos diversos; e filotrom (nome de ins-
talaom) e tecnetrom (dispositivo eletrnico).

16. Por analogia formam-se ainda os seguintes termos findos em -om, pertencentes
Qumica e Biologia:

a) termos da Qumica: deuterom, radom (do lat. radium; mas o termo preferente
rdon, de harmonia com o resto de denominaons dos gases nobres e outros: rgon,
crpton, fron, non, xnon), interferom, termiom (Br. termon), zwitteriom (Br. zwitteron)49.

46
O DHLP regista tambm as formas inio, anon e cationte.
47
Como, alis, acontece em espanhol.
48
O DHLP tambm regista psiton.
49
Mas, em contraste com o espanhol, coldio (do gr. ; cast. colodin, ingl. collodion) e glutationa (cast.
glutatin, ingl. glutathione).
54 - 2. A ACENTUAOM

b) termos da Biologia: cistrom (Br. cstron), codom (do lat. codex -icis; Br. cdon, codnio),
anticodom (Br. anticdon, anticodnio), exom (Br. xon), glucagom (Br. glucgon, glu-
cagnio), introm (Br. ntron), mutom (Brasil: mton), operom, priom (Br. pron)50, re-
plicom, viriom (do lat. virus, por analogia; Br. vrion, cast. virin, ingl. virion)51.

VARIAOM ACENTUAL
17. A linguagem cientfica e, em geral, qualquer lxico de especialidade tende ao
mximo para a biunivocidade conceito-denominaom ou para a monorreferencialidade
(v. 2, 10.2), isto , para o emprego de apenas um termo com umha nica forma gr-
fica e fnica para denominar cada conceito. Polo que diz respeito acentuaom das
unidades lexicais, acabamos de ver quais som os principais fatores que intervenhem: a eti-
mologia, a analogia e a interferncia. Na adoom de tecnicismos das lnguas clssicas em
galego-portugus, observa-se que, por vezes, nom termina de impor-se claramente um cri-
trio sobre o outro, do que resulta que alguns termos se acentuam de dous modos dife-
rentes (dualismo). Outra classe de dualismo acentual da terminologia cientfica galego-
portuguesa o dualismo vinculado a certos tipos de variaom morfolgica (v. 17.2), em
que concorrem duas (ou mais) unidades lexicais sinnimas que se diferenciam entre si
pola estrutura formal dos seus componentes. Tanto o dualismo acentual devido opo-
siom etimologia/analogia como o que acompanha a variaom morfolgica podem, ou
nom, estar associados geografia (galego-portugus de Portugal e da Galiza, por um lado,
e galego-portugus do Brasil, por outro lado), e umha terceira classe de variaom prosdi-
co-acentual a decorrente da diferenciaom de timbre das vogais tnicas de grau mdio
sempre o est. A seguir trataremos estas trs classes de variaom prosdico-acentual
que afeta a situaom do acento de intensidade na seqncia silbica da palavra ou o
timbre da vogal tnica em trs alneas: 1. Variaom acentual por oposiom
etimologia/analogia no galego-portugus da Galiza (e de Portugal); 2. Variaom acentual
ligada variaom morfolgica no galego-portugus da Galiza (e de Portugal); 3. Variaom
acentual ligada geografia.

17.1. Variaom acentual por oposiom etimologia/analogia


Em galego, a oposiom dos critrios etimolgico e analgico determina que a slaba
que recebe o acento de intensidade varie nalguns termos cientficos. Assim, por exemplo, a
tendncia da lngua para preferir vocbulos graves manifesta-se nos seguintes casos de
concorrncia de umha forma esdrxula ou aguda, de prosdia etimolgica, com umha
forma grave de prosdia analgica:

50
O termo priom deriva de protena + infeom + -om.
51
Na literatura especializada portuguesa, ao lado dos termos findos em -o (exo, interfero, intro, etc.), depa-
ra-se freqentemente com formas nom acentuadas terminadas em -on (exon, glucagon, interferon, intron, etc.).
Estes termos nom acentuados som importados diretamente do ingls (emprstimos puros) e, em todos os ca-
sos, devem ser substitudos polas formas adaptadas findas em -o (galego -om).
2. A ACENTUAOM - 55

stato/astato (do gr. instvel, com o segundo breve) 52


cremaster/cremster (do gr. - )
trocanter/trocnter (do gr. - )
rano/Urano (do gr. , com breve)

Em sentido contrrio, a analogia com a acentuaom esdrxula de muitos termos cien-


tficos fai com que, nom raro, as vozes galego-portuguesas dextrogiro e levogiro, de acentu-
aom grave harmnica com a etimologia, se realizem como proparoxtonas: *dextrgiro,
*levgiro (cf. DHLP s.v. dextrogiro), e o mesmo acontece com os recompostos integrados
polo elemento de origem grega -teno faixa, fita (diploteno, paquiteno, zigoteno, etc.), os
quais freqentemente som usados erradamente com acentuaom antietimolgica (*dipl-
teno, *paquteno, *zigteno, etc.)

Nos seguintes exemplos a harmonizaom nomenclatural que determina que, junto


das formas de acentuaom etimolgica, esdrxula, apaream formas graves que incluem o
sufixo nomenclatural -ite (v. 175), que denota mineral ou animal fssil53:

crilito/criolite [f] (do gr. gelo + pedra [com breve])


graptlito/graptolite [f] (do gr. < escrever + pedra)
zelito/zeolite [f] (do gr. ferver + pedra)54

17.2. Variaom acentual ligada variaom morfolgica


O polimorfismo ou variaom morfolgica (v. 200.7) que afeta alguns termos deter-
mina neles um deslocamento do acento de intensidade de umha slaba para outra. Ve-
jamos alguns exemplos:

antignio/antgeno, estrognio (Gz.+Pt.) ou estrognio (Br.)/estrgeno (Br.); bilharzase/bilhar-


ziose, leishmanase/leishmaniose; cromtide [f]/cromatdio, progltide [f]/proglotdio; fil-
pode/filipdio, parpode/parapdio, pseudpode/pseudopdio; nucleotdeo/nucletido,
sacardeo/sacrido; perneo/perineu, peritnio/peritoneu, proctdeo/proctodeu; Cam-
briano/Cmbrico, Siluriano/Silrico (de harmonia com Carbnico e Jurssico).

17.3. Variaom acentual ligada geografia


Entre o galego-portugus da Galiza, o de Portugal e o do Brasil registam-se pequenas
divergncias em relaom acentuaom fnica e grfica dalguns termos. Assim, em pri-
meiro lugar, em Portugal e no Brasil distingue-se entre o fonema a aberto e o a fechado,
de modo que o a tnico leva acento circunflexo (a fechado) quando seguido (na mesma
slaba ou nom) das letras n ou m (p. ex.: mbar, cnhamo, reactncia, urnio), enquanto na

52
O DHLP regista ainda a forma astatnio.
53
No Brasil, com o sentido de mineral, utiliza-se o sufixo -ita (calcita, pirita, etc.).
54
Talvez a macia presena de denominaons (de acentuaom nom sujeita a variaom) de minerais que tam-
bm podem findar em -ite [f] (bauxite, calcite, fluorite, limonite, pirite, pirolusite, etc.) torne preferveis nestes casos
de dualismo acentual as formas analgicas.
56 - 2. A ACENTUAOM

Galiza, polo contrrio, nom se d esta oposiom fonemtica e o a tnico, nas circunstn-
cias mencionadas, leva acento agudo: mbar, cnhamo, reactncia, urnio.
Em segundo lugar, tambm entre o galego-portugus cientfico do Brasil, por um lado,
e o de Portugal e da Galiza, por outro, se registam divergncias na acentuaom de alguns
termos. Esta variaom acentual ligada geografia lingstica manifesta-se nalguns casos na
posiom da slaba tnica e noutros casos no timbre da vogal mdia (e ou o) tnica (aberto
na Galiza e em Portugal e fechado no Brasil). Quanto variaom da posiom da slaba t-
nica, as principais divergncias geogrficas advenhem da disjuntiva entre os critrios eti-
molgico e analgico (no seguinte exemplrio, as formas sublinhadas som as de acentu-
aom etimolgica): Gz.+Pt. gmeta [gmeta]/Br. gameta, Gz.+Pt. iom [io]/Br. on, Gz.+Pt.
neutrom [neutro]/Br. nutron, Gz.+Pt. urter/Br. ureter, etc.; a este respeito, tambm se re-
vela operativa a variaom morfolgica, pois parte dela est ligada geografia (assim: Gz.
+Pt. clula cloragognea/Br. clula cloraggena, Gz.+Pt. clula tricognea/Br. clula tricgena,
Gz.+Pt. estrognio/Br. estrgeno ou estrognio, Gz.+Pt. hormona/Br. hormnio, etc.).
As vogais tnicas de abertura mdia podem apresentar um timbre diferente no Brasil,
por um lado, e na Galiza e em Portugal, por outro. Assim, o e e o o tnicos seguidos de con-
soante nasal em termos paroxtonos e proparoxtonos som abertos na Galiza e em Por-
tugal, mas fechados no Brasil. Exemplos: abdmen/abdmen, anagnese/anagnese,
axnio/axnio, blastmero/blastmero, colnia/colnia, fmur/fmur, gnero/gnero, hidro-
gnio/hidrognio, metassmico/metassmico, peritnio/peritnio, smen/smen.

ACENTUAOM DIVERGENTE DOS TERMOS ENTRE GALEGO E


CASTELHANO
18. Devido enorme pressom que exerce no momento presente o idioma castelhano
sobre o galego, neste costumam acentuar-se de modo incorreto muitos termos cientficos
cuja prosdia diferente em castelhano e em galego-portugus. Como afirmam Alonso
Estraviz (1986: 440, 441) e Garca Yebra (2003), nos casos em que se regista falta de har-
monia na localizaom da slaba acentuada dos termos, as soluons galego-portuguesas
som, salvo exceons muito caraterizadas, mais etimolgicas do que as castelhanas. A seguir
fornece-se umha lista de termos cientficos galegos, classificados em agudos, graves e es-
drxulos, que apresentam em galego-portugus acentuaom diferente que em castelhano
(mas formas similares), o que motiva freqentemente erros e vacilaons na Galiza.

18.1. Termos agudos


albatroz
alo(s) (tb. loe)
antraz (cast. ntrax)
canguru (cast. canguro)
canibal
casuar (cast. casuario)
cateter (cast. catter)
cauchu (cast. caucho)
2. A ACENTUAOM - 57

chamin
chassi ou chassis (cast. chasis)
condor
cremaster (tb. cremster)
esfincter (forma rara, embora etimolgica; tb. esfncter)
farol torre junto ao mar, dotada de foco luminoso; lanterna de veculo (cast. faro)
imbecil (PSIC.)
lagostim crustceo Nephrops norvegicus (= cast. cigala; cast. langostino crustceo Penaeus kerathurus)
lils (cast. lila)
mar
masseter
ocapi
pavom [ZOOL.] e Pavom [ASTR.] (cast. pavo real e Pavo Real)
pirex tipo de vidro
pulsar (e quasar)
quivi (fruta e ave)
tamandu (cast. tamanda)
tamarim calitricdeo do gn. Saguinus (cast. tamarino)
tenaz [f] ferramenta (cast. tenazas)
Topnimos: Amesterdm, Calcut, (Nova) Deli, Fero, Guin (cast. Guinea), Malawi, Mali, Roterdm...
trocanter (tb. trocnter)
UCI55

18.2. Termos graves


acme ponto culminante de umha doena (cast. acm)
acne (cast. acn)
gar-gar (cast. agar-agar)
aligtor (cast. aligator)
albumina (cast. albmina)
alumina (cast. almina)
amido (cast. almidn)
anedota (cast. ancdota)
cron (cast. acrn)
alquimia
anidrido (cast. anhdrido)
-antropo (do gr. home): filantropo, licantropo, misantropo, pitecantropo, etc.
Antropnimos: Arquimedes, Golias (cast. Goliat) e r-golias (anfbio da espcie Conraua goliath)
rgon, crpton, fron, non, rdon, xnon
arnica (cast. rnica)
banha (cast. vaina)
Banto (cast. bant)
calau (ORNIT.; cast. clao)
celofane (cast. celofn)
ciclone (cast. cicln)
cipreste (cast. ciprs)

55
As siglas silbicas que, como UCI, terminam em i ou u nom includos em ditongo e nom apresentam acento
grfico algum, de harmonia com as regras de acentuaom, som de prosdia aguda. Assim, ovni e ONU som
tambm termos oxtonos (v. 180.2).
58 - 2. A ACENTUAOM

compasso (cast. comps)


controlo (cast. control)
-crata: autocrata, burocrata, democrata, fisiocrata, etc. Mas: crata (tb. acrata)
cratera (cast. crter)
-cromo (do gr. cor): lipocromo, mercurocromo, monocromo, policromo (cast. polcromo ou policromo),
etc.
diapedese
diocese
Terminaom [g]/[k]/[t] + -e/-o (v. 25.4-g): azimute (cast. acimut), dugongo (cast. dugong), feneco (cast.
fenec), icebergue (cast. iceberg), iogurte (cast. yogur(t)), mamute (cast. mamut), Munique (cast. Mnich),
tenreque (cast. tenrec), Tibete (cast. Tbet), Zurique (cast. Zrich), etc.
elite (cast. lite)
ema (cast. em)56
on (GEOL.)
espadice (Gz.+Pt.; Br. espdice; cast. espdice)
esterno (cast. esternn)
Fluvinimos: Eufrates (com o rio Tigre forma a Mesopotmia), Reno, Tamisa (cast. ufrates, Rhin, Tmesis)
-fone: audiofone (cast. audfono), ditafone, gramofone, geofone, hidrofone, interfone, magnetofone, microfone, sa-
xofone, telefone, vibrafone, xilofone, etc.57
-giro: autogiro, dextrogiro (cast. dextrgiro), levogiro (cast. levgiro), etc.
-glota: aloglota, diglota, poliglota, etc.

gal. -ia = cast. -ia:


Em galego-portugus, a esmagadora maioria dos termos cientficos de origem
grega findos em -ia (quase todos recompostos) levam o acento de intensidade no i
da terminaom58, acontecendo, entom, que muitos destes termos galego-portugueses
apresentam umha prosdia diferente da dos seus correlatos castelhanos. Estes termos ga-
lego-portugueses de acentuaom diferente da castelhana, atendendo terminaom do
correspondente antecedente grego e natureza etimolgica ou antietimolgica da sua
prosdia, podem ser divididos em trs grupos:

56
A palavra galego-portuguesa ema (que est na raz da inglesa emu, da alem Emu e da castelhana em) empre-
ga-se freqentemente na bibliografia em dous sentidos: por um lado, pode designar as aves pernaltas corredo-
ras (ratitas) australianas da espcie Dromaius novaehollandiae (ordem Casuariiformes; sin. emu); por outro,
pode referir-se s ratitas sul-americanas das espcies Rhea americana e Pterocnemia pennata (ordem Rheifor-
mes), tambm denominadas nandus ou nhandus (respet., n(h)andu-vulgar e n(h)andu-de-darwin; cf. DHLP).
57
Diferente de -fono que fala umha determinada lngua: anglfono, galecfono, lusfono, etc.
58
Os termos findos nos sufixos -ncia (ressonncia, varincia, etc.) e -ncia (efervescncia, luminescncia, etc.),
alm de angstia, ceclia, cercria, demncia, famlia, filria, indstria, inrcia, insnia, insnia (e hipersnia), mem-
ria, obstetrcia, pecuria, provncia, tbia, tlia, urticria e viglia, entre muitos outros, nom constituem exceom ao
afirmado, por provirem do latim, e nom do grego. Na seguinte classificaom de helenismos findos em -ia, nom
se consideram: 1., os provindos de antecedentes em - (s em -, -, - ou -), como brnquia ou ciznia
(BOT. joio, Lolium temulentum); 2., os helenismos em que o i da terminaom -ia, nom etimolgico, de natu-
reza meramente epenttica (como dispneia ou ureia); 3., os helenismos que, como bactria ou cecdia (forma
preferente, em virtude do critrio etimolgico: cecdio), findam em -ia por alteraom anmala da termina-
om a partir de um timo que apresenta o sufixo diminutivo - (em relaom a bactria, v. 11.2; cecdia [= ce-
cdio] < < suco que escorre; [noz de] galha do carvalho).
2. A ACENTUAOM - 59

1) Termos cujo antecedente grego termina em -. Como o iota da terminaom grega


- breve (e passa entom para latim como i breve: -A), nesta epgrafe as numerosas
formas paroxtonas cuja prosdia coincide com a dos antecedentes gregos, mas nom
com a dos latinos provavelmente som devidas a que os termos nom from tomados di-
retamente do latim, mas a partir do francs (v. 14): acromegalia, afrodisia, -algia (artralgia,
neuralgia, etc.), alopecia, analgesia, -andria (diandria, monandria, poliandria, etc.), anorexia,
arritmia, asfixia, ataraxia, bulimia, caquexia, -cardia (bradicardia, taquicardia, etc.; mas:
crdia), -cefalia (braquicefalia, dolicocefalia, etc.), -clastia (crioclastia, piroclastia, etc.), -cracia
(aristocracia, democracia, etc.), -crasia (discrasia, eucrasia), difteria, -doxia (heterodoxia, orto-
doxia, etc.), -ectasia (atelectasia, bronquiectasia, etc.), embolia, -emia (alcoolemia, anemia, gli-
cemia, hiperuricemia, leucemia, septicemia, etc.), epidemia, epilepsia, epizootia, -estesia (anestesia,
sinestesia, etc.), etnia, -fagia (aerofagia, antropofagia, fitofagia, etc.), -filia (anemofilia, hemofilia,
etc.), fobia e -fobia (agorafobia, claustrofobia, fotofobia, etc.), -frenia (esquizofrenia, oligofrenia,
etc.), -gamia (bigamia, monogamia, etc.), geodesia, -gnosia (estereognosia, geognosia, etc.),
-gogia (contrariamente ao cast., srie regular: anagogia, demagogia, pedagogia, psicagogia,
etc.), histeria, letargia (cast. letargo), leuco(cito)penia, lipotimia, maquinaria, nastia, -nomia
(contrariamente ao cast., srie regular: antinomia, economia, etc.), -odia (melodia, salmodia;
mas v. exceons abaixo), -odontia (endodontia, ortodontia, etc.), -opsia (biopsia, necropsia,
etc.; srie com exceom: v. infra), pan-mixia, -pepsia (dispepsia, eupepsia, etc.), -plegia/-
plexia (apoplexia, hemiplegia, etc.), -rragia (blenorragia, hemorragia, etc.), -scopia (faringos-
copia, microscopia, etc.), -tecnia (eletrotecnia, pirotecnia, zootecnia, etc.), -termia (endotermia,
geotermia, homeotermia, etc.), -tipia (homotipia, etc.), -topia (contrariamente ao cast., srie
regular: ectopia, utopia, etc.), -trofia (contrariamente ao cast., srie regular: atrofia, distrofia,
hipertrofia, etc.), -urgia (metalurgia, siderurgia, etc.), etc.
Nesta epgrafe som exceons de interesse cientfico (cf. De Teves Costa Urea Prieto
et al., 1995: 12-14), as quais apresentam a prosdia etimolgica (proparoxtona): accia,
actnia (e outros nomes de gneros de animais e plantas: ambrsia [gn. Ambrosia, mas cf.
ambrosia manjar dos deuses e, a partir deste, em Botnica e Zoologia, ambrosia em fungo-
ambrosia e em escaravelho de ambrosia], artemsia, astria, eufrsia, penia, etc.), artria, au-
tpsia (raro: autopsia; mas biopsia, necropsia, etc.), csia, colocsia, colofnia, estratgia, Etipia
(e outros topnimos, como Jnia, Mesopotmia e os findos em -nsia ilhas: Indonsia, Ma-
caronsia, Melansia, Micronsia, Polinsia), eutansia (e distansia), farmcia, galxia, he-
mcia (cast. hemate), hrnia, histria, itercia, parquia, spia, sizgia e os termos findos em
-glia (astrglia, macrglia, micrglia, neurglia, oligodendrglia; cf. cast. neuroglia ou neurogla,
cat. neurglia), -mnsia (p. ex.: amnsia, ecmnsia), -nmia (p. ex. sinonmia, tautonmia), -dia
canto / da natureza de (p. ex.: palindia, pardia, prosdia, rapsdia / artrdia), -onomsia
(p. ex.: antonomsia, paronomsia) e -ria (p. ex.: azotria, disria, hematria, hemoglobi-
nria).

2) Termos cujo antecedente grego termina em - ou em -. Como o iota das termi-


naons gregas - e - longo (e passa entom para latim como i longo: -A), nesta ep-
60 - 2. A ACENTUAOM

grafe as formas de prosdia etimolgica som as paroxtonas, mais abundantes: academia,


-ergia (alergia, assinergia, energia, sinergia, etc.), filatelia, -genia (embriogenia, filogenia, noso-
genia, ontogenia, etc.), idiotia, magia, -mancia (contrariamente ao cast., srie regular: hidro-
mancia, necromancia, quiromancia, etc.), -pedia (logopedia, ortopedia, etc.; srie com ex-
ceom: v. infra), periferia, -stenia (astenia, calistenia, neurastenia, psicastenia), terapia e -terapia
(crenoterapia, hidroterapia, quimioterapia, etc.), etc.
Nesta epgrafe som exceons (termos proparoxtonos, de prosdia antietimolgica):
enciclopdia, entelquia, Filadlfia (top.), peripcia (tb., raro, peripecia), polcia.

3) Termos cujo antecedente grego termina em -: anafilaxia, foresia (ZOOL.; mas -fo-
rese: MED. cataforese, diaforese, BIOQ. eletroforese), paralisia, profilaxia, sepsia (MED.; tb., mais
raros: sepse, spsis), -stasia (em concorrncia com -stase [e -stase: v. 18.3]: epistasia [GEN.] ou
epstase, eustasia [GEOL.] ou eustase ou eustatismo, hemostasia ou hemstase, homeostasia ou ho-
mestase ou homeostase, etc.), trofalaxia, etc. (cast.: anafilaxis, foresis, parlisis, profilaxis, sepsis,
epistasis, homeostasis, trofalaxis).

ibero (cast. ibero ou bero)


-il: fssil, mssil (cast. misil), pnsil (ex.: ponte pnsil ou ponte supensa), prensil, projtil,
rptil (pl. rpteis; cast. reptil), txtil (cast. textil).
man (cast. imn)
mpar e dspar (cast. impar, dispar)
impetigo ou impetigem (do lat. IMPETGO; cast. imptigo)
lpis-lazli (cast. lapislzuli)
lemingue (cast. lming)
limite
medula (cast. mdula ou medula)
mento (cast. mentn)
monere ou monera [f] (cast. mnera)59
nematode60
nvel e desnvel (cast. (des)nivel)
oceano
omoplata (cast. omplato ou omoplato)
opala e xilopala (cast. palo)
-ope (do gr. que pisca o olho para ver melhor > lat MYOPS - MYPIS mope): ci-
clope (cast. cclope ou ciclope), hemeralope, hipermetrope (cast. hipermtrope), nicta-
lope (cast. nictlope), etc. Mas: mope
orangotango (cast. orangutn)
Oron ou Orionte (constelaom)
osmose (cast. smosis ou osmosis), endosmose, exosmose
parasita [m] ou parasito
-pata: cardiopata, neuropata, psicopata, etc.
pelicano
59
Termo criado polo cientista alemm Ernst Haeckel no ano 1878, a partir do grego .
60
Regista-se vacilaom entre nematode (DACL), nematdeo (DHLP), nematoide (DHLP) e nemtodo (DITC). Por har-
monizaom etimolgica (gr. filiforme), a forma prefervel nematode (cf. cast. nematodo, cat. nema-
tode).
2. A ACENTUAOM - 61

piloro
pton [m] serpente da fam. Bodeos (tb. pitom [m]; cast. pitn [f])
pletora (cast. pltora)
presbita (cast. prsbita ou prsbite)
quadrceps (tb. [msculo] quadricpite; cast. cudriceps ou cuadrceps)
radiano (cast. radin)
regime (cast. rgimen)
rubrica (cast. rbrica)
-sfera (do gr. esfera): atmosfera (cast. atmsfera ou atmosfera), batisfera, biosfera,
cromosfera, estratosfera, fotosfera, hidrosfera (cast. hidrosfera ou hidrsfera), litosfera, pi-
rosfera, termosfera, etc.
sintoma
tavao (cast. tbano)
termstor
timalo
Topnimos: Aquisgrana (al. Aachen, cast. Aquisgrn), Beirute (cast. Beirut), Iraque (cast.
Iraq), Madagscar (cast. Madagascar), Moscovo (cast. Mosc), Singapura (cast. Sin-
gapur)...
transstor
traqueia
triptofano (mais freqente que triptfano, a forma etimolgica)
trocarte (CIR.; cast. trocar ou trcar)
trgon (ORNIT.; cast. trogn)
tucano (cast. tucn)
tulipa ou tlipa (cast. tulipn)
tutano (cast. tutano)
zangao (tb. zngao)

18.3. Termos esdrxulos


cino (ANAT., pequena dilataom saciforme, especialmente em glndulas)
lcool
algbrico (adj. derivado de lgebra)
amlgama
amonaco (cast. amoniaco ou amonaco)
antase (MINERAL.; cast. anatasa)
antema (cast. anatema)
andino e heterdino
anfele
apdema
aptema
arete (p. ex.: vbora-de-arete serpente da espcie Bitis arietans)
asfdelo (cast. asfodelo)
stato (tb. astato)
azlea
blano (cast. blano ou balano)
-base: falbase, gnatbase, etc.

bosqumano (v. infra -mano)
cnfora (cast. alcanfor)
carbnculo (cast. carbunco)
Crbero (ASTR.)
62 - 2. A ACENTUAOM

crebro
cato
ctiso (cast. citiso ou ctiso)
(do gr. clula): adipcito (cast. adipocito), amebcito, astrcito, coancito, eri-
-cito
trcito, espermatcito, ucito, fagcito, gametcito, leuccito, linfcito, mastcito (do al.
Mast engorda, ceva), nefrcito, ocito (do gr. ovo + ), ovcito (do lat.
OVUM ovo + ), protcito, trombcito, etc.

-clase (do gr. fissura, fratura < romper; sufixo utilizado em Geologia para
denotar tipo de fratura; cf. cast. -clasa): diclase, litclase, perclase, plagiclase61.
cana ou cano
cotildone [f]
ctilo (cast. cotila ou cotilo)

-crino : apcrino, endcrino, excrino
crisntemo (lat. CHRYSANTMON ou CHRYSANTMUM)
crispraso ou crisoprsio (cast. crisoprasia)
dctilo (cast. dactilo)
diabsio ou dibase (cast. diabasa)
dnamo [m] (cast. dinamo ou dnamo [f])
dipldoco (cast. diplodoco)
drsera (cast. drosera ou drsera)
ectrpion ou ectrpio, entrpion ou entrpio, epploon ou epploo (cast. epipln), etc.
den (cast. edn)
fira (cast. efira)62
-mese (do gr. vomitar): hematmese, etc., e mese vmito
epdoto (cast. epidota)
esfcelo (cast. esfacelo ou esfcelo)
-fago (do gr. comilom): bacterifago, cianfago, colfago, fitfago, etc.
-fase: anfase (BIOL.), bfase (ELET.; adj.: bifsico), prfase (BIOL.), telfase (BIOL.), etc.
-fito (do gr. 63 vegetal): aerfito, brifito, cormfito, epfito (cast. epifito), espermat-
fito, esporfito, gametfito, halfito, saprfito, tropfito, xerfito, zofito, etc.64
-foro (do gr. que leva ou transporta, que produz): biforo, eletrforo, fsforo, ne-
crforo, etc.
gmeta [m] (Br. gameta [m])
gmeo e Gmeos (ASTR.) (cast. gemelo)
-gnio [subst.], -gneo -gnea [adj.] (elementos alternantes com -geno , comuns ao
-gena
castelhano): aglutinognio, alergnio (tb. alrgeno), alucinognio, antignio (tb. ant-
geno), clula cloragognea (Br. cloraggena), clula tormognea (Br. tormgena), clula
tricognea (Br. tricgena), colagnio (gr. cola + engendrar), fibrino-
gnio, gs lacrimogneo, glndula bissognea, glicognio, halognio, hidrognio, oxignio,
patognio, etc.
-geno [subst./adj.]: alrgeno [subst.] ou alergnio (cast. alergeno ou alrgeno), patgeno
[adj.] (= patognico; subst.: patognio).
-geo (-geia [f]): endgeo, hipgeo ou hipogeu (fauna hipogeia; cast. hipogeo -a)
61
Cf., derivado do mesmo timo, -clsio, sufixo utilizado em Geologia para denotar minerais (ex.: oligoclsio, or-
toclsio, plagioclsio; v. 175).
62
fira (ZOOL.): jovem cifomedusa, pouco depois de ter surgido do cifstoma ou cifoplipo.
63
Nom confundir com folha, que deu, p. ex., antofilo (com flor: folha floral), nem com
amigo (de amar), que d antfilo (amigo de flores, que vive entre flores).
64
Regista-se vacilaom entre -fito e -fita
(assim, p. ex., DITC: espermatfita, xerfita; DHLP: espermatfita / esperma-
.
tfito, xerfito). De harmonia com a etimologia, a forma preferida deve ser -fito
2. A ACENTUAOM - 63

-glia (do gr. grude, substncia pegajosa ou gelatinosa): astrglia, macrglia, micr-
glia, neurglia (cast. neuroglia ou neurogla), oligodendrglia, etc.

-glifo (do gr. cavar, gravar): glifo, dermatglifo, hierglifo (cast. jeroglfico), opist-
glifo, petrglifo (cast. petroglifo), proterglifo, sifonglifo, solenglifo, trglifo, etc.

-gnato : gnato (ZOOL.; cf. BOT. agnado), ortgnato, prgnato, quetgnato (por analogia com
outros nomes de filos que findam em -es, tb. freqente deparar-se na bibliografia
com a denominaom Quetognates).
hemcia (cast. hemate)
hematcrito
hemono (cast. hemin o hemono)
-aco -aca: amonaco (cast. amoniaco ou amonaco), cardaco (cast. cardiaco ou cardaco),
etc.
-ase (doenas): bilharzase (tb. bilharziose), esquistossomase (tb. esquistossomose), ftirase,
midrase, miase, etc.
icnumone [m] (tb. icnumon; cast. icneumn)65
cone [m] (cast. icono)
-deo (do gr. forma; cf. -dio): 1 sufixo nomenclatural utilizado nas denomina-
ons paracientficas de grupos zoolgicos com o sentido de famlia de animais
(equivalendo ao sufixo -idae das denominaons cientficas: Ariondeos [= Ario-
nidae], Colubrdeos [= Colubridae], Feldeos [= Felidae], Homindeos [= Hominidae],
etc.; cast. -idos); 2 sufixo nomenclatural utilizado nas denominaons paracient-
ficas de grupos zoolgicos com o sentido de txon animal de alta categoria (equi-
valendo ao sufixo -ida das denominaons cientficas: Aneldeos [= Annelida], Aracn-
deos [= Arachnida], Priapuldeos [= Priapulida]). Neste ltimo sentido, o sufixo zoo-
lgico -deos est a ser cada vez mais substitudo, em benefcio da precisom desig-
nativa, por -idos (Arcnidos, Priaplidos...); 3 indicativo de componente de umha
srie de elementos qumicos: actindeo, lantandeo, nucldeo; 4 variante do sufixo
para indicar famlia de substncias orgnicas: nucleotdeo (ou nucletido), pep-
-ido
tdeo (ou pptido), sacardeo (ou sacrido), etc.; 5 em Astronomia, posposto ao
nome de umha constelaom, designa um enxame de estrelas cadentes ou meteo-
roides cujo ponto radiante se situa nessa constelaom: andromeddeo, bieldeo, li-
rdeo, etc.
-dio estrutura, corpo, elemento do organismo (do lat. -idium; freq. escrito, erronea-
mente, como *-deo): condio, cromatdio, omatdio, odio, plasmdio, plastdio, etc.
-io (substncias qumicas; cast.: termos graves findos em -o): clorofrmio, crmio (mas
mercurocromo), molibdnio, telrio, tungstnio (tb. volfrmio), etc.
isbara, isbata (cast. isobara ou isbara, isobata)
-lcito (do gr. gema de ovo): alcito (cast. alecito ou alcito), centrolcito, ectol-
cito, endolcito, isolcito, mesolcito, oligolcito, polilcito, telolcito, etc. Tb. lcito vitelo.
lgure ou ligrio (cast. ligur)
-lise e -lito (do gr. dissoluom e decomposto, dissolvido): citlise, eletr-
lise, fotlise, glicogenlise, gliclise, hemlise, hidrlise, plasmlise, protelise, etc.; catlito,
eletrlito (cast. electrolito), etc.

65
Icnumone (do gr. ) denota em Zoologia, por um lado, umha espcie ibrica de mangusto (Herpestes
ichneumon), popularmente conhecido polos nomes de rato-de-fara, rato-do-egito ou saca-rabos, e, por outro, um
grupo de insetos himenpteros parasitas, semelhantes s vespas, da famlia Icneumondeos. O icnumone (no
sentido de mangusto ibrico) forma, junto com outras espcies afins, a subfamlia Herpestinae dos Viverrde-
os.
64 - 2. A ACENTUAOM

(do gr. pedra): aerlito, coprlito (cast. coprolito), estatlito, estromatlito,


-lito
graptlito (tb. graptolite), meglito, monlito, otlito, rilito, etc.66
-mano (do lat. MNUS mao): bmano, quadrmano ou quadrmano, etc.; bosqumano por
analogia.
medocre
mtopa (cast. metopa)
micrpila ou micrpilo (cast. micropilo)
mgala (cast. migala ou migale)
mldio (cast. mildiu ou mildeu)
mope (cast. miope)
nutilo (ZOOL.; cast. nautilo)
Nomes prprios: Amaznia (cast. Amazonia ou Amazona), Clepatra, Dmocles, dipo,
olo, Etipia, Ocenia, rcades (ilhas), Pgaso, Romnia
(do gr. caminho): nodo, ctodo, dodo (cast. diodo), eltrodo (cast. electrodo
-odo
ou elctrodo), pntodo, perodo, trodo, etc.
, -olo
-ola (sufixos diminutivos): alvolo (lat. ALVELUS, cast. alveolo ou alvolo), arola, ar-
terola, aurola, bractola, centrolo (cast. centriolo), fascola, fololo, gladolo, hordolo,
malolo, modolo, nuclolo, ostolo, pecolo, radolo, rubola, traquola, vacolo, varola,
vitrolo, etc.
mega
nagro (do gr. > lat. ONGRUS; tb. onagro; cast. onagro)
straco e -straco (cast. ostraco e -ostraco): anstraco, malacstraco, hipstraco, peristraco,
etc.
pntano (cast. pantano)
perpato (ZOOL.; cast. peripato)
perneo ou perineu, peritnio ou peritoneu, pernio (cast. perin, peritoneo, peron)
priplo
polcia
-poro: atriporo, blastporo, gastrporo, gonporo, hidrporo, rincporo, etc.
prpole [f] ou prpolis [f] (do gr. diante + cidade; cast. propleos)
rgade ou rgada (cast. ragada)
relgio (cast. reloj)
revrbero (cast. reverbero)
rcino
rtilo (MINERAL.; cast. rutilo)
-scafo: alscafo, batscafo (tb. batiscafo), pirscafo, etc.
sicmoro (cast. sicomoro)
sliqua (do lat. SILQUA; cast. silicua)

-sporo (do grego semente: v. 108): basidisporo (cast. basidiospora ou basidis-
pora), macrsporo, micrsporo, zosporo, etc.
-stase (do gr. posiom; em concorrncia com -stasia [v. 18.2]): distase (cast.
diastasis ou distasis), epstase (GEN.; tb. epistasia), hemstase (tb. hemostasia), homes-
tase (tb. homeostasia, homeostase; cast. homeostasis), metstase, etc.; mas: estase.
-stato (do gr. parado, em equilbrio): aerstato, helistato, restato, termstato
(cast. termostato ou termstato), etc.
66
Os termos metabolito substncia do metabolismo e teodolito instrumento para medir ngulos, apesar da sua
aparncia, nom pertencem a esta lista, j que as suas terminaons nom correspondem ao elemento de compo -
siom -lito pedra, e a sua acentuaom correta grave. A voz metabolito provm da associaom de metabol- me-
tabolismo com -ito (sufixo grego, com longo); por sua vez, teodolito procede, atravs do ingls, do timo lati-
no THEODELTUS, de origem obscura (cf. DHLP s.v. teodolito).
2. A ACENTUAOM - 65


-stoma (do gr. boca): cifstoma (cast. escifistoma), epstoma, hipstoma, nefrs-
toma, pneumstoma (cast. pneumostoma), etc.
trmite [f] ou trmita67
tlia (cast. tila)
: arqutipo (cast. arquetipo), daguerretipo, ectipo, estrattipo, fentipo, gentipo, ha-
-tipo
panttipo, hapltipo, holtipo (cast. holotipo ou holtipo), lecttipo, logtipo, partipo,
prottipo, sertipo, sntipo, toptipo, etc.
-toco (do gr. nascimento, filho): toco, eptoco, etc.
-tomo (do gr. corte, fatia, secom): micrtomo (cast. microtomo), mitomo, etc.
-tono (gr. tensom, intensidade): ectono (cast. ecotono), eletrtono (tb. eletro-
tnus), istono, etc.
-topo (do gr. lugar): bitopo (cast. biotopo ou bitopo), istopo, etc.
-trico (do gr. cabelo, pelo): gastrtrico, loftrico, melantrico, etc.
-trofo (do gr. alimento): auttrofo, hetertrofo, quimitrofo, etc.
tlipa ou tulipa (cast. tulipn)
rano (cast. Urano)

67
Nom confundir trmite (inseto socivel da ordem Ispteros) com termite (mistura de alumnio em p e um
xido metlico).
3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM
19. O hfen ou trao de uniom emprega-se em galego para combinar os dous ele-
mentos (nalguns casos, mais de dous elementos) de certos termos compostos (prprios
ou contnuos) surgidos por associaom de palavras (palavras unidas, mas nom soldadas: v.
20) ou por prefixaom (v. 23) e de alguns recompostos (v. 24)68.

O USO DO HFEN NOS COMPOSTOS (PRPRIOS)


POR ASSOCIAOM DE PALAVRAS
20. Nom se utiliza hfen nos termos compostos prprios por associaom de pala-
vras69 em que cada elemento nom conserva o seu acento prprio e em relaom aos quais
se perdeu, em certa medida, a noom de composiom (elementos soldados): abetarda,
aguardente (tb. gua-ardente), aguarrs, alapom, altifalante (tb. alto-falante), catassol, cla-
raboia, girassol, madreprola, madressilva, paraquedas, paraquedismo, paraquedista, pernalta,
planalto, rabirruivo, torcicolo, tornassol, vaivm (ex.: vaivm espacial), vinagre, etc.

21. Tambm nom se utiliza hfen (elementos soldados por justaposiom) nos termos
compostos surgidos por associaom de palavras e carentes de preposiom (assindticos)
que designam substncias nos campos da Qumica e da Bioqumica (acerca do emprego
do hfen na designaom de enzimas, v. 22.2): adenosinatrifosfato (abreviaom: ATP; tb. tri-
fosfato de adenosina), benzenossulfonato, diclorodifeniltricloroetano (abreviaom: DDT), trifenil-
clorometano, etc.70

22. Utiliza-se hfen nos compostos (prprios) surgidos por associaom de palavras
em que se mantm a noom de composiom, quer dizer, em que cada elemento mantm a
sua independncia fnica ou acento prprio, e em que o conjunto apresenta perfeita unidade
de sentido. A seguir destrinamos sucessivamente numha srie de categorias os termos
compostos por associaom de palavras nom soldadas que apresentam (ou nom) hfen.

22.1. Os nomes vernculos de txons ou grupos taxonmicos (particularmente,


gneros e espcies) de animais, vegetais e fungos compostos por associaom de pala-
vras levam hfen unindo os seus elementos 71, com independncia do nmero de ele-

68
Quanto ao uso do hfen, na presente monografia partimos das regras expostas no Acordo Ortogrfico da Ln-
gua Portuguesa (1990: Bases XV e XVI) e das matizaons feitas (e soluons propostas) no Vocabulrio Ortogrfico
da Lngua Portuguesa da Porto Editora (Malaca Casteleiro, 2009), as quais, visando umha adaptaom realida-
de dos usos da literatura cientfica (circunstncia, alis, tida em conta polo prprio AOLP: cf. Base XVI, alnea 2.),
aqui desenvolvemos.
69
Termos em que as palavras aparecem, portanto, soldadas por justaposiom ou por aglutinaom (v. 150.1).
70
Polo contrrio, sim devem usar-se hfens na designaom de substncias qumicas quando no nome apare -
cem localizadores ou algarismos de posiom (ex.: adenosina-2'-fosfato, 2-oxi-4-aminopirimidina) ou letras isola-
das (ex.: L-citrulina).

66
3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM - 67

mentos de que eles constarem e da sua categoria gramatical72, de modo que esta a nica
categoria importante de termos em que abundam os compostos por mais de duas palavras
ligadas por hfen73. Assim: andorinha-do-mar, cobra-capelo (tb. naja), cobra-de-gua, cruza-
bico, coral-mole (antozorio da ordem Alcionceos), diamante-de-gould (pxaro estrilddeo
Chloebia gouldiae)74, estrelinha-de-poupa, formiga-branca (trmite), formiga-leom, gara-real,
gato-bravo (tb. gato-monts), lagostim-do-rio, leom-asitico (Panthera leo persica), leom-ma-
rinho, lesma-de-conchinha (gastrpode do gn. Testacella), lesma-marinha (gastrpode da
subclasse Opisthobranchia), lince-ibrico, louva-a-deus, noitib-da-europa (Caprimulgus euro-
paeus), ourio-do-mar, papo-ruivo (tb. pisco), peixe-martelo, pica-pau, pica-peixe, quebra-ossos
ou brita-ossos (ave Gypaetus barbatus), sapo-concho (quelnio ou tartaruga dulciaqcola;
Pt.+Br. cgado), urso-formigueiro (tb. tamandu), vaca-loura, vaga-lume, vbora-de-seoane, etc.;
alho-porro, cana-de-acar, carvalho-comum, cauda-de-raposa, cedro-do-lbano, couve-flor, erva-

71
Realmente, para alm de gneros e espcies, as denominaons vernculas de organismos (compostas por
duas ou mais palavras ligadas por hfen) podem corresponder-se com txons de muito diferentes categorias da
sistemtica tradicional, desde subespcies, raas ou variedades at filos ou divisons (assim, p. ex., leom-asitico
corresponde subespcie Panthera leo persica; vbora-de-seoane, espcie Vipera seoanei; lesma-de-conchinha, ao
gnero Testacella; peixe-chato, ordem Pleuronectiformes; verme-chato, ao filo Plathelminthes). Mesmo al-
gumhas dessas denominaons vernculas de organismos poderm nom se corresponder com qualquer txon
natural (= monofiltico) reconhecido pola sistemtica (filogentica), como lesma-terrestre. Por outro lado,
deve ter-se em conta que as denominaons de flores enquanto tais, de frutos, de gomos, de razes, de sementes
ou de produtos a partir deles obtidos nom levarm hfen a ligar as suas palavras constituintes, mesmo quando
coincidam com a denominaom da correspondente planta produtora (assim, p. ex., escrever-se que o leo de
copaba um produto de propriedades medicinais obtido a partir da copaba, rvore leguminosa do gnero Co-
paifera nativa do Brasil, rvore tambm conhecida polo nome de leo-de-copaba).
72
O emprego do hfen a ligar as palavras componentes das denominaons vernculas de (espcies de) animais
e plantas, embora parea, em princpio, complicar a escrita, apresenta a vantagem de permitir identificar facil-
mente a extensom do correspondente nome vernculo, evitando possveis ambigidades e leituras errneas.
Assim, p. ex., nom ser possvel confundir um gato-bravo (necessariamente, da espcie Felis silvestris) com um
gato bravo (o qual pode ser um indivduo feral ou assilvestrado do gato-domstico); umha mobelha pe -
quena (por exemplo, da espcie Gavia immer) nem sempre poder incluir-se entre as mobelhas-pequenas (G.
stellata), e os linces europeus som algo mais variados (Lynx lynx e L. pardina) que os linces-europeus (Lynx
lynx); atente-se na diferena entre formiga-branca (trmite, inseto Isptero) e formiga branca (p. ex.: indiv-
duo albino de umha colnia de formigas, insetos Himenpteros). A este respeito, muito significativo que, p.
ex., o alemm adote a convenom de grafar com maiscula inicial todos os componentes verbais destes nomes
vernculos (p. ex.: ein Groer Brachvogel, e nom *ein groer Brachvogel [al. Groer Brachvogel = gl-pt.
maarico-real = Numenius arquata]).
73
Fora desta categoria (nomes vernculos de organismos), unicamente apresentam mais de duas palavras liga-
das por hfen (cf. Vocabulrio Ortogrfico da Lngua Portuguesa da Porto Editora [Malaca Casteleiro, 2009: 9], o
qual, de modo razovel, e para a Galiza muito prtico, melhora o prescrito em AOLP: XV, 6.) as vozes limpa-pa-
ra-brisas (v. 22.3) e mais-que-perfeito (mas nom, p. ex., as locuons gua de colnia [igual que gua de cal, gua
de Javel, etc.], arco da velha, cor de rosa, p de meia ou pomo de Adm proeminncia larngea [mas cf. pomo-de-a-
dm rvore!]), por um lado, e os topnimos cujos elementos estm ligados por artigo (ex.: Sobre-os-Monhos,
Trs-os-Montes: cf. AOLP: XV, 2.), por outro lado.
74
Observe-se que nestes termos compostos os nomes prprios (como Gould em diamante-de-gould, Deus em
louva-a-deus, Europa em noitib-da-europa, Seoane em vbora-de-seoane, Incio em fava-de-santo-incio, etc.) se gra-
fam com minscula inicial.
68 - 3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM

belida, faia-branca, fava-de-santo-incio, hortel-pimenta, noz-moscada, pltano-bastardo, ra-


nha-cludia, salgueiro-chorom, sempre-viva, etc.; amanita-mata-moscas (fungo Amanita mus-
caria), etc.

22.2. Na designaom comum de enzimas75, quando se inclui a denominaom do


correspondente substrato, ainda que o mais natural em galego-portugus seria adotar um
esquema analtico em que a denominaom da aom enzimtica surgisse antes do que o
substrato (ex.: ciclase do guanilato, desidrogenase do 6-fosfato de glicose, desidroge-
nase do piruvato, fosfatase das hexoses), na prtica, em benefcio da concisom expres-
siva e da harmonizaom internacional, seguir-se em geral o esquema, j de facto imposto
polo uso (decalcado do ingls), de construir nomes sintticos integrados, primeiro, pola
denominaom do substrato e, a seguir, pola denominaom da correspondente aom enzi-
mtica76, de modo que ambos os elementos apaream associados mediante hfen77:
guanilato-ciclase, glicose-6-fosfato-desidrogenase, piruvato-desidrogenase, hexose-fosfatase; adeno-
sina-trifosfatase, -galactosidase, catecol-O-metil-transferase, citocromo-c-oxidase, citosina-desa-
minase, citrato-sintase, dopa-descarboxilase, fosfoenolpiruvato-carboxilase, fumarato-hidratase,
glicognio-6-glicano-hidrolase (= isoamilase), glicognio-sintase, glucosil-transferase, glutationa-
peroxidase, glutationa-sintase, lactato-desidrogenase, lactoilglutationa-liase, malato-desidroge-
nase, monoamido-oxidase, nitrato-redutase, nuclesido-ribosiltransferase, polifenol-oxidase, succi-
75
Na bibliografia especializada luso-brasileira, como acontece com a composta em castelhano, regista-se varia-
om quanto escrita dos nomes comuns de enzimas. Assim, por exemplo, no DITC concorre adenosina trifosfa-
tase com hexose-fosfatase; na ELBC, nos nomes das enzimas, os elementos que designam o substrato e a aom en-
zimtica aparecem umhas vezes separados (ex.: citosina desaminase, s.v. citosina), e outras ligados mediante tra-
o (ex.: monoamido-oxidase, catecol-O-metil-transferase, s.v. catecolaminas). Para superar esta dificuldade, segui-
mos aqui, ponto por ponto, a muito sensata padronizaom proposta para o castelhano por Fernando A. Navar-
ro (2005: s.v. enzyme nomenclature). A uniom mediante hfen da denominaom do substrato e da denomina-
om da aom enzimtica mais prtica do que a justaposiom desses dous constituintes porque permite dis-
crimin-los facilmente e porque evita nomes excessivamente longos; mais prtica do que a separaom dos
constituintes do nome mediante um espao porque evita ambigidades (a enzima desidrogenase / a gli-
cose desidrogenase) e conflitos na atribuiom de gnero gramatical (*a glicognio sintase / a glicogni-
o-sintase).
76
S em trs casos dever fazer-se exceom ao esquema sinttico enunciado (cf. Navarro, 2005: s.v. enzyme no-
menclature), deixando aqui de parte, claro , as denominaons de enzimas que nom incluem substrato (como,
p. ex., exonuclease esplnica, ingl. spleen exonuclease): 1 quando a denominaom do substrato estiver aglutinada
da aom enzimtica: acetilcolinesterase (substrato: acetilcolina), etc.; 2 quando a denominaom do substrato
nom for um termo propriamente qumico: desidrogenase da flavoprotena transferidora de eletrons (ingl. electron-
transferring-flavoprotein dehydrogenase), CoA-ligase dos cidos gordos de cadeia longa (ingl. long-chain-fatty-acid-
CoA ligase), etc.; 3 no caso de o substrato ser um cido: desidrase do cido -aminolevulnico (ingl. -aminolevuli-
nic acid dehydrase), etc.
77
Neste esquema nomenclatural, o nome do substrato deve conservar-se na forma habitual (sem faz-lo termi-
nar em -o ou em -im): assim, como equivalente galego-portugus do ingl. tyrosine aminotransferase, utilizar-se,
nom *tirosino-aminotransferase ou *tirosim-aminotransferase, mas tirosina-aminotransferase; como equivalente do
ingl. amine oxidase, gl-pt. amina-oxidase; do ingl. creatine kinase, creatina-cinase; do ingl. fructose-bisphosphate aldo-
lase, frutose-bisfosfato-aldolase. Exceom: terminaom -il (nom -ilo) para substratos de nome ingls findo em -yl:
ingl. peptidyl dipeptidase, gl-pt. peptidil-dipeptidase; gl-pt. -glutamil-transferase, etc.
3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM - 69

nato-desidrogenase, UDP-glicose-hexose-1-fosfato-uridililtransferase, ureia-amido-hidrolase (=


urease), etc.

22.3. Utiliza-se hfen nos termos compostos por associaom de palavras em que se
combinam verbo + substantivo (com a exceom dos vistos em 20 e com a inclusom
dos vistos em 22.1), sendo especialmente empregadas as formas verbais conta-, corta-,
guarda-, lana-, mata-, para-78, porta-, quebra-, saca- e tira-: abre-latas, apara-lpis, arranha-
cu(s), busca-plos, cata-vento (cf. catassol), conta-gotas, corta-papel, draga-minas, guarda-
chuva, guarda-costas, guarda-lama(s), lana-chamas, limpa-neves (cast. quitanieves), limpa-pa-
ra-brisas, marca-passo, mata-ratos, para-brisas, para-raios, pesa-papis, porta-objeto (para pre-
paraom microscpica; tb. lmina; cf. lamela ou lamnula), quebra-gelo (navio), quebra-mar,
saca-rolhas, tira-ndoas, etc.

22.4. Tambm levam hfen os termos compostos constitudos por verbo + verbo
(com a exceom dos vistos em 20): bole-bole (tb. bule-bule: planta gramnea), pisca-pisca
luzes dos veculos que se acendem intermitentemente, etc.

22.5. Levam hfen os compostos por associaom de adjetivos em que a composiom


ntida. Assim: auriculada-amplexicaule (folha), clcico-potssico, fsico-qumico, histrico-geo-
grfico, histrico-natural, lanceolada-linear (folha), mdico-cirrgico, mdico-forense, mdico-
legal, sete-mesinho, surdo-mudo (tb. surdo-mudez)79. Tambm os compostos por dous adje-
tivos que designam povos ou lnguas (ex.: anglo-saxnico, galego-portugus, greco-latino,
etc.), bem como os derivados de topnimos compostos (ex.: cabo-verdiano, centro-afri-
cano, estado-unidense, norte-americano, norte-irlands, nova-iorquino, sam-tomense, sul-africano,
sul-americano, etc.).

22.6. Levam hfen os seguintes termos latinos ou latinizantes: dura-mter (= dura-


madre), fac-smile, in-flio, in-oitavo (tb. in-octavo), in-quarto, mapa-mndi, pia-mter, vade-
mcum, etc.

22.7. Levam hfen os termos compostos por associaom de substantivo + substan-


tivo pertencentes s seguintes subcategorias (com a exceom dos vistos em 20, de ele -
mentos soldados, e com a inclusom dos vistos em 22.1, nomes vernculos de animais e
vegetais, e em 22.2, nomes comuns de enzimas):

78
Nom confundir a forma verbal para- (sempre ligada na composiom por hfen, exceto nos soldados paraque-
das, paraquedismo e paraquedista) com o prefixo (s ocasionalmente ligado por hfen na composiom) para-
(ex.: para-hidrognio, parapsicologia, parassntese).
79
Mas nom levam em geral hfen os adjetivos de natureza radicolexical (recompostos), integrados por um ra-
dical greco-latino e um adjetivo patrimonial (v. 24, 102.2), mesmo quando o primeiro elemento apresenta,
ou pode apresentar, um acento de intensidade (secundrio): temporomandibular (articulaom), arteriovenosa
(comunicaom), farmacoteraputica (categoria), vomeronasal (rgao), toxicodependente, etc.
70 - 3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM

a) Nomes de processos ou fenmenos de natureza dupla ou composta: reaom cido-


base, reaom de oxidaom-reduom (ou redox), tautomerismo ceto-enol, vedaom vidro-
metal, etc.
b) Antropnimos coordenados na designaom de fenmenos naturais: ciclo de Born-
Haber, lei de Hardy-Weinberg, reaom Diels-Alder, etc.
c) Termos tautonmicos, isto , repetidos: gar-gar (tb. gelose), ar-ar (p. ex.: projtil ar-
ar), protom-protom (p. ex.: ciclo protom-protom), etc.
d) Expressons de tipo onomatopeico quando usadas como substantivos: tique-taque,
ts-ts (mosca), etc.
e) Nomes de cores (ou de corantes): verde-esmeralda, verde-mar, verde-negro, vermelho-
congo (tb. vermelho do Congo), etc.
f) Nomes de pontos cardeais, quando o primeiro elemento est reduzido: s-nordeste,
ls-sueste, nor-noroeste, etc.
g) Termos compostos que exprimem unidades: ampere-hora, ano-luz, tomo-grama
[m], cavalo-vapor, eletrom-volt, equivalente-grama [m], quilowatt-hora, etc.
h) Nomes de ligas qumicas (ou substncias metlicas compostas): crmio-nquel, fer-
ro-molibdnio, ferro-nquel, ferro-silcio, ferro-vandio, etc. (Comparem-se os sinnimos
cobre-nquel [termo composto por associaom de palavras] e cupronquel [termo radi-
colexical: v. 102.2])
i) Termos compostos (do campo da Taxonomia biolgica) por grupo- ou por -tipo:
grupo-espcie, grupo-famlia, grupo-gnero; espcie-tipo, exemplar-tipo, gnero-tipo, localida-
de-tipo, material-tipo, srie-tipo.
j) Denominaons compostas de nuves, de preferncia sobre a grafia com compo-
nentes soldados: cirro-cmulo (tb. cirrocmulo), cirro-estrato (tb. cirrostrato), es-
trato-cirro (tb. estratocirro), estrato-cmulo (tb. estratocmulo), etc.
l) Denominaom dos utentes de umha lngua, quando o termo consta do nome da
lngua em causa mais a palavra falante: castelhano-falante, espanhol-falante, galego-falante,
etc. Mas quando o elemento inicial um formante latino, este grafa-se soldado pa-
lavra -falante (recomposto de carter radicolexical) ou ao radical -fono (recomposto
puro): galecofalante ou galaicofalante, hispanofalante, lusofalante, etc.; anglfono, franc-
fono, galecfono, lusfono, etc.
m) Outros termos em que a ideia da composiom fica clara: gata-musgo, gua-mae (e
clula-filha, clula-mae, espcie-filha, grupo-irmao, ncleo-filho, etc.), gua-mel, algodom-pl-
vora, arco-ris, banho-maria, beira-mar, carruagem-cama (tb. vagom-cama), carruagem-res-
taurante (tb. vagom-restaurante), cilindro-eixo (tb. axnio), clera-morbo, fato-macaco, go-
ma-laca, goma-resina, guta-percha, lpis-tinta, lusco-fusco, navio-fbrica, pedra-man, pedra-
pomes (sin. pmice), sal-gema, traqueia-artria, etc.

22.8. Levam hfen os termos compostos por associaom de adjetivo + substantivo


pertencentes s seguintes subcategorias:
a) Termos compostos cujo primeiro elemento alto-, baixo-, curto-, gram- grande80,
longo- ou sam- (apcope de santo): alto-cmulo, alto-estrato (tb. altostrato), alto-falante
(tb. altifalante), alto-forno, alto-mar (tb. mar alto; cf. cast. alta mar), alto-relevo, baixa-
80
Nom confundir este gram- (palavra surgida da apcope de grande e pronunciada com [] final) com a forma
prefixada de valor especializado no campo da Bacteriologia gram- (em, p. ex., gram-positivo, gram-negativo), que
surge do apelido do mdico dinamarqus Hans Christian Joachim Gram (1853-1938) e se pronuncia com
[m] final.
3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM - 71

mar (e preia-mar), baixo-abdmen, baixo-relevo, baixo-ventre, curta-metragem, curto-cir-


cuito, Gram-Bretanha81, longa-metragem, sam-bernardo (raa de cam), etc.
b) Termos compostos cujo primeiro elemento um numeral: meia-caixa, meia-cana,
meia-lua, meia-mar, meia-porca, meia-vida (FARM., melhor: semivida), meio-arco, meio-dia,
meio-elemento, meio-gordo (leite), meio-tom, mil-folhas, Sete-Estrelo, etc.

22.9. Os termos compostos constitudos por substantivo + adjetivo (termos sol-


dados e nomes vernculos de animais e vegetais parte) levam trao s nos seguintes
casos:

a) Nos nomes de (tonalidades de) cores: amarelo-claro, azul-celeste, azul-escuro, azul-


marinho, branco-prateado, verde-amarelado, etc.
b) Nas indicaons classificatrias fundadas no resultado (positivo ou negativo) de
provas ou testes82, exceto quando o primeiro componente um radical greco-latino
(como em seropositivo): catalase-positivo (MICROB., bactrias providas da enzima cata-
lase), gram-negativo, gram-positivo, gram-varivel (MICROB., coloraom de Gram), VIH-posi-
tivo (MICROB., VIH: vrus da imunodeficincia humana, causante da SIDA), etc.
c) Nos seguintes termos: fogo-ftuo (mas fogo de artifcio, fogo de Santelmo), goma-ar-
bica, lpis-lazli, matria-prima.
d) Quando, para o resto dos casos, o primeiro elemento do composto (o substantivo)
nom conserva o seu significado prprio, ou seja, quando na constituiom do signifi-
cado do composto (a sua designaom) nom pode considerar-se que tenha havido
umha verdadeira soma semntica (das designaons prprias) do substantivo e do ad-
jetivo. Assim, por exemplo, considere-se esta srie: gua bidestilada gua [H2O] desti-
lada duas vezes, gua boricada soluom aquosa de cido brico, gua dura gua car-
regada de sais de clcio e magnsio, gua leve gua em que o hidrognio tem a com-
posiom isotpica natural, por oposiom gua pesada, gua mineral gua natural po-
tvel, com aprecivel quantidade de sais minerais, gua pesada gua em que o hidro-
gnio foi substitudo polo hidrognio pesado ou deutrio. Mas: gua-ardente bebida
de elevado teor alcolico (tb. aguardente), gua-forte cido ntrico, gua-m indivduo
medusoide dos Cifozorios (Pt. alforreca, Br. gua-viva ou me-dgua), gua-marinha
variedade de berilo usado em joalharia (diferente de gua marinha gua do mar),
gua-rgia mistura de 3 volumes de cido clordrico e 1 de cido ntrico83.

Esta regra conhece umha confirmaom clara e importante na bibliografia cientfica no


facto de nunca se grafarem com trao os termos compostos por associaom de substan-
tivo + adjetivo nom soldados que formam umha srie terminolgica em que o primeiro ele-
mento de cada termo mantm a integridade semntica, como:

cido actico, cido butrico, cido gordo, cido ntrico, cido sulfrico, cido tartrico, etc.

81
Em gram-duque bufo o hfen tambm demandado por a palavra designar umha espcie animal.
82
Mas, por se tratar de outro contexto: eletronegativo, eletropositivo (QUM.).
83
Contodo, nalguns poucos casos esta regra poder revelar-se de aplicaom equvoca. Exemplo: gua-oxigena-
da ou gua oxigenada? Enquanto perxido de hidrognio (H2O2), deveria grafar-se gua-oxigenada; enquanto
dissoluom aquosa de perxido de hidrognio, gua oxigenada. Talvez seja prefervel em casos como este dar
por vlidas as duas formas (que, alis, aparecem registadas na bibliografia cientfica luso-brasileira).
72 - 3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM

febre aftosa, febre amarela, febre escarlatina, febre lctica, febre recorrente, febre tifoide, etc.
ferro batido, ferro bruto, ferro doce, ferro forjado, ferro fundido, ferro galvanizado, etc.
gs cido, gs carbnico, gs doce, gs hilariante, gs ideal, gs inerte, gs lacrimogneo,
[ gs natural, gs nobre, gs perfeito, etc.

O USO DO HFEN NOS COMPOSTOS (PRPRIOS) POR PREFIXAOM


23. Nos termos compostos por prefixaom s se usa hfen nas seguintes circunstncias84:

23.1. Em todos os casos, com os seguintes prefixos (tnicos, em que o segundo ele-
mento tem vida parte: cf. pr-clmax, previsom): alm- (ex.: alm-Atlntico, alm-mar), n-
tero- (ex.: ntero-dorsal, ntero-posterior), aqum- (ex.: aqum-mar), bem- (ex.: bem-estar, bem-
soante, bem-vindo, bem-visto)85, cncavo- (ex.: cncavo-convexo), cnico- (ex.: cnico-espiral),
convexo- (ex.: convexo-cncavo), ex- (com o sentido de estado anterior ou cessamento: ex-
diretor), xtero- (ex.: xtero-inferior)86, nfero- (ex.: nfero-posterior), ntero- (ex.: ntero-supe-
rior), ltero- (ex.: ltero-abdominal)87, mdio- (ex.: dorsal mdio-ocenica, mdio-palatal), nom-
(quando forma substantivo, como em nom-eletrlito, nom-fumador, nom-metal, [termodin-
mica do] nom-equilbrio, mas [modelo] nom paramtrico, [elemento] nom radioativo, etc.),
plano- (ex.: plano-convexo), ps- ou aps- (ex.: [servio] (a)ps-venda, (a)ps-guerra, ps-
clmax, ps-combustom, ps-operatrio), pstero- (ex.: pstero-inferior), pr- (ex.: pr-adulto,
pr-clmax, pr-cordal, pr-mittico), quase- (quando forma substantivo, como em quase-e-
quilbrio, mas sem hfen [em contraste com o uso ingls] quando determina um adjetivo:
quase analgico [ingl. quasi-analog], quase esttico [ingl. quasi-static], quase estelar [ingl. qua-
si-stellar], quase peridico [ingl. quasi-periodic], etc.), recm- (ex.: recm-nascido), sem- (ex.:
sem-fim) e spero- (ex.: spero-anterior)88.

23.2. Nos compostos por prefixaom em que o segundo elemento comea por h, ex-
ceto no caso dos compostos que contenhem os prefixos an-, bi-, bis-, cis-89, des-, dis-, ex-

84
Nos compostos por prefixaom que nom levam hfen e em que o primeiro elemento termina em vogal e o
segundo elemento comea por r ou s, estas consoantes duplicam: contrarregra, cosseno, infrassom, suprarrenal,
etc. Por outro lado, s se grafa um esse medial quando se associam o prefixo trans- e umha palavra que comea
por s: trans- + sudaom ==> transudaom.
85
Nuns poucos compostos, o advrbio bem aparece soldado ao segundo elemento (nunca se este comea por
vogal, h, m ou n): benfazejo, benfeitor, benquerena, etc.
86
Tambm existe como radical (ou prefixo tono), extero-, que se grafa soldado: exterorrecetor.
87
Tambm existe como radical (ou prefixo tono), latero-, que se grafa soldado: lateroflexom.
88
Tambm se utiliza hfen com os prefixos, de somenos importncia para a linguagem cientfica, pr- (quando
tnico e com o significado de favorecedor de: pr-oxidante; mas sem hfen obrigatrio quando tono e com o
sentido de antecedncia: promnio, proatlas, probacterifago, procarionte, procutcula, proecdise, proinsulina, pro-
moom, proncleo, prossmio, etc.), sota-, soto-, vice- (vice-presidente, etc.) e vizo-.
89
Exceto quando se trata da forma prefixada de valor nomenclatural em Qumica (indicativa de configuraom
num estereoismero), que aparece ligada por hfen: cis-dibromotetracarbonilcrmio(II).
3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM - 73

(com o valor negativo ou de externo), in-, per-, re-, retro- e trans-90, nos quais o segundo ele-
mento perde o h- inicial e se produz soldadura dos elementos: ante-histrico, anti-helmn-
tico, anti-higinico, anti-hormona, ciclo-heptano, circum-hospitalar, co-herdeiro, co-hipnimo91,
di-hidroenantotoxina, infra-heptico, iso-hdrico, para-hiperqueratose, pseudo-halognio, pro-
to-hormona, sub-heptico, etc.; mas: anidrido, biebdomadrio, desidrataom, inarmnico, peri-
drofenantreno, reabilitaom, transumncia, etc.

23.3. Nos compostos por prefixaom em que o prefixo termina na mesma vogal com
que se inicia o segundo elemento, exceto com os prefixos co-, pre- tono e re-: anti-incrus-
tador, auto-organizaom, 1,3,6-heptatri-ino92, iso-octano, poli-iodeto, poli-insaturado, sobre-enve-
lhecimento, supra-auricular, tri-iodometano, etc. (mas autoaglutinina, autoanafilaxia, endoa-
neurismorrafia, endoenterite, endoenzima, etc.93); cooperaom, coordenada, hexacoordenado
(complexo), preencher, preenchimento, reelaboraom, reentrncia, reescrita, etc.

23.4. Nos compostos por prefixaom com os prefixos circum-94, mal- e pan-95, quando
o segundo elemento comea por (alm de h, caso j considerado) vogal ou, no caso de
circum- e pan-, por m ou n: circum-ambiente, circum-murado, circum-navegaom (mas circum-
polar, circunjacente), mal-afamado, mal-estar (mas malformaom, malmandado, malnutrido,
malsoante), pan-africano, pan-monofilo, pan-negritude (mas pambrasileiro, pantropical).

23.5. Nos compostos por prefixaom com os prefixos hiper-, inter- e super-, quando
combinados com elementos iniciados por r: inter-rdio, super-refraom, super-regeneraom,
etc.

90
Exceto quando se trata da forma prefixada de valor nomenclatural em Qumica (indicativa de configuraom
num estereoismero), que aparece ligada por hfen: trans-tetra-aminodiclorocobalto(II).
91
Mas quando a palavra que segue ao prefixo co- (com o significado de a par de) nom tem vida prpria, nom
tem acento prprio e/ou, de facto, o composto j existia em latim, entom o segundo componente perde o h
etimolgico e o composto grafa-se sem hfen: coabitar, coabitaom, etc.
92
No caso da nomenclatura dos compostos orgnicos, em Portugal, antes de vigorar neste pas o AOLP-1990,
para se pouparem hfens num mbito abundante neles, preferiu-se (cf. Campos e Mourato, 1999: 28; IUPAC-
SPQ, 2002) grafar justapostas duas vogais iguais consecutivas (isooctano, 1,3,6-heptatriino). Umha vez que no
Brasil tal exceom ortogrfica nunca regeu, e que agora o AOLP-1990 vai vigorar em Portugal (e, com as adapta-
ons precisas, tambm na Galiza), aqui preferimos sujeitar regra geral de hifenaom dos prefixos tambm
este mbito terminolgico.
93
Nos compostos formados por um prefixo findo em o e a palavra esqueleto, cai o primeiro e do segundo com-
ponente: endosqueleto, exosqueleto, etc.
94
O prefixo (ou radical) circum- assume a forma circun- quando vai soldado ao seguinte elemento e este nom
comea por b ou por p.
95
Tendo em conta a constituiom dalguns dos compostos que se formam com circum-/circun- e pan- (p. ex.:
circum-nutaom [FISIOL. VEG.], circunvoluom [ANAT. ANIM.], pan-mixia [GEN.]), estes elementos podem considerar-
se, alm de prefixos, tambm radicais (quando o segundo elemento do composto nom tem vida parte), e, de
facto, em secons posteriores da presente monografia, eles serm recenseados tanto entre os prefixos gerais
como entre os radicais greco-latinos.
74 - 3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM

23.6. Nos compostos por prefixaom com os prefixos acabados em -b (ab-, ob-, sob-,
sub-), quando a palavra seguinte comea por (alm de h-) b- ou r-: ab-reaom, sub-betumi-
noso, sub-bibliotecrio, sub-bosque, sub-radular, sub-regiom, sub-reptcio, sub-rotina, etc.

23.7. Nos compostos por prefixaom com o prefixo ad- quando a palavra seguinte co-
mea por (alm de h-) d- ou r-: ad-digital, ad-radial, ad-renal (mas: adrenalina), etc.96

O USO DO HFEN NOS RECOMPOSTOS


24. Nos recompostos (termos compostos integrados por radicais greco-latinos, ou
por um radical greco-latino e umha palavra [= termos radicolexicais], ou por um prefixoide e
umha palavra [v. 102.3])97 s se emprega hfen nos dous seguintes casos98:

a) Quando o segundo elemento compositivo do recomposto, independentemente da


sua natureza, comea com a mesma vogal que o primeiro: eletro-ptico, micro-onda.

b) Quando o segundo elemento compositivo do recomposto umha palavra (e nom


um radical greco-latino!)99 que comea por h: eletro-hemostase, eletro-higrmetro, fito-he-
maglutinina, geo-histria, neuro-hemal, neuro-hormona100.

Nos casos em que o segundo elemento do recomposto um radical greco-latino, este


solda-se ao primeiro elemento e perde o h inicial que eventualmente, por razons etimol-
gicas, lhe poderia corresponder. Assim, em contraste com o radical halo-, que aparece, por
exemplo, em halobionte e halfito, acha-se o radical cognado -alino, que forma os recom-
postos estenoalino e eurialino; frente a hipso- em hipsodonte e hipsometria, -ipsa em isoipsa,
etc. (v. 104, 111).
Nos recompostos em cuja formaom se produz encontro de vogais, a norma geral a
conservaom destas vogais (ex.: autoestrada, eletro-ptico, micro-onda, piezoeletricidade, radi-
oatividade), mas, nalguns casos, regista-se (de modo facultativo) umha simplificaom do
par voclico de ligaom, de maneira a conservar-se apenas a segunda vogal (apcope da

96
Um caso especial, por ltimo, aquele em que o hfen pode utilizar-se depois de um prefixo para marcar a
elisom do correspondente elemento lexical numha seqncia de dous compostos que compartilham o segun-
do formante. Ex.: Alm disso, nom pode esquecer-se que a partir da protuberncia, em qualquer dos lados, a
via [auditiva] contm fibras homo- e heterolaterais. (ELBC, s.v. via auditiva).
97
Nos recompostos em que o primeiro elemento termina em vogal e o segundo elemento comea por r ou s,
estas consoantes duplicam: biorritmo, biossatlite, eletrossiderurgia, microssistema, ribossoma, etc.
98
Trs casos se se considerar a condiom de radical de circum-/circun- e de pan- em recompostos como circum-
nutaom, pan-mixia, etc. (segundo elemento comeado por vogal, m ou n).
99
Por sua vez, a palavra pode ser um recomposto. Por outro lado, lembre-se que o primeiro elemento compositi-
vo de um recomposto pode ser um radical greco-latino ou um prefixoide (v. 102).
100
Portanto, de harmonia com os casos expostos, nom se utiliza hfen em termos radicolexicais como os se -
guintes: agropecurio, cranioenceflico, glandulomamrio, mineromedicinal, vegetoanimal, vegetomineral, vertebrome-
dular, vomeronasal, etc.
3. USO DO HFEN OU TRAO DE UNIOM - 75

ltima vogal do primeiro elemento)101. Vejamos esta circunstncia nos seguintes


exemplos: dulaqcola (tb. dulciaqcola), gastrenterologia (tb. gastroenterologia), geni-
turinrio (tb. genitourinrio), metanlise (tb. meta-anlise), microrganismo (tb. mi-
cro-organismo), psicanlise, etc.102

101
Exceto no caso de encontro de radical findo em o + esqueleto, em que se conserva o o: citosqueleto (tb. citoes-
queleto).
102
Nalguns recompostos (como arteriosclerose, aterosclerose; hidrosfera; hepatosplenomegalia, etc.), a ausncia de
encontro voclico na zona de junom dos radicais de carter primrio, etimolgico, e deve-se a que o corres -
pondente elemento de composiom interpositivo ou pospositivo apresenta um s lquido (-scler-, -sfera, -spleno-,
etc.), contrastante com a seqncia es- das variantes antepositivas desses radicais (escleroprotena, esclerose, etc.;
esfera, esferocitose, esferoidal, etc.; esplnico, esplenite, etc.).
4. VOCALISMO: A / E
25. Umha vez vistas as generalidades do galego cientfico (parte I, captulo 1), a acentu-
aom dos termos (parte II, captulo 2) e o emprego do hfen (captulo 3), comeamos agora o
bloco de captulos dedicados a aspetos sistemticos da ortografia (vocalismo e consonan-
tismo) com o estudo das vogais a/e. O estudo dos termos de origem grega ou latina formados
por sufixos ou elementos nominais que findam em -a ou em -e tem importncia, em primeiro
lugar, polo seu peculiar comportamento face ao gnero gramatical e, em segundo lugar,
porque alguns deles, como veremos, estm sujeitos a certa vacilaom morfolgica.

25.1. Termos provenientes do grego ou do latim, formados mediante um sufixo ou um


elemento nominal, masculinos (embora tambm se usem como femininos quando referidos a
pessoas) e findos em -a:

a) -cida, do sufixo latino -cida (derivado de caedere matar): algicida, arboricida, ascaricida,
bactericida, fungicida, germicida, herbicida, inseticida, microbicida, pesticida, praguicida, raticida,
etc.

b) -ma, do sufixo nominal grego -: aneurisma, coma (MED.), diafragma, edema, enantema,
epndima, eritema, estigma, exantema, floema, fonema, miasma, plasma, quiasma, sintoma,
soma (e tripanossoma, etc.), teorema, trauma, tricoloma, xilema, zigoma, etc. Inclui-se neste
grupo a terminaom -oma, do sufixo grego -, que se acha em: 1 substantivos do voca-
bulrio mdico, em que indica doena tumoral: adenoma, ateroma, carcinoma, cilindroma,
fibroma, glaucoma, hematoma, leucoma, lipoma, mioma, neuroma, papiloma, sarcoma, etc., e 2
substantivos do vocabulrio biolgico: bioma, condrioma, estroma, hadroma, pleroma, riti-
doma, rizoma, tricoma, vacuoma, etc.

c) -ta, do sufixo grego -: cometa, eucariota (e procariota)103, gmeta (cenogmeta, etc.),


planeta, terapeuta (e fisioterapeuta, etc.). Pode incluir-se neste grupo a terminaom -ista, do
grego -, com o significado de especialista em: algebrista, alquimista, analista (psicana-
lista, etc.), anatomista, calista, cientista, dentista, malacologista, odontologista, patologista, etc104.

d) -grama, do grego : 1 inscriom: anemograma, diagrama, encefalograma, espetro-


grama, etc.; 2 peso: grama [m], miligrama [m], miriagrama [m], quilograma [m], etc.

blideblideblide e) -lema, do grego - membrana: miolema, neurilema, sarco-


lema, etc.

f) -sperma, do grego - semente: endosperma (tb. endospermo), episperma, me-


sosperma, perisperma, etc.

103
Trata-se de adjetivos substantivados (p. ex.: um [organismo] eucariota); as formas de exclusivo carter nominal,
e talvez as mais corretas, som eucarionte e procarionte.
104
,
O galego-portugus utiliza com mais freqncia que o castelhano a terminaom -logista, em detrimento de -logo
para constituir substantivos derivados que denotam o especialista no ramo do conhecimento indicado pola raz: v.
80.

76
4. VOCALISMO: A / E - 77

g) -pata, do grego - (de doena): cardiopata, frenopata, homeopata, neu-


ropata, psicopata, etc.

h) Denominaons paracientficas de alguns txons animais, como, por exemplo: deno-


minaom cientfica Oligochaeta ==> den. paracientfica Oligoquetas [mpl]; de Poly-
chaeta, Poliquetas [mpl]; de Primates, Primatas [mpl] (tb. Primates).

25.2. Repare-se nos seguintes termos de interesse cientfico que apresentam, ou nom,
um a- inicial (vacilante): abadejo/badejo (peixe), abbada (e abobadar, abobadado, etc.),
acampamento, amostra (e amostragem), apzema (cast. pcima), apresentaom, arroaz/roaz
(golfinho). sempre, polo contrrio, sem a inicial: recife.

25.3. Termos de origem grega ou latina formados por meio de um sufixo ou elemento
nominal findos em -e (freqentemente femininos):

a) -e [f], do sufixo grego -: falange, faringe, laringe, meninge (paquimeninge, etc.), met-
bole105, mirade (tb. mirada), rgade (tb. rgada), sndrome (tb. sndroma), siringe, etc.
De origem rabe alidade (rgua mvel usada em instrumentos de topografia; cast.
alidada). Incluem-se neste grupo as terminaons -ade e -ide:

a.1) -ade (ou -a[s]106) [f], do sufixo nominal grego -, que se acha em termos
da categoria taxonmica de gnero: ccade (ou cica; Cycas sp.), criptomnade (ou
criptomonas; Cryptomonas sp.), hamadrade ou hamadrada, leptomnade (ou lep-
tomonas; Leptomonas sp.), nitrosomnade (ou nitrosomonas; Nitrosomonas sp.), etc.

a.2) -ide [f], do sufixo nominal grego - 107: amarlide (ou amarlis), ascride,
cpside [f/m], cartide (tb. cartida), clitride (tb. cltoris [m]), cromtide (tb.
cromatdio), eflide, eplide (tb. eplida), hamamlide, hidtide, partide (tb. pa-
rtida), pirmide, slfide, ttrade [f/m] (tb. ttrada), etc.

b) -e (ou -a) [f], do sufixo nominal grego - ou -: anmona, apcope, higiene, hiprbole,
mgala, rafe [m] (pseudorrafe, etc.), sncope (tb. sncopa), etc.

c) -se [f], do sufixo nominal grego -: base, elipse (do gr. -), fase e -fase (anfase,
diplfase, haplfase, metfase, prfase, telfase, etc.), -fise (-; apfise, difise, epfise, hi-
pfise), -forese (de ; termos dos campos da MED. e da BIOQUM.: diaforese, eletrofo-
rese, etc.; cf. foresia [ZOOL.]), gnese (de ; blastognese, partenognese, etc.), -lise (-
; anlise, dilise, eletrlise, gliclise, etc.), -urese (; alginurese, diurese, enurese
[tb. enuresia], etc.), etc. A terminaom -se, fazendo parte de sufixos nomenclaturais,
est presente ainda em trs grandes conjuntos de termos:

105
Nom confundir metbole (LING.: figura que consiste em repetir umha ideia empregando termos diferentes
aos primeiramente empregados) com metbolo (BIOL.: sujeito a metamorfoses) e os seus derivados hemimet-
bolo, holometbolo, etc.
106
Para as denominaons paracientficas de gneros de plantas, protozorios e outros organismos que em la -
tim findam em -as.
107
Mas cantrida apesar do timo .
78 - 4. VOCALISMO: A / E

c.1) O sufixo grego -, do termo separaom do qual provm


distase, antiga denominaom da enzima amilase, origina o sufixo -ase [f], pr-
prio da nomenclatura comum das enzimas (v. 22.2, 153)108: amilase, catalase,
desidrogenase, invertase ou sacarase, ligase, peptidase, peroxidase, polimerase, redutase,
sintase, transaminase, etc.

c.2) Sufixo -ose [f] nas denominaons dos sacardeos (v. 165): celulose, frutose,
galactose, glicose (tb. glucose), lactose, levulose, maltose, ribose, sacarose, etc.
Tambm no mineral ortose.

c.3) Sufixos -ose [f] (gr. -) e -ase [f] (gr. -) em termos de Anatomia, Fisi-
ologia e Medicina (v. 176), sobretodo nos denotativos de doena ou afeom
(parasitria): acarase ou acariose, amebase, anastomose, artrose, ascaridase, bilhar-
zase ou bilharziose, cirrose, elefantase, esclerose, esquistossomose, fibrose, filarase, fti-
rase, helmintase, hematose, hipnose, leishmanase ou leishmaniose, leptospirose, meta-
morfose, miase, neurose (Pt. tb. nevrose), pediculose, psorase, tenase, triquinase ou
triquinose, tripanossomase, varroase, virase, etc.

d) -cie [f], do sufixo nominal latino -cies: espcie (do lat. species), interface [f] (do lat.
inter + facies), superfcie (do lat. super + facies), etc.

e) -oide [m/f] (do gr. -, de - aspeto, forma)109, terminaom que se acha em:
1 termos de etimologia grega originariamente adjetivos, mas substantivizados: (estru-
tura) alantoide, (membrana) aracnoide, asteroide [m] (ASTR.), Asteroides [mpl] (ZOOL.)110,
(curva) astroide, (curva) cissoide, coracoide [m: osso/f: apfise], (membrana) coroide,
(curva) epicicloide, escafoide [m], esferoide [m], feldspatoide, filoide, geoide, (parte) hemisfe-
roide, hemorroide(s) (tb. hemorrida(s); adj.: hemorroidal), (membrana) hialoide,
(curva) hipocicloide, mastoide [m: msculo/f: apfise], (curva) sinusoide, (febre) tifoide,
(glndula/cartilagem) tireoide (tb. tiroide) e paratireoide (tb. paratiroide), (apn-
dice) xifoide, etc.; 2 termos de etimologia latina: varioloide (varola benigna ou modifi-
cada pola vacina), etc.

f) -stole [f], do grego -, proveniente de enviar: distole (hiperdistole, pe-


ridistole, protodistole, etc.), sstole (eussstole, extrassstole, parassstole, perissstole, etc.).

108
O DHLP propom como preferente, para designar as enzimas, o sufixo -ase (amlase, catlase, etc.), fundando-
se na prosdia de distase. No entanto, dado que -ase forma extremamente minoritria frente a -ase, e dado
que o argumento da acentuaom de distase nom determinante (determinante s a sua terminaom), aqui
advogamos o emprego como forma nica do sufixo -ase para denotar enzimas.
109
Os sufixos -oidal, -ideo (variante: -oideu) / -oideia e -oidiano / -oidiana constituem adjetivos com o significa-
do de prprio da estrutura denotada por raz+-oide ou a ela relativo. Assim, por exemplo, hialideo significa
relativo hialoide, hemisferoidal, prprio de um hemisferoide, tela coroideia, membrana relacionada com a
coroide e xifideo (tb. xifoidiano) relativo ao apndice xifoide.
110
Asteroides som os equinodermos pertencentes classe Asteroidea; as outras classes do filo som: Concentrici-
cloides (Concentricycloidea), Crinoides (Crinoidea), Equinoides (Echinoidea), Holoturoides (Holothuroidea) e
Ofiuroides (Ophiuroidea).
4. VOCALISMO: A / E - 79

25.4. Nos seguintes grupos de termos de origem grega ou latina, de gnero masculino
ou feminino, a terminaom em -e revela-se de interesse por estar sujeita a certa vacilaom,
ou por nom se apresentar em castelhano:

a) -cele [m], do grego tumor, hrnia: adipocele, condrocele, hidrocele, lipocele, mu-
cocele, varicocele, etc. Nom confundir com os termos findos em -celo ou -clio, que cor-
respondem ao timo cavidade (como em blastoclio ou blastocelo, hemoclio ou
hemocelo, etc.).

b) -derme, do grego - pele: derme [f], ectoderme [f] (tb. ectoderma), endo-
derme [f] (tb. endoderma), epiderme [f], hipoderme [f], periderme [f], etc.

c) Em -ite [f] terminam: 1 nomes de afeons inflamatrias (gr. -; cast. -itis): apendi-
cite, bronquite, hepatite, pleurite, etc.; 2 nomes de minerais e afins (gr. -; Br. -ita; cast.
-ita): azurite, bauxite, calcite, cobaltite, dolomite, ebonite, estalactite, estalagmite, limonite,
etc.111; 3 nomes de animais fsseis (gr. -; cast. -ite): belemnite, graptolite, numulite, tri-
lobite, etc.; 4 nomes de divisons corporais, em concorrncia com -ito (gr. -): den-
drite [f] ou dendrito [m]112, esclerite [f] ou esclerito [m], esternite [f] ou esternito
[m], somite [f] ou somito [m], tergite [f] ou tergito [m], etc.113 Em contraste com o
castelhano, termina em galego em -ita, e nom em -ite, ratita ave palegnata.

d) Em -e (por vezes com dupla soluom -e/-is: v. 59.3-b5) findam muitos termos de
origem grega ou latina que no timo apresentam - ou -is (cast. -is)114: bile [f] (tb. blis
[f]), crise [f], cute [f] (tb. ctis [f]115), derme [f] (e epiderme, hipoderme, etc.), glote [f],
pelve [f] (tb. plvis [f]), prpole [m] (tb. prpolis), pube [m] (tb. pbis [m]), raque [f]
(tb. rquis [f]), etc.

e) Em -e findam tambm os termos recompostos cujos segundos componentes pro-


venhem dos timos (> -pode ), grego, ou pes pedis (> -pede
), latino, com o
significado de p, muito freqentes nas denominaons de (grupos de) animais 116: ar-
trpode, bpede, branquipode, braquipode, cefalpode, centpode, diplpode, escafpode, fi-
lpode (tb. filipdio), gastrpode, lobpode (tb. lobopdio), milpode, miripode, nudpede,
pseudpode (tb. pseudopdio), pterpode, quadrpede, reticulpode (tb. reticulipdio), riz-
pode (tb. rizopdio), sifonpode, solpede, tetrpode, tilpode, etc.

111
Os nomes das rochas freqentemente som masculinos e acabam em -ito: arenito, condrito, granito, pegmatito,
pomito (tb. pedra-pomes), etc. (v. 175).
112
Dendrite ou dendrito, alm do seu significado histolgico (prolongamento ramificado, celulpeto, do neu-
rnio), apresenta tambm significaom em Geologia (cada umha das incrustaons arborescentes, originadas
pola precipitaom de soluons de xidos de ferro ou de mangansio, que aparecem nas paredes das diclases
das rochas e lembram, por vezes, vegetais fsseis).
113
Na vacilaom entre -ite e -ito com o significado de parte do corpo, consideramos preferentes (como tam-
bm fai o DHLP) as variantes em -ito, as quais incluem, como forma nica, organito (formaom prpria das clu-
las dotada de constncia estrutural e funcional; sin. organelo).
114
S com -is em galego: amarlis, bis, osis, pnis, sfilis.
115
Cute emprega-se mais na lngua comum, e ctis na lngua especializada (da Zoologia).
116

Na variante brasileira, os nomes paracientficos de grupos de animais tambm podem findar em -podo : gas-
trpodo, pterpodo, etc.
80 - 4. VOCALISMO: A / E

f) Em galego, os nomes paracientficos de certos (grupos de) animais terminam


tambm em -e, quando em castelhano o fam em -o: bivalve, equinoderme ou equino-
dermo, nematelminte, nematode, oricterope ou oricteropo, platelminte, trematode (tb. tre-
matdeo), etc.

g) Atente-se que em galego-portugus raramente as palavras findam por [t ] ou por


consoante oclusiva (b, a, d g, p, t, [k]), de modo que os termos que noutras lnguas
apresentam algumha destas terminaons som adaptados em galego mediante a su-
pressom da correspondente letra final ou o acrscimo de -e (ou, nalgum casso, de -o:
dugongo). Assim: azimute (cf. cast. acimut ou azimut, ingl. azimuth), baob (< fr. ba-
obab), Beirute (cast. Beirut), iaque (cf. cast. yac ou yak, ingl. yak), icebergue (cf. cast. ice-
berg), iogurte (cf. cast. yogurt ou yogur), Iraque (cast. Iraq), mamute (< fr. mammouth; cf.
cast. mamut), Munique (cf. cast. Mnich), Nova Iorque (cf. cast. Nueva York), parquete (<
fr. parquet), Tibete (cf. cast. Tbet), znite (cf. cast. cenit), Zurique (cf. cast. Zrich), etc.
Exceom: robot (mas Br. rob).

25.5. Repare-se nos seguintes termos galegos que, em contraste com o que acontece
em castelhano, findam em -e ou contenhem esta letra: aborgene [m], ametista [f], aresta,
azeviche (cast. azabache), betume e betuminoso (cf. cast. bituminoso, ingl. bitumen), blide
[f/m] (aerlito e automvel de corrida; tb. blido), clice (e glicoclice), celofane [m], cha-
min [f] (de um vulcm, p. ex.), ciclone, cline [m] gradaom de um carter gentico, ao
longo de umha variaom ambiental, clone [m], cone [m] (figura geomtrica), crude [m]
(anglicismo; sin. petrleo bruto; cast. crudo), desconformidade, descontinuidade, desembarque,
dinamite [f], enfarte [m] (de um rgao; tb. enfartamento), engrenagem, enguia, estepe [f], fiorde
[m], gaze [f] (cf. cast. gasa), gene [m], gengival (de gengiva; cast. gingival), geode [m] (cast.
geoda), grude [m] (cast. engrudo), (grupo) heme [f], cone [m] (cast. icono), jante [f] (cast.
llanta), levedura (cast. levadura), luminescncia (cast. luminiscencia), mar [f], querosene, (ave)
rapace, tresmalho (cast. trasmallo).
Polo contrrio, os seguintes termos carecem em galego de e: abbada, bloco (cast.
bloque), borda (tb. bordo), calcrio (da natureza do cal ou do clcio: cast. calcreo, ingl. cal-
careous / rocha sedimentar constituda por carbonato de clcio e de magnsio: cast. ca-
liza, ingl. limestone), crnio (adj.: craniano; e raquidiano [cast. raqudeo], xifoidiano, etc.), cria-
cionismo, crista, esprio, labirinto, lastro (lastro gentico, p.ex.), polia (cast. polea), tranar ou
entranar (cast. trenzar).

25.6. Tenham-se em conta, finalmente, as terminaons - eia e -eio, que incluem um i


epenttico: baleia, centeio, coreia, correia, eupneia, europeia (fem. de europeu), freio, teia, ureia,
veia, veio eixo metlico de umha mquina, etc.
5. VOCALISMO: O / U
26. Polo que di respeito ao uso das vogais o/u, tenha-se em conta, em primeiro lugar, que a
linguagem cientfica utiliza muitos termos provenientes diretamente do latim sem que se
tenha produzido a transformaom de u para o habitual nas palavras patrimoniais, de modo
que nos eruditismos se conserva o u etimolgico. Vejamos esta circunstncia ilustrada na lista
seguinte de exemplos, em que se enuncia o termo latino, a voz patrimonial galega e os corres-
pondentes eruditismos:

latim117 voz patrimonial vozes eruditas


AMPULLA ampola (tb. empola) ampular
BUCCA boca bucal, buco- (bucofaringe, etc.)
CUPRU cobre cprico, cuprite, cuproso
DULCIS doce dulciaqcola, edulcorante
LUMBRICU lombriga lumbricida, Lumbricdeos
MURAENA moreia118 Murendeos
NUCE noz nuciforme, ncula
PORTU porto porturio
PULPA polpa pulpar, pulpectomia
PULVIS p, plvora pulverizar, pulverulento
SPIRITU esprito espirituoso
TUSSIS tosse antitussgeno, tussgeno

27. Contrariamente ao que acontece em castelhano, som em galego, de harmonia com o


correspondente timo, com u: androceu (e apogeu, gineceu, grau [de umha escala, diferente de
grao cereal / corpsculo arredondado], ilhu [de Langerhans; tb. ilhota de Langerhans], museu,
perigeu, peritoneu, pigmeu, etc.), nus, bitcula (do lat. habitaculu, cast. bitcora), muco (e mucosi-
dade), mmia (e mumificaom, etc.), rum (do ingl. rum, bebida alcolica), suporte, tubeira (p. ex.,
de um alto-forno; cast. tobera), umbigo (e umbilical), ureia (e urina, urinar), urso, urtiga (e urti-
cante, urticria, etc.), vulcm (e vulcanismo, vulcanologista, etc.). Som em galego com -o (como
em castelhano) os seguintes termos provenientes de timos latinos (ou gregos) findos em -us
ou -um (em - ou -): cmbio (cast. cambium), cato (cast. cactus ou cacto), cirro, coco
(bactria), cmulo, escapo, espculo, esterno, estrato, eucalipto, feto, fuco, hilo, humo parte superior
do solo, com muita matria orgnica(tb. hmus), leo, jejuno, ldano, lobo protuberncia arre-

117
Ainda que, como sabido, as vozes populares costumam provir do acusativo latino, aqui damos os termos em
nominativo, que a forma mais identificvel e a que fica mais bem refletida nos eruditismos.
118
Em galego, o substantivo moreia polissmico, pois, na lngua especializada, pode significar: a) o peixe Muraena
helena; b) detritos transportados e depositados por um glaciar (tb. morena).

81
82 - 5. VOCALISMO: O / U

dondada de umha parte do corpo (com o aberto; cast. lbulo), nimbo, odio, poro, seno,
soro119, talo, timo, tipo, trago.

28. Contrariamente ao que acontece em castelhano, som em galego com o: esprito,


lombar (punom, regiom, vrtebra, etc.; mas lumbago), ricto, rota (e roteiro), soma
(adiom; e somativo, somatrio, etc.120), tribo.

29. Regista-se duplicidade o/u, por vezes com significados e aplicaons diferentes, em:
bolbo/bulbo cormo subterrneo (tb. bulbo piloso ou bolbo piloso, bulbo raquidiano ou bolbo
raquidiano, etc.), crosta/crusta (crusta carapaa dos crustceos; crosta (terrestre) ou crusta
(terrestre) camada mais externa da litosfera), lombricoide/lumbricoide, volva membrana em
forma de bolsa que envolve certos cogumelos no comeo do seu desenvolvimento / vulva
partes externas do aparelho genital feminino.

30. Em contraste com o castelhano, terminam em galego em -io : axnio, clorofrmio,


crmio, -gnio (andrognio, estrognio, felognio, hidrognio, oxignio, etc.), molibdnio, nefrnio,
neurnio, sicnio (tb. scone), telrio, tungstnio.
Polo contrrio, nom terminam em -io os radicais -sauro (forma preferente a -surio),
sauro- e sauri-, provenientes de surio: dinossauro, estegossauro, ictiossauro, sauriplvico, sauris-
quiano, saurpode, etc.

31. Repare-se nas seqncias gu e qu das seguintes palavras galegas em que o u pro-
ferido: angiforme (angicida, etc.), antigidade, delinqir (como delinqente), eqidade,
eqdeo e eqino121, eqidistante, eqisseto, eqitativo, exeqvel executvel, qercitol (e qerce-
tina, etc.), qingentsimo (mas quinquagsimo, quinqunio e quinquenal), quociente (tb. coci-
ente), sanginria, sangneo (mas a voz patrimonial sangue), seqestro e seqestraom,
tranqilo e tranqilizante, ungiculado.
Compare-se liquaom processo de separaom de metais mediante o calor com lique-
fazer e liquefaom ato de liquefazer, de fazer passar um slido ou gs ao estado lquido.

119
Soro pode significar: a) Lquido sangneo desprovido de protenas (do lat. serum; forma prefixada: sero-: se-
roalbumina); b) grupo de esporngios das criptogmicas vasculares ou grupo de gametngios ou de esporn-
gios das algas (do gr. ).
120
Soma, com o fechado, significa adiom; com o aberto denota a parte do organismo que perecvel (o cor-
po propriamente dito) e que independente da outra parte (germe) constituda por clulas germinais virtual-
mente eternas. Suma significa resumo.
121
Compare-se eqino relativo ao cavalo com equino (relativo ao) ourio-do-mar.
6. CONSONANTISMO: VISOM GERAL
32. Como sabido, do patrimnio da lngua grega, passando polo latim, provm
grande parte do vocabulrio cientfico e tcnico galego. Quanto ao consonantismo, con-
cretamente, a transliteraom dos termos clssicos nossa lngua segue umha correspon-
dncia precisa (alterada tam s nalguns casos especiais por razons morfolgicas determi-
nadas), tal como se pode observar na tabela da pgina seguinte (cf. Ahrens, 1992; Papa-
vero, 1994: 152-154; Prieto et al., 1995).
Esta tabela apresenta a correspondncia em latim e em galego das consoantes
gregas, classificadas segundo a constituiom (consoantes simples e consoantes duplas)
e segundo o modo de articulaom (consoantes mudas [fortes, suaves e aspiradas] e con-
soantes contnuas [nasais, lquidas e sibilantes]). Acompanha-se cada correspondncia
com um exemplo.

grego latim galego grego latim galego


p p PLANETA planeta
TYMPANUM tmpano
t, th t, ci TRITIUM trtio122
THYMALLUS timalo
c c CEPHALAEA cefaleia

b b BASIS base
d d DRUPA drupa
g g GENESIS gnese

ph f PHOENIX fnix
th t THALAMUS tlamo
ch que,i, c CHYLON quilo
CHIRURGIA cirurgia

m m METALLUM metal

n n STRONGYLUS estrngilo
n n SPHINCTER esfncter
ANCYLOSIS ancilose
ANGULUS ngulo
n n PHARYNX faringe
n n CONCHA concha
n n NAUSEA nusea
l l LEPRA lepra
122
Um t latino (ou o dgrafo th) seguido de um i breve pode originar, em galego, c + i ou t + i. Assim, por exem-
plo, no referente aos elementos qumicos, temos: a) estrncio (do latim strontium), lutcio (de lutetium), prom-
cio (de promethium ou prometheum), tecncio (de technetium). Cf. sinccio (lat. sincitium, cast. sincitio); b) ltio (de
lithium), prtio (gr. primeiro, lat. protium), trtio (ocasionalmente, tb. trcio; do gr. terceiro,
lat. tritium). Cf. endodontia, homotetia, idiotia, ortodontia, presbitia ou presbiopia (cast. endodoncia, homotecia, idio-
cia, ortodoncia, presbicia; ingl. endodontia, homothety, idiocy, orthodontia).

83
84 - 6. CONSONANTISMO: VISOM GERAL

grego latim galego grego latim galego


r r RHOMBUS rombo

s s SALAMANDRA salamandra

ps ps PSYCHICUS psquico
z z ZOSTER zster
x x XIPHIAS Xifideos

Seguindo a classificaom deste quadro, na continuaom veremos, em diferentes cap-


tulos, umha srie de fenmenos relacionados com o consonantismo e teis para o conhe-
cimento da nossa linguagem cientfica, agrupados segundo se tratar de consoantes fortes
(cap. 7), consoantes suaves (cap. 8 e 9), consoantes nasais (cap. 10), consoantes lquidas
(cap. 11), consoantes c/z/s (cap. 12), consoante muda (cap. 13) e, finalmente, grupos
consonnticos cultos (cap. 14).
7. CONSOANTES FORTES: C / QU / K
33. Segundo as normas da transliteraom (v. 32), um termo que em grego contm a
consoante escreve-se, em galego, com c (pronunciado [s] ou [] diante de e, i, e [k] di-
ante de a, o, u), e se contm a consoante escreve-se qu (diante de e, i), como se observa
nos quadros seguintes:

CONSOANTES EXEMPLOS
grego galego grego galego compostos
c - na cabea encfalo

hrnia -cele enterocele, varicocele

()- ( - cerat(o)- cerasta, ceratina, cera-


corno) tite, ceratotomia123

movimento cin(e)- cintica, citocinese124

cavidade -clio / -celo blastoclio/blastocelo

CONSOANTES EXEMPLOS
grego galego grego galego compostos
,
qu e,i
tartaruga quelnio

()- (de quir(o)- quiragra, quirfano


mao)

cruzamento quiasma

mil quil(o)- quilograma, quilmetro

lbio quil(o)- quilite, quilofagia

suco, quilo quil(o)- quilfero, quilificar

tnica quitina

123
Seguindo um critrio etimolgico, som preferveis estas formas com c- s alternantes com qu-: queratina,
queratite, queratotomia, etc. Cf. al. Keratin, ingl. keratin, cast. queratina, fr. kratine, it. cheratina.
124
Do elemento cin(e)- deriva o termo cinase (grupo de enzimas que convertem proenzimas em enzimas ati-
vas, como a enterocinase, a urocinase, etc.), que habitualmente tambm se v escrito como quinase (e enteroquina-
se, uroquinase, etc.; cf. ingl. kinase).

85
86 - 7. CONSOANTES FORTES: C / QU / K

Atente-se nos seguintes termos, que apresentam, de harmonia com a regra etimolgica
que se acaba de expor, um c ou um qu, e em que podem suscitar-se dvidas, devido sua
grafia vacilante ou contrastante com a habitual castelhana: ancilose (do gr. ; cf.
cast. anquilosis, ingl. anchylosis ou ankylosis), ancilosar, ancilstomo (tb. anquilose, anqui-
losar); arquiplago (gr. ), arquivo (gr. ); batrquio (do gr. ;
cast. batracio); ceratina (tb. queratina), ceratite, ceratotomia; cinase (ingl. kinase); cisto (tb.
quisto; do gr. ), cstico, cisticerco, cistite, cistina, etc.; colquicina, clquico (do gr.
); interleucina (ingl. interleukin; do gr. ); quelidnia planta do gn. Chelido-
nium (tb. celidnia); selquio (do gr. ; cast. selacio).
Caso especial o constitudo pola seguinte srie (devida a umha vacilaom entre coe-
rncia grfica e coerncia prosdica):

alcano (de lc[ool] + sufixo -ano; ingl. alkane)


alceno / alqueno (ingl. alkene)
alcino / alquino (ingl. alkyne, alkine)125

34. O grafema k, que propriamente nom pertence ao alfabeto galego, deve reservar-se
para escrever os smbolos de certas unidades (ex.: km por quilmetro, kW por quilowatt) e
certos termos provenientes de lnguas cujos alfabetos contenhem essa letra: kelvin (do
nome de lorde Kelvin), kala azar leishmanase, karst (tb. carso), kimberlito, aparelho de
Kipp, krill, kwashiorkor (doena), etc.

125
Consideramos preferentes os termos com c (alceno, alcino; alcenilo, alcinilo) porque som os mais freqente-
mente usados (em Portugal e no Brasil), como atesta o seu emprego nas obras especializadas de Campos e
Mourato (1999) e de IUPAC/SPQ (2002).
8. CONSOANTES SUAVES: B / V
35. Por mudanas fonticas na evoluom das palavras desde o latim ao galego-portu-
gus alteraons que ficrom refletidas na grafia e que a gramtica histrica estuda, o
caudal lexical de elementos patrimoniais originariamente com b ou com v deu na nossa
lngua, em determinadas posions do elemento lexical, palavras com grafia diferente: v e b,
respetivamente. Nom obstante, os termos cientficos provenientes do latim, como se in-
corporrom ao galego pola via do emprstimo, apresentam coincidncia grfica nestas
duas lnguas polo que di respeito ao b e ao v. Na tabela seguinte pode ver-se umha srie de
exemplos de interesse cientfico em que concorrem eruditismos de origem latina que con-
servam o b ou o v etimolgicos e palavras patrimoniais que apresentam esses grafemas tro-
cados.

LATIM PALAVRA PATRIMONIAL ERUDITISMO


VAGINA banha, embainhar vagem, vagina, vaginite
VESICA bexiga, bexigoso vesicatrio, vescula, vesicular
ALBUS alvo, alvor, alvorada, alvura albino, albmen, albumina
ARBOR rvore, arvorado, arvorar, arvoredo arbreo, arborescente, arborizar, arbs-
culo, arbusto
BETULLA vidoeiro btula, Betulceas
-BILIS estvel; mvel [adj.], imvel, automvel estabilidade, estabilizar; mbil [subst.],
mobilidade, mobilizar
CARBO carvom, carvoaria, carvoeiro carbonceo, carbonato, carbnico, car-
bono, carbonizar
DEBITUM dvida, devedor, dever dbito (de oxignio, p. ex.)
DUBIUM dvida, duvidador, duvidar, duvidoso dbio, dubitativo, indubitvel
FABA fava, faval, favismo fabiforme126, Fabceas
FIBULA fivela, fiveleta fbula, fibulaom, infibulaom
HERBA erva, ervaal, ervedo, ervoso [rvedo me- herbceo, herbanrio, herbrio, herbi-
dronheiro < lat. arbutu] cida, herbcola, herbiforme, herbvoro,
herbolrio, herborista, herborizaom
HIBERNU invernada, invernadoiro, inverno, in- hibernaom, hibernculo, hibernal, hi-
vernal, invernar, invernia, invernoso bernar, hibernoterapia

126
Nom confundir fabiforme em forma de fava com faviforme em forma de favo ou alvolo.

87
88 - 8. CONSOANTES SUAVES: B / V

LATIM PALAVRA PATRIMONIAL ERUDITISMO


NEBULA enevoar, nvoa, nevoeiro, nevoento neblina, nebulito, nebulosa, nebuloso, ne-
bulosidade
NUBES anuviar, nuvem, nuvoso nubfero, nubfugo, nubgeno, nublar
PROBARE aprovar, comprovar, provar, provvel, aprobativo, aprobatrio, comprobatrio,
proveta, reprovar probabilidade, probabilismo, rprobo
RABIES raiva, raivar, raivoso rbico, rbido
SCRIBERE escrever, escrivao, escrivania, escrivaninha escriba, escribomania
TENEBRAE treva, trevoso tenebriom, Tenebriondeos, tenebroso
TRABIS trave, travejar, travejamento trabcula, trabeculado, trabecular
TURBIDUS turvo enturbar, perturbar, turbar, turbelrio,
turbidez, trbido

36. Repare-se em que som com b: abetarda, abbada, bafo, baga, banha, balor fungo
(Pt.+Br. bolor), baunilha (mas vanilina), beta (letra do alfabeto grego [raios beta] / lista de
cor / veio de metal em rocha), bexiga, borboleta, fibra, genebra.

37. Repare-se em que som com v os seguintes termos patrimoniais (sobre os erudi-
tismos aparentados com alguns deles, v. anterior tabela): absorver (e absorvncia127, absor-
vente, etc.), rvore, azeviche, azevinheiro ou azevinho, carvalho, carvom, cascavel (serpente), ca-
valo, cevada, cevo, cotovelo, couve, cvado, crivo, erva, ervilha, escaravelho, escova, fava, fivela, gen-
giva, javali, nvoa e nevoeiro, nuvem, orvalho, pavilhom, pevide, polvo, prova, proveta, rodavalho
(Pt.+Br. rodovalho), ruivo, saraiva, savana, seiva (cast. sabia), sovaco, tavao, torvelinho, trave,
travom, trevas, trevo, trovom, turvo, vrzea, vermelho, verniz, vidoeiro, vime, virilha, vranha.

127
Absorvncia: (FS.): logaritmo decimal da razom entre a intensidade da radiaom incidente num meio absor-
vente e a intensidade da radiaom emergente.
9. CONSOANTES SUAVES: G / X

38. Como se observou no quadro geral do consonantismo grego/latim/galego (v. cap.


6, 32), o gama grego () transcrito em latim e em galego por g, enquanto que o xi ( ) o
polo x tanto em latim como em galego. Num plano sincrnico pode dizer-se que a partir
de termos substantivos com -g- derivam adjetivos que conservam esse g interno, enquanto
a partir de termos substantivos com -x- derivam adjetivos com -(c)t-128. Vejamo-lo esque-
maticamente nos seguintes exemplos:

-g- (gr. --) [] forma alternante com -g-


energia enrgico
Geologia geolgico
sizgia sizgico

-x- (gr. --) [ks] forma alternante com -(c)t-


anafilaxia anafiltico
anorexia anortico
caquexia caqutico
galxia galctico
paralaxe paralctico

39. Um caso particular do mesmo fenmeno analisado no ponto anterior o consti-


tudo polos termos galegos provenientes das formas - e - gregas (derivadas
do verbo ferir), onde a alternncia / se repercute nas formas galegas (alter -
nncia g [] / x [ks]). Numha apresentaom sincrnica, pode formular-se assim:

-x- [ks] forma alternante com -(c)t-


apoplexia apopltico
cataplexia catapltico

128
Com poucas exceons (eutexia ==> eutctico, galxia ==> galctico, paralaxe ==> paralctico, -taxia ==> -tcti-
co [ex., geotaxia ==> geotctico]; termos derivados de (pan-)mixia, para se evitar a homonmia com mtico, de
mito: dimctico, pan-mctico, etc.), o grupo culto -ct- assim derivado simplifica-se em galego-portugus em -t-
(ex.: anafilaxia ==> anafiltico [mas Br. anafil(c)tico], anorexia ==> anortico [mas Br. anorctico], pirexia ==>
pirtico). A alternncia -x-/-ct- tambm ocorre em grego: /.

89
90 - 9. CONSOANTES SUAVES: G / X

-g- [] forma alternante com -g-


cicloplegia cicloplgico
diplegia diplgico
hemiplegia hemiplgico
monoplegia monoplgico
oftalmoplegia oftalmoplgico
paraplegia paraplgico
tetraplegia tetraplgico

40. A respeito da consoante x nos termos cientficos devem ter-se em conta as se-
guintes observaons:

40.1. O x tem o valor fnico palatal [] em palavras patrimoniais de tipo popular (ex.:
buxo, caixa, coxa, feixe, graxa129, seixo, enxoval, etc.)130 e tambm nas seguintes eruditas de
uso cientfico (repare-se especialmente nas marcadas a negrito):

elixir, enxaqueca, enxertar, enxerto, enxugar, esdrxulo, laxante, lixa, lixvia, luxar, luxaom, Luxem-
burgo, luxo, marraxo, praxe, relaxar, tarraxa, taxa, taxativo, vexar.
xant(o)- (do gr. amarelo): xantina, xantofila, xantptero, etc.
xen(o)- (do gr. estrangeiro): xenofilia, xenofobia, xenotransplante, etc.
xero- (do gr. seco): xerodermia, xerfilo, xerfito, xeroftalmia, etc.
xif(o)- (do gr. espada): xifirrinco, xifoide, xifpagos, xifosuro, etc.
xil(o)- (do gr. madeira): xilema, xileno, xilfago, xilofone, xilognio, xilose, etc.

40.2. Tambm tem valor palatal o x dos seguintes termos de provenincia extica
(rabe, inglesa, japonesa, persa, etc.), que em castelhano substitui um ch ou um s(h): der-
vixe (ou dervis), haxixe131, x soberano da antiga Prsia, xamanismo (e xamanista, etc.),
xampu (xabom lquido), xelim (unidade monetria), xerife132, xintosmo (religiom do
Japom), xivasmo seita indiana que tem Xiva por divindade, xgum (grau militar no
Japom)133.

40.3. Os seguintes termos de interesse cientfico comeam por x- com valor palatal:
xareta, xarope, xvega, xisto (e xistosidade, xistoso, etc.), xistro, xistrpodes.

129
Como elemento terminolgico, graxo apresenta uso no Brasil: cido graxo (Gz.+Pt.: cido gordo).
130
Mas nom, em geral, nas vozes cultas delas derivadas, como Buxceas ou coxal: v. 40.7.
131
Como curiosidade lingstica (v. 204), sinalemos que o termo rabe haxixe poom narctica feita de fo-
lhas de cnhamo-ndico se acha na raz etimolgica da palavra assassino (bebedor de haxixe).
132
Xerife: 1 Ttulo usado por prncipes mouros descendentes de Mafoma; 2 ttulo dos mussulmanos que visi-
trom trs vezes o templo de Meca; 3 magistrado nos condados de Inglaterra.
133
Som com ch- em galego: charuto, chefe (e chefiar) e choque (no sentido de embate e no de traumatismo:
choque eltrico, p. ex.; ingl. shock).
9. CONSOANTES SUAVES: G / X - 91

40.4. Existe alternncia entre x (com valor []) e s: na comparaom entre a Galiza, por
um lado, e Portugal e o Brasil, polo outro, em pxaro (Gz.) / pssaro (Pt.+Br.), xabom
(Gz.) / sabo (Pt.+Br.) e xiba (Gz.) / siba (Pt.+Br.); no seio da variante galega, em (formas
preferentes, comuns com o luso-brasileiro, a negrito) pssego / pxego, sarda / xarda (sin.
cavala) e surdo / xordo (mas apenas surdez, surdina).

40.5. Som com s: bssola, escavar (escavaom, etc.), espoliar, espraiar, espremer (diferente
de exprimir), isento (isenom, etc.), justalinear, justaposiom, mistura (e misto, etc.), seringa.

40.6. Considerem-se as seguintes famlias irregulares de palavras devidas alternncia


entre x e s:

a) esplanada, mas explanaom, explanador, explanar, explanatrio.


b) estender, mas extensibilidade, extensvel, extenso, extensom.

40.7. Exceto nos greco-latinismos anteditos, o x tem o valor fnico culto [ks] ([s] em
caso de relaxaom) nos termos eruditos provenientes do x latino ou do grego, incluindo:

anexo, axial, axila, axioma, Buxceas, cox(o)- (coxal, coxalgia, coxartria, coxartropatia, co-
xito, coxodinia, coxpode, etc.)134, exame, exe- (execuom, executar, executivo, exemplo,
exercer, exerccio, exercitar, exrcito), externo, filoxera, fixar (fixaom, etc.), fixo, -fixo (pre-
fixo, etc.), -flexo (reflexo, etc.), fluxo, -fluxo (afluxo, influxo, refluxo), nexo, oxignio, para-
doxo, paralaxe, piroxena, -plexia (apoplexia, cataplexia), plexo, -plexo (complexo, per-
plexo), prxis, prolixo, prximo, saxom, saxnico, taxia, txon.

40.8. Os termos galegos que provenhem de um timo latino findo em -ax , -ex
ou -ix
podem adotar umha ou duas (alternncia) destas trs soluons: a) terminarem em -ax , -ex

, segundo corresponder; b) terminarem em -ice
ou -ix , a partir do acusativo etimolgico; c)
terminarem em -az, -ace ou -iz, segundo corresponder. Vejamos com exemplos cada umha
destas possibilidades.

a) Termos findos exclusivamente em -ax , -ex


ou -ix
: brax (raro: borace), clmax, es-
clex, fnix, hpax, rix, trax, etc.

b) Termos findos exclusivamente em -ice


(ou -ice): pice, cudice, espadice, mrice, vr-
tice, etc.

c) Termos findos em -az, -ace ou -iz: antraz [m] (lat. antrax, cast. ntrax), rapace ave de
rapina (lat. rapax), retriz (pena), tectriz (pena), tetraz pita-do-monte ou galo-da-flo-
resta (lat. tetrax), etc.

134
No mbito luso-brasileiro, para alm do valor fnico culto, o x pode adotar a pronncia popular nos termos
coxal, coxalgia, coxartria, coxartropatia e coxodinia (cf. DHLP: s.v. cox(o)-).
92 - 9. CONSOANTES SUAVES: G / X

d) Dupla soluom em -ax, -ex ou -ix


, por um lado, e em -ice , por outro (nalguns casos,
as variantes nom som sinnimas entre si ou conhecem usos diferentes) 135. Exemplos:
bmbix, bmbice; clix (ANAT. VEG.), clice (ANAT. ANIM. e ANAT. VEG.; tb. CIT.: glicoclice);
crtex, crtice136; frfex, frfice; frnix, frnice137; hlix, hlice138; hrax, hrace139; ndex, ndice;
ltex, ltice; nix, nice; plex, plice; slex, slice140, etc.

40.9. Considerem-se, por ltimo, os seguintes termos que apresentam a seqncia


exs-: exsicar (exsicaom, exsicador), exsolver, exsucom, exsudar (exsudado ou exsudato; cast.
exudar), exsurgir (e exsurgncia).

135
A formaom de coccige e coccgeo a partir de cccix separa-se algo deste esquema.
136
Tanto crtex como crtice denotam em Botnica a casca das rvores, mas apenas crtex designa em anatomia
zoolgica a camada externa ou perifrica de rgaos corporais como o rim, o ovrio, o crebro, etc. (v. 263).
137
Frnix termo de anatomia que designa umha estrutura do encfalo; frnice termo de arquitetura e desig-
na umha abbada.
138
Hlix: 1 rebordo exterior do pavilhom da orelha; 2 gnero de moluscos gastrpodes. Hlice: 1 Linha curva
traada sobre um cilindro de revoluom, espiral; 2 aparelho de propulsom (traom ou sustentaom) acionado
por um motor e aplicado aos navios, torpedos, aeronaves, etc.
139
Os termos hrax e hrace designam os mamferos da ordem Hiracoides (como o daimm [Procavia capen-
sis]).
140
Contrariamente ao que acontece em castelhano, slex e slice em galego som termos perfeitamente sinni-
mos (nom confundir com slica e silcio) e aludem a um mineral tambm conhecido por pederneira (v. 305).
10. CONSOANTE NASAL: -N (ENE FINAL)
41. Em galego acabam com -n (e com fonema n velar, habitual na lngua espontnea),
e nom com -m, o prefixo pan- (exceto se seguido por b ou p: pamboreal, etc.) e umha srie
de termos cientficos (quase todos, eruditismos greco-latinos) de acentuaom grave ou es-
drxula (nunca aguda) e de plural findo em -ns141. Em numerosos casos, a partir destes
termos etimolgicos findos em -en ou -on produzrom-se formas paralelas sinnimas
findas em vogal mediante dous expedientes diferentes:

a) a forma etimolgica perde o -n e passa a terminar em -e ou em -o, de modo que o seu


plural passa a terminar em -es ou em -os (ex.: abdmen, abdomens ==> abdome, abdomes;
tlson, tlsons ==> telso, telsos)142;

b) a forma etimolgica v-se acrescida mediante a adiom de um -e (cnon ==> cnone,


icnumon ==> icnumone).

42. Neste grupo de termos som freqentes os casos de duplicidade, mas tambm
existem casos de umha nica soluom, quer seja a etimolgica, quer a inovadora 143. A se-
guir fornece-se umha lista extensa, mas nom exaustiva, destes termos:

: man (sin. magnete [m]; Br. m).


Termos findos em -an

Termos findos em -en (e em -e ou -ene): abdmen (tb. abdome), albmen (tb. albume), acmen (tb.
acume), almen (tb. alume), cacmen, certmen (tb. certame), cermen (tb. cerume), dlmen, durmen
(tb. durame), den, espcimen (pl. espcimens144; tb. espcime), formen (tb. forame), grmen (tb. germe),
glten (tb. glute), hfen, hmen, lactmen (tb. lactume), lquen (Pt. lquen(e)), lmen (tb. lume), pcten,
plen, putmen, rmen (tb. rume), smen, slen, tgmen, velmen (tb. velame).

Termos que apresentam apenas a forma inovadora finda em -e ou em -ene: aborgene, regime.

Termos findos em -on (e em -o ou -one): cron, rgon, aron, scon (tb. asco), bncton, cnon (pl. c-
nones; tb. cnone), celnteron (tb. celntero), clxon, clon (tb. colo), corndon (tb. corindo), crion (tb.
crio), crpton, nteron (tb. ntero), on, epploon (tb. epploo), psilon (tb. psilo), fron, hippion (tb. hi-
141
No relativo ao emprego em galego de -n nos termos greco-latinos, preferimos seguir aqui a praxe do Brasil,
e nom a de Portugal. Em Portugal, em contraste com o que acontece no Brasil, a pronncia desse - n habitual-
mente alveolar e o plural dos termos irregular (tlson, tlsones; txon, txones).
142
O termo cardume bando de peixes (de cardo + ume o conjunto das puas do cardo) nom provm de um ti-
mo findo em -n, apesar de que o seu equivalente castelhano mais freqente, cardumen que nesta lngua um
galeguismo ou lusismo, sim o faga.
143
Em geral, cumpre-se que quanto mais especializado for um texto, mais se utilizam nele nos casos de duplici-
dade as formas etimolgicas ou conservadoras, em detrimento das inovadoras. Alis, deve ter-se em conta que,
com o fim de se evitarem ambigidades, em certos casos se revelam especialmente recomendveis as formas
etimolgicas (clon e lmen, face a colo e lume).
144
Em Portugal, o plural de espcimen, especmenes, forma-se com deslocamento acentual, como acontece com
outros termos da srie que som esdrxulos (celnteron: Gz.+Br. pl. celnterons, Pt. celentrones; nteron: Gz.+Br. pl.
nterons, Pt. pl. entrones; singmeon: Gz.+Br. pl. singmeons/singmeons, Pt. singamones).

93
94 - 10. CONSOANTE NASAL: -N (ENE FINAL)

ppio), icnumon (tb. icnumone), leon (v. 59.3-b), lion (tb. lio), psilon (tb. psilo), squion (tb. squio),
lucon, mcron (tb. micro, micra, micrmetro), ncton, nfron (mais comum: nefrnio), non, nuston,
oblion (tb. oblio), micron (tb. micro), opstion (tb. opstio), Oron (tb. Oriom ou Orionte), perion, pe-
ron, pton (tb. piton [m]), plncton (tb. plancto), plon, plsion, potmon, protonnfon, quton, rdon,
rgon, sston, scon145, singmeon, txon (Pt. txon(e))146, tlson (tb. telso), xnon, xlon (tb. xilo).

Termos que apresentam apenas a forma inovadora finda em -o ou em -one: acrmio, ciclone, clone, coti-
ldone, deltoto, esterno, gnio, hemono, himnio, cone, pericrio, perneo (tb. perineu), pilone, scone (tb. si-
cnio)147.

145
Scon ou sicandra (ZOOL.): Modalidade estrutural das esponjas (Porifera) em que a coanoderme aparece
dobrada formando cmaras que embocam diretamente no espongiocelo. V. infra scone/sicnio.
146
Tambm freqente na bibliografia biolgica luso-brasileira, por influncia do ingls e do francs, o hele-
nismo puro (de acentuaom grave) taxon (plural: taxa, com [ks]). Contodo, pola fcil confusom do plural de
taxon com o termo taxa (razom, percentagem, valor, com []), desaconselha-se o emprego da forma taxon em
galego-portugus.
147
Scone ou sicnio (BOT.): Infrutescncia de recetculo carnudo e frutos inclusos, de que exemplo o figo. V.
supra scon.
11. CONSOANTES LQUIDAS: L (/LH), R (/RR)
43. Em galego, as seqncias e ll do grego e do latim from simplificadas em l.
Como em castelhano esta regra nom se cumpre em todos os casos e, sobretodo em pala-
vras patrimoniais, esses nexos etimolgicos podem dar ll (dgrafo que representa o fo-
nema palatal prprio do lh galego-portugus), convm prestar atenom a termos como os
seguintes, que divergem quanto grafia nas duas lnguas citadas: ampola e empola (lat. am-
pulla, cast. ampolla), argila (lat. argilla, cast. arcilla), armila (lat. armilla, cast. armilla), cabelo
(lat. capillus, cast. cabello), calo e calosidade (lat. callum, cast. callo, callosidad), camelo (gr.
, lat. camelus, cast. camello), cavalo (lat. caballus, cast. caballo), colo (lat. collum, cast.
cuello), ebuliom (lat. ebullitione, cast. ebullicin), estrela (lat. stella, cast. estrella), fivela (lat. fi-
bella < fibula, cast. hebilla), Galinceas (lat. gallina, cast. Gallinceas), mola (lat. mollis, cast.
muelle), sela (lat. sella, cast. silla), talo (gr. , lat. thallus, cast. tallo/talo; cf. caule/talo
260), velo, veloso/viloso, vilosidade (corinica ou intestinal, p. ex.; cf. pilosidade pubiana), mi-
crovilosidade (lat. villus, cast. vello, vellosidad).

Quanto distribuiom l/lh, interessa frisar que som com lh as palavras brilho, milho
(mas miliceo ou miliar semelhante ao milho) e pilha (eltrica, de Volta, etc.); milha e mi-
lhar148 (mas mil, milsimo, miliar, milirio), e milhom (mas milionsimo, biliom [1012], triliom
[1018], quatriliom [1024], etc.149). O termo designativo do roedor andino escreve-se chin-
chila (cast. chinchilla), o do cameldeo americano pode escrever-se lama ou lhama, e o da
ave calandra ou calhandra.

A respeito de alguns sufixos diminutivos aprecia-se a seguinte distribuiom:

utiliza-se -ilha em termos (de origem castelhana) como anilha (ZOOL.: anel para marcagem de aves
nas patas; TCN.: pea de sujeiom arredondada utilizada com parafuso, sin. arruela, cast. arandela,
ingl. washer), armadilha (cf. trapa 314; cf. tatu, cast. armadillo, ingl. armadillo; mas Armadildeos, fa-
mlia de crustceos), balestilha, baunilha, monquilho (doena dos animais) e pastilha.

duplicidade -ilo, -ila / -ilho, -ilha (lat. -illus, -illa, -illum) em termos de origem latina como: bulbilo /
bulbilho, fibrila / fibrilha e desfibrilar / desfibrilhar, sensila / sensilha, etc.

-lheta: ampulheta (relgio de areia, dim. de ampola), calheta (dim. de cala).

44. Como se sabe, o som mltiplo do erre representa-se entre vogais como -rr- (erre
duplo). Assim, nos termos compostos cujo primeiro elemento finda em vogal, o erre du-
plica no caso de o segundo elemento comear por esta letra. Vejamos esta regra aplicada
nos seguintes exemplos, que classificamos, por um lado, em compostos iniciados por pre-
fixos e, por outro, em compostos integrados por radicais.

148
A forma milheiro nom de uso cientfico (v. 291).
149
No Brasil, bilho (109), trilho (1012), quatrilho (1015), etc.

95
96 - 11. CONSOANTES LQUIDAS: L (/LH), R (/RR)

44.1. Compostos iniciados por prefixos150


a- (gr. - privativo): arritmia151;
anti- (gr. ): antirrbico, antirraqutico;
auto- (gr. ): autorreduom, autorregulaom, autorreprodutor;
bi- (lat. bis): birrefraom, birrefringncia;
contra- (lat. contra): contrarreaom;
di- (gr. ): dirrinia;
eu- (gr. ): eurritmia;
hipo- (gr. ): hiporrquis, hiporreflexia, hiporreia;
infra- (lat. infra): infrarrenal;
mono- (gr. ): monorrnico, monorritmo;
para- (gr. ): pararretal, pararrosanilina152;
poli- (gr. ): polirradiculite, polirribossoma;
pseudo- (): pseudorraiva, pseudorrostro;
supra- (lat. supra): suprarrenal, suprarrenina;
tele- (gr. ): telerradiografia, telerregulaom;
tetra- (gr. ): tetrarreator;
tri- (gr. ): trirradiaom, trirradial;
ultra- (lat. ultra): ultrarrelativista;
uni- (lat. unus): unirramoso, unirrefringente;

44.2. Compostos integrados por radicais


-rafia: arteriorrafia (ingl. arteriorrhaphy), cardiorrafia, rinorrafia;
-rafo: ciclorrafo;
-ragia: arteriorragia, blenorragia, hemorragia, menorragia;
-reia: hiporreia, rinorreia;
-recetor: barorrecetor, fotorrecetor, propriorrecetor, quimiorrecetor;
-ribonucleico: desoxirribonucleico (cido; ingl. deoxyribonucleic);
-ribose: desoxirribose;
-rinos: catarrinos, platirrinos;
-riza (gr. ): coleorriza, micorriza;
-rodopsina: bacteriorrodopsina;
-rubina: bilirrubina (ingl. bilirubin).

45. Por influncia do castelhano (ou por outras causas), os seguintes termos, que apre-
sentam a consoante r (ou rr), podem aparecer mal escritos: asparagina (de asprago, as-
pargo ou espargo; cast. asparragina), asparaginase, captopril, cirurgia (cast. ciruga; do gr. -
), dentfrico, ps-prandial, propranolol, propriorrecetor (tb. propriocetor).

150
Nom se utiliza o erre duplo, por aparecer trao de uniom, nos termos prefixados com ntero-, hiper-, inter-,
pr-, pr- e super- (ex.: pr-retinal).
151
Cf. al. Arhythmie/Arrhythmie, cast. arritmia, cat. artmia, fr. arythmie, ingl. arrhythmia, it. aritmia; cf. gal. algaris-
mo, algoritmo, logaritmo.
152
Termos diferentes dos compostos mediante a associaom da forma verbal para e um substantivo, que apa-
recem ligados por trao, como para-raios, para-sol, etc.
12. CONSOANTES C / / Z / S / SS

46. Devido simplificaom fonolgica que experimentou em galego o sistema das


consoantes sibilantes (c/, z, s, ss), revela-se de interesse considerarmos neste captulo a
distribuiom nalguns termos destes grafemas que representam os fonemas [s] e/ou []
(cf. POG: 53-62, 66-67, 69-75).

46.1. Distribuiom c, / z: seqncias + a, o, u / z + a, o, u


Seqncias l / lz: dulor / colza.
Seqncia r: camura, coro, fora, esforo, gara, oramento, tero, vera.
Seqncias n/ nz:
-ana: balana, verosimilhana.
-ena: diferena, doena, licena, pertena.
-ina: pina.
-ino: paino.
-inar: destrinar, inar, pinar.
-ona: ona.
-nz-: anzol, cinza (cinzento), gonzo.
Seqncias aa- / aza-: aafrm / azlea (tb. azaleia)
Seqncias ao- / azo-: ao, aor / azoico, azoto.
Seqncias au- / azu-: acar, aucena / azul, azurite.
Seqncias -aa / -aza: couraa, raa, linhaa, etc. / calaza, calazar (tb. cala-azar).
Seqncias -ao /-azo: andao, bao, brao, espao, melao, etc. / prazo.
Seqncias -ea / -ezo: cabea, pea / certeza, fortaleza, natureza...
Seqncias -ia / -iza: carria, cortia, calia, carnia, dobradia, hortalia... / baliza.
Seqncias -io / -izo: carrio, mestio, ourio, servio... / juzo, -rizo (macrorrizo, polirrizo, etc.)
Seqncias -iar / -izar: desperdiar, esbranquiar, iar, verbos provenientes de substantivos findos em
-ia e -io (ex.: descortiar, encarniar, mestiar) / verbos nom provenientes de substantivos findos em
-ia ou -io: carbonizar, cauterizar, enraizar, generalizar, vaporizar, etc.
Seqncias -om / -zom: coraom, direom, fraom, geraom, liquefaom, secom, etc. / razom (de razoar,
diferente de raom-racionar) e sazom (de sazonar, sazonal).
em interior de palavra / z em interior de palavra: beio, caapo, ma, peonha, piarra, terol (tb. ti-
riol) / Amazonas, benzo-, esquizo-, horizonte, orizo-, ozocerite, ozono, pezunho, piezo-, pozolana, ratazana,
ziguezague, -zoo- e derivados (-zorio, -zoico, -z(o)oide, -zoto).

46.2. Distribuiom c, / z: seqncias c + e, i / z + e, i


O uso de c + e, i (ex.: cido, glicerina, herbceo, pertencer, etc.) mais freqente que o de z + e, i. Com
estas ltimas seqncias registam-se, entre outros, os seguintes termos: apzema, armazm, azedo
(mas cido), azeite, azeitona, azeviche, azevinheiro (tb. azevinho), azimute, azinheira, benzeno, benzidina,
benzilo, benzina, bilhrzia, bronze, buzina, bzio, catorze, chimpanz, cinzel, dizimar, dzimo, doze (cf.
doce), dzia, eczema, enzima, gazela, hertziano, jazida, jazigo, mazela, onze, piperazina, quinze, quinzena,
rizina, sizgia, topzio, tornozelo, trapzio, treze, vrzea, vazio, zfiro, znite, zefago, zepelim, zero, zibelina,
Zigofilceas (do gr. jugo), zigoma, zigomtico, zigomorfo, zigoto, zinco (elemento metlico; n-
mero: cinco), etc.

97
98 - 12. CONSOANTES C / / Z / S / SS

Repare-se nas famlias irregulares de palavras formadas por abduzir e o eruditismo abducente; por con-
duzir e o eruditismo conducente; por cruz, face aos eruditismos crucfera, cruciforme; por deduzir e dedu-
cente; por dezena (voz patrimonial), face aos cultismos comeados por dece- (ex.: decnio) e por deci-
(ex.: decilitro, dcimo, decimal); por jazer e os eruditismos adjacente, circunjacente, circunjacncia, etc.; por
luz (e luzeiro, luzente, luzidio, etc.), face aos cultismos comeados por luci- (ex.: lucidez, lcido, luciferase,
luciferina, lucfero, lucfilo, lucfugo); por produzir e producente.

47. Vacilaom entre s e z


Levam em galego um s e nom um z, por se formarem a partir dos correspondentes
substantivos com a terminaom -ar, e nom com o sufixo -izar, os seguintes verbos de inte-
resse cientfico: analisar (de anlise), catalisar (de catlise), dialisar (de dilise), paralisar (de
paralisia). tambm com s, e nom com z, cisalha (e cisalhamento).

48. Uso de s e de ss
O dgrafo ss (duplo esse) utiliza-se s em interior de palavra em posiom intervoclica
(como o rr), lugar em que tambm pode aparecer a letra s. A seguir estudaremos a distri-
buiom do s e do ss considerando sucessivamente os termos simples e primitivos, os
termos compostos e os termos derivados.

48.1. Distribuiom de s e ss intervoclicos nos termos simples e


primitivos
Precedido de ditongo, s se utiliza s (causa, lousa, etc.), exceto em gnaisse.

Observe-se a distribuiom de s e ss intervoclicos atendendo aos incios dos termos:

as- + vogal: asa, sia, asilo, asir / ass- + vogal: assear, asserto, assmptota, assunto, etc.
case-: casease [f], casena, caseinato, etc. / casse-: cassete [f].
casi-: casino / cassi-: Cassiopeia, cassiterite.
dis-153: disemia (do gr. alteraom + sangue: alteraom do sangue; cf. dissemia), disenteria,
disepatia, disidria, disidrose, disodia, disopia, disorexia, disosmia, disria, disrico, etc. / diss-: dissertaom,
dissidncia, dissipaom, dissuasom, etc.154
esse-: essncia, essencial, etc.
foss-: fossa, fssil, fosso, etc.
gloss- (exceto glosa, glosador, glosar): glossalgia, glossrio, glossolalia, glossotomia, etc.
mas- : masoquismo / mass-: massa, argamassa, masseter.
mis-: misantropo, misofobia / miss-: mssil, Mississipiano, missom, etc.
pas-: pasigrafia / pass-: compasso, passagem, passivo, etc.
pes-: peso / pess-: pessrio, pssimo, pessoa, pessoal.
pos-: posar, pose, posiom, positivo, posologia / poss-: posse, possessom, possvel.

153
Trata-se, na realidade, de termos compostos cujo primeiro componente o prefixo dis- (do gr. -), que in-
dica dificuldade, contrariedade, alteraom.
154
Por diss- tambm comeam, como mais adiante se ver, os temos compostos cujo segundo elemento come-
a por s- e o primeiro pode ser ora o prefixo de origem latina di- ou dis-, com os significados de separaom ou
o contrrio de (ex.: disseminaom, dissecaom ou dissecom, dissociaom, dissoluom, dissolvente ), ora o radical de
origem grega di- (< ), com o significado de dous (ex.: dissacardeos, dissilicato).
12. CONSOANTES C / / Z / S / SS - 99

pres-: presa (prendido), prespio, preservativo, presilha / press-: pressa (urgncia), pressgio, pressom,
pressurizaom.
tes-: tese, teso, tesoura, tesouro / tess-: tessela, tessitura.
vas-: vasa, vaselina, vasilha, vaso (vasectomia, etc.) / vass-: vassalo, vassoira.

Observe-se a distribuiom de s e ss intervoclicos atendendo parte final dos termos:


-cessar e -cessom e derivadas: abscesso, acesso, antecessor, cessom, excesso, precessom (cf. procissom), processo,
recessom, sucessom, etc.
-cisom ou -cissom (corte): abscisom (cido abscsico, abscisina, mas abscissa), circuncisom, cisom ou cissom
(cissiparidade, cissparo, cissoide, cissura, discissom), concisom, decisom, incisom, ocisom, precisom, rescisom,
etc.
-cussom e derivadas: concussom, decussado, discussom, percussom, percussor, repercussom, etc.155
-simo (nmeros ordinais): quinquagsimo, vigsimo, etc. / -ssimo: pssimo.
-fusom: difusom, fusom (cf. fissom), infusom, transfusom, etc.
-glossa, -glosso, -glossia: aglossia, bradiglossia, diglossia, hipoglossa, macroglosso, ripidoglosso, etc.
-gressom e derivadas: agressivo, congresso, digressom, ingresso, progressom, regressom, etc.
-isa (-sia): artemsia, brisa, camisa, pesquisa, etc. / -issa (-issal): abcissa, abissal, mantissa, melissa, premissa,
vibrissa.
-ssimo (superlativos): atrocssimo, docssimo, longussimo, etc.
-issura (abertura, greta): cissura, comissura, fissura, etc.
-missom e derivados: arremessar, comissom, emissom, emissrio, emissor, missom, premissa, transmissom
(neurotransmissor, etc.), etc.
-pressom e derivadas: compressa, compressom, depressom, impressora, opressom, pressom, vasopressina, etc.
-sessom e derivadas: obsessom, obsessivo, obsesso, possessom, sessom, etc.

Som tambm com ss os seguintes termos: acessrio, bisso, bssola, carcassa (carcaa em
Pt. e Br.), classe, codesso, colosso, crasso, crossoptergio (do gr. franja), cupresscea,
dossel, espessura, gesso, gnaisse, grosso, Jurssico, lasso, nassa, necessidade, perissodctilo, pintas-
silgo, potssio, tissular156, tosse (antitussgeno, tussgeno), tussilagem.

48.2. Uso do ss nos compostos prefixados, nos recompostos e nos compostos por
combinaom de palavras
Os termos prefixados, os recompostos e os compostos por combinaom de palavras
em que o segundo elemento da composiom comea por s apresentam ss se o primeiro
elemento finda em vogal ou em s157. Vejamos esta circunstncia considerando primeiro di-
versos prefixos, logo a seguir radicais greco-latinos e, finalmente, alguns casos de com-
postos por combinaom de palavras.

Uso do ss nos compostos formados por prefixos (gerais):


a- (- privativo): asspalo, assepsia, assptico, assexual, assimetria, asssmico, assistlico, etc.

155
Em Portugal e no Brasil, eletrocusso; na Galiza, eletrocuom.
156
Sinnimo, com o sentido de relativo a um tecido orgnico, de hstico, tecidular ou tecidual.
157
Exceto no caso dos compostos constitudos polo prefixo trans- e por um formante comeado por s, que
nom apresentam esse duplo: transexual (< trans + sexual), transnico, transubstanciaom (< trans + substancia-
om), transudaom (< trans + sudaom), transudar, transulfuraom, etc.
100 - 12. CONSOANTES C / / Z / S / SS

ambi- (ambi-): ambissexual, etc.


anti- (-): antissecretor, antissepsia, antissptico, antissoro, etc.
auto- (): autossoma, etc.
bi- (bis): bissecom, bisseriado, bissetriz, bissexto, bissexual, bissulfato, etc.
co- (co-): cossecante, cosseno, etc.
de-, des- ou dis- (dis-): dessalga, dessalinizaom, dessangrar, dessecador, dessulfuraom, dissemelhante, disso-
luom, dissolver, dissociaom, dissonncia, etc.
di- (): dissacardeo (tb. dissacrido), dissmara, disspalo, dissilicato, dissdico, dissmico, dissulfureto
(Br. dissulfeto), dissulfonato, etc.
dis- (): dissemia (do gr. dificuldade + sinal: perturbaom no uso dos smbolos da lin-
guagem; cf. disemia), dissimetria, etc.
endo- (): endossarco, endossimbiose, endossoma, etc.
epi- (): epissemtico, episspalo, etc.
extra- (extra): extrassstole, etc.
hemi- (-): hemissecom, etc.
hipo- (): hipossensibilizaom, hipossulfito, hipossulfuroso, etc.
infra- (infra): infrassom, infrassnico, etc.
mono- (): monossacardeo (tb. monossacrido), monossoma, monossomia, etc.
multi- (multus): multissensor, multisseriado, etc.
para- (): parasselnio, parassfilis, parassimbiose, parassimptico, parassinapse, etc.
peri- (): perissarco, perissstole, etc.
poli- (): polissacardeo (tb. polissacrido), polisspalo, polissiloxano, polissoma, polissomia, polis-
sulfureto (Br. polissulfeto), etc.
pre- (prae-): pressentir, pressuposiom, etc.
pro- (): prossecretina, prossector, prossoma, etc.
pseudo- (): pseudossimetria, pseudossoluom, etc.
re- (re-): ressaca, ressecom, ressoador, ressonncia, ressumaom, ressupinado, ressuscitaom, etc.
retro- (retro): retrosseguir.
sobre- (super): sobressaliente ou sobresselente, sobressalto, sobressaturaom, etc.
ultra- (ultra): ultrassom, ultrassnico, ultrassonografia, etc.

A esta lista de prefixos gerais findos em vogal ou s ainda poderiam acrescentar-se al-
guns prefixos ou formas prefixadas de carter especial ou nomenclatural, como, por ex-
emplo, sesqui- (sesquissulfureto) ou tio- (tiossulfrico) em Qumica.
Os termos compostos por prefixaom que levam trao de uniom apresentam s um s:
ntero-superior, pr-seleom, pr-sistlico, etc.

Uso do ss nos recompostos


Como acontece no caso dos termos prefixados cujo formante primitivo comea por s,
o s duplica nos termos recompostos ao terminar o primeiro radical em vogal e comear o
segundo por s. Vejamos alguns exemplos.
Radicais de sentido numrico: eneasspalo, heptasspalo, nulissomia, trissecom, trissomia, unisseriado,
unissexual, etc.
Outros radicais greco-latinos: altissonante, biossntese, brontossauro, cenossarco, citossol, cromossoma, li-
sossoma, peroxissoma, dinossauro, ecossistema, eletrossiderurgia, hidrossal, heterossexual, homossexual, ilios-
sacro, osteossarcoma, ovissaco, psicossomtico, radiossonda, termossifom, vivissecom, etc.
12. CONSOANTES C / / Z / S / SS - 101

Repare-se na distribuiom de s e ss nos seguintes radicais de recompostos:


fisio- (gr. natureza) , fiso- (gr. ar, bexiga), fiss- (lat. fissus fendido, rachado): fisiologia, fisio-
patologia, fisioterapia, fisocele, fisoclisto, fisoide, fisstomo, fissifloro, fssil, fissom, fissparo, fisspedes, etc.
plessi- ou plesso- (do gr. bater) / plesio- (gr. prximo): plessmetro, plessmetro / plesi-
ossauro.

Uso do ss nos compostos por soldadura (justaposiom) de palavras


Exemplos: girassol, madressilva, sanguessuga, tornassol, etc.

48.3. Emprego do s intervoclico nalguns sufixos


Repare-se nos seguintes sufixos, que som muito produtivos na formaom de termos ci-
entficos e apresentam um s intervoclico:
-ase158 (-): amilase, catalase, desidrogenase, esterase, transaminase, etc.
-ase159 (-): acarase, amebase, ascaridase, elefantase (al. Elephantiasis, cast. elefantiasis, cat. elefantiasi,
fr. lphantiasis, ingl. elephantiasis, it. elefantiasi), helmintase, psorase, tenase (cast. teniasis, cat. teniasi, fr.
tniase, ingl. taeniasis, it. teniasi), tripanossomase, etc.
-ese: -forese (): adiaforese, diaforese, eletroforese, etc.; -gnese (): blastognese, partenognese,
etc.; -urese (): diurese, enurese, etc.
-ise: -fise (-): apfise (al. Apophyse, cast. apfisis, cat. apfisi, fr. apophyse, ingl. apophysis, it. apofisi),
difise, epfise, hipfise, etc.; -lise: (-): anlise (al. Analyse, cast. anlisis, cat. anlisi, fr. analyse, ingl.
analysis, it. analisi), dilise, eletrlise, gliclise, ostelise, etc.
-ose160 (-): anastomose, artrose, cirrose, clorose, esclerose (al. Sklerose, cast. esclerosis, cat. esclerosi, fr. scl-
rose, ingl. sclerosis, it. sclerosi), fibrose, hematose (al. Hmatose, cast. hematosis, cat. hematosi, fr. hmatose,
ingl. haematosis, it. ematosi), hipnose, leishmaniose, leptospirose, metamorfose, mixomatose, neurose, silicose,
sinartrose, triquinose (tb. triquinase), virose, etc.

158
Sufixo para formar nomes de enzimas. Proveniente da terminaom - do termo separaom,
truncamento, segundo a ideia de substncia cindida pola aom da enzima.
159
Note-se a ausncia de -s final (em singular) nos sufixos -ase, -ese, -ise e -ose. O sufixo -ase designa umha afe-
om que requer atenom mdica.
160
Sufixo empregado em Anatomia, em Fisiologia e, em geral, em Medicina e Biologia.
13. CONSOANTE MUDA: H
49. Em termos de origem galega, o h, que nom se corresponde com qualquer fonema
(consoante muda), utiliza-se nos dgrafos (ch, lh, mh, nh) e no comeo de palavra, mas
nom em interior de palavra (exceto se se trata do segundo elemento de umha palavra
composta ou recomposta que leva hfen).
Em contraste com o castelhano, grafa-se h em posiom inicial de palavra nos seguintes
termos galegos: harmonia, haste, hedra (tb. hdera), hlice, heureca!, hierarquia, hierglifo,
hirto, humidade (Br. umidade), hmido (Br. mido).
Nom se utiliza h inicial, em contraste com o castelhano, nos seguintes termos galegos:
achar, achado, encher, ermo, erva (e ervanrio; herbrio ou ervrio)161, ervilha, inchao, oco,
ombro, osso, ovo, mero.
Em posiom interior de palavra nom (re)composta, o -h- etimolgico suprime-se, ex-
ceto no caso dos dgrafos (ex.: hulha) e nos termos de origem estrangeira (ex.: bilharzase,
do mdico alemm Theodor Bilharz): aderncia, lcool, baa, coerncia, exaustor, inerente, ve-
culo, etc.
Quando o h- inicial passa a interior de palavra por composiom prefixal, a letra sempre
se mantm precedida do trao de uniom, exceto com os prefixos an-, bi-, bis-, cis-, co-, des-,
dis-, ex- (com significado privativo ou de afastamento) 162, in-163, per-, re-, retro- e trans-.
Assim: anti-helmntico, anti-hipntico, para-hidrognio, pr-histria, mas anarmnico, anidrido,
anidrite, anidrose, coabitaom, desidrataom, desidrogenaom, desumidificador, exalaom, exu-
maom, inbil, inalaom, inumaom, reabilitaom, transumncia, etc.
Nos recompostos (v. 24) integrados exclusivamente por radicais greco-latinos nom
aparece -h- medial (ex.: estenoalino, isoipsa, mesolo), mas sim naqueles em que, alm de
algum radical greco-latino, est presente umha palavra (termos radicolexicais), utilizando-
se entom o hfen (ex.: geo-histria, iso-hdrico, neuro-hormona).

161
Mas som com h- os correspondentes eruditismos comeados por herbi- e herbo- (famlia irregular: v. cap.
15), alm de herbceo e herbtico: herbcola, herbfero, herbvoro, herbolrio, herborista, herborizaom, herborizador,
herborizante, herborizar.
162
Mas quando o prefixo ex- significa estado anterior, cessamento, ele une-se mediante trao: ex-diretor, ex-
presidente, etc.
163
Tanto com o significado de privaom ou negativo (inabitvel) como com o de direom ou movimento
(inumaom, inspiraom).

102
14. GRUPOS CONSONNTICOS CULTOS
50. Os grupos consonnticos cultos som seqncias de duas ou trs consoantes que,
merc da sua provenincia direta a partir do grego ou do latim, som muito freqentes nas
palavras eruditas em geral, e em particular nos termos cientficos. A respeito dos grupos
consonnticos cultos, diga-se que eles se vem afetados por duas tendncias contrapostas:
por um lado, umha tendncia conservadora, etimologizante, bastante marcada nas lnguas
especializadas, que se traduz na preservaom da sua seqncia consonntica; por outro
lado, umha tendncia inovadora, mais marcada na lngua comum do que nas especiali-
zadas, que tende a simplific-los para facilitar a sua pronncia (ou para refletir a pronncia
relaxada que de facto se regista na fala). Deixando de parte, polo seu escasso interesse, os
grupos cultos tautossilbicos164, a seguir trataremos o resto de grupos consonnticos
cultos agrupados nas seguintes epgrafes 165: 1) grupos iniciados por b (bb, bc, bd, bf, bg, bj,
bl, bm, bn, bp, bt e bv); 2) grupos iniciados por c (cc/c e ct, cd, cm e cn); 3) grupos iniciados
por d; 4) grupos iniciados por f; 5) grupos iniciados por g; 6) grupos iniciados por nasal;
7) grupos iniciados por p; 8) grupo sc; 9) grupos iniciados por t.

50.1. Grupos iniciados por b. A regra geral manter o b nos grupos bb, bc, bd, bf, bg, bj,
bl, bm, bn, bp, bs, bt, e bv: obcnico, abdutor, sub-bosque, subface, subgloboso, objetiva, sublingual,
submltiplo, obnubilaom, subplano, subsolo, obturador, subvalor, etc.
Conservam o b as seguintes palavras (e derivados) que apresentam os grupos bm, bt e
bl: submergir (submersvel, submersom, submerso), submeter (submisso), subministrar (submi-
nistraom), subtil, sublinhar.
Com os grupos bsc e bst temos, com os seus derivados: abscesso, abscisom (abscisina,
cido abscsico), abscissa, obscuro (carter abstrato face a escuro), subscrever, substncia, substi-
tuiom, substrato.
Nom apresentam s porque provenhem do latim subtrahere: subtrair, subtrator, subtra-
endo, subtraom.

50.2. Grupos iniciados por c.


Trata-se das seqncias cc/c, ct, cd, cm e cn.

a) Grupos cc (c) e ct166. O grupo ct mantm-se inalterado em posiom inicial (cten-


cero, ctenodonte, ctenforo, etc.), mas, na maior parte dos casos (como regra geral), no in-
164
Quer dizer, as seqncias que fam parte da mesma slaba de consoante oclusiva + consoante lquida
(bl, cl, fl, gl, pl e tl). Estes grupos aparecem alterados nalguns semicultismos, dos quais aqui mencionamos, polo
seu interesse cientfico, empregar, encrave (GEOG./MINERAL., sin. xenlito), escopro, froco (por contraste com floco),
praga, praia, prata (mas platina), preia-mar e suprir (mas suplncia). No captulo dedicado s famlias irregulares
de palavras aludir-se ocasional concorrncia de algum destes semicultismos com cultismos.
165
Estudo baseado no Pronturio Ortogrfico Galego (POG) da Comissom Lingstica da Associaom Galega da
Lngua (1985: 76-81) e na sua Atualizaom Normativa de 2009/10, efetuada conforme o Acordo Ortogrfico
da Lngua Portuguesa de 1990.

103
104 - 14. GRUPOS CONSONNTICOS CULTOS

terior de palavra, desaparece o primeiro c nas seqncias etimolgicas cc, c e ct167:


acesso, acessrio, acidente, aom, afeom doena, apodtico, rtico, aspeto, aspetual, atitude,
ato, atual, atualizar, carter e caraterstica (Pt. car(c)ter, cara(c)terstica), cato (mas cac-
tcea; Br. cacto), conflito, construom, -duto tubo, canalizaom (aeroduto, aqeduto, esper-
miduto, gasoduto, oleoduto, oviduto, etc.; mas: ducto), efetuar, equincio, espetro e espetro-
grama (Pt.+Br. espe(c)tro, espe(c)trograma), exato, expetativa, expetante, expetaom (Pt.
+Br. expe(c)tativa, expe(c)tante, expe(c)taom), frutose, infetar, infeom, infecioso (Pt.+Br.
infe(c)cioso), infecionar (Pt.+Br. infe(c)cionar), infeto (Pt.+Br. infe(c)to), injeom, itercia
(Pt.+Br. i(c)tercia), ocidente, ocidental, olfato, objeto, prtica, produto e aduto (QUM.), pro-
jeto, reaom, respetivo, restriom, setor, bissetor e bissetriz (Pt. se(c)tor), subduom (GEOL.; Pt.
subdu(c)o), etc.
A essa regra geral escapam poucas palavras quando a vogal que antecede os grupos cc,
c e ct i ou u: convicom, dctil e ductilidade, ducto, ficom, flucti- (fluctgeno, fluctvago,
etc.), fricom, ictio- (ictiologia, etc.), icto ou ctus, micom (micturiom), nict- (nictofobia,
nictitante, nictria, etc.), obducto oculto, orict- (oricteropo ou oricterope, orictografia, oric-
tologia, etc.), ricto, succ- (succneo, succnico, sucom, etc.). Em contraste, som relativa-
mente numerosas as exceons regra geral quando os grupos cc, c e ct etimolgicos
som precedidos por a, e ou o. A seguir enuncia-se umha lista ampla, mas nom exaustiva,
de palavras e de formantes greco-latinos de interesse cientfico que retenhem as
seqncias consonnticas cultas -cc-, -c- e -ct-168:
166
Seguimos aqui, no relativo s seqncias etimolgicas -cc-, -c-, -ct-, -pc-, -p- e -pt-, o prescrito na Atualiza-
om da Normativa Ortogrfica de 2010 da Comissom Lingstica da Associaom Galega da Lngua. Esta baseia-
se no Acordo Ortogrfico da Lngua Portuguesa de 1990 (vigorante no Brasil e em Portugal desde 2009) e
apresenta as seguintes particularidades: 1. Em contraste com o prescrito em Portugal e no Brasil, na Galiza re-
tm-se a seqncia consonntica etimolgica nuns poucos casos em que poda surgir fcil ambigidade por
homonmia (ex.: (-)mctico relativo mixia [Pt.+Br. mtico] diferente de mtico prprio de mito; ptico dos
olhos ou da luz [Pt.+Br. tico] diferente de tico do ouvido; rectinrveo paralelinrveo [Pt.+Br. retinrveo] dife-
rente de retinrveo cujas nervuras formam retculo; retractar(-se) retirar(-se) [Pt.+Br. retratar(-se)] diferente
de retratar(-se) desenhar, pintar o retrato de); 2. Na Galiza, em contraste com o que ocasionalmente ocorre
em Portugal e no Brasil, adota-se umha nica forma de cada palavra (nom se admitem, em geral, dobletes); 3.
No caso de no mbito luso-brasileiro se registarem duas formas corretas de umha palavra, na Galiza aplicam-se
os seguintes trs critrios de priorizaom: a) prescreve-se para a Galiza, em cada caso, a soluom convergente
entre Portugal e o Brasil, quer ela seja a forma etimolgica, quer a simplificada (ex.: Pt. pterodctilo | Br. ptero-
dctilo/pterodtilo ==> Gz. pterodctilo; Pt. carcter/carter | Br. carter ==> Gz. carter); b) no caso de
existirem duas formas convergentes entre Portugal e o Brasil, prescreve-se para a Galiza a forma simplificada
(ex.: Pt. infeccioso/infecioso | Br. infeccioso/infecioso ==> Gz. infecioso); c) no caso de divergncia absoluta entre
Portugal e o Brasil, prescreve-se para a Galiza a soluom simplificada (ex.: Pt. aceo | Br. acepo ==> Gz. ace-
om; Pt. neptnio | Br. netnio ==> Gz. netnio). Nom se aplicam estes dous ltimos critrios na Galiza quan-
do o seu resultado levaria a fceis ambigidades, como acontece com Pt. facto | Br. fato, caso em que na Galiza
se utilizar a forma facto ato, dado, para a diferenciar de fato traje.
167
Nos semicultismos o c vocalizou em i ou u nas seguintes palavras com os seus derivados: afeiom carinho
(diferente de afeom doena), aperfeioar, defeito, efeito, eleiom, eleito, interjeiom, leitor, leitura, liom, oitavo, per-
feiom, perfeito, reitor, rejeiom, respeito, ressurreiom, seita, sujeiom, teito (Pt.+Br. teto), doutor, doutrina, outubro.
168
Como complemento desta lista de exceons, pode consultar-se, por um lado, o glossrio publicado na Atu-
alizaom da Normativa Ortogrfica de 2010 da Comissom Lingstica da Associaom Galega da Lngua e, por
outro lado, em conjunom com os critrios da Comissom Lingstica da AGAL antes enunciados, o Vocabulrio
Ortogrfico da Lngua Portuguesa da variante lusitana (Malaca Casteleiro [2009], tambm consultvel na inter-
net em <http://infopedia.pt>, ou o eventualmente publicado pola Academia das Cincias de Lisboa) e o da
variante brasileira (Academia Brasileira de Letras, 2009).
14. GRUPOS CONSONNTICOS CULTOS - 105

cc, c
Vozes
coccdeo, coccdio e coccidiose, coccige, coccgeo, cccix; cocom e decocom; convecom; con-
vicom; ficom, ficcional, ficcionista; fricom, friccionar; intelecom; magnetoestricom; occi-
pital, occipcio, occipcio, cciput; seccionar, secom e intersecom; sucom, exsucom; succi-
nato, succnico.
Radicais greco-latinos
coccigeo- coccige (coccigeomesentrico, etc.)
occipito- occipcio (occipitolateral, etc.)
-secom corte (bissecom, dissecom, ressecom, etc.)
succin- relaom com o cido succnico (succinato, succinimida, etc.)

ct
Vozes
actina; actnia; actindeo; actnio; alctone; anfractuosidade e anfractuoso; arctaom (mas:
coartada); autctone e alctone; bactria, bacteriano; brctea, bractola; compacto, com-
pactar, compactaom; conectar (mas conetivo e conetor); contactar, contactvel, contacto;
convicto; cunctatrio; dctilo; decocto; dectico; dctil, ductilidade; ducto (mas oleoduto, ovi-
duto, etc.); ectrpio ou ectrpion; emunctrio; eructar, eructaom; esfncter; estalactite; facto;
fractal; galctico; hectare; hctica, hctico; icto ou ctus; impacto; in-octavo; intacto (mas:
tato, ttil); intelecto, intelectual, intelectivo, intelectualizar; jacto; lecttipo; mctico, dimctico,
pan-mctico (de pan-mixia; Pt. mtico, pan-mtico, etc.); micom, mictrio, micturiom;
nctar, nectreo, nectrio; ncton; obducto; obtecta; octeto; oricterope ou oricteropo; paralc-
tico (adj. de paralaxe); pcten; pectina e amilopectina; perfectivo, perfectvel; perfunctrio;
plncton; protactnio; punctiforme e punctura (mas acupuntura, cardiopuntura, etc.; Pt.
pun(c)tura, etc.); putrefacto (mas: artefato); reactncia; relicto e relictual; rectinrveo para-
lelinrveo (cf. retinrveo com nervuras em retculo; mas: retngulo, retilneo, etc.); re-
tractar(-se) (Pt. retratar-se); ricto; tctico relativo taxia, geotctico, etc. (cf. ttica arte da
batalha / estratgia, ttico [adj.]); tectito; tectnica, tectnico, tectognese; tectriz (mas: re-
triz).
Radicais greco-latinos
actin(i/o)- raio luminoso (actinfero, actinobacilose, actinocarpo, etc.)
arct- urso (arctocfalo, arctopiteco, Arcturo; mas: rtico, antrtico, holrtico, nertico)
bacteri(o)- bactria (bactericida, bacteriologia, etc.)
-dctilo, -dactilia dedo da mao (artiodctilo, braquidactilia, pentadctilo, perissodctilo,
etc.; mas datilo-: datilptero, etc.)
dictio- rede (dictiptero, etc.)
-ectasia extensom (atelectasia, etc.)
ecto- fora (ectoderme, etc.)
ectro- abortar (ectromelia, ectrtico, etc.)
-ectomia extirpaom (amigdalectomia, mastectomia, etc.)
filacto- proteger (filactocarpo, etc.; mas -filtico: anafiltico, etc.)
flucti- ondulaom no mar (fluctgeno, fluctvago, etc.)
galacto- leite (galactmetro, galactose, etc.)
hect(o)- cem (hectare, hectgrafo, hectograma, etc.)
ictio-, -ict- peixe (condrictes, ictnia, ictifago, ictiologia, osteictes, etc.)
lact(o)-, lacti- leite (ablactar, lactante, lactente, lactar, lactato, lcteo, lacticnio, lctico, lac-
tose, etc.)
106 - 14. GRUPOS CONSONNTICOS CULTOS

-necta, -necti-, necto- que nada (notonecta, pleuronectiforme, nectpode, etc.)


nict(o)-, nicti-, nictal- noite (nictalope, nictitante, etc.)
nocti- noite (noctfobo, noctvago, etc.)
oct(o)-, octa-, octu- oito (octaedro, octaetride, octgono, octuplicar, etc.)
-ctio oito (unnilctio, etc.)
orict(o)- desenterrado(r) (oricteropo, orictognosia, etc.)
pectini- pente (pectinibrnquio, etc.)
pectori- peito (pectoriloquia, etc.)
pict- grfico (pictrico, pictograma, pictografia, etc.)
plect(o)- entranar (plectnquima, etc.)
proct(o)-, -procto nus (Entoproctos, proctite, proctodeu, proctologia, etc.)
-secto cortado (palmatissecto, etc.)
-tact- orientaom (a partir de taxia: geotctico, geotactismo ou geotaxia, tctico, etc.)
tect- recobrir, proteger (tectibrnquio, etc.)
tect-, -tctico fazer fundir (eutctico, tectito, etc.)
tecto- construom, estrutura (geotectnica, tectognese, tectnica, tectnico, tectonito, tectos-
silicato, etc.)

b) Grupo cd. Conserva-se em ecdmico. Simplifica-se em anedota e sindoque.

c) Grupo cm. Conserva-se em todos os termos: acme, ecmofobia, etc.

d) Grupo cn. Conserva-se em todos os termos: acne, aracndeo, estricnina, pcnico, tc-
nica, etc.

50.3. Grupos iniciados por d. Conserva-se o d nos grupos dj, dm, dn, dq, dr, ds, dv, inclu-
sive em admoestaom (admoestar), adstringente (adstringir) e advocacia (advogado): adjetivo,
administraom, adnato, adquirir, ad-radial, adscriom, advertncia, etc. Mas nom aparece d em
aquisiom e em aquisitivo (por provirem do latim acquisitione).

50.4. Grupos iniciados por f. Conserva-se o f nos grupos consonnticos cultos,


mesmo em posiom inicial: dfnia, difteria, ftanito, ftrtico, ftirase, nafta, oftalmologia, etc.

50.5. Grupos iniciados por g. Conserva-se o g nos termos que contenhem os grupos
gd, gm e gn (em inicial e interior de palavra) 169: amgdala, gnatostomado, gneisse, gnose, pig-
mento, prognose, prognstico, signo, etc.170

50.6. Grupos iniciados por consoante nasal


a) Grupos mn, nm, nn

A regra geral a perda da primeira consoante do grupo em interior de palavra:

169
No grupo gm o g vocalizou em i ou u nos semicultismos fleimom, fleuma, fleumtico.
170
Por gn- tambm comea a palavra gnu antlope africano do gn. Connochaetes, pronunciada [gn], e que
provm do boxmane atravs do francs ou do ingls.
14. GRUPOS CONSONNTICOS CULTOS - 107

-(m)n-: aluno, coluna, etc.


-(n)m-: imersom, imigraom, imvel, imune, imunitrio, imunologia, etc.
-(n)n-: inato, inovar, perene, etc.

O grupo -mn- em posiom interior de palavra nom se reduz em indemne (indemnizar,


indemnizaom), nos termos derivados de mnese (anamnese, antimnsia, dismnsia, ecmnsia,
hipermnsia, etc.) e nos comeados por:
amn-: amnsia, mnio, etc.
gimn-: gimnosprmica, gimnoto, gimnuro, etc. (mas ginsio, ginstica, etc.).
limn-: limnite, limnologia, etc.
omni-: omnipresente, omnvoro, etc.
semno-: semnopiteco, etc.

O grupo mn- em posiom inicial de palavra nunca se reduz: mnemnica, mnemotecnia,


mnemotcnico, mnsico, etc.

b) Grupos ns + consoante
O grupo ns anteconsonntico conserva-se por regra geral 171: conscincia, constante, de-
monstraom (demonstrar, demonstrativo), transcriom, transferncia, translaom, transmissom,
transparente, transplante (transplantar, transplantaom), transtorno (transtornar), transvasar,
etc.
S est ausente o grupo ns de trasbordar, trasfegar, trasladar, trasmontar e traspassar (tb.
trespassar).

50.7. Grupos iniciados por p.


Os grupos pn-, ps- e pt- conservam-se sempre a comeo de palavra (e, de facto, esse p
deve ser proferido numha pronncia culta!): pneumtico, pneumonia, pneumotrax, pseudo-
(pseudoescorpiom), psicanlise, psicose doena mental (diferente de sicose doena da pele),
psiquiatria, pterodctilo, pterpode, etc.
A regra geral que os grupos pn e ps se conservem no interior das vozes cultas: cpsula,
eclipse, elipse, epilepsia, hipnose, etc.
O grupo -ps final conserva-se nos seguintes termos: bceps (tb. bicpite), frceps (tb. fr-
cipe), quadrceps (tb. quadricpite), trceps (tb. tricpite).
Os grupos pc (p) e pt perdrom o p nos seguintes semicultismos:

a) Vocalizando o p em i: aceitaom, conceito (mas conceptual), preceito, receita (receitar).


b) Nos termos findos em -scriom, -scrito e derivados: adscriom, circunscriom, descriom,
inscriom, prescriom, subscrito, transcriom (mas: transcriptoma), etc.
c) Nas seguintes palavras relacionadas com sete: setembro, setentriom (setentrional), s-
timo.

171
Tambm, em posiom nom anteconsonntica, em transatlntico e transumncia.
108 - 14. GRUPOS CONSONNTICOS CULTOS

d) Vozes com as seqncias etimolgicas -cepc-, -cep- e -cept- (conservadas no Brasil,


salvo em exceo, exceto, excetuar e em susce(p)tvel e afins): aceom, conceom (e anticon-
ceom, anticoncecional, anticoncetivo, contraceom, contracetivo), concetculo, exceom, ex-
ceto, excetuar, interceom, intercetar, perceom (e percetvel, etc.), receom, recetculo, recetivo,
recetor (e barorrecetor, quimiorrecetor, etc.), suscetvel (mas susceptncia; Br. susce(p)tvel),
suscetibilidade (Br. susce(p)tibilidade), transcetor.
e) Em: adotar (mas adaptar), adoom (mas adaptaom), batizar, cativo preso, cetro, di-
tongo, Egito (mas egpcio), Netuno, netnio, netunismo (Pt. Neptuno, neptnio, neptu-
nismo), timo e otimizar, tritongo.

No entanto, som mais numerosas as palavras (cultas) que conservam os grupos -pc- (-
p-) e -pt-, como, entre outras:

pc, p
Vozes
consumpom (Pt. consumpo/consuno), consumptivo (Pt. consumptivo/consuntivo),
sumpom; corrupom; egpcio (mas: Egito); erupom, eruptivo; interrupom; irrupom;
nupcial; opom, opcional.

pt
Vozes
abrupto; adaptabilidade, adaptaom, adaptar, adaptvel; adepto; analptica, analptico;
antissptico; apoptose, apopttico; ptero; aptidom; aptitude, apto; assptico; assmptota, as-
simpttico; assumptvel; captar, captaom, captura, captor, capturar; captopril; catalptico e
acatalptico; conceptual, conceptualismo, conceptualizaom, conceptualizar (mas: conceito;
Pt. conce(p)tual, etc.); cripta, crptico, crpton; dioptria; egiptologia, egiptlogo (mas: Egito);
elptico; epilptico; eruptivo; eucalipto; graptlito ou graptolite; interruptor, interrupto, inin-
terrupto; mercaptana; optar; ptica, ptico (Pt. tica, tico); pptido ou peptdeo; peremp-
trio; rapto; reptar, reptante, rptil, reptiliano; repto desafio; ruptura; septicemia; sptico;
septo; sinptico; sumptuoso; susceptncia; transcriptoma; trptico; triptfano ou triptofano.
Radicais greco-latinos
abrupti- abrupto (abruptinrveo, etc.)
calipto-, -calipto oculto (caliptoblasto, eucalipto, etc.)
campto- curvo (camptozorio, etc.)
clepto- roubar (cleptomania, etc.)
-copta cortar (sarcopta, etc.)
cripto- oculto (criptozoologia, etc.)
estrept(o)- curvo, torcido (estreptobacilo, etc.)
glipto- (pedra) gravada (gliptografia, gliptoteca, etc.)
grapto- escrever (graptlito, etc.)
hapt(o)- ligar, tocar (haptoglobina, etc.)
hept(a)- sete (heptano, heptasspalo, etc.)
lepto- delgado (leptospirose, leptoteno, etc.)
mercapto- que se apodera do mercrio (mercaptopurina, etc.)
opto-, -ptico, -optria visual (dioptria, optmetro, ortptico, etc.)
-ptergio barbatana (acantoptergio, crossoptergio, etc.)
-ptero asa (coleptero, helicptero, himenptero, isptero, etc.)
14. GRUPOS CONSONNTICOS CULTOS - 109

-ptilo pena de ave (coleptilo, etc.)


-ptise cuspir (hemoptise, etc.)
-ptose descida, queda (apoptose, blefaroptose, mastoptose, etc.)
-scapto escavar (oviscapto, etc.)
-septo dividido (angustissepto ou angustisseptado, etc.)
sept(i/o)- septo (septado, septicida, septonasal, etc.)
septi- sete (septiliom, etc.)
-sptio sete (unnilsptio, etc.)
sinapti-, sinapto- reunir (sinaptinemia, sinaptossauro, etc.)
tripto- estufar (triptfano, etc.)

50.8. Grupo sc-.


O s das seqncias latinas sce- e sci- (ou o das homlogas gregas -) desaparece em
todos os casos em galego (enquanto em castelhano umhas vezes cai e outras d esc-): cena
(cenrio), cetro, citica, cincia (cientista), cifstoma, Cifozorios (denominaom paracientfica
da classe Scyphozoa), cinco (< lat. scincus rptil surio), cindir (cissiparidade, cissom), cinti-
laom, etc.:

gr. sombra: cioflico (BOT., sin. umbrfilo), cifito, ciografia

gr. taa > formante cifo-: cifstoma (ZOOL., cast. escifistoma), cifomedusa (ZOOL., cast. escifome-
dusa), cifozorio (ZOOL., cast. escifozoo).

lat. scindere > gal. cindir (cast. escindir), cis(s)om (cast. escisin).

gr. esquilo (< sombra + cauda, lit. animal que fai sombra com a cauda) > lat.
sciurus > gal. Ciurdeos (cast. Esciridos), Ciuromorfos (cast. Esciuromorfos), etc.

Polo contrrio, mantm-se em galego (e desaparece freqentemente em castelhano) o


s etimolgico da seqncia interior -sce,i- em palavras de origem latina como acrescentar (e
acrscimo, etc.), crescer, crescimento, concrescncia, decrescer (contagem decrescente, p. ex.), ex-
crescncia, florescer (e inflorescncia, etc.), nascer (e nascena, nascimento, etc.; mas falecer, fale-
cimento), ressuscitaom (cast. resucitacin), etc. Nos seguintes termos, as formas com -sc- eti-
molgico som as preferentes: abscesso (melhor que abcesso), abscissa (melhor que ab-
cissa), abscisom (melhor que abcisom; tb. cido abscsico, abscisina).

50.9. Grupos iniciados por t.


Estes grupos conservam-se em todos os casos 172: aritmtica, tnico, ritmo,
tmese, etc.

172
A seqncia ts- inicial aparece nalguns termos originados em lnguas estrangeiras modernas: ts-ts (mosca),
tsunmi (vaga ssmica).
15. FAMLIAS IRREGULARES DE TERMOS
51. No seio de um dado conjunto de palavras que provenhem do mesmo timo latino
e remetem para o mesmo campo conceptual (famlia de palavras) freqente em galego
registarem-se irregularidades devidas concorrncia de termos tomados diretamente do
latim que apresentam umha feiom conservadora e internacionalizante (eruditismos ou
cultismos; ex.: lat. cathedra > ctedra) com termos modificados em diverso grau e de forma
mais vernaculizada (termos patrimoniais; ex.: lat. cathedra > cadeira)173. Dada a freqncia
da sua ocorrncia no lxico cientfico galego e a sua dupla manifestaom, prosdico-orto-
grfica e morfolgica, interessa considerarmos o fenmeno das irregularidades lexicais,
embora sem pretensons de exaustividade, neste captulo da monografia que serve de tran-
siom entre a parte consagrada aos aspetos da prosdia e da ortografia e a parte dedicada
aos aspetos morfolgicos.

52. As irregularidades registadas nas famlias de termos cientficos galegos podem clas-
sificar-se em irregularidades prosdico-ortogrficas em que a variaom se produz num n-
mero reduzido de letras (ou fonemas), freqentemente numha nica letra e irregulari-
dades morfolgicas, as quais acarretam maiores mudanas grficas e fonemticas. J que as
famlias irregulares de tipo prosdico-ortogrfico from tratadas em diversos captulos an-
teriores (v. cap. 5, 8), a seguir dedicamos mais espao a caraterizar as irregularidades de
tipo morfolgico.

52.1. Famlias de termos que apresentam irregularidades prosdico-


ortogrficas (exemplos)
Termo(s) patrimonial(ais): ch / eruditismo(s): pl
chumbo / plmbeo, plmbico, plumbagina (semicultismo: prumo)
chuva / pluvial, pluviometria...

Reposiom do grupo culto ct ou pt


setor / prossector
datilozoide / pterodctilo

leite, aleitamento / lacticnio, lctico, lactose, lactaom, lactncia, lactante, lactente174


noite / noctfobo, noctvago175
ponto / punctiforme

Egito / egpcio, egiptologia, egiptlogo


173
Caso similar mas diferente o das palavras semanticamente aparentadas que apresentam provenincias di-
versas. Assim: azoto (elemento qumico de nmero atmico 7 e smbolo N; do gr. - sem + viver; forma
secundria: nitrognio; Br. nitrognio) / nitro, nitrato, ntrico, etc. (do gr. nitro); baunilha (do cast. vainil-
la) / vanilina (do fr. vanilline); fgado (do lat. ficatum) / heptico (do gr. ), etc.
174
Mas peito, peitoral (barbatana, regiom, etc.).
175
Em noturno (associado a noite), e tantos outros casos similares, a seqncia culta (-ct-) foi prosdica e grafi-
camente simplificada.

110
15. FAMLIAS IRREGULARES DE TERMOS - 111

Termo(s) patrimonial(ais): g / eruditismo(s): c/qu


gua / aquoso, aqfugo
cego / ceco (v. 261)
estmago / estomacal
musgo / muscinal...

Termo(s) patrimonial(ais): gu / eruditismo(s): g


sangue / sangneo...

Termo(s) patrimonial(ais): nh / eruditismo(s): n


espinha / espinal (medula espinal, mas tb. medula espinhal)
galinha / galinceas, galinicultura
linha / linear
marinho / submarino, ultramarino
pinha / pineal
vizinho / vicinal

Termo(s) patrimonial(ais): r / eruditismo(s): l


suprir / suplncia...

Termo(s) patrimonial(ais): s / eruditismo(s): x


esplanada / explanar, explanatrio
estender / extensor, extensibilidade, extenso, extensom...

Termo(s) patrimonial(ais): v / eruditismo(s): b


alvo / albino
rvore / arbreo, arbusto
erva / herbrio, herbicida
fava, favismo / fabiforme
prova, proveta / probabilidade
trave / trabcula
turvo / turbidez...

Termo(s) patrimonial(ais): z / eruditismo(s): c


cruz, cruzeiro / crucfera, cruciforme
jazer / jacente, adjacente, subjacente...

52.2. Famlias de termos que apresentam irregularidades morfolgicas


(exemplos)
Reposiom do r cado
rosto / rostro (v. 229)

Reposiom do l e do n intervoclicos
cercear / circinado
cardeal / cardinal (v. 259)
coelho / cunicultura
coroa / corona (v. 265)
expoente / exponente (v. 270)
fio / filiforme
112 - 15. FAMLIAS IRREGULARES DE TERMOS

gear, geada / gelar, gelo (v. 218)


Lua / lunar, lnula, lunulado, lunaom, alunagem176
seio / seno, cosseno, sinusoide
teia / tela (v. 310)
veia / venoso, vnula, intravenoso...
vigiar, vigia, vigiador / vigilncia, vigilante, viglia

Mettese / Nom mettese


raiva / rbico, antirrbico
ruivo / bilirrubina, rubro

x / sc
feixe / fascculo, fascicular
peixe, peixaria / piscicultura, pisciforme

Simplificaom
gerar, geraom, gerador, geratriz177 / generativo, regenerar, regeneraom

Outros casos
agulha / accula, aciculiforme
asa / alado, alar, ansa (v. 238)
bexiga / vescula, vesicatrio
compor, decompor, decompositor / componente
conter / contentor
coraom / cordiforme
descer, descida / descender, descendncia
espao / espaciotemporal
manter / manutenom
natureza, desnaturar, desnaturaom, desnaturado / naturalizar, naturalista
n / nodal, ndulo
pelo / piloso
p / pulverulento, pulverizador
povoaom, povoar, superpovoamento / populaom, populoso, superpopulaom (v. 296)
r / ranicultura, randeos, rnula
rim / renal, reniforme
suar, suor / sudaom, sudorparo

176
Observemos o que, a respeito do termo alunagem, di Eurico da Fonseca (ELBC: s.v. alunagem): Neologismo
muito usado, mas incorrecto, pelo que [o seu correlato francs] foi rejeitado pela Academia Francesa. Nasceu
por extenso do vocbulo aterragem, por sua vez derivado do francs aterrisage, que no Brasil deu aterrisage (e
alunisagem). Contudo, por conveno, aterrisage (e logo aterragem ou aterrisagem) aplica-se somente descida
[ou pouso] de um areo [aeronave] dotado com superfcies sustentadoras aerodinmicas (os bales no ater -
ram: descem). Na Lua, no h atmosfera suficientemente densa para permitir a sustentao aerodinmica.
Logo, no possvel aterrar na Lua ou alunar. De resto, a extenso da prtica a outros planetas, satlites e as-
teroides seria difcil e, em alguns dos casos, ridcula ou imprpria (amartar, aganimedesar, auranar, etc.).
Correctamente, deve dizer-se descida (na Lua, em Marte, em Ganimedes, rano, etc.) [...]..
177
Geratriz: (GEOM.) curva que, ao mover-se, origina umha superfcie; funom geratriz (ESTAT.).
PARTE III
ASPETOS MORFOLGICOS
DO LXICO CIENTFICO
16. GNERO E NMERO
OBSERVAONS SOBRE O GNERO
53. Umha vez estudados, na parte II deste livro, os aspetos relativos ortografia e pro-
sdia, comeamos agora a parte III, em que som tratados o gnero e o nmero de certos
termos (cap. 16), bem como os diferentes tipos de neologia da lngua especializada das Ci-
ncias Naturais (cap. 1724).
Quanto ao gnero gramatical dos termos cientficos, cumpre ter em conta as seguintes
observaons:

53.1. Som em galego do gnero masculino (nalguns casos, em concorrncia com o


feminino178) os seguintes termos, em contraste com o castelhano, lngua em que os respe-
tivos cognados som do gnero feminino:

As letras do alfabeto (grego ou latino): gentipo Aa [= a maisculo, a minsculo],


prova do 2 [= qui quadrado] (ESTAT.), prova do t de Student (ESTAT.), etc.
Termos (v. 175) designativos de rochas findos no sufixo -ito (cast. -ita) ou no ra-
dical -clsio (cast. -clasa): o arenito (cast. la arenisca), o argilito (cast. la argilita), o
condrito (cast. la condrita)179, o eclogito (cast. la eclogita), o evaporito (cast. la evapo-
rita), o fonlito (cast. la fonolita), o granulito (cast. la granulita), o milonito (cast. la
milonita), o monzonito (cast. la monzonita), o oligoclsio (la oligoclasa), o ortoclsio
(cast. la ortoclasa), o quartzito (cast. la cuarcita), o rilito (cast. la riolita), o sienito
(cast. la sienita), o traquito (cast. la traquita), o vulcanito (cast. la vulcanita), etc.180
As denominaons de enxames de estrelas cadentes ou meteoroides (v. 175): os
gemindeos (cast. las gemnidas), os oriondeos (cast. las orinidas), os persedeos (cast.
las perseidas), etc.
Alguns nomes de mquinas e aparelhos, findos em -dor181: o agrafador (cast. la gra-
padora), o aspirador (cast. la aspiradora), o centrifugador (tb. a centrifugadora ou a
centrfuga; cast. la centrifugadora), o computador (cast.: la computadora ou el orde-
nador), o gravador (cast. la grabadora), o secador (cast. la secadora), etc.
Muitos termos galegos findos em -ume: o costume (cast. la costumbre), o cume (cast.
la cumbre), o legume (cast. la legumbre), o lume (cast. la lumbre ou el fuego), o urdume
(cast. la urdimbre), etc.
Os termos indicativos de fraom de unidade: o centsimo (tb. a centsima; cast. la
centsima), o dcimo (tb. a dcima; cast. la dcima), o milsimo (tb. a milsima; cast. la
milsima), etc.

178
Nalguns casos de duplicidade de gnero no mbito galaico-lusitano, marca-se a negrito o gnero considera-
do preferente (visando a coerncia com o uso brasileiro).
179
Nom confundir com a condrite inflamaom das cartilagens (MED.).
180
O caso de bauxite excecional, pois leva o sufixo -ite apesar de se tratar de umha rocha. A designaom das
variedades de carvom est sujeita a vacilaom: a antracite / o antracito, a grafite / o grafito (cf. um grafito
inscriom ou desenho sobre paredes), a lignite (tb. lenhite ou linhite) / o lignito (tb. linhito).
181
Mas tambm h em galego nomes de mquinas findos em -dora (grelhadora, misturadora, etc.), alm de em
-deira (batedeira, fritideira [Pt.+Br. fritadeira], torradeira [cast. tostador], tostadeira [cast. sandwichera], etc.).

115
116 - 16. GNERO E NMERO

As seguintes unidades de medida: o are (cast. el rea [f]), o centiare (cast. la cen-
tirea), o hectare (cast. la hectrea), etc.; o dine unidade c.g.s. de fora (cast. la dina;
Br. o dina)182.

Alm de:
o alarme (cast. la alarma), o alerta, o(/a) amlgama (cast. la amalgama), o (a)ps-
guerra (perodo; cast. la posguerra), o bando (de aves, de periquitos, p. ex.; cast. la bandada),
o breu (cast. la brea), o cal xido ou hidrxido de clcio (cast. la cal; Pt.+Br. a cal), o carra-
pato (sin. carraa; cast. la garrapata), o cimo183 (cast. la cima), o cano (tb. a cana; cast. la
coana), o cr (cast. la creta), o creme (cast. la crema), o creosoto (cast. la creosota), o crispraso
ou crisoprsio (cast. la crisoprasa), o cromatdio (tb. a cromtide; cast. la cromtida), o(/a)
diabetes (cast. la diabetes), o diadema, o diapositivo (cast. la diapositiva), o dnamo (cast. la di-
namo ou dnamo), o efmero inseto da ordem Ephemeroptera (tb. a efemrida; cast. la ef-
mera), o epdoto (cast. la epidota)184, o escafandro (cast. la escafandra ou el escafandro), o espi-
nafre (cast. la espinaca), o espinho (BOT., cast. la espina), o espiroqueta (como o oligoqueta, o
poliqueta), o esporo clula reprodutora (cast. la espora), o esquadro instrumento para
medir ou traar ngulos retos (cast. la escuadra [+ el cartabn]), o estratagema, o excntrico
pea dos motores (cast. la excntrica), o(/a) fcies (cast. la facies; Br. a fcies), o fel (cast. la
hiel), o geode (cast. la geoda), o grauvaque (cast. la grauvaca; Br. a grauvaca), o grou (gnero
nom marcado [fmea: a grua]; cast. la grulla), o guia (da natureza, dos lepidpteros, etc.:
livro), o(/a) bis (cast. la ibis), o instantneo fotografia obtida com exposiom muito redu-
zida (cast. la instantnea), o integral (MAT.; cast. la integral; Br. a integral), o leite (cast. la
leche), o levstico (cast. la levstica), o lils (BOT., cast. la lila), o malte (cast. la malta), o madre-
porito (ZOOL.; cast. la madreporita), o mangusto ou manguo (cast. la mangosta), o mel (cast.
la miel), o melao (cast. la melaza), o minrio (cast. la mena), o mitocndrio (tb. a mitocn-
dria; cast. la mitocondria)185, o musaranho (cast. la musaraa), o nada (ex.: criar algo do
nada), o nariz, o nefrnio (cast. la nefrona), o neurnio (cast. la neurona), o ofiro equino-
dermo do grupo Ophiuroidea (cast. la ofira), o pagode (cast. la pagoda), os Pampas (cast.
la Pampa), o paradoxo (adj. paradoxal; cast. la paradoja), o pelame (cast. la/el pelambre), o
pesadelo (cast. la pesadilla), o pez, o pezunho (cast. la pezua), o pton ou pitom serpente, o
pombo (gnero nom marcado [fmea: a pomba] e forma nom marcada para denotar di-
versas espcies e variedades de columbiformes; ex.: pombo-correio, pombo-torcaz; cast. la
paloma), o rdio aparelho radiofnico, o ramo (cientfico, de umha disciplina, de umha r-
vore filogentica, etc.; cast. la rama), o sal (e o sal-gema), o sangue (cast. la sangre), o silicone

182
Tenha-se em conta que, apesar de terminarem em -a, som tambm do gnero masculino (como muitos ou-
tros helenismos findos em -ma) o grama (cast. el gramo), o miligrama, o quilograma, etc.
183
Mas a cimeira reuniom (internacional) de representantes (polticos) de alto nvel: a cimeira do clima, p. ex.
184
Silicato bsico de clcio, alumnio e ferro em cristais monoclnicos ou gros e massas informes, us., s ve-
zes, como gema de pouco valor; pistacita. (DHLP).
185
A forma a mitocndria freqente (de facto a nica utilizada no DHLP!), mas a forma abonada pola etimo-
logia e harmnica com as soluons de outras lnguas de designaom cientfica autnoma (v. 11.1) a mas-
culina, o mitocndrio (a ELBC utiliza exclusivamente o mitocndrio).
16. GNERO E NMERO - 117

(cast. la silicona), o sinal (analgico/digital, p. ex.; cast. la seal), o suricato viverrdeo Suri-
cata suricatta (cast. la suricata), o terminal (de aeroporto, de computador, etc.), o terrao
(AGR./GEOL.; cast. la terraza), o traquedio (cast. la traqueida), o bere (cast. la ubre), o vacolo
(cast. la vacuola), o vagonete (cast. la vagoneta).

53.2. Em troca, som em galego do gnero feminino (nalguns casos, em concorrncia


com o masculino) os seguintes termos, em contraste com o castelhano, lngua em que os
respetivos cognados som do gnero masculino (ou, sendo do gnero feminino, som pre-
cedidos polo artigo el):

Termos findos em -agem: a cartilagem (adj. cartilagneo ou cartilaginoso; cast. el cart-


lago)186, a clonagem (cast. el clonado ou la clonacin), a curetagem (cast. el curetaje), a
embraiagem (cast. el embrague), a focagem (cast. el enfoque; sin. focalizaom; Br. tb. o
enfoque), a mucilagem (cast. el muclago), a octanagem (cast. el octanaje), a reciclagem
(cast. el reciclado ou reciclaje), a secagem (cast. el secado), etc.

Termos findos em -ite: 1 minerais (v. 175; Br. -ita): a apatite (cast. el apatito), a
aragonite (cast. el aragonito), a calcite, a limonite, etc.187; 2 animais fsseis: a amonite188
(cast. el amonites), a numulite (cast. el numulites ou la numulita), a trilobite (tb. o trilo-
bite; cast. el trilobites), etc.

Muitos nomes de rvores (de fruto): a ginjeira (cast. el guindo), a macieira (cast. el
manzano), a nogueira (cast. el nogal), a pereira (cast. el peral), a tlia (cast. el tilo), etc.

Alm de:
a(/o) acne (cast. el acn; Br. a acne), a aguardente (cast. el aguardiente), a aguarrs, a alu-
viom e a eluviom, a amarlis, a anlise (cast. el anlisis), a anfbola (cast. el anfbol), a asma
(cast. el asma [f]), a(/o) spide (cast. el spid), a autoclave, a(/o) avestruz (cast. el avestruz), a
blide (tb. o blido; cast. el blido), a capicua (cast. el capica), as Carabas (cast. el Caribe),
a(/o) crdia (cast. el cardias), a cassete (cast. el casete; Br. o cassete), a cnida (ZOOL.; cast. el
cnido), a clera (MED.; cast. el clera), a clica (a partir de a dor clica dor do clon; cast. el c-
lico), a conduta tubo (cast. el conducto), a cor (cast. el color), a(/o) cotildone (cast. el coti-
ledn; Br. o cotildone), a cratera (cast. el crter), a criana (cast. el nio ~ el cro), a ctis ou
cute, a dengue (sin. febre dos sete dias), a disquete (cast. el disquete; Br. o disquete), a dobra (cast.
el doblez, GEOL.: el pliegue), a dor (cast. el dolor), a nfase (cast. el nfasis), a enzima (e a liso-
zima, etc.; cast. el/la enzima), a epgrafe, a equipa (cast. el equipo; Br. a equipe), a equidna mo-
notremado taquiglossdeo, a(/o) espadice (BOT.; cast. el espdice; Br. a/o espdice), a estante

186
E, portanto, a (cartilagem) aritenoide (cast. el (cartlago) aritenoides), a (cartilagem) cricoide (cast. el (cartlago)
cricoides), a (cartilagem) tir(e)oide (cast. el (cartlago) tiroides).
187
O caso de bauxite excecional, pois leva o sufixo -ite apesar de se tratar de umha rocha. A designaom das
variedades de carvom est sujeita a vacilaom: a antracite / o antracito, a grafite / o grafito (cf. um grafito
inscriom ou desenho sobre paredes), a lignite (tb. lenhite ou linhite) / o lignito (tb. linhito).
188
Nom confundir com a amonita explosivo formado por umha mistura de nitrato de amnio ou de sdio e
de trinitronaftaleno.
118 - 16. GNERO E NMERO

mvel com prateleiras (cast. el estante / la estantera), a falha avaria (cast. el fallo), a fe-
lugem (cast. el holln; Pt.+Br. a fuligem), a fnix, a fraude, a frente (fria, polar, etc.), a fronde
folha dos pteridfitos (cast. el fronde), a glande, a glutationa (cast. el glutatin), a granada
mineral (tb. o granate; cast. el granate), a hemcia (cast. el hemate), a heme 'grupo prost-
tico da hemoglobina' (cast. el hemo), a insnia (cast. el insomnio), a internet (cast. el/la in-
ternet), a ris membrana do olho, a jazida (arqueolgica, de fsseis, de minerais; cast. el ya-
cimiento; MINERAL. tb. o jazigo), a ligstica (cast. el ligstico), a manga fruto da rvore Mangi-
fera indica (cast. el mango), a maratona (cast. el maratn), a mercaptana (cast. el mercap-
tano), a micrpila (tb. o micrpilo; cast. el micrpilo), a mola (cast. el muelle), a mole mol-
cula-grama (cast. el mol; Br. o mol)189, a monom, a nascente local onde nasce um rio (cast.
el nacimiento), a objetiva (a partir de a lente objetiva; cast. el objetivo), a octana unidade da oc-
tanagem (tb. o octano; cast. el octano)190, a ocular (a partir de a lente ocular), a olivina (cast. el
olivino), a omoplata (cast. el omplato ou omoplato), a opala (cast. el palo), a(/o) orbital
(FS./QUM.; cast. el orbital; Br. o orbital), a ordem (em todas as aceons do termo), a origem, a
otria (cast. el otario), a oval (cast. el valo), a palafita (cast. el palafito), a parecena (cast. el
parecido), a pelcia (cast. el peluche), a ptala (cast. el ptalo), a piroxena (cast. el piroxeno; Br.
o piroxnio), a platina elemento qumico de nmero atmico 78 e smbolo Pt (cast. el pla-
tino), a policlnica estabelecimento mdico (cast. el policlnico), a ponte (cast. el puente), a
precinta (cast. el precinto), a preguia xenartro bradipoddeo arborcola (tb. o bicho-pre-
guia; cast. el perezoso), a glicana (e proteoglicana, etc.; cast. el glicano; Br. o glicano), a(/o)
pbis ou pube (cast. el pubis; Br. o pbis ou pube), a quelcera (cast. el quelcero), a raposa (g-
nero nom marcado [macho: o raposo]; cast. el zorro), a rquis ou raque, a rena (tb. o ran-
gfer; cast. el reno), a safira (cast. el zafiro), a sebe (cast. el seto), a spala (cast. el spalo), a sn-
cope, a sndrome ou sndroma (portanto, a sida ou SIDA), a tpala (cast. el tpalo), a torradeira
eletrodomstico para fazer torradas (cast. el tostador), a(/o) trilobite (cast. el trilobites; Br. a
trilobita ou o trilobito), a torrente, a toupeira (cast. el topo), a tulipa ou tlipa (cast. el tulipn),
a vodca.

53.3. Por diversas causas, o gnero gramatical dos seguintes termos reveste-se de in -
teresse:
Admitem os dous gneros (a negrito, o gnero aqui recomendado): a/o acme
ponto mais agudo de umha doena (Br. o acme), a/o acne (Br. a acne), a/o aml-
gama, a/o spide, a/o avestruz, a/o crdia, a/o componente, a/o cotildone (Br. o coti-
ldone), a/o diabetes, a/o entorse (Br. o entorse), a/o espadice, a/o fcies (Br. a fcies),
a/o bis, a/o interrogante, a/o orbital (FS./QUM.; Br. o orbital), a/o pbis ou pube (Br.
o pbis ou pube), a/o trilobite (Br. o trilobito ou a trilobita).
Os seguintes termos apresentam significados diferentes dependendo do gnero
atribudo: o coma (MED.: estado de inconscincia em certas doenas de gravidade)
/ a coma (FS.: aberraom de umha lente; ASTR.: cauda dos cometas), o coracoide
189
Trata-se da unidade de quantidade de matria, cujo smbolo mol.
190
A octanagem ou ndice de octanos um nmero percentual que mede o comportamento antidetonante da ga-
solina nos motores de combustom interna, o qual depende do teor da gasolina em octanos (octano hidrocar-
boneto de frmula C8H18).
16. GNERO E NMERO - 119

osso / a coracoide apfise, o grama unidade de massa / a grama erva rasteira, o


nascente (do Sol) / a nascente (de rio), o orbital osso / a(/o) orbital distribuiom
de um eletrom, o rdio (TECNOL.: aparelho de radiofonia; ANAT.: osso do ante-
brao; QUM.: elemento qumico) / a rdio (TECNOL.: radiofonia,
radiodifusom)191.
Som do gnero feminino a face e a interface (INFORM.), mas o biface (PR-HIST.: uten-
slio de pedra lascada do Paleoltico, em forma de grande amndoa, aplainado por
dous lados, para cortar).
Som em galego do gnero masculino: o calor (especfico, p. ex.), o canal, o eclipse
(do Sol, da Lua), o cone, o mar (ex.: mar alto, alto-mar, pesca do alto [mar], pesca do
largo [mar]).
Na Galiza, o gnero da seguinte palavra difere daquele que ocorre em Portugal e
no Brasil: o cal (apagado, vivo, etc.; Pt.+Br. a cal).
Regista-se, ou pode registar-se, diferena quanto ao gnero entre a Galiza e Por-
tugal, por um lado, e o Brasil, por outro lado, nos termos Gz.+Pt. a anfbola / Br. o
anfiblio, Gz.+Pt. a cassete / Br. o cassete, Gz.+Pt. a disquete / Br. o disquete, Gz.+Pt.
a(/o) entorse / Br. o entorse, Gz.+Pt. a feromona / Br. o feromnio, Gz.+Pt. a glicana /
Br. o glicano, Gz.+Pt. o grauvaque / Br. a grauvaca, Gz.+Pt. a hormona / Br. o
hormnio192, Gz.+Pt. a iguana/Br. o iguana, Gz.+Pt. o integral / Br. a integral, Gz.+Pt. a
mole unidade de quantidade de substncia / Br. o mol, Gz.+Pt. a(/o) orbital [FS.,
QUM.] / Br. o orbital, Gz.+Pt. o pedicelrio / Br. a pedicelria e Gz.+Pt. a piroxena / Br.
o piroxnio, bem como na designaom de muitos radicais de qumica orgnica, con-
forme o esquema Gz.+Pt. -ilo / Br. -ila (exemplos: Gz.+Pt. o acetilo / Br. a acetila, Gz.
+Pt. o acilo / Br. a acila, Gz.+Pt. o alilo / Br. a alila, Gz.+Pt. o amidilo / Br. a amidila,
Gz.+Pt. o aminilo / Br. a aminila, Gz.+Pt. o benzilo / Br. a benzila, Gz.+Pt. o benzolo /
Br. a benzola, Gz.+Pt. o bifenilo / Br. a bifenila, Gz.+Pt. o vinilo / Br. a vinila, etc.).
A variaom morfolgica de alguns termos determina tambm variaom do gnero
gramatical: o alpiste / a alpista, o ascdio / a ascdia (ZOOL.), o blido / a blide, o
cecdio / a cecdia, o centrifugador / a centrifugadora (tb. a centrfuga), o cano / a
cana, o cobaio / a cobaia (sin. porquinho-da-ndia, roedor Cavia porcellus), o dcimo
/ a dcima (centsimo/centsima, milsimo/milsima, etc.), -derma/-derme pele (o
ectoderma / a ectoderme, o endoderma / a endoderme, etc.)193, o efmero / a efem-
rida inseto dos Ephemeroptera, -fito/-fita planta (o brifito / a brifita, o cor-
mfito / a cormfita, o espermatfito / a espermatfita, etc.; v. 18.3), o glbulo /
a glbula, -dio/-ide estrutura do organismo (o cromatdio / a cromtide, o pro-
glotdio / a progltide ou proglote, etc.), -ito/-ite estrutura do organismo (o den-
drito / a dendrite, o esclerito / a esclerite, o rabdito / a rabdite, etc.), -lito/-lite mi-
neral ou fssil (o crilito / a criolite, o graptlito / a graptolite, o zelito / a zeolite,
etc.; v. 17.1), o micrpilo / a micrpila194.

191
Repare-se que em galego a palavra clera, tanto com o significado de doena infeciosa humana causada por
um bacilo, como com o de fria, violncia, sempre do gnero feminino.
192
Nos casos de feromona/feromnio e hormona/hormnio (do gr. excitar), as soluons brasileiras som
mais etimolgicas que as galegas (timos findos em - ou -), ainda que som as denominaons galegas (e lu -
sitanas) que se revelam coerentes com os nomes de algumhas hormonas (sufixo -ona: aldosterona, ecdisona,
progesterona, testosterona, etc.).
193
As variantes com -derma harmonizam com o timo ( pele), mas as terminadas em -derme som anlo-
gas de epiderme (*epiderma nom existe).
194
(< porta) inclui, tambm, appila, prospila, etc.
A srie de termos com o radical grego -pila
120 - 16. GNERO E NMERO

53.4. Finalmente, deve ter-se em conta que, em contraste com o que acontece em cas-
telhano, os seguintes adjetivos mostram flexom de gnero: duplo -a (ex.: dodo duplo
[ELETRN.], ligaom (qumica) dupla [QUM.] = cast. enlace doble), triplo -a (ponto triplo [FS.],
ligaom (qumica) tripla [QUM.] = cast. enlace triple) e o resto dos multiplicativos (v. 244.2-
b), e salobro -a (ex.: gua salobra, lago salobro). , polo contrrio, invarivel o adjetivo es-
tanque (ex.: depsito estanque, estrutura estanque).

OBSERVAONS SOBRE O NMERO


54. A seguir exponhem-se algumhas observaons de interesse sobre a flexom
singular/plural de certos grupos de termos do galego cientfico.

54.1. Os seguintes termos, findos em -s ou -x, esdrxulos ou graves, apresentam n-


mero contextual, isto , as suas formas do plural nom se diferenciam das do singular 195:
amarlis, nus, atlas, bceps (tb. bicpite), blis (tb. bile), bmbix (tb. bmbice), brax, Breas,
caos, clmax (e anticlmax, etc.), cltoris [m] (tb. clitride [f]; Br. clitris), crtex (tb. crtice),
cosmos196, ctis (tb. cute), diabetes (tb. diabete), esclex, fcies, fnix, frceps (tb. frcipe), frfex
(tb. frfice), frnix, hlix, herpes, hrax mamfero hiracoide (tb. hrace), hmus (tb. humo),
bis, ltex (tb. ltice), leptomonas, lcus (GEN., tb. locus loci), mstax, nitrosomonas, osis,
nix (tb. nice), ourives, pncreas, plvis (tb. pelve), pnis, plex (tb. plice), prpolis (tb. pr-
pole), psoas, pbis (tb. pube), quadrceps (tb. quadricpite), rquis (tb. raque), sfilis, tnus
(muscular) (tb. tono), trax (e cefalotrax, etc.; tb., raro, traces), trceps (tb. tricpite), vrus,
etc. O adjetivo simples tambm de forma invarivel: um medicamento simples, dous medica-
mentos simples.

54.2. Os seguintes termos s conhecem a forma do plural (nmero imanente): br-


colos, fezes, hemorridas ou hemorroides quadro patolgico por dilataom das veias do
nus, smplices drogas ou ingredientes de um remdio.

54.3. Os seguintes substantivos, que designam instrumentos ou ferramentas utilizados


em diversos ramos das Cincias Naturais e da Tcnica, adotam em galego normalmente a
forma do singular, enquanto em castelhano (e em ingls) se apresentam em forma de
plural lexicalizado: alicate [m] (cast. alicates, ingl. pliers), binculo (cast. binoculares ou pris-
mticos, ingl. binoculars), pina (cast. pinzas, ingl. pincers ou tweezers), tenaz [f] (cast. tenazas,
ingl. tongs), tesoura (cast. tijeras, ingl. scissors). Mas um plural lexicalizado tambm em ga-
lego culos (cast. gafas, ingl. glasses ou spectacles)197.

195
Diferente, naturalmente, o caso dos termos (agudos) findos em -z, os quais formam o plural em -es: o al-
batroz os albatrozes, o antraz os antrazes, o hipocraz os hipocrazes, a tenaz as tenazes, etc.
196
s vezes tb. cosmo (e sempre macrocosmo e microcosmo: v. infra). Alm de universo, o termo cosmo(s) pode
referir-se a umha erva da famlia das compostas (Cosmus bipinnatus), de flores rseas ou brancacentas, origin-
ria do Mxico.
16. GNERO E NMERO - 121

54.4. Tambm sem s final, em contraste com o castelhano: a alantoide (membrana;


cast. la alantoides), o mnio (membrana; cast. el amnios), a amonite (cast. el amonites), a an-
lise (sufixo -se, cast. -sis), o anfele, a antracose (sufixo -ose, cast. -osis), a apendicite (sufixo -ite,
indicativo de inflamaom, doena, equivalente do cast. -itis), a aracnoide (membrana; cast.
la aracnoides), a aritenoide (cartilagem; cast. el aritenoides), a/o crdia (cast. el cardias), a
crie (cast. caries), a catarata (OFTAL.; cast. cataratas), cato (cast. cactus ou cacto), a cica (cast.
cicas), a clinoide (apfise; cast. la clinoides), a coracoide (apfise; cast. la coracoides), a
cor(i)oide (membrana; cast. la coroides), a coronoide (apfise; cast. la coronoides), a cricoide
(cartilagem; cast. el cricoides), o cuboide (osso; cast. el cuboides), o deltoide (msculo; cast. el
deltoides), a derme (cast. la dermis), o escafoide (osso; cast. el escafoides), o esfenoide (osso;
cast. el esfenoides), a estiloide (apfise; cast. la estiloides), o etmoide (osso; cast. el etmoides),
fuco (cast. fucus), a glote (cast. la glotis), o hioide (osso; cast. el hioides), hipospadia (cast. hi-
pospadias), icto (cast. ictus), macrocosmo e microcosmo (cast. -cosmos), marca-passo (cast.
marcapasos), a mastoide (apfise; cast. la mastoides), mesonefro (e metanefro, pronefro e proto-
nefro; cast. -nefros), muco (cast. mucus), a numulite (cast. el numulites ou la numulita), a odon-
toide (apfise; cast. la odontoides), papeira (cast. paperas), a pterigoide (apfise; cast. la pteri-
goides), ricto (cast. rictus), ttano (cast. ttanos ou ttano), tifo (cast. tifus), a (glndula)
tir(e)oide ou tir(e)oideia e a (cartilagem) tir(e)oide (cast. la (glndula) tiroidea ou tiroides e el
(cartlago) tiroides), o trapezoide (osso; cast. el trapezoides), a/o trilobite (cast. el trilobites), a
xifoide (apfise; cast. la xifoides).

54.5. Em contraste com o castelhano, em galego utilizam-se, de preferncia, sem s


final: o chassi estrutura metlica em que montado um automvel... e a Matemtica; utili-
za-se, de preferncia, no plural: as pescas atividade ou setor da pesca (ex.: ministra das
pescas).

54.6. Atente-se na formaom do plural dos seguintes termos: sing. jovem pl. jovens;
sing. sal pl. sais, sing. sol pl. sis; sing. fssil pl. fsseis, sing. mssil pl. msseis, sing.
rptil pl. rpteis.

54.7. Os seguintes termos formam o plural acrescentando -(e)s: sing. aval pl. avales,
sing. fel pl. feles (tb. fis), sing. fol(e) pl. foles, sing. gel pl. geles (tb. gis), sing. mal
pl. males, sing. mel pl. meles (tb. mis), sing. pele pl. peles, sing. vale pl. vales.

54.8. Representam plurais em -s, e nom em -es, os nomes paracientficos galego-portu-


gueses (na forma de plural) de ordens de vegetais (adaptados do latim, sufixo -les) e de al-
guns animais (findos em -ones), umha vez que a sua forma de singular se fai terminar,
respet., em -ale e em -one (v. 175): umha cicadale ordem Cicadales, umha geraniale

197
Compare-se culos com culo instrumento ptico cilndrico para ver ao longe, dotado de umha ocular e de
umha objetiva (sin. luneta; cast. catalejo; ingl. spyglass).
122 - 16. GNERO E NMERO

ordem das Geraniales, umha licopodiale ordem das Licopodiales, um opilione represen-
tante do grupo Opiliones, i. , um opiliom ordem Opiliones, etc.

54.9. Repare-se no deslocamento acentual que se produz na formaom do plural dos


seguintes termos198: sing. aligtor pl. aligatores, sing. carter pl. carateres (no Brasil,
INFORM., sing. caractere), sing. jnior pl. juniores, sing. snior pl. seniores, sing. urter
pl. ureteres (tb. urteres; Br. ureter ureteres)199.

54.10. Na Galiza (e tambm, habitualmente, no Brasil) os termos findos em -an, -en e


-on (terminaons tonas) fam o plural, de modo regular, em -ns, mas, de modo irregular,
em -nes, em Portugal. Por exemplo: man, mans (Pt. manes); abdmen, abdomens (tb. ab-
dome, abdomes; Pt. abdmenes); espcimen, espcimens (tb. espcime, espcimes; Pt. espec-
menes); lquen, liquens (Pt. lquenes); plen, polens (Pt. plenes); txon, txons (Pt. txones).
Mas o plural de cnon (= cnone) , unicamente, cnones.

54.11. Alguns latinismos nom adaptados (e grafados em itlico [aqui, sublinhados])


mantenhem a forma do plural originria. Exemplos: sing. granum pl. grana (CIT.), sing.
locus pl. loci (GEN.; tb. o lcus os lcus), sing. pilus pl. pili (MICROB.), sing. quantum
pl. quanta (FS.).

54.12. Os smbolos das unidades de medida nom se usam, polo geral, em plural: 1 bar,
5 bar; 1 lux, 23 lux; 1 m, 3 m.

198
O plural de lcool conserva a acentuaom do singular na Galiza e em Portugal (lcoois), mas forma-se com
deslocamento acentual no Brasil: sing. lcool pl. alcois.
199
Repare-se em que regime e a sua rara variante regmen nom apresentam deslocamento acentual na constru-
om do plural: regimes/regmenes, respet.
17. NEOLOGIA. EMPRSTIMOS E DECALQUES
TIPOLOGIA GERAL
55. A cincia e a tcnica suscitam na sua incessante busca de novos conhecimentos
e aplicaons no quadro de umha progressiva especializaom e aprofundamento de cada
ramo do saber e dos ofcios constantes inovaons no campo das lnguas de especiali-
dade200. Neste captulo serm enunciadas, num primeiro momento, as diferentes modali-
dades de criaom neolgica (produom de novos termos especializados), aspeto que se
repercute de mltiplas formas noutros pontos do presente estudo, e, a seguir, ser carateri-
zada umha destas estratgias neolgicas: a baseada na instauraom de emprstimos e decal-
ques.
Pierre Auger e Louis Rousseau (1987: 46), de um ponto de vista diacrnico, histrico,
definem neologia como o processo de formaom de novas unidades lexicais, e en-
tendem por neologismo201:

a) umha unidade lexical de formaom recente (neologia de forma);


b) umha aceom nova de umha unidade lexical (palavra ou termo) j existente (neo-
logia de significado); e
c) um termo recebido recentemente de um sistema lingstico estrangeiro (emprs-
timos e decalques).

O terceiro caso, ou seja, a neologia feita por meio de emprstimos e decalques, ser o
desenvolvido neste captulo, mas, antes disso, vejamos brevemente o significado dos ou-
tros dous tipos de neologia seguindo Auger e Rousseau.

55.1. Neologia de significado


A neologia de significado (cap. 18) consiste em utilizar com um contedo semntico
novo um termo j existente na lngua. Trs som as modalidades de neologia de signifi-
cado: a polissemia a qual inclui o smile, a metfora e a metonmia, que amplia os signifi-
cados das palavras existentes, a conversom ou habilitaom semntica, que consiste em atri-

200
Consideremos, ao respeito, o seguinte comentrio de Bernard Quemada (1971: 137, 138): Il est devenu
vident, pour la majorit des usagers, quune langue de culture moderne, ncessairement scientifique et techni-
que, doit voir dans la nologie lexicale autre chose quun mal vitable. Cest la premire condition partir de la-
quelle la langue peut esprer demeurer un instrument de communication national, voire international, et plus
simplement rester une langue vivante. Elle doit mme considrer la crativit lexicale comme lun des gages de
sa richesse immdiate, comme le signe premier de sa vitalit. Une langue qui ne connatrait aucune forme de
nologie serait dj une langue morte, et lon ne saurait contester que lhistoire de toutes nos langues nest, en
somme, que lhistoire de leur nologie.. Mas, logo a seguir, acrescenta (p. 138): Que la nologie lexicale soit
devenue souhaitable dun point de vue technique ne despense pas de la considrer avec discernement et de la
practiquer avec maintes rserves. Nous savons de longue date distinguer divers types de nologismes.. Em re-
sumo, perante os neologismos deve adotar-se umha posiom recetiva, mas, ao mesmo tempo, prudente.
201
Os neologismos prprios de um campo especializado costumam denominar-se, de modo especfico, neni-
mos.

123
124 - 17. NEOLOGIA. EMPRSTIMOS E DECALQUES

buir umha nova categoria gramatical (e significado) a umha palavra sem lhe mudar a
forma, e a redefiniom, em que um termo passa de umha determinada lngua especializada
para umha outra lngua especializada, ou da lngua comum para umha lngua especiali-
zada.

55.2. Neologia de forma


A neologia de forma consiste em criar novas unidades lexicais partindo de elementos
do sistema morfolgico da prpria lngua ou das lnguas clssicas. Os procedimentos de
criatividade lingstica que operam habitualmente na neologia de forma som estudados
noutros captulos da presente monografia: a derivaom instauraom de novos termos
por meio da sufixaom (cap. 20), a composiom formaom de unidades lexicais medi-
ante a incorporaom de prefixos ( 149), a uniom de radicais greco-latinos (formaom
erudita por recomposiom ou confixaom: 101) ou a associaom de palavras ( 99, 150)
, a abreviaom ou braquigrafia (cap. 23) e, finalmente, a criaom onomatopeica, a analogia
e a designaom livre (cap. 24).

EMPRSTIMOS E DECALQUES
56. O emprstimo um elemento lingstico (unidade lexical) algeno que passa de
umha lngua para outra e se integra na que o recebe 202. Portanto, som emprstimos lings-
ticos do galego cientfico tanto os termos provenientes das lnguas clssicas, por via do
eruditismo recente (latinismos e helenismos), como aqueles termos que procedem de
idiomas modernos (termos tambm denominados emprstimos contemporneos).
Um tipo particular de emprstimo o decalque (ou decalque semntico), que con-
siste em imitar com os recursos da prpria lngua o esquema formal e semntico de umha
palavra ou locuom estrangeiras (e nom a sua realidade fnica). Por exemplo, a partir do
termo ingls radiotracking pode formar-se, em galego, radiosseguimento, embora a for-
maom do termo por meio de um sintagma lexicalizado, seguimento por rdio, seja mais re-
comendvel.

57. Certos elementos lingsticos do galego-portugus originrios de lnguas mo-


dernas de mbitos geogrficos e culturais muito afastados dos nossos chegrom-nos, nom
por contactos cientficos diretos, mas atravs de umha lngua veicular ou intermediria
que, especialmente durante o sculo XIX, foi o francs e que, sobretodo a partir da II Grande
Guerra, foi o ingls norte-americano (Pratt, 1980: cap. 2). Assim, ham de ser considerados
emprstimos indiretos em galego-portugus termos como aa203 (do havaiano, atravs
do ingls), fiorde (do noruegus fjord, atravs do fr. fiord), giser (do islands Geysir, atravs

202
A incorporaom de um emprstimo pode produzir-se com mudana de forma e/ou de significado. Assim,
p. ex., o galego-portugus forneceu ao ingls as vozes cobra, mediante o truncamento do termo original cobra-
capelo, e marmalade, mediante a alteraom do significante original marmelada e do significado original doce
pastoso feito de marmelo (para passar a significar doce pastoso feito de citrinos).
203
Derrame de lava com aspeto superficial escoriceo e fragmentado ( DBCN).
17. NEOLOGIA. EMPRSTIMOS E DECALQUES - 125

do fr. ou ingl. geyser), icebergue (do dinamarqus is gelo e berg montanha, atravs do ingl.
iceberg), inlndsis glaciar continental, calota glaciar (do al. Inlandeis gelo continental,
atravs do ingl.), lemingue (do noruegus, atravs do ingl.), tsunmi grande vaga destrui-
dora de origem ssmica ou vulcnica (do japons tsu porto + nami onda, atravs do
ingl.), tundra (do lapom ou finlands tuntur, atravs do russo e do fr. toundra), etc.204
Pratt (1980) distingue, no estudo dos anglicismos, entre o timo ltimo e o timo
imediato de um termo. Assim, por exemplo, a unidade lexical abiognese tem como timo
ltimo os formantes gregos - (prefixo privativo), vida e nascimento,
origem, mas o termo cunhou-no como tal o bilogo Thomas Henry Huxley no ano 1870
na forma inglesa abiogenesis, que o timo imediato do termo galego.

GRAU DE INTEGRAOM DOS EMPRSTIMOS LEXICAIS


58. Quando umha lngua toma emprestado um elemento lexical de umha outra, isto ,
quando a lngua recebe um emprstimo lingstico, pode acontecer umha das seguintes
possibilidades:

a) mantm-se a grafia original do termo incorporado;


b) adapta-se ou assimila-se o termo original mediante determinadas mudanas gr-
ficas;
c) substitui-se o termo original por outro formal e semanticamente equivalente.

No primeiro caso, a lngua recetora adaptar o neologismo do ponto de vista fnico


em maior ou menor grau; no segundo caso, far-o do ponto de vista ortogrfico; e no ter-
ceiro, do ponto de vista lxico-morfolgico. O processo, analisado diacronicamente, cos-
tuma decorrer de a) para b) ou c).

LATINISMOS
59. Num contexto neolgico, pode definir-se latinismo lexical como aquela palavra to-
mada emprestada do latim ou constituda segundo as normas estruturais desta lngua e in-
troduzida na lngua recetora por influxo culto. Tradicionalmente, e ainda na atualidade, a
lngua cientfica nutriu-se abundantemente de elementos lexicais provenientes do latim
muitos dos quais som, simultaneamente, de origem grega e, portanto, existem em
galego numerosssimos termos tomados das lnguas clssicas. A estes, ainda cabe acres-
centar hoje os neologismos que o ingls criou a partir do grego e do latim e que transmitiu
ao nosso caudal lexical: som os denominados anglicismos de origem clssica.

204
O galego-portugus, por seu turno, agiu como lngua intermediria, por exemplo, na adoom por parte do
ingls de muitos emprstimos originarios do tupi-guarani que designam a realidade natural americana, como
jaguar (do tupi yawara, atravs do gl-pt. jaguar), piranha (do tupi pir sainha, atravs do gl-pt. piranha) e toucan
(do tupi tucana, atravs do gl-pt. tucano).
126 - 17. NEOLOGIA. EMPRSTIMOS E DECALQUES

Vejamos a seguir, esquematicamente, alguns exemplos de latinismos agrupados se-


gundo o seu diferente grau de adaptaom (o sublinhado indica que os termos aparecem
em itlico no seu contexto):

LATINISMOS

ESTRITOS ADAPTADOS

ORTOGRAFICAMENTE MORFOLOGICAMENTE

a) Termos: abdmen, nus, bceps, crtex (v. 263), abdome, australopiteco,


albedo, locus - loci, pla- fmur, hmus, lion, ltex, lcus, lpus, bicpite, crtice, homn-
cebo, quantum - quanta, pnis, tlson, vrus, etc. culo, humo, lio, ltice,
ulna, etc. lupo, rdio, septo, telso,
trombo, etc.
b) Locuons:
de visu, in vitro, in vivo,
sensu lato, etc.

59.1. Som latinismos sem mudana visvel de feiom, ou seja, latinismos estritos:

a) Termos: albedo (ECOL.), cauda (ANAT. ANIM.), granum (pl. grana; CIT), locus (pl. loci;
GEN.), lux (FS.), pilus (pl. pili; MICROB.), placebo (MED.; do futuro do verbo latino placeo
causar prazer), quantum (pl. quanta; FS.), saliva (FISIOL.), tumor (MED.), ulna (ZOOL.), va-
gina (ZOOL.), etc.

b) Locuons e denominaons cientficas (compostas) de doenas e de gneros e esp-


cies de organismos: delirium tremens, de visu, et alii, in situ, in vitro, in vivo, sensu lato, sensu
stricto; vernix caseosa; Chioglossa lusitanica, Geomalacus maculosus, etc.

59.2. Som latinismos adaptados ortografia galega (nomeadamente, polo que di


respeito acentuaom e aos hfens): abdmen (lat. abdomen), nus (lat. anus), bceps (lat. bi-
ceps; tb. bicpite), crtex (lat. cortex; tb. crtice)205, dura-mter (lat. duramater), fmur (lat.
femur), frnix (lat. fornix), hbitat (ECOL.)206, hmus (lat. humus; tb. humo), lcus (GEN.; lat.
locus; pl. lcus), lmen (lat. lumen; tb. lume), lpus (lat. lupus; tb. lupo), pnis (lat. penis), pia-
mter (lat. piamater), pbis (lat. pubis; tb. pube), quadrceps (lat. quadriceps; tb. quadricpite),
rcipe (lat. recipe), trceps (lat. triceps; tb. tricpite), vrus (lat. virus), vmer (lat. vomer), etc.

205
Como bceps/bicpite e crtex/crtice, existem em galego umha srie de latinismos adaptados ortografica-
mente que provenhem de nominativos da terceira declinaom e que alternam com significado idntico ou
diferente: v. 40.8 e 263 com latinismos adaptados morfologicamente derivados do acusativo (v. infra).
206
A forma hbitat (lat. habitat ele habita), com prosdia esdrxula e acentuaom grfica, a que propomos
para o galego, de harmonia com o brasileiro; em contraste, em Portugal utiliza-se o latinismo puro habitat,
sempre grafado em tipo itlico e proferido com acento agudo, pronncia esta nom etimolgica (a acentuaom
etimolgica a esdrxula, retida de facto pola forma galega e brasileira).
17. NEOLOGIA. EMPRSTIMOS E DECALQUES - 127

59.3. Latinismos adaptados morfologicamente. Distinguimos os latinismos que re-


vestem umha nica forma e os que apresentam duplicidade.

a) Com umha nica forma (por exemplo: termos findos em -on, -um e -us em latim e
galeguizados modernamente no relativo desinncia): acrmio, australopiteco (Austra-
lopithecus sp.), cmbio (procmbio; lat. cambium, procambium), cribelo (lat. cribum), c-
mulo (lat. cumulus), detrito (lat. detritus), ectipo (lat. ecotipus), espadice (BOT.; lat. spadix
-icem), espculo (lat. speculus), esterno, gnio, hilo pequena abertura ou depressom num
rgao por onde penetram os seus vasos e nervos (lat. hilus), homnculo (lat. homun-
culus), muco (lat. mu(c)cus; cf. monco), prevenir (lat. praevenire), rdio (lat. radius), ronco
(MED.; lat. rhonchus), septo (lat. septum), trombo (lat. trombus)...

b) Com duplicidade de formas (latinismo de morfologia nom adaptada / latinismo de


morfologia adaptada)207:
b1) Latim: -us ==> Galego: -us/-o: clnus/clono (cf. clone: v. 213), hmus/humo,
ctus/icto, lpus/lupo, tnus/tono, etc.
b2) Latim: -en ==> Galego: -en/-e (-ene) [v. 42]: abdmen/abdome, albmen/al-
bume, formen/forame, grmen/germe, lquen/lquene, lmen/lume, rmen/rume,
velmen/velame, etc.
b3) Latim: -on ==> Galego: -on/-o (-one) [v. 42]: cnon/cnone, clon/colo, co-
rndon/corindo, crion/crio, epploon/epploo, lion/lio208, plncton/plancto,
txon/txone, tlson/telso, etc.

b4) Latim: -ceps (nominativo, 3. declinaom), -cip(it)em (acusativo) ==> Galego:


-ceps/-cip(it)e [v. 54.1]: bceps/bicpite, frceps/frcipe, quadrceps/quadricpite,
trceps/tricpite, etc.
b5) Latim: -is (nominativo, 3. declinaom), -em (acusativo) ==> Galego: -is/-e [v.
25.4c]: ctis/cute, plvis/pelve, prpolis/prpole, pbis/pube, rquis/raque, etc.
b6) Latim: -ax, -ex, -ix (nominativo, 3. declinaom), -icem (acusativo) ==> Galego:
-ax, -ex, -ix / -ace, -ice (v. 40.8d)209: bmbix/bmbice, clix*/clice*, crtex*/cr-
207
Nalguns destes casos, marcados aqui com o sinal *, as variantes nom som sinnimas entre si ou conhecem
usos diferenciados: v. secom Dvidas e interferncias semnticas. Em geral, as variantes mais conservadoras
(nom adaptadas morfologicamente), som, ou devem ser, as preferidas num contexto cientfico, sobretodo
quando as formas inovadoras (adaptadas morfologicamente) se podem confundir com palavras da lngua co-
mum (ex.: colo, lume). Todavia, isto nom se cumpre no caso das formaons analgicas do plural findas em -ene
(ex. icnumone) e em -one (ex. cnone), que conhecem um extenso uso na literatura especializada.
208
O termo lion (ou lio) nom deve confundir-se com o termo leo, o qual remete para dous conceitos. Veja-
mos na seguinte tabela as aceons e as equivalncias castelhanas e inglesas envolvidas:
Conceito Grego/Latim Galego-Portugus Castelhano/Ingls
porom do intestino delgado o que se enrola leo [leon] leon / ileum
obstruom intestinal ileus () torom, clica leo leo / ileus
parte do osso coxal ilium ilharga lion (tb. lio) lion / ilium
Apesar do uso generalizado em luso-brasileiro refletido na tabela (cf., p. ex., DHLP), cremos que, em virtude do
critrio da precisom (v. 10.2), e de harmonia com as diferenciaons estabelecidas noutras lnguas (como o
castelhano e o ingls), revela-se aconselhvel introduzir em galego-portugus o termo leon (j utilizado, p. ex.,
na ELBC e no GDVC) com o sentido de porom do intestino delgado e reservar leo para designar a obstruom
intestinal.
209
O caso de coccige, formado a partir de cccix, separa-se algo deste esquema.
128 - 17. NEOLOGIA. EMPRSTIMOS E DECALQUES

tice*, frfex/frfice, hlix*/hlice*, hrax/hrace, ltex/ltice, nix/nice, plex/p-


lice, slex/slice, etc.

ANGLICISMOS LEXICAIS
60. Modernamente, o ingls forneceu ao galego como a muitas outras lnguas
umha grande quantidade de tecnicismos, tanto polo que di respeito aos emprstimos di-
retos como aos decalques. Trata-se de um fenmeno que apresenta umha forte incidncia.
Como acontece com os latinismos, tambm os estrangeirismos ou emprstimos
contemporneos nom sofrrom todos, at agora, o mesmo grau de adaptaom estru-
tura formal da nossa lngua.
Os estrangeirismos podem detetar-se de duas maneiras: pola pronncia e pola grafia.

a) A pronncia de certos estrangeirismos ainda nom suficientemente naturalizados


fontica galega permite detet-los facilmente. o caso, por exemplo, de termos com
um ag aspirado inicial (por vezes trata-se de unidades lexicais de origem onomstica):
hamiltoniano (de W. R. Hamilton), hartley (de R. W. L. Hartley), etc.

b) A grafia faculta igualmente assinalar emprstimos contemporneos no nosso voca-


bulrio cientfico, como o caso do uso de letras prprias de outros alfabetos. Vejamos
alguns exemplos:

k kelvin (de lorde Kelvin), parkinsoniano (de Parkinson), quark


w warfarina, weber (unidade de fluxo magntico), darwinismo (de Darwin),
newtoniano (de Newton)
y henry (de W. Henry)

A correspondncia destas consoantes inglesas com as autnticas galegas, em palavras


j totalmente adaptadas, pode ver-se neste quadro:

ingls galego EXEMPLOS

k qu baquelite (bakelite), coque (coke), querosene (kero-


sene), etc.
w u, o, v210 mldio (mildew), usque (whisk(e)y), vtio (tb. watt),
etc.
y i, j ioimbina (yohimbine), iperite (yperite), jarda (yard),
etc.

210
O w dos termos alemns (de valor fontico [v]) costuma passar para galego-portugus como v: Edelweiss >
edelvais (Leontopodium alpinum), Grauwacke > grauvaque [m]. Outros termos geolgicos de origem alem em
que cumpre reparar (polo seu contraste com os correspondentes castelhanos) som feldspato (al. Feldspat; cast.
feldespato) e gnaisse ou gneisse (al. Gneiss; cast. gneis).
17. NEOLOGIA. EMPRSTIMOS E DECALQUES - 129

Polo seu grau de adaptaom, podemos classificar os anglicismos presentes em galego-


portugus nas seguintes categorias:

a) anglicismos estritos (nom adaptados do ponto de vista ortogrfico nem morfol-


gico; nula ou escassa adaptaom fnica): airbag (tb. balom de ar), anti-fouling (tinta;
tb. tinta anti-incrustaom), aquaplaning (tb. aquaplanagem ou hidropla-
nagem), bit (INFORM.), brainstorming (tb. turbilhom de ideias), bypass (MED., tb.
anastomose cirrgica, derivaom (vascular) ou ponte (vascular)), byte
(INFORM., tb., quando o byte compreende 8 bits, octeto), catgut fio de origem animal,
feito geralmente de tripa de carneiro, e que se utiliza em suturas e ligaduras cirrgicas
(ingl. catgut; tb. categute), chip (tb. circuito integrado), copyright, crossing-over (GEN., tb. di-
assintomia, entrecruzamento ou permutaom; ANAT. ANIM., tb. quiasma), do-
ping, hovercraft (tb. aerodeslizador), nylon, pen-drive (tb. memria USB ou caneta
de memria), permafrost, placer (GEOL.: depsito natural onde se concentram mine-
rais preciosos associados a areias ou cascalho), pool (GEN.: pool de genes = fundo
gn(et)ico), walkie-talkie (tb. transcetor porttil, transmissor-recetor por-
ttil), zoom, etc.211

b) anglicismos adaptados ortogrfica ou morfologicamente: aquaplanagem (ingl.


aquaplaning), baquelite (ingl. bakelite), crter (TECNOL.: caixa em que se aloja o eixo da
cambota de um motor e onde, nos automveis, recolhido e esfriado o leo aquecido
proveniente de outras partes do motor), categute (tb. catgut; ingl. catgut; MED.), clicar
(INFORM.; ingl. to click), computador (ingl. computer), microfilme (ingl. microfilm), mldio
(ingl. mildew), querosene (ingl. kerosene), truismo (ingl. truism), etc.

c) anglicismos adaptados semanticamente (decalques): alta-fidelidade (ingl. high


fidelity), arranha-cu(s) (ingl. sky-scraper), disco rgido (ingl. hard disk), hidroplanagem
(ingl. aquaplaning), hiperligaom (INFORM.; ingl. hyperlink), lentes de contacto (ingl. contact
lenses), marca-passo (ingl. pacemaker)212, rato (INFORM., ingl. mouse), telemvel ou (tele-
fone) celular (ingl. mobile telephone), turbilhom de ideias (ingl. brainstorming), etc.213
211
Em Portugal e no Brasil os termos laser e maser (de carter braquigrfico: v. 180.2) som tratados como an-
glicismos estritos, de modo que a sua realizaom fnica habitual tende a identificar-se com a pronncia origi-
nal inglesa (respetivamente, [lez] e [mez]). Embora nom rejeitemos totalmente este proceder (pois
tambm aceitamos formas como laser e maser), julgamos prefervel para a Galiza efetuar nestes casos umha
adaptaom fnica e grfica que naturalize plenamente a sigla emprestada no sistema recetor (portanto: lser e
mser, caneta de lser ou caneta-lser ou apontador-lser [ingl. laser pointer], etc.).
212
Marca-passo: 1 (FISIOL.) objeto ou substncia que influencia a freqncia com que ocorre um determinado
fenmeno fisiolgico; 2 (MED.) marca-passo cardaco artificial: instrumento que, mediante impulsos eltricos,
estimula a contraom muscular cardaca, limitada a umha certa freqncia.
213
Tambm caber classificar os anglicismos cientficos presentes hoje em galego-portugus em anglicismos
convenientes (como os acima enunciados) e anglicismos abusivos. Entre estes ltimos, hoje grassa em ga-
lego-portugus (e em castelhano) no mbito da divulgaom cientfica o barbarismo *clula estaminal, como
adaptaom do ingl. stem cell ou do al. Stammzelle, no sentido de clula imatura capaz de se reproduzir num es-
tado indiferenciado durante um tempo prolongado e a partir da qual podem diferenciar-se clulas especializa-
das (o que encerra grande interesse para a medicina regenerativa). Tal soluom galego-portuguesa, servil e li -
teralmente decalcada da voz inglesa ou alem, completamente rejeitvel (v. 213) porque, em primeiro lu-
gar, ela nom transmite a ideia de estirpe, linhagem, condizente com o conceito em causa e presente nas razes
dos termos ingls e alemm (stem e Stamm), e, em segundo lugar, porque tal denominaom leva a engano, j
18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO
61. A neologia de significado consiste em utilizar com um contedo semntico novo
umha unidade lexical j existente na lngua (o que acarreta terminologizaom). Trs som os
procedimentos da neologia de significado: a polissemia, a redefiniom e a conversom ou habi-
litaom semntica.

POLISSEMIA
62. Em virtude da polissemia, os significados das palavras existentes som ampliados
por meio do smile, da metfora ou da metonmia.

62.1. Smile
O smile surge de umha comparaom. As modalidades de smile terminolgico mais
freqentes em galego som:

a) Termos sintagmticos que incluem a frmula de (tipo) X ou em (forma de) X: co-


nexom em estrela (ingl. star connection), grampo de garra (ingl. claw-type clamp), malhete
em rabo de andorinha (ingl. dovetail), tnel de vento de tipo Eiffel (ingl. Eiffel-type wind
tunnel), etc.

b) Termos adjetivais que incluem o radical -forme: araneiforme (em, p. ex., gito aranei-
forme, ingl. spider-like spruce), cordiforme, dentiforme, filiforme, reniforme, etc.

c) Smiles terminolgicos com letras: antena em Y (ingl. Y antenna), labirinto em T (ingl.


T-maze), polia de correia em V (tb. polia V; ingl. V pulley), rede T (ingl. T-network), rgua-
t, tubo em Y (ingl. Y-pipe), vlvula em Y (ingl. Y-valve), etc.

62.2. Metfora
As motivaons mais freqentes da metfora como procedimento neolgico som a
forma, a funom e a posiom. Os termos da assimilaom costumam ser, polo menos no
campo da tcnica, as partes do corpo (da cabea, sobretodo), os animais e as plantas. A
metfora constitui um dos processos de terminologizaom mais produtivos.

que o adjetivo estaminal significa em galego prprio dos estames. As outras soluons habituais nos textos de
divulgaom escritos em galego-portugus, clula-mae e clula-tronco, embora nom tam infelizes como a anteri-
or, tambm nom se revelam adequadas, j que, por um lado, clula-mae qualquer clula que sofre cisom e d
origem a (duas) clulas-filhas (clula-mae = ingl. parent cell ou mother cell) e, por outro lado, o termo clula-tronco
pouco expressivo. Como soluom idnea para evitar esses problemas designativos, aqui propomos, de har -
monia com a sugestom feita por Fernando A. Navarro para o castelhano (cf. Navarro, 2005: s.v. stem cell), os
termos blastcito ou citoblasto (e embriocitoblasto, neurocitoblasto, etc.).

130
18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO - 131

a) Metforas corporais: cabea de cilindro (MEC.; ingl. cylinder head), cabea de gravaom
(TECNOL.; ingl. record head), cabea de medusa (MED.; tb. sinal de Cruveilhier; ingl. caput
medusae, Cruveilhier sign), cabelo de relgio (TECNOL., tb. mola de cabelo; ingl. hairspring),
face de cristal (MINERAL.; ingl. crystal face), face de vlvula (TECNOL.; ingl. valve face), olho de
gato214 (MINERAL.; ingl. cats eye), olho de sapo215 (MINERAL.), olho mgico (TELECOM.; ingl.
magic eye), perna de cam (MIN.; ingl. dog leg), etc.

b) Metforas animais: cavalo-marinho (ZOOL.: ingl. sea horse), dente-de-leom planta do


gn. Taraxacum, (lente) olho de peixe (PT.: ingl. fish-eyelens), macaco (MEC.: cast. gato,
ingl. jack), maarico (TECNOL.: cast. soplete, ingl. blowpipe ou blow tube), orelha-de-lebre
planta do gn. Hieracium ourio-do-mar (ZOOL.: ingl. sea urchin), pelicano (ODONT.: ins-
trumento com umha das extremidades recurvadas, usado para extrair dentes), etc.

c) Metforas vegetais: folheto (branquial, embrionrio, etc.; EMBRIOL.: cast. hoja embrio-
naria), raz (ODONT.: ingl. root), etc.216

62.3. Metonmia
A metonmia, em que se toma a parte polo todo, um procedimento de terminologi-
zaom muito usado para designar seres vivos: cruza-bico (Loxia curvirostra, cast. piquituerto,
ingl. crossbill), papo-ruivo (tb. pisco; al. Rotkehlchen, cast. petirrojo, ingl. robin), rabirruivo
(Phoenicurus spp., cast. colirrojo, ingl. redstart), torcicolo (Jynx torquilla, cast. torcecuello, ingl.
wryneck), etc.

REDEFINIOM
63. Na redefiniom, umha unidade lexical transferida de um mbito de uso para outro,
adquirindo entom um novo significado. A transferncia da redefiniom pode ter lugar da
lngua comum para umha lngua especializada, de umha lngua especializada para a lngua
comum217 e, finalmente, de umha lngua especializada para umha outra lngua especiali-
zada (o que origina termos homnimos: v. 196).

a) lngua comum ==> lngua especializada


confiana ==> intervalo de confiana (ESTAT.)218
214
Olho de gato pedra preciosa do Oriente, variedade de quartzo fibroso, de reflexos esverdeados.
215
Olho de sapo: rocha xstica da Galiza com grandes cristais arredondados de feldspato e graos de quartzo
azul.
216
No campo da Geografia, o termo bacia (hidrogrfica) conjunto de terras drenadas por um rio coletor prin-
cipal e os seus tributrios tambm metafrico e a sua referncia um recipiente para conter lquido (cf. cast.
cuenca, ingl. basin).
217
Modalidade de redefiniom que, embora nom nos incumba neste estudo das lnguas especializadas da Ci -
ncia, encerra grande importncia para a lngua quotidiana atual (pensemos, p. ex., na incorporaom ao voca-
bulrio corrente, e na conseguinte aquisiom de novos valores semnticos, de expressons tcnicas como aluci-
naom, ecologia, evoluom, histeria, etc.). V. 2.
218
Intervalo de confiana (ESTAT.) intervalo nom nulo no domnio de um parmetro de umha distribuiom, em
geral dependente de uma estimativa deste parmetro, ao qual est associada umha probabilidade de a ele per-
tencer o parmetro.
132 - 18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO

esperana ==> esperana (matemtica) (ESTAT.)219


fora ==> fora (FS.)220
trabalho ==> trabalho (FS.)221
velocidade ==> velocidade (FS.)222

b) lngua especializada A ==> lngua especializada B


enxerto e transplante (AGR.) ==> enxerto e transplante (MED.)
flora (BOT.)223 ==> flora (bacteriana, intestinal, etc.) (FISIOL., MICROB.)224
glabela (ANAT., MED.)225 ==> glabela (ZOOL., PALEONT.)226
vrus (BIOL.)227 ==> vrus (INFORM.)228

CONVERSOM OU HABILITAOM SEMNTICA


64. A conversom ou habilitaom semntica (denominada tambm hipstase, homonmia
gramatical, derivaom implcita ou derivaom imprpria229) consiste na atribuiom de umha
nova categoria gramatical e de um novo significado a umha palavra sem lhe mudar a
forma. Trata-se de um mecanismo neolgico muito mais freqente em lnguas como o in-
gls do que nas romnicas como o galego. No entanto, em galego podemos registar as se -
guintes categorias de conversom:

219
Esperana matemtica (ESTAT.) a mdia de umha funom de umha varivel aleatria sobre umha distribui -
om desta varivel.
220
Fora (FS.) todo agente capaz de alterar o mdulo ou a direom da velocidade de um corpo; todo agente
capaz de imprimir umha aceleraom a um corpo.
221
Trabalho (FS.) grandeza cuja variaom infinitesimal igual ao produto escalar de umha fora polo vetor
deslocamento infinitesimal do seu ponto de aplicaom.
222
Velocidade (FS.) 1 relaom entre umha distncia percorrida e o tempo de percurso, no movimento unifor-
me; 2 num sistema de referncia determinado, o vetor igual derivada do vetor posiom de um ponto em rela -
om ao tempo; 3 o mdulo do vetor velocidade, velocidade escalar.
223
Flora (BOT.) 1 o conjunto das espcies vegetais de umha determinada localidade; 2 conjunto de plantas que
servem para determinado fim.
224
Flora bacteriana (FISIOL., MICROB.) o conjunto das bactrias que existem normalmente em determinada parte
do organismo, como, p. ex., o intestino. Tb. microflora intestinal, etc.
225
Glabela (ANAT., MED.) ponto craniomtrico situado entre as duas salincias supraciliares do mesmo crnio.
226
Glabela (ZOOL., PALEONT.) lobo central da regiom anterior de umha trilobite.
227
Vrus (BIOL.) entidade submicroscpica, freqentemente patognica, que consta de umha nica molcula
de cido nucleico rodeada por umha coberta de protenas, e que capaz de replicaom apenas no interior de
clulas (de animais, de bactrias ou de vegetais).
228
Vrus (INFORM.) programa que se introduz inadvertidamente num computador e se propaga em seguida a
outros computadores atravs das redes informticas ou dos dispositivos de memria, estorvando, quando ati-
vado, o normal funcionamento do computador.
229
O termo derivaom imprpria tambm se usa em Morfologia (ramo da Lingstica) como sinnimo de deri-
vaom regressiva (v. 85).
18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO - 133

64.1. De substantivo para adjetivo


Os seguintes exemplos ilustram esta categoria de conversom, pouco produtiva em ga-
lego: animal (ex.: clula animal), ambiente (ex.: temperatura ambiente), vegetal (ex.: orga-
nismo vegetal), etc.

64.2. De verbo para adjetivo


O particpio de passado, em princpio forma verbal, funciona habitualmente como ad-
jetivo (no caso dos particpios duplos, a forma irregular que atua como adjetivo).
Exemplos: conhecimento assente (do vb. assentar), matria coesa (do vb. coerir), corpo
emerso/imerso/submerso (dos vb. emergir, imergir e submergir), espcie extinta (do vb. extin-
guir), ponte suspensa (do vb. suspender), etc. Tambm o particpio de presente pode atuar
como adjetivo: gua fervente, etc.

64.3. De adjetivo para substantivo


A habilitaom de um adjetivo como substantivo (substantivaom) pode revestir dife-
rentes modalidades:
a) Habilitaom por elipse do nome determinado
Note-se, em primeiro lugar, como um elemento que originariamente funciona como
adjetivo determinativo adquire com o tempo o valor do substantivo a que acompanha,
ao ponto de se usar s por elipse do substantivo. Esta a modalidade mais corrente de
habilitaom de um adjetivo como substantivo, ora porque o elemento transpositor (o
substantivo subjacente) nom parece necessrio, ora porque, fora de se dar umha co-
nexom sintagmtica (substantivo + adjetivo), o elemento adjetival adquire a carga se-
mntica do elemento substantivo. Exemplos:

um aviom aeroplano ==> um aeroplano


um mosquito anfele ==> um anfele
umha operaom cesariana ==> umha cesariana
a mucosa conjuntiva ==> a conjuntiva
um medicamento cordial ==> um cordial
o msculo deltoide ==> o deltoide
um resultado diagnstico ==> um diagnstico
um medicamento especfico ==> um especfico
um corta-circuito fusvel ==> um fusvel
um dente incisivo ==> um incisivo
um osso maxilar ==> um maxilar
o aviom ultraleve ==> o ultraleve

s vezes o adjetivo habilitado como substantivo pode ser um gentlico. Exemplo:


134 - 18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO

um cam dlmata ==> um dlmata (da Dalmcia, antiga provncia romana que corresponde parte da
costa croata do mar Adritico)
um cam samoiedo ==> um samoiedo (do povo dos Samoiedos, etnia que habita nas estepes da Sibria
que confinam com o rtico, desde o Mar Branco at ao rio Ienissei)

Em segundo lugar, h casos de habilitaom em que o adjetivo um derivado verbal,


polo que nom necessrio supor um substantivo implcito. Assim: absorvente (matria,
poder, substncia), cadente (part. presente do lat. cadere cair, em estrela cadente), repe-
lente (matria, poder, ser), enchido (alimento, cast. embutido), composto (corpo),
exaustor ou extrator (maquinismo, aparelho), etc.

b) Habilitaom pola passagem de qualidade para substncia


Neste tipo de derivaom imprpria, de cariz vulgarizante e dependente do contexto,
produz-se a identificaom com umha qualidade destacada, que se torna substncia,
quer dizer, a parte essencial, verdadeiramente importante. Exemplos:

o alaranjado de metilo ==> o alaranjado


o branco do olho esclertica ==> o branco
o branco do ovo clara ==> o branco230

Polo fenmeno da habilitaom, determinados adjetivos substantivam-se, como aca-


bamos de ver. Ora, d-se o caso que, se bem que estes adjetivos continuem funcio-
nando como tais, cada vez mais eles som interpretados como substantivos, o que de-
termina que freqentemente se gerem outras formas paralelas com o concurso de
certos sufixos que som clara e unicamente adjetivos. A pouco e pouco, as que eram
somente formas sinnimas vam especializando os seus significados (apesar de conser-
varem o primitivo significado adjetival comum). Exemplos:

-oide em forma do elemento indicado pola base ==> -oidal, -ideo/-idea, -oideu/-oideia ou -oidiano/-
oidiana relativo estrutura que porta o nome correspondente findo em -oide: o tumor carcinoide ==>
o carcinoide + sndrome carcinoidiana; apfise coracoide ==> a coracoide + feixe coracideo ou coracoideu,
fratura coracidea ou coracoideia, janela coracidea ou coracoideia, ligamento coracideo ou coracoideu; o
osso etmoide ==> o etmoide + fratura etmoidal; o corpo hemisferoide ==> o hemisferoide + estrutura hemisfe-
roidal; cartilagem tir(e)oide e glndula tir(e)oide231 ==> a tir(e)oide + artria tir(e)idea ou tir(e)oideia,
corpo tir(e)ideo ou tir(e)oideu, hormona tir(e)idea ou tir(e)oideia, vaso tir(e)ideo ou tir(e)oideu; apn-
dice xifoide ==> o xifoide + regiom xifoidiana, etc.

230
Caso similar mas diferente o de alvo, que, alm de adjetivo, funciona como substantivo com o sentido de
objetivo, ponto de mira (cast. blanco, ingl. target) e, em sentido metafrico, se emprega na lngua da cincia
(ex.: clulas-alvo de umha hormona, alvo nuclear, etc.).
231
A voz tir(e)oide significa, etimolgicamente (cf. DHLP: s.v. tir(e)o-), em forma de escudo (comprido) (gr.
) ou em forma de porta (gr. ) e deveria aplicar-se, estritamente, apenas cartilagem, e nom gln -
dula (cf. Navarro, 2005: s.v. thyroid). Por conseguinte, a denominaom mais correta da glndula a (glndula)
tir(e)oideia, mas este termo , na prtica, bastante menos usado do que a (glndula) tir(e)oide.
18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO - 135

-il ==> -iliano/-iliana: um animal rptil ==> um rptil + espcie reptiliana, organismo reptiliano 232, etc.
-ceno/-cena ( novo, recente) ==> -cnico/-cnica: o perodo eoceno ==> o Eoceno + poca eocnica,
perodo eocnico233, etc.

64.4. De verbo para substantivo


A conversom de verbo para substantivo ocorre com algumha freqncia no galego tc-
nico-cientfico, designadamente a partir de infinitivos (com o significado de aom ou pro-
cesso), de (antigos) particpios de presente (findos em -ante ou -ente, com os significados
de agente, instrumento, que tem a propriedade de ou que serve para) e de (antigos)
particpios de passado (findos em -ado ou -ato, com os significados de resultado de umha
operaom tcnica ou de produto ou resultado de um processo biolgico). Como ve-
remos, em contraste com o castelhano, o galego-portugus s em muito raras ocasions ha-
bilita particpios de passado como substantivos denotadores de aom ou processo.

a) De infinitivo para substantivo (com o valor de aom)


Se esta conversom j algo freqente na lngua corrente (o amanhecer, o jantar, o olhar,
o vagar, etc.), na lngua culta, em geral, e na tcnico-cientfica, em particular, ela po-
tenciada para denotar a aom e o efeito prprios do verbo correspondente, o que dis-
pensa a formaom de derivados regressivos ou o acrscimo de qualquer sufixo (deri-
vaom: v. cap. 20). Nalguns casos, esta conversom representa o nico expediente dis-
ponvel para se poder substantivar um verbo (ex.: desenrolar ==> o desenrolar da re-
aom / do programa / da histria / da trama / da batalha, etc. [nom existe *o desen-
rolo]), enquanto que, noutros casos, o verbo admite umha dupla substantivaom, me-
diante esta conversom e mediante derivaom (ex.: alastrar ==> o alastrar / o alastra-
mento da doena; eclodir ==> o eclodir da questom / a eclosom a partir do ovo; libertar
==> o libertar / a libertaom da blis). Vejamos a seguir mais exemplos desta substanti-
vaom de infinitivos, com indicaom da eventual existncia de formas alternativas:

Apesar disso, at meados dos anos 60, assistiu-se, em muitas das reas da Ecologia, apenas a um
acumular de factos sem qualquer teoria subjacente. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 2) [tb.
umha acumulaom]
A puberdade provoca tambm, principalmente nos rapazes, o aumento da massa sangnea e da
hemoglobina e o ampliar do volume das cavidades cardacas e da espessura do miocrdio, aumentam
tambm a capacidade vital e a tensom sistlica. (ELBC: s.v. puberdade) [tb. a ampliaom]
Em seguida, umha vez realizado o apontar da palavra que pretendemos assinalar ou marcar,
basta clicar no rato. Ao executar esta operaom, ativmos a respetiva hiperligaom. (ELBC: s.v. hiper-
navegao)
Quando pasta a um ritmo lento, [o wallaby-de-pescoo-vermelho] deixa por vezes marcas do
arrastar da cauda e das patas posteriores. (Guia Fapas dos Mamferos: 163) [tb. a arrastadura, o ar-
rastamento]
232
Tambm existe o adjetivo reptante, sinnimo de rptil.
233
Apesar do que acontece em ingls, castelhano e catalm, um caso similar aos anteriores nom se regista em
galego-portugus a respeito dos termos aerbio e anaerbio, por um lado, e polmero, por outro, pois estes dete-
nhem tanto o valor substantivo como o adjetivo (nom existe *a(na)erbico ou *polimrico). Assim: os a(na)er-
bios, respiraom a(na)erbia; o polmero, estrutura polmera. Mas, por provir diretamente do ingls (aerobics): (gi-
nstica) aerbica.
136 - 18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO

Um barbear bem escanhoado! (Manual de instruons da mquina de barbear eltrica Philishave


765/715) [cf. cast. un afeitado bien apurado]
O bater simultneo dos dous flagelos permite-lhes [aos dinoflagelados] manter a posiom no
meio aqutico e fazer deslocaons, com movimento helicoidal, extremamente rpidas. (ELBC: s.v. di-
noflagelados) [tb. a batida e o batimento]
Na primavera, o aumento progressivo das temperaturas pode induzir o cessar do repouso in-
vernal, a germinaom e mecanismos metablicos de resistncia ao calor. (ELBC: s.v. termoperodo) [tb.
a cessaom]
No decorrer deste sculo, os acontecimentos cientficos from numerosos e distribudos por di-
ferentes vertentes da biologia celular. (Biologia Celular: 28) [tb.: o decurso]
As grandezas cujos valores se fam variar no decorrer das experincias chamam-se variveis. (Ca-
dernos de Iniciao Cientfica: 46) [tb. decurso]
Umha via com particular importncia no desencadear da morte neuronal a que resulta da pri-
vaom de fatores de crescimento com aom neurotrfica. (Colquio/Cincias, 25: 79) [tb. o desenca-
deamento]
At ao momento nom se sabe quais destes acontecimentos estm especificamente envolvidos na
regulaom ou no desencadear da resposta de hipersensibilidade e quais os que estm envolvidos
noutros aspetos da resposta de resistncia. (ELBC: s.v. hipersensibilidade, resposta de) [tb. o desencadea-
mento]
As caratersticas das mquinas de lavar e secar roupa Miele: Indicaom detalhada do desen-
rolar do programa. (Manual de instruons da mquina de lavar Miele)
Um especialista talvez nom confunda estes dous tipos de peixe [cartilagneos e sseos], mas a
convergncia pode dificultar muito o destrinar das relaons entre os animais. (Grande Enciclopdia
Animal: 19) [tb. a destrina]
Da o empregar-se a designaom de gs eletrnico para este enxame de eletrons em turbulncia,
nos metais. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 113) [tb. o emprego]
Nom se trata de dados racional ou emocionalmente elaborados, mas do simples experimentar
(sentir intimamente) do que acontece conscientemente no prprio Eu. (ELBC: s.v. vivncia)
Os clculos que ficam alojados nos canais biliares bloqueiam o libertar da blis. (Enciclopdia M-
dica da Famlia: 651) [tb. a libertaom]
Haver que tomar, desde logo [= desde o princpio], conscincia das relaons existentes entre: a)
a dispersom dos resduos; b) o malbaratar dos recursos naturais; c) a poluiom a longo prazo. (ELBC:
s.v. poluio)
Com o passar do tempo, a maioria da informaom gentica do endossimbionte ter sido transfe-
rida para o ncleo da clula hospedeira, ficando o genoma dos mitocndrios como apenas um re -
sduo da autonomia gentica inicial. (ELBC: s.v. mitocndrios) [tb. a passagem]
O bruxismo (travar ou ranger de dentes) pode desgastar as coroas dentais e os dentes podem
amolecer. A maioria do travar e ranger de dentes ocorre durante o sono, de forma que o paciente
pode nom ter conscincia disso, porm os membros da famlia podem notar. (Manual Merck, 17.
ediom; versom brasileira [Roca, 2001: 748]) [tb. o rangido]

b) De (antigo) particpio de presente para substantivo (com o valor de agente,


instrumento, detentor da propriedade de ou que serve para) 234

-ante (lat. -ans -antis): o aglutinante (que aglutina), o anticoagulante, o edulcorante235


(ALIM., que edulcora ou adoa), o quelante (QUM.), a resultante (MAT./FS.), o ruminante
(ZOOL., que rumina), etc.
-ente (lat. -ens -entis): o diluente, o estupefaciente (substncia [droga] que causa estupe-
faom), o excipiente (FARM., sobre o lat. excipere), o nutriente, o poluente236, o reagente
(substncia que reage [quimicamente]; cf. reativo, reator, 301), o rubefaciente (FARM.,
medicamento que causa rubefaom), etc.
234
Caso conexo, mais diferente, o do substantivo moenda aom de moer (sin. moagem, moedura), pois pro-
vm, em ltima instncia, do gerundivo do verbo latino molere (cf. DHLP: s.v. moenda).
235
A variante adoante nom costuma empregar-se em Tecnologia dos Alimentos.
236
Nutriente e poluente tambm agem como adjetivos.
18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO - 137

c) De (antigo) particpio de passado para substantivo (com o valor de resul-


tado de umha operaom tcnica ou de produto ou resultado de um processo bi -
olgico)

-ado, -ato, -ido (lat. -atum; ingl. -ate): o coacervado (QUM., fase coloidal obtida no pro-
cesso da coacervaom), o concentrado, o dialisado, o exsudado ou exsudato (PAT./BOT.,
humor que sai de umha clula, de um vaso ou de um capilar / lquido que sai dos r-
gaos das plantas), o filtrado (p. ex., o [lquido] filtrado glomerular do nefrnio; cf. fil-
traom ou filtragem), o hemolisado lquido resultante de umha hemlise, o homogenei-
zado (ingl. homogenate), o lavado (MED., lquido resultante de umha lavagem de rgao
cavitrio), o lisado, o nado-morto (nado, particpio irregular de nascer), o nado-vivo, o re-
cm-nascido, o precipitado, o quelato (QUM., composto qumico cujas molculas conte-
nhem um anel fechado de tomos, dos quais um metlico, resultado da quelaom), o
sublimado (QUM., produto resultante de umha sublimaom), o transudato, etc.

Neste ponto, importante assinalar que no galego-portugus atual som muito es-
cassos os particpios de passado habilitados como substantivos para denotar aom 237 e,
ainda mais raros, os habilitados, em particular, para significar processo ou operaom tc-
nica238. Na prtica, entre os pouqussimos casos de tal habilitaom que apresentam inte-
resse para a expressom tcnico-cientfica encontram-se apenas o achado (tb. o acha-
mento), o alado (tb. o alceamento; termos do campo das artes grficas), o traado (tb. o
traamento)239 e a colheita (de dados, de peixe [apanha], de sangue [extraom], etc.), voz
esta ltima proveniente de um particpio arcaico e irregular (verbo colher)240.
Por conseguinte, e em conclusom, diferentemente do que acontece em castelhano, em
galego-portugus os particpios de passado raramente podem ser habilitados como

237
Algum antigo particpio de passado irregular foi habilitado como substantivo com um valor especial: defeso
(do lat. defensu defendido), com o sentido de poca do ano em que defeso ou proibido caar ou pescar
(cast. veda). Por outro lado, tenha-se em conta que o aprendizado (sin. de aprendizagem no sentido de aom e
efeito de aprender) nom particpio (< aprendiz + -ado).
238
No campo da siderurgia utiliza-se com freqncia, como sinnimo de o revenimento (do ao), o termo o
revenido, mas este um decalque do francs (cf. DHLP: s.v. revenir).
239
Exemplo: Isto facilita o traado de trajetrias em cartas isentrpicas. (ELBC: s.v. vorticidade).
240
Tenha-se em conta que, exceto nos casos de o achado, o alado e de o traado (vozes que som tanto ou mais
freqentes que, respet., o achamento, o alceamento e o traamento), em geral os escassos particpios de passado
que podem habilitar-se como substantivos designativos de aom (o acabado, o lavado, etc.) som antes entra-
das de dicionrio do que vozes de uso real e, em qualquer caso, a sua atual freqncia de uso muito menor
que a dos correspondentes termos derivados, tendncia que se exacerba nos textos tcnico-cientficos, nos
quais, pode dizer-se, nengum particpio de passado indica processo ou operaom tcnica. Assim, p. ex., no mo -
tor de pesquisa interntica Google, o nmero de stios encontrados (consulta realizada a 14.7.2009) que conti-
nham o segmento o acabado da pea era nulo, enquanto que o segmento o acabamento da pea aparecia
em c. 540 stios; os stios internticos que incluiam a lavagem da roupa ascendia a 1370, mas o lavado da
roupa foi detetado num nico stio luso-brasileiro (as outras ocorrncias deste segmento, at c. 240, corres -
pondiam a stios galegos, nos quais elas som moldadas polo castelhano e, portanto, esprias!); enquanto os
segmentos lavagem do estmago e lavagem ao estmago eram detetados, respetivamente, em 358 e 734 s-
tios, lavado do estmago e lavado ao estmago nom ocorria em nengum.
138 - 18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO

substantivos para significar aom ou efeito241, e nunca o podem ser para indicar pro-
cesso ou operaom tcnica, de modo que muitos substantivos castelhanos com este
valor semntico que terminam em -ado ou -ido (habilitados a partir de particpios) em cor-
reto galego correspondem a infinitivos substantivados, a derivados regressivos ou, sobre-
todo, a derivados progressivos formados mediante os sufixos -ada/-ida, -agem, -om, -dura,
-mento ou -ume (v. 86.1)242. Assim, por exemplo: o acabamento (cast. el acabado, ingl. the
finishing), o barbear (cast. el afeitado, ingl. the shaving), a brunidura (cast. el bruido, ingl. the
polishing), a centrifugaom (cast. el centrifugado), a cifraom ou cifragem (cast. el cifrado, ingl.
the encryption), a clonagem (cast. el clonado ou la clonacin, ingl. the cloning), a coloraom ou a
tingidura (cast. el teido ou la tincin, ingl. the staining), a curetagem ou a raspagem (cast. el
raspado, ingl. the curettage), o curtimento, a curtiom ou o curtume (de peles, p. ex.; cast. el cur-
tido), a decifraom ou o deciframento (cast. el descifrado, ingl. the decryption), o despejo ou des-
pejamento (cast. el vertido, ingl. the dumping), o enlatamento (cast. el enlatado, ingl. the can-
ning), o envasilhamento ou envasamento (cast. el envasado, ingl. the packaging), a enverniza-
dura ou o envernizamento (cast. el barnizado), o enxaguamento (cast. el aclarado), a etique-
tagem, a rotulaom ou a rotulagem (cast. el etiquetado; ingl. the labelling), a fiaom (cast. el hi-
lado, ingl. the spinning), a filtraom ou filtragem (cast. el filtrado, ingl. the filtering), a forjadura,
a forjagem ou o forjamento (cast. el forjado, ingl. the forging), o freamento, a freagem ou a tra-
vagem (cast. el frenado, ingl. the braking), a defumaom, a defumadura ou a fumagem (do
peixe, p. ex.; cast. el ahumado, ingl. the smoking), a galvanizaom (cast. el galvanizado, ingl. the
galvanizing), a laminaom ou laminagem (cast. el laminado, ingl. the lamination), a lavagem
(cast. el lavado, ingl. the washing ou the lavage), a legendagem ato de inserir legendas num
filme ou documentrio (cast. el subtitulado, ingl. the subtitling), a marcaom (cast. el mar-
cado, ingl. the marking), o polimento (cast. el pulido, ingl. the polishing), a reciclagem (cast. el
reciclado ou reciclaje, ingl. the recycling), a refinaom (cast. el refinado, ingl. the refining), a reve-
laom (de umha pelcula fotogrfica; cast. el revelado, ingl. the development), a salga (cast. el
salado ou la salazn, ingl. the salting), o sangramento (cast. el sangrado, ingl. the bleeding), a se-
cagem (cast. el secado, ingl. the drying), a seladura ou selagem (cast. el sellado), o varrimento ou

241
Um caso particular muito interessante o do cast. recorrer - el recorrido (= gl-pt. percorrer - o percurso). Em
castelhano necessria neste caso a habilitaom do particpio de passado como substantivo para indicar a
aom e o efeito de percorrer (cast. recorrer fazer um deslocamento ao longo de), pois que o regressivo de base
latina recurso nesta lngua est pr-ocupado polo verbo recurrir (gl-pt. recorrer). Em galego, onde os verbos per-
correr (percurso) e recorrer (recurso) nom interferem entre si, o emprego de percorrido em vez de percurso consti-
tui, portanto, um flagrante castelhanismo e introduz umha aberraom num paradigma totalmente regular
(concorrer - concurso, decorrer - decurso, discorrer - discurso, recorrer - recurso, transcorrer - transcurso, etc.); polo con-
trrio, na nossa lngua percorrido est bem utilizado como particpio em frases como: na autoestrada deve pa-
gar-se o percurso percorrido.
242
Para afianar definitivamente este ponto, diga-se, p. ex., que o DHLP define o lavado como aom, mas s na
lngua corrente, e nom como processo ou operaom especializada. No campo mdico, esse dicionrio, com o
significado de operaom tcnica, apenas inclui a lavagem (lavagem do estmago, lavagem dos brnquios, etc.),
enquanto que consigna o lavado (p. ex., lavado brnquico, lavado gstrico, etc.) unicamente como produto ou
resultado da operaom tcnica ( PATOL. Lquido que, introduzido em rgo cavitrio e dele aspirado, pode
conter clulas cujas caratersticas contribuam para a feitura de diagnstico.).
18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO - 139

a varredura (microscpio eletrnico de varrimento; Br. ~ de varredura; cast. el barrido, ingl. the
scanning), a vertedura (cast. el vertido), a vitrificaom (cast. el vitrificado), etc.

64.5. De nome prprio para nome comum


A habilitaom de um nome prprio como nome comum constitui a modalidade mais
freqente de conversom no lxico tcnico-cientfico galego. Nesta modalidade de con-
versom observam-se os seguintes casos (quando o nome prprio habilitado de pessoa
antropnimo, surge um epnimo):

a) Elipse do ncleo de umha denominaom que inclui antropnimo

um bico de Bunsen ou queimador de Bunsen (nome do qumico alemm Robert Wilhelm Eberhard von
Bunsen, 18111899) ==> um bunsen (al. Bunsenbrenner, ingl. Bunsen burner)
um extrator de Soxhlet (nome do qumico alemm Franz Ritter von Soxhlet, 18481926) ==> um
soxhlet
um balom Kitasato (nome do bacteriologista japons Shibasaburo Kitasato, 18521931) ==> um
kitasato
um frasco de Erlenmeyer (nome do qumico alemm Emil Richard August Carl Erlenmeyer, 1825
1909) ==> um erlenmeyer
um prisma de Nicol (nome do fsico escocs William Nicol, 17681851) ==> um nicol

b) Nomes de unidades de medida procedentes dos apelidos de personagens his-


tricas. Exemplos (nomes das unidades segundo OSIU):

ampere de Andr-Marie Ampre (fsico francs, 17751836)


coulomb de Charles Augustin de Coulomb (fsico francs, 17361806)
farad243 de Michael Faraday (fsico ingls, 17911867)
henry de Joseph Henry (fsico estado-unidense, 17971878)
hertz de Heinrich Rudolph Hertz (fsico alemm, 18571894)
joule de James Prescott Joule (fsico ingls, 18181889)
kelvin de William Thomson, 1. Barom Kelvin (fsico escocs, 18241907)
newton de Isaac Newton (matemtico e fsico ingls, 16241727)
ohm de Georg Simon Ohm (fsico alemm, 17871854)
pascal de Blaise Pascal (erudito francs, 16231662)
siemens de Ernst Werner von Siemens (fsico alemm, 18161892)
tesla de Nikola Tesla (engenheiro-eletricista croata, 18571943)
volt de Alessandro Volta (fsico italiano, 17451827)
watt de James Watt (engenheiro escocs, 17361819)

243
Nom confundir farad (unidade do S.I. que se identifica com a capacitncia ou capacidade de um con-
densador onde se cria a diferena de potencial de 1 V quando carregado com umha carga eltrica de 1 C,
smbolo F) com faraday (tb. constante de Faraday, quantidade de eletricidade necessria para libertar ou depo-
sitar eletroliticamente um equivalente-grama de eletrlito; equivale a 96.490 C).
140 - 18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO

c) Nomes de elementos qumicos provenientes de antropnimos, topnimos e


nomes de planetas ou mitolgicos (alguns com adaptaom morfologia galega).
Como norma geral para estes nomes de elementos, em galego (em paralelo com ou-
tras lnguas) recomenda-se faz-los terminar em -o. Vejamos alguns exemplos244 com
indicaom do correspondente smbolo.

Termos provenientes de antropnimos habilitados:

crio (Cm) de Pierre e Marie Curie


einstinio (Es)245 em honra de Albert Einstein
frmio (Fm) em honra de Enrico Fermi
gadolnio (Gd) do qumico finlands Johann Gadolin
laurncio (Lr) em honra de E. O. Lawrence
meitnrio (Mt) em honra da fsica austraca L. Meitner
mendelvio (Md) do qumico russo D. I. Mendeleiev
noblio (No) em honra de Alfred Nobel
samrio (Sm) em honra de V. E. Samarski

Termos provenientes de topnimos habilitados:

amercio (Am) de Amrica


berklio ou berqulio (Bk) de Berkeley, na Califrnia
califrnio (Cf) de Califrnia
cobre (Cu) do lat. cuprum, proveniente do nome da ilha de Chipre
rbio (Er) de Ytterby, vila da Sucia
escndio (Sc) de Scandia, Escandinvia
estrncio (Dr) de Strontian, cidade da Esccia
eurpio (Eu) de Europa
frncio (Fr) de Frana
glio (Ga) de Glia
germnio (Ge) de Germnia
hfnio (Hf) de Hafnia, nome latino de Copenhaga
hlmio (Ho) de Holmia, nome latino de Estocolmo

244
O leitor interessado na origem dos nomes dos elementos qumicos pode consultar o artigo de Bermejo
(1999) ou o livro de Trueb (2005).
245
Os nomes galego-portugueses dos elementos qumicos (e de minerais) que provenhem de antropnimos
estrangeiros devem refletir a grafia da forma original com poucas alteraons (ex.: de Einstein, alemm [ ain-
tain], einstinio; de Rutherford, ingls [rfd], rutherfrdio; de Seaborg, ingls [si:b:g], seabrgio), embo-
ra haja algum caso de forma terminolgica nica que reflete certa adaptaom grafemtica ou fnica (assim, de
Lawrence, ingls [lrns], laurncio). A este respeito, consideremos o que afirma o DHLP (s.v. derivado): Os
termos derivados de nomes prprios estrangeiros com grafias estranhas ao portugus preservam, neste dicio-
nrio, as caractersticas da grafia original, de acordo com praticamente todas as convenes de simplificao
ortogrfica do portugus tentadas no Brasil e em Portugal: byroniano, kepleriano, beaufrtia, wagneriano, behavi-
orismo, moehrngia etc.; registram-se tb. as formas mais aportuguesadas, quando existentes, mas como entradas
remissivas (boemita: boehmita). A regra s quebrada no caso de vocbulos que desceram ao nvel zero da
lngua, popularizando-se: dlia (e no dahlia, embora este seja o nome do classificador, o botnico sueco A.
Dahl)..
18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO - 141

itrbio (Yb) de Ytterby, vila da Sucia


trio (Y) de Ytterby, vila da Sucia
lutcio (Lu) de Lutetia, antigo nome de Paris
magnsio (Mg) de Magnsia da Tesslia, Grcia
polnio (Po) de Polnia (em honra de M. Curie)
rnio (Re) do lat. Rhenus, o rio Reno
rutnio (Ru) de Ruthenia, nome latino da Rssia
trbio (Tb) de Ytterby, vila da Sucia246
tlio (Tm) de Thule, nome antigo da Escandinvia

Termos provenientes de nomes de planetas e mitolgicos:

crio (Ce) do nome do asteroide Ceres


mercrio (Hg)247 do nome do planeta Mercrio (o smbolo provm
de lat. hidrargiros [gr. ] prata lquida)
netnio (Np) do planeta Netuno
nibio (Nb) de Nobe, filha do rei Tntalo
nquel (Ni) do al. Nickel, personagem da mitologia escandinava
paldio (Pd) de Palas, deusa da sabedoria
plutnio (Pu) do planeta Plutom
promcio (Pm) de Prometeu, personagem mitolgico
selnio (Se) de Selene, a Lua.
tntalo (Ta) de Tntalo, rei ldio
titnio (Ti) dos Titns, os primeiros filhos da Terra
trio (Th) de Thor, deus escandinavo do trovom
urnio (U) do planeta rano
vandio (V) de Vanadis, divindade escandinava

d) Nomes de plantas, microrganismos, animais, doenas, tcnicas, instrumentos


e remdios provenientes de antropnimos, e de minerais, substncias e acidentes
geolgicos provenientes de topnimos

Nomes de plantas (com o freqente acrscimo da terminaom -ia) provenientes de antropnimos:

artemsia de Artemsia, ranha da Cria, sia Menor


begnia em honra de Michel Bgon, governador da ilha de S. Domingos
camlia em honra do missionrio morvio Georg Josef Kamel
dlia do nome do botnico sueco Anders Dahl
fcsia em honra de Leonhard Fuchs, botnico alemm
gardnia em honra do naturalista escocs Alexander Garden
magnlia em honra do botnico francs Pierre Magnol

246
Note-se como curiosidade que o nome desta vila sueca deu origem denominaom de quatro elementos
qumicos: rbio, itrbio, trio e trbio.
247
As denominaons azougue e argento-vivo (como a inglesa quicksilver; cf. al. Quecksilber), apesar de serem si-
nnimas de mercrio, polo seu sabor antigo (prprio da Alquimia), nom se utilizam atualmente num contexto
cientfico.
142 - 18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO

Nomes de microrganismos (com a terminaom -ela ou -ia), animais, doenas, tcnicas, instru-
mentos e remdios provenientes de antropnimos:

banho-maria248 de Maria a Profetissa?


bernardo-eremita249 da ordem de Sam Bernardo
bilharziose do mdico alemm Theodor Bilharz
bordetela do bacteriologista belga Jules Bordet
brucelas do bacteriologista britnico David Bruce
crter do engenheiro ingls J. Harrison Carter
guppy250 de R. J. L. Guppy
hipocraz [m]251 de Hipcrates, mdico grego
iersnia do bacteriologista suo Alexandre Yersin
martinete252 de Martinete, diminutivo de Martinho
neissria do mdico alemm Albert L. S. Neisser
nnio do matemtico portugus Pedro Nunes (lat. Nonius)253
ranha-cludia ranha Cludia, mulher de Francisco I da Frana254
riqutsia do bacteriologista estado-unidense Howard T. Ricketts
sam-bernardo raa de cam da ordem de monges de Sam Bernardo
shigela do bacteriologista japons Kioski Shiga
zepelim do engenheiro alemm Ferdinand von Zeppelin

248
Consideremos os dous seguintes comentrios a propsito do termo banho-maria: Los antiguos alquimis-
tas solan poner sus obras al amparo del nombre de un personaje histrico, ya por acrecentar la celebridad o
para evitar las persecuciones, y as existe un Discurso de la muy sabia Mara sobre la piedra filosofal y un Tratado
de Mara la Profetisa, hermana de Aaron. Du Cange supone que el nombre bao de Mara, o sea aquel en que sir-
ve el agua de intermedio, recuerda el de la alquimista as llamada (Espasa-Calpe, s.v. Mara); bao de Mara,
bao Mara. La Academia registra as esta denominacin. No obstante, otros autores se han inclinado por es-
cribir bao (de) mara (con minscula) por creer que esta voz se deriva de ma har, que en rabe significa agua
caliente; por lo tanto, bao de mara equivaldra a bao de agua caliente. Otros autores creen que aqu la voz Ma-
ra proviene del nombre de la hermana de Moiss, a la que se atribuan obras de alquimia. (Martnez de Sou -
sa, Diccionario de tipografa y del libro, s.v. bao de Mara).
249
A denominaom bernardo-eremita (tb. eremita, casa-alugada, casa-roubada, paguro) refere-se a caranguejos
decpodes anomuros, os quais, para protegerem o seu abdome mole e desprovido de carapaa, se introduzem
nas conchas abandonadas de caracis marinhos.
250
Popular peixe dulciaqcola de aqurio, Lebistes reticulatus, originrio das Antilhas e do N da Amrica do Sul.
O seu nome deriva do do religioso de Trinidad que pola primeira vez enviou exemplares do peixe ao Museu
Britnico.
251
Hipocraz [m]: FARM., cordial feito com vinho, canela, acar, amndoas, etc.. Vejamos o que, a respeito da
etimologia de hipocraz, sustenta o Diccionari etimolgic i complementari de la llengua catalana (s.v. crter): Hip-
pocras, nom que es donava a lEdat Mitjana al fams metge grec Hippcrates; per la forma del mot es prestava
a la falsa etimologia - sota de e mescla, o que va donar lloc a la creena que Hipcrates havia in -
ventat tals barreges, i desprs saplic el seu nom a una delles.
252
Martinete: 1 Martelo grande e pesado, movido por gua ou vapor, e utilizado para distender barras de ferro e
malhar a frio o ferro ou o ao; 2 ZOOL. O gavim (e outras aves); 3 BOT. Flor amarantcea, semelhante ao pena-
cho dos grous.
253
Nnio (MAT./FS.): escala que se move ao longo de umha escala fixa, possibilitando a subdivisom na leitura
dessa escala. Em ingl. vernier, denominaom derivada de Paul Vernier, matemtico francs.
254
O nome do damasco, fruto do damasqueiro (Prunus armeniaca), provm do topnimo Damasco.
18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO - 143

Nomes de minerais, substncias e acidentes geolgicos provenientes de topnimos255:

bugia256 de Bugia, cidade da Arglia donde se importava a cera


calcednia var. de quartzo cidade e regiom da sia Menor
carraguina ou carragenina257 de Carragheen, perto de Waterford, na costa da Irlanda
crstico ou crsico de Karst, denominaom alem da regiom eslovena de Kras

e) Nomes comerciais, de marca

alumel da marca registada de umha liga de nquel e de peque nas quantidades de


silcio,
alumnio e mangansio
araldite do nome comercial de umha cola epxica
aspirina258 do nome comercial do cido acetilsaliclico, que se extrai da planta
Spirea ulmaria: a [de acetilaom] + spir + ina)
dcron do nome registado dacron
decalina do nome registado do deca-hidronaftaleno
frmica259 plstico fenlico utilizado para recobrimento decorativo e
isolamento trmico
ou eltrico
herona260 alcaloide obtido pola aom do anidrido actico sobre a morfina,
com aom fisiolgica mais acentuada que esta
rmel do nome registado de um cosmtico
salvarsan nome registado da arsfenamina, antibitico que destri o
espiroqueta causante da sfilis, e que foi descoberto por Paul Ehrlich
tergal do nome comercial proveniente do composto sincopado formado
a partir de polister + galo gauls

255
Ainda que nom pertencem estritamente linguagem cientfica, nom podemos deixar de lembrar aqui os
numerosos topnimos habilitados que fam referncia a alimentos (vinhos, queijos, bebidas), como, p. ex.,
amontilhado, curaau, gruyre, porto, ribeiro, xerez, etc.
256
Bugia, em galego, significa pequena vela de cera (e tambm sonda para a uretra e fmea do macaco
bugio), mas nom, como em castelhano, pea dos motores de explosom onde se produz a fasca, pois esse
conceito expresso polo termo vela (de igniom).
257
Do galico-irlands (atravs do ingls) carragheen, alga vermelha comestvel da espcie Chondrus crispus,
prpria das costas rochosas da Amrica do Norte e do Norte da Europa, usada em bebidas, medicamentos e
geleias, e, como agente emulsivo e gelificante (E407), na elaboraom de diversos alimentos de sobremesa e be -
bidas.
258
Segundo o opsculo La asombrosa historia de la Aspirina (Aspirin Foundation, Londres, 1981), os cientistas
que estudrom os cidos saliclico e acetilsaliclico para a casa Bayer propugrom que o nome comercial de -
bera registrar la derivacin del cido saliclico de la familia de plantas Spiraea y por tanto la slaba spir. De-
lante colocaron la vocal a (para sealar el proceso de acetilacin que converta el cido saliclico en cido ace -
tilsaliclico). Nadie parece conocer la razn de las letras finales (p. 6).
259
Nom confundir frmica com formica (doena herptica).
260
Nome proveniente do alemm Heroin (< lat. heros heroi), patenteado pola casa Bayer.
144 - 18. NEOLOGIA DE SIGNIFICADO

APROPRIAOM
65. Um fenmeno contrrio, em certo sentido, ao da habilitaom o da apropri-
aom, em virtude do qual nomes comuns passam a nomes prprios atravs de umha mu-
dana semntica. Exemplos de apropriaom som os seguintes (alguns j registados em
latim)261:

asfalto (QUM. ORG.), asfaltar, asfaltagem, asfltico (p. ex. cimento asfltico) ==> Asfltico (lago de Jeric e Zo-
aran; o famoso historiador Josefo, 35 dC, llama al mar Muerto Lago del asfalto (
)262, porque o asfalto da Palestina tinha grande fama)263.
brasil (BOT./COR.)264 ==> Brasil (topnimo a que deu o nome a planta Caesalpinia echinata, de nome vern-
culo galego-portugus pau-brasil ou brasil, com tronco vermelho, abundantssimo neste pas do novo
continente, o que fijo com que os primeiros marinheiros portugueses que desembarcrom nas suas
costas, vendo o horizonte completamente vermelho, o denominassem Brasil).
cesariana (CIR.; lat. caesareus, de lex caesarea)265 ==> Csar Caio Jlio (o facto de que nascesse por cesariana
ajudou a popularizar a expressom).
esmeralda ==> Monte Esmeralda (Smaragdus, Jebel Cebara, montanha do Alto Egito, perto da costa do Mar
Vermelho, a que drom o nome as grandes minas de esmeraldas).

261
Alm dos numerosos exemplos que podem ser aduzidos no domnio da onomstica, baseados na apropria-
om de, por exemplo, nomes de animais e plantas como apelidos (Ameixeiras, Coelho, Corvacho, Gato, Lavan-
deira, Lobato, Maaira, Nespereira, Pereira, Troitinho, etc.; cf. Monterroso Devesa, 1990).
262
Enciclopedia de la Biblia, ed. Garriga, Barcelona, I, 1963, s.v. asfalto.
263
Alguns etimologistas pretendem fazer derivar o termo asfalto do topnimo Asfaltites: lasfalto citato da
antichi scrittori (Dioduro Siculo, Plinio, Isidoro di Siviglia) che stupivano di fronte a questa misteriosa sostan -
za che galleggiava sulle acque del lacus Asphalticus, fra Gerico e Zoaran. Il lago asfaltico oggi noto come Mar
morto, Dizionario storico di deonomastica, s.v. asfalto. Em hebraico, a denominaom do Mar Morto era Yam
ha-melakh, ou seja, mar do sal; em latim asphaltus significa betume (cf. betume da Judeia).
264
Note-se o derivado brasilina (COR.).
265
Segundo The New Encyclopaedia Britannica, s.v. cesarean section, pouco conhecida a origem do termo e a
histria do procedimento da cesariana. De acordo com Plnio e outras fontes antigas, o procedimento toma o
nome de um ramo da antiga famlia romana Jlia, cujo apelido, Csar (lat. caedere cortar) se origina a partir de
um nascimento por este meio. Contudo, certos historiadores modernos sustentam que o procedimento e o
nome derivam da lex regia romana, um de cujos decretos, estabelecido durante o reinado (715673 aC) de
Numa Pompili e que continuou vigente durante o reinado dos Csares (lex caesarea), indicava o corte abdomi-
nal da mulher que tivesse falecido num estdio avanado da gravidez.
19. NEOLOGIA DE FORMA. GENERALIDADES
66. A neologia de forma, que constitui o mbito mais fecundo da terminologizaom
no campo cientfico, consiste em criar novas unidades lexicais partindo de elementos
do sistema morfolgico da prpria lngua ou das lnguas clssicas (grego e latim). Os
procedimentos da neologia de forma som a derivaom, a composiom, a abreviaom ou
braquigrafia, a criaom onomatopeica, a analogia e a designaom livre. Antes de comear a
estudar pormenorizadamente cada um destes procedimentos, consideraremos aqui
umha srie de aspetos gerais que dim respeito morfologia dos termos.
Do ponto de vista morfolgico, os termos cientficos podem classificar-se em sim-
ples, derivados, compostos, parassintticos ou sintagmticos 266:

DERIVAOM
67. Como sabido, os termos como qualquer palavra podem ser primitivos
(tambm denominados simples) ou derivados. Um termo propriamente derivado
aquele em que se pode separar um elemento radical (dito tambm, simplesmente, ra-
dical, ou ainda raz ou palavra primitiva) de um ou mais elementos derivativos (denomi-
nados em conjunto afixos e, em particular, sufixos). Entendemos por radical um ele-
mento lingstico comum separado espontaneamente mediante a comparaom com
umha srie de palavras aparentadas e que porta a ideia comum a todas elas.
Ora, existe umha derivaom imprpria, consistente em atribuir funons lingsticas
novas a umha palavra sem lhe mudar a11 forma, que j tratmos no captulo dedicado
neologia de significado sob a epgrafe de conversom ou habilitaom semntica.
Alm disso, existe a chamada derivaom regressiva, que afeta umha srie de termos
truncados a partir do infinitivo do verbo (denominados termos ps-verbais ou deri-
vados regressivos). Cumpre, alis, nom confundir a derivaom com a flexom (mudanas
na terminaom que sofrem as palavras conforme o gnero, o nmero ou a conju -
gaom verbal); o estudo da flexom mais prprio das gramticas que de um manual
sobre lxico.

COMPOSIOM
68. Pode-se definir a composiom como a uniom de dous ou mais elementos, seja
um prefixo e um termo, sejam dous ou mais termos entre eles, para formarem um outro
termo com autonomia morfolgica e semntica. Na formaom do lxico cientfico
ocupam um lugar destacado os denominados recompostos ou compostos de formaom eru-
dita, que resultam da combinaom de radicais (ou formas afixadas) greco-latinos.

266
Desde j advertimos que nesta monografia consideramos conjuntamente, e de um ponto de vista sincrni -
co, os derivados e compostos criados em galego-portugus e os criados j em grego e em latim.

145
146 - 19. NEOLOGIA DE FORMA. GENERALIDADES

A parassntese o procedimento de formaom lexical em que intervenhem, simul-


taneamente, a derivaom e a composiom 267. A principal funom dos prefixos
formar compostos embora alguns autores denominem derivadas este tipo de palavras
, mas tambm servem para formar termos parassintticos.
Dentro dos compostos podemos considerar tambm os termos surgidos por for-
maom sintagmtica (ou composiom imprpria), que consiste na lexicalizaom (e termino-
logizaom) de um sintagma com umha forte coesom interna, o que se patenteia no facto
de a definiom afetar globalmente os dous ou mais componentes, de modo que nom
possvel acrescentarem-se modificadores de um nico elemento do termo.

TIPOS DE AFIXOS
69. Um afixo umha partcula adida a umha palavra para compor umha outra de signi-
ficaom diferente.
Os afixos dividem-se em prefixos, sufixos e infixos, segundo se associarem no princpio,
no fim ou no interior de um termo, respetivamente.

69.1. Prefixos
Um prefixo (do lat. praefixus, particpio passado de praefigere colocar frente) um
morfema que se acha ao comeo de umha unidade lexical e que lhe modifica o sentido.
Os prefixos propriamente ditos costumam ser preposions ou advrbios que podem
agir independentemente (como a preposiom latina inter, que encontramos no lat. inter-
nodium, e a galega entre, que aparece no seu equivalente gl-pt. entren268).
Tambm podem agir como prefixos determinados adjetivos gregos com as modifica-
ons oportunas (p. ex.: gr. falso > pseudo-, da pseudoparnquima, etc.). Por outro
lado, h prefixos que apenas existem como elementos da composiom (p. ex.: ambi-, dis-,
re-). Note-se que, por vezes, pode encontrar-se mais de um prefixo fazendo parte de um
termo, como acontece no adjetivo indecomponvel, em que concorrem os prefixos in-, de- e
com- sucessivamente.
Normalmente, o facto de se antepor um prefixo a um termo nom envolve mudana de
categoria gramatical: psicologia (substantivo) ==> parapsicologia (substantivo), deslizante
(adjetivo) ==> antideslizante (adjetivo), aquecer (verbo) ==> preaquecer (verbo). Contodo,
regista-se algumha exceom: spala (substantivo) ==> asspalo -a (adjetivo).
Em benefcio da homogeneidade, os prefixos gregos deveriam adir-se unicamente a
palavras de origem grega, e os latinos somente a palavras de origem latina; quando isto
nom se cumpre, ou seja, quando um elemento do composto grego e o outro latino, as pa-
lavras denominam-se hbridas. Exemplos:

267
Por exemplo, a partir de vis (ESTATST., cast. sesgo, ingl. bias), por adjunom do prefixo en- e do sufixo verbal
-ar, forma-se por parassntese o verbo enviesar.
268
Outro exemplo de par de prefixos latim/galego som: supra, super/sobre: supra-axilar, superciliar, sobrevivn-
cia.
19. NEOLOGIA DE FORMA. GENERALIDADES - 147

grego + grego
hipogstrio (< baixo + - estmago, ANAT. ANIM.)
parasselnio (< ao lado de + Lua, METEOR.)

latim + latim
extracelular (extra fora + cellula, dim. de cella cela, compartimento, CIT.)
obnubilaom (ob diante + nubilus nevoeiro, nebuloso)

grego + latim, latim + grego


pseudovetorial (gr. falso + lat. vector -oris que transporta + -al, FS.)
dextrocardia (lat. dexter dextra direito, direita + coraom, MED.)

69.2. Sufixos
Um sufixo (do lat. suffixus, particpio passado de suffigere fixar) um morfema adido
no fim de um termo que determina o significado, o gnero e o carter gramatical do deri-
vado.
Em geral, o facto de se adir um sufixo acarreta mudana da categoria gramatical do
termo, fenmeno que pode denominar-se transcategorizaom.
A transcategorizaom concretiza-se em quatro casos:

1. Substantivaom (quando o termo resultante um substantivo, que pode provir de


um adjetivo ou de um verbo):
adj. ==> subst.: resistivo + -idade ==> resistividade (ELET.)
verbo ==> substantivo: emboc- (de embocar) + -adura ==> embocadura (ANAT. / GEOG.)

2. Adjetivaom (quando o termo resultante um adjetivo, que pode provir de um


substantivo ou de um verbo):
subst. ==> adj.: Dalton + -nico ==> daltnico
verbo ==> adj.: depila- (de depilar) + -trio ==> depilatrio

3. Verbalizaom (quando o termo resultante um verbo, que pode provir de um subs-


tantivo ou de um adjetivo):
subst. ==> verbo: cdmio + -ar ==> cadmiar
adj. ==> verbo: infecto + -ar ==> infetar

4. Adverbializaom (quando o termo resultante um advrbio, proveniente de um ad-


jetivo):
adj. ==> adv.: geolgico + -mente ==> geologicamente269

Cumpre advertir que na formaom de derivados nom propriamente lexicais, mas que
exprimem intensidade (diminutivos e aumentativos) ou aspeto (pejorativos ou deprecia-
tivos), nom se d o fenmeno da mudana de categoria, pois a qualidade do termo nom

269
Os advrbios em -mente costumam incluir-se entre os derivados porque hoje se sentem com esse valor, mas,
originariamente, trata-se de palavras compostas resultantes da combinaom de um adjetivo feminino e do
ablativo latino mente.
148 - 19. NEOLOGIA DE FORMA. GENERALIDADES

varia (v. 70). Exemplos: glob- (< globo, subst.) + -ulo ==> glbulo (subst.); cid- (< cido,
adj.) + -ulo ==> acdulo (adj.).
Tambm deve ter-se em conta que h sufixos que integram nomes populares, outros
que integram nomes cultos e, finalmente, outros que integram tanto nomes populares
como cultos. Exemplos: 1 populares: -eiro, -enho: ferreiro, ferrenho; 2 cultos: -ico: frrico; 3
populares e cultos: -oso: ferroso, ferruginoso.

69.3. Infixos
Como os infixos som prprios da linguagem popular, encontram-se poucos no nosso
campo e, precisamente, em palavras de tipo popular. Exemplos: -ig-, -l-: fum-ig-ar (de
fumo), cha-l-eira (de ch).

DISTINOM SEMNTICA DOS AFIXOS


70. De um ponto de vista semntico, podem classificar-se os afixos (nomeadamente
prefixos e sufixos) em aspetuais, por um lado, e nom aspetuais, por outro.
Os afixos aspetuais (tambm chamados apreciativos) som os que se limitam a modificar
o termo mantendo o seu sentido bsico, como o caso dos diminutivos, aumentativos, pe-
jorativos e intensivos; os termos resultantes nom necessariamente ham de ter entrada nos
dicionrios. Exemplos: livrinho (livro pequeno), livrao (livro grande), remirar (mirar in-
tensamente).
Os afixos nom aspetuais (ou lexicais) som os que conferem um significado diferente ao
termo, de tal maneira que, forosamente, os vocbulos resultantes da afixaom ham de ter
entrada prpria no dicionrio: en-xabo-ar (prefixo en- e sufixo -ar aplicados ao substantivo
xabom, o que d como resultado um verbo com o significado de impregnar ou recobrir de
xabom), castanh-eiro (rvore que produz castanhas).
Finalmente, de um ponto de vista semntico, cabe, tambm, classificar os afixos em ge-
rais e nomenclaturais, conforme a eles se reconhea, ou nom, e de modo explcito, um valor
especfico no seio de um determinado sistema de nomenclatura (ex.: o sufixo -deos em zo-
ologia sistemtica aplica-se s denominaons paracientficas de txons da categoria fa-
mlia: Candeos, Homindeos, Pardeos, etc.).
20. DERIVAOM
71. Neste captulo os derivados serm classificados de harmonia com a categoria
gramatical a que pertencem e, a partir da, segundo a categoria gramatical dos primi-
tivos. Assim, num primeiro momento, veremos os substantivos e, posteriormente, os ad -
jetivos e os verbos. Por outro lado, os elementos de derivaom empregados nas dife-
rentes nomenclaturas cientficas serm tratados conjuntamente com os elementos com -
positivos de similar carter no prximo captulo 22, intitulado Derivaom e compo-
siom nos sistemas de nomenclatura.

FORMAOM DE SUBSTANTIVOS A PARTIR DE SUBSTANTIVOS


72. A seguir oferece-se umha srie sucinta de substantivos derivados de outros subs-
tantivos, partindo de umha lista de sufixos classificados segundo a sua natureza (populares
ou eruditos) e segundo os diferentes significados que achegam (diminutivo, aumentativo,
etc.). Em cada caso, indica-se a etimologia dos termos.

Sufixos populares com valor diminutivo


73. Comeamos vendo os sufixos populares com valor diminutivo, dispostos por
ordem alfabtica.
-acho (entre outros significados, filhote de animal): corvacho (de corvo), fiacho (de fio), le-
bracho (de lebre), lobacho (de lobo), riacho (de rio), etc.
-alho, -alha, -elho: folhelho rocha argilosa folheada, xisto (ex.: folhelho petrolfero ou xisto
petrolfero, al. lschiefer, ingl. oil shale), fornalha parte de umha mquina onde arde o
combustvel, leitelho soro do leite, leite magro, limalha limaduras ou fragmentos ras-
pados de metal, ramalho, etc.
-ato (para indicar filhote de animal): baleato, cervato, lobato, etc.
-elo, -ela: cadelo, costela (de costa), ruela, varela, etc.
-ete, -eta270: aguieta (de guia), bastonete (clula fotossensvel da retina; cf. cone), caderneta
(de caderno), calheta (de cala angra, enseada), cassete [f] (do fr. cassette pequena
caixa), cureta instrumento cirrgico em forma de colher, para raspagem (do fr. cu-
rette), disquete [f] (de disco), estatueta (de esttua), estilete (de estilo agulha), malhete (de
malho), naveta (de nave), ramalhete (de ramo), regreta (de regra rgua pequena), sineta
(de sino), vareta (p. ex. de vidro, de uso laboratorial), etc.
No mbito do instrumental qumico deparamo-nos com bureta (do fr. burette), pipeta
(dim. de pipa), proveta, vareta (de vara), etc.
No campo da anatomia: falangeta (sin. falange distal); provenientes de diminutivos
franceses em -et(te): bacinete (fr. basinet), plaqueta (fr. plaquette).
-ilho, -ilha: armadilha, baunilha (na origem, dim. cast. vainilla, de vaina banha), bulbilho
(tb., com sufixo erudito, bulbilo), fibrilha (tb., com sufixo erudito, fibrila), massilha
270
Tambm existe a variante -eto, que aparece em termos como corneto lmina ssea situada nas fossas nasais
(< it. cornetto), folheto (< it. foglietto; folheto embrionrio, p. ex.; cf. Ferreiro, 1997: 189), dupleto ou dubleto (1
QUM. Par de eletrons numha ligaom qumica covalente; 2 ASTR./FS. par de linhas associadas num certo espe-
tro, como, p. ex., as duas linhas que formam as linhas D do sdio. Cf. ingl. doublet) ou tripleto (p. ex., tripleto de
nucletidos de um codom).

149
150 - 20. DERIVAOM

massa de vidraceiro (do cast. masilla), pastilha (forma farmacutica), rabilho (atum
Thunnus thynnus)271, rastilho (cast. reguero (de plvora), mecha), etc.
-im, -ina: barretina (de barrete), lagostim272 (espcie Nephrops norvegicus; cast. cigala, ingl.
Norway lobster; de lagosta), selim (de sela), etc.
-inho, -inha (nalgum dos seguintes exemplos, diminutivo lexicalizado)273: colarinho, do-
ninha (Mustela spp.), estrelinha (Regulus spp.), falanginha (tb. falange mdia), tominho
subarbusto Thymus vulgaris (Pt.+Br. tomilho), etc.
-olo, -ola (cf. -olo
, -ola
; cf. -olo, -ola aumentativos): bandeirola, corriola (planta convolvu-
lcea dos gneros Convolvulus ou Calystegia), germolo rebento, portinhola, etc.
-ote, -ota, -oto: baleota, baleote, calota (polar, craniana), filhote (sin. cria), ilhota (de Lan-
gerhans, p. ex.; tb. ilhu), perdigoto, etc.

Sufixos eruditos com valor diminutivo


74. Os sufixos eruditos que a seguir se exponhem apresentam valor diminutivo etimo-
lgico (j em latim), mas drom origem a termos atuais com significado prprio ou distin-
tivo.

-elo, -ela (lat. -ellus, -ella, -ellum): columela, flagelo (< lat. flagrum chicote, azorrague), la-
mela (para preparaons microscpicas; tb. lamnula; dim. do lat. lamina), lenticela, ocelo
(lat. ocellus, dim. de oculus olho), organelo (CIT., organelo citoplasmtico; tb. orga-
nito)274, pedicelo, vitelo, etc.
-culo, -cula (lat. -iculus, -icula): accula, lentcula, ossculo (do ouvido mdio, p. ex.), pan-
culo, retculo, etc.
-ilo, -ila (lat. -illus, -illa, -illum): bulbilo (dim. de bulbo; tb. bulbilho), fibrila (dim. de
fibra; tb. fibrilha), sensila (tb. sensilha), etc.
-ite, -ito (gr. -, sufixo usado em Biologia para formar nomes de realidades anatmicas
e citolgicas elementares ou de pequenas dimensons): dendrite (tb. dendrito; gr.
< rvore), esclerito, esporozoto (gr. animal), esternito, mero-
zoto (gr. parte + animal), organito (tb. organelo), somito, tergito, etc.
Tambm em Mineralogia: cristalito estdio inicial de cristalizaom de um magma.
-olo
, -ola (lat. -olus, -ola, -olum): arterola (relativo a artria), centrolo (relativo a centro),
arola (relativo a rea), bractola, drupola, rosola (PAT., relativo a rosa), traquola (rela-
tivo a traqueia), etc.
-ulo
, -ula
(lat. -ulus, -ula), sufixo para formar termos de sentido especializado, sempre a
partir de umha base latina: animlculo animal microscpico, corpsculo (FS., de corpus
corporis corpo), flsculo (BOT., de flos floris flor), glomrulo (ANAT., de glomus glomeris
271
Alm do atum-rabilho (Thunnus thynnus; cast. atn (rojo), ingl. bluefin tuna), os tundeos (atuns) de maior
importncia comercial som: a albacora (Thunnus albacares; cast. rabil, atn claro, ingl. yellowfin tuna), o (atum)-
gaiado ou listado (Euthynnus pelamis; cast. listado, ingl. skipjack), o atum-patudo (Thunnus obesus; cast. patudo,
ingl. bigeye tuna), o atum-voador ou, popularmente, bonito (Thunnus alalunga; cast. albacora, atn blanco, boni-
to del Norte, ingl. albacore, white tuna) e a merma (Euthynnus alletteratus; cast. bacoreta, ingl. little tunny, little tuna).
Aos tundeos tambm pertence Sarda sarda, de nome vernculo galego-portugus bonito ou sarrajom (cast. bo-
nito, ingl. bonito)
272
Lagostim-do-rio: crustceo malacstraco decpode de gua doce (gneros Astacus e Cambarus; cast. cangrejo
de ro, ingl. crayfish, crawfish), raro na Galiza, mas abundante noutras regions peninsulares.
273
As terminaons -inho e -inha nom tenhem carter diminutivo, entre outras, nas seguintes palavras: andori-
nha, arminho, cominho, espinha, espinho, monho, torvelinho.
274
A forma *organela, construda a partir do plural latino organella, est incorreta.
20. DERIVAOM - 151

novelo), grnulo (de granu grao), lamnula (para preparaom microscpica; tb. la-
mela), lnula (do lat. luna, figura geomtrica), vescula (CIT., de vesica bexiga), etc. O su-
fixo -ula especializou-se no campo da Embriologia (com o valor diminutivo denotativo
de estado embrionrio) e acrescenta-se a razes de palavras de origem latina ou grega:
blstula, gstrula, mrula, plnula (ZOOL., fase larvar), etc.

Sufixos populares com valor aumentativo-pejorativo


75. Existe umha srie de sufixos populares com valor aumentativo-pejorativo, isto ,
que conferem um matiz aumentativo ou umha significaom de carter desfavorvel s res-
petivas palavras a que se associam. No entanto, cabe observar que alguns destes derivados
adquirrom significado prprio (sufixo lexicalizado).

-ao, -aa, -ia275: carnaa, carnia, sargao, fumaa, rabia, vidraa, etc.
-az: agraz, carnaz, cartaz, duraz, lobaz, montaraz, pratarraz, torcaz (do lat. torquace torque,
colar; aplicado palavra pombo para denotar Columba palumbus, o pombo-torcaz, pola
mancha em forma de colar que apresenta no pescoo), vivaz di-se de planta que apre-
senta rizoma, tubrculo, bulbo ou raz tuberosa que emite gemas a cada ano, etc.
-olo, -ola (cf. -olo, -ola diminutivos): caranguejola, fumarola, galinhola, patola, etc.
-om, -ona: abelhom276, arrastom embarcaom de pesca que reboca umha rede de arrastar,
fogom, foguetom277, longueirom bivalve Ensis siliqua, saltom, vespom, etc.

Sufixos populares com valor coletivo


76. Existem vrios sufixos populares com valor coletivo ou abundancial, quer dizer,
que servem para formar nomes que, estando no singular, designam umha pluralidade de
indivduos.

-ada, -ado (agrupamento): enxurrada, folhada conjunto de folhas cadas no solo das flo-
restas que formam umha camada (humfera) (tb. manta (morta); cast. hojarasca; ingl.
leaf-litter), galhada cornos de ruminantes / armaom dos veados, teclado, trovoada, etc.
-om (agrupamento): nervaom conjunto de nervuras ou veias das folhas de umha
planta ou das asas de um inseto, tubulaom conjunto de tubos, venaom conjunto de
veias ou nervuras, etc.
-agem: cablagem conjunto ou instalaom de cabos (eltricos) (a partir do fr. cble), pe-
lagem, plumagem, tubagem conjunto ou instalaom de tubos; este sufixo tambm se
aplica a termos de tipo tcnico, com valor coletivo, de grandeza fsica ou outros: enfer-
magem, ensamblagem (tb. ensambladura), tonelagem, voltagem (de volt < Volta, Ales-
sandro, 17451827), etc.

275
Mas em robalia (de robalo peixe Dicentrarchus labrax), o sufixo -ia tem valor diminutivo.
276
O termo abelhom pode designar: 1 o macho ou zngao das abelhas (gnero Apis); 2 diversas espcies de hi-
menpteros sociais, de grande tamanho e de corpo recoberto de pelos, que pertencem ao gnero Bombus (fa-
mlia Apidae). Nesta segunda aceom, na Galiza abelhom fai-se sinnimo de abesouro, ainda que, em Portugal e
no Brasil, besouro denota qualquer coleptero (Gz. escaravelho).
277
Foguetom: veculo que propulsionado pola impulsom obtida da reaom da matria ejetada, previamente
acumulada no seu interior, utilizado principalmente para transportar satlites artificiais e lan-los numha de -
terminada rbita, para exploraom do espao csmico, etc.
152 - 20. DERIVAOM

-al (lugar plantado de, comunidade vegetal; conjunto de): carvalhal, cravelhal con-
junto de cravelhas (tb. cravelhame), fental (Pt.+Br.: fetal), fiunchal (Pt.+Br.: funchal),
olival, tojal, etc.; instrumental, etc.
-ame, -mia/-ama, -ume/-men: cerume/cermen, cravelhame (tb. cravelhal), cheirume,
dentmia (tb. dentama), madeirame, ossmia (tb ossama), pelame, etc.
-aria (atividade): olaria, ourivesaria, perfumaria, pescaria278, tinturaria, etc.
-dura: dentadura, galhadura cornos de ruminantes / armaom dos veados, tubuladura
conjunto de tubos, etc.
-edo: arvoredo, azevedo, figueiredo, rochedo, vidoedo, etc.
-eiro, -eira: carvalheira, corujeira, formigueiro, gesteira, pedreira, poeira, silveira, termiteiro (Br.
cupinzeiro), urzeira, etc.
-elo (lugar plantado de): ervedelo (de rvedo ou medronheiro), sargadelo (de sarga), etc.
-menta, -mento: armamento, ferramenta, ossamenta, travejamento, etc.

Sufixos eruditos com valor coletivo


77. Os sufixos eruditos com valor coletivo, ou conceitos afins, servem para formar
termos que, estando no singular, evocam umha ideia de pluralidade.

-rio (lat. -arium, exprime coletividade, nome de continente, etc.): animalrio, apirio (do
lat. apis abelha), aqurio (do lat. aqua gua), documentrio filme que serve de docu-
mentaom (cf. adj. documental), herbrio, planetrio (lat. planetarium), oceanrio, ser-
pentrio, termitrio (tb. termiteiro), terrrio, etc.
-oma (a partir de genoma): cnidoma conjunto de cnidas de um cnidrio, genoma con-
junto de toda a informaom gentica de um organismo, plastidoma conjunto dos
plastdios de umha clula, proteoma conjunto de todas as protenas expressas polo ge-
noma, transcriptoma conjunto dos ARNm transcritos a partir do genoma, vacuoma
conjunto dos vacolos de umha clula, etc.
-tura: ciliatura conjunto de clios de umha clula ou organismo, corporatura279, folheatura
(BOT., maneira como se disponhem as folhas nas gemas ou como se apresentam as fo-
lhas novas no incio do desenvolvimento), ossatura, etc.

Sufixos populares que indicam planta ou recipiente


78. Vejamos a seguir um sufixo, de tipo popular, que denota plantas ou recipientes.

-eiro, -eira (rvore que produz fruto / estrutura que contm): ameixeira, bacalhoeiro
(navio), baleeiro (p. ex., embarcaom baleeira), cafeeiro (gn. Coffea), castanheiro, ge-
leira280, hospedeiro (de um parasita), macieira, nespereira, pesqueiro regiom do mar onde
278
Nom confundir pescaria (cast. pesquera, ingl. fishery) com pesqueiro (cast. caladero, ingl. fishing ground,
fishery). O primeiro termo, pescaria, designa a indstria e comrcio pesqueiros (ou das pescas) sediados
numha dada regiom e que exploram um dado recurso; o segundo termo, pesqueiro, denota a regiom do mar em
que abunda um dado recurso (em que se abriga umha determinada espcie) que explora umha pescaria, umha
frota, etc.
279
Exemplo de uso: [O hipoptamo-anao] Distingue-se do hipoptamo-vulgar, principalmente, nom s
pola menor corporatura (comprimento c. 1,75 m, altura 0,751 m, peso 160240 kg) [...]. ( ELBC: s.v. hipo-
ptamo).
280
Geleira: 1 GEOL. Amontoamento de gelo (que pode deslocar-se), nas regions em que a queda de neve ultra-
passa o degelo, glaciar; 2 grande acmulo natural de gelo; 3 cavidade, nas altas montanhas, onde se forma gelo;
20. DERIVAOM - 153

umha dada espcie pescada, pessegueiro, pilriteiro (tb. estrepeiro, espinheiro-alvar; gn.
Crataegus), etc.

Sufixos eruditos que indicam matria, filiaom ou semelhana


79. Os sufixos, de tipo culto, que se verm agora indicam matria ou remetem para a
ideia de filiaom, derivaom, semelhana, etc.

(lat. -ius, -ia), que indica sobretodo gneros de microrganismos, plantas ou animais (es-
-ia
pecialmente, denominaons derivadas de antropnimos): babsia (gn. de protozo-
rios Babesia, de Victor Babe, 18541926, mdico e bacteriologista romeno), begnia
(gn. de plantas Begonia, de Michel Bgon, sc. XVII, governador de Sam Domingos),
theilria (gn. de protozorios Theileria, de Arnald Theiler, 18671936, microbilogo
suo), etc.
(gr. -): eflide mancha na pele exposta luz, eplide tumor, hidtide larva / quisto
-ide
/ tumor, etc.

O sufixo -deo especializou-se em vrios campos cientficos com diversas funons: 1


em Astronomia, posposto ao nome de umha constelaom, designa um enxame de estrelas
cadentes ou meteoroides cujo ponto radiante se situa nessa constelaom, como, por ex-
emplo, os androm(ed)deos (vistos na vizinhana da constelaom de Andrmeda, tambm
denominados bieldeos, por serem restos do cometa de Biela), os gemindeos (constelaom
de Gmeos), os lirdeos (da constelaom de Lira), os oriondeos (de Oron ou Orionte), os
persedeos (de Perseu), etc.; 2 sufixo nomenclatural utilizado nas denominaons paracient-
ficas de grupos zoolgicos com o sentido de famlia de animais (equivalendo ao sufixo
-idae das denominaons cientficas): Ariondeos (= Arionidae), Colubrdeos (= Colubridae),
Feldeos (= Felidae), Homindeos (= Hominidae), etc.; 3 sufixo nomenclatural utilizado nas
denominaons paracientficas de grupos zoolgicos com o sentido de txon animal de
alta categoria (equivalendo ao sufixo -ida das denominaons cientficas): Aneldeos (= An-
nelida), Aracndeos (= Arachnida), Priapuldeos (= Priapulida). Neste ltimo sentido, o su-
fixo zoolgico -deos est a ser cada vez mais substitudo, em benefcio da precisom desig-
nativa, por -idos (Arcnidos, Priaplidos...); 4 indicativo de componente de umha srie de
elementos qumicos: actindeo, lantandeo, nucldeo, etc.

Sufixos eruditos que indicam teoria, propriedade,


afeom ou especialista
80. Vejamos agora uns quantos sufixos que indicam teoria, propriedade, afeom,
tcnica, especialista, etc.

4 no Brasil, frigorfico (aparelho para fabricar gelo).


154 - 20. DERIVAOM

-ico especialista numha disciplina cujo nome finda em -ica: botnico -a (de Botnica),
, -ica
fsico -a (de Fsica), gentico -a (de Gentica)281, informtico -a (de Informtica), matem-
tico -a (de Matemtica), qumico -a (de Qumica), etc.
-ismo (lat. -ismus), sufixo que tanto pode aplicar-se a nomes comuns como a nomes pr-
prios. Consideremos alguns exemplos classificados:

a) Teorias ou doutrinas: cladismo (do gr. ramo), darwinismo (de Darwin),


naturismo (do lat. natura natureza), netunismo (do lat. Neptunus Netuno, deus das
guas), etc.
b) Fenmenos, propriedades, atividades: galvanismo (de Galvani), magnetismo, mes-
merismo (de Mesmer), termalismo, etc.
c) Afeons: daltonismo incapacidade para diferenciar cores (a partir de John
Dalton), mercurialismo intoxicaom por mercrio, psitacismo distrbio da linguagem,
que consiste na repetiom mecnica de palavras ou de frases vazias de sentido para
quem as repete (como fam os papagaios), saturnismo intoxicaom por chumbo (o
chumbo era identificado polos alquimistas com Saturno), etc.
d) Tcnicas: cateterismo (MED., de cateter), etc.

-ista (lat. -ista), sufixo que serve para indicar pessoa que segue umha determinada dou-
trina ou ideologia ou pessoa especialista numha disciplina ou que exerce umha deter-
minada profissom ou especialidade. Exemplos:

a) Doutrinas ou ideologias: cladista partidrio do cladismo, darwinista partidrio do


darwinismo282, genetista partidrio do genetismo, naturista partidrio do naturismo
(cf. naturalista), netunista adepto do netunismo, etc.
b) Profissons ou especialidades. Os termos que apresentam este significado e este su-
fixo podem classificar-se em dous grupos283:

1. Derivados de termos que nom denotam especialidade ou, se a denotarem, que nom
findam em -logia: alquimista (de Alquimia), anatomista (de Anatomia), anestesista (de anes-
tesia; cf. anestesiologista), calista (de calo dureza, sin. de pedicuro), cientista (de cincia), natu-
ralista especialista em Cincias Naturais, esp. Botnica, Zoologia e/ou Geologia (cf. natu-
rista), taxonomista (de Taxonomia; raro: taxlogo), etc.

281
A denominaom correta do, ou da, especialista em Gentica , portanto, gentico -a; na bibliografia luso-bra-
sileira (e tambm na escrita em castelhano), por decalque do ingl. geneticist, v-se freqentemente geneticista,
mas esta soluom deve ser considerada barbarismo censurvel.
282
Nom confundir com darwiniano relativo ou pertencente ao darwinismo: v. 88.1.
283
Observemos que ainda existem, com este significado, outras terminaons: o sufixo, acima tratado, - ico/-ica
(matemtico, etc.), gemetra especialista em Geometria, polmata versado em muitas cincias, sistemata espe-
cialista em Sistemtica...
20. DERIVAOM - 155

2. Derivados, findos em -logista (e em concorrncia com o formante -logo/-loga ), de


termos denotativos de especialidade que findam em -logia284: anestesiologista (de Anestesio-
logia), citologista (de Citologia), climatologista (de Climatologia), criminologista (de Crimino-
logia; tb. criminlogo -a), ecologista (de Ecologia; tb. eclogo -a)285, estomatologista (de Esto-
matologia), ginecologista (de Ginecologia; tb. gineclogo -a), histologista (de Histologia), ma-
lacologista (de Malacologia; tb. malaclogo -a), meteorologista (de Meteorologia; tb. meteor-
logo -a), mineralogista (de Mineralogia), odontologista (de Odontologia; tb. odontlogo -a),
otorrinolaringologista (de Otorrinolaringologia), urologista (de Urologia), vulcanologista (de
Vulcanologia; tb. vulcanlogo -a), etc.

FORMAOM DE SUBSTANTIVOS A PARTIR DE ADJETIVOS


81. Vejamos agora os sufixos mediante os quais se formam substantivos a partir de ad-
jetivos, que se podem dividir em dous grupos: substantivos abstratos e diminutivos especi-
alizados.

Substantivos abstratos
82. A seguir expom-se um conjunto de substantivos abstratos, de tipo erudito ou po-
pular, que provenhem todos de adjetivos. Esta enunciaom segue a ordem alfabtica
dos sufixos.

-eira (sufixo popular que forma nomes abstratos que denotam qualidade, condiom
ou estado): canseira (de cansado), cegueira (de cego), coxeira (de coxo), rouqueira (de
rouco), etc.
-ez, -eza, -ice (lat. -itia; forma nomes abstratos que indicam qualidade, condiom,
etc.): acidez (qualidade de cido), curteza (de curto), fetidez (de ftido), fraqueza (de
fraco), grandeza (fsica) (de grande; cf. cast. magnitud), gravidez (de grvida, cast. emba-
284
Em galego, para denotar especialista em Xlogia concorrem as terminaons -logista e -logo /-loga (estomatolo-
gista,podlogo -a). Exceto (cf. DHLP) nos poucos casos em que apenas possvel a terminaom -logo /-loga (ge-
logo -a, lexiclogo -a, podlogo -a, telogo -a, etc.), ou naqueles mais numerosos em que som possveis as duas,
mas predominam as soluons findas em -logo /-loga (antroplogo -a e antropologista, bilogo -a e biologista,
eclogo -a e ecologista, zologo -a e zoologista, etc.), a terminaom mais produtiva parece ser -logista, a qual
pode ocorrer, nom raro, como soluom nica (citologista, estomatologista, histologista, mineralogista, otorrinola-
ringologista, urologista, anestesiologista, climatologista, etc.) ou como soluom preferente (carcinologista e car-
cinlogo -a, criminologista e criminlogo -a, entomologista e entomlogo -a, ginecologista e gineclogo -a,
liquenologista e liquenlogo -a, malacologista e malaclogo -a, meteorologista e meteorlogo -a, odonto-
logista e odontlogo -a, ornitologista e ornitlogo -a, paleontologista e paleontlogo -a, parasitologista e
parasitlogo -a, vulcanologista e vulcanlogo -a, etc.). A predominncia da terminaom -logista sobre -logo /-
loga muito pronunciada quando se trata de denotar o praticante de umha especialidade (mdica), por oposi -
om ao cientista propriamente dito (cf. DHLP: s.v. -logista), como, por exemplo, na oposiom dermatologista m-
dico ou mdica que trata afeons da pele / raro: dermatlogo -a investigador(a) no campo da Dermatologia.
285
Ecologista ou eclogo o especialista na disciplina cientfica da Ecologia. Nos ltimos tempos regista-se em
galego, por influncia do castelhano, a tendncia para especializar o termo ecologista com o significado de pes-
soa ou grupo que advoga o ecologismo ou ambientalismo, isto , a defesa e conservaom do meio natural frente
poluiom e degradaom ambientais, mas, nesse sentido, deve dar-se preferncia ao termo ambientalista.
156 - 20. DERIVAOM

razada), incerteza (de incerto; cf. cast. incertidumbre), meninhice (de meninho; Pt.+Br.:
meninice), morbidez ou morbideza (de mrbido doente; v. infra morbilidade), mudez (de
mudo), surdez (de surdo), translucidez (de translcido), velhice (de velho), etc.
-ia (este sufixo tnico, de tipo popular ou erudito, forma nomes abstratos que ex-
primem qualidade, estado e, freqentemente, doena): afasia (de afsico), ardentia
(de ardente)286, arritmia (de arrtmico), atonia (de atnico), caquexia (de caqutico), etc.
-idade (lat. -itas -itatis; sufixo de tipo erudito que forma nomes abstratos com o sen-
tido de qualidade, propriedade, estado, etc.)287: absortividade (qualidade de absor-
tivo; PT., absorvncia especfica; cf. absorvidade), mobilidade (de mvel)288, morbili-
dade289 (v. supra morbidez(a)), raridade, etc. Terminam em -ilidade os termos subs-
tantivos derivados de adjetivos findos em -il : contratilidade (de contrtil), ductilidade (de
dctil), etc.
-idom (lat. -itudo -itudinem; sufixo popular que forma nomes abstratos que exprimem
a ideia de qualidade [tb., com outra constituiom, multidom e solidom ou solitude]; cf.
-itude): amplidom (de amplo; tb. amplitude), aptidom (de apto; tb. aptitude), exatidom
(de exato), vastidom (de vasto), vermelhidom (de vermelho), etc.
-itude (lat. -itudo -itudinem; sufixo erudito que forma nomes abstratos que exprimem
qualidade, grau, distncia, etc.; cf. -idom): acritude, altitude (de alto), amplitude, lati-
tude (sobre a base do lat. latus amplo), longitude (v. 213: comprimento ou longura),
etc.
-ismo (lat. -ismus; sufixo de tipo erudito que, aplicado a radicais adjetivos, costuma
empregar-se em terminologia mdica com o sentido de tendncia para ou afeom, e
forma termos relacionados com um adjetivo findo em -ico , -ica
): artritismo disposiom
do organismo a sofrer artropatia (de artrtico), reumatismo conjunto de afeons acom-
panhadas, entre outras manifestaons, de dores nos msculos, nas articulaons e nos
tendons (de reumtico), sadismo modalidade de comportamento sexual (de sdico, a
partir de marqus de Sade290), etc.
-or (sufixo de tipo popular que forma nomes abstratos que exprimem qualidade):
amargor, ardor, dulor, negror, etc.
-ose (gr. -; sufixo de tipo erudito que forma termos do campo da Patologia M-
dica): acidose autointoxicaom orgnica (de cido), arteriosclerose esclerose ou endu-
recimento das artrias (de arteriosclertico), etc.
-ume (sufixo popular que forma substantivos abstratos, sempre do gnero masculino,
que indicam qualidade, estado, etc.)291: azedume sabor acre / acidez do estmago
(de azedo), negrume escuridade, trevas (de negro), etc.
286
Ardentia: 1 fosforescncia martima; 2 ardor.
287
Separam-se algo deste esquema os derivados findos em -iedade (a partir de adjetivos findos em -io: arbi-
trariedade [de arbitrrio], propriedade [de prprio], solidariedade [de solidrio], variedade [de vrio], etc.), em -ei-
dade (diafaneidade, heterogeneidade, homogeneidade, etc.) e divindade (de divino), trindade (de trino) e virgindade
(de virgem).
288
Nalguns casos como o de mvel mobilidade, o derivado nom se forma a partir do adjetivo patrimonial,
mas a partir do eruditismo latino, polo que surgem irregularidades. Mais exemplos deste fenmeno som: geral
generalidade, maduro (tb. maturo, imaturo BIOL.) maturidade, pessoal personalidade.
289
No DHLP, morbidade. Trata-se da relaom entre o nmero de casos de doena e o nmero de habitantes de
um aglomerado populacional.
290
Ou seja, Donatien Alphonse Franois Sade (17401814), escritor francs; o termo sadismo, introduzido
por Richard von Krafft-Ebing (18401902), deve-se ao facto de algumhas personagens da obra de Sade tipi-
ficarem este comportamento sexual.
291
V. 86.1: sufixo -ume para formar deverbais (curtir > curtume, urdir > urdume, etc.).
20. DERIVAOM - 157

-ura (lat. -ura; forma palavras que denotam grandeza, dimensom, medida): altura
(de alto), alvura (de alvo), doura (de doce), espessura (de espesso), grossura (de grosso),
largura (de largo, cast. ancho, anchura), longura (de longo; sin. de comprimento; v.
213: longitude), etc.

Diminutivos especializados
83. Tambm derivam de adjetivos certos substantivos em -ete, -eta, em -inho, -inha e em
-olo, -ola, os quais formam termos diminutivos que adquirem um valor especializado.

-ete, -eta (lat. -ittus, -itta; sufixo de tipo popular, originariamente com valor diminutivo,
que forma nomes distintivos ou prprios a partir de nomes de cores): branqueta certo
tipo de tecido ou pano (de branco), verdete carbonato ou acetato de cobre que se
forma por alteraom da superfcie de objetos de cobre (de verde), etc.
-inho, -inha (tb. -ilho, -ilha, -ito, -ita; sufixos de tipo popular, na origem diminu-
tivos, que formam substantivos a partir de adjetivos cromticos): negrilho olmo, ne-
grinha certa espcie de pxaro / certa planta herbcea da famlia das Ciperceas, ne-
grinho certa variedade de uva tinta, negrita tipo de traos muito mais fortes do normal,
usado em destaques tipogrficos, vermelhinho pxaro Carduelis cannabina (tb. pin-
tarroxo), etc.
-elhom, -ilhom, -olo (a partir de nomes de cores): verdelhom ou verderolo (pxaro Car-
duelis chloris), etc.

FORMAOM DE SUBSTANTIVOS A PARTIR DE VERBOS


84. Entre os nomes que provenhem de verbos (deverbais)292, cabe distinguir entre os
regressivos e os progressivos. A seguir estudaremo-los separadamente.

Deverbais regressivos
85. Os deverbais regressivos (denominados tambm derivados imprprios, derivados
ps-verbais) som aqueles que surgem por truncamento de um verbo sem que se produza a
adjunom de qualquer verdadeiro sufixo (embora sim de algumha terminaom especial).
Os deverbais regressivos galegos findam em -a, -e, -eio e -o (exemplos: alcanar > alcance, ar-
quear dobrar em arco > arqueio, bloquear > bloqueio, cevar > ceva [tb. cevagem], degelar > de-
gelo, derivar > deriva [deriva gentica, p. ex.], enxertar > enxerto, escapar > escape, girar > giro,
rastrear > rastreio). Revela-se de interesse considerarmos a seguir alguns casos em que o ga-
lego fai uso de derivados regressivos que desconhece o castelhano e, ao contrrio, alguns
casos em que o galego nom recorre aos regressivos, enquanto sim o fai o castelhano.

a) Derivado regressivo galego desconhecido em castelhano (que pode recorrer a


outro derivado regressivo ou a um derivado progressivo): amontoar > amontoa (AGR.),
apanhar > apanha (colheita [na Agricultura, p. ex.] ou captura [na Pesca, p. ex.]), coar
> ca (tb. coaom), despejar > despejo (despejo de resduos, produto de despejo resduo, pro-

292
Na bibliografia sobre Morfologia, o termo deverbal por vezes fai-se sinnimo de derivado verbal regressivo,
aceom restrita que aqui desconsideramos.
158 - 20. DERIVAOM

duto de excreom do metabolismo, p. ex.; tb. despejamento; cf. cast. vertido de residuos),
desviar > desvio (p. ex.: desvio-padrom; cast. desviacin tpica), empuxar [como sinnimo
de empurrar; cf. puxar] > empuxo293 (cast. empuje), fabricar > fabrico (tb. fabricaom),
mergulhar > mergulho, ordenhar > ordenha (tb. ordenhaom, mungida, mungidura; cast. or-
deo), piorar > piora (tb. pioramento), pousar > pouso (de um helicptero ou balom, p.
ex.; sin. descida, cast. descenso), preparar > preparo (tb. preparaom), recuar > recuo (tb. re-
cuada, de umha arma, p. ex.; cast. reculada), regar > rega (junto com irrigaom, no m-
bito da Agricultura; cast. riego)294, restaurar > restauro (tb. restauraom), salgar > salga
(tb. salgaom, salgadura; cast. salado, salazn), etc.295

b) Derivado progressivo em galego e regressivo (ou diferente progressivo) em caste-


lhano. Em geral, o galego recorre com menos freqncia que o castelhano ao procedi-
mento da derivaom regressiva a partir de verbos para indicar processo natural ou
operaom tcnica, preferindo normalmente a derivaom progressiva (em que, por
vezes, som possveis dous ou mais sufixos diferentes; v. 86): amostragem ou sondagem
(cast. muestreo, sondeo, ingl. sampling), apontamento (cast. apunte), arqueaom mediom
da capacidade de umha vasilha arqueada / determinaom da capacidade de um navio
para carga (cast. arqueo)296, bandeamento (de cromossomas; tb. bandeio), bombar-
deamento (tb. bombardeio; cast. bombardeo, ingl. bombardment), bombeamento ou bom-
bagem (cast. bombeo), branqueaom, branqueamento ou branqueadura (cast. blanqueo),
cabimento (cast. cabida), carregamento (tb. carga; vb. cargar), cobrana (cast. cobro), cri-
aom (de animais; cast. cra, ingl. breeding), contagem (de clulas, p. ex.; cast. recuento,
ingl. counting), cortejamento (ZOOL., entre animais; tb. corte; cast. cortejo, ingl. courtship),
derramamento (sangneo, de blis, etc.; tb. derrame), descolagem (de umha aeronave;
cast. despegue), desfasagem ou desfasamento (FS. diferena de fase entre dous fenmenos
peridicos da mesma espcie; cast. desfase), deterioraom ou deterioramento (cast. dete-
rioro, ingl. deterioration), focagem (Br. enfoque; cast. enfoque, ingl. focusing), formataom
(INFORM.; cast. formateo, ingl. formation), gotejamento (cast. goteo), melhoramento (como
atividade planificada, que se projeta sobre um objeto, p. ex.: melhoramento gentico;
como fenmeno [espontneo]: melhoria; sade de umha pessoa: melhora; nos trs
casos, cast. mejora), pagamento (cast. pago), purgaom (cast. purga), repartiom ou repar-

293
Empuxo: 1 ASTR. Fora exercida num veculo reaom na direom do seu movimento, e resultante da eje-
om de gases da combustom, ou de ions, ou de fotons; 2 FS. num corpo imerso num fluido, sujeito aom da
gravidade, fora que age para cima com mdulo igual ao peso do volume do fluido deslocado polo corpo, em-
puxo arquimediano.
294
No campo da Fisiologia, com referncia circulaom sangnea local de um rgao ou tecido, h de empre -
gar-se unicamente o termo irrigaom (cf. cast. riego sanguneo).
295
O caso de curar particular, porque em galego s dispom de derivado regressivo (cura), enquanto em cas-
telhano existe um derivado regressivo e outro progressivo (cast. cura ou curacin).
296
Observe-se que este uso corresponde a umha operaom tcnica; quando se trata da mera aom (e efeito)
de arquear, no sentido de dobrar em forma de arco, emprega-se o regressivo arqueio.
20. DERIVAOM - 159

timento (cast. reparto), subministraom ou fornecimento (cast. suministro), tomada (de


um medicamento, p. ex.; cast. toma), etc.

Deverbais progressivos
86. Entendemos por deverbais progressivos aqueles substantivos derivados de verbos
que se formam por intervenom de um verdadeiro sufixo. Distribuimo-los em dous
grupos, segundo designarem 1) aom e efeito ou operaom tcnica, e 2) agente, instru-
mento (de umha operaom tcnica)297.

86.1. Designativos de aom e efeito e de operaom tcnica 298


-ada, -ida (derivados mais prprios da lngua comum do que da cientfica): a batida (do
coraom, dos clios e flagelos, p. ex.; tb. o batimento), a corrida (corrida aos armamentos,
corrida tecnolgica, p. ex.; v. 213: carreira/corrida) a descida, a fugida, a medida (tb. a me-
diom), a mordida (ODONT.), a mungida (tb. a mungidura; sin. a ordenha ou ordenhaom),
a parada (tb. a paragem; p. ex.: paragem cardaca), a pesada (tb. a pesagem), a picada (de
inseto, p. ex.), a recuada (tb. o recuo), a sacada (ex.: rede de sacada), a subida, a tomada
(cast. toma), etc.299

-agem (lat. -aticum; sufixo de tipo popular, muito produtivo, que equivale freqentemente
ao castelhano -ado na habilitaom de particpios de passado): amostragem, aterragem,
calandragem, clonagem, contagem, cromagem, curetagem, descolagem, desfasagem (tb. desfa-
samento), dosagem e sobredosagem (tb. doseamento; do verbo dos(e)ar, cf. dosificar), ensi-
lagem (tb. silagem), escalagem (do peixe), escovagem (cast. cepillado), filetagem (do peixe,
p. ex.), filmagem, focagem, lavagem, moagem (tb. moedura e moenda), pesagem (tb. pe-
sada), prensagem, raspagem, secagem, soldagem (tb. soldadura), sondagem, tiragem (edito-
rial; cast. la tirada), etc.300

-om (lat. -tionem; com as variantes -som, -tom e -xom): sufixos de tipo popular que, pre-
sentes em vocbulos cultos e especializados, exprimem a aom do verbo e o resultado
ou efeito desta aom (ou operaom tcnica). Distinguimos entre os termos que nom
apresentam vogal temtica e os que sim a tenhem: -aom (tema latino em -a-) e -iom
(tema latino em -i-).

297
Um outro grupo de substantivos deverbais progressivos, mas de somenos importncia para a linguagem ci-
entfica, o constitudo polos nomes findos em -doiro (Pt.+Br. tb. -douro) que indicam lugar onde se exerce a
aom denotada polo verbo: ancoradoiro, comedoiro lugar onde comem animais (cf. sala de jantar, refeitrio),
embarcadoiro, miradoiro, sangradoiro parte interna da articulaom do brao, onde se fazia a sangria, sorvedoiro
redemonho no mar ou num rio, etc.
298
Recorde-se que em galego-portugus, diferentemente do que acontece em castelhano, nom se pode habili -
tar o particpio de passado como substantivo denotativo de operaom tcnica, polo que muitos dos termos
galegos enunciados nesta secom correspondem a termos castelhanos findos em -ado (particpios): v. 64.4.
299
No caso de olhar > o olhar / a olhada, aprecia-se especializaom semntica, pois o olhar (infinitivo habilitado
como substantivo) indica a simples aom de olhar, enquanto olhada (derivado progressivo) indica um olhar
fugaz, umha olhadela.
300
Nem sempre os substantivos findos no sufixo -agem indicam aom. Assim, p. ex., malhagem nom provm de
verbo, mas do substantivo malha, e nom denota aom, mas tamanho da malha (de umha rede de pesca); em
cablagem e tubagem, o sufixo indica conjunto, instalaom de (cabos ou tubos).
160 - 20. DERIVAOM

a) Sem vogal temtica (termos emprestados do latim que correspondem a verbos ga-
legos): absorom (cf. absorver), adjunom (cf. adjuntar), dissoluom (cf. dissolver), eletro-
cuom (cf. eletrocutar; Pt.+Br. ele(c)trocusso), evoluom (de evoluir ou evolucionar), ma-
nutenom (de manter conservar; v. 222: mantimento/manutenom), poluom (cf. po-
luir; v. infra poluiom301; cf. cast. polucionar), secreom (cf. segregar), sudaom (cf. suar;
cast. sudoracin), torom (e destorom [ZOOL.], distorom, etc.; de torcer), etc.
Notem-se os findos em -(c)om: decocom302 (relacionado com cozer), desinfeom (de
desinfetar), difraom (de difratar), refraom (de refratar), etc.
Notem-se os terminados em -faom (< lat. -factionem < facere fazer): arefaom desse-
caom das substncias que ham de ser reduzidas a p, calefaom, liquefaom (de lique-
fazer; cf. liquaom: 221), putrefaom, rarefaom (FS., de rarefazer), rubefaom
(PAT./PEDOL.), torrefaom (p. ex.: torrefaom do caf, do cacau, do tabaco; de torrefazer),
tumefaom (PAT., de tumefazer), etc.
Atente-se nos findos em -jeom (ou na sua variante semierudita -jeiom), do latim
-jectione (de jectare lanar), pois em galego, de harmonia com a etimologia e com as
outras lnguas modernas, a srie regular na sua totalidade, incluindo o freqente-
mente ignorado, por falta de apoio do castelhano, rejeitar > rejeiom (*rejeitamento, *re-
jeite, *rejeito)303. Assim: dejeom (de dejetar), ejeom (de ejetar, do lat. ejectione aom de
expulsar ou expelir), injeom (de injetar), objeom (de objetar), projeom (de projetar),
rejeiom (de rejeitar; cf. ingl. rejection; p. ex., MED., rejeiom de um tecido aps um trans-
plante), sujeiom (de sujeitar), etc.304
Terminados em -som: adesom (de aderir), coesom (de coerir; adj.: coeso)305, colisom (de
colidir), contusom (de contundir), eclosom (de eclodir), erosom (de erodir), explosom (de
explodir), extorsom (de extorquir), fusom (de fundir; com o significado de soldar, unir
tb. se emprega fusionar), tensom (de estender ou retesar), etc.
Terminados em -ssom: fissom, precessom (ASTR./FS.), pressom, recessom (ASTR.; p. ex., re-
cessom das galxias), regressom (p. ex., funom de regressom), etc.
Terminados em -tom: digestom (de digerir), gestom (de gerir), ingestom (de ingerir), su-
gestom (de sugerir ou sugestionar), etc.
301
Poluom, alm de significar, como poluiom, ato ou efeito de poluir (v. 225), tambm denota a ejacula-
om espontnea de esperma.
302
Decocom:1 FARM. Operaom de extrair os princpios ativos de umha substncia vegetal por contacto mais
ou menos prolongado com um lquido em ebuliom; 2 FARM. o produto lquido dessa operaom, decocto.
303
Mas existe rejeito (de falha) (sin. rejeiom de falha), como termo geolgico especfico, para denotar o desloca-
mento relativo dos lbios de umha falha.
304
Na realidade, esta srie conhece umha exceom, ainda que de somenos importncia para a linguagem cien-
tfica: enjeitar > enjeitamento abandono dos filhos ou filhotes por parte dos progenitores (p. ex. tb. abandono
do ninho em que tocou o home por parte dos pxaros progenitores).
305
Observe-se o contraste entre os verbos galegos que motivam estes deverbais progressivos (incluindo os j
vistos ou ainda por ver nesta secom adir, coerir, colidir, distorcer, eclodir, explodir, gerir, poluir, etc.) e os corres-
pondentes castelhanos (adicionar, cohesionar, colisionar, distorsionar, eclosionar, explosionar, gestionar, polucionar,
respet.), que, na realidade, som derivados de substantivo (verbos denominais): v. 95.
20. DERIVAOM - 161

Terminados em -xom: conexom (de conectar), deflexom (de defletir), flexom (de fletir ou
flexionar; cf. msculo flexor), inflexom (de infletir; cf. ponto de inflexom), reflexom (FS., re-
fletir; com o significado de ponderar, tb. reflexionar), etc.

b) Com vogal temtica:


Termos findos em -aom (tema de latim em -a-): acetilaom (de acetilar), acidulaom
(de acidular), automatizaom (tb. automaom; cf. ingl. automation), cauterizaom (de
cauterizar), colocaom (de colocar; p. ex.: colocaom em funcionamento [de um aparelho],
al. Inbetriebnahme, cast. puesta en funcionamiento), criaom (de criar), degeneraom (de
degenerar; tb. degenerescncia [FS./MED.]), escoriaom (de escoriar), evisceraom (do peixe,
p. ex.; de eviscerar), extravasaom (de extravasar; tb. extravasamento), fiaom (de fiar;
lngua popular: fia), hibridaom (de hibridar), incubaom (de incubar), lactaom (tb. alei-
tamento e lactncia), laminaom (de laminar), lixiviaom (de lixiviar), marcaom (de
marcar), nidificaom (de nidificar), refinaom (de refinar), revelaom (de umha pelcula
fotogrfica, p. ex.), seqestraom306 (de seqestrar), solidificaom (de solidificar), sugilaom
(de sugilar contundir ou produzir equimose), etc.307 Atente-se nos derivados de nomes
prprios, como galvanizaom (de galvanizar, de Luigi Galvani, fsico e mdico italiano,
17371798), pasteurizaom (de pasteurizar, de Louis Pasteur, qumico e bacteriolo-
gista francs, 18221895).
Termos findos em -iom (tema de latim em -i-): adiom (de adir ou adicionar), afe-
riom (de aferir graduar; p. ex., balom de aferiom, cast. matraz de enrase), deglutiom (re-
gular, de deglutir; cf. cast. deglucin), ebuliom (de ebulir), mediom (de medir; tb. me-
dida), micturiom (do verbo lat. mingere urinar; sin. micom), parturiom (lat. parturire
querer parir, estar para parir), poluiom (de poluir; v. supra poluom), etc.

-dura (lat. -ura; sufixo erudito que indica aom e efeito e procedimento tcnico; com as
variantes -adura, -edura e -idura): acanaladura, curtidura (tb. curtiom, curtimento, cur-
tume), envasadura (tb. envas(ilh)amento), envernizadura (tb. envernizamento), forjadura
(tb. forjagem e forjamento), moedura (tb. moagem e moenda), mungidura, semeadura
(MICROB.; ala de semeadura), soldadura (tb. soldagem), urdidura (tb. urdimento, urdume),
varredura (tb. varrimento), vertedura (mas cf. despejo de resduos), etc.

-mento (lat. -mentum; com a rara variante -menta): sufixo de tipo popular que indica
aom e efeito e operaom tcnica; podem distinguir-se os derivados com vogal te-
mtica a (termos procedentes de verbos da primeira conjugaom) dos que apre-
sentam vogal temtica i:

306
Observe-se a diferena de significados, na lngua especializada, entre o termo regressivo seqestro e o pro-
gressivo seqestraom: seqestro: PATOL. Porom de tecido morto, principalmente de tecido sseo, que, no de-
curso de necrose, foi afastado do tecido sao; seqestraom: QUM. Remoom efetiva de ions de umha soluom
mediante a sua coordenaom com outro tipo de iom ou molcula para formar complexos que nom apresen -
tam o mesmo comportamento qumico que os ions originais.
307
Nem sempre estes termos tenhem o correspondente verbo galego, j que se trata de formas analgicas: ce-
ratinizaom, cutinizaom, vesicaom, etc.
162 - 20. DERIVAOM

a) Termos em -amento: acabamento, afloramento (tb. afloraom), bombardeamento


(tb. bombardeio), cortejamento, derramamento (tb. derrame), descabeamento (do peixe, p.
ex.), desfasamento (tb. desfasagem), enlatamento, escoamento, forjamento (tb. forjadura e
forjagem), melhoramento (tb. melhoria, v. supra), rasgamento (tb. rasgadura, rasgom), res-
friamento, etc.
b) Termos em -imento (e -imenta): aparecimento (tb. apariom), arrefecimento, bati-
mento (tb. batida), curtimento (tb. curtiom, curtimenta, curtidura, curtume), desprendi-
mento, recobrimento, revestimento, varrimento (tb. varredura; Gz.+Pt. microscpio eletrnico
de varrimento / Br. ~ de varredura), etc.

-om (sufixo de tipo popular, de pouca significaom cientfica, que indica aom repentina
ou violenta): empurrom, rasgom (tb. rasgadura e rasgamento), puxom, etc.

-ume (sufixo popular de pouca produtividade que indica aom e efeito): curtume (de
curtir; tb. curtiom, curtidura, curtimento), tapume (de tapar), urdume (de urdir; tb. urdi-
dura, urdimento), etc.308

86.2. Designativos de agente ou instrumento


(de umha operaom tcnica)
-deira (sufixo popular que forma substantivos que denotam aparelho (eletrodomstico)
ou animal/planta enquanto agente de umha aom [para alm de agente na lngua
comum, aplicado a pessoas: carpideira, tecedeira, vendedeira, etc.]): batedeira, fritideira
(Pt.+Br. fritadeira; cf. frigideira recipiente para frigir ou fritir), torradeira, etc.; trepadeira
(planta; cast. enredadera), trepadeira ave do gn. Certhia, trepadeira-azul ave do gn.
Sitta, etc.

-dor/-dora, -sor/-sora, -tor/-tora/-triz (os sufixos -dor/-dora, de tipo popular, e -sor/-


sora, -tor/ -tora/-triz, de tipo semierudito, procedentes do latim -tore, servem originaria-
mente para formar adjetivos, muitos dos quais from habilitados como substantivos
para indicar instrumento, dispositivo, aparelho, etc.) 309: acelerador (p. ex.: acelerador
de partculas), agrafador (cast. grapadora), amortecedor (cast. amortiguador), aspirador
(cast. aspiradora), bissetor e bissetriz plano ou linha que divide umha superfcie ou
corpo geomtrico em duas partes iguais, causador (mais freqente que causante), co-
lecionador (cast. coleccionista), coletor cano principal de esgoto, a que se unem canos se-
cundrios, computador (cast. ordenador ou computadora), condensador, conversor,
308
Outros sufixos que servem para formar substantivos deverbais designativos de aom e efeito, mas os quais
apresentam pouca ou nula importncia para a linguagem cientfica, som -ana (cobrana, lavrana, lembrana,
matana, mudana, etc.), -dela (chamuscadela, escaldadela, olhadela, etc.) e -eira (sementeira [AGR.; tb., p. ex., de fer-
mentos no fabrico do queijo; cf. semeadura em MICROB.: ala de semeadura ou ala bacteriolgica).
309
Embora sem relaom direta com a lngua especializada, poder ser interessante ter em conta que em gale-
go-portugus, diferentemente do que acontece em castelhano, o sufixo -dor nunca se utiliza com bases verbais
para denotar o lugar onde se exerce umha aom: cast. comedor sala onde se come > gal. sala de jantar (ou refei-
trio ou cantina; cf. comedoiro lugar onde comem os animais), cast. mirador lugar donde se mira > gal. mira-
doiro ou mirante, cast. probador cubculo onde, numha loja, se prova a roupa > gal. cabina (de provas), cast. reci-
bidor sala de entrada > gal. antessala, etc.
20. DERIVAOM - 163

dador(a) / recetor(a) (MED., de rgaos no quadro de transplante; Br. doador -a; cast. do-
nante), dador / aceitador (ELET., de eletrons...; Br. doador; cast. dador/aceptor), desencade-
ador (cast. desencadenante), destruidor navio de guerra (mais freqente que destrutor),
exsicador recipiente para secar substncias, como, no laboratrio, o de gel de slica,
grelhadora, guiador pea metlica que dirige os movimentos dos automveis, bicicletas,
etc., indicador, misturadora, retentor, secador (de cabelo, p. ex.), tectriz (1 ZOOL. Cada
umha das penas que recobrem a cauda e as asas das aves; 2 ANAT. cada umha das l-
minas que constituem a parte posterior do osso frontal), trator, etc.

Repare-se nos termos motor, motora e motriz (p. ex.: fora eletromotriz, mas, num com-
boio, locomotiva [cast. locomotora]). A partir de decompor, forma-se o eruditismo decompositor
(ECOL., organismo que ocupa a base da pirmide trfica de umha comunidade e decompom
os resduos orgnicos), e a partir de conter, contentor (cast. contenedor, ingl. container).

FORMAOM DE ADJETIVOS A PARTIR DE SUBSTANTIVOS


(E DE ADJETIVOS)
87. Umha vez tratada a formaom de substantivos derivados, comecemos agora a ver a
de adjetivos derivados. Nesta secom referiremo-nos aos adjetivos derivados de substan-
tivos e de outros adjetivos; na secom seguinte trataremos os derivados de verbos. Em
todos estes casos, depararemos com a intervenom de sufixos adjetivadores que possibi-
litam a transcategorizaom.
A maioria destes adjetivos indicam relaom ou pertena, mas tambm h alguns que
exprimem abundncia ou qualidade. Vejamo-los a seguir por separado.

Relaom ou pertena
88. Estes sufixos significam, basicamente, relaom ou pertena e, portanto, equi-
valem a relativo a ou pertencente a. Os adjetivos derivam de substantivos mediante os
sufixos seguintes:

88.1. Sufixos com a


-ceo, -cea (lat. -aceus -acea; sufixo de tipo culto): butirceo (tb. butiroso; QUM. ORG., do lat.
butyrum manteiga), furfurceo (tb. furfreo; do lat. furfur farelo), ostrceo (do lat. ostrea
> ostra, por sinrese), rosceo (lat. rosaceus < rosa), setceo (do lat. saeta > seta, por sin-
rese), etc.

-al (lat. -alis; sufixo de tipo culto): arsenical (< lat. arsenicon < gr. ou forte, vi-
goroso), coxal (< lat. coxa), gengival (de gengiva), gravitacional (tb. gravtico; p. ex.,
campo gravitacional), laboratorial (de laboratrio), lingual (< lat. lingua lngua), queixal
(dente queixal: sin. dente molar), sazonal (de sazom; sin. de estacional), vesical (< lat. ve-
sica bexiga), etc.
Repare-se na terminaom -oidal (relacionada com -oide; v. 64.2b): esferoidal (de esfe-
roide), helicoidal (sin. de helicoide), trapezoidal (sin. de trapezoide), etc.
164 - 20. DERIVAOM

-ano, -ana (ou -iano, -iana)


O sufixo -ano, -ana (com a variante -iano, -iana, em que o i pertence ao radical do nome
na sua forma latina) aplica-se sobretodo a nomes prprios. A maioria dos termos for-
mados com este sufixo provenhem de antropnimos, uns quantos de topnimos e o resto
de nomes comuns. Vejamos os seguintes exemplos distribudos nestes trs grupos:

a) Termos derivados de um antropnimo (ou nome prprio de pessoa), in-


cluindo os nomes dos planetas: arquimediano (de Arquimedes; p. ex., empuxo ar-
quimediano), browniano (de Brown; p. ex., movimento browniano), darwiniano (de
Charles Darwin), galileano (de Galileu Galilei), hennigiano (de Willi Hennig), jo-
viano (ASTR., do lat. Iupiter Iovis Jpiter)310, netuniano relativo ou pertencente a Ne-
tuno, newtoniano (de Isaac Newton), etc.

b) Termos derivados de um topnimo, a maioria habilitados como substan-


tivos. Estes costumam ser termos de Estratigrafia, Pr-Histria ou Geologia: apala-
chiano (GEOL., dos Apalaches), bactriano (de Bactriana, regiom histrica da sia
Central; p. ex., camelo bactriano), caledoniano (GEOL., de Calednia, nome romano de
parte da Esccia atual), permiano (GEOL., de Perm, Rssia), etc.

c) Outros termos derivados de nomes comuns: bacteriano (de bactria), clitori-


diano relativo ou pertencente ao cltoris ou clitride (tb. clitordeo), mentoniano re-
lativo ao mento (menos recomendvel: mental), pelviano relativo ou pertencente
pelve (tb. plvico; ex., cavidade pelviana), reptiliano (derivado do adjetivo rptil), etc.

Observe-se a correspondncia (nem sempre sinonmica) do sufixo -ano, -ana


(ou -iano, -iana) com o sufixo -al: craniano pertencente ou relativo ao crnio
(caixa craniana, calota craniana, ndice craniano, nervo craniano, etc.) / cranial vol-
tado em direom ao crnio, diluviano / diluvial, tarsiano / tarsal (tb. trsico), etc.

-ar (lat. -aris; sufixo de tipo culto): capilar (< lat. capillus < caput cabea + pillus pelo, ca-
belo; p. ex., tubo capilar), elementar (de elemento), jugular (< lat. jugulus pescoo, gar-
ganta, p. ex., veia jugular), larvar (de larva; tb. larval, larvrio), rudimentar (de rudi-
mento), salivar (tb. salival; do lat. saliva), etc.311

-rio, -ria (de tipo culto312): arbitrrio (de arbtrio), avirio prprio das aves (do lat. avis;
p. ex., gripe aviria ou gripe das aves; cf. subst. avirio paxareira), calcrio (< lat. calx -cis
310
Por extensom, dito dos quatro planetas gigantes Jpiter, Saturno, rano e Netuno, de caratersticas co-
muns, por oposiom aos planetas menores, ditos terrestres ou telricos (do tipo da Terra). O adjetivo jovial (<
lat. jovialis de carter alegre, amigo da alegria) deve-se aos astrlogos terem atribudo umha influncia benfi-
ca queles que nasciam sob o signo de Jpiter.
311
Em geral, o sufixo -ar mais produtivo em galego do que em castelhano para formar adjetivos derivados de
substantivos, de modo que em galego som freqentes adjetivos assim derivados que nom conhecem correlato
em castelhano (onde nestes casos tendem para usar-se os sufixos -al ou -ario): alimentar (de alimento; p. ex., ca-
deia alimentar, indstria alimentar, regime alimentar), complementar (tb. complementrio; de complemento), condi-
mentar (de condimento), elementar (de elemento), sedimentar (de sedimento; p. ex., rocha sedimentar), segmentar
(tb. segmentrio; de segmento), suplementar (tb. suplementrio; de suplemento), etc.
312
Existe a variante -reo em palavras como nectreo relativo ou semelhante ao nctar, diferente do substanti-
vo nectrio rgao glandular situado especialmente na flor que produz nctar.
20. DERIVAOM - 165

cal; p. ex., rocha calcria313), dentrio (de dente; p. ex.: clnica dentria, frmula dentria),
embrionrio (de embriom), formulrio (de frmula), orbitrio (tb. orbital; de rbita), pa-
rasitrio (de parasita), pecurio (relativo a pecuria criaom de gado, do lat. pecu gado,
rebanho), pigmentrio (de pigmento), etc.

88.2. Sufixos com e


-ento, -enta (sufixo de tipo popular): balorento (Pt.+ Br. bolorento), calorento, febrento, ferru-
gento, gordurento (tb. gorduroso), poeirento, suculento, etc.

-eo,
-ea (< lat. -ius -ia ou -eus -ea; sufixos tonos de tipo culto): areo (< lat. aereus), caro-
tdeo relativo ou pertencente cartida, etreo, frreo (de ferro)314, hercleo (< Hrcules;
p. ex., braos hercleos), lcteo da natureza do leite (tb. lctico; cf. cido lctico)315, sseo
(de osso), plmbeo da natureza do chumbo, purpreo (< lat. purpureus), sulfreo da na-
tureza do enxofre (do lat. sulphur -uris), vtreo (< lat. vitrum -i), etc.316

-s, -esa (sufixo de tipo popular): pedrs salpicado de preto e branco na cor, siams (de
Siame; p. ex., irmaos siameses, gato-siams), etc.

88.3. Sufixos com i


-ico,
-ica
(< lat. -icum -ica)317 e -aco, -aca (< grego - -):
, -ica
Os sufixos tonos -ico e -aco, -aca, de tipo culto, servem para formar um
grande nmero de termos que a seguir classificamos (alguns deles som usados,
tambm, substantivados).

1) Casos gerais

-ica
Em -ico, : lpico (tb. alpino; do topnimo Alpes), cardtico relativo ou pertencente
cardite318, crpico e metacrpico (ossos; tb. (meta)carpiano), clrico (de cloro), estpico
(de estepe; nom existe em galego *esteprio), gravdico prprio da gravidez ( MED.), grav-
tico prprio da fora da gravidade ( FS.; tb. gravitacional). Do gentlico magnsio (corres-
pondente ao topnimo Magnsia), habilitado como substantivo, formou-se o adjetivo
magnsico.

313
Calcrio, como substantivo, significa GEOL. rocha constituda essencialmente por carbonato de clcio
(equivalendo ao termo cast. caliza) ou ZOOL. esponja de espculas calcrias; como adjetivo, calcrio significa
que contm clcio, da natureza do cal ou relativo ao calcrio.
314
Cf. frrico (QUM. INORG.) e ferrenho semelhante ao ferro, na cor ou na dureza / duro, inflexvel, intransigente,
frreo (ex.: vontade ferrenha).
315
Os preparados alimentcios elaborados com leite som os lacticnios.
316
Casos especiais (por recuperaom de fonema etimolgico) som: clitordeo (de cltoris [ou clitride!]), cocc-
geo (ANAT., de cccix osso por que termina a coluna vertebral < gr. - cuco, pola semelhana do
osso com o bico desta ave), corpreo (do lat. corpus -oris corpo), ebrneo (< lat. eburneus < ebur marfim), etc.
317
Consulte-se tambm o sufixo nomenclatural -ico empregado na linguagem da Qumica no 161.
318
Veja-se, mais adiante, cardaco (tb. cardial).
166 - 20. DERIVAOM

Repare-se nos seguintes casos que apresentam um claro paralelismo:


-ase ==> -sico: litase ==> litisico (tb. base ==> bsico, fase ==> fsico, etc.)
-asia ==> -sico: displasia ==> displsico
-esia ==> -sico: analgesia ==> analgsico319
-ise ==> -sico: hemoptise ==> hemoptsico320

Em -aco, -aca321: afrodisaco (de afrodisia < Afrodite, deusa grega)322, ambrosaco (de am-
brosia), cardaco (do gr. ), celaco relativo ou pertencente ao intestino ou abdome
(do gr. ventral, de ventre), elefantaco atacado de elefantase, helaco (gr.
solar), hipocondraco (de hipocondria), ilaco (de lio), manaco (de mania), pso-
raco (que padece psorase), etc. Repare-se na distinom entre amonaco relativo ou perten-
cente ao gs de frmula NH3 (de Ammon [Lbia]; p. ex., gas amonaco) e amnico relativo
ou pertencente ao radical amnio ou ao iom amnio (NH4+) (v. 240).

2) Casos especiais

a) Recuperaom do fonema etimolgico


-ica
Em -ico, : espasmdico (do gr. < - espasmo, convulsom), her-
ptico (de herpes < gr. o que se estende, de arrastar-se, deslizar, pola forma
em que se disseminam as lesons herpticas pola superfcie do organismo), etc.323
Repare-se na alternncia -x- / -ct- (v. 38): dimctico (ECOL., derivado de dimixia), pan-
mctico (ECOL., derivado de pan-mixia).

b) Sncope
algbrico (de lgebra), bntico (tb. bentnico324; da raz bent- < gr. profundidade;
cf. ingl. benthal, benthonic, benthic), clico (da raz col- < clon parte do intestino grosso),
fardico (de Faraday), etc.

319
Ainda que na bibliografia tambm se registem termos como analgtico ou displstico, com t, eles devem con-
siderar-se mal formados ou nom preferentes (at porque, p. ex., convm diferenciar entre neoplsico [< neopla-
sia formaom de um tecido novo de origem patolgica, tumor] e neoplstico [< neoplastia restauraom de te-
cidos orgnicos destrudos, por aderncia ou autoplastia]).
320
Cf. crise ==> crtico, lise ==> ltico. Termo sinnimo de hemoptsico hemoptico.
321
Repare-se que em galego o acento recai na penltima slaba; em castelhano, em troca, os termos com este
sufixo podem ser pronunciados -aco ou -ico.
322
Com os sentidos de referente a Afrodite ou que excita sexualmente, os dicionrios nom recolhem afrod-
tico, mas afrodisaco; Afrodisia foi umha cidade da Frgia ao sul do rio Meandro, no local da atual Geyve
(Turquia) que possuia um famoso templo de Afrodite.
323
Em contraste com o acontece noutras lnguas (p. ex., cat. cccic), nom h em galego recuperaom do fone-
ma etimolgico [k] em ccico (lat. coccus > gl-pt. coco bactria arredondada), nem em estafiloccico, estreptocci-
co, etc.
324
Bentos (cf. ingl. benthos ou benthon): ECOL.1 Conjunto dos animais e plantas que vivem no fundo do mar ou
de um lago; 2 o prprio fundo do mar ou de um lago.
20. DERIVAOM - 167

c) Troca de fonema (s ==> t)


==> -tico, -tica: metstase ==> metasttico
-ase
-ese ==> -tico, -tica: diurese ==> diurtico
==> -tico, -tica: sntese ==> sinttico
-ese
==> -tico, -tica: anlise ==> analtico
-ise
-ose ==> -tico, -tica: micose ==> mictico, trombose ==> trombtico

A propsito desta ltima terminaom adjetiva, cumpre distinguir, sempre que possvel,
os adjetivos findos em -tico, -tica (que indicam relativo ou pertencente a) dos adje-
tivos findos em -oso, -osa (que indicam que tem, afetado por). Exemplos:

cirrtico relativo ou pertencente cirrose / cirroso que tem cirros


clortico relativo ou pertencente clorose / cloroso que tem cloro


A troca de fonema s ==> t afeta igualmente os adjetivos findos em -ptico provenientes
):
de substantivos findos em -psia (ou -psia

-epsia catalepsia ==> -ptico catalptico


sepsia ==> sptico
-ipsia polidipsia ==> -ptico polidptico325
-psia autpsia ==> -ptico autptico

d) Deslocamento do acento e formaom de ditongo: deltaico (de delta), voltaico (de


Volta; p. ex., pilha voltaica), etc.

e) Outros casos
Repare-se nos seguintes termos: climcico prprio de clmax (GEOBOT., do gr.
- escala) / climtico (de clima) / climatrico (de climatrio)326; valerinico (< lat.
Valerianus; p. ex., cido valerinico) como sinnimo de valrico (< lat. Valerius; p. ex.,
cido valrico).

-ino, -ina (sufixos cultos) e -inho, -inha (sufixos populares) formam adjetivos que equivalem a rela-
tivo ou pertencente a: bovino (< lat. bos -vis; p. ex., gado bovino, tb. gado vacum), calicino (< lat. calix -icis
clice), cervino (de cervo), diamantino ou adamantino (de diamante, em gr. - - indomvel

325
No DHLP regista-se adpsico e polidpsico, mas a regularizaom do paradigma exige a rejeiom destas formas
em benefcio das que apresentam t.
326
O termo climcico nom aparece nos dicionrios consultados. Na bibliografia freqente deparar com cli-
matrico (ou climactrico) utilizado como sinnimo de climtico relativo ao clima, climatolgico, o que consti-
tui um galicismo. Climatrico, no entanto, deve reservar-se para exprimir a ideia de relativo ou pertencente ao
climatrio, sendo este o perodo da vida de significaom crtica (nomeadamente, no campo fisiolgico ou
mdico, a menopausa e o declnio da atividade sexual masculina).
168 - 20. DERIVAOM

< privativo + domar)327, marinho (de mar; mas submarino), ribeirinho que vive nas margens
de um rio, lago ou mar (de ribeira), salino (de sal), viperino (de vbora), etc.
Repare-se nos termos substantivados marina cais beira-mar para a conservaom e manutenom de
embarcaons de lazer e desportivas (do it. marina), marinha ou salina praia extensa e plana, ou ter-
reno exposto ao vento, para onde se conduz e represa a gua do mar a fim de que se evapore, dei-
xando o sal, que amontoado, curtido devidamente e ensacado para o comrcio e serpentina con-
duto metlico que d numerosas dobras sobre si mesmo, e dentro do qual circula um fluido que
opera trocas de calor com o ambiente.

-ista (sufixo de tipo culto que se aplica a pessoas. A maioria dos termos formados com este sufixo habili -
tam-se como substantivos: v. 80): analista, darwinista, higienista, etc.

-stico, -stica (sufixo originariamente duplo, formado a partir de -ista ou -ismo e -ico): apriorstico, ato-
mstico, estatstico, etc.

Abundncia ou qualidade
89. Os adjetivos derivados de substantivos que a seguir veremos significam basica-
mente abundncia ou qualidade, ou seja, equivalem a provido de, em forma de, etc.

-ado, -ada (sufixo, popular ou erudito, que equivale a provido de, que contm ou, nalgum caso, que
tem a cor de): alado (de asa; antnimo: ptero), amarelado de cor que atira para amarelo, decorticado
(< lat. cortex -icis crtice, crtex), Escamados (de escama; denominaom taxonmica paracientfica
correspondente cientfica Squamata), paliada (lit. provida de paus, em BOT. parnquima em pali-
ada), fenicado que contm cido fnico, etc.

-simo, -sima (sufixo que forma nomes de nmeros ordinais e fracionrios): bilionsimo (de biliom; p.
ex., um bilionsimo, 1012), centsimo (de cem; p. ex., cinco centsimos, 5/100), ensimo (de ene, MAT.; p.
ex., raz ensima, um ensimo, 1/n), milionsimo (de milhom; p. ex., um milionsimo, 1/1.000.000), mil-
simo (de mil; p. ex., um milsimo, 1/1000), etc.

-oso, -osa (lat. -osus; sufixo popular ou erudito que tem o valor de prprio de, em forma de, relativo ou
pertencente a):

a) Popular: caloroso (de calor), chuvoso (de chuva), (rvore) folhosa (de folha; cast. las
frondosas), gorduroso (ou gordurento; de gordura), idoso pessoa de idade avanada (de
idade)328, rugoso (de ruga329), tortuoso, venenoso, volumoso (de volume), etc.

327
Diamante: o mais duro dos corpos, que nengum outro pode riscar. A mesma palavra, modificada depois di-
versamente, est na origem de man.
328
O adjetivo e substantivo idoso -a, deve utilizar-se em galego como necessria forma eufemstica para evitar
os velhos. A esse respeito, a estendida utilizaom, nesse sentido, de os maiores representa um crasso caste -
lhanismo, pois em galego maior nom comparativo de idade, mas de tamanho.
329
Repare-se em que o substantivo que motiva o adjetivo rugoso e o verbo enrugar nom *enruga (criaom por
interferncia do cast. arrugar arruga), mas ruga, como na srie regular de verbo-substantivo encurralar
curral, enforcar forca, enlatar lata, ensopar sopa, etc.
20. DERIVAOM - 169

b) Erudito: acetoso (de cido actico), aftoso (de afta; p. ex., febre aftosa ou, simplesmente,
aftosa), eczematoso (de eczema), gasoso (de gs), reumoso que tem reuma, triquinoso re-
lativo ou pertencente triquina ou triquinose, varicoso relativo ou pertencente s va-
rizes, etc.

-ulo,
-ula
: acdulo levemente cido (a partir de cido).

-um (sufixo popular que forma adjetivos que indicam natureza do gado): cabrum (tb. caprino), ovelhum
(tb. ovino), vacum (tb. bovino), etc.

FORMAOM DE ADJETIVOS A PARTIR DE VERBOS


90. Vejamos agora os adjetivos formados a partir de verbos, estabelecendo trs grupos:
a) adjetivos que correspondem a antigos particpios de presente, b) adjetivos que corres-
pondem a antigos particpios de passado, e c) adjetivos formados por meio de verdadeiros
sufixos. Lembremos que alguns adjetivos from tomados diretamente do latim e que nom
som, portanto, derivados galegos estritos.

Adjetivos correspondentes a (antigos) particpios de presente


91. Comeamos polos adjetivos correspondentes a particpios de presente, antigos ou
atuais, terminados em -ante, -ente e -inte (terminaons que hoje se sentem como sufixos).
muitos destes adjetivos habilitam-se como substantivos.

-ante (lat. -ans -antis; terminaom prpria de deverbais da primeira conjugaom): conglutinante elemento
que conglutina, curarizante (de curarizar administrar frmaco de aom semelhante ou idntica ao cu-
rare), defoliante (ECOL., que suprime as folhas, ingl. defoliant), edulcorante (ALIM., que edulcora, ado-
ante), isolante (sin. de isolador), ruminante (ZOOL., que rumina, membro do grupo dos Ruminantes,
cast. Rumiantes), secante e cossecante (GEOM., sobre o lat. secare cortar), sobrenadante, etc. Excecional-
mente, tambm se encontra a terminaom -ante, na qualidade de sufixo, nalgum substantivo derivado
de substantivo: vesicante (FARM., substncia que produz bexigas na pele, sobre a base do lat. vesica be-
xiga).

-ente (lat. -ens -entis; terminaom prpria de todos os deverbais da segunda conjugaom e da maioria dos
da terceira): absorvente (de absorver), atraente (de atrair), demulcente (do lat. demulcere acariciar; sin.
emoliente), doente, expoente, fervente (p. ex., gua fervente; cast. agua hirviendo), nascente, refrangente ou re-
fringente (de refranger ou refratar; sin. refrativo), utente (de utilizar; melhor que utilizador; Br. usurio;
cast. usuario), vivente, etc. Repare-se no adjetivo de provenincia culta concludente (p. ex., provas conclu-
dentes; de concluir).

Terminam em -iente: emoliente (MED., substncia ou medicamento que amolece ou abranda umha infla-
maom), estupefaciente, excipiente (FARM., lat. excipere), nutriente, paciente, parturiente di-se da
fmea/mulher que est prestes a parir/dar luz, etc.330
330
Quando algum destes adjetivos derivados de (antigos) particpios de presente se utilizam como substanti-
vos para designar pessoas, eles adotam, em geral, os dous gneros sem qualquer alteraom desinencial (a/o es-
tudante, a/o falante, a/o gerente, a/o ouvinte, a/o utente, etc.), incluindo, naturalmente, a/o presidente, voz que, por
170 - 20. DERIVAOM

Teminam em -uente (deverbais de verbos findos em -uir): afluente, diluente, eluente (de eluir), influente, polu-
ente, etc.
Repare-se no adjetivo acaulescente (BOT.), adjetivo derivado do adjetivo acaule (BOT.).

-inte (poucos deverbais da terceira conjugaom): constituinte, contribuinte, ouvinte, reconstituinte (MED.),
substituinte (QUM.), etc.

Adjetivos correspondentes a particpios de passado e futuro


92. A seguir trataremos os adjetivos correspondentes a particpios de passado e de fu-
turo, em -ado, -ada e em -ando, -anda, -endo, -enda, terminaons que, de facto, se sentem
como sufixos. Quando habilitados como substantivos, os termos findos em -ado, -ada de-
signam o resultado de umha operaom tcnica, enquanto os termos em -ando, -anda,
-endo, -enda apresentam o valor originrio de que h de ser....

-ado, -ada (< lat. -atus, -ata): agregado conjunto de elementos agregados, coacervado (QUM., fase co-
loidal obtida no processo de coacervaom), cromado (de cromar), exsudado (PAT./BOT.), niquelado (de
niquelar), sublimado (QUM., produto resultante de umha sublimaom), etc.

-ando, -endo (< lat. -andus, -endus): diminuendo, dividendo, doutorando, ligando, multiplicando, operando,
radicando, subtraendo, etc.

Adjetivos formados mediante verdadeiros sufixos


93. Finalmente, consideremos os adjetivos formados mediante verdadeiros sufixos.
Vejamos alguns exemplos:

-rio, -ria (lat. -arius, -aria): refratrio (de refratar; p. ex., material refratrio), sedentrio (do lat. sedenta-
rius < sedens, de sedeo estar (as)sentado), etc.

-vel
(com vogais temticas segundo as conjugaons):
-vel (< lat. -abilis): acidificvel, cicatrizvel, desprezvel331, infiltrvel, insaturvel, medicvel, nitrifi-
cvel, oxidvel, vitrificvel, etc.
-vel (< lat. -ebilis): delvel que se pode apagar ou delir, indelvel, etc.
-vel (< lat. -ibilis): absorvvel, corrosvel, miscvel que pode ser misturado, movvel, submergvel (tb.
submersvel), etc.
-vel (< lat. -obilis): automvel, imvel, mvel, etc.
-vel (< lat. -ubilis): dissolvel, insolvel, irresolvel, volvel, etc.

-deiro, -deira, -doiro, -doira, -douro, -doura (sufixos populares): alastradeiro que alastra, que se es-
tende (p. ex., planta alastradeira; al. Kriechpflanze, cast. planta rastrera), duradoiro que dura muito (de
durar), engolideiro (de engolir; p. ex., areia engolideira, sin. de areia movedia), trepadeiro (de trepar; p. ex.:
(planta) trepadeira [= cast. enredadera]), varredouro (de varrer; p. ex., rede varredoura), etc.

vcio engendrado no castelhano, hoje ocorre freqentemente deformada em galego como *a presidenta. Neste
contexto, umha exceom eloqente a parturiente, que s admite gnero feminino.
331
Em Matemtica, desprezar tem o significado de omitir ou nom considerar um termo, umha quantidade,
etc., que se julga insignificante para a relaom em causa.
20. DERIVAOM - 171

-dio, -dia, -dio, -dia (sufixos populares que formam adjetivos deverbais com o significado de que
tende para): quebradio (de quebrar), escorregadio ou escorregadio (de escorregar), movedio (de mover;
p. ex., areia movedia), etc.

-dor, -dora (e variantes eruditas -tor, -tora ou -triz < lat. -tor, -tora, -trix): acelerador, contador, fator, fo-
nador (p. ex., aparelho fonador), etc.

-il
(lat. -ilis; sufixo tono, equivalente culto do sufixo -vel, que indica relaom. O derivado nominal do su-
fixo adjetival -il -idade): contrtil (< lat. contracto -avi -ctum tocar, apalpar, relacionado com contrair),
dctil (< lat. duco duxi ductum conduzir), prensil (< lat. prenso agarrar, relacionado com prender), sa-
xtil que habita entre pedras (sin. saxcola), vibrtil (relacionado com vibrar), etc.

-ivo, -iva (lat. -ivu, -iva; sufixo erudito que indica relaom)332: anticoncetivo (como adj., sin. de anticonce-
cional; como subst., meio mecnico ou qumico destinado a possibilitar relaons sexuais sem fecun -
daom; anglicismo: contracetivo), conservativo (FS., di-se de um sistema ou de um processo em que
nom h dissipaom de energia mecnica; BIOL., replicaom semiconservativa do ADN), dissipativo (de
dissipar), sensitivo relativo sensaom ou aos sentidos (cf. sensorial referente aos sentidos ou aos r-
gaos dos sentidos: rgao sensorial).

-trio, -tria (lat. -orius, -oria; sufixo erudito que indica relaom ou pertena): circulatrio (do verbo cir-
cular; p. ex., aparelho circulatrio), depilatrio que serve para a depilaom, masticatrio ou mastigatrio
(de mastigar), oscilatrio (de oscilar), rotatrio (TECNOL., sin. de rotante), etc.
Repare-se no seguinte adjetivo, que, propriamente, deriva de um substantivo, mas com umha ideia
verbal implcita: vesicatrio (< lat. vesica bexiga).
Repare-se nos seguintes substantivos, que indicam lugar: ambulatrio (sobre a base de ambulare
caminhar), consultrio, observatrio, sanatrio.

Considerem-se os seguintes termos, que em parte som sinnimos, em parte nom:

migratrio relativo migraom (ex.: hbitos migratrios) / migrador di-se das espcies
animais que mudam periodicamente de regiom, que migram (ex.: aves migradoras).
secretrio relativo secreom ou que segrega, secretor / secretor (rgao ou tecido) que
segrega, que produz secreom.

FORMAOM DE VERBOS A PARTIR DE SUBSTANTIVOS,


ADJETIVOS, VERBOS E ADVRBIOS
94. No grupo de verbos derivados de substantivos, adjetivos e advrbios acham-se os
denominados derivados parassintticos, que som aqueles que se formam mediante o
concurso de um prefixo e de um sufixo simultaneamente. Como se afirmou anterior-
mente, a parassntese o procedimento para a formaom de termos em que interve-
nhem, ao mesmo tempo, a composiom e a derivaom. A seguir exponhem-se, em pri-

332
Com a forma feminina -iva constroem-se alguns substantivos que denotam aom ou resultado de umha
aom, entre os quais estimativa (de estimar; cast. estimacin, ingl. estimate, estimation) se emprega em Estatstica
com o significado de clculo aproximado, avaliaom.
172 - 20. DERIVAOM

meiro lugar, os verbos da primeira conjugaom (findos em -ar) e, posteriormente, os da


segunda (em -er) e terceira (em -ir).

Verbos da primeira conjugaom


95. Existem dous tipos de verbos derivados findos em -ar: os formados sem prefixo e
os formados com prefixo (parassintticos). Encontram-se verbos procedentes direta-
mente do latim e outros procedentes de substantivos e adjetivos galegos.
Entre os prefixos mais freqentes que formam em galego verbos parassintticos estm:
a- (aterrar), des- (descolorir), en- (envernizar), es- (esvaziar), re- (rebobinar) e trans- (trans-
formar). Observe-se que h algumhas diferenas entre o galego e o castelhano quanto ao
uso de prefixos nalguns verbos derivados: a) nalguns casos, o galego nom recorre a pre-
fixo, enquanto sim o fai o castelhano (gal. couraar [e couraado tipo de navio, peixe coura-
ado, etc.] / cast. acorazar, gal. focar [e focagem] / cast. enfocar, gal. grudar / cast. engrudar,
gal. piorar [e piora ou pioramento] / cast. empeorar, etc.); b) nalguns casos o galego que
rocorre a prefixo, enquanto nom o fai o castelhano (gal. envernizar / cast. barnizar, etc.); c)
nalguns casos, o galego recorre ao prefixo a-, enquanto o castelhano recorre a en- (gal.
acender / cast. encender, gal. aparentar tonar-se ou ser parente [e adj. aparentado] / cast.
emparentar, gal. aprazar / cast. emplazar, gal. assanhar / cast. ensaar, gal. aviltar tornar vil /
cast. envilecer, etc.); d) em numerosos casos, o galego que utiliza o prefixo en-, enquanto o
castelhano recorre ao prefixo a- (gal. encurralar / cast. acorralar, gal. encurtar / cast. acortar,
gal. endoutrinar / cast. adoctrinar, gal. enforcar / cast. ahorcar, gal. enrolar / cast. arrollar ou
enrollar, gal. enroupar / cast. arropar, gal. entesourar / cast. atesorar, gal. envergonhar / cast.
avergonzar, etc.).
Vejamos, pois, mais exemplos deste tipo de verbos derivados, classificados em funom
dos correspondentes sufixos:

-ar: algaliar sondar com a alglia, amarar (parassinttico; de mar), aterrar (paras-
sinttico; de terra), clorar, dessalinizar (parassinttico), engordurar untar com gordura (pa-
rassinttico), engravidar (parassinttico; de grvida), esvaziar (parassinttico; de vazio),
faiscar, formatar (INFORM.), grudar colar com grude, isolar, liquar, necrosar (de necrose), pes-
quisar, salinizar, telefonar, etc.
Tenha-se em conta a seguinte srie de verbos denominais da primeira conjugaom,
que, ao contrrio do que acontece em castelhano, nom se formam por intervenom de
-izar, mas por simples adjunom de -ar raz (cf. Souto, 1985: 331332): analisar (de
anlise), aterrar (de a- + terra), catalisar (de catlise), dialisar (de dilise), eletrolisar (de ele-
trlise), hidrolisar (de hidrlise), paralisar (de paralisia), telefonar (de telefone)... Mas, de pa-
tente, patentear registar umha patente.
Repare-se em que, como se advertiu anteriormente (v. 86.1), existe um conjunto de
verbos galegos de largo uso cientfico que, diferentemente do que acontece aos seus equi-
valentes castelhanos, nom som da primeira conjugaom, mas da terceira (ou segunda), e
nom se formam a partir de substantivos (verbos denominais), antes eles harmonizam for-
malmente com os seus timos latinos (e com os seus correlatos noutras lnguas modernas,
20. DERIVAOM - 173

tanto novilatinas como germnicas). Vejamos alguns exemplos deste grupo: adir (tb. adi-
cionar; subst. adiom; lat. addere, cast. adicionar, ingl. to add), coagir (subst. coaom; lat.
co(a)gere; cast. coaccionar), coerir (subst. coesom; lat. cohaerere, cast. cohesionar, ingl. to
cohere), colidir (subst. colisom; lat. collidere, cast. colisionar, ingl. to collide), contundir (subst.
contusom; lat. contundere, cast. contusionar), distorcer (subst. distorom; lat. distorquere, cast.
distorsionar, ingl. to distort), eclodir (subst. eclosom; lat. exclaudere, cast. eclosionar, ingl. to
eclode), erodir (subst. erosom; lat. erodere, cast. erosionar, ingl. to erode), evoluir (tb. evoluci-
onar; subst. evoluom; lat. evolvere, cast. evolucionar, ingl. to evolve), explodir (subst. explosom;
lat. explodere, cast. explosionar, ingl. to explode), extorquir (subst. extorsom; lat. extorquere,
cast. extorsionar, ingl. to extort), fletir (tb. flexionar), gerir (subst. gestom; lat. gerere, cast. ges-
tionar), implodir (subst. implosom; formado conforme o modelo de explodir), involuir
(subst. involuom; formado conforme o modelo de evoluir), poluir (subst. poluiom; lat. pol-
luere, cast. polucionar, ingl. to pollute), refletir (FS.; subst. reflexom, reflexo; lat. reflectere, cast.
reflejar, ingl. to reflect), etc.
-ear: bloquear, bombardear, bombear, branquear, patentear, rarear, sombrear, vaguear, etc.

-ejar: bocejar, bordejar, chamejar, flamejar, gotejar (subst. gotejamento), manejar, pestanejar (cast. parpa-
dear), etc.

-entar (sufixo que forma derivados por parassntese a partir de adjetivos ou verbos): acrescentar (de
acrescer), adormentar fazer dormir, adormecer / anestesiar, narcotizar, amolentar tornar um pouco
mole, amolecer, etc.

-ificar: acidificar (de cido), desertificar (de deserto), petrificar (de petra pedra), saponificar (de sapo
-onis xabom), vitrificar (de vitrum vidro), etc.

-izar: alcalinizar (tb. alcalinar e alcalizar; de alcalino), focalizar (de foco), fosforizar (de fsforo), galva-
nizar (de Galvani), otimizar (de timo), pasteurizar (de Pasteur), polarizar (de polar), satelitizar (de sa-
tlite), sintetizar (de sntese), etc.

Verbos da segunda conjugaom


96. Polo que di respeito aos verbos da segunda conjugaom, o sufixo -ecer muito pro-
dutivo e d origem a derivados e parassintticos :

-ecer: apodrecer (sin. putrefazer), abalorecer (Pt.+Br. abolorecer), amolecer, endurecer, escurecer, palidecer,
etc.

Verbos da terceira conjugaom


97. Os verbos derivados da terceira conjugaom formam-se com intervenom da ter-
minaom -ir: colorir (de cor), descolorir, florir (de flor; tb. florescer), etc.
21. COMPOSIOM

INTRODUOM
98. Dentro da neologia de forma, a composiom representa um dos procedimentos
mais produtivos na instauraom de termos cientficos. Como se trata de um campo muito
vasto, convm apresentarmos classificados os diferentes tipos de compostos que serm
enunciados nos pargrafos seguintes:

Compostos imprprios ou descontnuos


Recompostos
Recompostos surgidos por combinaom de radicais greco-latinos
Recompostos surgidos por combinaom de um radical e umha palavra
Recompostos surgidos por combinaom de um prefixoide e umha palavra
Compostos prprios ou contnuos
formados mediante prefixos (gerais ou especiais)
formados por combinaom de palavras

COMPOSTOS IMPRPRIOS OU DESCONTNUOS


99. Composto imprprio ou descontnuo um conjunto de palavras simples es-
critas separadamente (nunca com trao de uniom ou soldadas) e relacionadas do ponto
de vista sinttico (locuons). Um composto imprprio , de facto, um sintagma lexical, que
tambm pode receber os nomes de termo-locuom, termo sintagmtico, sintagma coeso ou
unidade lexical complexa, e diferencia-se de um sintagma livre polo facto de aquele ter umha
maior coesom interna e unidade de significado (a definiom afeta globalmente todos os
componentes do termo sintagmtico (Kokourek, 1982: 3.4), de modo que nom possvel
acrescentarem-se modificadores de um nico elemento do termo). Compare-se:

termo sintagmtico sintagma livre


gs perfeito obra perfeita
gs raro obra rara
tubo de ensaio tubo vazio
veia safena veia extirpada

Os compostos imprprios ou termos sintagmticos som termos de constituiom se-


mntica e sinttica, mas nom morfolgica, o que os diferencia dos termos compostos pro-
priamente ditos (compostos contnuos), formados por elementos lexicais que constituem
umha unidade de sentido e de forma. Ora, nalguns casos, um termo sintagmtico pode
equivaler semanticamente a um composto contnuo. Exemplos:

174
21. COMPOSIOM - 175

termo sintagmtico composto prprio


ter dietlico dietilter (= etoxietano)333
gel de slica slica-gel334
seguimento por rdio radiosseguimento
trifosfato de adenosina adenosinatrifosfato

100. Os compostos imprprios classificam-se, atendendo constituiom sintagmtica


do termo, nos seguintes tipos: termos sindticos e termos assindticos.

333
Em Qumica Orgnica existe um sistema de nomenclatura, denominado radicofuncional, que apresenta um
problema lingstico que a seguir comentaremos. As denominaons radicofuncionais constam de umha parte
referida a umha funom qumica (nome de classe funcional) e dos nomes de um ou mais radicais, substituintes
nessa funom qumica, que caraterizam especificamente a molcula entre todas as que contenhem a funom
citada. Consideremos o seguinte exemplo: o composto qumico de frmula CH3OH.
- Grupo caraterstico: OH, ou seja, um lcool (nome de classe funcional).
- Radical ou grupo substituinte: CH3, isto , metilo.
- Denominaom do composto: lcool metlico (tb. metanol)
Observaons importantes:
a) Em ingls e em francs, o nome funcional e o radical citam-se em palavras separadas. O nome radical
tem significado de adjetivo, de modo que em ingls ele precede o nome de classe funcional ( methyl alcohol),
enquanto que em francs a ordem se inverte (alcool mthylique). Noutras lnguas, como em alemm, o nome
do radical precede o nome de classe funcional e o conjunto escreve-se com os dous componentes do termo
soldados (Methylalkohol).
b) Em galego-portugus, prefervel situar em primeiro lugar o nome de classe funcional e, a seguir (por
ordem alfabtica), os nomes dos radicais em forma adjetivada (lcool metlico).
c) Nas lnguas de origem latina existem duas formas equivalentes de designar o nome do radical (ou radi-
cais) de determinados tipos de compostos orgnicos: a adjetivada e a de complemento. Assim, em galego-portu-
gus, empregando a forma de complemento, dir-se cloreto de metilo, sulfureto de dimetilo, etc., ao passo que, se
se emprega a forma adjetivada, se dir cido actico, lcool etlico, etc.
d) Na prtica, lnguas latinas como o castelhano, o francs e o italiano adotrom, para a designaom de de -
terminados tipos de compostos com duplo radical heterogneo, umha nomenclatura que poderamos qualifi-
car de encadeamento e que nom senom umha simples imitaom do sistema ingls e alemm que constri es-
tes nomes no sentido adjetival citado. Por exemplo, o composto CH 3CH2COCH3 denomina-se em
ingls ethyl methyl ketone, em castelhano etil metil cetona e em francs thyl-mthyl-ketone. Na nomenclatura qu-
mica galego-portuguesa, embora mantendo a validade de umha denominaom paralela, etilmetilcetona (tb. etil-
metil-cetona), recomenda-se (cf. Campos e Mourato, 1999; IUPAC/SPQ, 2002) umha outra, como preferente, que
a forma adjetivada (termo sintagmtico): cetona etlica e metlica ou cetona etlica-metlica (tb. cetona etil-
metlica, cetona etil-metlica).
e) Portanto, prefervel a denominaom cetona diproplica denominaom dipropilcetona, cetona 2-
hidroxietlica e metlica ou cetona 2-hidroxietlica-metlica (tb. cetona 2-hidroxietilmetlica) melhor que 2-hi-
droxietilmetilcetona, ter dietlico melhor que dietilter, e sulfxido dimetlico ou sulfxido de dimetilo
melhor que dimetilsulfxido.
334
Apesar da possibilidade de recursividade (na Gramtica Generativa, regra recursiva aquela que pode apli-
car-se um nmero teoricamente infinito de vezes), na altura de compor termos novos mediante a adjunom
de elementos um aps o outro, nem todas as lnguas apresentam a mesma capacidade combinatria para criar
termos compostos contnuos. Por exemplo, em galego cientfico deparamos com termos como radiofotolumi-
nescncia, diclorodifeniltricloroetano, radioimunoeletroforese, esternocleidomastideo, polo carter universal das ln-
176 - 21. COMPOSIOM

100.1. Entende-se por termo sintagmtico sindtico aquele que apresenta o seguinte
esquema: substantivo + preposiom + (artigo +) substantivo. Os substantivos destes
termos podem ser acompanhados por determinantes. Os compostos sintagmticos sind-
ticos dividem-se em trs subgrupos:

a) comuns (ou seja, formados por nomes comuns) 335: angina do peito, ansa de Henle,
aviom a jacto (tb. jacto ou aviom de reaom), balom de ensaio, brometo de metilo, buraco
do ozono, camada de ozono, cancro da mama (~ do rim, etc.), caneta de lser (tb. caneta-
lser ou apontador-lser; cast. puntero lser, ingl. laser pointer), chave de fendas (tb. desan-
dador ou chave de parafuso, cast. destornillador, ingl. screwdriver), cloreto de sdio336, co-
nexom terra, eclipse da Lua, eclipse do Sol, efeito de estufa (cast. efecto invernadero, ingl.
greenhouse effect)337, forno de revrbero, gs dos pntanos (i. , metano, CH4), gripe das aves
(tb. gripe aviria), mal das vacas loucas, mal dos mergulhadores, mquina de lavar loua,
mquina de lavar (roupa), meio de cultura, leo de imersom, olho de tigre variedade amare-
lo-avermelhada de quartzo, que apresenta inclusons fibrosas paralelas de crocidolite,
parafuso sem fim, policloreto de bifenilo (tb. PCB, precursor das dioxinas), ponto de fusom,
sal das cozinhas (i. , cloreto de sdio, NaCl), suporte para tubos de ensaio, tratamento de es-
colha (FARM.), tubo de ensaio, vaso de decantar, etc.338

guas de especialidade (v. 10.1), mas j nom se pode exprimir mediante um composto contnuo o conceito
representado polo seguinte termo alemm, que umha lngua com um grau de nominalizaom muito eleva -
do: Volksrntgenreihenuntersuchung, que caberia traduzir em galego com umha expressom sintagmtica: exame
mdico (Untersuchung) sistemtico (Reihen) da populaom (Volk) mediante raios X (Rntgen). claro que na
nossa lngua som mais freqentes os termos sintagmticos do que certos compostos contnuos.
335
Lembre-se que, como exceom entre os termos compostos, os nomes vernculos de txons (= grupos) de
animais e de plantas que respondem a esta estrutura sindtica se grafam com os seus elementos unidos medi -
ante hfens (lagostim-do-rio, lesma-de-conchinha, etc.), de modo que se trata de compostos prprios ou contnu-
os.
336
Em galego-portugus, diferentemente do que acontece em castelhano, na nomenclatura moderna de sais
(inorgnicos) quase sempre se utiliza a forma de complemento (p. ex., de clcio), e nom a forma adjetivada
(*clcico), do nome do metal. Assim, por exemplo: cloreto de potssio (KCl), carbonato de potssio (K2CO3), hi-
drogenossulfato de sdio (NaHSO4), sulfito de clcio (CaSO3), etc. A exceom a esta regra constituda pola de-
signaom de alguns compostos (como os que constam de elementos metlicos, ou alguns oxocidos), na qual
se utilizam os sufixos -oso e -ico para distinguir entre valncias: cido sulfuroso (H2SO3) / cido sulfrico (H2-
SO4), cloreto cobaltoso (CoCl2; tb. cloreto de cobalto (II)) / xido cobltico (Co2O3; tb. xido de cobalto (III), trixi-
do de cobalto ou sesquixido de cobalto), xido cuproso (Cu2O; tb. xido de cobre (I)) / xido cprico (CuO; tb. xi-
do de cobre (II)), etc.
337
Em contraste com o que acontece em castelhano e em ingls, em galego-portugus regista-se umha tendn -
cia para incluir a preposiom de nos termos sintagmticos que designam efeitos fsicos ou biolgicos e cujo l-
timo formante nom um adjetivo: efeito de Doppler (FS., cast. efecto Doppler, ingl. Doppler effect), efeito de estufa
(METEOR.), efeito de gargalo (GEN., cast. efecto cuello de botella, ingl. bottleneck effect), efeito do fundador (BIOL., cast.
efecto fundador, ingl. founder effect), etc.
338
Os termos vistos nesta alnea podem qualificar-se de compostos sintagmticos coesos, pois que formam umha
unidade semntica inseparvel entre o substantivo e o determinante (e, portanto, costumam ser recolhidos
como tais nas obras lexicogrficas). Contodo, h tambm compostos sintagmticos livres, que nom formam
umha unidade semntica tam estrita, de modo que o substantivo pode aparecer sem o concurso do determi -
21. COMPOSIOM - 177

b) eponmicos (ou seja, formados com a intervenom de um nome de pessoa 339):


cido de Lewis, lgebra de Boole, bacilo de Koch, balom de Claisen, bico de Bunsen, caixa de
Petri (tb. placa de Petri), coloraom de Gram (cast. tincin de Gram), coloraom de Papani-
colaou, cometa de Halley, conexom de Taylor, contador (de) Geiger(-Mller), corpo de Nissl,
descontinuidade de Mohorovii, doena de Alzheimer, doena de Hand-Schuller-Christian,
doena de Parkinson, efeito de Doppler, efeito de Tyndall, equaom de Einstein, lei de Avo-
gadro, leis de Mendel, mtodo de Kjeldahl, monte de Vnus, ponto de Curie, princpio de Ar-
quimedes, sal de Glauber sulfato de sdio decaidratado, sndrome de Down (tb. sn-
droma), soluom de Benedict, trompa de Eustquio, trompa de Falpio, tubo de Newton, etc.

c) toponmicos (ou seja, formados com a intervenom de um nome de lugar): ama-


relo de Cassel, amarelo de Manchester, betume da Judeia, doena de Newcastle, doena de
Stuttgart (tb. doena de Estugarda), febre das Montanhas Rochosas, febre de Malta, garrafa
de Leida, sal de Epsom sulfato de magnsio heptaidratado (tb. sal amargo ou sal de Sel-
dlitz), vrus de Marburgo, vrus do bola340, etc.

100.2. Termos sintagmticos assindticos (ou sinpticos) som os que nom apre-
sentam elemento de ligaom. Hai-nos de dous tipos:

a) Formados por substantivo + substantivo341. Neles, o segundo substantivo deter-


mina o primeiro. Podem classificar-se em comuns, eponmicos e toponmicos:

nante (que fica subentendido). Exemplos: leite de vaca (ou, simplesmente, leite), pera de borracha (FARM., ou,
simplesmente, pera), ponto de sutura (ou, simplesmente, ponto).
339
O emprego de denominaons eponmicas muito freqente nalguns ramos da cincia (p. ex., em Medici -
na, para as doenas) e responde ao desejo de honrar umha personagem que se destacou numha dada especiali-
dade ou a autora de umha descriom. s vezes, estes termos constam de mais de um nome prprio, quer seja
porque o correspondente fenmeno (doena, lei, etc.) foi estudado ou descrito em equipa ou em conjunto
por mais de um cientista, quer seja porque, trabalhando independentemente, cientistas de diferentes naciona -
lidades chegam (aproximadamente ao mesmo tempo) aos mesmos resultados e a comunidade cientfica opta
por umha soluom de compromisso e combina na denominaom os nomes dos correspondentes cientistas
(lei de Hardy-Weinberg). Nalguns destes casos registam-se discordncias entre os pases (ex.: a lei de comporta-
mento dos gases que ns conhecemos por lei de Boyle e Mariotte [de R. Boyle, irlands, e E. Mariotte, francs],
conhecida nos pases de fala inglesa por Boyles law).
340
Vrus da famlia Filoviridae que causa febres hemorrgicas, residente nas selvas subsaarianas. O nome bola
provm do rio do norte da Repblica Democrtica do Congo (antigo Zaire) que banha a regiom onde o agen-
te infecioso foi inicialmente detetado.
341
Os termos compostos assindticos que surgem por combinaom de dous substantivos nom levam trao de
uniom (isto , som termos compostos imprprios ou descontnuos) quando formam umha srie terminolgica
clara (assim, como se v nos exemplos aduzidos, a srie dos anions e cations, a srie das veias e artrias, etc.).
Mas, cf. ( 22.6) algodom-plvora, balom-sonda, carta-bomba, goma-laca, rocha-mae, vermelho-congo, etc.
178 - 21. COMPOSIOM

a.1) Comuns: aniom sulfato, artria aorta, catiom amnio, catiom clcio, crocodilo
fmea, crocodilo macho342, efeito tnel (FS. ATM.), veia porta, etc.

a.2) Eponmicos: efeito Stark (FS.), efeito Venturi (METEOR.), nmero Mach (AERON.),
sonda Galileu, tubo Geissler, turbina Kaplan, etc.

a.3) Toponmicos: vrus bola (mais correto: vrus do bola), vrus Everglades
(mais correto: vrus dos Everglades), etc.

b) Formados por substantivo + adjetivo, ou ao invs (v. 22.7, 22.8):

b.1) Comuns: cido frmico, cido sulfnico, gua dura343, algodom hidrfilo, mbar
cinzento, botom sinptico (tb. ndulo sinptico), chuva cida, contagem decrescente (tb.
contagem regressiva; cf. cast. cuenta atrs, ingl. count-down), corrente sangnea, dorsal
ocenica, efeito piezoeltrico, estrela cadente (cast. estrella fugaz, ingl. falling star ou shoo-
ting star), falha antittica (GEOL.), febre suna (VETER.), gs hilariante, gs natural, gripe
aviria (tb. gripe das aves), mar vermelha (ECOL.), matria cinzenta (cf. cast. materia
gris)344, nmero primo (MAT.), pilha eltrica345, ponto triplo (FS.), soda custica, sistema
mtrico, vasos comunicantes, etc.

b.2) Eponmicos: clula voltaica, classificaom lineana, logaritmo neperiano, onda


hertziana, etc.

b.3) Toponmicos: aurora boreal, chave inglesa, sela turca depressom do osso esfe-
noide onde assenta a glndula pituitria, etc.

342
Mediante a aposiom das palavras macho e fmea ao nome de um animal, indica-se o sexo do indivduo em
questom quando a correspondente denominaom invarivel quanto ao gnero.
343
Mas gua-m, gua-marinha, gua-rgia, argento-vivo, etc. (v. 22.8d).
344
Mas matria-prima (v. 22.8).
345
Inventada polo italiano A. Volta em 1799, o nome aplicaom translatcia de pilha como monte, empilha-
mento de cousas (nomeadamente, de lminas metlicas: cobre, zinco, carbono; cobre, zinco, carbono...).
21. COMPOSIOM - 179

RECOMPOSTOS: GENERALIDADES
101. Denominam-se recompostos aqueles termos que resultam da combinaom de radi-
cais346 greco-latinos347. A recomposiom o procedimento neolgico que fornece a maioria
dos termos tcnicos e cientficos e, por isso, adscreve-se formaom erudita.
Antes de oferecermos umha extensa lista dos radicais greco-latinos que servem para formar
recompostos (v. 103147), trataremos a seguir de modo sucinto algumhas particulari-
dades da recomposiom que se revelam de interesse para a linguagem cientfica galega.

101.1. Os elementos radicais provenientes do grego ou do latim oferecem aos lxicos


especializados das lnguas modernas grandes possibilidades combinatrias 348. Por exemplo,
da palavra grega nariz provenhem as formas radicais rin- (rinite), rino- (rinoceronte),
-rino- (otorrinolaringologia) e -rino (catarrino, platirrino), as quais podem achar-se, como se v,
tanto no incio, como no meio, como no fim de um termo.
Um outro caso que demonstra a grande flexibilidade combinatria destes elementos
ocorre quando dous radicais se combinam entre si de duas maneiras diferentes para for-
marem dous termos recompostos, formalmente distintos e semanticamente idnticos ou di-
ferentes, como se observa na seguinte tabela:

RADICAIS ORIGEM E SIGNIFICADO EXEMPLOS


andro- / -andria varom, home andro- + -ginia
androginia
gin- / -ginia mulher gin- + -andria
ginandria
datilo- / -dctilo dedo datilo- + -ptero
datilptero
ptero- asa ptero- + -dctilo
pterodctilo
fito- planta fito- + -zorio
fitozorio
zoo- / -zorio animal zoo- + -fito
zofito
iatro- / -iatria cura iatro- + -qumica
iatroqumica
quimi- / -qumica qumica quimi- + -iatria
quimiatria

346
Os radicais (que som lexemas) dos recompostos tambm se podem denominar formantes, formas afixadas
ou elementos de composiom ou compositivos, e, salvo exceons, nom aparecem ligados entre si por hfen (v. 24).
347
Diferentemente da maioria dos compostos, os recompostos apresentam umha nica slaba tnica (os com-
postos, polo geral, tenhem duas) e, portanto, prosodicamente constituem umha s palavra, embora semantica-
mente compreendam mais de umha ideia. (No entanto, v., em 102.2, presena de um acento de intensidade
secundrio nalguns termos radicolexicais).
348
Essa precisamente a motivaom do termo recomposto (aqui o prefixo re- denota iteraom).
180 - 21. COMPOSIOM

101.2. interessante constatarmos que um mesmo radical pode adotar formas fle-
tidas diversas, dependendo da posiom do radical no incio, no meio ou no fim no
recomposto, como j vimos no exemplo do radical rin-, rino-, etc. Pode falar-se, portanto,
de um certo polimorfismo dos elementos radicais que se prende concorrncia de mor-
femas de flexom diversos. Neste contexto, a vogal infletiva do primeiro elemento costuma
ser o no caso dos helenismos (p. ex., oligofrenia, pirotecnia, plutocracia, zoologia) ou i no caso
dos latinismos (p. ex., carnvoro, herbvoro, noctvago, silvicultura), ainda que ocasionalmente
tambm aparea e ou 349.Vejamos alguns exemplos desta categoria de polimorfismo
(manifestado como variaom e como vacilaom) no quadro seguinte:

RADICAIS ORIGEM E SIGNIFICADO EXEMPLOS


dendro- / dendri- gr. rvore dendrograma
dendriforme
ferro- / ferri-350 lat. ferrum ferro ferropenia
ferritina
neuro- / neuri-351 gr. nervo neuroblastoma
neurilema
taxo- / taxi- gr. ordem taxonomia
taxinomia352

Outra modalidade de polimorfismo dos radicais gregos a devida ao uso alternante


das formas do nominativo e as do genitivo: gin(o)-/gineco: ginforo (BOT.) / ginecologia
(MED.); mico-/micet(o)-: micologia, sin. de micetologia (BOT.).

101.3. Do ponto de vista semntico, cumpre prestar atenom multiplicidade de radi-


cais eruditos que advm da sua dupla origem, latina e grega, o que origina termos recom-
postos sinnimos ou quase sinnimos. Vejamos isto no seguinte quadro:

349
Todavia, a larga difusom no vocabulrio culto da vogal de transiom de origem grega -o- fai com que ela en-
tre nalguns casos em concorrncia com a vogal -i- quando os dous formantes som de origem latina e, sobreto-
do, quando o segundo radical de origem grega. Assim: lactmetro (< lat. lac lactis leite+ gr. medida).
350
O radical ferro- pode indicar a presena de ferro divalente (Fe 2+), como no iom ferrocianeto, de frmula [Fe
(CN)6]4, e tambm a presena de ferro metlico na denominaom de ligas: ferro-alumnio, ferro-mangansio.
Em troca, o radical ferri- sinala a presena de ferro trivalente (Fe 3+), como no iom ferricianeto, de frmula [Fe
(CN)6]3. No termo ferredoxina, a vogal infletiva do primeiro elemento e.
351
A vogal infletiva do primeiro elemento pode, nalgumhas ocasions, nom existir (morfema ); assim, neur-
tambm radical produtivo: neuralgia, neurastenia, etc.
352
Em francs e em catalm tambm se regista esta duplicidade: taxonomie/taxinomie, taxonomia/taxinomia.
21. COMPOSIOM - 181

RADICAIS ORIGEM E SIGNIFICADO EXEMPLOS


aqi- / hidro- lat. aqua gua aqfugo
gr. gua hidrfugo
galacto- / lacto- gr. - leite galactmetro
lat. lac lactis leite lactodensmetro353
herbi- / fito- lat. herba erva, -vorus que herbvoro
come
-voro / -fago gr. planta, que fitfago
come
lito- / petro- gr. pedra litologia
lat. petra pedra petrologia

s vezes, alguns termos que se revelam sinnimos em galego provenhem de radicais


gregos com significado diferente. Por exemplo:

RADICAIS ORIGEM E SIGNIFICADO EXEMPLOS


astro- / cosmo- gr. astro astronauta
gr. mundo = cosmonauta
macro- / mega- gr. longo macrocefalia
gr. grande = megacefalia

CLASSIFICAOM DOS RECOMPOSTOS


102. Os termos recompostos podem classificar-se em recompostos formados pola
combinaom de radicais greco-latinos, recompostos formados pola combinaom de um
radical greco-latino e umha palavra verncula e, finalmente, recompostos formados pola
combinaom de um prefixoide e umha palavra.

102.1. Termos formados pola combinaom de radicais greco-latinos


Em geral, pode falar-se de trs tipos de combinaom de radicais na formaom dos
termos recompostos: a determinativa ou subordinada, a copulativa e a mista.
Fala-se de combinaom determinativa quando um elemento radical qualifica, modi-
fica ou determina um outro principal, isto , se acha gramaticalmente subordinado a este,
delimitando-o ou precisando-lhe o significado. Por exemplo, o termo laringoscpio for-
mado por dous elementos radicais de origem grega, laringo- (de - laringe) e
-scpio (de olhar), o segundo dos quais determinado polo primeiro, j que o sig-
nificado do termo composto por estes dous radicais aparelho para olhar (explorar) a la-
ringe.
353
De igual modo, lactfero e galactforo; mas galactose e lactose (acares) nom som sinnimos semnticos.
182 - 21. COMPOSIOM

Fala-se de combinaom copulativa quando os dous elementos radicais de um termo


se acham semanticamente coordenados entre si. Por exemplo, o termo laringofarngeo
formado por dous radicais de origem grega, laringo- (de - laringe) e -farngeo
(de - faringe), e significa relativo ou pertencente laringe e faringe simul-
taneamente, de modo que os dous radicais somam num plano de igualdade os seus signi-
ficados no recomposto354.
Fala-se de combinaom mista de um termo recomposto quando se dam conjunta-
mente a combinaom determinativa e a copulativa. Por exemplo, no termo recomposto
otorrinolaringologia, os radicais oto- (do gr. orelha), rino- (gr. nariz) e laringo-
(gr. - laringe) estm coordenados entre si em combinaom copulativa e, ao
mesmo tempo, os trs se acham subordinados a -logia (do gr. tratado) em combi-
naom determinativa, de modo que o significado do termo recomposto tratado (ci-
ncia) que se ocupa (da anatomia, da fisiologia e da patologia) da orelha (ouvido), do
nariz e da laringe.
Dentro dos recompostos formados pola combinaom de radicais greco-latinos cabe
tambm distinguir entre os helenismos (os radicais som de origem grega), os latinismos (os
radicais som de origem latina) e os recompostos hbridos ou heterogneos (surgidos por
combinaom de radicais gregos e latinos no mesmo termo). Vejamos algum exemplo:

grego + grego:
cistocele (< bexiga + hrnia, tumor, PAT.)
heligrafo (< Sol + escrever, ASTR.)

latim + latim
dentifrcio ou dentfrico (< dens dentis dente + frico esfregar)
reniforme (< ren renis rim + -formis que tem forma de)

grego + latim, latim + grego


baricentro (< gr. peso, pressom + lat. centrum centro)
radiografia (< lat. radius raio de luz + gr. , de escrever)

Ainda que o purismo etimolgico parea demandar a proscriom dos recompostos h-


bridos, na prtica eles som bastante freqentes no vocabulrio cientfico, como fruto da
necessidade de ampliar e tornar precisa a designaom (p. ex., calormetro [hbrido de eti-
mologia latina + grega] face a termmetro [helenismo puro]).

102.2. Termos formados pola uniom de um radical greco-latino


e umha palavra
Existem certos recompostos, que se podem denominar radicolexicais, que surgem pola
combinaom de um radical greco-latino e umha palavra da lngua moderna (a qual, por
354
Mais exemplos de recompostos surgidos por combinaom copulativa som cerebrospinal, ileocecal, etc.
21. COMPOSIOM - 183

sua vez, pode ser um recomposto)355. Nestes termos radicolexicais, que se escrevem em
geral com os seus formantes justapostos (soldados e sem hfen) 356, o primeiro elemento
apresenta sempre umha vogal infletiva (ou de ligaom), geralmente um o. Como acon-
tecia nos recompostos por associaom de radicais greco-latinos, a combinaom nos re-
compostos radicolexicais tambm pode ser coordenativa ou subordinativa. Vejamos a se-
guir alguns exemplos:

PRIMEIRO COMPONENTE SEGUNDO COMPONENTE RECOMPOSTO


audio-, do lat. audire freqncia audiofreqncia
visual audiovisual
auriculo-, do lat. auricula temporal auriculotemporal
ventricular auriculoventricular
eletro-, do gr. dilise eletrodilise
hemostase eletro-hemostase
ptico eletro-ptico
fluvio-, do lat. fluvius glacirio fluvioglacirio
marinho fluviomarinho
oxido-, do fr. oxyde (gr. ) redutase oxidorredutase
radio-, do lat. radius atividade radioatividade
sero-, do lat. serum albumina seroalbumina
terapia seroterapia
toxico-, do gr. dependente toxicodependente
mania toxicomania

Mais exemplos de recompostos radicolexicais som: agropecurio, elemento alcalinoter-


roso, amilopectina, amiloplasto, anatomocirrgico, anatomopatologia, comunicaom arteriove-
nosa, lquido cefalorraquidiano, cefalotrax, msculo coracobraquial, cranioenceflico, desoxia-
car, diapositivo (gr. atravs de + positivo), discomedusa, categoria farmacoteraputica, fi-
to-hemaglutinina, canal gastrovascular, genitourinrio, glandulomamrio, hemoglobina, hemote-
rapia, hidrcido, histocompatibilidade, feixe liberolenhoso, mineromedicinal, monocultura, mo-
tosserra, neuro-hipfise, neurossfilis, neurotoxina, neurotransmissor, oligoelemento (ingl. trace ele-
ment), oxcido ou oxicido, palatofaringe, palatoquadrado, pedobiologia, telecomando (tb. co-
mando distncia, controlo remoto), articulaom temporomandibular, vacinoterapia, vegetoa-
nimal, vertebromedular, rgao vomeronasal, vulvovaginite, etc.
interessante discriminar entre compostos prprios formados pola associaom medi-
ante hfen (coordenaom) de dous adjetivos (os quais mantenhem, cada um, a sua forma
e o seu acento plenos), como mdico-cirrgico ou fsico-qumico (v. 150.2-e), e recom-
postos de natureza radicolexical e funom adjetival integrados pola uniom (raramente me-
diante hfen) de um radical greco-latino e de um termo, integraom na qual o radical gre-
355
O prprio termo radicolexical , por sua vez, um termo radicolexical!
356
Exceto, como se viu no 24, quando o segundo elemento compositivo (a palavra) comea por h (eletro-hi-
grmetro, geo-histria, etc.) ou comea pola mesma vogal com que termina o primeiro elemento de composi-
om (eletro-ptico, micro-onda, etc.).
184 - 21. COMPOSIOM

co-latino quer carece de acento de intensidade prprio, quer apresenta um acento de intensi-
dade secundrio ou subordinado: auriculotemporal [aurculotemporl], maxilopalatino [m-
xilopalatno], tmporo-occipital [tmporooccipitl], vomeronasal [vmeronasl], etc.

102.3. Termos formados pola combinaom de um prefixoide


e de umha palavra
Entre os recompostos podemos considerar finalmente aqueles termos constitudos
por um prefixoide e por umha palavra. Entende-se por prefixoide o elemento ou forma origi-
nado por truncamento de um radical greco-latino de um recomposto que assume todo o
significado do primitivo recomposto (e age como um prefixo, da o seu nome). Os ele-
mentos destes recompostos escrevem-se, em geral, justapostos (sem trao de uniom).
Os recompostos integrados por prefixoides som muito freqentes na nomenclatura
qumica. Assim, por exemplo, da preposiom grega sobre provm o elemento epi-, que
achamos em epmero; de epmero, por truncamento, surge como prefixoide epi-, mas agora
nom com o significado de sobre, mas com o de epmero; o prefixoide epi-, em nomencla-
tura qumica, utiliza-se como prefixo em termos como epiandrosterona. Vejamos mais
exemplos357:

PREFIXOIDE ORIGEM E SIGNIFICADO EXEMPLOS


dextro- de dextrogiro dextroglicose
eco- de ecografia ecocardiografia
epoxi- ep (de epmero) + oxi (de oxignio) epoxietano
eritro- de eritrose eritromicina
giro- de giroscpio giropiloto
heli- helicptero heliporto
iso- de ismero isopentano
levo- de levogiro levodopa
petro- de petrleo Petroqumica
tele- de telefone telemvel telefone porttil358

RADICAIS GREGOS
103. Vejamos, a seguir, umha listagem de radicais gregos mediante os quais se
formam recompostos (e, posteriormente, 125, os radicais de origem latina) (v. tb. De
Barros Cunha, 1937). Os termos de carter hbrido (greco-latinos) marcam-se com um
asterisco (*).

357
Fora j das lnguas especializadas da Cincia, deparamos, por exemplo, com os seguintes recompostos com
prefixoide: autoestrada (auto- automvel), cineclube (cine- cinema), fotonovela (foto- fotografia).
358
Com origem no ingl. mobile (tele)phone; tb. (telefone) celular.
21. COMPOSIOM - 185

104. A
a-, an- (< gr. -, - nom, sem; an- diante de vogal ou h359)360: aclido (PAT., que nom tem clav-
culas; tb. aclidiano), amerstico nom segmentado, nom diferenciado, anestro (FISIOL., falta
de estro), anidrido, anidro- (QUM., indica perda dos elementos da gua no interior de umha
molcula), anipnia (PAT., falta de sono, insnia), arritmia, astelia (BOT., ausncia de cilindro
central ou estela), atiria falta de glndula tireoideia e atiroidismo (PAT. ausncia completa
da secreom tireoideia), tomo (- indivisvel, de cortar).
acanto-, -(a)canto ( espinha): acantobdlido (ZOOL.), acantozoide (ZOOL.), celacanto
(ZOOL.).
acefalo- (- sem cabea): acefalobraquia, acefalocisto.
acro- ( extremo, ponto culminante): acroanestesia (MED.), acrocefalia.
acromio- ( extremo + esquina): acromioclavicular, acromiocoracideo.
actin(o)- ( - raio de luz): actinobacilose (VETER.), actinmetro.
adelo- (- invisvel): adelofcea (BOT.), adelomicetes (BOT.).
adeni-, adeno- ( - glndula) : adeniforme, adenograma (PAT.).
aero- ( ar, atmosfera): aerlito (ASTR.), aerologia (METEOR.).
aero- (a partir de aero-, em ingls): aerodinmica (AEROD.), aeroduto (ZOOL.), aerogel
(FISICOQUM.), aerossol (com o elemento de origem latina sol, do ingl. solution), aeroespacial.
afani-, afano- ( nom aparente): Afanpteros (ENTOM., sin. de Sifonpteros), afanptero
(ENTOM.).
-agonista ( combatente, luitador): antagonista (FISIOL. ANIM.).
agro- ( campo): agrobactria (MICROB., Agrobacterium sp.), agrogeologia (AGR.), agrostlogo
(BOT.).
aleur(o)- ( farinha): aleurmetro, aleurona.
-algesia (- < sofrer): analgesia.
algo-, -algia ( dor): algstase, artralgia, neuralgia, odontalgia361; os adjetivos correspon-
dentes terminam em -ico, -ica
: neurlgico, etc.
alelo- ( - - o um, o outro, os uns... os outros): alelomorfo (sin. de alelo), alelo-
patia (ECOL.).
-alino ( sal; cf. halo-): eurialino, estenoalino (ECOL.).
alo- ( outro, diferente): albaro (FS. ATM.), alomeria (QUM.).
ambli- ( obtuso): ambliopia (PAT.), Amblipgios (ZOOL.).
ametro- ( sem medida): ametrmetro (OFTAL.), ametropia (OFTAL.).
amigdalo- ( amndoa): amigdalotomia (CIR.); o termo amgdala (ANAT. ANIM.)
provm do latim cientfico amygdala (< grego), pola analogia de forma entre o rgao em
causa e umha amndoa.
amilo- ( amido, fcula): amilodextrina (BIOQ.), amilognio (BIOL.).
amnio- ( membrana): amniognese, amniografia.
amo- ( areia, espec. com nomes de animais e plantas que vivem na areia): amfila
(ENTOM.), amonites (PALEONT.).
ampelo- ( vinha, cepa): ampelfago (ENTOM.), ampelografia (VITIC.).

359
Com o elemento antepositivo an-, o h inicial desaparece (v. 23.2): an- + hidrido ==> anidrido.
360
O elemento de composiom antepositivo a- ser considerado prefixo (v. 149), e nom radical, se o segun-
do elemento da composiom tiver vida parte (junom de carter livre ou produtiva) e o composto resul -
tante tiver dous acentos de intensidade, em vez de um nico.
361
A palavra nostalgia (< lat. nostalgia) constitui um caso diferente, j que o elemento inicial nom designa umha
parte do corpo, mas retorno, regresso () e significa dor do que anseia regressar ( casa, ptria), saudade.
186 - 21. COMPOSIOM

ana- ( para cima, em cima, denota ascensom, repetiom, inversom, intensificaom): an-
dromo362, anafiltico (PAT.), anaplasmose (VETER.).
ancilo- ( curvo, torto, anguloso): ancilose (PAT.), ancilstomo (ZOOL.)
ancistro- ( anzol): ancistrocrpico (BOT.), ancistrodesmo.
-andro, -andra, -andria, andro- (, home, varom): monandro (BOT.), poliandria
(BOT.), andrforo (ANAT. VEG.), androsterona (BIOQ./FISIOL. ANIM.).
anemo- ( vento): anemofilia (BOT.), anemologia.
anfi- ( de ambos os lados): anfbio (ECOL.), anfidiploidia (GEN.).
-ngio, angio- ( vaso, embocadura de um rgao, cpsula): esporngio (BOT.), game-
tngio (BOT.), angioblastema (EMBRIOL.), angiossarcoma (PAT.), angiosprmicas (BOT.).
aniso- (- desigual): anisodonto (ZOOL.), anisotropia (CRISTAL.).
anom(o)- (- sem lei): anomocelo (ZOOL.), anomuro (ZOOL.).
-anto, -ntemo, anto- ( - flor): perianto (BOT.; lat. perianthium); crisntemo (BOT.), an-
tobiologia (BOT.), antociano (BIOQ., com azul), antfito (BOT.).
antrac(o)- ( - carvom): antracnose (FITOPAT.), antracoltico (ESTRATIG.).
-antropo, -antropia, antropo- ( home): pitecantropo (ANTROP. FS.), filantropia, an-
tropfilo (BOT.), antropologia (ANTROP.).
apo- (, denota separaom, afastamento): apogamia (BIOL.), apomixia (BIOL.), apomorfia
(BIOL.).
aracn(o)- ( aranha): aracnodactilia (PAT.), aracnologia (ZOOL.).
areo- ( planeta Marte): areografia.
argir(o)- ( prata): argirntemo (BOT.), argirismo (PAT.).
aritm(o)-, -aritmo ( nmero): aritmgrafo (MAT.), logaritmo (MAT.).
arque(o)-, arque- ( antigo): arqueobactrias (MICROB.), arquefito (BOT.), arquetalo
(ANAT. VEG.).
arren(o)- ( macho): arrenoblastoma (PAT.).
arsenico- ( masculino, forte, vigoroso): arsenicfago, arsenicofagia.
arteri(o)- ( artria): arteriografia, arteriopatia (PAT.), arteriosclerose (diferente de ate-
rosclerose [arteriosclerose causada por ateromas]).
artio- ( par): Artiodctilos (ZOOL.).
artr(o)- ( articulaom): artralgia (PAT.), artrdia (ANAT. ANIM.).
asco- ( odre): ascolquene (BOT.), ascsporo (BOT.).
aspido- ( - cobra, naja, spide): aspidocfalos, aspidozoide (ZOOL.).
aster-, astro- ( astro): asteriforme (BOT.), astrofsica (ASTR.).
-astenia (- falta de vigor < privativo e fora): astenia, neurastenia.
astigm(o)- ( privativo + marca, ponto): astigmatismo (de - nom fazer
um ponto, porque o astigmatismo o defeito ocular consistente no facto de os raios lumi-
nosos que provenhem de um ponto nom se reunirem num ponto da retina), astigmatmetro
(OFTAL.).
atel(o)- (- sem fim, incompleto): atelectasia (PAT.), atelocardia, atelocefalia.
atero- (, variante de papa de farinha): ateroma, aterosclerose (PAT.).
atmo- ( vapor): atmmetro (METROL.), atmlise (FISICOQUM.).
aut(o)- ( um prprio): autocatlise (QUM.).
aux(o)- ( aumentar, crescer): auxocromo (FISICOQUM.), auxotrofia (FISIOL.).
axo-, axono- ( - eixo): axoplasma (CIT.), axonometria (GEOM.).
azigo- (- mpar): zigo, azigobranquial.
362
Andromo: 1 ZOOL. Di-se dos peixes que do mar vam reproduzir-se aos rios ou s lagoas litorais (p. ex., o sal-
mom); 2 BOT. Di-se da disposiom da nervaom das frondes dos fentos (pteridfitos) em que as nervuras m -
pares estm situadas na margem superior e as pares na inferior.
21. COMPOSIOM - 187

105. B
bacteri(o)- ( bastonete): bactericida (MICROB.), bacterioclorofila (BIOQ.).
balan(o)- ( glande): balanoglosso (ZOOL.), balanopostite (PAT.).
baleno- (lat. balaena < adaptaom do gr. ): Balenopterdeos (ZOOL.).

-baro -a, bari-, baro- ( - peso, pressom atmosfrica): isbara (FS./METEOR.), bari-
centro (GEOM.), bargrafo (METEOR.), barmetro (METROL.), baronarcose (CIR.), barotrauma-
tismo (PAT.).
basidio- (dim. de base): Basidioliquens (BOT.), Basidiomicetes (BOT.).

-bata ou -bata (- o que anda, de caminhar): dendrbata, nictbata ou nictobata,
pelbata (ZOOL.).
-bata , bati-, bato- ( profundidade): isbata (GEOL./OCEANOG.), batiestesia (FISIOL. ANIM.),
batmetro (OCEANOG.), batofobia (PSIC.).
belone-, beloni- ( agulha): belonefobia (PSIQ.), beloniformes (ICT.)
-bio , bio-, -biose ( vida): aerbio; biofsica (BIOL./FS.), biossntese (BIOL./BIOQ.), biomagnetis-
mo (BIOL.), bionutriente (AGR./ BIOL.), anaerobiose, simbiose. Tambm funciona bio- como pre-
fixoide: biogs, biolcool (= etanol), bioindstria, biopolmero, biossensor.
blasto-, -blasto ( grmen): blastocinese (EMBRIOL.), blastodisco (sin. de discoblstula),
linfoblasto (ANAT. ANIM.), mieloblasto (CIT.).
blefar(o)- ( plpebra): blefarite (PAT.), blefaroplasto (BOT.)
blen(o)- ( mucosidade): blenoftalmia (PAT.), blenorreia (PAT.).
-bole , -bolia, bolo- ( tiro, lanamento, emissom, de lanar): hiprbole (GEOM.),
embolia (EMBRIOL.), bolmetro (METROL.).
botan(o)- ( erva, planta): botanfilo (BOT.).
botri(o)- ( < cavidade, fossa): botriocfalo (ZOOL.), botriomicose (VETER.).
bradi- ( lento): bradipneia (FISIOL. ANIM.), bradissismo (GEOL.).
branquio- ( brnquias): branquioma (EMBRIOL.), Branquiros (ZOOL.).
braqui- ( curto)363: Braquceros (ENTOM., subordem de insetos dpteros integrada por
animais de corpo robusto e antenas curtas), braquistilo (BOT.).
brio- ( musgo): brifilo (ECOL.), Briozorios (ZOOL.).
brom(o)- ( fetidez): bromofrmio (QUM. ORG. / FARM.), bromometria (QUM. ORG.).
bromato- ( - alimento): bromatologia (ALIM.), bromatometria (QUM. ANAL.).T.).
bronco-, bronqui- ( brnquio): broncografia (DIAG.), broncolitase (PAT.), bronquilise
(PAT.).
bronto- ( trovom): brontologia (METEOR.), brontossauro (PALEONT.).
butiro- ( manteiga): butirolactona, butirmetro (ALIM.).

106. C
caco- ( mau, irregular, disforme): cacodilo (QUM. ORG.), cacoquimia (PAT.).
calco- ( cobre, bronze): calcofilite (MINERAL.), calcopirite (MINERAL.).
caleido- ou calido- ( belo + imagem): caleidoscpio ou calidoscpio (PT.).
cali-, -cala ( beleza): calicrena (BIOQ.), calitricceas (BOT.).
calic- ( pedra, cascalho): calicose (PAT.).
calipto-, -calipto ( oculto): caliptoblasto (ZOOL.), eucalipto.
came-364 ( na terra): camfito (BOT.), Cameldeos (ZOOL.).
campilo- ( curvo): campiltropo (BOT.).
363
Nom confundir com braqui- < lat. brachium brao.
364
Este formante, alterado, o que d os termos camomila (< - melom na terra, pola semelhana
da flor) e camaleom (< - leom rasteiro).
188 - 21. COMPOSIOM

campto- ( curvo): camptocormia (PAT.), camptdromo (BOT.).


carcino- ( caranguejo): carcinologia (ZOOL.), carcinomatose (PAT.).
-crdio, cardio-, -cardia ( coraom): pericrdio (ANAT. ANIM.), cardialgia (PAT.), cardio-
patia (PAT.), bradicardia (FISIOL. ANIM. / PAT.).
cario- ( noz, ncleo): cariopse (BOT.), cariocinese (BIOL.), carioteca (CIT.).
-carpo, -crpico, carpo- ( fruto): apocarpo (BOT.), apocrpico (BOT.), carpognio (ANAT.
VEG.).
cat(a)- ( abaixo; denota descida, extensom, conformidade, distribuiom, oposiom): ca-
tabtico (METEOR.), catdromo365, catafilo (BOT.), cataforese (ELETROQ.), catatonia (PSIQ.).
cateto- ( < - fazer cair, baixar): catetmetro (METROL.).
-caul(e), caulo- ( caule, talo): acaule (BOT.), caulocalina (FISIOL. VEG.), caulognico (BOT.).
cecido- ( - galha, cecdia): cecidognese (BOT./ZOOL.), Cecidomideos (ENTOM.).
cefal(o)-, -cfalo, -cefalia ( cabea): cefalalgia (PAT.), Cefalpodes (ZOOL.), cefalorraqui-
diano, braquicfalo (ANTROP. FS.), braquicefalia (ANTROP. FS.).
-cl(i)o, cel(io)-, -celo ( cavidade, oco): blastocelo ou blastoclio (EMBRIOL.; neste
termo, -cl(i)o refere-se a celoma), hemoclio (ZOOL.), celioscopia (DIAG.), celiotomia (CIR.), opis-
tocelo (ZOOL.).
-cele366 ( hrnia, tumor): hidrocele (PAT.), orquicele (PAT.); note-se que o formante inicial
destes termos designa a natureza do tumor (p. ex., hematocele) ou o rgao afetado (p. ex.,
nefrocele).

-cele(s) ( perna): isscele(s) (GEOM.), trscele (PR-HIST.).
cen(o)-, -ceno ( comum): biocenose (ECOL.), cencito (BIOL.), Cenozoico (PALEONT.).
-centro, centro- ( centro): baricentro (GEOM.), centrmero (GEN.), centrolectico
(EMBRIOL.).

-cera , cerat(o)- ou querat(o)-, -cer- ( corno): quelcera (ANAT. ANIM.), ceratoconjuntivite
(MED.), ceratodiformes (ICT.), ceratomalacia (OFTAL.), ceratotomia ou queratotomia (OFTAL.), ce-
ratina ou queratina (BIOQ.), megaceronte, rinoceronte.
-cerco, cerco- ( cauda): cisticerco (ZOOL.), Cercopitecdeos (ZOOL.), cercosporiose
(FITOPAT.).
cet(o)-, -cete, -ceto ( baleia, animal aqutico grande): cetceo, mistacoceto ou misticeto,
odontoceto (ZOOL.); espermacete (QUM./COSM.).
-ciano, ciano- ( azul-escuro, azul da Prssia): antociano (BIOQ.), cianofcea (BOT.), cia-
nfito (BOT.), cianognio (QUM. ORG., termo formado com a terminaom -gnio a partir do
modelo hidrognio e oxignio).
ciati- ( taa): ciatiforme (BOT.).
cicl(o)-, -ciclo ( crculo): ciclstomo (ICT.), ciclognese (METEOR.), ciclotema (ESTRATIG.),
epiciclo (ASTR.).
cifo- ( curvo, convexo): cifoscoliose (PAT.).
cifo- ( taa; v. 50.8): cifstoma (ZOOL.), cifomedusa (ZOOL.), Cifozorios (ZOOL.).
cimo- ( onda): cimmetro (METROL.).
cin-, -cinese, -cinesia ( movimento): cinestesia (PAT.), cariocinese (BIOL.), discinesia
(PAT.).
cinet(o)- ( relativo ao movimento): cinetoplasto (CIT.), cinetossoma (CIT.).
cino-, -con ( cam): cinoglossa (BOT., lngua-de-cam), cinrrodo ou cinorrdio (BOT.),
otocon (ZOOL.).
cio- (- < sombra; v. 50.8): cifito (BOT.), ciografia (ASTR.).
cir- ( mao): cirurgia (CIR.).
365
ZOOL. Di-se dos peixes que dos rios ou lagoas litorais vam reproduzir-se ao mar, como a enguia.
366
Cumpre nom confundir os radicais -cele e -cl(i)o.
21. COMPOSIOM - 189

cirt(o)- ou curt(o)- ( curvo, arqueado): cirtose (MED.), cirtmetro (MED.), curtose (ESTAT.).
cirto- ( nassa, gaiola): cirtcito (ZOOL.), cirtforo (ZOOL.).
-cisto, cist(o)-, cisti- ( bexiga, vescula): nematocisto (ZOOL.); cistadenoma, cistalgia, cisto-
cele (PAT.), cistozoide (ZOOL.); cisticerco (ZOOL.).

cito-, -cito ( cavidade, clula): citocinese (BIOL.), citogentica (DIAG.), citocromo-oxidase
(BIOQ.), leuccito (FISIOL. ANIM.). Os adjetivos derivados de substantivos findos em -cito for-
mam-se com -ctico: eritroctico, leucoctico, etc.

clado- -clad- ( ramo): Cladceros (ZOOL.), claddio (BOT.), cladognese (BIOL.), Dasicla-
dales (BOT.).
clamid(o)- ( - capa, manto): Clamidiceas (MICROB.), clamidomnade ou clamido-
mona (BOT.), clamidsporo.

-clase 367
, clast(o)-, -clasto ( partir, partido): anclase (PT.), clastomania (PSIC.),
litoclasto (MED.).
clepto- ( roubar): cleptomania (PSIQ.).
-clido, clido-, -clid- ( - chave, clavcula): aclido ou aclidiano, clido-hioide, clidotripsia.
clima-, climat(o)- ( inclinaom)368: climatrio (FISIOL.), climatologia.
clin(o)-, -clinal, -clino, -clnico ( inclinar): clinocloro (MINERAL.), clinmetro (GEOL.); anti-
clinal (GEOL.), periclinal (GEOL), sinclinal (GEOMORF.); diclino (BOT.), periclino (BOT.); diclnico
(CRISTAL.).
-clismo ( inundaom, de cobrir de gua): cataclismo.
clisto- ou cleisto- ( fechado): clistogmico ou cleistogmico (BOT.).
cloro- ( verde-claro): clorofila (BIOQ.), clorofrmio (QUIM. ORG.); repare-se que no termo
cloroplasto (CIT.), cloro- prefixoide de clorofila.
cnido- ( urtiga): cnidoblasto (ZOOL.), cnidocisto (BOT.).
coano- ( funil): coancito (ZOOL.), coanoflagelado (BOT.).
coccigeo- (forma prefixada do termo coccigi < - cuco): coccigeomesentrico.
coco-, -coco ( grao, pevide), -cocia, -ccico: coclito (BOT.), cocolitoforales (BOT.); estafi-
lococo, estreptococo, pneumococo; estafilococia, estreptococia, pneumococia; estafiloccico, es-
treptoccico, pneumoccico.
col(e)- ( bile): colagogo (FISIOL.), colecistite (PAT.), colectomia (CIR.).
cola-, -cola ( cola, gelatina): colagnio (BIOQ.), glicocola (BIOQ.), sarcocola (FARM.).
coleo- ( bainha, estojo): coleptero (ENTOM.), coleptilo (BOT.).
coli- (lat. colum < clon): colibacilo, coliforme (MICROB.).
colp(o)- ( seio, enseada, vagina): colpocitologia (DIAG.), colposcopia (DIAG.).
condr(o)-, -cndrio, -condria (gr. cartilagem): condrocrnio (ANAT. ANIM.), Condrictes
(ICT., classe de peixes), condrossarcoma (PAT.); hipocndrio (ANAT. ANIM.), hipocondria (PSIC.).
condrio-, -cndrio, -cndria (, dim. de grao, organelo citoplasmtico):
condriossoma (CIT.), mitocndrio ou mitocndria (CIT.); repare-se em condrioma (CIT., con-
junto de condriossomas ou mitocndrios).
conquili(o)- ( concha): conquilfero (GEOL.), conquiliologia (ZOOL.).
cope- ( remo): coppode (ZOOL.).
-copo, -copta (< -, de cortar): xilcopo (ENTOM.); sarcopta (ZOOL., gnero Sarcoptes,
que deriva diretamente de e haplologia de sarcocoptes [com carne]).
copro- ( excremento): coprfilo (ECOL.), coprologia.
cori-, -corismo, -corstico ( separadamente < separar, dividir): coriptalo
(BOT.); gonocorstico (BIOL.), gonocorismo (BIOL.).
367

Sobre -clase ou -clase e -clsio, veja-se 175.
368
Da clima: conjunto de condions atmosfricas que estm em funom da inclinaom do Sol sobre um pon -
to terrestre.
190 - 21. COMPOSIOM


-coro , -crico ( espao, localizaom); iscoro ou isocrico (TERMO.).
coro- ( espao de terra, regiom, pas): corologia (BIOGEOGR.).
cosmo-, -cosmo: ( mundo) cosmografia (ASTR.), cosmonutica (COSMON.), macrocosmo,
microcosmo.
-ctilo ( taa, concavidade): hectoctilo (ZOOL.).
crani(o)- ( crnio): craniclase (CIR.), craniomalacia (PAT.).
-crasia (-, de mistura): discrasia (MED.), eucrasia (HIG.).
creat(o)-, creo- (, de carne): creatina (BIOQ.), creatorreia (PAT.), creofagia
(ALIM.).
crem(o)- ( dependurar, suspender): cremaster ou cremster (ANAT.), cremocarpo
(BOT.).
creno- ( fonte): crenobiologia (BIOL.), crenoterapia (TERAP.).
cric(o)- ( anel): cricoide (cartilagem; ANAT. ANIM.).

-crino ( separar, segregar): endcrino (FISIOL.; p. ex., glndula endcrina), excrino.
crio- ( frio): criobiologia (BIOL.), crioclastismo (GEOMORF.).
crio- ( carneiro, arete): cricero (ENTOM.).
cript(o)- ( escondido, oculto): criptobrnquio (ZOOL.), criptodepressom (GEOMORF.).
cris(o)- ( ouro): crisoberilo (MINERAL.), crisomela (ENTOM.).
cristali-, cristalo- ( cristal): cristalfero, cristalogenia (CRISTAL.).
-croismo (- - < cor, com sufixo nominal -ismo): dicrosmo (FS.).
cromo-, -cromo, -cromia, cromat(o)- ( cor): cromocentro (CIT.), cromoplasto (BOT.),
cromossmico; monocromo (tb. unicolor), hipercromia (PAT.), cromatografia (QUM. ANAL.); no
termo cromossoma, o formante cromo- representa cromatina.

crono-, -crono , -cronismo ( tempo): cronopotenciometria (QUM. ANAL.), cronoscpio (-
FS.), iscrono (FS./ GEOL.), isocronismo, sincronismo.
crosso- ( franja, borda): crossoptergio (ICT.).
cten(o)- ( pente): ctenforo (ZOOL.).

107. D
dacri(o)- ( lgrima): dacriadenalgia (PAT.), dacriociste (ANAT.).
datil(o)-, -dctilo(s), -dactilia ( dedo): datilptero (ZOOL.), datilozoide (ZOOL.), ptero-
dctilo (PALEONT.), Artiodctilos (ZOOL.), braquidactilia (PAT.).
dasi- ( denso, piloso, spero): dasmetro (METROL.), dasipoddeo (ZOOL.).
-delos, -dlico ( visvel < mostrar): urodelo (ZOOL.), psicodlico.
dendri-, dendro-, -dendro ( rvore): dendrtico (GEOMORF.), dendrologia (BOT.), rodo-
dendro (BOT.).
deonto- ( de ser necessrio): deontologia (p. ex., deontologia mdica).
derma(to)-, -derm-, -derme (-), derm(o)- ( - pele): Dermpteros (ENTOM.),
Dermpteros (ZOOL.), dermatite (PAT.), dermatoplstico (FARM.), dermotropismo (PAT.), blasto-
derme (EMBRIOL.), melanodermia (PAT.; p. ex., melanodermia senil).
-dese (- < ligar): artrodese (CIR.).
-desia (- < dividir): geodesia.
desmo- ( ligamento): desmologia (ANAT. ANIM.), desmotropia (QUM. ORG.).
deutero-, deuto- ( segundo, secundrio): deuterogamia, deutoplasma (CIT./EMBRIOL.).
dexio- ( direito, oposto a esquerdo): dexiocardia, dexiotrpico.

dia- ( atravs diabetes (PATOL.), diapedese (FISIOL.).
de):
diafragmat(o)- (forma prefixada da palavra diafragma - - interproteom): dia-
fragmatocele.
diali- (- separar): dialicarpelar (BOT.), dialitpalo (BOT.).
21. COMPOSIOM - 191

dico- (- dividido [em dous elementos]): dicogamia (BOT.), dicotomia.


dictio- ( rede): dictiptero (ENTOM.), Dictiossifonales (BOT.).
difio- (- de duas naturezas): difiodonte (ANAT. ANIM.).
dimorf(o)- ( dous + forma, ou seja, de duas formas): dimorfismo, dimorfoteca
(BOT.).
.
dinamo-: V. -dino

-dino , dinamo- ( fora): aerdino (AERON.), heterdino (ELETRN./RADIOTEC.), dinamog-
nese (FISIOL.), dinammetro (TECNOL.).
dino-, -din- ( redemoinho, vrtice): dinoflagelado (BOT./ZOOL.), dinomonadino (BOT.),
Peridneos (BOT./ZOOL.; sin. de Dinoflagelados).
dino- ( terrvel): dinossauros (PALEONT.), dinotrios (PALEONT.)
dipl(o)- ( duplo): diplonte (GEN.), diplognese (PAT.), diplostmone (BOT.).
dipso- (- de sede, necessidade de beber): dipsomania (PSIQ.).
dis- (-, elemento antepositivo de carter negativo que denota dificuldade, contrariedade,
alteraom): disenteria (PAT.).
disci-, disco- (gr. e lat. discus disco): disciforme, discomicete (BOT.).

-doco (- var. de -, receber): coldoco (ANAT.).
docim- ( prova, ensaio): docimasia (MED. / QUM. ANAL.), docimstico (p. ex.: prova doci-
mstica, qumica docimstica)
dolico- ( longo): dolicoclon (PAT.), dolicossauro (PALEONT.).
dori- ( lana): dorfora (FITOP.).
drio- ( azinheira): driopiteco.
drom(o)-, -dromo, -dromia ( corrida): loxodromia (GEOM.), dromomania (PSIC.), pr-
dromo (p. ex., os prdromos de umha epidemia), andromo (ZOOL.).
droso- ( orvalho, lquido): drosfila, drosmetro.

108. E
-cia: V. -oico.
eco- ( casa, meio, habitat): ecologia, ecossistema (ECOL.), ecotoxicologia; em ectipo, eco- re-
presenta ecologia.
eco- ( eco, repetiom, cf. Eco [ninfa transformada em eco, personificaom]): ecocinesia
(PSIQ.), ecolalia (PSIQ.), ecolocalizaom (ZOOL.)369, ecossonda (FS.); ecodoppler ecografia que
permite medir fluxos sangneos (portanto, aqui, eco- prefixoide).
-ectasia (- extensom, dilataom): atelectasia (PAT.), bronquiectasia (PAT.).
-[c]tico (- < estado, constituiom corporal) < -exia (- < ): anortico (de
anorexia), caqutico (de caquexia).
ecto-; -(ec)tomia ( de fora, externo; -ectomia o formante que indica amputaom): ec-
toderme (EMBRIOL.), ectoplasma (CIT.); iridectomia (CIR.).
ectro- (- abortar): ectromelia (EMBRIOL.), ectrtico (FARM.).
edafo- ( solo): edafologia (PEDOL.).
edri- ( < face, plano, sssil): edrioftalmo (ZOOL.).
-edro, -edria ( face, base, plano): poliedro (GEOM.), hemiedria (CRISTAL.).
ego- ( cabra): egcero (ZOOL.), egofonia (PAT.).
ego- ( eu): egotismo (PSIC.).
-eid(o)- ou -id(o)- ( aspeto, forma): caleidoscpio ou calidoscpio (PT.).
elai(o)- ou eleo- ( azeite, oliveira): elairia (PAT.), eleossoma (BOT.).
elasmo- ( lmina): elasmobrnquio (ICT.).

369
*Ecolocaom um anglicismo rejeitvel (ingl. echolocation).
192 - 21. COMPOSIOM

elater(o)- ( impulsionador): Elaterdeos (ENTOM.), elatermetro (TECNOL.).


eleo-: V. elaio-.
eletr(o)- (forma prefixada da palavra eltrico < mbar370): eletroanlise (QUM. ANAL.),
eletrocintica (ELET.).
eleutero- ( livre, nom prendido): eleuterozorio (ZOOL.).
-lio ( sol; v. helio-): aflio, perilio (ASTR.).
elitro- ( vagina): elitrorragia, elitrotomia.
-elmintes ( - verme; v. helminto- ): asquelminte, nematelminte, platelminte (ZOOL.).
embri(o)- (- o que germina, embriom): embriocardia (FISIOL.), embriopatia (PAT.),
embritomo (OBST.).
emeto- ( vmito < vomito): emetofobia, emetologia. V. -mese, 176.
-emia ( - sangue; v. hem(o)-, hemat(o)-): anemia, uremia (PAT.).
en- (- em, dentro): encfalo (ANAT. ANIM.), enzima (BIOQ.); empiema (PAT.), enantema (PAT.).
enantio- (- oposto): enantiomorfo (FS./CRISTAL.), enantiotropia (QUM.).
encefalo- (- encfalo < em + cabea): encefalografia (DIAG.), encefalomie-
lite (PAT.).
-ndima ( < - vesturio): epndima (ANAT. ANIM.).
endo- ( dentro): endocitose (BIOL.), endoscopia (DIAGN.), endorfina (< endo(mo)rfina).
eno- ( vinho): enologia (ENOL.), enolgico (ENOL.).
-nquima ( infusom < em + suco): parnquima (BOT./HISTOL.), prosnquima
(BOT.).
entero- ( intestino), -enteria (-): enterococo (MICROB., sin. de estreptococo), ente-
ropneusto (ZOOL.), disenteria (PAT.), lienteria (PAT.).
ent(o)- ( dentro): entptico (OFTAL.), enttico (PAT.).
entomo- (- inseto, segmentado, articulado): Entomologia (ZOOL.), Entomstracos
(ZOOL.).
eo- ( aurora): Eocambriano (ESTRATIG.), Eoceno (ESTRATIG.).
epi- ( sobre): epgino (BOT.), epiglote (ANAT. ANIM.).
-eppedo (- superfcie plana): paraleleppedo (GEOM.).
epiro- ( terra firme, continente): epirognese (GEOL.).
equi- ( vbora): Equiridos (ZOOL.).
equino- ( ourio): equinforo (BOT.), Equinoides (ZOOL.).
ergasto- ( < trabalhar): ergastoplasma (CIT.).
-ergia (- u - < 371 obra, aom), tambm ergo- e -urgia: alergia, sinergia,
energia; ergoterapia (TERAP.), cirurgia (CIR.).
erio- ( l): eriofilo (BOT.), erimetro (TECNOL.).
eritr(o)- ( vermelho): eritroblasto (HIST.), eritropoese ou eritropoiese (FISIOL.).
eroto- ( - amor, paixom): erotofobia (PSIQ.), erotgeno ou ergeno.

escaf-, -scafo ( barca): escafandro, Escafpodes (ZOOL.), batscafo (OCEANOG.).
escato- ( excremento)372: escatofagia, escatofilia (PSIC.).
esclero- ( duro): esclerodermia (PAT.), esclertica (ANAT. ANIM./BOT.).
esfen(o)- ( cunha): esfenopalatino (ANAT. ANIM.), Esfenpsidos.
esfer(o)-, -sfera ( esfera): esferocarpceas (BOT.), esfercito (PAT.), atmosfera
(ASTROF./METEOR.).

370
Corpo em que se observrom os primeiros fenmenos eltricos; mbar ou resina fssil emprega-
da por Tales de Mileto nas suas experincias de eletrizaom por fricom.
371
Desta palavra grega deriva o termo erg unidade de trabalho.
372
Nom confundir com o radical escato- ( final, extremo, ltimo): escatologia.
21. COMPOSIOM - 193

esfigmo-, -sfigmia ( pulso): esfigmgrafo (DIAG.), esfigmomanmetro (DIAG.), bradis-


figmia (PAT.).
eso- ( dentro): esotropia.
espeleo- ( caverna): espeleologia.
esperm(at)o-, -sperma, -spermia, -sprmica ( - semente): espermatocele (PAT.),
espermatozoide (BIOL.), espermognio (BOT.), gimnosprmica (BOT.), perisperma (BOT.), pans-
permia (BIOL.).
espiro- ( espiral): espirogira (BOT.).
esplancn(o)- ( vscera): esplncnico (ANAT. ANIM.), esplancnografia.
esplen(o)- ( bao): esplenectomia, esplenomegalia ou megalosplenia (PAT.).
espondil(o)- ( espndilo, vrtebra): espondilolistese (PAT.), espondilose (PAT.).
espongi- (spongia < gr. esponja): espongiforme.

esporo-, -sporo ( esporo): esporocarpo (BOT.), esporocisto (ZOOL./BOT.); basidisporo
(BOT.).
esquisto- ( < fender, dividir), esquiz(o)- (- < ): esquistossomase
(PAT.); esquizofrenia (PSIQ.), esquizogonia (ZOOL.).
estafil(o)- ( cacho de uvas): estafilococo (MICROB.), estafiloccico (PAT.).
estaqui- ( espiga): estaquisprico, estaquiurceas (BOT.).
estauro- ( cruz): estaurolite (MINERAL.), estaursporo (BOT.).
esteato- ( - gordura): esteatocele, esteatorreia (PAT.).
estegano- ( u que cobre): esteganografia (sin. de criptografia).
estego- (de cobrir): estegocfalo, estegossauro (PALEONT.).
esteno- ( estreito) estenocardia (PAT.), estenocefalia (PAT.).
estequio- ( princpio, elemento): estequiometria (QUM.).
estereo-, -strico ( slido, espacial): estereognosia (MED.), estereografia (GEOM.), isost-
rico (FISICOQUM.).
esterno- ( esterno): esternoclavicular (ANAT. ANIM.), esternocostal (ANAT. ANIM.).
estesi(o)-, -estesia ( sensaom, sensibilidade): estesiologia (MED.), estesimetro
(DIAG.); anestesia (MED.), cenestesia (PAT.), cinestesia (FISIOL.).
estet(o)- ( peito): estetofonmetro, estetoscpio (DIAG.).
estil(o)- ( varinha pontuda para escrever): estilomatforo (ZOOL.), estilopdio (BOT.).
estomat(o)-, -stomo
, -stoma , -stomia ( - boca, abertura natural): estomatite
(PAT.), Estomatpodes (ZOOL.), ancilstomo (ZOOL.), ciclstomo, perstoma (BOT./ZOOL.), gas-
trostomia (CIR.).
estr(o)- ( aguilhom, tavao): Estrdeos (ENTOM.), estrognio (BIOQ./FARM.).
estrang- ( gota que destila): estrangria (PAT.).
estrepsi- (- < torcer): Estrepspteros (ENTOM.).
estrepto- ( torcido, virado): estreptococo (MICROB.), estreptomicina (FARM.).
estrigi- (lat. strix strigis < gr. ave noturna [coruja]): Estrigiformes (ORNIT.).
estrobo- ( lao, volta): estroboscopia (PT./TECNOL.).
estrof- ( cordom torcido < dobrar): estrofanto (BOT./FARM.), estrofantina
(FARM.).
-etride (- - < ano): octaetride perodo de oito anos.
etno- ( povo): etnologia, etnopsicologia (PSIC.).
eu- ( bem, bom, vantajoso): eucarionte (CIT.), eucrasia (HIG.), eucromatina (CIT.), eupepsia
(FISIOL. ANIM.), eurrtmico.
eudio- (- bom tempo, ar sereno): eudimetro (QUM.), eudiometria (QUM. ANAL.).
euri- ( largo, vasto): euritrmico (ECOL.), Euripterdeos (PALEONT.).
-exia: V. -[c]tico.
194 - 21. COMPOSIOM

exo- ( fora): exobiologia, exgeno.

109. F
faco- ( lente, cristalino): faclito (PETROG.), facoscpio (OFTAL.).
fago-, -fago , -fagia (de comer): fagocitlise (CIT.), fagofobia (PSIQ.), entomfago (ZOOL.),
bacterifago (MICROB.), aerofagia (PAT.), bacteriofagia (MICROB.).
fanero- ( visvel): fanerogamia (BOT.), Fanerozoico (ESTRATIG.).

-fano : V. feno-
faringo- ( - faringe): faringoscpio (DIAG.), faringotomia (CIR.).
farmaco- ( droga, medicamento): farmacogentica (FARM./GEN.), farmacognosia
(FARM.), Farmacologia.
fascol(o)- ( saco de coiro): Fascolomdeos (ZOOL.).
-fasia, -femia (- < dizer, falar): afasia (PSIQ.), parafasia (PSIC.), parafemia (PSIC.).
fasiani- ( faism): Fasianiformes (ORNIT.).
fenic(o)- ( prpura): fenicptero (ORNIT., sin. de flamingo), Fenicopteriformes (ORNIT.).
feno-, -fano (de mostrar): fenobarbital (FARM.), fenocristal (PETROG.), hidrfano.
feno- (de fenmeno < o que aparece ou se manifesta < brilhar): fenologia
(ECOL.), fentipo (GEN.).
feo- ( fusco, escuro): feofceas (BOT.), feofitina (BIOL./ALIM.).
fico-, -fic- ( alga): ficoteca (BOT.), ficoxantina (BIOQ.), clorofceas (BOT.), rodofceas (BOT.).
, -filia, -flico ( amigo < amar): filantropo, hidrfilo (BOT./ECOL.), necrofilia
fil-, -filo
(PSIC.), cioflico (BOT, sin. cifilo).
-filtico, filacto- (- < guardar, proteger): anafiltico (PAT.), profiltico
(MED./HIG.), filactocarpo (ZOOL.).
-filo, -fila, filo- ( folha): catafilo (BOT.), monofilo (BOT.), xantofila (QUM. ORG./ BIOQ.), fi-
lfago (BIOL.), filopdio (BOT.).
fil(o)-, -filo, -filia ( raa): filtico (BIOL.), filognese ou filogenia (BIOL.), Filogentica (BIOL.),
monofilia (BIOL.), polifilo (BIOL.).
, fisio- ( natureza < produzir): apfise (ANAT. ANIM./ BOT. / GEOL.), parfise (BOT.),
-fise
Fisiologia (FISIOL.).
fiso- ( bexiga): fisocele (PAT.), fisoclisto (ZOOL.).
fito-, -fito ( planta): fitocromo (FISIOL. VEG.), fitfago (ECOL.), epfito (ECOL.), esporfito
(BOT.).
fleb(o)- ( veia): flebectasia (PAT.), flebobrnquio (ZOOL.).
flog(o)- ( chama): flogisto (< inflamvel, HIST. CINC.), flogopite
(MINERAL.).

-fobo , -fobia (< temor, sufixo que denota aversom): hidrfobo (PAT.), fonofobia (PAT.).
foco- ( foca): focomelia (PAT.).
fon(o)-, -fone, -fonia ( voz): fonocardiograma (DIAG.), fonlito (PETROG.); interfone, micro-
fone, ortofonia, radiofonia (TELECOM.).
-foro ( portador): eletrforo (ELET.), fsforo (QUM.), rizforo (BOT.).
fos-, foto- ( luz): fsforo (QUM.), fosgnio (QUM. ORG.), fotoqumico (QUM.), fotoel-
trico (ELETRN.).
foto- (representando fotografia): fotolitografia.
fragmo- ( e - cousa vedada, vedaom): fragmobasdio (BOT.), fragmo-
plasto (BIOL.).
freno-, -frenia ( membrana, diafragma, inteligncia, esprito): esquizofrenia
(PSIQ.), frenologia (ANTROP.), frenopata (PSIC./ PSIQ.).
frino- ( sapo): frinodermia (PAT.), frinolisina (BIOQ.).
21. COMPOSIOM - 195

110. G
galact(o)- ( - leite): galactagogo (TERAP.), galactmetro (ALIM.).
gale(o)- ( ou fuinha): galeopiteco (ZOOL.).
gamo-, -gamo , -gmica, -gamia, ( uniom): polgamo (ZOOL./BOT.), criptogmica (BOT.),
criptogamia (BOT.), monogamia (BOT./ ZOOL.), gamoptalo (BOT.), gamosspalo (BOT.).
gama- ( gama [terceira letra do alfabeto grego]): gamaglobulina (BIOQ./FISIOL.
ANIM.), gamagrafia (DIAG.).
gaster(o)-, gastr(o)-, -gstrio ( - estmago): gasteromicete (BOT.), gastralgia (PAT.),
gastroclico (ANAT. ANIM.), epigstrio (ANAT. ANIM.), hipogstrio (ANAT. ANIM.).
genea-, -gnese, -genesia, -genia, -geno , -gnico, -gnio [forma substantivos], -gneo [forma
adjetivos] (- < geraom, que gera que gerado, raa, gnero): genealogia
(GEN.); biognese (BIOL.), partenognese (BIOL.); palingenesia (GEN.); filogenia (BIOL.); cancer-
geno (PAT., lat. cancer -cri e a vogal de ligaom -i-), endgeno, exgeno; bactria acetognica
(MICROB.), biognico (BIOL.), bactria metanognica (MICROB.), mutagnico (BIOL.); aglutinognio
(FISIOL.), carcinognio (PAT., gr. ), cianognio (QUM.), estrognio (BIOQ.), felognio
(BOT.), gestagnio (BIOQ.), glicognio (BIOQ.), halognio (QUM.), hidrognio (QUM.), oxignio
(QUM.)373; glndula bissognea (ZOOL.), grupo eletrogneo (TCN.), heterogneo, homogneo, gs
lacrimogneo (QUM.).
geni(o)- ( queixo, mento): (msculo) genioglosso, (msculo) genio-hiideo ou genio-hi-
oideu (ANAT.), genioplastia (MED.).
geno- ( linhagem, hereditrio): genoteca (GEN.), gentipo (GEN.).

geo-, -geo [f. -geia] ( terra): geologia (GEOL.), geometria (GEOM.), endgeo (ECOL.), hipgeo
(ECOL.; p. ex., fauna hipogeia).
geronto- ( - velho, anciao): gerontologia (MED./PSIC.).
giga-, gigant(o)- ( - gigante): gigantismo (BIOL.).
gimno- ( nu, descoberto): gimnoblasto (ZOOL.), gimnofiono (ZOOL.), gimnosprmica
(BOT.).
gin(o)-, gineco-, -gino , -ginia ( - mulher): ginandromorfo (ZOOL.), ginopatia (PAT.);
Ginecologia (MED.); andrgino (BIOL./BOT.), epgino (BOT./ZOOL.); androginia (ZOOL.).
gipso- ( gesso): gipsfilo (GEOBOT.).
giro-, -giro ( crculo, volta): giromagntico (FS.), giroscpio (MEC.), dextrogiro (FS.).
glauco- ( azul-claro, cinzento-azulado): glaucfano (MINERAL.), glauconite (MINERAL.).
-gleia (- viscosidade): mesogleia (ZOOL.), zoogleia (MICROB./BOT.).
-glena ( pupila, olho): euglena.
glic(o)- ( doce): glcido (BIOQ.), glicognio (BIOQ.), glicogenlise (BIOQ.), glicose (BIOQ.), gli-
clise (BIOQ.), glicosria (MED.)374.

-glifo ( gravar, ranhura): dermatglifo (sin. sulco dermopapilar), petrglifo (PR-
HIST.), opistglifo (ZOOL.), solenglifo (ZOOL.).

373
No Brasil, o radical -gnio nalguns casos transforma-se em -geno (ex.: estrognio [Gz.+Pt.] / estrgeno [Br.]),
mas nom, por exemplo, em hidrognio (Gz.: hidrognio) e oxignio (Gz.: oxignio).
374
Na bibliografia luso-brasileira, como acontece noutros idiomas, regista-se vacilaom entre o formante
glic(o)- e gluc(o)- (ex.: glicose/glucose). Este polimorfismo radical deve-se duplicidade de critrio ao integrar os
termos provenientes do grego : seguindo umha deficiente transliteraom (correspondncia de sinais), fi-
jo-se corresponder o psilon grego () de - com o u galego-portugus, mas, segundo o critrio da transcri-
om (correspondncia de sons) ao psilon corresponde (atravs do sinal latino y) o nosso i. Perante este pro-
blema, a tendncia moderna em galego-portugus resolver a vacilaom preferindo em todos os casos (exceto
no de glucagom, em que nom se d duplicidade) as formas com i: glcido, glicoclice, glicognese, glicognio, glicoge-
nlise, glicolpido, gliclise, gliconeognese, glicoprotena, glicosamina, glicose, etc.
196 - 21. COMPOSIOM


glio-, -glia ( grude, substncia pegajosa): glioblastoma (PAT.; sin. de glioma), neurglia
(HISTOL.).
glipto- ( [pedra] gravada < gravar): gliptografia, gliptoteca.
gloss(o)-, -gloss-, -glossa ( lngua): glossalgia, glossodinia (PAT.), glossite (VET.), Ofioglos-
sales (BOT.).

gnato-, -gnat-, -gnato ( mandbula): gnatstomo (ZOOL.), Signatdeos (ICT.), prgnato
(ANTROP., tb. progntico).
-gnomonia (- < conhecedor): fisiognomonia, patognomonia (PAT.; sin. de pa-
tognomia).
-gnosia, -gnose (- ou < conheo): prognose (MED.), geognosia (GEOL.),
estereognosia (MED.), paragnosia (PSIC.).
gonfo-, -gonfo ( ferrolho): gonfose (MED.), urogonfo (ZOOL.).
gono-, -gnio, -gonia ( esperma, procriaom < engendrar): ascognio (BOT.),
espermatognio (BIOL.), esporognio, oognio, cosmogonia, gonococo (MICROB.), gonorreia (PAT.).

gon(i)o-, -gono ( ngulo): gonioscopia (DIAG.), pentgono (GEOM.).

graf(o)-, -grafo , -grafia ( escrever, registar): grafoscpio (PT.), anemgrafo (METROL.),
fongrafo, radiografia (TECNOL./DIAG.).
-grama ( escrito, desenho): diagrama, esfigmograma (DIAG.), ideograma.
-gramo ( u linha): paralelogramo (GEOM.).
grapto- ( < escrever, desenhar): graptolite (PALEONT.).

111. H375
halo- ( sal; v. -alino): halobionte (ECOL.), halocinese (GEOL.).
hapl(o)- ( simples): haploidia (GEN.), haplospordio (ZOOL.).
hapt(o)- ( ligar, tocar): haptoglobina (BIOQ.), haptotropismo (FISIOL. VEG.).
harmo- ( junom): harmotmio (MINERAL.).
hebe- ( puberdade): hebefrenia (PSIQ.).
helco- ( lcera): helcologia (MED.), helcomenia (MED.).
helico- ( - espiral): helicptero (AERON.).
helio- ( sol; v. -lio): heliografia (ASTR.), helioterapia (TERAP.).
helminto- ( - verme; v. -elminte): helmintologia.
helo- ( pntano): Helobiales (BOT.), helfito (BOT.).
hemer(o)- ( dia): hemeralopia (PAT., com vista, com adiom de um infixo -al-
por atraom de nictalopia).
hemi- (- prefixo que significa metade): hemiplegia (PAT.), hemidctilo (ZOOL.).
hem(o)-, hemat(o)- ( - sangue; v. -emia): hemina (BIOQ.), hemofilia (PAT.), hemato-
poese.
hepat(o)- ( - fgado): hepatcito (CIT.), hepatomegalia (PAT.).
herpeto- ( rptil < arrastar-se): Herpetologia (ZOOL.).
heter(o)- ( outro, diferente; v. 149: hetero- como prefixo): hetermero (BOT.), he-
terotrfico ou hetertrofo (FISIOL.); ( diferentes entre si): heterogamia (BIOL.).
hial(o)- ( cristal): hialgrafo (PT.), hialoplasma (CIT.).
hidat(o)-, hidr(o)- ( - gua [hidat(o)-: vescula que contm gua]; v. -idro): hid-
tico ou hidatdico (PAT./ZOOL., quisto hidtico ou hidtide), hidatognico (GEOL.), hidroadenite
(PAT.), hidrocele (PAT.).
hidrargiro- ( mercrio, smbolo Hg): hidrargirismo (PAT.).

375
Sobre o comportamento grfico de alguns radicais que por razons etimolgicas deveriam comear por h,
mas comeam por vogal, v. 24.
21. COMPOSIOM - 197

hidroti- ( dureza da gua): hidrotimetria (QUM. ANAL.).


hieto- ( chuva; v. -ieta): hietgrafo (METEOR.), hietmetro (METEOR.).
hif(o)- (= abaixo): hifema (OFTAL.), Hifomicrobiales (MICROB.).
higr(o)- ( hmido): higroscpio (FS./METEOR.), higrotropismo (BIOL.).
hil(o)-, hile- ( matria; v. -il-, -ilo): Hilobatdeos (ZOOL.), hilemorfismo.
himeno- ( membrana): himenolquene (BOT.), himenptero (ENTOM.).
hi(o)- ( + em forma de psilon): hioide (ANAT. ANIM., [letra psilon] + ), hioglosso
(ANAT. ANIM.).
hiper- ( sobre): hiprbole (GEOM.), hipertermia (PAT., sin. de febre).
hipermetr- (- desmesurado < sobre + medida): hipermetrope
(OFTAL.), hipermetropia (OFTAL.).
hipno- ( sono): hipnofobia (PAT.), hipnotismo (PSIC.).
hipo- ( abaixo, em menor quantidade, em grau deficiente ou inferior): hipoacusia, hipo-
filo (BOT.), hipfise (ANAT. ANIM. / FISIOL.).
hipso- ( altura; v. -ipsa): hipsodonte (ANAT. ANIM.), hipsometria (TOPOG.).
hister- ( posterior): histerese (FS.).
hister(o)- ( matriz): histerectomia (CIR.), histerografia (MED.).
histio-, histo- ( vela de navio, de tecido, teia; v. -isto): histicito, histognese
(HISTOL.).
hodo- ( caminho; v. -odo ): hodgrafo (FS.), hodmetro (TECNOL.).
hol(o)- ( total): holograma (PT.), holoplncton (ECOL.).
homalo- ( plano, nivelado, liso): homalogrfico (GEOM.).
homeo- ( semelhante), hom(o)- ( o mesmo, igual; v. 149: homo- como pre-
fixo): homestase, homeostase ou homeostasia (BIOL.), homestato (CIBERN.), homeotermo
(FISIOL.); homogneo, homotermo (sin. de homeotermo), homotetia (GEOM.).

112. I
iatro-, -iatra, -iatria ( mdico): iatroqumica, pediatra, pediatria.
icn(o)- ( rasto, pista): Icnologia (PALEONT.).
icon(o)- ( imagem): iconoscpio.
ictio-, -ict- ( peixe): ictilogo, ictiossauro, Osteictes (ICT.).
ideo- ( ideia): ideogenia.

-deo, -ido ( imagem; v. lat. -dio)376: actindeo(s), nucldeo(s) (srie de elementos qu-
micos); Aracndeos377, Aneldeos (denominaons paracientficas de txons animais de alta ca-
tegoria, em concorrncia com -idos 378
); glcido, lpido, nuclesido, nucletido, pptido, sac-
rido (famlia de substncias orgnicas, em concorrncia com -deo)
idio- ( peculiar): idioblasto, idioglssico (PAT.).
-id(o)-: V. -eid(o)-.
-idro ( - gua; v. hidat(o)-, hidr(o)-): anidrido, anidro (QUM.).
-ieta ( chuva; v. hieto-): isoieta (METEOR.).
-il- ( matria; v. hil(o)-, hile-): acetileno, metileno (QUM.).

376
Consulte-se tambm a secom de radicais e formas afixadas na nomenclatura sistemtica.
377
Aranedeos famlia de aranhas.
378
Em -deos tambm terminam as denominaons paracientficas de famlias de animais, que derivam das cien-
tficas que apresentam o sufixo latino -idae: Canidae > Candeos, Priapulidae > Priapuldeos. Para evitar esta coli-
som entre sufixos, conveniente utilizar -idos para formar as denominaons paracientficas de txons de alta
categoria (equivalendo terminaom -ida dos nomes cientficos): Arcnidos (= Arachnida), Priaplidos (= Pri-
apulida), etc.
198 - 21. COMPOSIOM

-imen- ( membrana, pelcula): Rodimeniales (BOT.).


ino- ( fibra, msculo, carne): inosclerose, inotrpico.
-ipsa ( altura; v. hipso-): isoipsa (METEOR.).
irid(o)- ( - ris): iridectomia (CIR.), iridcito (CIT.), Iridologia (MED.).
is-, iso- ( igual [em nmero]): isentlpico (TERMO.), isentrpico (TERMO.), isoptalo (BOT.),
isosssmico (GEOL.).
isc(o)-, isqu- ( reter): iscria, iscogalactia, isquemia.
-isto ( vela de navio, de tecido, teia; v. histio-, histo-): anisto (HISTOL.).

113. L
labido- ( pina): labidgnato (ZOOL.).
lago- ( lebre): lagoftalmia (PAT.), Lagomorfos (ZOOL.).
lalo-, -lalia (< - < falar): ecolalia (PSIQ.), paralalia (PAT.), lalofobia (PSIQ.).
lampro- ( brilhante): lamprfiro (PETROG.).
laparo- ( ventre): laparocele (PAT.), laparoscopia (DIAG.).
laring(o)- ( - laringe): laringologia (MED.).
lecito-, -lectico ( gema do ovo): lecitoblasto (EMBRIOL.), oligolectico (EMBRIOL.), telolec-
tico (EMBRIOL.).
-lema ( casca, pele): cariolema (CIT., tb. carioteca, membrana nuclear), sarcolema (ANAT.
ANIM.).
lepidi-, lepido- ( - escama): lepidiforme, lepidossurio (ZOOL.).
-lepse, -lepsia (- < agarrar, prender): metalepse (QUM. - troca <
- trocar), epilepsia (- ataque < - surpreender, atacar).
lepto- ( fino, delgado, delicado): leptocaule (BOT.), leptocefalia (ANAT. ANIM.).
leuc(o)- ( branco, incolor): leucocitozoonose (VETER.), leucovrus (MICROB.).
-lexia ( palavra < ): alexia (PAT.), dislexia (PSIQ.).
lic(o)- ( lobo): Licoperdceas (BOT.), licopdio (BOT.).
limni-, limno- ( lago, pntano): limnmetro (HIDROL.), limnologia (ECOL.).
linf-, linfo- ( deusa das guas): linfadenopatia (PAT.), linfoblasto (FISIOL. ANIM.).
li(o)- ( liso): lienteria (PAT.), litrico.
lio- ( desfazer): lifilo (FISICOQUM.), lifobo (FISICOQUM.).
lipo- ( gordura): lipfilo, liplise (BIOQ./FISIOL.), lipossucom*.
lipo- (de carecer de): lipotimia (PAT.).
, liso- ( dissoluom): atmlise (FISICOQUM.), dilise (FISICOQUM./TERAP.), lisozima
-lise
(BIOQ.).
, -lite, lito- ( pedra): coprlito (PALEONT./PAT.), otlito (ANAT. ANIM./ PAT.), zolito
-lito
(PALEONT.), criolite (MINERAL.), zeolite (MINERAL.), litfago (BOT./ ZOOL.), litotripsia (TERAP.).
lofi-, lofo- ( crista, penacho): lofoforado (ZOOL.), lofforo (ANAT. ANIM./ZOOL.), lofoscopia
investigaom dos sulcos dermopapilares ou dermatglifos, loftrico (BIOL.), rinolofdeo
(ZOOL.).
.
-logia: V. -logo

-logo , -logista; logo-, -logia ( teoria, tratado, cincia, fala): dermatlogo, fisiologista,
odontologista; logorreia (PAT.); radiologia* (com lat. radius), zoologia.
-loma ( - orla, franja): tricoloma (BOT.).
lox(o)- ( oblquo): loxodromia (GEOM.), loxodrmico.
21. COMPOSIOM - 199

114. M
macro- ( longo, comprido, grande): macrcito (FISIOL./PAT., sin. de macronormcito),
macrossomia (PAT.).
malac(o)- ( mole), -malacia ( brandura): malacofilo (BOT.), Malacologia
(ZOOL.), osteomalacia (PAT.).
malo- ( l): malfago (ENTOM.).
-mancia, -mante (< lat. mantia, forma latinizada do gr. - < profeta, adivinho 379,
em palavras relacionadas com o ocultismo, que denota adivinhaom): quiromancia, nigro-
mancia, necromante.

-mano , -mania ( mania): pirmano (PAT.), ninfmana (PSIQ.), cleptomania (PSIQ.).
mano- ( leve, pouco denso): manmetro (METROL.).
-mastia, mast(o)- ( mama)380: polimastia (PAT.), mastodinia (PAT.), mastoptose (PAT.),
Mastozoologia (ZOOL.).
mastigo- ( chicote, flagelo): mastigonema (CIT.), mastigossoma (CIT.).
megalo-, mega-, -megalia ( grande): megalcito (FISIOL./PAT., sin. de macr-
cito), megacfalo, acromegalia.

-melo , -melia, melo- ( membro): focmelo, ectromelia (EMBRIOL.), focomelia (PAT.), me-
loplastia (CIR.).
mela-, melan(o)- ( - negro): melfiro (PETROG.), melanoblasto (CIT.), melanodermia
(PAT.).
men(i)- ( lua): Menispermceas (BOT.), menurdeo (ORNIT., sin. ave-lira).
meni- (alteraom de - < diminuir): menianto (BOT.).
mening(o)- ( - meninge): meningocele (PAT.), meningococo (MICROB.).
men(o)- ( ms): menopausa (MED.), menorragia (FISIOL./PAT.).
mer- ( coxa): meralgia (PAT.).
-mero , meri- mero- ( parte): blastmero (EMBRIOL.), metmero (QUM. / ANAT.
ANIM./EMBRIOL.), mericarpo (BOT.), meroplncton (ECOL.).
meso- ( mdio, mediano): mesocarpo (BOT.), mesolbio (GEOM.).
met(a)- ( prefixo grego que indica deslocamento, mudana de forma, de condiom ou
posterioridade temporal e espacial): metamorfose, metacronismo, metatrax (ANAT.
ANIM./ENTOM.).
meteor(o)- (- elevado no ar; de alm, e ou levantar): meteorito
(ASTR.), meteorologia (METEOR.).
metopo- ( testa): metoposcopia (PSIC.).
metro- ( tero): metrorreia.
metro-, -metro , -metria ( medida): metrologia (METROL.) alcometro ou alcoolmetro, al-
tmetro* (METROL.), elemetro (tb. elaimetro), permetro (GEOM.), perimetria (OFTAL.).
-mi-, mio- ( ratinho e, da, msculo): monomirio (ZOOL.), mioglobina (BIOQ.), mio-
stis (BOT.).
mi-, -mi- ( mosca): miase (pat.), Cecidomideos (ENTOM.).
mico-, -micete(s), micet(o)-, -micose ( - fungo, cogumelo): Micologia, ascomicete
(BOT.), micetcito (BIOL.), deuteromicete (BOT.), Micetologia.
micro- ( pequeno): micrmero (EMBRIOL.), microstilo (BOT.).
-mielite, miel(o)- ( - medula): osteomielite (PAT.), mieloblasto (CIT.).
mio-: V. mi-.

379
O nome do gnero a que pertence o louva-a-deus (ou barbantesa, parraguesa, etc.), Mantis, significa em gre-
go, pois, profeta.
380
Nom confundir com o al. Mast de cevadura, bem cevado, em mastcito.
200 - 21. COMPOSIOM

mio- (ou meio-) ( menos, menor): Mioceno (ESTRATIG.), meiose (CIT./GEN.).


miria- ( inumervel): miripode (ZOOL.).
mirmeco- ( - formiga): mirmeccoro (BOT.), mirmecfago.
mis(o)- ( odiar): misonesmo, misopedia.
-mitia, mito- ( fio): mitocndrio, mitose (CIT.).
mitili- (lat. mytilus < u mexilhom): mitilicultura (ZOOT.).
mix(o)- ( mucosidade): mixomicete (BOT.), mixossarcoma (PAT.).
-mixia ( mistura): anfimixia (BIOL.).
mizo- ( sugar): mizostomdeo (ZOOL.).
mnemo- ( memria), -mnsia (- - < - recordar): mnemotecnia,
paramnsia (PSIC.).
-monas ( - unidade): leptomonas (ZOOL.), nitrosomonas (MICROB.).
mon(o)- ( s, nico): monadelfo (BOT.).
monofio- ( nico + produzir): monofiodonte (ANAT. ANIM.).
morfo-, -morfose, -morfo, -morfismo ( forma): morfognico (GEN.), morfognese (BIOL.),
pseudomorfose (MINERAL.), hipomorfo (GEN.), nematomorfo (ZOOL.), isomorfismo
(LG./CRISTAL./QUM.), polimorfismo (BIOL./MINERAL.).

115. N
nano- ( diminuto, anao): nanoplncton (ECOL.).
narc(o)- ( sopor, letargia, de adormentar): narcolepsia (PAT.), narcoterapia
(TERAP.).
-nastia ( denso): epinastia (FISIOL. VEG.).
-nauta ( marinheiro): aeronauta (AERON.), argonauta (ZOOL.).
necr(o)- ( cadver): necropsia (MED.), necrotrofia (BIOL.).
-necta, -necti-, necto- ( que nada < nadar): notonecta (ENTOM.), Pleuronectiformes
(ICT.), nectpode (ZOOL.).
-nefa, nefo- ( nuve), nefel(o)- ( nuve): isonefa (METEOR.), nefoscpio (METEOR.),
nefelmetro (QUM. ANAL.).
-nefro, nefr(o)- ( rim): mesonefro (ANAT. ANIM. / EMBRIOL.), pronefro ou protonefro (ANAT.
ANIM.), nefralgia (PAT.), nefroangiosclerose (PAT.).
-nema, nemat(o)- ( - fio): treponema (MICROB.), nematicida, nematocisto (ZOOL.), ne-
matode (ZOOL.), nematelminte (ZOOL).
neo- ( jovem, novo, recente): neoblasto (EMBRIOL.), neomorfo (GEN.).
-nsia, -nsico, nes(o)- ( ilha): Indonsia (GEOG.), Macaronsia (GEOG.), Melansia
(GEOG.), Micronsia (GEOG.), Polinsia (GEOG.); nesnimo, nesossilicato (MINERAL.).
-neta ( fiandeiro < fiar): argironeta (ZOOL.).
neur(o)-, -neuro(s) ( nervo): neuralgia (PAT.), Neurologia (MED.), anfineuro (ZOOL.).

-nico , nict(o)-, nicti-, nictal- ( noite): acrnico (ASTR.), nictria (PAT.), nictalopia
(PAT.), nictofobia (PSIQ.).

-nomo , -nomia, nomo- ( lei): Astronomia (ASTR.), Taxonomia (BIOL.), nomograma (MAT.).
-nmio ( porom, de distribuir): binmio, polinmio (LG.).
noo- ( mente, entendimento): noolgico (p. ex., cincias noolgicas), noosfera.
-nose, nos(o)- ( doena): antracnose (FITOPAT.), nosencfalo, Nosologia (MED.).
nost- ( regresso, retorno): nostalgia.
-noto, noto- ( dorso): gimnoto (ICT., peixe-eltrico), notocorda ou notocrdio (ANAT.
ANIM.), Notpteros (ENTOM.).
21. COMPOSIOM - 201

116. O
oci- ( veloz) ou oxi- ( rpido, agudo): ocitocina ou oxitocina (BIOQ.).
ocro- ( amarelo): ocroleuco (BOT.), ocronose (PAT.).
-ode, -od- (-, sufixo formador de adjetivos posteriormente substantivados): geode
(MINERAL.), estamindio (BOT.), Ixoddeos (ZOOL.), plasmdio (BOT./ ZOOL./PAT.).

-odo ( caminho; v. hodo-): ctodo, dodo, eltrodo, perodo.
-odinia ( dor): acrodinia (PAT.).
-odontia ( dente, com o sufixo nominal -ia), -odonte, odont(o)- (
dente): difiodontia (ZOOL.), endodontia (ODONT.), ortodontia (ODONT.), iguanodonte
(PALEONT.), mastodonte (PALEONT.), odontalgia (PAT.), odontforo (ZOOL.).
ofi(o)- ( serpente): ofiologia, ofissauro (ZOOL.).
ofri- ( sobrancelha): frion ou frio (ANAT.).
oftalmo-, -oftalm(ia) ( olho): oftalmomalacia (OFTAL./PAT.), actinoftalmo (ZOOL.),
edrioftalmo (ZOOL.), lagoftalmia (PAT.), xeroftalmia (PAT.).
-oico ( casa), -cio (- < ): dioico (BOT.), monoico (BOT.), zocio (ZOOL.).
-oide (e -oidal): coraloide (de coral); adjetivos habilitados como substantivos: cissoide,
conoide/conoidal (de cone), espermatozoide.
olig(o)- ( pouco): oligoelemento (BIOQUM.), oligfago (ECOL.), oligossacrido (BIOQ.).
-olistese ( < escorregar): espondilolistese (PAT.).
onfal(o)- ( umbigo): onfalotomia (CIR.), onfalite (PAT.).
om(o)-, -mio(n) ( ombro): omoplata (ANAT. ANIM.), acrmio (tb. acrmion).
om(o)- ( cru, precoce, prematuro): omofagia, omotocia (OBST.).
n(o)- ( asno, burro): nagro ou onagro (ZOOL.).
onco- ( tumor): oncocercose (PAT.), oncogene (GEN.), onclito (GEOL.).
onico- ( - unha): onicforo (ZOOL.), onicomicose (PAT.).
-nimo, -onmia, onomas(t)- ( - nome): fitnimo, onomstica, onomasiologia, sino-
nmia.
onir(o)- ( sonho): onirismo (PSIC.), Onirologia (PSIC.).
onto-, -onte ( ser, ente): ontognese (BIOL.), ontogenia (BIOL.), procarionte (BIOL.).
ooteca (ZOOL.), oocisto (BOT.).
oo- ( ovo):
-ope, -opia, -opsia, opto-, -ptico (; de visvel + - [adj.]), -optria: hiperme-
trope (OFTAL.), ambliopia (OFTAL.), biopsia, necropsia (MED.; mas, com acentuaom irregular,
autpsia), optmetro (PT.), ortptico, dioptria.
opist(o)- ( atrs): opistocrnio (ponto craniomtrico), opistgnato (ANTROP. FS.), opisto-
ssoma (ZOOL.).
opo- ( suco): opoblsamo (FARM.), opopnace ou opopnax (< gr. )381, opoterapia
(de opo- suco gstrico, por analogia).
-opse ( - vista, aspeto): cariopse (BOT.).
-opsia: V. -ope.
opto-, -ptico: V. -ope.
-ornis, ornito- ( - ave): agaprnis (ORNIT.), dinrnis (PALEONT.), ornitodelfo (ZOOL.), or-
nitgalo (BOT.).
orict(o)- ( desenterrado(r)): oricteropo ou oricterope (ZOOL.), orictognosia
(MINERAL.), Orictologia (GEOL.).
oro-, oreo- ( - montanha): orognese (GEOL.), orografia (GEOMORF.), oreopiteco (ZOOL.).

381
Opopnace ou opopnax: 1 Gnero de plantas da famlia das Umbelferas (Opopanax); 2 material gomoso,
resinoso, amarelado, com cheiro desagradvel, extrado por incisom da raz dessas plantas, usado como fixador
em perfumaria.
202 - 21. COMPOSIOM

orqui(o)-, orquid(o)-, -orquidia ( testculo): orquialgia, orquiocele (PAT.), orqui-


dectomia (CIR.), orquidopexia (CIR.), criptorquidia (PAT.), monorquidia (PAT.).
orto- ( direito): ortodontologia (ODONT.), ortopedia (MED.), Ortpteros (ENTOM.).
osfi(o)- ( - quadril): osfiomielite.
osmo-, -osmtico, -osmia ( cheiro): Osmologia estudo dos odores ou aromas, macros-
mtico (ZOOL.), anosmia (PAT.), disosmia (PAT.).
osmo- (representa osmose < impulso): osmometria (QUM. ANAL.), osmorregulaom
(FISIOL.).
osteo-, -steo, -ostose ( osso), ostario- (, dim. de osso): osteoclasto
(CIT.), osteocondrite (PAT.), peristeo (ANAT. ANIM.), sinostose (PAT.), ostariofiso (ICT.).
ostrac(o)-, -straco ( concha): hipstraco (ZOOL.), ostracode (ZOOL.), malacstraco
(ZOOL.), peristraco (ZOOL.).
ostrei- (lat. ostrea < gr. ostra): ostreicultura, ostreiforme.
ot(o)-, -tis ( orelha, ouvido): otalgia (PAT.), Otorrinolaringologia (MED.), otorragia
(PAT.), miostis (BOT.).
-otismo (- < empurrom): telotismo (ANAT. ANIM. / PAT.).
oxi-, -oxo ( agudo, afiado, cido): oxirrinco (ORNIT.), oxiro (ZOOL.); oxignio (QUM.
INORG.), oximel (FARM.); anfioxo (ZOOL.).
ozo- ( cheirar): ozocerite (MINERAL.).

117. P
pal- ( agitar): palanestesia (MED.), palestesia (DIAG.).
pale(o)- ( velho, antigo): palertico (BIOGEOG.), paleonemertino (ZOOL.), Paleontologia
(PALEONT.).
pali(n)- ( repetiom, de novo): palinfrasia (PAT.), palingnese (GEN.).
pan-, pant(o)- ( todo; cf. pan- enquanto prefixo: 149): panaceia (TERAP./FARM),
pancitopenia (PAT.), panclastite (QUM.), pncreas (ANAT. ANIM. / FISIOL. ANIM.), pandemia (PAT.),
Pangeia (GEOL.), pan-mixia (BIOL.). pantpode (ZOOL.), pantofagia.
paqui- ( grosso): paquicefalia (PAT.), paquimeninge (ANAT. ANIM.).
par-, para- (gr. ao lado de, alm de, contra): parenteral (MED., p. ex. via parenteral), pa-
rlio (ASTR.), paraplegia (PAT.), parasita (gr. comer).
parteno- ( virgem): partenocarpia (FISIOL. ANIM. / AGR.), partenognese (BIOL.).
-pata, pato-, -patia ( sofrimento, doena): cardiopata (PAT.), patognese (PAT.), cardio-
patia (PAT.), nefropatia (PAT.)382.
-pausa ( cessaom, fim < cessar): menopausa (FISIOL.).
-peia (- < fazer): farmacopeia (FARM.).
pecilo-, poiquilo- ( vari(eg)ado): pecilocromtico, poiquilcito (PAT.), poiquilosmtico
(FISIOL.), poiquilotrmico (FISIOL.).
-pedese (- < saltar): diapedese (FISIOL.).

382
Como anuncia Pena (2005: 427) e denuncia Navarro (2005: s.v. homeopathy), os radicais - pata e -patia
apresentam um valor duplo, pois, aos sentidos etimolgicos e prprios de doente e doena, tenhem vindo a
incorporar outros, antagnicos e nom apoiados pola etimologia, de mdico e terapia: doente (cardiopata) /
mdico (homeopata, isopata, alopata); doena (cardiopatia, nefropatia) / terapia (alopatia, isopatia, homeopa-
tia, hidropatia). Para superar esta configuraom enganadora, Navarro (2005: s.v. homeopathy) propom para o
castelhano, e ns aqui para o galego-portugus, empregar, com os valores sobrevindos anteditos, os elementos
-patologista ou -terapeuta (homeopatologista ou homeoterapeuta, etc.) e -terapia (homeotera-
pia, etc.).
21. COMPOSIOM - 203

pedi-, -pedia, ped(o)- (- u educaom dos meninhos, instruom, conjunto de


conhecimentos < meninho): enciclopdia, ortopedia (MED., arte de corrigir as
deformidades do corpo, sobretodo nos meninhos), pedofilia, Pediatria (MED.), pedagogia.
pedo- ( solo, plancie): pedologia.
pedo- (especializaom do sentido de pedo- < meninho indicando larva, estado
nom adulto): pedognese (ZOOL.), pedomorfose (ZOOL.).
pego- ( fonte): Pegologia.
-pel, pelo- ( lama, argila): sapropel (PEDOL.), Pelobatdeos (ZOOL.).
pelecani- (lat. pelecanus pelicano < - o que corta com o machado, de
cortar com o machado < machado): Pelecaniformes (ORNIT.).
peleci- ( machado): Pelecpodes (ZOOL.).
pelti-, -peltdeos (lat. pelta < escudo pequeno, adarga): peltgera (BOT.), peltinrveo, Xe-
nopeltdeos (ZOOL.).
-penia ( pobreza): leucopenia (PAT.).
-pepsia (- < var. de cozer, digerir): dispepsia (PAT.), eupepsia (FISIOL. ANIM.).
pera- ( saco, alforge): Perameldeos (ZOOL.).
peri- ( em volta de): pericrdio (ANAT. ANIM.), periclinal (GEOL.).
perineo- ( espao entre os genitais externos e o nus, perneo ou perineu): perineo-
plastia.
perisso- ( desigual, mpar): perissodctilo (ZOOL.).
perono- ( fivela): Peronosporales (BOT.).
petr(o)- ( rocha): petrolfero* (GEOL.), petrosslice (PETROL.).
-pexia (- < fixar, coagular): cistopexia, hepatopexia.
picno- ( denso): picnmetro (METROL.).
picro- ( amargo): picrotoxina (FARM.).
pielo- ( cavidade): pielonefrite (PAT.), pielotomia (CIR.).
piezo- ( apertar): piezoeltrico (ELET.), piezograma (DIAG).
pigo-, -pigia ( ndega): pigobranquiado, pigpode, esteatopigia (PAT.).
, -pilo
-pila ( porta): appila (ZOOL.), micrpilo (BOT./ZOOL.), prospila (ZOOL.).
pio- ( pus): pioemia (PAT.), piorreia (PAT.).
-pion- ( gorduroso): propinico (p. ex., cido propinico).
pireto- ( febre): piretognico (PAT.), piretoterapia (TERAP.).
-pir-, piro- ( fogo, foco da febre): apirexia (MED.), pirforo (QUM.), pirlise (QUM.).
pisi- (lat. pisum < ervilha): pisiforme, pislito (PETROG.).
pitec-, -piteco, -pitec- ( macaco): pitecantropo (ANTROP. FS.), driopiteco (PALEONT.), Cer-
copitecdeos (ZOOL.).
pito- (, forma tica de resina): pitsporo (BOT.).
placo-, -plaxe ( lmina, superfcie plana): placodermo (PALEONT.), placodontdeo
(PALEONT.), mieloplaxe (CIT.), tricoplaxe (ZOOL.).
plagio- ( oblquo): plagiclase (MINERAL.), plagiotropismo (BOT.).
-planet-, planeto- ( errante): planetologia (ASTR.), aplantico (BOT.).
-plasia, -plsico (, de formar, moldar; termos relacionados com doenas, e
particularmente com tumores ou cancro; cf. -plastia, -plstico): anaplasia falta de diferenci-
aom estrutural nos tumores ( PAT.), aplasia desenvolvimento incompleto ou imperfeito
de qualquer parte do organismo, neoplasia (PAT./HISTOL.), neoplsico.
-plasma, plasm(o)- ( moldado, de formar, moldar): plasmdio (GEN.), proto-
plasma (CIT.), plasmogamia (BOT.).
-plasma (de protoplasma, indicando porom de protoplasma): citoplasma (BIOL.), hialoplasma
(CIT.), ergastoplasma (CIT.).
204 - 21. COMPOSIOM

-plasto, -plastia, -plstico ( moldado, de formar, moldar; -plasto, em Cito-


logia, designa organelo celular e, especialmente, plastdio 383; cf. -plasia, -plsico, em Onco-
logia): amiloplasto, blefaroplasto, cinetoplasto, cloroplasto, cromoplasto, leucoplasto, trofoplasto
(CIT.); osteoplasto (ANAT. ANIM.); ceroplastia, palatoplastia; aplstico (p. ex.: anemia aplstica),
neoplastia restauraom de tecidos orgnicos destrudos, por aderncia ou autoplastia (cf.
neoplasia tumor), neoplstico de nova formaom (cf. neoplsico tumoral).
plat(i)- ( plano, chato, largo): platelminte (com - verme), platirrostro.
-plaxe: V. placo-.
plect(o)- ( < entranar, unir): plectnquima (BOT.), plectgnato (ICT.).
-plegia (- < golpe, paralisia < golpear): hemiplegia (PAT.), paraplegia
(PAT.).
ple(i)o- ( mais, mais numeroso): pleiotropia (GEN.), pleocitose (PAT.), pleocrosmo (MINE-
RAL.).
plesi(o)- ( prximo): plesiomorfo (MINERAL.), plesiossauro (ZOOL.).
pletismo- ( < multiplicar, aumentar): pletismgrafo (DIAG.).
-pleura, pleuro- ( lado, costela): esplancnopleura (ANAT. ANIM.), pleurodonte (ANAT.
ANIM.), pleurotomia (CIR.).
plio- ( mais, mais numeroso), pl(e)isto- ( muitssimo, superlativo de
muito): Plioceno (ESTRATIG.), Plistoceno ou Pleistoceno (ESTRATIG.).
-pneia (- < soprar, respirar): apneia (PAT.), dispneia (PAT.).
pneumat(o)- ( - ar, vento, sopro): pneumatocele (PAT.), pneumatose (PAT.).
pneum(o)- ( pulmom): pneumococo (MICROB.), pneumogstrico (ANAT. ANIM.), pneumo-
hidrotrax (PAT.), pneumologia (MED.).

-pode , -pdio, -poddeo, podo-, -po ( p): Branquipodes, Cefalpodes, Gastr-
podes (ZOOL.), licopdio (BOT.), bradipoddeo (ZOOL.), podofilino (FARM.), podograma (DIAG.),
plipo (- de muitos ps).
-poese (< -, de fazer): coleopoese (FISIOL.), hematopoese (FISIOL.).
pogono- (- < barba [de animal, de home, de planta]): Pogonforos (ZOOL.).
poli- ( muitos): poliploide, polipdio384 (Polypodium vulgare).

-pora ( pedra porosa): madrpora (ZOOL.).
porfirin- (de porfirina < prpura): porfirinemia (PAT.), porfirinria (PAT.).
poso- ( u em qu quantidade? < quam grande?): posologia (FARM./TERAP.).
-ptamo, -potam-, potamo- ( rio): hipoptamo (ZOOL.), Hipopotamdeos (ZOOL.), po-
tamologia (HIDROL.).
poto- ( bebida): potomania (PAT.).
praseo- ( verde): praseodmio (QUM. INORG.).
-praxia (- < fazer [umha atividade voluntria]): apraxia (PAT.), eupraxia.
-prest- (- inflamar): Buprestdeos (ENTOM.).
presbi-, presbio- ( velho): presbiacusia (PAT.), presbiofrenia (PAT.).
pri(o)- ( serra): priodonte (ZOOL.).
pro- (do gr. diante, por diante [no espao ou no tempo]): procarionte (BIOL.), prstata385.
-procto(s), proct(o)- ( nus): Entoproctos (ZOOL.), proctologia (MED.).
383
O termo plasto, de sentido laxo, designa organelo celular (de nome findo em -plasto). Dentre os organelos
celulares, aqueles que armazenam pigmentos ou substncias alimentcias de reserva, denominam-se plastdios
ou trofoplastos. Entre os plastdios ou trofoplastos encontram-se os amiloplastos, cloroplastos, cromoplastos, leuco-
plastos, oleoplastos, etc.
384
Repare-se tambm no vocbulo polvo < lat. polypus, que, como tambm o gl-pt. plipo, provm do gr. -
de muitos ps.
385
Em gr. - situado, colocado; refere-se posiom relativa da prstata a respeito da bexiga urinria.
21. COMPOSIOM - 205

proso- ( diante): prosobrnquio (ZOOL.).


prosop(o)- (- cara, rosto): prosopalgia (PAT.), prosopoplegia (PAT.).
proter(o)- ( primeiro): proterandria (ZOOL./BOT.), proteroginia (ZOOL.).
proto- ( primeiro, principal, anterior): Protococales (BOT.), protozorio (ZOOL.).
psamo- ( areia): psamfilo (ECOL.), psamfito (BOT.).
pseudo- (gr. falso): pseudpode (BIOL./HISTOL.), pseudociese (OBST./PAT.).
psico-, psiqu- ( alma, mente): psicofisiologista (PSIC.), psiconeurose (PSIQ.), psicodlico, psi-
quiatria (PSIQ.).
psicro- ( frio): psicrfilo (MICROB.), psicrmetro (FS.).
pterido- ( - fento): Pteridfitos (BOT.).
-ptergio(s) ( barbatana): ictioptergio (ANAT. ANIM.), Malacoptergios (ICT.).

-ptero(s) , ptero- ( asa): dptero (ENTOM.), lepidptero (ENTOM.), Neurpteros (ENTOM.),
Pterocliddeos (ORNIT.), pterodctilo (PALEONT.), pterpode (ZOOL.).

-ptilo ( pena, penugem): coleptilo (BOT.).
ptialo- ( saliva): ptialorreia (PAT.).
-ptise ( < cuspir): hemoptise (PAT.).
-ptose ( descida, queda): apoptose (CIT.), blefaroptose, mastoptose.

118. Q
queli- ( pina): quelicerado (ZOOL.).
-qunio (< abro-me, entreabro-me): aqunio (BOT.).
.
querat(o)-: V. -cera
-queta, queto- ( cabeleira): espiroqueta, quetgnato (ZOOL.), quetpode (ZOOL.), quetptero
(ZOOL.), oligoqueta (ZOOL.).
quili- ( suco, quilo): quilfero (FISIOL. ANIM.).
quilo- ( beio): quiloplastia.
quir(o)- ( mao): quirfano (MED./CIR.; sin. sala de operaons), quirptero (ZOOL.).
quion(o)- ( - neve): quionablepsia (PAT.), quionfilo (BIOL.).

119. R
rabdo- ( vareta): rabdocelo (ZOOL.), rabdologia (ARIT.).
raf- ( - agulha): rafdeo (BOT.), Rafidipteros (ENTOM.).
-rafia (- < coser): arteriorrafia (CIR.), rinorrafia (CIR.).
-ragia (de fluir): hemorragia (PAT.), rinorragia (PAT.).
ranfo- ( bico): ranfoteca (ANAT. ANIM.).
raqui(o)- ( espinha dorsal): raquialgia (PAT.).
reo-, -rreia, -rreico ( corrente [eltrica, de um fluido, etc.]): reobase (FISIOL. ANIM.), restato
(ELETRN.), reologia (FS.), rinorreia (PAT.), endorreico (HIDROL.).
rin(o)-, -rrino(s) ( nariz): rinoceronte (ZOOL.), rinolalia (PAT.), platirrinos (ZOOL.).
rinco-, -rinco ( tromba, focinho, bico): rincocelo (ZOOL.), rincdeo (ZOOL.), ornitor-
rinco (ZOOL.).
rio- (de correr, escoar): rilito (PETROG.).
-riza, rizo- ( raz): micorriza (BOT./ ECOL.), rizpode (ZOOL.).
rodo- ( rosa): rododendro, rodofceas, rodoplasto (BOT.).
romb(o)- ( losango): romboedro (GEOM.), rombencfalo (ANAT. ANIM.).
ropalo- ( maa): ropalcero (ENTOM.).
206 - 21. COMPOSIOM

120. S
sacari- (lat. saccharum < gr. () acar): sacarfero, sacarmetro (QUM. ANAL./MED.).
salping(o)- ( - tubo, trompa, trompa de Eustquio): salpingoscpio (DIAG.), sal-
pingostomia (CIR.).
sapro- ( apodrecido, ptrido): saprfago (BIOL.), saprofitismo (ECOL.).
sarco-, -sarcia ( carne): sarcocele (PAT.), sarcmero (HISTOL.), polissarcia (PAT.); em
sarcoide (PAT.), sarco- representa sarcoma.
-saur(i)o, saur(o)- ( lagarto): dinossauro ou dinossurio, ictiossauro ou ictios-
surio, lepidossurio386, saurpodes (ZOOL.).
-scapto ( escavar): oviscapto* (ENTOM.).

-scele(s) (- < perna): isscele ou issceles (GEOM.).

-scopo , -scpio, -scopia (de ver): horscopo (ASTROL.), telescpio (PT./ASTR.), hidros-
copia, radioscopia (DIAG.).
-seira ( cadeia, corda): cistoseira (BOT.).
-sfera (V. esfero-): Representando atmosfera: estratosfera (METEOR.), cromosfera (ASTR.).
-sfigmia: V. esfigmo-.
selen(o)- ( lua): selenodonte (ANAT. ANIM.).
-sepsia (- < apodrecer, decompor-se): assepsia (MED.).
serici- (lat. sericum < sedoso < bicho-da-seda): sericcola, sericgeno (ZOOL.).
sial(o)- ( saliva): sialadenite (PAT.), sialografia (DIAG.).
sico- ( figo): sicmoro (BOT.).
sider(o)- ( ferro): sideroblasto (HISTOL.), siderlito (ASTR.).
sifon(o)- ( - tubo): sifonptero (ENTOM.), sifonstomo (ZOOL.).
sigmat- ( sigma): sigmatrpico (p. ex., reaom sigmatrpica, QUM. ORG.).
sin-, sim- ( conjuntamente, simultaneamente): sinapomorfia (BIOL.), sincrpico (BOT.), sim-
plasma (HISTOL.).
sinapti-, sinapto- ( reunir): sinaptinemia (CIT./GEN.), sinaptossauro (PALEONT.).
sindesm(o)- (- ligamento): sindesmografia (MED.), sindesmose (ANAT. ANIM.).
siring(o)- ( - tubo, fstula): siringomielia (PAT.), siringotomia (CIR.).
sism(o)- ( vibraom): sismo, sismicidade (GEOL.), sismoterapia (PSIQ.).
-sita, sit(i)o- ( comer): parasita, sitiofobia (PSIC.), Sitiologia (ALIM., sin. de Bromatologia).
sofro- ( moderado, equilibrado): sofrologia (PSIQ.).
soleno-, -sole ( canal, tubo): solencito (ANAT. ANIM.), solenodonte (ZOOL.), tiflossole
(ZOOL.).
-soma, somato- ( - corpo; no Br., -somo): cromossoma (CIT.), elaiossoma ou eleossoma
(CIT.), microssoma (CIT.), somatologia (BIOL.).
-soto ( < salvar, conservar): creosoto (QUM. ORG. / FARM.).
-spermo, -spermia, -spermas: V. esperm(at)o-.
-spir- (lat. spiraea < , de espiral): aspirina (FARM.).

-stase, -stasia, -stato , -sttico, estat(o)- (< gr. parado, estvel, -, -, de
estar fixo): distase (ANAT. ANIM.), homestase ou homeostase ou homeostasia (BIOL.),
metstase (PAT.), helistato (ASTR.), restato (ELETRN.), bacteriosttico (MICROB.), estatocisto
(ANAT. ANIM.), estatorreator (AERON.).
-stenia (-() < fora, vigor): astenia (PAT.).

386
O uso parece favorecer o emprego do radical -sauro para formar nomes de txons extintos, prprios da Pa-
leozoologia (dinossauro, etc.), enquanto predomina -surio nas denominaons taxonmicas de rpteis atuais,
talvez na esteira de Surios, o grupo (subordem da ordem Escamados e da infraclasse Lepidossurios) dos la-
gartos.
21. COMPOSIOM - 207


-stico ( linha): dstico.
-stigmat- ( marca, estigma): astigmatismo (OFTAL.).

121. T
-tact-, taxo- ( < ordenar, orientar-se) ou taxi-, -taxia ( < ): fototac-
tismo ou fototaxia (BIOL.), geotactismo ou geotaxia (BIOL.), taxidermia (ZOOL.), Taxonomia
ou Taxinomia (BIOL.).
tafo- ( sepulcro < enterrar): tafocenose (PALEONT.).
talami- ( compartimento interior de umha casa, alcova): talamifloro (BOT.).
talasso- ( mar): talassfito (BOT.), talassoterapia (TERAP.).
talo-, -tali ( grelar, desabrochar): talsporo (BOT.).
-talpia ( escalfar): entalpia.
tanato-, -tansia ( morte): tanatofobia (MED./PSIC.), tanatocenose (PALEONT.), distansia,
eutansia (MED.).
taqui- ( rpido): taquicardia (PAT.), taquiglossdeo (ZOOL.).
tauto- ( o mesmo): tautmero (QUM. ORG.), tautnimo (BIOL.).
-taxia: V. -tact-.
-taxia: Forma sufixada de Taxonomia: biotaxia, zootaxia.
-teca, -tcio ( depsito): espermateca (ZOOL.), apotcio (ANAT. VEG.), peritcio (BOT.).
tecno-, -tecnia, -tcnico ( arte): Tecnologia (TECNOL.), mnemotecnia, mnemotcnico.
-tctico ( < fazer fundir): eutctico (p. ex., composto eutctico, mistura eutctica).
tel(e)- ( longe): telangiectasia (PAT.), telencfalo (EMBRIOL.), telescpio (PT./ASTR.).
tele- (representa telegrfico ou radiotelegrfico): telefotografia (TELECOM.), telemetria
(METROL./TELECOM.).
tele- (representa televisom): telerradioscopia (MED.), telerrecetor.
-teleo- ( fim, objetivo): teleognese, teleolgico (BIOL.).
, -telia, telo- (-, - < fim, terminaom): prtele (ZOOL.), hipertelia (BIOL.),
-tele
telolectico (EMBRIOL.), telmero (GEN.).
teli- ( fmea): telitoquia (EMBRIOL./BIOL.).
telo-, -tel- ( mamilo): epitlio (originariamente membrana que recobre o mamilo), telor-
ragia (PAT.).
-tenia (- < estender, prolongar): neotenia (ZOOL.).
-teno, teni- ( fita, tnia): diploteno (CIT.), leptoteno (CIT.), paquiteno (CIT.), zigoteno (CIT.),
teniforme*, tenfugo (FARM.).
ten(o)- ( - tendom): tenalgia (PAT.), tenotomia (CIR.), tenorrafia (CIR.), tenossinovite
(PAT.).
te(o)-, -tesmo ( deus): teobromina (QUM. ORG. / FARM.), politesmo.
-terapia ( cuidar): quimioterapia (TERAP.), hidroterapia (TERAP.).
terato- ( - monstro): teratognese (PAT.), Teratologia (BIOL./PAT.).
-trio ( animal selvagem), tero- ( fera, animal): megatrio (PALEONT.), tero-
piteco (ZOOL.), terpode (PALEONT.).
-termo, -trmico, -termia, termo- ( quente): isotermo ou isotrmico, (linha) isotrmica
(FS./METEOR./TERMO.), diatermia, geotermia (GEOL.), termmetro (METROL./FS.), termocom-
pressor (TECNOL.).
tetarto- ( < quarta parte): tetartoedro (CRISTAL.).
-tetia, -ttico (- < colocar): homotetia (GEOM.), homottico (GEOM.).
tetigo- ( cigarra): Tetigonioides (ENTOM.).
tifl(o)- ( cego, [ ] ceco, parte cega do intestino): tiflectasia (PAT.),
Tiflopdeos (ZOOL.), tiflose (PAT.), tiflossole (ANAT. ANIM.).
208 - 21. COMPOSIOM

tigmo-: V. tixo-.
tilo- ( calo): tilpode (ZOOL.).
-timia (- < nimo): ciclotimia (PSIQ.), esquizotimia (PSIQ.).
tino- ( areia dos rios, duna): Tinocordeos (ORNIT.).
tipo-, -tipo , -tipia ( pancada, sinal da pancada, pegada, figura < bater): tipog-
nese (EVOL.), gentipo (GEN.), zelotipia.
tiro- ( queijo): tirosina (QUM. ORG./BIOQ.), tiramina (em que tir- representa tirosina).
tireo- ou tiro- (representa cartilagem tir(e)oide ou glndula tir(e)oideia < ()- < es-
cudo ou pedra que serve de porta ou porta; v. 64.3-b): tir(e)oidectomia (CIR.),
tir(e)opatia (PAT.), tir(e)otoxicose (PAT.), tir(e)otomia ou tir(e)ocondrotomia (CIR.).
tisan(o)- ( franja): Tisanpteros (ENTOM.), tisanuro (ENTOM.).
tixo-, tigmo- ( e < tocar): tixotrpico (GEOL./PEDOL./QUM.), tixotropia
(FISICOQUM./PEDOL./GEOL.), tigmonastia (BOT.), tigmotaxia (BIOL.).
-toquia, -tocia, toco-, -toco ( parto < engendrar): arrenotoquia ou arrenotocia
(BIOL.), distocia (OBST.), tocografia (OBST.), tocologia (MED.), toco (ZOOL.) eptoco (ZOOL.).

-tomo , -tmio, tomo- ( corte < cortar), -tomia (- < ): tomo (FS.
ATM.), micrtomo, mitomo (EMBRIOL.), harmotmio (MINERAL.), tomografia (DIAG.), flebotomia
(CIR.), gastrotomia (CIR.), glossotomia.

-tono , -tonia, -tnico, tono- ( tom, tono, tensom < estender): istono (FS.
ATM.), distonia (MED./PAT.; p. ex., distonia neurovegetativa), cardiotnico (FARM.), tonmetro
(ACST./METROL.).
topo-, -topo , -topia ( lugar): topografia, istopo (FS. ATM./FISICOQUM.), bitopo (BIOL.),
ectopia (PAT.).
toxi(co)-, tox(o)- ( seta envenenada, veneno de seta): toxicodermia (PAT.), toxoplas-
mose (PAT.), toxialbumina (BIOQ.).
traquel(o)- ( colo, colo do tero): traquelite (PAT.), traquelopexia (CIR.).
traqueo- (forma prefixada do vocbulo traqueia): traqueobronquite, traqueotomia (CIR.).
traqui- ( spero, rude): Traquipterdeos (ICT.).
traumato- ( ferimento): Traumatologia (MED.), traumatotaxia (BOT.).
-tremado, tremat- ( buraco, orifcio): Monotremados (var. nom pref.:
Monotremos ou Monotrmatos), Pleurotremados, Trematodes (ZOOL.).
trepo- ( virar, voltar-se): treponema (MICROB.).
-trepsia ( nutriom < nutrir): atrepsia (PAT.).
-tresia ( perfuraom): atresia (PAT.).
tribo- ( esfregar, empregado com o sentido de atrito): tribofosforescncia (FS.), Tribo-
logia (FS.).
tric(o)-, -tric-, -trico , -trquio ( cabelo, pelo): tricobtrio (ANAT. ANIM.), calitriccea
(BOT.), microtrquio (ANAT. ANIM.), ultrico.
tripano- ( verruma, trado): tripanossoma (MICROB.).
tripto- ( estufar, digerir): triptofano ou triptfano (QUM. ORG./BIOQ.).
troc(o)- ( roda, disco): trocfora (EMBRIOL.).

-trofo , trof(o)- ( alimento), -trofia (-): plancttrofo (ECOL.), trofectoderme
(EMBRIOL.), trofoblasto (EMBRIOL.), distrofia (PAT.).
troglo- ( caverna): Trogloditdeos (ORNIT.), troglfilo (ECOL.).
-tromb-, tromb(o)- ( cogulo): antitrombina (FISIOL. ANIM.), trombastenia (PAT.), trom-
boflebite (PAT.), tromblise (FISIOL. ANIM.).
trombo- (representando trombcito): trombopenia (PAT.), trombocitopenia (PAT.).
21. COMPOSIOM - 209


tropo-, -tropo , -trpio, -tropia, -tropismo ( volta, mudana): tropfilo (BOT.), plagi-
tropo (BOT.), entrpio (OFTAL.), heliotrpio (BOT.), entropia (FS./CIBERN.), hemitropia (CRISTAL.),
geotropismo (BIOL.).
tropo- (representando troposfera): tropopausa (METEOR.).

122. U
ulo- ( cicatriz): ulodermatite, uloide.
ulo- ( gengiva): ulocarcinoma, ulorreia.
urano- ( cu, abbada do cu): uranometria (ASTR.).
urano- ( vu do paladar): uranoplastia (CIR., cirurgia plstica do paladar), uranoplegia
(CIR.).
-urgia (-, de obra): cirurgia (CIR.), metalurgia (METAL.), siderurgia (METAL.).
-uro, -ur-, uro- (lat. -urus < -, de cauda): dasiro (ZOOL.), Pagurdeos (ZOOL.), urpode
(ANAT. ANIM.).
ur(o)-, -ria ( urina): alcalinria (FISIOL. ANIM., presena de lcalis na urina), azotria
presena de produtos azotados renais na urina, fosfatria (FISIOL. ANIM., eliminaom de fos-
fatos pola urina em maior quantidade que a normal), melanria (PAT., presena de mela-
nina), poliria (PAT., secreom muito abundante de urina).
uretr(o)- ( expulsor da urina < urinar + sufixo -tra): uretralgia (PAT.), uretror-
rafia (CIR.).

123. X
xant(o)- ( amarelo): xantofila (QUIM. ORG./BIOQ.), xantopsia (PAT.).
-xena, xeno- ( estrangeiro): piroxena (MINERAL.), xenlito (PETROG.).
xero-, -xera ( seco, rido): filoxera (ENTOM.), xerofagia, xerorrendzina (PEDOL.).
xif(o)- ( espada): xifoide (ANAT. ANIM.; p. ex., apfise xifoide), xifosuro (ZOOL.).
, -xil-, xil(o)- ( madeira, lenha): monxilo, hematoxilina (QUM. ORG.), xilcopo
-xilo
(ENTOM.), xilopala (MINERAL.).

124. Z
zeuglo- ( correia [de canga]): zeuglptero (ENTOM.).
zigo- ( jugo): zigptero (ENTOM.), zigsporo (BOT.).
-zima, zim(o)- ( fermento): enzima (BIOQ.), lisozima (BIOQ., onde -zima procede de en-
zima), Zimologia (BIOQ./FISIOL.).
zoo-, -zorio ( vivente, animal), -zo- ( vida): zoografia (ZOOL.), entozorio (BIOL.),
protozorio (ZOOL.), azoto.
-z(o)oide ( semelhante a um animal): datiloz(o)oide (ZOOL.), espermatozoide
(BIOL.).

RADICAIS LATINOS
125. Umha vez vistos os radicais gregos, vejamos agora os radicais latinos com que
tambm se formam compostos eruditos ou recompostos.

126. A
ab- (< lat. ab-, significando separaom, afastamento): abduom (FISIOL., movimento polo qual
um membro ou rgao se afasta do plano mdio do corpo), abducente, abdutor.
210 - 21. COMPOSIOM

abdomino- (abdomen -inis ventre, abdmen): abdominoscopia (MED.).


abrupti- (abruptus -a -um abrupto): abruptinrveo (BOT.).
aciculi- (acicula, dim. de acus agulha): aciculiflio (BOT., lat. aciculifolius), aciculissilva (BOT.).
acu- (acus agulha); acupuntura (MED.).
aculei- (aculeus espinho, acleo): aculeiforme (BOT.).
acut(i)- (acutus agudo): acutngulo (< acutiangulum ngulo agudo, GEOM.), acutiflio ou acuti-
foliado (BOT.), acutirrostro (ORNIT.).
ad- (lat. ad, prefixo que indica originariamente direom): adiom, aduto (QUM.; cf. produto),
aduom, adutor (p. ex., msculo adutor). O prefixo ad- costuma opor-se aos prefixos ab- e
sub-.
adip(o)- (adeps adipis gordura): adipectomia, adipognese (FISIOL. ANIM.), adiposria* (PAT.).
aeri- (aer ar): aercola (BOT.), aeriforme (FS.).
agri- (ager agri campo): agricultura (AGR.). V. agro-.
algo- (alga alga): Algologia* (melhor Ficologia).
ali- (ala asa): alfero (ZOOL.), aliforme.
alti- (altus -a -um alto)387: altmetro* (METROL.).
ambi- (lat. ambi-, prefixo que indica aom ou estado volta de, de um lado e do outro): ambi-
destro, ambiopia (OFTAL.).
amilo- (amylum amido): amilodextrina (BIOQ.), amillise (BIOQ.).
amplexi- (amplexus -a -um, de amplector abraar): amplexicaule (BOT., lat. amplexicaulis).
angi- (lat. anguis serpente): angiforme (ZOOL.).
angusti- (lat. angustus estreito): angustiflio ou angustifoliado (BOT.), angustissepto (BOT.).
ano- (anus nus): anorretal, anoproctite.
ante-, antero-: anteclisa (GEOL.), antergrado.
api- (apis -is abelha): apicultura (APIC.), apfugo.
apico- (apex -icis [ponta da mitra empregada polos flmines, sacerdotes de Jpiter]): apico-
dental, apiclise (CIR.).
aqua-, aqi- (aqua -ae gua): aquafobia*, aqicultura (BIOL.), aqfero.
aqeo- (aqueus aquoso): aqeoglacirio, aqeogneo.
arbori- (arboreus -a -um de rvore, arbreo): arboricida, arborcola.
areni- (harena ou arena areia): areniforme, arencola.
argili-, argilo- (argilla argila): argilfero, argilo-humfero.
atro- (ater negro): atropurpreo.
audio- (forma prefixada de origem latina que denota referncia ao ouvido ou audibilidade, de
audio ouvir): audiograma, audimetro (DIAG.).
auri- (aurum ouro): aurfero (p. ex., areias aurferas).
auriculo- (auricula orelha, aurcula [do coraom]): auriculotemporal (ANAT. ANIM.), auriculo-
ventricular (ANAT. ANIM.), auriculovestibular (ANAT. ANIM.).
avi- (avis -is ave): avicultura, avifauna.
axi- (axis eixo): axiforme, axissimtrico.

127. B
baci- (bacca baga): bacfero (BOT.), bacvoro (ZOOL.).
baculi- (baculum bastom): baculiforme, baculimetria.
balneo- (balneum banho): balneotecnia, balneoterapia (TERAP.).
basi- (basis base): basicraniano, basitemporal.

387
O adjetivo alto entra tambm a formar compostos contnuos do campo da Meteorologia: alto-cmulo, al-
to-estrato, etc.
21. COMPOSIOM - 211

braqui(o)- (brachium brao): braquialgia* (PAT.), Braquipodes* (ZOOL.).


brevi- (brevis curto): brevicaule (BOT.), brevipene (ORNIT.).
buco- (buca ou bucca boca): bucocervical, bucodental, bucolingual.

128. C
caduci- (caducus caduco): caducicordado (ZOOL.), caducifloro (BOT.).
calcaneo- (calcaneum calcanhar, denotando relaom com o calcneo): calcaneoastragalino, cal-
caneodinia.
calcario- (lat. calcarius de calcrio): calcarioargiloso, calcariossilicioso.
calci-, calco- (lat. calx calcis calcrio): calcmetro, calcopirite (MINERAL.).
cale- (calere estar quente): calefaom, calefaciente.
calici- (calix -icis clice): calicifloro (BOT.), caliciforme (BOT.).
calori- (calor -oris calor): calorfugo (TERMO.), calormetro* (TERMO.).
campani- (campana sino): campaniforme.
capilari-, capilaro- (lat. capillus -i cabelo): capilarmetro (HIDR.), capilaroscopia* (DIAG.).
capri- (capra cabra): capricrnio (ASTR.), Caprifoliceas (BOT.).
carbo-, carboni- (lat. carbo -onis carvom): carbonfero, Carbnico (ESTRATIG.).
carni- (caro carnis carne): carnvoro.
casei- (caseus -i queijo): caseificar.
caudo- (cauda cauda): caudofemoral.
cauli- (caulis -is caule): caulifloria, cauliforme, caulinar.
cavi- (cavus vazio): cavicrneo (ZOOL.).
ceco- (caecus ceco): cecostomia (CIR.).

-ceps , -cpite (caput capitis cabea): bceps ou bicpite (ANAT. ANIM.), trceps ou tricpite (ANAT.
ANIM.), qudriceps ou quadricpite (ANAT. ANIM.).
cerebr(o)-, cerebri- (cerebrum crebro): cerebrastenia*, cerebrospinal (ANAT. ANIM.), cerebriforme
(BOT.).
ceri- (cereus cera, de cera): cerfero, cerimetria (QUM. ANAL.).
cervico- (cervix -icis pescoo, colo): cervicoartrose* (PAT.). cervicofacial.
-cdio, -cida (-cida, de caedere matar): infanticdio, acaricida*, espermaticida*.
cimbi- (cymba barca): cimbiforme (BOT.).
circa- (circa em volta de, aproximadamente): circadiano (BIOL.).
circum-, circun- (circum em volta de)388: circum-nutaom (FISIOL. VEG.), circuncrculo (GEOM.),
circuncisom (CIR.), circunvoluom (ANAT. ANIM.; p. ex., circunvoluom cerebral).
cirri- (cirrus caracol do cabelo)389: cirrpede (ZOOL.).
cissi- (scissum, supino de scindo fender, cindir): cissiparidade (BIOL.).
clavi-, claviculo- (clavis chave, clavcula): claviforme, claviculoumeral.
cocleari- (cochlear colher): cocleariforme.
-cola (< -cola que habita ou cresce em): argilcola, arencola, rupcola.
-color (color -oris cor): bicolor, incolor, multicolor, versicolor.
con-, co-: condensar, condensador, cominutivo (CIR.), compilar (INFORM.), coligativo (p. ex., proprie-
dades coligativas).
coni- (conus cone, pinha): conirrostro, confera (BOT.).
contra- (contra contra): contraceom (MED.).

388
Como j se advertiu anteriormente, circum-/circun-, alm de radical, pode considerar-se nalguns compostos,
merc da sua constituiom, como prefixo (p. ex.: circum-navegar, circunvascular; v. 23.4, 149).
389
Em Meteorologia emprega-se a palavra cirro como primeiro elemento em compostos contnuos ligados por
trao que designam tipos de nuves: cirro-cmulo, cirro-estrato, etc.
212 - 21. COMPOSIOM

corac(i)- (corax -acis corvo < corvo): coraciforme (ORNIT.), coracoide (apfise).
corali- (corallium < coral): coraliforme.
cordi- (cor cordis coraom): cordiforme.
-crnio, -corne, -crneo (-cornis, de cornu corno): capricrnio (ASTR.), unicorne, unicrnio
(ZOOL.), licorne ou unicrnio (MIT.), longicrneo (ENTOM.).
corneo- (corneus crneo, da crnea): corneoblfaro, corneoirite.
corono- (corona halo): corongrafo (ASTR.).
cortico- (cortex -icis casca, crtex cerebral): corticografia, corticospinal.
cox(o)- (coxa coxa): coxartrose* (PAT.), coxofemoral (p. ex., articulaom coxofemoral).
crassi- (crassus -a -um grosso): crassiflio ou crassifoliado (BOT.), crassinucelado (BOT.).
-crescente, -crescncia (-crescens, de cresco creso): acrescente (BOT.), concrescncia (BIOL.),
concrescente (BIOL.).
cruci- (crux crucis cruz): Crucferas (BOT.), cruciforme.
cubito- (cubitum -i cotovelo, cbito): cubitocarpal, cubitorradial.
culici- (culex -icis mosquito): culiciforme, culicfugo.
-cultor, -cultura (cultor -oris cult(ivad)or e cultura cultura, cultivo): agricultor, agricultura, he-
licicultura.
cuni- (cuniculus -i coelho): cunicultura (ZOOT.).
cupri- (cuprum cobre): cuprfero.
-curo, -cura (curo cuidar): manicuro, pedicura.
curvi- (curvus curvado): curvilneo, curvmetro (TECNOL.).
-cspide (cuspis cuspidis ponta): tricspide ou tricuspidado (p. ex., vlvula tricspide).
cuti- (cutis pele, cute): cutcula (HISTOL.), cutirreaom (TERAP.).

129. D
de-, dis- (prefixo que indica separaom ou dispersom): decorticaom, decbito (< lat. decubo,
de de- + cubo estar deitado), disembrioma (PAT.).
denti- (dens dentis dente): dentfrico, dentgero.
dextro- (dexter -era -erum direito): dextrogiro, dextrocardia (PAT.), dextrorso (< dextro(ve)rsum
voltado para a direita).
digiti-, -digit- (digitus -i dedo): digitgrado (ZOOL.), digitiforme, digitifoliado, imparidigitado
(ZOOL.).
dis-: V. de-.
dorsi- (dorsum dorso): dorsifixo (BOT.), dorsiventral (BOT.).
-duto (lat. ductus -us conduom, ducto): aqeduto, gasoduto, oleoduto (TECNOL.); aeroduto, es-
permoviduto, oviduto (ANAT. ANIM.).
dulc(i)- (lat. dulcis doce): dulciaqcola (ECOL.).
duplici- (lat. duplex duplicis): duplicidentado (ZOOL.).

130. E
en- (< in-, prefixo que, originariamente, denota direom): encapsidaom (MICROB.).
eneo- (aeneus de cobre, de bronze): Eneoltico (PREHIST.).
ensi- (ensis espada): ensiforme (p. ex., folha ensiforme).
equi- ou eqi- (aequus igualmente, que tem iguais dous ou mais elementos): eqiltero
(GEOM.), equincio (ASTR.).
escapulo- (scapula espdua, ombro): escapuloclavicular, escapuloumeral (p. ex., articulaom es-
capuloumeral).
21. COMPOSIOM - 213

-escente (-escens, part. pres. dos verbos incoativos em -esco), -escvel (< -esco + -ibilis): marces-
cente (BOT.), putrescente, putrescvel.
escuti- (scutum escudo): escutiforme, escutgera (ZOOL.).
espetro- (< espectrum imagem): espetrgrafo (ACUST.), espetrometria (QUM. ANAL.), espetroscopia
(FS./QUM.).
espici- (spicum espiga): espicfero (BOT.), espiciforme (BOT.).
espiro- (spiro soprar, respirar): espirmetro (DIAG./FISIOL.).
estamini- (stamen staminis fio, filamento): estaminfero (BOT.).
estani- (lat. stannum estanho): estanfero.
esteli- (lat. stella estrela): esteliforme.
estrati- (sterno stravi stratum estender): estratiforme (p. ex., cartilagem estratiforme).
estrato- (representa estratosfera)390: estratopausa (METEOR.).
ex-, e- (< lat. ex-): exacerbar, exsicar, exsicador391, exsolver, exsucom, exsudado.
extero- (exterus exterior; v. prefixo xtero-): exterorrecetor392 (FISIOL.).
extr(a)- (lat. extra fora, mais que): extravasamento (MED.), extroversom, extrovertido (PSIC.; por
analogia com introversom, introvertido).

131. F
-faom (< -factio, de factum, supino de facio fago): rarefaom (FS.), putrefaom.
-faciente (< facere fazer): estupefaciente (ingl. stupefacient, cast. estupefaciente), rarefaciente (cf. ra-
refazer).
falci- (falx falcis fouce): falciforme (p. ex., anemia falciforme).
febri- (febris febre): febrfugo (FARM.).
femoro- (femur -oris coxa): femorocaudal, femorotibial.

-fero (fero portar): flabelfero, mamfero, rotfero, sonfero (FARM.), umbelfera (BOT.).
ferri-, ferro- (< ferrum ferro)393: ferrfero (GEOL.), ferrocianeto (QUM.), ferroeltrico (ELET.).
fibri-, fibro- (fibra filamento): fibriforme, fibrossarcoma (PAT.).
fibrino- (de fibrina): fibrinlise* (FISIOL.), fibrinognio* (BIOQ.).
, -ficaom, -ficar (< lat. -ficare < facio fazer, que produz, que porta, que forma): melfico
-fico
que porta mel, morbfico (PAT., que produz doena), saporfico que produz o sabor, sopor-
fico que fai vir o sono, sudorfico, tabfico (PAT. que produz tabe)394, ossificaom (HISTOL.), pe-
trificaom, ossificar (HISTOL.), petrificar (p. ex., ossos petrificados).

-fido (< -fidus, de findo fender, partir): bfido (ANAT.), palmatfido (BOT.).
fissi- (fissus dividido): fissidctilo (ORNIT.), fisspede (ZOOL.).
flabeli- (flabellum leque, abano): flabeliforme, flabelfero.
flori-, florido-, -floro (-florus -flora < flos floris flor): floricultor, floridofcea (BOT.), multifloro
(BOT.), unifloro (BOT.).
fluvio- (fluvius rio): fluviomarinho, fluvigrafo*.
-fluxom (fluxio < fluo fluir, escorrer): solifluxom (GEOMORF.).

390
O termo estrato combina-se com outros termos em Meteorologia para formar nomes de nuves: estrato-cirro,
estrato-cmulo, etc.
391
Exsicador: recipiente de vidro que se usa nos laboratrios para secar substncias ou para as manter longe da
humidade, o qual contm um agente secador, como o gel de slica.
392
A forma *exteroce(p)tor, freqente na bibliografia, constitui um anglicismo rejeitvel.
393
Ferro tambm aparece como palavra ligada por hfen a outro substantivo para indicar a composiom de li-
gas metlicas: ferro-alumnio, ferro-tungstnio, etc.
394
Tabe: Doena degenerativa crnica da medula espinhal, conseqente da infeom do sistema nervoso por
Treponema pallidum.
214 - 21. COMPOSIOM

-flio, -foliado (folium -i folha): aciculiflio ou aciculifoliado, fissifoliado.


foramini- (foramen foraminis furado, orifcio): foraminfero (ZOOL.).
forci- (forceps forcipis pina, frceps): forcipressom (TERAP.), forcipulado (ZOOL.).
-forme (< lat. -formis que tem forma de): coliforme que tem aspeto ou morfologia de colibacilo,
piriforme (p. ex., msculo piriforme, ANAT. ANIM.)395.

-frago
, -fraga (-fragus < frango partir, romper): saxfraga (FARM., sin. de arrebenta-pedra).
-frico (-fricium < frico esfregar): dentfrico.
frigo(ri)- (frigus frigoris frio): frigorfico, frigoria (TERMO.), frigoterapia (TERAP.).
fronto- (frons frontis fronte): frontoclpeo (ENTOM.), frontoparietal (ANAT. ANIM.).
frugi- (frugi- < frux frugis produto da terra): frugfero, frugvoro (ZOOL.).
fruti- (fructus fruto): frutfero, frutificaom (BOT.).

-fugo (< fugio fugere fugir, afastar): basfugo, centrfugo.
-fugo (< fugo fugare fazer fugir): febrfugo (p. ex., planta febrfuga), vermfugo (p. ex., medicamento
vermfugo).
fumi- (fumi- < fumus fumo): fumgeno, fumvoro (TECNOL.).
fungi- (fungus fungo, cogumelo): fungicida (FARM./AGR.), fungcola (ECOL.), fungiforme.
fusi- (fusus fuso): fusiforme.

132. G

-geno (-genus -gena < genus estirpe, nascena, origem): aliengena, terrgeno (PETROG.).
genit(o)- (genitus procriaom, geraom): genitoplastia (CIR.), genitourinrio (ANAT. ANIM.).

-gero (gero eu porto): ovgero (BIOL.), prolgero.
glomerulo- (< lat. glomus glomeris novelo, bola): glomerulonefrite (PAT.).

-grado (gradus passo, grau): centgrado (p. ex. escala centgrada), plantgrado (ZOOL.).
grani- (granum -i grao): granfero, granfugo (AGR.).
guturo- (guttur gutturis garganta): guturofonia, guturonasal, guturopalatal.

133. H
homi- (homo -inis home): homicdio, Homindeos (ZOOL.).

134. I
-dio (-idium; forma substantivos masculinos no campo da Biologia com o sentido de estru-
tura, corpo, elemento do organismo; cf. gr. -deo ou -ido): cecdio, condio, cromatdio, nefrdio,
odio, omatdio, plasmdio, plastdio, traquedio.
igni- (ignis -is fogo): ignfero, ignifugar (QUM.).
ileo- (ileum leo(n)): ileostomia* (CIR.), ileocecal.
ilio- (ilium ilharga): iliocostal, ilioplvico.
imuno- (lat. immunis imune): imunoeletroforese* (DIAG.), Imunologia* (MED.).

395
Termos usados freqentemente na descritiva terminolgica da Botnica e da Zoologia. Exemplos: acetabu-
liforme que tem forma de acetbulo ou taa, acinaciforme que tem forma de espada curva, campaniforme em
forma de sino, ciatiforme em forma de taa, cimbiforme de forma semelhante a umha pequena barca, filiforme
em forma de fio, flabeliforme que tem forma de leque ou abano abertos (sin. de flabelado), fusiforme em forma
de fuso, infundibuliforme que tem forma de funil, lacrimiforme que tem forma de umha lgrima, lentiforme em
forma de lentelha (sin. de lenticular), lingiforme em forma de lngua, moniliforme em forma de colar ou de ro-
srio, musciforme em forma de musgo, napiforme em forma de nabo (p. ex., raz napiforme), tubiforme em for-
ma de tubo.
21. COMPOSIOM - 215

in- (prefixo que exprime negaom): inerte (lat. iners -rtis < in- + ars artis arte, atividade, ou
seja, falta de atividade).
infundibuli- (infundibulum < infundo abocar): infundibuliforme.
intero- (interior, por analogia com extero-)396: interorrecetor397 (ANAT. / FISIOL. ANIM.).

135. J
-jacente (-jacens < jaceo jazer, estar deitado): adjacente (p. ex., ngulos adjacentes), subjacente.
-jet-, -jeit-, -je-, -jei- (<lat. iactum lanar): injetar, injeom, projeom, rejeitar, rejeiom
(IMUNOL.).

136. L
lacerti- (lacertus ou lacerta lagarto): lacertiforme.
lacrimi- ou lacrimo- (lacryma lgrima): lacrimiforme, lacrimonasal, lacrimogneo* (p. ex., gs la-
crimogneo).
lacti-, lacto- (lac lactis leite): lacticemia* (FISIOL.), lactmetro (ALIM.).
lani-, lanu- (lana l): lanfero, lanugem (ANAT. ANIM.).
-lapso (-lapsus < labor cair): colapso (PAT./ASTROF., p. ex., colapso gravitacional), prolapso (PAT.),
relapso.
latero-, -ltero (latus lateris costado)398: lateroflexom (MED.), eqiltero (GEOM.).
lati- (latus -a -um largo): latiflio (BOT.), latissepto (BOT.).
latici- (latex laticis lquido): laticfero (BOT.: p. ex., tubo laticfero).
lenti- (lens lentis lentilha): lentiforme, lentigem (PAT.).
let(i)- (letum morto): letfero ou letal (PAT.).
levo- (laevus esquerda): levogiro, levorrotatrio.
ligni-, ligno- (lignum madeira): ligncola (ECOL.), lignvoro, lignocelulose.
limi- (limus lodo, vasa): limcola (ECOL.: p. ex., fauna limcola).
-lnge, lingi-, linguo- (-linguis < lingua lngua): vermilnge (ANAT. ANIM.), lingiforme, linguo-
dental.
-locular (< loculus clula, compartimento < locus lugar): unilocular (ANAT./BOT., p. ex. cpsula
unilocular).
longi- (< lat. longus longo): longicrneo (ENTOM.), longipene.
luci- (lux lucis luz), -luca (-lucus < luceo luzir): lucfero, lucfugo, noctiluca (BOT.).
-lvio, -luviom (-luvium < luo lavar, lanar gua): dilvio, pedilvio (MED.), alvio ou aluviom
(GEOL.), eluviom (GEOL).

137. M
mami- (mamma mama, seio), mamili- (mamilla -ae mamilo): mamfero (ZOOL.).
maxili-, maxilo- (maxilla mandbula, maxila): maxilpede (ANAT. ANIM.), maxilofacial (ANAT.
ANIM.), maxilofrontal (ANAT. ANIM.).
medulo- (medulla medula): meduloblastoma* (PAT.).
-mel- (meles ou melis teixugo): perameldeo (ZOOL.; gn. Perameles, bandicoot, lit. teixugo com
bolsa).
meli- (mel mellis mel): melfero, melfico.
melito- (melitensis (micrococcus) < Melita Malta): melitococia (PAT.).

396
Tambm existe o prefixo (tnico) ntero- (v. 149).
397
A forma *interoce(p)tor, freqente na bibliografia, constitui um anglicismo rejeitvel.
398
Tambm existe o prefixo (tnico) ltero- (v. 149).
216 - 21. COMPOSIOM

ment- (mentum mento, queixo): mentagra (PAT.).


mercur(i)-, mercuro- (Mercurius -i Mercrio, filho de Jpiter e de Maia): mercuramnio
(QUM. ORG.), diferente de mercuriamnio (QUM. ORG.), mercurocromo (a soluom a 2% de-
nominada mercromina).
metali-, metalo- (metallum -i): metaliforme, metalografia*, metaloterapia* (TERAP.).
mobil- (mobilis -e < moveo mover): mobilidade.
monili- (monile colar): moniliforme (BOT.).
morbi- (morbus doena): morbfico (PAT.).
moto-, -motor, -motriz (motor -oris < moveo mover): motopropulsionador, motoneurnio
(HISTOL.), locomotor, locomotriz (p. ex., fora locomotriz).
muco-, muci- (mucus mucosidade, membrana mucosa): muciforme (FISIOL.), mucoviscidose
(PAT.).
mugili- (mugil mugem): mugiliformes (ICT.).
multi- (multus muitos, mais de um): multfido (p. ex., folha multfida), multiltero, multmetro
(ELETR., aparelho de mediom de diferentes grandezas prprias da eletricidade, que tipica-
mente integra um ohmmetro [resistncia], um ampermetro [intensidade] e um volt-
metro [diferena de potencial]).
musci- (muscus musgo): musccola (ECOL.), musciforme.

138. N
naso- (nasum nariz): nasofaringe, nasolabial.
nitr(o)- (nitrum soda, potassa): nitrfilo (BOT./ECOL.), nitrmetro (QUM.).
nivo- (nix nivis neve): nivmetro (METEOR.).
nocti- (nox noctis noite): noctiflora (BOT.), noctiluca (BOT.).
nor(mo)- (normal normal): noradrenalina* (BIOQ.), normcito* (CIT.), normovolemia (MED.).
nucleo- (nucleus ncleo): nucleoflico (p. ex., reagente nucleoflico), nucleossoma (GEN./CIT.).
nuci- (nux nucis noz): nucfero (BOT.), nuciforme (BOT.).
nudi- (nudus -a -um nu): nudibrnquio (ZOOL.), nudicaule (BOT.).
numul- (nummulus, dim. de nummus moeda): numuliforme, numulite (PALEONT.).

139. O
ob- (ou occ-) (ob para, contra, ao invs, em direom oposta): obverso, occipital (relativo ao
occipcio ou occipcio).
occipito- (occipitum -i occipcio): occipitolateral, occipitoparietal (ANAT. ANIM.).
ocul-, -culo (oculus -i olho): oculgiro (ANAT. ANIM.), binculo (PT.).
ol-, -ol- (oleo cheirar, ventar): olfaom (FISIOL. ANIM.), acrolena (QUM. ORG.).
olei-, oleo- (oleum -i leo): oleicultura, olemetro (METROL.), oleotrax (TERAP.).
omni- (omnis todo): omnidirecional, omnvoro.
opositi- (oppositus oposto): opositifloro (BOT.), opositipenado.
ostrei- (ostrea molusco, ostra): ostreicultura, ostreiforme.
ovari(o)-, ovi-, ovo- (ovum -i ovo): ovarialgia*, ovariotomia* (CIR.), oviduto, ovgero (BIOL.), ov-
cito (BIOL.).

140. P
palat(o)- (palatum paladar): palatofarngeo, palatografia.

-paro (< -parus -para < pario parir, produzir), -paridade: multparo, ovparo, sudorparo (p. ex.,
glndula sudorpara), fissiparidade ou cissiparidade (BIOL.).
pari- (par paris igual): paridigitado, paripenado (BOT.).
21. COMPOSIOM - 217

pauci- (pauci pequeno nmero de): paucifloro (BOT.), paucifoliado (BOT.).


pectini- (pecten pectinis pente): pectinibrnquio (ZOOL.), pectiniforme.
pectori- (pectus pectoris peito): pectoriloquia (PAT.).

pedi-, -pede , -pedia (pes pedis p): pedicura (MED.), quadrpede (ZOOL.), fisspede (ZOOL.), bi-
pedia (ANTROP.).
pel- (pellis pele): pelagra (PAT.).
pen-, pene- (paene quase): pennsula (GEOG.), penumbra (FS.), peneplancie ou peneplano (GEO-
MORF.).
-pene, peni- (penna pena): bipene (ZOOL.), peniforme, peninrveo ou peninervado (BOT.).

-peto (-peta < peto dirigir-se para): centrpeto (p. ex., fora centrpeta).
pili-, pilo- (lat. pilus pelo): pilfero, piliforme, pilossebceo (folculo).
pinati-, -pinado (pinnatus < pinna pena), pini- (pinna): pinatfido (BOT.), bipinado ou bipinu-
lado (BOT.), pinpede (ZOOL.).
piri- (pirum pera): piriforme.
pisci- (piscis -is peixe): pisciforme, piscvoro.
pleni- (plenus -a -um pleno): plenilnio (lat. plenilunium -i, com luna lua) e o derivado pleni-
lunar.
pluri- (pluri- < plus pluris mais, muito): pluricelular (BIOL.), plurifloro (BOT.).
pluvi(o)- (pluvia chuva, gua de chuva): pluviometria, pluvissilva (ECOL., sin. floresta de chuva).
pomi-, pomo- (pomum fruto, rvore fruteira): pomiforme, pomologia.
pre- (lat. prae- diante de): prepcio (< lat. praeputium, de putium pnis).
primi-, primo- (primum primeiramente, em primeiro lugar): primpara (OBST.), primogenitor.
procelari- (procellaria pardela < procella tempestade): Procelariformes (ORNIT.).
proli- (proles prole, descendncia): prolfico, prolgero.
proprio- (proprius -a -um prprio): propriorrecetor399 (ANAT. ANIM.).
-puntura (lat. punctura punom): acupuntura (MED.).
pur(i)- (lat. pus puris pus): puriforme (PAT.), purulento.
purpuri- (purpureus -a -um purpreo): purpurfero.
putre-, putri- (puter putris apodrecido, ptrido): putrefacto, putrvoro.

141. R
radi-, radic(i)- (radix -icis raz): radcula (BOT.), radiccola (ZOOL.).
radio- (radius raio luminoso): radioespetro (FS.), radiografia*.
re- (re-, prefixo que traduz a ideia de repetiom, retrocesso) regressom (p. ex., funom de re-
gressom), repercussom.
re[c]t(i)- (rectus reto, direito): retangular (GEOM.; p. ex., pirmide retangular), retilneo, mas rec-
tinrveo paralelinrveo (diferente de retinrveo com nervuras que formam retculo).
reni-, reno- (ren renis rim): reniforme, renografia*.
reticulo- (reticulum rede pequena < dim. de rete rede): reticulcito (CIT.), reticuloendotelial (p.
ex., sistema reticuloendotelial).
retino- (retina < rete rede): retinopatia, retinoscopia.
retro- (retro atrs): retrgrado (p. ex., em Fsica, sentido retrgrado), retromutaom (GEN.).
roti- (rota roda): rotfero (ZOOL.).
-rostro (rostrum -i focinho, bico): brevirrostro (ORNIT.), dentirrostro (ORNIT.).
-rub-, rube- (rubeus < rubeo avermelhar, enrubescer): bilirrubina (BIOQ./ FISIOL. ANIM.), rubefa-
om (PAT./PEDOL.).
rupi- (rupes rupis rocha): rupcola (ECOL.).

399
Na bibliografia tambm se regista o (rejeitvel) anglicismo *proprioce(p)tor.
218 - 21. COMPOSIOM

142. S
sacro- (sacrum sacro): sacrodinia (PAT.), sacrocitico (ANAT. ANIM.).
sali- (sal salis sal): salcola (ECOL.), salmetro (ALIM./ METROL.).
sangi(no)- (sanguis -inis sangue): sangificaom (FISIOL. ANIM.; sin. de hematose), sanginopo-
tico* (sin. de hematopotico, termo de preferncia), sanginopurulento que contm sangue e
pus.
saponi- (sapo saponis xabom): saponificaom (QUM. ORG.).
saxi- (saxum pedra, rocha): saxfraga (FARM./BOT.), saxcola ou saxtil (ECOL.).
sebo- (sebum sebo): seborreia (PAT.), seborreide (PAT.).
-secto (de secare cortar): palmatissecto (BOT.), pinatissecto (BOT.).
securi- (securis machado): securiforme.
septi- (saeptum septo): septicemia (PAT.), septicida (BOT.).
sero- (serum soro): serologia* (MED.), seroterapia.
servo- (servus servente): servomecanismo (ou servo), servocomando, servofreio.
seti- (saeta cerda): setfero, setiforme.
sidero- (sidus sideris estrela, astro): siderstato (ASTR.).
silvi-, -silva (sylva ou silva floresta, bosque): silvcola (ECOL.), silvicultura, laurissilva, pluvissilva
(ECOL.).
sinistro- (sinister sinistri esquerda): sinistrocardia (PAT.), sinistrorso (BOT.).
sino- (sinus seio, cavidade): sinoauricular (HISTOL.; p. ex., ndulo sinoauricular).
-sol (de soluom): aerossol (FISICOQUM./ TECNOL.), hidrossol (QUM.), organossol (QUM. ORG.).
soli- (sol solis sol): solfugo (ZOOL.).
soli- (solus -a -um s, nico): solpede (ZOOL.).
son(i)- (somnus sono): sonfero (FARM., sin. de hipntico), sonigrafia (MED., cf. sonografia
[OCEANOG.]).
sono- (sono soar, ressoar): sonografia (OCEANOG.), sonmetro (ELETRN./METROL.).
sopori- (sopor -oris sopor, sono profundo): soporfero (FARM.).
sub- (sug-, suc-) (abaixo): subducom, subsidncia (GEOL.), sugestom (PSIC.), sucedneo (FARM.).
sudori- (sudor -oris suor): sudorfico (FARM.), sudorparo.
sulci- (sulcus sulco): sulciforme.
super- (superus -a -um superior): superovrico (BOT.), superxido (QUM. INORG.).

143. T
tardi- (tardus lento, lnguido): tardgrado.
tauro- (taurus -i touro): cido tauroclico (QUM. ORG.)400.
telur(i)- (representa telrio < tellus telluris a Terra): telurdrico (p. ex., cido telurdrico), telurfero
(GEOL.).
tuber- (tuber protuberncia, excrescncia): tuberculose.
tuber(i)- (representa tubrculo): tuberculiforme, tuberiforme (BOT.).
tubuli- (tubulus, dim. de tubus tubo, cano): tubulfero (ENTOM.), tubulidentado (ZOOL.), tubulifloro
(BOT.), tubulina (BIOQ.).
turbo- (representa turbina < turbo turbinis remoinho): turbodnamo, turbo-hlice, turbojacto (AERON.;
ingl. turbojet).
tussi- (tussis tosse): tussgeno (PAT.).

400
De taurina, substncia descoberta na bile do boi.
21. COMPOSIOM - 219

144. U
umero- (humerus < gr. ombro, espdua): umerocubital, umeroescapular, umerorradial.
unci- (uncus gancho): unciforme (p. ex., apfise unciforme).
unguli- (ungula unha, pezunho): ungulgrado (ZOOL.).
uredo- (uredo uredinis prurido, comichom, ardor [nas plantas, por efeito da geada], de uro
queimar): uredossoro (BOT.), uredsporo (BOT.).
urin(o)-, urini- (urina -ae urina): urinemia*, urinogenital, urinfero (p. ex., ducto urinfero).
uter(o)- (uterus tero): uteralgia*, uteroscopia*, utero-ovrico, uterovaginal.
-uv-, uvul(o)- (uvula vula, campanha, dim. de uva uva): (cido) pirvico, uvulectomia, uvulotomia.

145. V
vagini-, vagino- (vagina banha, estojo): vaginiforme (BOT.), vaginotomia (CIR.).
vago- (representa nervo vago): vagomimtico (MED.), vagotomia (CIR.).
-valente, -valncia (-valens < valeo valer): equivalente (GEOM.), monovalente* (QUM.), polivalente
(QUM.), equivalncia.
varico- (varix -icis variz): varicocele* (PAT.), varicoflebite.
vaso- (vas vaso): vasoconstritor (ANAT. ANIM./FARM.), vasopressina (BIOQ.).
vetor- (vector portador): vetorcardiografia (MED.), vetorcardiograma (MED.).
veli- (velum vela): larva velgera (EMBRIOL.).
veni- (vena -ae vaso sangneo, veia): venissecom, venissutura.
ventri-, ventro- (venter ventris ventre): ventrilateral, ventroinguinal, ventrotomia*.
vermi- (vermis verme): vermicida (FARM.), vermvoro (ZOOL.).
versi- (versus < verto girar, mudar): versicolor.
vesico- (vesica bexiga): vesicorretal, vesicotomia.
vesper- (vesper vespa): vespertiliondeo (ZOOL.).
viti- (vitis -is vinha): viticultura.
vivi- (vivus vivo): vivparo (ZOOL./BOT.), vivissecom (MED.).

-voco (-vocus < vox vocis som da fala, palavra): equvoco, unvoco.
volu- (representa volume): volmetro (FS./METROL.), volumetria (FS./METROL./QUM. ANAL.).

-vomo (-vomus < vomo vomitar): ignvomo.
-voro (-vorus < voro comer avidamente, devorar): carnvoro (ZOOL./BOT.), frugvoro (ZOOL.), herb-
voro (ZOOL.).
vulvo- (vulva matriz, vulva): vulvovaginite (PAT.), vulvopatia (PAT.).
220 - 21. COMPOSIOM

RADICAIS GRECO-LATINOS DE SENTIDO NUMRICO


146. Repare-se nos seguintes radicais greco-latinos de sentido numrico.

0 nuli-: nulpara, nulissomia (GEN.).


1 mon(o)-: monoclnico (CRISTAL.), mon- uni-: univitelino (BIOL.), unisseptado (BOT.).
mero (QUM.).
2 di-: dicido, dicloreto (Cl22), diedro bi-: bifsico, bifocal, bipenado (ZOOL.), bis-
(GEOM.), dipolar (QUM.), dissmara setor (GEOM.), bissetriz, biureto (bi- + ureia;
(BOT.), divalente, divalncia (QUM.). p. ex., reaom do biureto), bitangente.
bin- (lat. bini dous cada): binocular (p.
ex., microscpio binocular, lupa binocular).
bis- (lat. bis duas vezes): bisav, bisneto.
3 tri-, triplo-: triangular, triploblstico ou ter-, terc-, tri-: ter (PAT.; tb. febre ter),
triblstico (EMBRIOL.), triploide (GEN.), tri- Tercirio, trineto (cast. tataranieto), trioxi-
plopia (PAT.). gnio ozono (O3), tripartir.
tris-: trisav (cast. tatarabuelo).
4 tetr(a)-: tetrav (popular: tatarav), te- quadri-: quadrifnico (ELETRN.), quadri-
tralogia (PAT.), tetraneto (popular: tatara- ltero (GEOM.).
neto), tetraplegia (PAT.) quatri-: quatriliom.
5 pent(a)-: pentadactilia (ZOOL .), pentap- qinq(e)-: qinqeflio ou qinqefo-
talo (BOT.) liado (BOT.), qinqeovulado (BIOL.),
qinqevalve (ZOOL.).
quint(i)-: quintiliom, quintuplicar.
6 hex(a)-: hexaclorofeno (FARM .), hexpode sex-: sextante (GEOM./ASTR.).
(ZOOL.)
7 hept(a)-: heptaedro, heptgono (GEOM.) sept(i)-: septivalente (GEOM.).
8 oct(o)-, octa-: octgono (ASTR./GEOM.), octa-, octu-: octante (tb. oitante), octu-
octana (QUM. ORG.), octandro (BOT.). plicar.
9 enea-: enegino (BOT.), enegono (GEOM.). nona-, nonu-: nonaedro (GEOM.), nonano
(C9H20), nonuplicar.
10 deca-: decagrama, decgono, decalitro. deci-: decigrama, decilitro, decibel.

11 hendeca-: hendecgono (GEOM.), hende- undec(a)- (< lat. undecim): undecaedro


candro (BOT.). (GEOM.), undecano (QUM. ORG.).
12 dodeca-: dodecaedro, dodecgono.
20 icos(a)-: icosandro (BOT.), icosaedro
(GEOM.).
100 hect(o)-: hectograma, hectolitro, hect- centi-: centigrama, centmetro, centilitro.
metro.
1000 quilo- (< mil): quilograma. mili-: milibar (METROL.).
10.000 miria- (< - dez mil, mirade
ou mirada): miripode (ZOOL.), miria-
grama, mirimetro.
21. COMPOSIOM - 221

MLTIPLOS E SUBMLTIPLOS DECIMAIS


147. Vejamos agora os radicais do Sistema Internacional de unidades (SI) que
servem para designar os mltiplos e submltiplos decimais (cf. Baptista, 1994). As se -
guintes formas prefixadas seguidas de umha unidade equivalem a multiplic-la polo
fator correspondente.

147.1. Mltiplos

Fator Radical (etimologia) Exemplos


10 deca- (gr. dez) decmetro, decagrama
102 hecto- ( cem) hectmetro, hectolitro
103 quilo-401 ( mil) quilograma, quilowatt
106 mega- ( grande) megahertz (MHz),
megaohm,
megatonelada402
109 giga- ( gigante)
1012 tera- ( monstro)
1015 peta-
1018 exa-

147.2. Submltiplos

Fator Radical (etimologia) Exemplos


101 deci- (lat. decimus) decmetro, decilitro
102 centi- (lat. centesima) centmetro, centigrama
103 mili- (lat. mille mil) milibar, miligrama
106 micro- (gr. pequeno) microfarad (F)
109 nano- (gr. anao) nanofarad (nF)
1012 pico- (it. piccolo pequeno) picofarad (pF)
1015 femto- ou fento- (din. femten quinze)
1018 atto- ou ato- (din. atten dezaoito)

147.3. Finalmente, repare-se nos formantes unnil- e unun-, que integram os


nomes de alguns elementos qumicos (v. Apndice V): unnilqudio [Unq] (nm. at.
104), unnilpntio [Unp] (nm. at. 105), unnilhxio [Unh] (nm. at. 106), unnilsptio
[Uns] (nm. at. 107), unnilctio [Uno] (nm. at. 108), unnilnio [Une] (nm. at.
109), ununnlio (110), ununnio (111), ununbio (112), ununtrio (113), ununqudio
(114), ununpntio (115), ununhxio (116), ununsptio (117), ununctio (118).

401
Como smbolo, utiliza-se a letra k: kg, kW, etc.
402
Megatonelada: unidade de medida empregada para avaliar a energia que se desprende numha explosom nu-
clear, e equivalente energia libertada na explosom de um milhom de toneladas de trinitrotolueno, ou, aproxi-
madamente, a 1015 calorias.
222 - 21. COMPOSIOM

COMPOSTOS PRPRIOS OU CONTNUOS


148. Composto prprio ou contnuo aquele termo composto cujos elementos ou
lexemas, soldados ou unidos entre si por meio de hfen(es), som prefixos e/ou palavras pa-
trimoniais. A seguir tratar-se dos compostos prprios por prefixaom e, posteriormente,
dos compostos prprios por associaom de palavras.

Compostos prprios por prefixaom403


149. Os termos formados com intervenom de prefixos pertencem ao grupo dos
compostos propriamente ditos, ou seja, escritos com os seus elementos soldados ou asso-
ciados mediante trao de uniom, de modo contnuo. Nesta secom trataremos os prefixos
gerais de uso corrente, pois que os de natureza nomenclatural serm recenseados, junto
com sufixos e radicais do mesmo tipo, num captulo posterior (cap. 22).
Os termos compostos formados com prefixos som aqueles que apresentam um pri-
meiro elemento de origem grega ou latina (de natureza preposicional, adverbial ou adje-
tival) que funciona como modificador da ideia expressa polo segundo elemento 404.
Tambm, como acontece nos recompostos, os compostos por prefixaom som s vezes
de natureza hbrida ou heterognea, ao combinarem-se um prefixo de origem latina e umha
palavra de origem grega ou vice-versa (ex.: perxido).
Cumpre advertir que nem sempre claro se o primeiro elemento de composiom de
um termo constitui o prefixo de um composto contnuo ou o radical de um recomposto.
Em geral, pode considerar-se que estamos em presena de um termo composto por prefi-
xaom quando o elemento de composiom antepositivo apresenta acento de intensidade
prprio e, sobretodo, quando o segundo elemento da composiom tem vida parte na
lngua verncula (compare-se, p. ex., pseudpode [recomposto] com pseudogravidez [com-
posto por prefixaom]). A seguir oferece-se umha listagem, ordenada alfabeticamente, dos
prefixos gerais usados na lngua especializada tcnico-cientfica (alguns prefixos de signifi-
cado idntico som dispostos conjuntamente)405.

403
Nem todos os autores consideram os termos prefixados como compostos. Assim, por exemplo, o POG (p.
100) e Ferreiro (1997: 67 ss.) tratam a prefixaom como modalidade da derivaom.
404
Tambm som possveis termos compostos contnuos mltiplos, integrados por trs elementos: um prefixo
(ou dous), um radical e umha palavra. Exemplos: hiperbetalipoproteinemia (gr. sobre, acima + beta
+ gordura + primeiro + -in(a)- + () sangue + -ia), pr-proglucagom (prefixo pr- + prefixo
pro- + doce + -agom [de combatente]), semimicroanlise (lat. semi metade + peque-
no + - < - desfazer).
405
Podem ver-se alguns outros prefixos de pouca importncia para a linguagem cientfica (aqum-, alm-, re-
cm-, sem-, etc.) em 23.
21. COMPOSIOM - 223

a-, an- (gr. -, - nom, sem, prefixos privativos ou negativos usados na formaom de voc-
bulos eruditos; an- diante de vogal ou h406; v. 104: a- como radical407): acelular, assimtrico,
assncrono, anitrico (MED., livre de itercia; p. ex., hepatite anitrica).
a-, as- diante de s (< lat. ad-): assilvestrado (BOT., ZOOL.).
ab-, abs- (< lat. ab-, prefixo que significa afastamento, separaom): abentrico (PAT., localizado
fora do intestino), aboral (ZOOL., em posiom oposta da boca), ab-reaom (PSIQ., des-
carga emocional mais ou menos intensa, em que o indivduo revive um acontecimento
traumtico que o liberta da repressom a que estava submetido, e que pode ser espontnea
ou manifestar-se no curso de certos processos psicoteraputicos, por aom deles).
ad- (lat. ad, prefixo que indica direom): adaxial (BOT., com relaom a um eixo, dito do rgao
mais prximo dele), ad-radial (p. ex., ZOOL., ducto ad-radial nos Ctenophora).
alt- (lat. altus alto): altazimute (TOPOG./ASTR.).
ambi- (lat. ambi-, prefixo que indica dous simultaneamente): ambidestro, ambparo (BOT.), am-
bivalente.
ana- ( para cima, em cima de, completamente, denota ascensom, repetiom, inversom,
intensificaom): anfase (BIOL.), anagnese (BIOL.).
ante-, ntero- (lat. ante, prefixo que indica anterioridade espacial ou temporal; cf. antecipar, an-
tecipaom, anteface): antebrao, antebraquial (ANAT. ANIM.), antecadinho ou antecrisol (METAL.),
antediluviano, antemeridiano (ASTR.); ntero-externo408.
anti- (gr. contrrio, em frente de; denota oposiom ou inversom do sentido; cf. contra-):
anticonceom (tb. contraceom), anticoncetivo (tb. contracetivo), antigravidade (FS.), anticoagu-
lante, anti-halo, anti-incrustador, antimatria (FS.), antitussgeno, antiviral, antivrus (INFORM.),
antivitamina (MED.).
apo- (gr. ; denota separaom, mudana, negaom, terminaom, oposiom, etc.): apocrpico
(BOT.), apoferritina (FISIOL. ANIM.), apossemtico.
auto- (gr. um prprio): autoaglutinina (IMUNOL.), autocolimador (PT.), autoenxerto
(MED.), autofecundaom (BIOL.), autoinfeom.
bi- (< lat. bis duas vezes, prefixo que exprime a ideia de duplicaom): biamperimetria (QUM.),
bipolar, birrefringncia (PT.), bissetriz (GEOM.), bissexto (ano bissexto).
circum-, circun- (lat. circum- em volta de)409: circum-adjacente, circumboreal (BIOGEOG.), circum-
polar (ASTR., estrela circumpolar), circunvascular.
cis- (cis aqum, deste lado)410: cisatlntico, cisplatino (a respeito do Rio da Prata).
co-, com-, con- (< lat. cum com; indica em comum, conjuntamente; em ASTR./MAT. tambm
indica o complemento de um ngulo ou a pertena a este complemento): coabitar, coefici-
ente, codeclinaom, cofator, coenzima, colimador (FS.), colinear, compressom, comutaom, con-
cocom, confocal (GEOM./PT.; p. ex., elipses confocais, lentes confocais), copolmero, coprocessador
(ELETRN./INFORM.), correpressor (GEN.), correlaom, cosseno, covarincia (ESTAT.).
cncavo- (lat. concavus < cum + cavo): cncavo-convexo.
406
Com o elemento antepositivo an-, o h inicial desaparece (v. 23.2): an- + hidrido ==> anidrido.
407
O elemento de composiom a- ser considerado radical (v. 103), e nom prefixo, quando o segundo ele-
mento da composiom nom tiver vida parte (junom de carter pr-estabelecido) e o composto resultante
tiver um nico acento de intensidade.
408
Os prefixos tnicos ntero-, xtero-, nfero-, ntero-, ltero-, mdio-, pstero- e spero-, sempre ligados por hfen
ao segundo elemento do composto, formam adjetivos que denotam em Anatomia a posiom de um rgao ou
estrutura.
409
De um ponto de vista semntico, pode distinguir-se entre o prefixo circum-/circun- e o radical latino cir-
cum-/circun-, que figura em termos em que o seu significado est mais lexicalizado (e a sua acentuaom me-
nos marcada), como circum-nutaom ou circunvoluom (v. 23.4, 128).
410
Sobre cis- como elemento compositivo da nomenclatura da Qumica, v. 155.
224 - 21. COMPOSIOM

contra- (lat. contra-; indica oposiom; cf. anti-): contra-alsio (METEOR.), contramar (OCEANOG.),
contraveneno (FARM.).
convexo- (lat. convexus < cum + vexo): convexo-cncavo.
des-, de-, dis- (< lat. dis, prefixo que indica separaom, o contrrio de; cf. ingl. dis-): descere-
braom (PAT.), descoagular, descodificaom ou decodificaom, desconformidade, descontinuidade,
desidro- (QUM. ORG.), desnutriom, desodorizante, desoxi- (QUM. ORG.), dessalinizaom; deci-
fraom (de decifrar), decocom (FARM.), depressom; disjunom, dislipemia (PAT.).
dis- (-, prefixo negativo que denota dificuldade, contrariedade, alteraom; cf. ingl. dys-):
dislexia, dismenorreia, disorexia.
ecto- (gr. fora, de fora, externo): ectoderme (EMBRIOL.), ectoparasita (ECOL.).
endo- (gr. dentro): endopolmero (MICROB./BIOQ.), endossimbiose (ECOL.).
entre- (lat. inter; no meio de; cf. inter-): entreferro (ELET.), entrelinha, entren (BOT.).
epi- (gr. sobre): epicarpo (ANAT. VEG.), epiptalo (BOT.).
ex-, e-, xtero- (< gr. - ou lat. ex-, exteru fora de)411: Edentados (ZOOL.), excntrico, exsucom
(MED.), exsudato (FISIOL.); xtero-anterior, xtero-superior.
extra- (lat. extra fora, mais que): extracelular (CIT.), extrapeninsular (GEOG.), extrassstole (MED.).
hemi-, semi- (gr. - meio, metade; lat. semi- meio, a metade de, parcialmente, nom com-
pletamente): hemianalgesia (MED.), Hemicordados (ZOOL.), hemiparasita (BOT.), semicarba-
zida (QUM. ORG.), semicondutor (ELET.), semilnio (ASTR.).
hetero- (gr. outro, diferente; v. 111: hetero- como radical): heterotomo (QUM. ORG.),
heterocromossoma (CIT.), heterossexual.
hiper- (gr. sobre; cf. super-): hiperacumulador (ECOL.), hiperemia (MED.), hiperfalangia
(ZOOL.), hipervitaminose (MED.), hipervolemia (MED.).
hipo- (gr. abaixo de; cf. sub-): hipogstrio (ANAT. ANIM.), hipomagnesemia bovina (VETER.), hi-
possensibilizaom (IMUNOL.), hipovolemia (MED.).
homo- (gr. o mesmo, igual; v. 111: homo- como radical): homolateral (ANAT. ANIM.), ho-
mossexual.
in- (< lat. in-, prefixo privativo que exprime negaom; i- diante de l, n ou m; im- diante de b e p,
ir- diante de r): ilgico, imvel, impermevel, incontaminvel, inequaom, inerte, irregular, irreso-
lvel.
in- (< lat. in-, com o significado de movimento para adentro; i- diante de m, n): imergir (cf.
emergir), imigraom (cf. emigraom, migraom), inato, induom, inserir.
nfero- (lat. inferus inferior; cf. infra-, sub-): nfero-anterior, nfero-lateral.
infra- (lat. infra mais abaixo, posiom inferior; cf. nfero-, sub-): infra-hiideo (MED.), infrassom
(FS./ACST.), infravermelho (FS.).
inter- (lat. inter entre, mutuamente; cf. entre-): interambulacro (ZOOL., equinodermos), interar-
ticular, interatmico (FS. ATM.), inter-rdio (ZOOL., equinodermos).
intra-, intro-, ntero-412 (lat. intra dentro, no interior de): intramuscular (p. ex., injeom intra-
muscular), intravenoso, introversom; ntero-anterior.
justa- (lat. iuxta perto de, beira de): justaglomerular (ANAT. ANIM.), justaposiom.
ltero- (lat. latus -eris costado, flanco; indica lateral, de um lado) 413: ltero-abdominal, ltero-
esfenoide (ZOOL.).
mal- (lat. malus mau, doente): mal-estar, malformaom (PAT., vcio de conformaom de umha
parte do corpo, congnito ou hereditrio, e geralmente curvel mediante cirurgia) 414.
411
Como radical latino h de considerar-se extero- em, p. ex., exterorrecetor (v. 130).
412
Tambm existe intero-, radical (tono) que forma recompostos (v. 134).
413
Tambm como radical (ou prefixo tono) latero-: lateroflexom, etc. (v. 136).
414
Caso se aceite malformaom como termo legtimo em galego-portugus (com o significado especfico adu-
zido, diferente do vernculo deformidade [que passaria a ver restringido o seu significado no sentido de vcio
21. COMPOSIOM - 225

mdio- (medius mdio): mdio-palatal, mdio-ventral.


mono- (gr. s, nico): monocotilednea (BOT.), monocristal (METAL.), monofiltico (BIOL.).
multi-, poli- (lat. multus muitos, mais de um, muito): multifilar (ELET.), multivalve
(ANAT. ANIM.), policarbonato (QUM. ORG.), polifiltico (BIOL.).
nom- (lat. non negaom; prefixo que forma substantivos, mas nom adjetivos: cf. nom eucli-
diano, nom linear): (termodinmica do) nom-equilbrio (FS.), nom-eu (PSIC.), nom-homologia
(BIOL.), nom-linearidade (FS.), nom-metal (QUM.), nom-seqncia (GEOL.).
ob- (lat. ob contra. ao invs, em direom oposta): obcnico (BOT.), obcordiforme (BOT.), obdi-
plostmone (BOT.).
omni- (lat. omnis todo): omnidirecional, omnvoro.
pan- (gr. todo): pamboreal, pan-americano, pan-negritude, pantropical.
par-, para- (gr. ao lado de, alm de, contra): paracasena (BIOQ.), para-hlio (FS.), parap-
sicologia (PSIC.), parlio (ASTR.)415.
per- (< lat. per- atravs de, voltar a, prefixo que denota espao atravs, intensidade, etc.; cf. per-
curso, perfazer): percutneo atravs da pele intacta, perfusom passagem de lquido atravs de
um rgao, persolver.
peri- (gr. ao redor de): periarticular (ANAT. ANIM.), pericarpo (BOT.), peristeo (ZOOL.).
plano- (planus plano): plano-cncavo, plano-convexo.
ps-, pstero- (lat. post, posteru atrs de, aps, depois; cf. retro-): ps-aquecimento (ELET.), ps-
operatrio (MED.), ps-praia (GEOL.), ps-traumtico (MED.), ps-zigapfise (ZOOL.); pstero-la-
teral.
pre-, pr- (< lat. prae-, prefixo tono [soldado] ou tnico [ligado por trao de uniom] que de-
nota anterioridade): precursor (FS. ATM.), predecessor, preenchimento (p. ex., INFORM., preen-
chimento de memria); pr-adaptaom (BIOL.), pr-clmax (ECOL.), pr-floraom (BOT.), pr-foli-
aom (BOT.), pr-formaom (p. ex., teoria da pr-formaom, EMBRIOL.), pr-mittico (BIOL.), pr-
molar (ODONT.), pr-senilina (BIOQUM.).
pro-, pr- (gr. diante, por diante (no espao ou no tempo); prefixo tono [soldado] ou
tnico [ligado por trao de uniom] que denota antecedncia [pro-], promotor, favore-
cedor [pr-]: v. 166): pr-proinsulina (BIOQ.), proacelerina (BIOQ.), procmbio (BOT., tecido
meristemtico), procarionte (MICROB.), proecdise (FISIOL. ANIM.), proncleo (BIOL.); fator pr-
angiognico (oposto a fator antiangiognico), pr-apopttico, pr-oxidante (MED.).
proto-, prot- (gr. primeiro, principal): protactnio (QUM. INORG.), protocrebro (ZOOL.),
protozorio (ZOOL.).
pseudo- ( falso): coloraom pseudoapossemtica (BIOL.), pseudogravidez (MED.), pseu-
do-hermafroditismo (BIOL.), pseudorraiva (VETER.).
re- (< lat. re-, prefixo intensivo): reabsorver e reabsorom (p. ex., reabsorom tubular no nefrnio),
recentrifugaom, ressecom (CIR., excisom de um rgao em extensom varivel, at mesmo
total, extirpaom, amputaom).
retro- (lat. retro atrs, por atrs; prefixo que denota movimento para atrs; cf. ps-, pstero-):
retroalimentaom (ELET.), retroauricular (MED.), retrofoguetom (AERON.), retrognatia (MED.), re-
tromutaom (GEN.), retrovrus (BIOL.).

de conformaom corporal adquirido]), e nom se rejeite como anglicismo censurvel (ingl. malformation),
malformaom ser o nico termo que na nossa lngua se forma ajuntando um substantivo ao prefixo mal- (o
qual, em geral, s admite bases adjetivais ou verbais). Assim sendo, os numerosos termos ingleses formados
polo sufixo mal- e um substantivo apresentam como equivalentes em galego termos de diferente constituiom
(ex.: ingl. malabsorption > gal. hipoabsorom, ingl. maldigestion > gal. m digestom ou dispepsia, ingl. malnutrition >
gal. desnutriom, etc.).
415
Caso diferente o de parafina, do lat. parum affinis pouca afinidade (parum pouco).
226 - 21. COMPOSIOM

sobre-, super-, spero-, supra- (lat. super, supra, superu sobre): sobreaquecimento (cf. cast. reca-
lentamiento), sobredose dose excessiva (Pt. overdose), sobrenadante (FS.), sobretensom
(AERON.), sobrevivncia (cf. cast. supervivencia), supercompressom, supercondutividade ou supra-
condutividade (FS.), supernova (ASTR.), superxido (QUM.), spero-posterior, supra-axilar
(ANAT.), supraescapular (ANAT.), suprarrenal (p. ex., glndula suprarrenal, sin. glndula
adrenal).
sub- (lat. sub debaixo de; cf. nfero-, infra-): carvom sub-betuminoso (MINERAL.), sub-bosque (ECOL.;
cf. cast. sotobosque), subdural (MED.), subespcie (BIOL.), sub-harmnico (FS.), subsolo (GEOL.).
trans-416 (< lat. trans alm de, atravs de, conversom)417: transaminase (BIOQ.), transbordar,
transduom (GEN.), transfundir e transfusom418, transgnico (GEN.), translaom, translcido (FS.),
transonncia (FISIOL. ANIM./DIAG.), transplantar e transplante ou transplantaom (cf. cast. tras-
plante), transposom (GEN.), transuraniano (QUM. INORG.)419, transvasar.
ultimo- (lat. ultimus o mais afastado, o ltimo): glndula ultimobranquial (ANAT. ANIM.).
ultra- (lat. ultra alm de, mais que, em grau excessivo): ultracentrfugo (BIOL.), ultrafiltraom
(QUM.), ultraleve (AERON., aeronave de recreio), ultramicrtomo (BIOL.), ultrassom (FS.), ul-
trassonografia (DIAG.), ultravioleta (FS.).

Tambm podem considerar-se prefixos os pr-componentes numerais de origem la-


tina ou grega, como deci- (p. ex., decmetro), centi- (centilitro), mili- (miligrama), etc. V. 147.
Quando se combinam dous termos compostos por prefixos pode omitir-se o segundo
componente do primeiro termo (escrevendo-se o prefixo com hfen). Exemplo: pr- e
ps-operatrio (ou seja, pr-operatrio e ps-operatrio).

Compostos prprios por associaom de palavras (v. 20 ss.)


150. Compostos prprios por associaom de palavras som os termos formados por
uniom (mediante soldadura ou mediante hfen) de duas ou mais palavras 420 j existentes
na lngua com um contedo semntico independente cada umha delas.
Vejamos a seguir alguns exemplos de compostos prprios surgidos por associaom de
palavras, classificados atendendo, em primeiro lugar, a um critrio morfolgico (termos de
componentes soldados / termos de componentes unidos mediante hfen) e, em segundo
lugar, a um critrio semntico.

416
Nas formaons romances, o prefixo trans- concorre com tras-: trasfegar, trasnoitar, etc. (cf. Ferreiro, 1997:
101, 102).
417
Sobre trans- como elemento compositivo da nomenclatura da Qumica, v. 170.
418
Frente ao par transfusom (transfuso) transfundir, os dicionrios da lngua comum (p. ex., DACL, DHLP)
nom registam, ao lado de perfusom (perfuso), o verbo perfundir.
419
Elemento transuraniano: di-se daquele elemento qumico com um nmero atmico superior a 92, ou seja,
que est colocado a seguir ao urnio na tabela peridica.
420
Mais de duas palavras principalmente no caso das denominaons vernculas de grupos ou txons (sobreto-
do, de (sub)espcies) de animais e plantas (v. 22.1).
21. COMPOSIOM - 227

Termos de componentes soldados421


150.1. Nestes termos, a soldadura das duas palavras componentes pode produzir-se
por aglutinaom ou por justaposiom. Na aglutinaom verifica-se umha alteraom morfol-
gica dos elementos (ex.: plano + alto ==> planalto), enquanto que na justaposiom os ele-
mentos conservam a sua integridade morfolgica 422 (ex.: passa + tempo ==> passatempo).
Entre os termos compostos por associaom de palavras soldadas podem fazer-se dous
grupos:
a) Termos da Qumica e da Bioqumica, carentes de preposiom (e de localizadores
alfanumricos), designativos de substncias, sempre com os componentes justapostos
e nunca aglutinados: adenosinadifosfato (tb. difosfato de adenosina, ADP), metoxifenilme-
tano, 2,3,7,8-tetraclorodibenzoparadioxina (tb. 2,3,7,8-tetraclorodibenzo-p-dioxina), trini-
trotolueno (tb. TNT), uridinatrifosfato (tb. trifosfato de uridina, UTP).

b) Outros termos, com os componentes justapostos ou aglutinados: abetarda, agridoce,


aguardente (tb. gua-ardente), aguarrs, alapom (sin. de trapela), alaprema (ODONT.,
tenaz usada polos dentistas), altifalante (tb. alto-falante), calafrio (clido + frio; sin. po-
pular: arrepio), catassol, claraboia, girassol, madreprola, madressilva, paraquedas, percen-
tagem, pernaltas (aves pernaltas), planalto, rabirruivo pxaro do gn. Phoenicurus423, torci-
colo424, tornassol, vaivm (vaivm espacial; cast. lanzadera espacial, ingl. space shuttle), vi-
nagre, etc.

Termos de componentes unidos mediante hfen


150.2.Atendendo categoria gramatical dos seus elementos, podemos distinguir:
a) substantivo + preposiom de/a/em + (artigo definido +) substantivo (+ comple-
mentos)425: arco-da-velha (tb. arco-ris), erva-de-santiago (Senecio jacobaea), estrelinha-de-
cabea-listada (Regulus ignicapillus), louva-a-deus (Mantis religiosa), mil-em-rama (tb. mi-
leflio, Achillea millefolium), noitib-de-nuca-vermelha (Caprimulgus ruficollis), truita-das-
fontes (Salvelinus fontinalis).

421
Em comparaom com outras lnguas europeias, o galego-portugus conta com um caudal reduzido de
compostos soldados. Assim, por exemplo, em alemm som muito numerosos os termos desta classe, que po-
dem formar-se por simples justaposiom de duas palavras (ex.: lebendgebrend > vivparo) ou mediante a liga-
om proporcionada por certos elementos, como a desinncia do genitivo (Knigswasser > gua-rgia), a desi-
nncia do plural (Pflanzenfresser > fitfago) ou a partcula s (Wiederholungsfaktor > fator de iteraom).
422
Com a eventual necessidade de duplicar o r ou o s: torna + sol ==> tornassol.
423
Palavras como rabirruivo, formadas pola soldadura de um substantivo (algo alterado) e de um adjetivo, e
em que o substantivo age como complemento determinativo do elemento adjetival (com o significado, neste
exemplo, de ruivo no rabo ou que tem o rabo ruivo), som freqentes entre as denominaons vernculas de
animais e vegetais e conhecem-se como compostos sintticos ou elpticos.
424
Torcicolo: 1 ZOOL. Ave da espcie Jynx torquilla (fam. Picidae; cf. al. Wendehals, cast. torcecuello, ingl. wryneck);
2 PAT. estado de contracom de msculos cervicais, levando a torom do pescoo e posiom anormal da cabe -
a.
425
Em geral, os termos compostos desta estrutura som descontnuos. As exceons som constitudas, na sua es-
magadora maioria, polas denominaons vernculas de grupos ou txons (sobretodo, de (sub)espcies) de ani-
mais e plantas (v. 22.1).
228 - 21. COMPOSIOM

b) substantivo + substantivo (v. 22) 426: citocromo-c-oxidase, lactato-desidrogenase


(nomes comuns de enzimas); (cobra-)cascavel, couve-flor, louro-cereija rvore da espcie
Prunus laurocerassus (nomes vernculos de grupos [sobretodo, de (sub)espcies] de
animais ou plantas); equivalncia massa-energia, espao-tempo (FS./MAT.: fenmenos de
natureza dupla); gar-gar (termos tautonmicos); azul-turquesa (cores); distribuiom
de Maxwell-Boltzmann (antropnimos coordenados); ferro-tungstnio (ligas qumicas);
sul-suleste (pontos cardeais); (mosca) ts-ts (expressons onomatopeicas); castanho-
sudm, vermelho-congo (corantes); ano-luz, iom-grama, quilograma-fora, watt-hora (uni-
dades de medida); cirro-cmulo (denominaons compostas de nuves)427; outros
(muitos) termos em que a ideia da composiom fica clara: arco-ris, clula-filha, clula-
flama, clula-mae (ingl. mother cell ou parent cell), clula-tronco (ingl. stem cell)428, dobra-
falha, espcie-filha, espcie-mae, goma-resina, grupo-irmao, guta-percha, home-r mergu-
lhador profissional, navio-fbrica, sal-gema, etc.

c) substantivo + adjetivo (v. 22): amarelo-esverdeado (cores ou tonalidades crom-


ticas); cavalo-marinho, pombo-torcaz (nomes vernculos de grupos [sobretodo, de
(sub)espcies] de animais ou plantas); catalase-negativo (classificaom fundada nos re-
sultados de provas); termos soltos fogo-ftuo, goma-arbica, lpis-lazli, matria-prima;
termos em que nom se produz soma semntica dos componentes (v. 22.9-d): gua-ar-
dente certa bebida alcolica (tb. aguardente), gua-m forma medusoide de cifozorio
(Pt. alforreca, Br. gua-viva ou me-dgua), gua-marinha (pedra preciosa), gua-rgia
(cido clordrico + cido ntrico), etc.

d) adjetivo + substantivo (v. 22): alto-forno (com alto-, baixo-, gram-, preia-), meia-lua
(primeiro elemento numeral); termos soltos curta-metragem, curto-circuito, longa-me-
tragem, sam-bernardo.

e) adjetivo + adjetivo (v. 22): fsico-qumico, mdico-cirrgico, surdo-mudo (compo-


siom ntida); greco-latino, sul-africano (topnimos e gentlicos compostos).

f) verbo + substantivo (v. 22): abaixa-lngua instrumento espatulado com que os


mdicos mantenhem a lngua abaixada no decurso dos exames ou das operaons (sin.
glossoctoco), arranca-pregos (parte do martelo), conta-gotas, draga-minas, esgana-gata
peixe do gn. Gasterosteus ou Spinachia (cf. cast. espinosillo, ingl. stickleback), para-

426
Exceto as denominaons de enzimas, as quais representam compostos subordinados (pois apresentam um
ncleo manifesto, que a denominaom do tipo de aom qumica), a maioria destes compostos som coorde-
nados, isto , neles os componentes possuem a mesma categoria semntica (a este respeito, constitui exceom,
p. ex., ouro-pigmento mineral monoclnico, sulfureto de arsnio).
427
s grafias com hfen deve dar-se preferncia sobre as de componentes soldados, que tambm aparecem na
bibliografia: altostrato (melhor alto-estrato), cirrocmulo (melhor cirro-cmulo), cirrostrato (melhor cir-
ro-estrato), cumulonimbo (melhor cmulo-nimbo), estratocmulo (melhor estrato-cmulo), nimbostrato
(melhor nimbo-estrato), etc.
428
Melhor citoblasto ou blastcito (v. 213).
21. COMPOSIOM - 229

brisas, porta-luvas pequeno compartimento, em geral na parte direita do painel dos au-
tomveis, para guardar documentos e pequenos objetos (cf. cast. guantera), porta-ob-
jeto (de microscpio; tb. lmina; cf. lamela, cast. cubreobjetos), quebra-gelo (navio), etc.

g) verbo + verbo (v. 22): bole-bole (gramnea), pisca-pisca (luzes dos veculos).

h) advrbio + adjetivo: sempre-verde (loureiro), sempre-viva erva da famlia das Com-


postas pertencente espcie Helichrysum bracteatum.

i) termos latinos ou latinizantes (v. 22): dura-mter, fac-smile, mapa-mndi, pia-mter,


vice-versa, etc.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM
NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA
151. A codificaom na Cincia exige umha sistematizaom da linguagem. Para que
esta se revele precisa, convm dispor de sistemas nomenclaturais. Os nomes includos nos
sistemas de nomenclatura seguem leis convencionais quanto formaom e ao uso. A no-
menclatura formulada e publicada em cdigos, regras, princpios e recomendaons que
recebem reconhecimento internacional em cada domnio cientfico. A universalidade ou
internacionalidade um critrio reitor que as diferentes lnguas devem ter em conta
aquando da fixaom do lxico especializado. As associaons internacionais designam co-
mits cuja missom prestar constante atenom aos problemas nomenclaturais que
surgem em cada ramo da Cincia.
A seguir, neste captulo, som apresentados os afixos e radicais de carter nomenclatural
que fam parte da terminologia galego-portuguesa da Qumica e Bioqumica, da Fsica, da
Biologia e Geologia e da Medicina e Farmacologia. Pola importncia do seu (re)conheci-
mento, destacam-se com o smbolo os afixos ou radicais nomenclaturais que som dife -
rentes em galego-portugus e em castelhano.

QUMICA (ORGNICA E INORGNICA) E BIOQUMICA


152. No campo da Qumica, o organismo encarregado da fixar a nomenclatura siste-
mtica a Uniom Internacional de Qumica Pura e Aplicada (em sigla, IUPAC [ingl. Interna-
tional Union of Pure and Applied Chemistry]).
Deve ter-se presente que na nomenclatura qumica concorrem diferentes denomina-
ons das substncias:

Nome sistemtico. Trata-se de um nome composto 429 exclusivamente por slabas de significaom es-
trutural precisa, com ou sem prefixos numricos: etanodioato, 4-etil-2,6,6-trimetiloctano.
Nome trivial. Nome que nom apresenta qualquer parte utilizada num sentido sistemtico: bromo-
frmio, xantofila.
Nome semissistemtico ou semitrivial. Nome em que apenas umha parte empregada em sentido siste-
mtico: metano (parte sistemtica: -ano), buteno (-eno), calciferol (-ol).

Nesta secom tratarm-se os afixos e radicais (em sentido lingstico) que interve-
nhem na nomenclatura qumica. Note-se que a lista poderia ser ainda mais extensa se nela

429
Note-se que neste captulo nom h de confundir-se o valor qumico dos termos composto e radical com os
valores lingsticos habituais. Quimicamente, um radical um grupo de tomos que intervm em compostos
qumicos. Modernamente, no campo da Qumica, prefere-se reservar o termo radical para referir-se aos radi-
cais livres (espcies que contenhem eletrons desemparelhados) e, em troca, denominar tomo substituinte ou
grupo substituinte um tomo ou um grupo que substitui um ou mais tomos de hidrognio ligados a uma es -
trutura parental ou a um grupo caracterstico, excepto para tomos de hidrognio ligados a tomos calcogni-
cos. (IUPAC-SPQ, 2002: 13).

230
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 231

se tivessem includo todos os grupos ou radicais orgnicos (em sentido qumico) 430. Ob-
serve-se que, por vezes, a denominaom de um radical (ou grupo substituinte) e a corres-
pondente forma prefixada podem coincidir: metoxi- (forma prefixada) / metoxi431 (grupo
substituinte)432. Nom se incluem na lista os afixos multiplicadores433.
Dada a grande importncia e nmero dos formantes prprios da Qumica Orgnica,
recomendamos encarecidamente ao leitor interessado a consulta do guia IUPAC-SPQ (2002)
e do manual de Campos e Mourato (1999), os quais seguem, e adaptam para galego-por-
tugus, as regras (de 1979) e as ltimas recomendaons (de 1993) da International Union
of Pure and Applied Chemistry. nestas obras que nos apoiamos para oferecer parte da
seguinte listagem (cf. tb. Godly, 1993).

153. A
ace-: Forma prefixada designativa de actico: 1,2-acenaftoquinona, acefenantrileno.
-aceno: Terminaom dos hidrocarbonetos policclicos que contenhem cinco ou mais anis
benznicos condensados numha disposiom linear reta: antraceno, naftantraceno, pentaceno.
acetil-: Forma prefixada, CH3CO, derivada do cido actico: acetilcetona.
acet(o)-: Forma prefixada derivada dos termos actico e acetilo: acetaldedo, acetamida, acetoace-
tato, acetoactico434, acetona, acetileno (< acetum vinagre + -et- [ ar] + -il- [ ma-
deira] + -eno).
acetoxi- (acetil + oxi) Forma prefixada, CH3COO: cido-3-acetoxibenzoico435.
acil-: Forma prefixada designativa de RCO, grupo que deriva dos cidos carboxlicos
RCOOH por eliminaom do hidroxilo OH (segundo o valor de R, teremos acetil-, benzoil-,
etc.).
aciloxi-: Forma prefixada designativa de R1COO, quando o radical R2 (de R1CO
OR2) contm um substituinte com preferncia de citaom como grupo principal:
cido 3-(benzoiloxi)propanoico.
acr-: Representa acrolena em: acrlico, -acrose.
-adieno: V. -eno.
-adi-ino436: V. -ino.
430
Por exemplo, de Qumica Orgnica: acrilolo, alcenilo, alquilo, alcinilo, anilo, anisilo, arolo, ... oxalilo (radical
bivalente OCCO), oxalo (radical univalente HOCOCO), etc.
431
Antigamente, sinnimo de metoxil, termo obsoleto para denotar o grupo substituinte, mas vlido como ra-
dical livre.
432
Mas nom, por exemplo, nos grupos substituintes alquilo: metilo (grupo) / metil- (forma prefixada), etilo
(grupo) / etil- (forma prefixada), etc.
433
Com a ressalva de algum caso que nom pertence a nengumha das duas sries seguintes: a) Os usados por
uniom direta, sem hfen: mono-, di-, tri-, tetra-, penta-, hexa-, hepta-, octa-, nona- (enea-), deca-, undeca- (hendeca-),
dodeca-, etc. (veja-se a continuaom da srie em Campos e Mourato, 1999: 16 e em IUPAC-SPQ, 2002: 71); b) os
usados por uniom direta, tambm sem hfen, mas com inclusom entre parnteses de toda a expressom a que se
aplica o prefixo: bis-, tris-, tetraquis-, pentaquis-, etc.
434
Sin. de acetilactico.
435
Em nomenclatura qumica, o trao de uniom, tal como a vrgula, intercala-se sem espaos, isto , deve ocupar
apenas um espao grfico (cf. Campos e Mourato, 1999: 28).
436
No caso da nomenclatura dos compostos orgnicos, em Portugal, antes de vigorar neste pas o AOLP-1990,
para se pouparem hfens num mbito abundante neles, preferiu-se (cf. Campos e Mourato, 1999: 28; IUPAC-
SPQ, 2002) grafar justapostas duas vogais iguais consecutivas (isooctano, 1,3,6-heptatriino). Umha vez que no
Brasil tal exceom ortogrfica nunca regeu, e que agora o AOLP-1990 vai vigorar em Portugal (e, com as adapta-
232 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

-al (da slaba inicial de lcool): Terminaom empregada para denominar os aldedos: etanal, 2-
hexendial, piperonal.
-al (do elemento final de cloral, um soporfero): Terminaom que serve para formar nomes de
diversos sonferos: sulfonal, veronal.
alanto- (de alantoide < gr. , enchido + forma, ou seja, em
forma de enchido): alantoico (p. ex., cido alantoico), alantona. A partir do termo alantona
abreviado forma-se aloxana.
alcoxi-: Forma prefixada que, num composto orgnico, assinala a presena do radical RO:
metoxi-(CH3O), etoxi- (CH3CH2O), etc.
ald- (apcope de aldedo): aldol, aldose.
aldo-: Forma prefixada utilizada ocasionalmente para denotar que um composto provm de
um aldedo, tem umha estrutura pseudoaldedica ou contm na sua molcula um grupo al-
dedico: aldose, aldoxima.
alil-: Forma prefixada de compostos insaturados de frmula CH2=CHCH2: alilamina.
alumino- (de alumnio < alumen aluminis almen): aluminofrrico, aluminossilicato.
-amida: Terminaom das amidas: dimetilformamida, hexanamida, 4-aminobenzenossulfonamida,
sulfamida (FARM.; sin. sulfonamida).
-amidina: Terminaom das substncias orgnicas caraterizadas pola presena do grupo funci-
onal C(=NH)NH2.
amidino-: Forma prefixada correspondente ao grupo C(=NH)NH 2: amidino-transferase
(BIOQ.).
-amido: Terminaom que serve para formar o nome dos grupos RCONH ou RCONR,
que derivam das amidas por eliminaom de um tomo de hidrognio ligado ao azoto.
amil-: Nome trivial da forma prefixada pentil-: isoamil- (sin. de isopentil-).
amilo-: a) Forma prefixada, proveniente da palavra latina amylum, que significa amido. Ex.:
amilodextrina; b) forma prefixada equivalente a amil-, usada nalguns produtos farmacu-
ticos.
-amina: Terminaom das aminas, R3N: etilamina, 4-quinolilamina, 1,3,5-triazina-2-ilamina, tri-
metilamina.
-aminilo: Terminaom que, quando substitui a terminaom -amina no nome das aminas, serve
para designar os radicais livres formados a partir destas por eliminaom de um tomo de
hidrognio: dimetilaminilo, fenilaminilo.
amino-, -amino: Formas que designam o grupo NH2 e que, associadas ao nome dos radi-
cais hidrocarbonados R, se empregam tambm para designar os grupos RNH, R 2N e
RRN: aminocetona, 9-aminoacridina, dimetilamino (CH3)2N.
-amnio: Terminaom para os ions derivados das bases azotadas cujos nomes acabam em
-amina: iom hidroxilamnio (HONH3+), catiom tetrametilamnio [(CH3)4N+].
amonio-: Forma prefixada que designa o grupo catinico amnio NH4 quando se considera
como substituinte numha molcula orgnica.
amono-: Em Qumica Inorgnica, forma prefixada de amonaco, que denota que umha proprie-
dade se manifesta no amonaco ou que um fenmeno produzido polo amonaco: amo-
nocido, amonobase.
anidro-: Forma prefixada que denota a perda intramolecular dos elementos da gua: cido 2,3-
anidro-D-gulnico.
-anilida: Terminaom para as amidas fenilsubstitudas: 2,3-dicloro-2-naftalenossulfonanilida.
-anilina: Terminaom dos compostos com NHC6H5.
anilino-: Forma prefixada dos compostos com C6H5NH.

ons precisas, tambm na Galiza), aqui preferimos sujeitar regra geral de hifenaom dos prefixos tambm
este mbito terminolgico (v. 23.3) e, portanto, escrever iso-octano, 1,3,6-heptatri-ino, etc.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 233

-ano (al. -an, cast. -ano, cat. -, fr. -ane, ingl. -ane, it. -ano): a) Terminaom dos hidrocarbonetos
alifticos (de cadeia aberta, acclicos) saturados, tambm denominados alcanos, atribuda
polo qumico alemm A. W. Hofmann (18181892) e outros colegas; os quatro pri-
meiros membros da srie dos alcanos denominam-se metano, etano, propano e butano, e os
nomes dos membros superiores desta srie formam-se com um radical numrico seguido
de -ano: pentano (5), hexano (6), heptano (7), ... icosano (20), ... hectano (100), etc.437; b) ter-
minaom prpria dos cicloalcanos (hidrocarbonetos monocclicos saturados): ciclopen-
tano; c) terminaom dos hidretos ou compostos de hidrognio: diborano (B2H6), diarsano
(As2H4).
-ano: a) Terminaom prpria dos nomes dos compostos heterocclicos nom aromticos que
constam de um anel de seis membros saturado (quando o seu heterotomo menos priori-
trio O, S, Se, Te, Bi, Hg): ditiano438; b) terminaom prpria de certos compostos hetero-
cclicos aromticos: cromano, furano, furazano, pirano; c) terminaom prpria das aminas
num dos seus sistemas de nomenclatura, o que consiste em juntar um prefixo (que designa
o grupo substituinte) ao nome do hidreto-base azano: etilazano (tb. etanamina ou etila-
mina).
-ano, -ana: Terminaom convencional, j antiga, para representar compostos como dioxano
(tb. dioxana), uretano ou uretana (< ureia + ter +-ano) e aloxano ou aloxana (< alantona +
oxlico + -ana).
anteiso-: Forma prefixada utilizada por vezes na designaom de cidos gordos, que indica a
presena de um metilo no terceiro carbono contado a partir do ltimo da cadeia.
anti-: Designa a configuraom relativa de dous centros estereognicos quaisquer, numha ca-
deia, quando os ligandos unidos a estes centros se acham em lados opostos do plano (V.
437
Os nomes dos hidrocarbonetos clorados usados como inseticidas tambm findam em galego-portugus no
sufixo -ano: alodano (C6 H6 Cl8, ingl. alodane), lindano (C6 H6 Cl6, 1,2,3,4,5,6-hexaclorociclo-hexano ou hexaclore-
to de benzeno, HCB; como *lindane no DITC; ingl. lindane).
438
A seguir oferecemos o quadro completo dos sufixos empregados em ingls e galego-portugus para formar
os nomes dos compostos heteromonocclicos nom aromticos (sistema de Hantzsch-Widman alargado), su-
fixos que aparecem tambm ao longo da presente lista:

nmero de ANIS AZOTADOS ANIS SEM AZOTO


membros do INSATURADOS SATURADOS INSATURADOS SATURADOS
anel ingls galego ingls galego ingls galego ingls galego
3 -irine -irina -iridine -iridina -irene -ireno -irane -irano
4 -ete -ete (*) -etidine -etidina -ete -ete (*) -etane -etano
5 -ole -ole (*) -olidine -olidina -ole -ole (*) -olane -olano
-ino / -inino -ano /
6 -ine -ina (**) -inane -inano (**) -in / -inine -ane
(***) -inano (***)
7 -epine -epina --- --- -epin -epina -epane -epano
8 -ocine -ocina --- --- -ocin -ocina -ocane -ocano
9 -onine -onina --- --- -onin -onina -onane -onano
10 -ecine -ecina --- --- -ecin -ecina -ecane -ecano

(*): Soluons propostas em IUPAC-SPQ (2002: XX, XXI, 42), para os correspondentes nomes se diferenciarem de
formas prefixadas findas em -a e em -o (como pirrola- e pirrolo-). Em Campos e Mourato (1999: 87), respet.,
-eto e -olo.
(**): Alm de com N, tambm quando o heterotomo menos prioritrio do anel Si, Ge, Sn, Pb.
(***): -ino e -ano quando o heterotomo menos prioritrio do anel O, S, Se, Te, Bi, Hg; -inino e -inano
quando aquele B, F, Cl, Br, I, P, As, Sb.
234 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

sin-). (Definiom obsoleta: na designaom das oximas estereoismeras, forma prefixada


que se utiliza em substituiom da palavra trans-).
antra-: Forma prefixada derivada da palavra antraceno (< gr. - carvom), utilizada
na designaom de alguns dos seus derivados e tambm na designaom de hidrocarbonetos
policclicos que se podem imaginar formados por condensaom do antraceno com um
outro hidrocarboneto que se considera o constituinte fundamental: antranlico (p. ex., cido
antranlico), antraquinona.
apo- (< gr. a partir de): Forma prefixada que designa um composto relacionado com a
substncia cujo nome prefixado: apocodena, apocuprena, apomorfina.
ar- (de aromtico): arilo, arilato, arlico.
-arg- (de argento): protargol (FARM.).
arsa-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento arsnio na cadeia de um hidrocar-
boneto: arsaciclo-hexano.
-ars- (de arsnio): arsano, termo prefervel a arsino439
arseno-: Forma prefixada usada nas palavras compostas relativas ao arsnio: arsenobenzol, arse-
nopirite (MINERAL.).
arsenoso-: Forma prefixada utilizada na nomenclatura sistemtica para designar o substituinte
AsO.
arso-: Forma prefixada utilizada na nomenclatura sistemtica para designar o substituinte
AsO2.
arsono-: Forma prefixada utilizada na nomenclatura sistemtica para designar o substituinte
AsO(OH)2.
-ase (gr. -, fr. -ase, ingl. -ase; cf. cast. -asa; do termo gr. separaom, do qual
provm distase, antiga denominaom da enzima amilase440): Sufixo empregado na nomen-
clatura bioqumica para formar nomes de enzimas, o qual se acrescenta a umha base que de-
signa o correspondente tipo de aom enzimtica ou catlise (ciclase, desidrogenase, ligase,
etc.). Nalguns casos, na denominaom do tipo de aom enzimtica, quando esta consiste
numha lise ou degradaom, j aparece integrada a denominaom de um substrato (ex.:
acetilcolinesterase, amilase, N-acetil-hexosaminidase441, etc.). Quando na denominaom gale-
go-portuguesa de umha enzima deva figurar, em palavras independentes, o tipo de aom
enzimtica e o tipo de substrato, ainda que o mais natural seria adotar um esquema anal -
tico em que a denominaom da aom enzimtica surgisse antes do que o correspondente
substrato (ex.: ciclase do guanilato, desidrogenase do 6-fosfato de glicose, desidroge-
nase do piruvato, fosfatase das hexoses), na prtica, em benefcio da concisom expressiva
e da harmonizaom internacional, seguir-se em geral o esquema, j de facto imposto polo
uso (decalcado do ingls), de construir nomes sintticos integrados, primeiro, pola deno-
minaom do substrato e, a seguir, pola denominaom da correspondente aom enzimtica
439
Cf. IUPAC (1993b: 37, 78) e IUPAC-SPQ (2002: 37).
440
O DHLP propom como preferente, para designar as enzimas, o sufixo -ase (amlase, catlase, etc.), fundando-
se na prosdia de distase. No entanto, dado que -ase forma extremamente minoritria frente a -ase, e dado
que o argumento da acentuaom de distase nom determinante (determinante s a sua terminaom), aqui
advogamos o emprego como forma nica do sufixo -ase para denotar enzimas.
441
Enzima cuja ausncia no organismo infantil origina a doena de Tay-Sachs. Observe-se que o primeiro hfen
do nome da enzima liga umha letra isolada indicativa de funom e o segundo hfen aparece pola presena de
um h no elemento compositivo hexosaminidase (em por si, umha palavra).
442
Neste esquema nomenclatural, o nome do substrato deve conservar-se na forma habitual (sem faz-lo ter -
minar em -o ou em -im): assim, como equivalente galego-portugus do ingl. tyrosine aminotransferase, utilizar-
se, nom *tirosino-aminotransferase ou *tirosim-aminotransferase, mas tirosina-aminotransferase; como equivalente
do ingl. amine oxidase, gl-pt. amina-oxidase; do ingl. creatine kinase, creatina-cinase; do ingl. fructose-bisphosphate
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 235

, de modo que ambos os elementos apaream associados mediante hfen 443 (v. 22.2)444:
guanilato-ciclase, glicose-6-fosfato-desidrogenase, piruvato-desidrogenase, hexose-fosfatase; adeno-
sina-trifosfatase, -galactosidase, catecol-O-metil-transferase, citocromo-c-oxidase, citosina-desami-
nase, citrato-sintase, dopa-descarboxilase, fosfoenolpiruvato-carboxilase, fumarato-hidratase, gli-
cognio-6-glicano-hidrolase (= isoamilase), glicognio-sintase, glucosil-transferase, glutationa-pero-
xidase, glutationa-sintase, lactato-desidrogenase, lactoilglutationa-liase, malato-desidrogenase, mo-
noamido-oxidase, nitrato-redutase, nuclesido-ribosiltransferase, polifenol-oxidase, succinato-desi-
drogenase, UDP-glicose-hexose-1-fosfato-uridililtransferase, ureia-amido-hidrolase (= urease), etc.
-ato: a) Terminaom que serve para formar nomes de sais (ou steres) correspondentes a
cidos em -ico, sobre a mesma base dos nomes destes cidos (por vezes com apcope,
como em fosfato, a partir de fosfrico445): arseniato446 (a partir de cido arsnico), borato (a
partir do cido brico), formiato (a partir de cido frmico447; sin. metanoato), etc. O termo hi-
drato (sem que exista o cido correspondente) explica-se polo facto de antigamente se assi-
milar a gua a um cido, de modo a dar-se o nome de hidratos s bases que a continham em
combinaom ntima (Cottez, 1986: s.v. -ate). Outros exemplos: estearato (do cido este-

aldolase, frutose-bisfosfato-aldolase. Exceom: terminaom -il (nom -ilo) para substratos de nome ingls findo em
-yl: ingl. peptidyl dipeptidase, gl-pt. peptidil-dipeptidase; gl-pt. -glutamil-transferase, etc.
443
S em trs casos dever fazer-se exceom ao esquema sinttico enunciado (cf. Navarro, 2005: s.v. enzyme
nomenclature), deixando aqui de parte, claro , as denominaons de enzimas que nom incluem substrato
(como, p. ex., exonuclease esplnica, ingl. spleen exonuclease): 1 quando a denominaom do substrato estiver aglu-
tinada da aom enzimtica: acetilcolinesterase (substrato: acetilcolina), etc.; 2 quando a denominaom do subs-
trato nom for um termo propriamente qumico: desidrogenase da flavoprotena transferidora de eletrons (ingl. elec-
tron-transferring-flavoprotein dehydrogenase), CoA-ligase dos cidos gordos de cadeia longa (ingl. long-chain-fatty-a-
cid-CoA ligase), etc.; 3 no caso de o substrato ser um cido: desidrase do cido -aminolevulnico (ingl. -aminole-
vulinic acid dehydrase), etc.
444
Na bibliografia especializada luso-brasileira, como acontece com a composta em castelhano, regista-se vari -
aom quanto escrita dos nomes comuns de enzimas. Assim, por exemplo, no DITC concorre adenosina trifosfa-
tase com hexose-fosfatase; na ELBC, nos nomes das enzimas, os elementos que designam o substrato e a aom en-
zimtica aparecem umhas vezes separados (ex.: citosina desaminase, s.v. citosina), e outras ligados mediante tra-
o (ex.: monoamido-oxidase, catecol-O-metil-transferase, s.v. catecolaminas). Para superar esta dificuldade, segui-
mos aqui, ponto por ponto, a muito sensata padronizaom proposta para o castelhano por Fernando A. Navar-
ro (2005: s.v. enzyme nomenclature). A uniom mediante hfen da denominaom do substrato e da denomina-
om da aom enzimtica mais prtica do que a justaposiom desses dous constituintes porque permite dis-
crimin-los facilmente e porque evita nomes excessivamente longos; mais prtica do que a separaom dos
constituintes do nome mediante um espao porque evita ambigidades (a enzima desidrogenase / a gli-
cose desidrogenase) e conflitos na atribuiom de gnero gramatical (*a glicognio sintase / a glicogni-
o-sintase).
445
Suffixe chimique introduit en 1782 par Morveau, et consacr ensuite par la nomenclature de 1787 [...]
signifi sel est tir de ladj. muriatique, attest ds 1714, driv du latin muria eau sale, saumure (do muria-
tica produits conservs dans la saumure) (Cottez, 1986, s.v. -at).
446
Nom confundir arseniato sal do cido arsnico com arseniado que contm arsnio.
447
Poderia discutir-se se nom seria mais apropriada a denominaom formato, j que, p. ex., de cido actico faze-
mos acetato e nom acetiato (e, de facto, formato aparece com este significado qumico em DITC e em Daintith
et al. [1995]). Ora, dado que a palavra formato j tem outros significados, neste contexto revela-se mais reco-
mendvel formiato (forma preferente em DHLP).
236 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

rico), plumbato (do lat. plumbum)448, etc.; b) terminaom para formar nomes de anions po-
liatmicos: iom hexa-hidroxoantimoniato (V).
-ato (lat. -atum, neutro -atus, desinncia do particpio de passado): Terminaom que permite
formar os nomes de certas preparaons farmacuticas ou qumicas sobre umha base que
designa a planta, a substncia principal que entra na composiom: alcoolato (QUM./FARM.),
opiato (FARM.).
-atrieno: V. -eno.
-atri-ino: V. -ino.
auri-, auro- (aurum ouro): Formas prefixadas empregadas em termos que designam com-
postos complexos de ouro para indicar que este univalente.
aza-, -aza-: Formas que assinalam a presena do elemento azoto na cadeia de um hidrocarbo-
neto: 4-oxa-13-tia-8,9-diaza-1,6,8,10,15-hexadecapentaeno.
azo-: Forma prefixada da palavra azoto, usada para formar nomes de compostos que conte-
nhem azoto, especialmente os que contenhem o grupo azo (i. , N=N): azobenzeno,
azofenol.

154. B
benz-: Forma prefixada que denota relaom com o benzeno, que contm o ncleo benznico:
benzamida, benzidina.
benzil-: Forma prefixada que indica a presena de um grupo benzilo (C 6H5CH2) num
composto: benzilpenicilina.
benzo-: Forma prefixada que denota relaom com o benzeno, que contm o ncleo benz -
nico: benzociclo-octeno.
benzoil-: Forma prefixada de tipo arolo que deriva do cido benzoico.
bi-: Prefixo numrico conjuntivo que indica que umha molcula formada por dous sistemas
hidrocarbonados cclicos idnticos: bibenzilo, bibenzolo, 1,1'-biciclopropano. V. di-.
biciclo-: Forma prefixada empregada para formar os nomes dos hidrocarbonetos bicclicos
com dous ou mais tomos em comum: biciclo[1.1.0]butano, biciclo[3.2.1]octano. Os sis-
temas policclicos som designados mediante os elementos triciclo-, tetraciclo-, etc.
bis-: a) Forma prefixada que se emprega na nomenclatura sistemtica para indicar a presena,
numha molcula, de dous radicais ou de dous ligandos complexos, e tambm quando o
uso de di- poderia induzir em erro: bis(fenil-hidrazona), bis(fosfato); b) forma prefixada em-
pregada excecionalmente nalguns nomes triviais em substituiom dos prefixos bi- ou di-:
corante bisazoico (sin. corante diazoico).
bisma-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento bismuto na cadeia de um hidro-
carboneto.
bora-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento boro na cadeia de um hidrocarbo-
neto: 1,2-di-hidro-1-aza-2-boranaftaleno.
boro-: Forma prefixada da palavra boro: borossilicato, borotungstato.
bromo- (obsoleto brom-449): Forma prefixada da palavra grega que indica que umha
substncia orgnica contm bromo: bromoactico, bromobenzeno.
butiro-: Forma prefixada da palavra grega , que significa manteiga (< vaca +
queijo) e que se emprega para designar alguns derivados do cido butrico: butirolac-
tona.

448
Nom confundir o sufixo nomenclatural -ato com -eto, que, como mais adiante se ver (v. 157), denota sal
resultante da combinaom de um halognio com um metal eletropositivo. Assim, p. ex., arseniato (AsO43)
arsenieto (As3).
449
P. ex., brom-hidrato (ou bromidrato) de hioscina forma obsoleta de hidrobrometo de hioscina.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 237

155. C
-cana (afrese de cocana): novocana (FARM.), procana (QUM. INORG./FARM.).
calc(i)-: Forma prefixada que representa essencialmente clcio: calcemia, descalcificaom.
canf- (de cnfora): canfano, canfeno, canfanol.
carba-, -carba-: Radical que designa um tomo de carbono que est presente como hetero-
tomo numha cadeia ou numha rede de tomos de outro elemento: dicarbadodecaborano.
-carbaldedo: Terminaom empregada para denominar os aldedos: 1,2,4-butanotricarbal-
dedo.
-carbamoil-: Forma empregada para denominar o radical CONH 2 (radical acilo derivado
do cido carbmico): cido 2-carbamoilbenzoico.
carb(o)-: Forma prefixada que representa carbono ou carbnico: carbamida, carboneto (cf. cast.
carburo).
-carbonilo: Terminaom que exprime o nome do radical originado por perda do hidroxilo
(sin. oxidrilo) de todos os grupos carboxilo: 2,3,5-hexanotricarbonilo, ciclo-hexanocarbonilo.
-carboxamida: Terminaom empregada sistematicamente para designar as amidas: ciclo-hexa-
nocarboxamida.
carboxi-: a) Forma prefixada empregada para designar um grupo carboxilo numha molcula
quando ele nom o substituinte principal: carboxi-hemoglobina (BIOQ.), cloreto de 3-carboxi-
1-metilpiridina; b) forma prefixada utilizada para aludir ao substrato de certas enzimas: car-
boxidismutase, carboxilase.
-carboxlico: Forma sufixada empregada sistematicamente para designar os cidos orgnicos
em que o grupo carboxilo pode ser considerado como substituinte principal: cido 1,3,5-
pentanotricarboxlico, cido ciclo-hexanocarboxlico.
cet- (de espermacete): cetano, ceteno, cetil, cetina.
cet(o)-: Forma prefixada empregada ocasionalmente para denotar: a) que um composto de-
riva de umha cetona: cetoxima; b) que um composto contm na sua molcula um grupo
carbonilo cetnico: cetocido, cetoaldedo, cetoster, cetopentose.
cian(o)-: Forma prefixada que assinala a presena de um grupo CN numha molcula: cido
ciandrico, cido cianoactico.
ciano-: Forma prefixada que indica o aniom cianeto quando est presente como ligando num
complexo metlico.
ciclo-: Forma prefixada que designa compostos ditos cclicos (ou seja, com umha cadeia fe-
chada de tomos de carbono): ciclopropano, ciclo-hexano.
cis- (lat. cis deste lado): Forma prefixada que denota que certos tomos ou certos grupos de
um estereoismero estm no mesmo lado de um plano: cis-1,2-dimetilciclopentano, cis-dibro-
motetracarbonilcrmio (II).
cloro-: Forma prefixada empregada para indicar que umha substncia orgnica contm cloro.
Ex.: 2-cloro-hexano, clorobenzeno, clorofrmio. Para assinalar a presena de dous tomos de
cloro emprega-se dicloro-.
cloro-, -cloro-: Formas que indicam o ligando cloreto na denominaom sistemtica dos com-
postos complexos. Ex.: (aniom) tetracloroaluminato.
cupro-: Forma prefixada da palavra latina cuprum, que significa cobre. Ex.: cuproalumnio, cu-
pronquel.

156. D
-dedo (do lat. cientfico dehydrogenatum): aldedo (< lcool desidrogenado), e, a partir de al-
dedo, formaldedo.
238 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

des- (al. Des-, ingl. de-, fr. des-): Prefixo que, seguido do nome de um grupo ou tomo (diferente
do hidrognio), denota a substituiom deste grupo ou tomo polo hidrognio: des-N-metil-
morfina.
desoxi-: Quando se aplica a compostos hidroxlicos, esta forma prefixada denota a substi-
tuiom de um grupo hidroxilo por um tomo de hidrognio: 6-desoxi--D-glicopiranose.
deutero-: Forma prefixada que indica que um ou mais tomos de hidrognio de umha mol-
cula correspondem ao seu istopo deutrio.
di-: a) Prefixo que significa duas vezes, duplo, empregado especialmente na formaom de
nomes sistemticos dos compostos inorgnicos para indicar dupla proporom estequio-
mtrica de um dos elementos: diborano (sin. hidreto de boro). Em Qumica Orgnica usa-se
como prefixo multiplicador que indica a presena de radicais nom substitudos idnticos:
3,3-dimetilpentano; repare-se tambm em diol (< dilcool) composto que tem dous grupos
OH na molcula; b) em Qumica Inorgnica, prefixo empregado para indicar que o n-
mero de tomos do elemento X, em H aXbOc, o dobro do normal ou do nmero espe-
rado: cido difosfrico (H4P2O7, denominaom prefervel de cido pirofosfrico).
-diazeno: Terminaom que indica a presena do grupo N=N: dimetildiazeno.
-diazina: Terminaom que indica a presena de um anel de seis membros com dous tomos
de azoto.
diazo-: Forma prefixada que indica a presena de um substituinte diazo numha molcula: dia-
zometano, diazocetona.
-diaznio: Forma sufixada empregada para denotar que umha molcula orgnica contm o ra-
dical diazoico do tipo N+N.
didesidro- ou desidro-: Formas prefixadas que denotam a perda de dous tomos de hidro-
gnio de um composto designado por um nome trivial: 7,8-didesidrocolesterol ou desidroco-
lesterol.
-dienil: V. -il.
-dieno (de di- + -eno): Terminaom que serve para formar nomes de compostos dietilnicos:
butadieno.
diespiro-: V. espiro-.
di-hidro-: Forma prefixada que indica a adiom de dous tomos de hidrognio na molcula de
um composto orgnico: 1,4-di-hidronaftaleno.
-di-ilo: Terminaom que indica perda de um tomo de hidrognio de cada um de dous
tomos de carbono diferentes de um composto orgnico: 2,7-fenantrenodi-ilo.
-dioico: Terminaom que assinala substituiom de CH 3 por grupos carboxilo no extremo
da cadeia principal de um hidrocarboneto acclico: cido heptanodioico.
dioxi-: Forma prefixada que assinala a presena de dous tomos de oxignio a mais num com-
posto orgnico: dioxidano (HOOH).
-dmio (de didmio450): neodmio (Nd), praseodmio (Pr).
dinor-: V. nor-.

157. E
-ecano (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de dez membros
saturado: 1,4-dioxecano.

450
Didmio: Mistura de praseodmio e neodmio. Termo explicado por Mosander: Je donnai au radical de
ce nouvel oxyde le nom de didyme (dun mot grec didumos [] qui signifie jameaux) parce quil fut de-
couvert en mlange avec loxyde de lanthane (Cottez, 1986: s.v. -dyme). Cf. ddimo (BOT.): diz-se dos rgaos
vegetais compostos de duas partes arredondadas e ligadas tangencialmente.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 239

-ecina (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes dos
compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de dez membros azo-
tado, no seu grau de mxima insaturaom, ou insaturado e sem azoto: 1,6-diazecina.
-ena: Terminaom empregada para formar nomes de corantes: fluorescena, ftalena (fenolfta-
lena), orcena.
endo- (gr. dentro): Forma prefixada usada em estereoqumica, nos sistemas bicclicos,
para descrever um substituinte numha ponte que se acha dirigido para a ponte maior das
duas que existem (V. exo-).
-enil: V. -il.
-eno (al. -en, cast. -eno, cat. -, fr. -ne, ingl. -ene, it. -eno): a) Terminaom dos hidrocarbonetos ali-
fticos insaturados que tenhem umha dupla ligaom (alcenos ou olefinas; se houver duas
duplas ligaons ou mais, a terminaom ser -adieno, -atrieno, etc.): etileno (sin. eteno)451, 2-he-
xeno, 1,4-hexadieno, propeno; b) terminaom dos cicloalcenos: ciclo-hexeno; c) terminaom
de hidrocarbonetos aromticos (mono- ou policclicos): benzeno, naftaleno, bifenileno, ova-
leno, tolueno, xileno (QUM. ORG., dimetilbenzeno), etc.
ent- (de enantio-), enantio- (gr. - oposto < em + em frente de): Prefixos em-
pregados em termos de estereoqumica que denotam inversom dos centros assimtricos:
ent-abietano.
-epano (ingl. -epane; cf. cast. -epn; v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Termi-
naom prpria dos nomes dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de
um anel de sete membros saturado: diazepano, oxepano.
epi- (gr. sobre), ep-: Indica a presena de umha ponte heteroatmica acclica ou hidrocar-
bonada monocclica: epitio (< + enxofre), epidioxi, epiciclopentano, 5,12-di-hidro-
1,2-fenil-5,12-epiditionaftaceno-6-ol.
epi-: Forma prefixada que indica epmero: epiulena.
-epina (ingl. -epine/-epin; cf. cast. -epn; v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado):
Terminaom prpria dos nomes dos compostos heterocclicos nom aromticos que
constam de um anel azotado de sete membros, no seu grau de mxima insaturaom, ou in-
saturados e sem azoto: azepina, oxepina.
epoxi-: Forma prefixada que assinala a presena do grupo epxido (O) na molcula de
um composto, ou seja, um tomo de oxignio unido diretamente a dous tomos de car-
bono: 1-cloro-2,3-epoxipropano, 2-metil-1,3-epoxi-hexano.
ergo-: Forma prefixada que se acha nos nomes de alcaloides isolados a partir do esporom-do-
centeio (Claviceps purpurea), ascomicete que parasita o centeio e produz uns esclercios
que contenhem a ergotina (mistura de alcaloides de propriedades anti-hemorrgicas e oxi-
tcicas). A forma prefixada provm do francs ergot esporom do galo, que a forma que
adota o centeio atacado polo parasita: ergocornina, ergocriptina, ergocristina.
eritro- (gr. vermelho): Forma prefixada que, numha molcula desenhada em pro-
jeom de Fischer, indica que os substituintes idnticos ou similares de dous centros quirais
adjacentes (nom idnticos) se acham no mesmo lado da cadeia (V. treo-): eritrose, -D-eri-
trofuranose.
espiro-: Forma prefixada que se emprega nos compostos monoespirnicos (com um tomo
comum a dous anis): espiro[3.4]octano. Os compostos poliespirnicos denominam-se me-
diante os elementos diespiro-, triespiro-, etc.
estana-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento estanho na cadeia de um hidro-
carboneto.

451
Como exceom, o acetileno, de nome findo em -eno, nom corresponde a um alceno, mas a um alcino (com li-
gaom tripla, HCCH; sin. etino).
240 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

estano-: Forma prefixada derivada da palavra latina stannum, que significa estanho: estanofluo-
reto.
estiba-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento antimnio na cadeia de um hi-
drocarboneto.
et-, -et-: Representa ter em etilo, etileno e, atualmente, assinala a presena de dous carbonos.
eta-: V. hapto-.
-etano (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes de
compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de quatro membros
saturado e sem azoto: oxetano, tietano.
-ete (ingl. -ete; cf. cast. -eto; v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom
prpria dos nomes dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um
anel azotado de quatro membros, no seu grau de mxima insaturaom, ou insaturado e
sem azoto: azete, oxete, tiete, 1,2-oxatiete.
-etidina (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos saturados que constam de um anel de
quatro membros azotado: azetidina.
etil-: Forma prefixada de grupos substituintes do etano (CH3CH2 ou C2H5): etilamina,
tetraetilchumbo.
-eto (al. -id, cast. -uro, cat. -ur, fr. -ure, ingl. -ide, it. -uro)452: Terminaom empregada primitiva-
mente para nomear as combinaons de um corpo com os lcalis, as terras, os metais, mas
nom com o oxignio: carboneto ou carbureto453 (cast. carburo, ingl. carbide), cianeto (cast.
cianuro, ingl. cyanide), fosfeto (cast. fosfuro, ingl. phosphide), hidreto (cast. hidruro, ingl. hy-
dride), hidrocarboneto (cast. hidrocarburo, ingl. hydrocarbon), seleneto (cast. seleniuro, ingl. sele-
nide), sulfureto (cast. sulfuro, ingl. sulphide ou sulfide)454. Posteriormente, o sufixo entra a fazer
parte tambm dos nomes dos sais que resultam da combinaom de um halognio com um
metal eletropositivo (sais ditos halogenetos): brometo (cast. bromuro, ingl. bromide), cloreto
(cast. cloruro, ingl. chloride), fluoreto (cast. fluoruro, ingl. fluoride), iodeto (cast. yoduro, ingl. io-
dide).
etoxi-: a) Forma prefixada que, num composto orgnico, assinala a presena do grupo substi -
tuinte CH3CH2O: etoxibenzeno; b) grupo substituinte C2H5O.
exo- (gr. fora): Forma prefixada usada em estereoqumica, nos sistemas bicclicos, para
descrever um substituinte numha ponte que se acha dirigido para a ponte menor das duas
que existem (V. endo-).

158. F
fac- (de facial): Prefixo que indica, em isomeria geomtrica, qu trs ligandos definem umha
face de um octaedro: fac-trifluortris(piridina)rutnio (III).

452
O sufixo nomenclatural -eto da Qumica foi introduzido em galego-portugus em 1801 (atravs, inicial-
mente, do termo sulfureto, derivado do lat. sulfuretum) por Vicente Coelho de Seabra (17641804), professor
da Universidade de Coimbra e scio da Real Academia das Sciencias de Lisboa, no quadro da traduom que
ele publicou das regras de nomenclatura qumica de Guyton de Morveau, Lavoisier, Fourcroy e Berthollet do
ano 1787 (cf. Jerosch Herold, 2006).
453
O termo carbureto usa-se popularmente no sentido de carboneto de clcio (sal cinzento de clcio usado anti-
gamente nas candeias para fornecer o gs inflamvel acetileno atravs da sua reaom com gua).
454
As formas sulfeto e haleto, habituais sobretodo no Brasil, aparecem em galego-portugus s aps a II Guerra
Mundial, por indevido decalque do ingls sulfide ou sulphide e halide, respet. (cf. Jerosch Herold, 2006). Dado
que as bases destes termos som sulfuro e halognio, os derivados regulares e corretos som, respet., sulfureto e ha-
logeneto.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 241

fen-, feno- (< brilhar, iluminar) 455: Formas prefixadas que indicam a presena de um
anel de benzeno num sistema policclico condensado: fenobarbital, fenofosfazina.
fenetil-: Forma prefixada do grupo substituinte C 6H5CH2CH2.
fenil-: Forma prefixada do grupo C6H5, que deriva do benzeno por supressom de um tomo
de hidrognio: fenilalanina.
fenoxi-: Forma prefixada do radical orgnico C6H5O: cido fenoxiactico.
ferri- (lat. ferrum ferro): Forma prefixada que indica a presena de ferro trivalente, Fe 3+: ferrici-
andrico, ferricianeto.
ferro-: Forma prefixada que indica a presena de ferro divalente, Fe 2+: ferrociandrico, ferrocia-
neto.
fluor-, fluoro-, -fluor-: Formas que indicam a presena de flor num composto: cido fluoro-
brico, clorofluorcarboneto (CFC)456, diclorofluormetano (sin. fron 12), fluorcarboneto, fluornio-
bato, fluorocrmio, trifluorometano (sin. fluorofrmio).
form-, -frmio: Formas prefixada e sufixada da palavra frmico ou formilo: formaldedo, forma-
mida, formalina, clorofrmio, iodofrmio.
formil-: Forma prefixada do grupo acilo univalente, HCO, derivado do cido frmico: cido
3-formilglutrico.
fosf-: Forma prefixada de fsforo ou fosfrico: fosfamina, oxafosfetano.
fosfa-: Forma prefixada do elemento fsforo (III): fosfaciclo-hexano.
fosfo-: Forma prefixada de fsforo ou de fosfrico: fosfocreatina, fosfoglicrido ou fosfoglicerdeo.
ftal-: Forma prefixada que se encontra em termos como ftlico (cido e anidrido), ftalazina, fta-
limida, etc.
fumar-: Forma prefixada que representa cido fumrico em termos como fumarase, fumarato.
fur-, furfur- (lat. furfur farelo, farinha): Forma prefixada que se acha em termos como furano,
furazol, furfural, furfuril, furfurol.
furil-: Forma prefixada do radical univalente do furano, C4H3O: 1-(2-furil)-2-(2-pirrolil)eta-
nodiona.

159. G
-gel (apcope de gelatina): Forma sufixada (introduzida em 1864 por Graham) que indica o
estado gelatinoso de um coloide, por oposiom a -sol: citogel (CIT.), hidrogel.
germa-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento germnio na cadeia de um hi -
drocarboneto.
glic-: Representa glicerina (sin. glicerol) em glcido, glicol (e etilenoglicol, etc.).
glic- ou gli-: Representa glicol em glicoxlico, simplificado em glioxlico (p. ex., cido glioxlico),
glioxal.
glicer(o)- (gr. doce): Forma prefixada do termo glicerol ou glicerina: glicerofosfato, gli-
cerogelatina.
glico- (gr. doce): Forma prefixada empregada para fazer referncia glicose: glicosa-
mina457 (aminoacar que constitui a quitina).
glut-: Representa glten em glutamato, cido glutmico.

455
O fenol recebe o seu nome porque um produto que se obtm durante o fabrico do gs de iluminaom.
456
Dos dous desenvolvimentos da hoje popular sigla CFC registados na bibliografia, clorofluorcarboneto(s) e clo-
rofluorcarbono(s), deve dar-se preferncia primeira grafia enunciada, j que clorofluorcarboneto(s) apresenta a
mesma terminaom que o seu hipernimo hidrocarboneto e que o termo relacionado fluorcarboneto; a difusom
da forma clorofluorcarbonos provavelmente se deva a um decalque abusivo do correspondente termo ingls
(chlorofluorocarbons), forma que nessa lngua sim harmoniza com a denominaom dos hidrocarbonetos (hy-
drocarbons).
242 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

160. H
halo-: Forma prefixada que num composto orgnico assinala a presena de um halognio: ha-
lofrmio, haloperidol.
hapto- ou eta- (gr. sujeitar, ligar; smbolo ): Forma prefixada que se utiliza para no-
mear complexos com molculas ou grupos insaturados: bis(hapto-benzeno)crmio, bis(hap-
to-ciclopentadienilnquel).
hidrazino-: Forma prefixada do grupo substituinte H2NNH: p-hidrazinofenol.
hidrazo-: Forma prefixada que assinala a presena numha molcula do grupo bivalente NH
NH: hidrazobenzeno.
hidrazono-: Forma prefixada que assinala a presena numha molcula do grupo divalente
NH2N=: cido 4-hidrazono-1-carboxlico.
hidro-: V. hidr(o)-.
hidr(o)-, -hidro-: Formas provenientes do termo hidrognio, que indicam a presena do hidro-
gnio ou a substituiom polo hidrognio: hidreto, hidrcido, hidrocarboneto, 1,2,3,4-tetra-hi-
dronaftaleno. Estes radicais tambm podem representar o conceito hidratado: hidrocelulose.
hidrogeno-: Forma prefixada que, anteposta ao nome de um sal ou de um iom, indica a pre-
sena de hidrognio cido (cf. Fernandes dos Reis e Marques da Silva, 1970: 21): hidroge-
nocarbonato de clcio ou bis(hidrogenotrioxocarbonato) de clcio (Ca(HCO3)2), hidrogenocar-
bonato de sdio ou hidrogenotrioxocarbonato de sdio (NaHCO3), hidrogenossulfito de sdio ou
hidrogenotrioxossulfato de sdio (NaHSO3); (iom) hidrogenofosfato (HPO42), (iom) hidroge-
nossulfureto (HS),
hidroxi-: Forma prefixada que assinala a presena do radical hidroxilo OH na molcula de
um composto: 2-hidroxibutanal, 6-hidroxi-5-metil-2-hexanona.
hipo-: Forma prefixada derivada da palavra grega , que se utiliza para indicar um grau infe-
rior de oxidaom: hipobromito, hipossulfito, cido hipocloroso.
homo-: a) Forma prefixada que representa homlogo de: cido homolctico, homosserina; b)
forma prefixada que indica inclusom de um grupo metileno num anel: homotaxano.

161. I
458: a) Sufixo que indica que um elemento age com a valncia mais alta: arsnico (p. ex.,
-ico
cido arsnico), sulfrico (p. ex., cido sulfrico)459; b) sufixo empregado para designar os
nomes triviais dos cidos. Estes costumam estar formados sobre a base de um elemento
(fosfrico), de umha planta (ctrico), de um animal (frmico) ou de um produto natural (ac-
tico) onde o cido est particularmente presente; c) sufixo empregado para formar os
nomes dos oxcidos em que o elemento nom metlico do aniom age com a valncia mais
alta (cido perclrico).
457
Na bibliografia, tambm glucosamina, ainda que, como j se advertiu (v. 110), o formante gluco- deve ser
preterido em benefcio de glico-
458
Spcialisation, par convention (1787, Lavoisier, Morveau...), du suffixe commun -ique (latin -icus, grec
-), dj utilis en chimie pour danciens noms dacides (sans considration du degr doxygnation) com-
me gallique (XVIe) (Cottez, 1986: s.v. -ique).
459
Ao contrrio do que acontece em castelhano, nos nomes galego-portugueses dos halogenetos e doutros
sais, quando nom pertinente diferenciar entre valncias, a denominaom do componente mais eletropositivo
nom inclui o sufixo -ico, pois, entom, tais nomes nom som sintticos, mas analticos, e recorrem preposiom
de. Assim, p. ex., cast. cloruro clcico, gl-pt. cloreto de clcio, cast. permanganato potsico, gl-pt. permanganato de po-
tssio. Mas, no caso de se ter de diferenciar entre valncias, entram em jogo os sufixos nomenclaturais - ico e
-oso: gl.-pt. cloreto cobaltoso (CoCl2; tb. cloreto de cobalto (II)) / cloreto cobltico (CoCl3; tb. cloreto de cobalto (III)),
xido cuproso (Cu2O; tb. xido de cobre (I)) / xido cprico (CuO; tb. xido de cobre (II)), etc.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 243

-ida: Terminaom que assinala a presena de um derivado de cido (o sufixo provm da termi-
naom -id(a) de cido (cf. fr. -ide < acide): oxamida, benzimida.
-ideno: Terminaom que indica radical divalente derivado de hidrocarboneto: etilideno, iso-
propilideno.
-deo(s)460 (cf. cast. -idos , ingl. -ids): a) Forma sufixada que indica srie de elementos qu-
micos: actindeo(s), lantandeo(s); b) indica famlia de substncias orgnicas no campo da
Bioqumica, em concorrncia com o sufixo -ido(s) : glicdeos (tb. glcidos), lipdeos (tb. l-
pidos), peptdeos (tb. pptidos), sacardeos (tb. sacridos), etc.
-idino: Terminaom que indica radical trivalente derivado de hidrocarboneto: metilidino, etili-
dino.
: a) Terminaom dos nomes dos anions poliatmicos derivados do oxignio: hidrxido
-ido
(OH), perxido (O22 ), oznido (O32 ); b) v. -deo(s).
-drico: Forma sufixada empregada para formar os nomes dos hidrcidos: clordrico, sulfdrico.
-il (v. -ilo): Forma sufixada que se emprega para denotar grupos substituintes rganicos de
nome findo em -ilo quando aparecem como cadeia lateral de um composto (a forma sufi-
xada -il constitui formas prefixadas): N-acetilacetamida, etilbenzeno, 2-metilbutano.
-ileno: Terminaom que num radical orgnico assinala a sada de dous tomos de hidrognio,
deixando duas valncias livres, em dous tomos de carbono diferentes (cf. Campos e Mou-
rato, 1999: 13): 1,3-ciclopentileno (sin. ciclopentano-1,3-di-ilo).
-ilideno: Forma sufixada que num radical orgnico assinala a sada de dous tomos de hidro-
gnio, deixando duas valncias livres no mesmo tomo de carbono: etilideno (CH3
CH=), vinilideno (CH2=C=).
-ilidino: Forma sufixada que num radical orgnico assinala a perda de trs tomos de hidro-
gnio, deixando trs valncias livres no mesmo tomo de carbono: metilidino (CH), etili-
dino (CH3C).
-lio: Forma sufixada empregada para designar um catiom formado pola sada de um eletrom
ou eletrons da posiom ou posions de valncia livre de um radical: acetlio, etlio, fenlio,
1,2,3-benzoditiazollio, xantlio.
-ilo (Br. -ila; do termo metil < gr. lcool, vinho + gr. madeira, que designa o lcool
da madeira, isto , o metanol): Forma sufixada que forma nomes de grupos substituintes or-
gnicos surgidos pola perda de um tomo de hidrognio que deixa umha valncia livre.
Exemplos: metilo (CH3; Br. metila), acetilo (CH3CO; Br. acetila), etilo (CH3CH2
; Br. etila), propilo (Br. propila; CH3CH2CH2). Os nomes dos radicais univa-
lentes dos hidrocarbonetos acclicos insaturados adotam as terminaons -enilo, -inilo, -die-
nilo, -di-inilo, etc.: 2-butenilo, etinilo, 1,3-butadienilo, etc.
-imida: Forma sufixada dos compostos orgnicos que apresentam a funom imida, CO
NHCO: N-fenilftalimida, succinimida.
imido-: Forma prefixada do grupo substituinte CONHCO: cido 7-ftalimido-1-naf-
toico.
-imina: Forma sufixada das substncias orgnicas que apresentam nas suas molculas o grupo
funcional imina, =NH: 1-hexanimina.
imino-: Forma prefixada do grupo substituinte =NH ou NH: cido 1,2,3,4-tetra-hidro-1,4-
iminonaftaleno-2-carboxlico.
-ina (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Forma sufixada prpria dos nomes dos
compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de seis membros azo-
tado (tambm quando o heterotomo menos prioritrio do anel Si, Ge, Sn, Pb), no seu
grau de mxima insaturaom: azina, ditiazina, 1,3,5-triazina.

460
Consulte-se tambm o sufixo -deos no campo da Biologia e da Geologia ( 175).
244 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

-ina (-na): O sufixo erudito -ina (do fr. -ine < gr. -) indica, em geral461, semelhante a, da na-
tureza de e serve para designar substncias derivadas de umha outra, normalmente simbo-
lizando presena de azoto: amanitina (de amanita), aspirina (de Spirea ulmaria, com um a-
inicial que simboliza acetilaom do cido saliclico); amina462, quinolina (quina + oleum +
ina), toluidina. Podem distinguir-se diferentes tipos de bases que admitem o sufixo -ina, se-
gundo a base exprimir:
a) a origem da substncia: cafena (de caf), cocana (de coca), quinina (de quina), tena (atravs
do fr. thine, do nome cientfico da rvore-do-ch, Thea);
b) umha propriedade da substncia: acromatina, dextrina, fluorescena;
c) um efeito da substncia sobre o organismo: morfina463, narcotina, oxitocina ou ocitocina, pep-
sina;
d) um nome prprio (inventor, descobridor, etc.): brucina (de J. Bruce, explorador escocs), pe-
letierina (de Pelletier, qumico francs);
e) o nome trivial dos aminocidos: alanina, glicina, histidina, etc.;
f) o nome de umha protena: aglutinina, heparina, mioglobina, etc.;
g) um composto heterocclico com anel azotado de seis membros, no seu grau de mxima insa-
turaom (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): azina, ditiazina, etc.;
h) diversos compostos orgnicos que constam de um ou mais anis aromticos: anilina (tb.
aminobenzeno), piridina, pirimidina, quinolina, etc.
-inano (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Forma sufixada prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de seis membros
saturado, quando o heterotomo menos prioritrio nom O, S, Se, Te, Bi ou Hg.
-inil: V. -il.
-inino (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Forma sufixada prpria dos nomes
de compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de seis membros in-
saturado quando o heterotomo menos prioritrio B, F, Cl, Br, I, P, As ou Sb.
-ino (al. -in, cast. -ino, cat. -, fr. -yne, ingl. -ine, it. -ino): a) Terminaom dos hidrocarbonetos ac-
clicos insaturados que apresentam umha ligaom tripla (alcinos; se houver duas ou mais li-
gaons triplas, a terminaom ser -adi-ino, -atri-ino, etc.): propino, 3-penteno-1-ino, 3-propil-
1,5-heptadi-ino; b) terminaom prpria dos cicloalcinos: ciclo-octino.
-ino (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Forma sufixada prpria dos nomes de
compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de seis membros insa-
turado quando o heterotomo menos prioritrio O, S, Se, Te, Bi ou Hg.
(lat. -ium): a) Terminaom do nome da maior parte dos elementos qumicos: arsnio,
-io
crmio, hlio, hidrognio, ltio, rdio, urnio, etc.; b) entre os elementos qumicos, metais ou
metaloides, sobre bases bem diversas: nome geogrfico (escndio < Scandia Escandinvia),
de pessoa (samrio < Samarski), de planeta (paldio < Palas), mitolgico (nibio < Nobe,
filha do rei Tntalo), de cor (rdio) e, sobretodo, nomes antigos de terras e xidos met-
licos anteriores descoberta e designaom do metal simples: clcio, magnsio, etc.
iodo-: Forma prefixada da palavra iodo que indica a presena de iodo num composto: iodoben-
zeno, iodofrmio.
461
Consulte-se, tambm, o sufixo -ina no campo da Biologia e da Geologia ( 175).
462
O termo amina um acrnimo surgido a partir de amnico + -ina. Aminas com importncia fisiolgica som
a adrenalina (hormona), a benzedrina ou anfetamina (estimulante), a dopamina (neurotransmissor) e a mescali-
na (alucinognio).
463
Primeiro alcaloide conhecido, descoberto em 1804 por F. W. Sertrner, farmacutico alemm estabelecido
em Neuhaus (Vesteflia), quando nom contava mais que vinte e um anos. Derivados da morfina som a codena
e a herona. Outros alcaloides som a estricnina (veneno), a efedrina (medicamento), a laudanosina (alcaloide do
pio), a nicotina (alcaloide do tabaco), a reserpina (tranqilizante), etc.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 245

-irano (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Forma sufixada prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de trs membros
saturado e sem azoto: oxirano.
-ireno (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Forma sufixada prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de trs membros
insaturado e sem azoto: oxireno.
-iridina (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Forma sufixada prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos e saturados que constam de um anel azo-
tado de trs membros: aziridina.
-irina (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Forma sufixada prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel azotado de trs
membros, no seu grau de mxima insaturaom: azirina, oxazirina.
iso-: Forma prefixada que indica a existncia de um grupo metilo como ramificaom terminal
numha cadeia: isoalilo, isobutano (mas em isocianato tem outro valor).
iso-: Forma prefixada que indica ismero: isodasicarpidona.
-ite (cf. cast. -ita): Forma sufixada que forma nomes de umha srie de acares que apenas
possuem a funom lcool (por oposiom a -ose): manite (sin. manitol), qercite (sin. qer-
citol), sorbite (sin. sorbitol).
-ito: Forma sufixada relativa parte aninica do sal proveniente de um cido de nome termi-
nado em -oso: nitrito, sulfito, hipoclorito de sdio (NaClO), etc.

162. L
lact-: Forma prefixada da palavra latina lac lactis leite: lactase, lactama, cido lctico.

163. M
mer- (de meridional): Forma prefixada que indica, em isomeria geomtrica, que trs ligandos
se acham sobre um meridiano de um octaedro: mer-triaquadricianorrdio (III).
mercapto-: V. sulfanil-.
mercura-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento mercrio na cadeia de um hi -
drocarboneto.

-mero (gr. parte): Representa polmero em termos como elastmero.
meso-: Forma prefixada que indica que umha substncia opticamente inativa, por causa do
seu plano de simetria. Di-se entom que esta substncia apresenta a forma meso: cido meso-
tartrico.
met-: Representa metilo em termos como metacrlico464 (p. ex., cido metacrlico).
meta- (ou m-): Forma prefixada (do gr. alm, depois) que, num anel benznico, indica a
substituiom nas posions 1,3: m-etilpropilbenzeno.
meta-: Forma prefixada que indica que um cido ou um sal tenhem um grau de hidrataom
menor que as outras duas formas piro- e orto-: cido metabrico.
metil-: Forma prefixada introduzida em 1834 por Dumas e Pligot, em metileno, para traduzir
em lngua erudita o nome vulgar do esperit-de-bois ou liqueur spiritueuse du bois, do gr.
vinho, lcool + madeira (cf. Cottez, 1986: s.v. mth(y)-): metilo (haplologia de meti-
lilo).
metoxi-: V. alcoxi-.
mono-: Forma prefixada que indica a presena de umha nica molcula de um corpo desig-
nado polo formante que segue (mono-hidrato) ou, posteriormente, que se trata de um deri-
vado monossubstitudo (monocloroactico).
464
O termo acrlico provm de acr(olena) + gr. < madeira.
246 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

164. N
nafto-: Forma prefixada que denota relaom com o naftaleno: naftoquinona.
neo-: Forma prefixada que indica que, ao menos, um tomo de carbono de um composto li-
gado diretamente com outros quatro tomos de carbono: neopentilo.
neo-: Forma prefixada que denota que um composto tem relaom com um outro obtido ante-
riormente.
-nitrilo: Terminaom dos compostos RCN em que N substitui H 3 no extremo da cadeia
principal de um hidrocarboneto acclico: hexanonitrilo, ciclo-hexanocarbonitrilo.
nitro-: Forma prefixada que indica a presena do radical NO 2: nitrometano.
nitroso-: Forma prefixada que denota a presena do grupo NO num composto: nitrosoben-
zeno.
nor-: a) Forma prefixada que assinala a perda de um grupo metilo (CH 3) ou de um grupo
metileno (CH2) numha cadeia ou num sistema anular (particularmente nos este-
roides e nos terpenos): cido 23-nor-5-colanoico, noradrenalina; b) a contraom de um anel
numha unidade CH2. A eliminaom de dous ou mais grupos metileno pode denotar-se
mediante os prefixos dinor-, trinor-, etc.

165. O
-ocano (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de oito membros
saturado: oxocano.
-ocina (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes dos
compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel azotado de oito mem-
bros, no seu grau de mxima insaturaom, ou insaturados e sem azoto: azocina.
-oico: Terminaom prpria do nome sistemtico dos cidos carboxlicos: cido heptanoico.
-oide: Sufixo que denota que o elemento com ele denominado se assemelha ao corpo signifi -
cado pola base, sem, contodo, apresentar as suas propriedades: metaloide, platinoide.
-olo: Forma sufixada dos nomes dos radicais orgnicos formados pola sada do hidroxilo de
um cido carboxlico: pentanolo (CH3(CH2)3CO), heptanolo.
-ona: Terminaom prpria das acilonas (-hidroxicetonas): acetona, benzona.
-ol: Forma sufixada prpria dos nomes sistemticos dos lcoois, fenis e esteris (cf. ingl. -ol):
etanol, colesterol (< cole [fai referncia bile] + ester [gr. slido, importante caraters-
tica fsica] + -ol), 1,2-etanodiol, 1-crisenol, guaicol, 5-indolol, propanol, etc.
-olano (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes dos
compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de cinco membros sa -
turado e sem azoto: oxolano, tiolano.
-olato: Terminaom para denotar os anions derivados de lcoois ou fenis: metanolato de sdio,
fenolato de sdio.
-ole (ingl. -ole; cf. cast. -ol): a) Terminaom prpria dos nomes dos compostos heteroc-
clicos nom aromticos que constam de um anel de cinco membros azotado, no seu grau de
mxima insaturaom, ou insaturado e sem azoto (v. supra sistema de Hantzsch-Widman
alargado): 1,3-ditiole, 2H-fosfole, 1,2,5-oxadiazole, 1,3-oxazole, etc.; b) terminaom prpria
de compostos heterocclicos aromticos: imidazole, indole, pirazole, pirrole, 1,3-tiazole, etc.;
c) forma sufixada prpria de alguns derivados do benzeno nom azotados: anetole, anisole
(tb. ter fenlico e metlico ou ter fenlico-metlico ou metoxibenzeno), fenetole (tb. ter
etlico e fenlico ou ter etlico-fenlico ou etoxibenzeno), veratrole, etc.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 247

-olidina (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos saturados que constam de um anel de cinco membros azo-
tado: pirrolidina, tiazolidina.
(gr. -): Terminaom dos nomes dos gases nobres (ou inertes, ou raros): rgon (gr. -
-on
inativo < + obra), o primeiro que foi descoberto; crpton (gr.
ocultar), non (gr. novo); xnon (gr. estrangeiro)465.
-ona: (de acetona): Terminaom que serve para formar nomes de cetonas: butanona, quinona, 7-
hidroxi-2-heptanona. Mas tambm existem termos qumicos terminados em -ona que nom
correspondem a cetonas (p. ex., complexona, sulfona)466.
-ona (gr. -): Terminaom empregada em nomes de Bioqumica (hormonas e outras subs -
tncias): aleurona, ecdisona, hormona, etc.
-onano (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel de nove membros
saturado: oxonano, azonano.
-onina: (v. supra sistema de Hantzsch-Widman alargado): Terminaom prpria dos nomes
dos compostos heterocclicos nom aromticos que constam de um anel azotado de nove
membros, no seu grau de mxima insaturaom, ou insaturados e sem azoto: azonina.
-nio: Terminaom que, acrescentada raiz do nome de um elemento, indica que este se acha
em forma catinica: catiom amnio, catiom sulfnio, catiom tetraclorofosfnio.
orto- (ou o-): Forma prefixada que, anteposta ao nome de um derivado benznico dissubsti -
tudo (dissubstituiom 1,2), indica que os dous substituintes estm unidos a tomos de
carbono vizinhos: o-etilmetilbenzeno, 3-propil-o-xileno.
orto-: Forma prefixada que, anteposta a um nome de um oxcido, indica a sua forma mais hi -
dratada: cido ortobrico.
orto-: Forma prefixada que aparece na denominaom dos compostos policclicos em que dous
anis tenhem dous tomos em comum (e apenas dous): compostos ortofusionados (ingl.
ortho-fused). V. peri-.
-ose (da terminaom de glicose): Terminaom que serve para formar nomes de acares da
classe dos glcidos ou hidratos de carbono (poli-hidroxialdedos e poli-hidroxicetonas) 467:
arabinose, celulose, eritrose, frutose (sin. levulose), lactose, sacarose (tb. sucrose), etc. As bases a
que se associa este sufixo som muito diversas, designando: a) a provenincia do acar em
causa (maltose); b) a funom (aldose, cetose); c) a propriedade rotatria (dextrose); d) o n-
mero de carbonos e funons que possui (pentose, ceto-hexose), etc.
-sido: Sufixo empregado para formar os nomes dos acetais cclicos obtidos por reaom dos
hidratos de carbono com os lcoois em meio cido 468: furansido, piransido.
-oso (lat. -osus, cido inorgnico): Terminaom que indica que um elemento age com a va-
lncia mais baixa: cloroso (p. ex.: cido cloroso), cido sulfuroso, etc.
-ox-: Representa oxal- (< cido oxlico) num certo nmero de termos do vocabulrio qumico:
aloxana, oxamida.
-oxa-: Forma que indica a substituiom de um grupo CH 2 por O: 2,5,8,11-tetraoxa-
tridecano.

465
Bouffartigue e Delrieu (1984: 208) fam notar: Il nest pas impossible que ces noms soient la source du
suffixe -ON si rpandu dans la nomenclature des textiles artificiels et des produits pharmaceutiques: NYLON [gal.-
port., nylon], DRALON [gal.-port., dralon], ORLON [gal.-port. orlon], etc..
466
Repare-se que o termo silicone [m] (cast. la silicona, ingl. silicone), que nom umha cetona, nom termina em
galego em -ona.
467
Os acares simples denominam-se oses [fpl] ou monossacridos.
468
Cf. sido: glcido hidrolisvel.
248 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

oxal-: Representa (cido) oxlico (lat. oxalis < gr. agre, azedo) em termos do vocabulrio
qumico e mdico: oxalato, oxalemia (PAT.).
oxi-, -oxi: a) Forma que indica a presena do radical O num composto: 3,3'-oxidifenol,
pentiloxi, fenoxi; b) forma prefixada nom sistemtica que, anteposta ao nome de um com-
posto, indica umha forma oxidada deste.
oxi-: Forma prefixada empregada para indicar a presena num composto do aniom O 2 junta-
mente com outros: oxicloreto de bismuto (BiClO).
oxido-: Forma prefixada que corresponde ao substituinte aninico O : 3-oxido-2-naftoato
de dissdio.
oximino-: Forma prefixada que indica a substituiom de CH2 por C=NOH na estru-
tura de um composto.
oxo-: Forma prefixada empregada para indicar a presena de um grupo =O num composto:
cido 10-amino-10-oxo-3,6-dioxa-9-azadecanoico, 1-oxo-1,2-di-hidronaftaleno.

166. P
para- (ou p-): Forma prefixada que, anteposta ao nome de um derivado benznico dissubsti-
tudo, indica que os dous substituintes estm unidos a tomos de carbono em posions re-
lativas 1,4: p-dimetilbenzeno.
per- (gr. sobre, superior): a) Prefixo usado para indicar um estado de oxidaom supe-
rior: perxido, cido perbenzoico; b) forma a abandonar dos prefixos peroxi- e peroxo-.
peri- (gr. em volta de): Forma prefixada que aparece na denominaom dos compostos
policclicos em que um anel contm dous, e apenas dous, tomos em comum com cada um
de dous ou mais anis de umha srie contgua de anis: compostos orto- e perifusionados (ingl.
ortho- and peri-fused). V. orto-.
peridro-: Forma prefixada que, anteposta ao nome de um composto orgnico, alicclico ou he -
terocclico, indica que todas as suas insaturaons som hidrogenadas (hidrogenaom com-
pleta): peridroantraceno.
peroxi-: Forma prefixada que assinala a presena do radical OO numha molcula:
cido peroxipropinico, cido diperoxiftlico.
peroxo-: Forma prefixada que assinala a presena do radical OO num composto, es-
pecialmente inorgnico: cido peroxontrico.
piro- (gr. fogo): Indica um cido derivado de outro pola perda de umha molcula
de gua: cido pirofosfrico.
plumba-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento chumbo na cadeia de um hi-
drocarboneto.
poli-: Forma prefixada anteposta a um nome ou afixo de classe funcional que indica que um
mesmo grupo funcional se repete duas ou mais vezes numha mesma estrutura: poliacetato
de vinilo.
poli-: Forma prefixada que, anteposta ao nome de um composto ou iom, indica a repetiom
destes um nmero grande de vezes numha estrutura de tipo polimrico: poliestireno (tb. po-
listireno), cloreto de polivinilo (tb. PVC).
-preno (< isopreno): Terminaom adotada em diversos nomes de borrachas sintticas: neo-
preno, polipreno (sin. polipropileno).
pro- (lat. pro < gr. -): No vocabulrio da Bioqumica, com os valores de primeiro, primi -
tivo, proveniente de (valor por vezes intensificado mediante o prefixo pr-): pr-proglu-
cagom, proinsulina, propepsina, propinico (p. ex., cido propinico), provitamina. Com o sen-
tido de favorecedor de, a forma prefixada passa a ser pr-, que se escreve sempre com
hfen: pr-oxidante substncia que favorece a oxidaom das gorduras.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 249

prop-: Representa (cido) propinico (gr. primeiro + gordura) em termos como


propano, propilamina, proplico (p. ex., lcool proplico).
prot-: Representa protena em termos como proteico, prtido, protamina.

167. Q
quin-: Representa cido qunico ou quinina469 em termos como quinolina (ou quinolena), qui-
nona.

168. R
rac- (de racemo-), racemo-: Formas prefixadas que indicam um composto orgnico em forma
racmica (mistura eqimolecular de dous enantimeros).
res-: Representa resina em resorcinol ou resorcina.
ribo-: Representa ribose em compostos como ribonucleico (p. ex., cido ribonucleico, ARN).

169. S
salicil-: Grupo ou radical orgnico do cido saliclico: salicilamida, salicilanilida.
sec-: Forma prefixada que indica secundrio: sec-butil.
seco-: Forma prefixada empregada na nomenclatura de sistemas policclicos, especialmente no
campo dos esteroides, para indicar que umha das ligaons (cujas inserons devem ser espe -
cificadas) da estrutura designada polo nome trivial posposto foi cortada, e cada umha das
posions terminais assim originadas ganhou um tomo de hidrognio: secoesteroide.
selena-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento selnio num hidrocarboneto: se-
lenaciclopentano.
selen(i)- (gr. Lua): Representa selnio em termos como seleneto, selnico, etc.
seleno-: Forma prefixada de um composto que contm selnio: cido monosselenossulfrico
(H2SSeO3).
sesqui-: Forma prefixada (proveniente do latim) que significa um e meio, usada especial-
mente em Qumica para indicar que num composto determinado, geralmente um xido
ou um oxissal, os seus elementos constituintes ocorrem nas proporons relativas de 3 a 2:
sesquixido, sesquissulfureto, sesquiterpeno.
si-, sil-: Representa silcio em sial (acrnimo de silcio + alumnio), silano, sima (silcio + magnsio),
etc.
sila- (ou sil-): Forma prefixada que assinala a presena do elemento silcio num hidrocarbo-
neto: silabenzeno, silaciclopentano.
sim-: Forma prefixada nom sistemtica, abreviatura de simtrico, que indica que, na estrutura de
um composto orgnico, determinados substituintes estm arranjados simetricamente a
respeito do esqueleto carbonado.
sin-: Designa a configuraom relativa de dous centros estereognicos quaisquer, numha cadeia,
quando os ligandos unidos a estes centros se acham no mesmo lado de um plano (V. anti-).
-sol (< soluom): Forma sufixada que serve para criar termos de sentido oposto aos que findam
em -gel, i. , com o significado de estado fluido: hidrossol, citossol (CIT.).
-ster- (gr. slido): Representa esterol (< colesterol) em termos como androsterona, tes-
tosterona, etc.
sulfanil-: Forma prefixada que indica a presena do grupo SH (quando nom grupo prin-
cipal): cido p-sulfanilbenzoico. Atualmente recomenda-se utilizar a forma sulfanil- em vez de
mercapto-.

469
A quinina um alcaloide extrado da casca da quina (planta); o quinino, sulfato de quinina.
250 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

sulfo-: a) QUM. ORG. Forma prefixada para indicar a presena num composto orgnico de um
grupo cido sulfnico (SO3H); b) QUM. INORG. forma prefixada obsoleta que indica a pre-
sena de enxofre num composto.
-sultama: Terminaom dos compostos que contenhem um grupo SO 2N= fazendo parte
de um anel: 7-cloro-1,8-naftalenossultama.
-sultona: Terminaom dos compostos que contenhem um grupo SO 2O fazendo
parte de um anel: 1,4-butanossultona, 1,8-naftalenossultona.

170. T
telura-: Forma prefixada que assinala a presena do elemento telrio num hidrocarboneto: telu-
raciclo-hexano.
teluro-: Forma prefixada de um composto que contm telrio: aniom tetrateluroarseniato (As-
Te43).
terc- (ingl. tert-): Forma prefixada que denota tercirio (lat. tertiarius): terc-butil.
tetraciclo-: V. biciclo-.
tia-, -tia-: Forma prefixada para indicar a presena de enxofre num heterociclo, ou, quando se
emprega a nomenclatura substitutiva, num composto de cadeia aberta: tiaciclo-octano, 13-
cloro-6,12-dioxa-3-tia-9-azatetradecanonitrilo.
tio- (gr. enxofre): Anteposto ao nome de um composto ou classe funcional, indica a
substituiom de oxignio por enxofre: tiocetona, tiofenol, cido 3,3'-tiopropinico.
-tiol: Terminaom para indicar compostos que contenhem como grupo principal SH li-
gado diretamente a carbono: ciclopentanotiol, etanotiol.
-tiona: Terminaom para indicar compostos que contenhem um grupo >C=S: 4-tiazolina-2-
tiona, 2-propanotiona.
trans- (lat. trans do outro lado): Prefixo que denota que certos tomos ou grupos de um este-
reoismero se acham em lados opostos de um plano (v. cis-): trans-1,2-dimetilciclopentano,
trans-tetra-aminodiclorocobalto (II).
treo-: Forma prefixada que, numha molcula desenhada em projeom de Fischer, indica que
os substituintes idnticos ou similares de dous centros quirais adjacentes (nom idnticos)
se acham no mesmo lado da cadeia (v. eritro-): treose.

171. U
ur-: Representa ureia: ureido, uretano (p. ex., uretano de etilo).
uran(o)-: Forma prefixada do nome do elemento urnio: uranilo, uranolona.
ureido-: Prefixo para o radical NH2CONH: cido 2-(3-metilureido)-1-naftoico.

172. V
vinil-: Forma prefixada que designa derivados do eteno por perda de um dos seus tomos de hi-
drognio, de frmula H2C=CH: vinilbenzeno.

173. X
xil-: Representa xileno (gr. madeira): xilidina.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 251

FSICA E ASTRONOMIA
174. Vejamos a seguir diversos afixos e radicais dos campos da Fsica e da Astronomia:

-ncia (lat. -antia, ingl. -ance): O sufixo -ncia, de tipo erudito, denota propriedade ou quali-
dade470. Exemplos: aberrncia qualidade de aberrante, iluminncia, luminncia, refletncia
(PT.), ressonncia (e unissonncia), transmitncia (PT., valor de transmissom), varincia e
covarincia (ESTAT.; cf. cast. varianza). No campo da Eletrotecnia, o sufixo -ncia usa-se para
formar termos sobre umha base que exprime o comportamento de um condutor a respeito
da corrente eltrica: capacitncia, condutncia, impedncia, indutncia, reactncia, relutncia,
etc.
-ncia (lat. -entia): O sufixo -ncia, de tipo erudito, denota propriedade ou qualidade: absor-
vncia471 (FS./PT., logaritmo decimal da razom entre a intensidade da radiaom incidente
num meio absorvente e a intensidade da radiaom emergente), abstergncia (MED.), alcales-
cncia (QUM.), eflorescncia (QUM.), florescncia (BOT.), fosforescncia (QUM.), incandescncia,
inflorescncia (BOT.), iridiscncia (PT.), luminescncia, potncia (FS./MAT.)472, recalescncia
(METAL.), remanescncia (FS.), resistncia (ELET.), etc.
-deo(s) (cast. -ida(s), ingl. -id(s)): Em Astronomia, forma sufixada que, posposta ao nome
de umha constelaom, designa um enxame de estrelas cadentes ou meteoroides cujo ponto
radiante se situa nessa constelaom 473, como, por exemplo, os andromeddeos ou andro-
mdeos (tb. bieldeos) chuva de meteoros, produto da desintegraom do cometa de Biela,
vistos na vizinhana da constelaom de Andrmeda, os gemindeos (da constelaom dos
Gmeos), os lirdeos (da constelaom da Lira), os oriondeos (da constelaom de Oron ou
Orionte), os persedeos (estes parecem radiar anualmente a partir da constelaom de
Perseu, nos incios do ms de agosto), etc.
magneto-: Representa magnetismo ou magntico em termos como magnetoeltrico, magnet-
metro, etc.
-on
(gr. -): Sufixo para formar os nomes dos gases nobres: rgon, crpton, non, rdon,
xnon.

470
Na lngua comum, o sufixo -ncia acrescenta-se exclusivamente a bases verbais da primeira conjugaom
(dominar > dominncia; vigiar > vigilncia), e o sufixo -ncia corresponde s da segunda e terceira conjugaons
(concorrer > concorrncia, resistir > resistncia), mas, como sufixo nomenclatural no campo da Fsica, -ncia tam-
bm aparece, como a seguir se ver, adjunto a bases verbais da terceira conjugaom ( impedncia, transmitncia,
etc.). Cf. absorvncia (FS./PT.).
471
De harmonia com o que acontece noutros idiomas (e, sobretodo, em ingls, donde o neologismo provm;
cf. cast. absorbancia, cat. absorbncia, ingl. absorptance), e de modo anlogo a outros termos do campo da pti-
ca (refletncia, transmitncia) e da Eletrotecnia, o vocbulo deveria terminar em galego com o sufixo -n-
cia (*absorvncia). No entanto, a forma consagrada polo uso (cf., p. ex., dentro do galego-portugus europeu,
DACL e DITC; mas cf. absorvncia em DHLP e em DALP, como representantes do gl-pt. americano) a regular absor-
vncia (a regularidade deve-se a que a base do termo, absorver, um verbo da segunda conjugaom, e nom da
primeira).
472
Em Matemtica, potncia denota nmero de vezes (indicado por um expoente) que um nmero ocorre
como fator numha potenciaom e cardinal de um conjunto; com este ltimo sentido, em Matemtica tam -
bm se utiliza possana, termo que em Geologia significa espessura de umha ou de umha srie de camadas, de
um dique ou de um veio, medida pola perpendicular s suas paredes laterais (sin. pujana).
473
Um meteoroide o fragmento de um asteroide ou o resduo da camada de poeira de um cometa que, quan-
do entra na atmosfera terrestre, sofre um aquecimento intenso devido resistncia do ar e produz um rasto lu-
minoso, o meteoro. Se o meteoroide consegue atravessar a atmosfera sem se desintegrar, torna-se um meteorito.
252 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

-om: Sufixo para formar nomes de partculas elementares: eletrom, fotom, gluom, hadrom, mesom,
neutrom, protom, etc.
-nico (da terminaom de eletrnico): Sufixo que serve para formar nomes do campo da Ele-
trnica: binico, termoinico, etc.
orto-: Prefixo empregado para indicar que, num sistema de dous eletrons, ambos tenhem spins
do mesmo sinal.
radio- (indica radiaons, ondas eletromagnticas): a) Com o significado de radiaom,
energia radiante: radimetro; b) com o significado de raios X: radiografia (TECNOL.), radios-
copia (DIAG.); c) com o significado de ondas hertzianas: radiotelefonia (TELECOM.), radiotele-
grafia (TELECOM.); d) com o significado de radioativo: radiocarbono, radioelemento, radiois-
topo, radionucldeo.
-trom: Sufixo proveniente da slaba final de eletrom e particularmente produtivo no vocabulrio
da Eletrnica e da Fsica Nuclear. Permite formar nomes de aparelhos, geradores, acelera-
dores, etc. de eletrons: ciclotrom, magnetrom, etc.

BIOLOGIA (BOTNICA, MICROBIOLOGIA, ZOOLOGIA)


E GEOLOGIA (MINERALOGIA)
175. Dentro do conjunto dos afixos e radicais nomenclaturais de uso em Biologia e
Geologia, deve prestar-se particular atenom, pola sua importncia e abundncia, aos su-
fixos presentes nos nomes dos grupos de seres vivos (txons). Da classificaom dos orga-
nismos474 ocupa-se a disciplina da Sistemtica ou Taxonomia. A classificaom dos seres
vivos exige o estabelecimento de grupos ou txons 475 de diversas categorias (nvel hierr-
quico que os grupos ocupam no sistema, desde (sub)espcie at reino, passando por g-
nero, famlia, ordem, classe, filo ou divisom, etc.). A nomenclatura dos txons definidos re-
ge-se (polo menos, em parte) por regras e recomendaons compiladas no Cdigo Interna-
cional de Nomenclatura Zoolgica (txons animais)476, no Cdigo Internacional de Nomencla-
tura Botnica (txons de plantas e fungos) e no Cdigo Internacional de Nomenclatura de
Bacteriologia (txons de procariontes).
As denominaons de txon podem adotar as trs seguintes formas e nveis de uso477:
Forma verncula: Denominaons de grupos de organismos prprias das diversas lnguas modernas.
Estas denominaons som potencialmente muito variveis entre as diferentes lnguas e mesmo dentro
de um idioma (variantes e sinnimos). Exemplos: cervo (sin. veado; cf. al. Hirsch, cast. ciervo ou venado,
ingl. deer), joaninha (var. avelairinha, mariquinha, tartaruguinha, etc.; cf. al. Marienkfer, cast. mariquita,
ingl. ladybird).
Forma cientfica. Denominaons em latim ou latinizadas (sobretodo, a partir do grego clssico) que
gozam de reconhecimento internacional. Em geral, a forma cientfica , para cada unidade taxon-
474
Seguindo o esquema dos cinco Reinos, os seres vivos compreendem os procariontes ou moneres (bactrias,
com inclusom das cianobactrias, tambm chamadas cianofceas ou algas verde-azuis), os protistas (eucarion-
tes unicelulares, com inclusom dos protozorios), os fungos (eucariontes pluricelulares cujo modo de vida
baseado na decomposiom), as plantas (eucariontes pluricelulares cujo modo de vida baseado na produ-
om) e os animais (eucariontes pluricelulares cujo modo de vida baseado na ingestom).
475
Denominaons de grupos taxonmicos (de organismos) som, por exemplo, andorinha (espcie animal),
Colepteros (ordem de animais), Umbelliferae (famlia de plantas) ou Escherichia coli (espcie bacteriana).
476
Pode consultar-se em galego-portugus um excerto da 3. ediom do Cdigo Internacional de Nomenclatura
Zoolgica (1985) em Mateus (1989: 195-233).
477
Cf. Garrido e Conde (1993: 279-285), Garrido (2000).
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 253

mica, nica (apesar dos eventuais sinnimos taxonmicos). Exemplos: Mollusca (filo), Scyphozoa
(classe), Gastropoda (classe), Arionidae (famlia), Arion baeticus (espcie).
Forma paracientfica. De carter quase internacional, a forma paracientfica das denominaons de
txon semelhante cientfica e surge por adaptaom desta correspondente lngua verncula. Esta
adaptaom traduz-se, sobretodo, no emprego de sufixos patrimoniais, acentos e sinais diacrticos e
transcrions de grupos de letras (em lnguas que, como o russo, o grego moderno, o chins e o ja -
pons nom usam o alfabeto latino, a forma paracientfica, transliterada ou transcrita a partir da cient-
fica, difere em maior grau a respeito desta ltima). Como acontece com as denominaons cientficas,
a cada unidade taxonmica corresponde, em geral, umha nica forma paracientfica 478. Exemplos:
Mollusca ==> Moluscos (cf. al. Mollusken, cast. Moluscos, ingl. Molluscs/Mollusks); Scyphozoa ==> Cifo-
zorios (cf. al. Skyphozoen, cast. Escifozoos, ingl. Scyphozoans); Gastropoda ==> Gastrpodes (cf. al. Gas-
tropoden, cast. Gasterpodos, ingl. Gastropods); Arionidae ==> Ariondeos (cf. al. Arioniden, cast. Ari-
nidos, ingl. Arionids)479.

Som precisamente as formas paracientficas galego-portuguesas das denominaons de


grupos de organismos ou txons que aqui nos interessam, pois elas incluem alguns sufixos
de carter nomenclatural que a seguir se enunciam, junto com outros afixos e radicais pr-
prios de diversas reas da Biologia e da Geologia, na seguinte lista:

-ceas (lat. -aceae): a) Sufixo taxonmico para formar nomes paracientficos de famlias de
plantas, equivalentes dos cientficos findos em -aceae: Liliceas (nome cientfico: Liliaceae),
Linceas (= Linaceae), Onagrceas (= Onagraceae), Rosceas (= Rosaceae), Tiliceas (= Tilia-
ceae), etc.; b) tambm ocorre em diatomcea(s) (cf. cast. diatomea(s)).
-ceo(s) (lat. -aceus -acea, terminaom adjetiva substantivada na forma do masculino plural):
Sufixo que conhece algum emprego na nomenclatura zoolgica: Ascidiceos, Crustceos (lat.
crusta crosta), Testceos, etc.
-adelfo (gr. irmao): Formante utilizado em Botnica para denotar reuniom de es-
tames sobre um suporte comum: monadelfo, diadelfo, etc.
-ale(s) (lat. -alis, pl. -ales; v. -one(s)): Sufixo taxonmico que serve para formar os nomes
paracientficos de ordens de plantas, equivalendo ao sufixo -ales dos nomes cientficos. Re-
pare-se que a forma do singular -ale (cf. DHLP: s.v. -ale)480 e que, nuns poucos casos, o
nome paracientfico galego-portugus em plural nom coincide plenamente com o cient-
478
Nalgum caso, dous nomes cientficos diferentes podem convergir no mesmo nome paracientfico. Exem-
plo: Thymallidae (famlia de peixes Clupeiformes) > Timaldeos < Timalidae (famlia de aves Passeriformes
[pxaros]).
479
A respeito do uso de maisculas e minsculas iniciais nos nomes paracientficos de txon, podem seguir-se as
seguintes convenons postuladas por Garrido (1998a: 1060):
a) As denominaons paracientficas usadas em singular escrevem-se sempre com minscula inicial (exceto, cla-
ro , quando as normas ortogrficas gerais dispugerem o contrrio). Exemplos: Encontrou um ariondeo na
armadilha (famlia Arionidae ==> Ariondeos), O estrigiforme capturou um ratinho (ordem Strigiformes
==> Estrigiformes).
b) As denominaons paracientficas usadas em plural escrevem-se com maiscula inicial quando se referem ao
grupo taxonmico como tal, e com minscula inicial (respeitando as convenons ortogrficas gerais) quando
se referem, nom a um coletivo, mas a cada um dos organismos compreendidos nele. Exemplos: A famlia Ari-
ondeos apresenta dous gneros ibricos, Os ariondeos encontrados na armadilha vivem no hmus, O
moucho pertence aos Estrigiformes, Os estrigiformes caraterizam-se pola visom escotpica (ainda que neste
ltimo exemplo tambm seria vlida a grafia Estrigiformes, no sentido que se refere a seguir: os [animais com-
preendidos na ordem] Estrigiformes caraterizam-se pola visom escotpica).
254 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

fico: umha cicadale ordem das Cicadales, umha dasicladale ordem das Dasicladales
(nome cientfico: Dasycladales), umha eqissetale ordem Eqissetales (nome cientfico:
Equisetales), umha filicale ordem das Filicales, umha licopodiale ordem das Licopodi-
ales, umha mirtale ordem das Mirtales, umha rosale ordem das Rosales, umha volvocale
ordem das Volvocales.
-rio(s) (lat. -arii, pl. de -arius -aria): Sufixo que serve para formar nomes paracientficos de
certas classes de animais (aquticos), sobre umha base que denota a constituiom ou a
forma: Actinirios (nome cientfico: Actiniaria), Cnidrios (= Cnidaria), Radiolrios (= Radi-
olaria), Zoantrios (= Zoantharia), etc. V. -zorios.
calcario-: Forma prefixada derivada do termo calcrio, usada para qualificar formaons ou
solos que apresentam calcrio juntamente com um ou mais tipos de rocha: calcarioargiloso,
calcariossilicioso.
-ceno (gr. novo, recente): Formante usado para indicar geologicamente recente nos
nomes de certas divisons da histria da Terra : Eoceno, Mioceno, Plioceno, Pl(e)istoceno, etc.
-cladale(s) (gr. ramo + -ales): Terminaom empregada em Botnica para formar
nomes paracientficos de ordens de algas, equivalendo terminaom -cladales dos nomes
cientficos. Observe-se que no nome paracientfico a forma de singular finda em -ale (v.
-ale(s)): umha dasicladale ordem das Dasicladales (nome cientfico: Dasycladales).
-clase
(gr. fissura, fratura < romper; cf. cast. -clasa)481: Radical prprio de
termos de Geologia que designam tipos de fratura: catclase, diclase, litclase482, etc. V.
-clsio.
-clsio (gr. fissura, fratura < romper; cf. cast. -clasa): Radical prprio de
termos de Mineralogia que designam minerais: oligoclsio, ortoclsio, periclsio, plagio-
.
clsio483, etc. V. -clase
cori- (gr. separadamente < separar, dividir): Forma prefixada que em Botnica
indica separaom: coriptalo, corisspalo, etc.
, -ia
-ea (lat. -eus -ea, -ius -ia): Sufixos prprios de nomes de plantas: azlea, centurea, aquilgia,
buganvlia, etc.

-fito(s) (gr. planta): Radical empregado em Botnica para formar os nomes paracient-
ficos (a partir dos cientficos em -phyta) dos txons da categoria divisom no reino vegetal:
Brifitos, Espermatfitos, etc.
-gest-: Representa gestaom em progestognio ou progestgeno, progesterona.
himeno-: Representa himnio em himenolquen, himenomicete, etc. (BOT.).
-ia V. -ea
.
-iano: Sufixo usado em Geologia e Paleontologia para formar, sobre umha base que designa
umha localidade, umha regiom, um povo, os adjetivos (e substantivos) que servem para de-
480
Quanto a -ale(s), seguimos aqui, portanto, a interpretaom refletida no dicionrio Houaiss e noutros dicio-
nrios gerais de galego-portugus; no entanto, tambm caberia considerar para os nomes paracientficos das
ordens de plantas um singular em -al e um plural irregular em -ales: umha cicadal ordem das Cicadales,
umha eqissetal ordem Eqissetales, etc.
481
No campo da Medicina usa-se o radical -clasia ou -clastia com o significado de rotura: litoclastia ou litoclasia
reduom a fragmentos dos clculos da bexiga, osteoclastia ou osteoclasia operaom cirrgica que consiste em
quebrar certos ossos para corrigir deformaons / destruiom do tecido sseo por aom fagocitria de certos
elementos celulares, como os osteoclastos.
482
Modificado em *diaclase e *cataclase no DITC. Por razons etimolgicas, a forma preferente deve ser -clase .
483
No DITC, oligoclase, ortoclase, periclase, plagioclase; no DHLP, ortoclsio, periclsio e, junto com oligoclsio, que
declarado preferente, tambm oligoclase e oligclase. Perante esta vacilaom, parece recomendvel reservar -cla -
se para os fenmenos geolgicos e utilizar -clsio para os nomes dos minerais (como, com bom critrio e sem
vacilaom, a este respeito se conduz o brasileiro DALP).
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 255

nominar os andares e subandares geolgicos: Daniano, Lusitaniano, Maastrichtiano, Potsda-


miano.
: Sufixo usado especialmente em Geologia e em Paleontologia para formar, sobre umha
-ico
base que designa umha localidade, umha regiom, um povo, os adjetivos (e substantivos)
que servem para denominar os diversos perodos ou sistemas estratigrficos da histria ge-
olgica (v. -iano). Observe-se que tais denominaons comeam por letra maiscula: Cm-
brico, Carbnico (cf. cast. Carbonfero), Cretcico (tb. Cretceo), Jurssico, Silrico, etc.
-deo(s) (al. -iden, cast. -idos , ingl. -ids)484: a) Sufixo taxonmico empregado na for-
, cat. -ids
maom dos nomes paracientficos de famlias de animais e que corresponde terminaom
-idae dos pertinentes nomes cientficos485. Deriva do grego aspeto, forma, sob a pro-
vvel influncia da terminaom de ascardeo (lat. ascarida, gr. ). O sufixo
junta-se ao radical do nome do correspondente gnero-tipo: Candeos (nome cientfico:
Canidae), Cilardeos (= Scyllaridae; cf. cast. Escilridos)486, Ciurdeos (= Sciuridae; cf. cast. Es-
ciridos), Colubrdeos (= Colubridae), Curculiondeos (= Curculionidae), Daubentondeos (=
Daubentonidae), Elapdeos (= Elapidae), Feldeos (= Felidae), Homindeos (= Hominidae), Li-
macdeos (= Limacidae), Pongdeos (= Pongidae), Rinocerotdeos (= Rhinocerotidae), etc.; b) su-
fixo empregado para formar os nomes paracientficos de filos ou classes (grupos de alta ca -
tegoria) de animais, em associaom com umha base que designa umha espcie ou um ca -
rter (corresponde ao sufixo -ida [ou sua ocasional variante elptica -(id)a] dos perti-
nentes nomes cientficos). Exemplos: Aneldeos (nome cientfico: Annelida), Aracndeos (=
Arachnida), Equiurdeos (= Echiur(id)a), Priapuldeos (= Priapul(id)a), Sipunculdeos (= Si-
puncul(id)a), etc. Neste sentido, o sufixo zoolgico -deos deveria ser substitudo ou prete-
rido em benefcio de -ido(s) (Arcnidos, Priaplidos...)487, com o objetivo de facilitar a identi-
ficaom da categoria das denominaons de txon e, sobretodo, para evitar certas ambigi-
dades (como, p. ex., entre a famlia Priapuldeos [= Priapulidae] e o filo Priaplidos [= Pri-
apul(id)a]). V. -ido(s)
.
-dio (lat. -idium; cf. gr. -deo ou -ido): Forma sufixada (freq. escrita, erradamente, como -deo!)
que em Biologia (Citologia, Botnica e Zoologia) forma substantivos masculinos com o
sentido de estrutura, corpo, elemento do organismo ou da clula: cecdio, cistdio, condio,
cromatdio, nefrdio, odio, omatdio, plasmdio, plastdio, proglotdio (tb. proglote, progltide),
traquedio, etc.

-ido(s) : Sufixo taxonmico empregado na formaom dos nomes paracientficos de filos ou
classes (grupos de alta categoria) de animais, em associaom com umha base que designa
umha espcie ou um carter, como equivalente do sufixo -ida (ou da sua ocasional variante
elptica -(id)a) dos correspondentes nomes cientficos. Concorre com o sufixo -deo(s), o
qual -ido(s) deveria substituir em benefcio da precisom designativa (v. supra -deo(s)):
Arcnidos ou Aracndeos (nome cientfico: Arachnida), Equiridos ou Equiurdeos (=
Echiur(id)a), Fornidos ou Forondeos (= Phoronida), Priaplidos ou Priapuldeos (=
Priapul(id)a), Sipunclidos ou Sipunculdeos (= Sipuncul(id)a), etc.
-ilo: aspergilo (1 BOT. Aspergillus sp.; 2 ZOOL. Aspergillum sp.), espirilo (MICROB., Spirillum sp.), ro-
dospirilo (MICROB., Rhodospirillum).

484
V. -deo(s) como sufixo da Qumica ( 161) e da Astronomia ( 174).
485
Na bibliografia antiga tambm era freqente com este valor o sufixo -idas (Arinidas, Cnidas, Flidas, etc.),
mas no uso atual impujo-se -deos.
486
Lembre-se (v. 50.8) que o s das seqncias latinas sce- e sci- (ou o das homlogas gregas -) desaparece
em todos os casos em galego (enquanto em castelhano umhas vezes cai e outras d esc-).
487
Como, de facto, j fai, em boa medida, o DHLP (s.v. arcnido, priaplido, etc.)!
256 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

-ina: Terminaom usada na designaom dos tegumentos ovulares e do grao de plen (talvez a
partir de albumina < lat. albumen albuminis): exina membrana externa do grao de plen
(gr. de, desde, fora de), intina (< lat. intus dentro).
-neo(s) (cf. cast. -ino(s)): Sufixo taxonmico que permite formar os nomes paracientficos
de subfamlias de animais, correspondendo terminaom -inae dos nomes cientficos. Os
seguintes exemplos correspondem a subfamlias das famlias Acriddeos (= Acrididae) e
Escarabedeos (= Scarabaeidae): Cetonineos (= Cetoniinae), Cirtacantacridneos (= Cyrta-
canthacridinae), Dinastneos (= Dynastinae), Escarabeneos ou Coprneos (= Scarabaeinae, Co-
prinae), Gonfocerneos (= Gomphocerinae), Locustneos ou Edipodneos (= Locustinae, Oedipo-
dinae), Rutelneos (= Rutelinae), etc.
-ino(s): Sufixo taxonmico que permite formar os nomes paracientficos de tribos de animais
(correspondendo terminaom -ini dos nomes cientficos): Paninos (nome cientfico: Pa-
nini), etc.
-ite (gr. -; cf. cast. -ite/-ito)488: Sufixo que serve para formar nomes (do gnero feminino)
de fsseis (moluscos, crustceos, vegetais, etc.): amonite, belemnite, graptolite, numulite, trilo-
bite, etc.
-ite (gr. -; Br. -ita; cf. cast. -ita): Sufixo que serve para formar nomes (do gnero femi-
nino) de minerais e afins (mas, por via de regra, nom de rochas: cf. -ito)489: anortite, arago-
nite, azurite, bauxite, biotite (sin. mica preta ou mica negra), calcite, dolomite, estalactite, estalag-
mite, grafite, limonite, madreporite variedade de carbonato calcrio (cf. madreporito placa
madreprica dos equinodermos), montmorilonite, moscovite, selenite, etc.
-ite (gr. -; cf. cast. -ita/-ito): Sufixo, nom preferente, que serve para formar, em Biologia,
nomes de divisons corporais, em concorrncia com -ito (preferente): dendrite [f] ou den-
drito (BIOL./GEOL.), esclerite ou esclerito, esternite ou esternito, somite ou somito, tergite
ou tergito, etc.
-ito (< -; cf. cast. -ita/-ito)490: a) Sufixo que serve para formar nomes de rochas e afins491:
antracito, arenito (cf. cast. arenisca), condrito, granito, meteorito (ASTR.), migmatito, milonito,
monzonito, pegmatito, peridotito, pomito, psamito, psefito, quartzito, serpentinito, sienito, traquito,
etc.; b) sufixo preferente (em concorrncia com -ite) para formar em Biologia nomes de es-
truturas ou divisons corporais: coxito (ZOOL.), dendrito (tb. dendrite), endito e exito (ZOOL.),
escafognatito (ZOOL.), esclerito (ZOOL.; tb. esclerite), esternito (ZOOL.; tb. esternite), madrepo-
rito placa madreprica dos Equinodermos (ZOOL; cf. o mineral madreporite), organito (de
umha clula; tb. organelo), pleurito (ZOOL.), podito (ZOOL.; e endopodito, exopodito, telopo-
dito, etc.), somito (ZOOL.; tb. somite), tergito (ZOOL.; tb. tergite), etc.

-mero (gr. parte): Representa blastmero em termos como macrmero, micrmero.
opositi-: Forma prefixada derivada da palavra latina oppositus, que significa oposto, empre-
gada em Botnica: opositifloro, opositipenado, opositiptalo.
-oide(s) (cf. cast. -oideos): a) Sufixo da nomenclatura zoolgica que se emprega para formar
os nomes paracientficos das superfamlias de animais e que corresponde terminaom
-oidea dos pertinentes nomes cientficos: Hominoides (nome cientfico: Hominoidea), Le-
muroides (= Lemuroidea), etc.; b) sufixo que se emprega para formar os nomes paracient-
488
V. -ite como sufixo da Medicina ( 176).
489
O caso de bauxite excecional, pois leva o sufixo -ite apesar de se tratar de umha rocha. A designaom das
variedades de carvom est sujeita a vacilaom: a antracite / o antracito, a grafite / o grafito (cf. um grafito
inscriom ou desenho sobre paredes), a lignite (tb. lenhite ou linhite) / o lignito (tb. linhito).
490
V. -ito como sufixo da Qumica ( 161).
491
O caso de bauxite excecional, pois leva o sufixo -ite apesar de se tratar de umha rocha. A designaom das
variedades de carvom est sujeita a vacilaom: a antracite / o antracito, a grafite / o grafito (cf. um grafito
inscriom ou desenho sobre paredes), a lignite (tb. lenhite ou linhite) / o lignito (tb. linhito).
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 257

ficos de alguns txons animais de alta categoria (classes, p. ex.) cujos nomes cientficos ter-
minam por -oidea: Asteroides (classe Asteroidea dos Equinodermos), Concentricicloides
(classe Concentricycloidea), Crinoides (classe Crinoidea), Equinoides (classe Echinoidea), Ho-
loturoides (classe Holothuroidea), Ofiuroides (classe Ophiuroidea).
-oma (da terminaom de genoma): Sufixo para formar nomes que designam um conjunto ou
um sistema: cnidoma conjunto de cnidas de umha espcie ou indivduo pertencente ao filo
Cnidrios, condrioma dotaom de mitocndrios de umha clula, genoma material gen-
tico de umha espcie, plastidoma conjunto dos plastdios de umha clula, proteoma con-
junto de todas as protenas expressas polo genoma, transcriptoma conjunto dos ARNm
transcritos a partir do genoma, vacuoma conjunto de vacolos de umha clula, etc.
-ona (da terminaom de hormona): Sufixo que serve para formar nomes de hormonas: aldoste-
rona, cortisona, ecdisona, progesterona, testosterona, etc.
-one(s) (lat. -ones; v. -ale(s)): Sufixo taxonmico que serve para formar os nomes paraci-
entficos de diversos txons animais de alta categoria, equivalendo ao sufixo -ones dos
nomes cientficos (cf. DHLP: s.v. escorpione, opilione). Repare-se que a forma de singular
-one e que, nalguns casos, o nome paracientfico galego-portugus em plural nom coincide
plenamente com o correspondente cientfico 492: um escorpione representante do txon Es-
corpiones, i. , um escorpiom ordem Escorpiones (nome cientfico: Scorpiones), um opi-
lione representante do txon Opiliones, i. , um opiliom ordem Opiliones, etc.
-psida(s): Sufixo empregado em sistemtica de plantas superiores para formular os nomes
paracientficos de classe, correspondente terminaom -opsida dos pertinentes nomes ci-
entficos: Esfenpsidas (nome cientfico: Sphenopsida), Gnetpsidas (= Gnetopsida), Licp-
sidas (= Lycopsida), etc.
para-: Prefixo que em Geologia indica que umha rocha produzida por metamorfismo de
umha rocha sedimentar: paragneisse, etc.
pro- (lat. pro- < gr. -): Prefixo que indica primeiro, primitivo: pronefro ou protonefro (ANAT.
ANIM.), etc.
: Sufixo utilizado no vocabulrio da Embriologia (o valor diminutivo simboliza o estado
-ula
embrionrio): blstula, gstrula, mrula, plnula, etc.
-zorio(s) (gr. vivente, animal; cf. al. -zoen, cast. -zoo(s), cat. -zou(s), ingl. -zoan(s)):
Sufixo que concorre em diversos nomes paracientficos de txons animais de alta categoria
e que corresponde terminaom -zoa dos pertinentes nomes cientficos: Antozorios
(nome cientfico: Anthozoa), Briozorios (= Bryozoa), Cifozorios (= Scyphozoa; cf. cast. Es-
cifozoos), Cubozorios (= Cubozoa), Hidrozorios (= Hydrozoa), Mesozorios (= Mesozoa),
Placozorios (= Placozoa), Protozorios (= Protozoa), etc.
-zoico (gr. vivente, animal): Sufixo que significa terreno, era geolgica, que tem orga -
nismos fsseis (caraterizados polo formante inicial): azoico, Paleozoico, etc.

492
Quanto a -one(s), seguimos aqui, portanto, a interpretaom refletida no dicionrio Houaiss e noutros dicio-
nrios gerais de galego-portugus; no entanto, tambm caberia considerar para estes nomes paracientficos
um singular em -om (Pt.+Br. -o) e um plural irregular em -ones: um escorpiom ordem Escorpiones, um opili-
om ordem Opiliones, etc.
258 - 22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA

MEDICINA (ANATOMIA HUMANA) E FARMACOLOGIA


176. Vejamos finalmente umha srie de afixos e radicais do campo da Medicina e da
Farmacologia (cf. tb. Hirs, 1993):

-agogo (gr. - que conduz): Formante utilizado em termos de Farmacologia para de -


signar substncias que favorecem umha evacuaom ou umha secreom: hidragogo, emena-
gogo, etc.
-agra (gr. - presa, captura): Indica doena que aperta (a parte do corpo designada
polo formante inicial): mentagra, pelagra, podagra (gr. ), etc.
-antema (gr. - < florescer): Indica eflorescncia patolgica (caraterizada polo
formante inicial): enantema (com em, ou seja, erupom na superfcie interna de umha
cavidade, de umha mucosa), exantema (com fora, ou seja, erupom da pele), etc.
-artrose (gr. - < articulo; cf. cast. -artrosis): Indica modo de articulaom
anatmica (caraterizada polo formante inicial): anfiartrose, sinartrose, etc.
atlo-: Forma prefixada usada em Anatomia para indicar conexom ou relaom com o atlas (pri-
meira vrtebra cervical): atlo-odontoide, etc.
-centese (gr. - < punar, a partir de paracentese punom cirrgica; cf. cast.
-centesis): Formante que indica punom (praticada na parte do corpo designada polo for-
mante inicial): amniocentese, toracocentese, etc.
corio- (gr. membrana): Formante que representa, em termos do vocabulrio mdico,
coroide (alteraom do termo corioide < gr. ): corioadenoma, coriocarcinoma, corior-
retinite, etc.
crico-: Forma prefixada derivada da palavra grega anel, que indica conexom com a car -
tilagem cricoide: cricofaringe, cricotraqueotomia, etc.
-demia (gr. - < povo, pas; cf. cast. -demia ): Indica doena que afeta umha po-
pulaom (nas condions expressas polo formante inicial): epidemia, pandemia, etc.
-mese (gr. vmito < vomito): Indica vmito (de umha matria designada polo
formante inicial): hematmese, etc. V. emeto-, 108.
-emia: V. hemo-, 111.
fuso-: Representa fusiforme (v. 131) em termos como fusobactria, fusocelular, fusospiroquetose
(PAT.), etc.
-glob-: Representa glbulo em hemoglobina, etc.
herpet- (v. herpeto-: 111): Representa herpes em herptico, herpetismo, etc.
-ia (mais raramente, a variante -ia : v. 18.2; gr. -, - ou -, lat. -ia; cf. cast. -ia
/-a): Sufixo
empregado em Medicina para formar nomes de afeons ou doenas. Denota estado ou
condiom: alopecia (gr. - raposa), apoplexia (gr. ), difteria (gr.
membrana), granulia (lat. granum -i grao), hematria, neurastenia, pneumonia (gr.
pulmom). Note-se, alm disso, que o sufixo -ia tambm se acha integrado nou-
tros formantes como -emia, -pepsia, -ria, etc.
-ase, -iose (gr. -, sufixo de nomes derivados de certos verbos findos em -; cf. al. -iasis,
-iose, cast. -iasis, cat. -iasi, -iosi, ingl. -iasis, -iosis): Sufixo que serve para formar nomes de do-
enas, com indicaom da sua natureza ou causa. Freqentemente permutvel pola vari -
ante -iose ou, s vezes, polo sufixo sinnimo -ose (v. infra): elefantase (de elefante), filarase
(de filria), ftirase (sin. pediculose), helmintase (de helminto), lamblase (sin. giardase, de Gi-
ardia lamblia), leishmanase (tb. leishmaniose), pitirase (do gr. farelo), tripanosso-
mase (de tripanossoma), triquinase (tb. triquinose), etc.
: Sufixo usado para denominar as manifestaons cutneas da doena designada pola base:
-ide
siflide, etc.
22. A DERIVAOM E A COMPOSIOM NOS SISTEMAS DE NOMENCLATURA - 259

ileo-: Representa leo(n) em termos como ileocecal, ileocolite, ileostomia, etc.


ilio-: Representa lion em termos como iliocostal, ilioplvico, etc.
-ismo: Sufixo utilizado para formar termos que designam umha intoxicaom, sobre umha base
que denota o agente txico. Trata-se de umha especializaom do sufixo comum -ismo (v.
80), j desde antigo empregado em Medicina. Exemplos: escrofulismo (PAT.; de escrfula
forma de tuberculose), morfinismo (PAT.; de morfina; e amorfinismo), nicotinismo (PAT.), qui-
nismo (sobre quinina, mediante haplologia), tabagismo (de tabaco), etc.
-ite (-; cf. al. -itis, cast. -itis, cat. -itis, ingl. -itis): Sufixo de origem grega utilizado na for-
maom de termos mdicos para designar umha doena inflamatria: aracnoidite, celulite,
cistite, colecistite, conjuntivite, cordite inflamaom das cordas vocais, coroidite, mastoidite, os-
tete, poliomielite, uvete, etc. Repare-se no caso especial de colite (de clon, mediante haplo-
logia de *colonite).
leuco- (gr. branco): Representa leuccito em termos como leucocidina, leucopenia, etc.
-oma (o, vogal final do elemento verbal + -ma, do gr. -): Sufixo com o significado de doena,
que indica tumor ou tumefaom do tecido ou do rgao afetado: adenoma (gr. gln-
dula), carcinoma, hematoma, sarcoma. Este sufixo tambm se pode juntar a radicais de
origem extra-helnica, como em fibroma (de fibra, nome de origem latina), papiloma (lat.
papilla), etc.
-ose (gr. -; cf. al. -ose, cast. -osis, cat. -osi, ingl. -osis): a) Sufixo utilizado para formar nomes
que exprimem um funcionamento ou um processo: acidose (PAT.), hematose (FISIOL.), nar-
cose (MED.). b) sufixo empregado para indicar processo mrbido, sobre umha base que de-
signa: 1) o rgao ou parte que padece a doena (artrose, dermatose, neurose), 2) a manifes-
taom do processo em causa (furunculose, tuberculose), 3) a natureza do processo (necrose,
esclerose), 4) a origem do processo (bacilose, silicose).
ret(o)-: Representa reto (lat. cientfico rectum intestinum intestino reto), indicando conexom
ou relaom com o reto, em termos como retal, retocele, retocolite, etc.
23. ABREVIAOM OU REDUOM
BRAQUIGRAFIA
177. Existem duas classes de unidades lexicais (cf. Kokourek, 1982: 3.6.): as plena-
mente articuladas e as denominadas braquigrficas (do gr. curto, breve), que som
termos de forma grfica mais concisa e se identificam com as abreviaturas, os smbolos, as si-
glas, os acrnimos, as palavras truncadas ou encurtadas e as unidades simples que surgem
atravs da elipse de umha unidade complexa.
O carter funcional ou prtico da linguagem cientfica, a sua economia expressiva e a
sua natureza veiculadora de comunicaom internacional fam com que, sobretodo hoje em
dia, o uso dos termos braquigrficos tenha proliferado consideravelmente: simplificam a
linguagem, ocupam menos espao e apresentam capacidade de manobra sinttica e plasti-
cidade formal.
A profusom no uso de abreviaons ou reduons prpria dos textos cientficos mais
especializados, mas nos de carter vulgarizador convm fazer um uso moderado das uni-
dades braquigrficas, pois elas freqentemente se revelam hermticas para o leigo na ma-
tria, sobretodo se nom declaradas no incio do texto.

ABREVIATURAS
178. As abreviaturas som reduons grficas de termos de uso freqente (as mais das
vezes, termos simples ou locuons), em que se suprimem algumhas letras, mas se mantm,
ao menos, a inicial, e as quais nom constituem umha unidade fnica, mas apenas grfica
(em contraste com as siglas)493. Em todos os casos, as abreviaturas levam ponto final e
podem surgir por suspensom com a conservaom da primeira ou das primeiras letras,
ou por contraom a qual acarreta a supressom de letras interiores do termo e a conser-
vaom das iniciais e das finais. Vejamos alguns exemplos494:

178.1. Abreviaturas por supensom


acad. (acadmico), alt. (altitude), et al. (lat. et alii e outros [coautores numha re-
missom ou referncia bibliogrfica]), id. (lat. idem o mesmo), i.e. ou i. (lat. id est isto
, ou seja ou isto ), N.B. (lat. nota bene), p. ex. (por exemplo), Prof. (professor),
r.p.m. (rotaons por minuto)495, p.p.m. (partes por milhom), sp. (lat. species espcie),
etc.496

493
Tambm h quem considere abreviaturas as unidades mistas surgidas por combinaom de algarismos e le-
tras, como as seguintes: 1. ou 1 (primeiro), 2. ou 2 (segunda), etc.
494
Recorde-se que as unidades centmetro cbico e grama nom devem representar-se mediante abreviaturas
(*c.c., *gr.), mas por meio de smbolos (cm3, g).
495
Este conceito tambm pode ser representado mediante um smbolo: rpm.
496
Na prtica da Sistemtica ou Taxonomia biolgica som comuns as seguintes abreviaturas latinas (enuncia -
das em Mateus, 1989: 249-250): aff. (affinis afim de), comb. nov. (combinatio nova nova combinaom), det.
(determinator/determinativit determinador, o que determina ou identifica/determinou), gen. nov. (genus no-

260
23. ABREVIAOM OU REDUOM - 261

178.2. Abreviaturas por contraom


cf. (lat. confer compare, confira), Dr. (doutor), Dra. (doutora), ms.
(manuscrito), Profa. (professora), ssp. (lat. subspecies subespcie), etc.497

SMBOLOS
179. Um smbolo (v. Apndices I, III, IV e V) consiste numha abreviatura ou sinal picto-
grfico498 que nom admite ponto final nem morfemas de plural e que representa um con-
ceito inserido no quadro de um sistema nomenclatural ou de notaom cientfica (como, p.
ex., o Sistema Internacional [SI] de unidades) estabelecido por organismos de carter inter-
nacional (como, p. ex., a International Union of Pure and Applied Chemistry [IUPAC] no campo
da Qumica).
Tipicamente, os smbolos de interesse cientfico representam grandezas fsicas e uni-
dades de medida (v. Apndice IV), elementos qumicos (v. Apndice V), corpos siderais,
operaons matemticas, relaons ou qualidades biolgicas, etc. Vejamos a seguir alguns
exemplos499:

GRANDEZA UNIDADE (SI) SMBOLO UNIDADE (SI) SMBOLO

comprimento metro m micrmetro m


potncia watt W cavalo-vapor CV
luminncia nit nt stilb sb

Conforme a grafia que adotarem, os smbolos podem classificar-se em:

Smbolos compostos por letra(s) minscula(s): m, nt.


Smbolos compostos por letra(s) maiscula(s): AA (aminocido), W, CV.

vus novo gnero), leg. (legator/legit coletor/colheu), loc. cit. (loco citato local citado [numha referncia bibli-
ogrfica]), nom. nov. (nomen novum novo nome), s. lat. (sensu lato em sentido lato), s. strict. (sensu strictu em
sentido restrito), sp. nov. (species nova nova espcie), ssp. nov. (subspecies nova nova subespcie). Em Farmcia
Galnica deparamos freqentemente com as seguintes: q.s.p. (quantidade suficiente para...), F.S.A. (fac ou
fiat secundum artem: faga segundo as regras da arte), m. (manipulus/misce tome-se/misture-se), m.f.p.
(misce fac pulverem: misture e pulverize), q.s. (quantum sufficit quanto for preciso), q.v. (quantum vis a quanti-
dade que se desejar), R. ou Rp. (recipe tome).
497
A abreviatura ss. (seguintes) nom se produz por contraom dos esses inicial e final do termo, mas por sus -
pensom + marca do plural.
498
Som meramente sinais (ou pictogramas): , ==>, , <, etc. O sinal matemtico de integral, , um esse esti -
lizado que representa a letra inicial do termo soma. O sinal matemtico indicativo de pertence a umha
simples modificaom do psilon () inicial de .
499
As denominaons das unidades monetrias podem abreviar-se como smbolos alfabticos ou pictogrficos:
CAD (dlar canadiano), CHF (franco suo), SEK (coroa sueca), USD (dlar estado-unidense), etc.; (smbolo de
euro), $ (este smbolo, denominado cifrom, significa dlar e denotava escudo portugus), (libra esterlina),
etc.
262 - 23. ABREVIAOM OU REDUOM

Smbolos compostos por combinaom de letra(s) maiscula(s) e minscula(s) 500: Da (dalton)501, eV


(eletrom-volt), GeV (gigaeletrom-volt), mEq (miliequivalente)502.
Smbolos compostos por combinaom de letra(s) e nmero(s): m3, N/m2, T (perodo de semide-
sintegraom), T4 (nome de bacterifago), 174 (nome de bacterifago).
Smbolos pictogrficos (ou ideogramas):
Pictogramas puros: (infinito), + (adiom), (macho), (fmea).
Letras + pictogramas: Al3+ (catiom alumnio), C (grau Celsius), Na+ (catiom sdio).

Dentro dos smbolos compostos por combinaom de letra(s) e nmero(s), cumpre


salientar os denominados termos-smbolo ou elementos alfanumricos, que som aquelas uni-
dades lexicais que constam de umha abreviaom literal combinada com um algarismo 503:
H-1 (denominaom de um foguetom-lanador japons), IML-1 (denominaom do pri-
meiro laboratrio internacional de microgravidade, transportado polo vaivm espacial
Discovery em janeiro de 1992), STI-90 (denominaom da escala de temperaturas estabele-
cida polo Comit Internacional de Pesos e Medidas em 1990), etc.

SIGLAS
180. Umha sigla umha abreviaom, normalmente de um termo composto (con-
tnuo ou descontnuo) ou de umha locuom de uso corrente e especfico, que consta de
todas ou parte das letras iniciais (ou conjuntos de letras ou slabas iniciais) do enunciado,
as quais formam umha amlgama de sinais com um nico significado. Contrariamente s
abreviaturas e smbolos, que costumam apresentar interesse apenas para a lngua escrita,
as siglas som umha realidade tanto fnica como grfica, ao ponto de algumhas sobre-
todo as de fcil leitura terem vindo a substituir virtualmente o correspondente termo na
sua forma desenvolvida.
Modernamente, as siglas som escritas sem pontos nem espaos de separaom entre as
suas letras504. A linguagem cientfica atual fai um largo emprego das siglas no quadro de
umha tendncia para umha comunicaom internacional simples e codificada.
500
Observe-se que os smbolos constitudos pola primeira ou primeiras letras de um apelido aparecem, logica-
mente, com maiscula inicial: S (siemens, unidade de condutncia, de W. von Siemens), Pa (pascal, unidade de
pressom, de B. Pascal).
501
Unidade de massa (cuja denominaom se baseia no apelido do cientista ingls John Dalton) utilizada em
Bioqumica como equivalente da unidade unificada de massa atmica. A unidade unificada de massa atmica
(smbolo: u) corresponde antiga u.m.a. e equivale a 1/12 da massa de um tomo livre de carbono-12, ou seja,
1 u = 1,66054 1027 kg (cf. Navarro, 2000: s.v. molecular weight).
502
Embora o texto aparea escrito com letras maisculas, os smbolos mantenhem a sua prpria grafia; por ex -
emplo: O VULCM ETNA TEM 3279 m DE ALTURA.
503
Observe-se que na linguagem tcnico-cientfica abundam termos, abreviados ou nom, que incorporam le-
tras ou algarismos de valor simblico e nomenclatural. Exemplos: anti-g (AERON.), -metilpirrole, -D-glicose, Z-
bosom-Z, 1-heptanol (QUM. ORG.), protena p53. Alis, existem nmeros simblicos que som letras, como o n-
mero pi (gr. em Geometria), nmero i (lgebra), nmero e (Anlise; smbolo criado por Euler em 1748), n-
mero fi (gr. ), etc.
504
Segundo umha convenom atual, toda a abreviaom que se escreve com pontos nom sigla, mas abreviatu-
ra.
23. ABREVIAOM OU REDUOM - 263

Do ponto de vista da lngua oral, existem dous tipos de siglas: as soletrveis ou conso-
nnticas e as integradas ou silbicas.

180.1. Siglas soletrveis (ou consonnticas)


Som aquelas siglas que, para serem lidas, requerem a pronncia de cada letra separa-
damente (isto , cumpre soletr-las). Vejamos alguns exemplos:

SIGLA PRONNCIA SIGNIFICADO

ADN d ene cido desoxirribonucleico


DDT d d t diclorodifeniltricloroetano
LSD ele esse d al. Lysergsuredithylamid (dietilamida do cido li-
srgico)
TNT t ene t trinitrotolueno

Mais exemplos: AZT (azidotimidina, FARM.), BCG (bacilo de Calmette-Gurin), cgs (cent-
metro-grama-segundo), CFC (clorofluorcarboneto(s); v. 158), DVD (ingl. digital versatile disc
ou digital video disc disco digital polivalente ou disco de vdeo digital), HDL (ingl. high den-
sity lipoprotein lipoprotena de alta densidade), MKSA (metro-k(qu)ilograma-segundo-am-
pere), OCR (ingl. optical character recognition reconhecimento ptico de carateres), teoria
BCS (teoria proposta por John Bardeen, Leon N. Cooper e John R. Schrieffer para explicar
o fenmeno da supercondutividade), UHF (ingl. ultrahigh frequency freqncia ultra-alta), UV
(ultravioleta), VGA (ingl. video graphics adapter adaptador de grficos de vdeo), VHF (ingl.
very high frequency freqncia muito alta), WWW (ingl. world wide web teia (de aranha) ou
rede de mbito mundial, sistema de comunicaom informtico, a Internet).
Por vezes, as siglas soletrveis podem dar origem a alfnimos (cf. Martnez de Sousa,
1993: 50). Um alfnimo um termo formado mediante a justaposiom do nome das letras
iniciais de umha denominaom. Exemplo: beceg (de BCG, bacilo de Calmette-Gurin).

180.2. Siglas integradas (ou silbicas)


Siglas integradas ou silbicas som aquelas cujas letras constituem umha palavra pro-
nuncivel de modo integrado. Elas representam umha etapa mais avanada na adoom
das siglas como unidades lexicais plenamente articuladas (da que algumhas destas siglas
se escrevam freqentemente com letras minsculas e com adaptaom grfica acentual
, e que alguns autores prefiram denomin-las siglnimos). Vejamos alguns exemplos:

SIGLA PRONNCIA SIGNIFICADO

DIU [du] dispositivo intrauterino


264 - 23. ABREVIAOM OU REDUOM

dopa [dpa] ingl. dihydroxyphenylalanine (di-hidroxifenilalanina)


lser505 [lser] ingl. light amplification by stimulated emission of radiation
(amplificaom da luz por emissom estimulada de radi-
aom)
mser [mser] ingl. microwave amplification by stimulated emission of radia-
tion (amplificaom de micro-ondas por emissom estimu-
lada de radiaom)
UCI [uc]506 Unidade de Cuidados Intensivos

181. Quanto constituiom grfica das siglas, pode estabelecer-se a seguinte classi-
ficaom:

181.1. Siglas formadas pola primeira letra dos elementos do termo sintagmtico
ainda que nom necessariamente de cada um, e tendo em conta que, em geral, as partculas
gramaticais (artigos, conjunons, preposions) nom figuram representadas na sigla se
nom o exigir a pronncia ou a eufonia507. Exemplos:

BASIC ingl. Beginners All-Purpose Symbolic Instruction Code


CERN fr. Conseil Europen pour la Recherche Nuclaire
ELISA ingl. enzyme-linked immunosorbent assay508
ENSO ingl. El Nio Southern Oscillation
SEM ingl. scanning electron microscope
microscpio eletrnico de varrimento
SI Sistema Internacional
UI unidade internacional

505
As siglas silbicas que, como lser e mser, som emprestadas do ingls normalmente adotam em Portugal e
no Brasil a grafia original (sem acrscimo de acentos: laser, maser) e umha fontica que tende para imitar a pro-
nncia original (respetivamente, [lez] e [mez]). Embora nom rejeitemos totalmente este proceder (pois
tambm aceitamos formas como laser e maser), julgamos prefervel para a Galiza efetuar nestes casos umha
adaptaom fnica e grfica que naturalize plenamente a sigla emprestada no sistema recetor.
506
Como se observa nesta coluna da Tabela, a prosdia das siglas silbicas autctones e traduzidas ajusta-se
em galego-portugus ao padrom de acentos grficos da correspondente unidade, o que acarreta que, por ex-
emplo, siglas como UCI, ovni e ONU, em contraste com o que acontece em castelhano, sejam de pronncia
aguda.
507
Normalmente, a sigla combina apenas a letra inicial dos elementos lexicais da unidade lingstica que repre -
senta, enquanto que a seleom das letras que a formam nom responde a qualquer regra estabelecida. Um ter -
mo costuma considerar-se sigla quando consta ao menos de duas letras. Os estudos de contagem de siglas que
atendem ao nmero de letras que as integram dam a seguinte ordem, de maior a menor freqncia: de trs le -
tras, de quatro, de cinco, de duas, de seis e de sete.
508
Teste ELISA ou elisa: enzimoimunoanlise de adsorom.
23. ABREVIAOM OU REDUOM - 265

181.2. Siglas constitudas quer por grupos de letras iniciais (e, por vezes, tambm fi-
nais) dos elementos do termo sintagmtico embora nom necessariamente de todos
eles, quer constitudas ao mesmo tempo por grupos de letras e letras iniciais ou finais
ss. Exemplos:

bit ingl. binary digit


quasar ingl. quasi-stellar radio source
nife nquel-ferro

Estas siglas, formadas por grupos de letras ou slabas das diversas partes que integram
o termo sintagmtico, recebem com propriedade o nome de acrnimos ou siglas acron-
micas (sobre os acrnimos trata o prximo 183).

182. Segundo a lngua de origem, pode falar-se de trs tipos de siglas: siglas galego-
portuguesas de criaom prpria, siglas traduzidas de umha outra lngua e siglas que som
emprstimos. Vejamo-lo pormenorizadamente a seguir.

182.1. Siglas galego-portuguesas


Em primeiro lugar, consideramos as siglas galego-portuguesas de criaom prpria,
que costumam fazer referncia a organismos, instituions, etc., do pas (ou comunidade
lingstica). Exemplos:

ADEGA Associaom para a Defesa Ecolgica da Galiza


AGAL Associaom Galega da Lngua
SERGAS Servio Galego da Sade
SGHN Sociedade Galega de Histria Natural
USC Universidade de Santiago de Compostela
UTAD Universidade de Trs-os-Montes e Alto Douro

182.2. Siglas traduzidas


Em segundo lugar, podemos considerar as siglas que from traduzidas de umha outra
lngua. Se bem que na linguagem cientfica se registe umha tendncia para respeitar as si-
glas conforme a sua estrutura na lngua original (em benefcio da universalidade da comu-
nicaom), algumhas delas provavelmente por terem sido largamente divulgadas alm
do mbito estritamente cientfico from traduzidas ou assimiladas a partir de outra
lngua que previamente as adotara. Exemplos:

ADN cido desoxirribonucleico (do ingl. DNA: deoxyribonucleic acid)


ARN
509
cido ribonucleico (do ingl. RNA: ribonucleic acid)

509
Na bibliografia freqente deparar-se com as siglas nom adaptadas DNA e RNA, em vez das formas traduzidas
ADN e ARN. No entanto, pensamos que, em benefcio da naturalizaom, deve dar-se prioridade a estas ltimas.
266 - 23. ABREVIAOM OU REDUOM

OVNI
510
objeto voador nom identificado
(do ingl. UFO: unidentified flying object)511
RMN ressonncia magntica nuclear
(do ingl. NMR: nuclear magnetic resonance)
SIDA ou sida sndrome (ou sndroma) da imunodeficincia adquirida
(do ingl. AIDS: acquired immunodeficiency syndrome)512
TAC tomografia axial comput(ad)orizada
(do ingl. CAT: computerized axial tomography)513

182.3. Siglas emprestadas


Em terceiro lugar, existem siglas que som emprstimos, isto , siglas que nom from
cunhadas em galego-portugus nem from traduzidas ou adaptadas para este idioma a
partir de outra lngua, antes elas som incorporadas na sua forma original. Em geral, as siglas
que designam instituions cientficas nom costumam adaptar-se, mas sim aquelas que re-
metem para conceitos cientficos correntes514. Exemplos de siglas emprestadas (do ingls e
do alemm) que representam instituions de interesse tcnico-cientfico som:

DIN al. Deutsche Industrie Norm (Norma Industrial Alem)


FDA ingl. Food and Drug Administration (Departamento Federal
[Estado-unidense] de Alimentos e Medicamentos)
ICZN ingl. International Commission on Zoological Nomenclature
(Comissom Internacional sobre Nomenclatura Zoolgica)
ISO ingl. International Organization for Standardization
(Organizaom Internacional para a Padronizaom)
NASA ingl. National Aeronautics and Space Administration
(Departamento Nacional [dos EUA] de Aeronutica
e Astronutica)
UNESCO ingl. United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization
(Organizaom das Naons Unidas para a Educaom,
a Cincia e a Cultura)

510
No Brasil, vni, variante prosdica tambm aceitvel em galego.
511
Da sigla inglesa derivam os termos galegos ufologista, uflogo e Ufologia.
512
No Brasil, AIDS ou aids. A sida causada polo VIH (vrus da imunodeficincia humana; ingl. HIV).
513
Como explica Navarro (2005: s.v. computerized axial tomography) em relaom ao castelhano, tambm em
galego-portugus umha denominaom mais correta desta tcnica radiolgica tomodensitometria ou radioto-
mografia informtica.
514
Para umha lista de siglas internacionais, cf. Murith (1982) ou Martnez de Sousa (1984). Os interessados
nas siglas (e outros aspetos lingsticos) de uso em Medicina podem consultar Puerta Lpez-Cozar e Mauri
Ms (1995).
23. ABREVIAOM OU REDUOM - 267

Siglas emprestadas que representam conceitos tcnico-cientficos:

ACTH ingl. adrenocorticotrophic hormone (hormona adrenocorticotrfica)


ATP ingl. adenosine triphosphate (trifosfato de adenosina)
CAM ingl. Crassulacean acid metabolism (metabolismo cido das crassulceas)
OCR ingl. optical character recognition (reconhecimento ptico de carateres)
SCUBA ingl. self-contained underwater breathing apparatus515

ACRNIMOS
183. Como se viu anteriormente, as siglas constitudas por grupos de letras ou slabas,
iniciais ou finais, das diversas partes que integram um termo composto ou sintagma,
sempre pronunciveis de modo silbico como siglas integradas, recebem o nome de
siglas acronmicas ou acrnimos (do gr. extremo; p. ex., ALGOL = ingl. algorithmic ori-
ented language). Numha conceom mais ampla, um acrnimo pode ser umha palavra, e
nom necessariamente umha sigla, no sentido de que, por vezes, o acrnimo nom repre-
senta qualquer unidade lexical complexa consagrada e surge pola soma de duas palavras
avulsas que nom formam sintagma (alguns autores preferem falar, nestes casos, de formas
contratas), como, p. ex., sima < silcio + magnsio, sial < silcio + alumnio, etc. Do ponto de
vista da sua origem e constituiom, os acrnimos (em sentido lato), podem classificar-se
em dous grupos:

183.1. Acrnimos formados por apcope (v. 186.3) do primeiro elemento e afrese
(v. 186.1) do segundo516. Exemplos:

avinica aviaom + eletrnica


binica biologia + eletrnica
ster al. Essigther: ter actico
positrom positivo + eletrom517
pulsar ingl. pulsating star: estrela pulsante

Mais exemplos: celofane [m] (fr. cellophane: cellulose + -o- + diaphane), colfago (coli, de
Escherichia coli + fago, de bacterifago), didmio (mistura de praseodmio e neodmio, QUM.
INORG.), endorfina (endo- + morfina < ingl. endogenous morphine), informtica (informaom
+ automtica), spala (lat. separare + ptala < gr. folha), teflon (ingl. tetrafluoro-
515
Scuba-diving: mergulho com aparelho autnomo de respiraom subaqutica (com escafandro).
516
Raramente, ao revs, isto , por afrese do primeiro elemento e apcope do segundo elemento: tergal (< po-
lister gauls).
517
E ciclotrom, ignitrom, negatrom, vapotrom, etc; betatrom, em troca, nom propriamente acrnimo, porque
beta palavra nom encurtada. Do mesmo modo, vocbulos como tolueno (tolu + benzeno) e cosseno (< lat. ci-
ent. complementi sinus < cosinus) som termos compostos, respetivamente, sincopado e apocopado, j que se
prefere nom falar em acrnimo quando um dos elementos do neologismo formado nom sofre qualquer tipo
de abreviaom.
268 - 23. ABREVIAOM OU REDUOM

ethylene + -on), testosterona (ingl. testosterone: testis-o-sterol-hormone), transstor (ingl.


transfer + resistor), transcetor518 (ingl. transmissor + receptor).

183.2. Acrnimos formados unicamente por apcope dos elementos do termo com-
posto. Exemplos:

aldedo lcool desidrogenado + -o


buna butadieno + natrom
INTELSAT ingl. International Telecommunications Satellite Consortium
parsec519 lat. parallaxis paralaxe + secundi de um segundo
radar ingl. radio detecting and ranging
sonar ingl. sound navigation and ranging

Mais exemplos: amonal (amnio + alumnio), anfetamina (< ingl. amphetamine: alpha
+ methyl + phenyl + ethyl +-amine), gasolina (< gs + leo + -ina), ladar (laser detection and
ranging deteom e seguimento por meio do lser), lanolina (lat. lana l + oleum + -ina),
mercaptana (lat. corpus mercurium captans corpo que capta o mercrio + -a), Meteosat
(meteorologia + satlite), modem (ingl. modulator-demodulator), napalm (QUM.; ingl.
naphthene nafteno + palmitate, palmitato), pxel (Pt.+Br. pixel)520, telex (ingl. teleprinter +
exchange), vaselina (al. Wasser gua + gr. leo + -ina), warfarina (Wisconsin Alu-
mini Research Foundation + a + -ina, QUM. ORG./FARM.).

184. Umha variante dos acrnimos som os anagramas. Um anagrama um termo


formado pola leitura inversa ou transposiom das letras de outro termo. Este procedi-
mento utiliza-se na formaom de certos tecnicismos: elgico (cido) (ellag, anagrama do fr.
gall galha), ozalide (ozalid, anagrama de diazol), etc.
No campo da Zoologia recorre-se ocasionalmente ao anagrama para formar nomes
cientficos: Milax (de Limax, gnero de lesmas-terrestres), Dacelo (de Alcedo, gnero de pi-
ca-peixes), Panulirus (de Palinurus, gnero de lagostas), etc.
Paralelamente aos anagramas, existem os derivados por associaom, como linfa (lat.
lympha gua < gr. deusa das guas, com a troca de n por l).

518
Tambm denominado transrecetor, trata-se de um aparelho, polo geral porttil, que a combinaom de um
transmissor e de um recetor de rdio, popularmente conhecido polo anglicismo walkie-talkie (ocasionalmente
adaptado em emissor-recetor porttil).
519
Parsec: Unidade astronmica equivalente distncia de umha estrela cuja paralaxe seja de um segundo, e
correspondente a 3,26 anos-luz.
520
Martnez de Sousa (1993: 39) refere-se ao denominado acrnimo fontico, que define como aquele acrni-
mo cuya grafa se compone, totalmente o en parte, de un grafismo de origen fontico e que exemplifica com
o termo cast. pxel: pronunciacin inglesa de picture element (elemento de imagen), en un ordenador: me-
nor elemento en que se puede descomponer una imagen en una pantalla de ordenador..
23. ABREVIAOM OU REDUOM - 269

ASPETOS MORFOSSEMNTICOS DA SIGLAOM


185. A respeito da siglaom ou processo de formaom das siglas, podem conside-
rar-se os seguintes trs pontos relativos sua forma e significado:

a) Variaom das siglas


Nesta rubrica compreendem-se casos especiais de siglaom por:

reduom extrema a umha letra de cada um dos componentes de um macrotermo: (sndrome de) CREST
(C: calcinose subcutnea; R: fenmeno de Raynaud; E: disfunom esofgica; S: ingl. sclerodactyly; T:
teleangiectasia);

homonmia entre siglas: acontece, por exemplo, entre rem (roentgen equivalent man) e REM (rapid eye
movements), ou com rad, que simultaneamente sigla (radiation absorbed dose dose de radiaom ab-
sorvida) e smbolo (de radiano, unidade de ngulo plano).

b) Plural das siglas


Se nom se lexicalizarem por completo, (p. ex., lser pl. lseres), as siglas nom adotam
marca de plural, exceto o artigo: o ADN pl. os ADN (anglicismo desaconselhvel: *os
ADNs) .
521

c) Derivaom e composiom
As siglas, especialmente as de regime integrvel, podem originar termos derivados.
Assim, SIDA, ou j sida, d lugar a derivados como sidtico doente de sida522.
s vezes, o termo desenvolvido porta um qualificativo especfico que fica refletido na
sigla pola incorporaom da letra minscula inicial deste determinante. Exemplos:

ARNm cido ribonucleico mensageiro


AMPc monofosfato de adenosina cclico

Um sufixo ou um termo podem juntar-se s siglas. o caso das denominaons das en-
zimas: ATPase (adenosina-trifosfatase), ATP-sintetase, ARN-polimerase (= polimerase do ARN), ARN-
replicase (= replicase do ARN), etc. Trata-se, como se v, de termos heterogneos especiais,
compostos por umha parte sglica e umha parte assglica 523. Um caso semelhante a este das
521
Em galego-portugus nom som freqentes, como em castelhano, as siglas que marcam o plural por duplica-
om de algumha letra. Assim, abreviaom castelhana EE.UU., empregada em referncia aos Estados Unidos da
Amrica, corresponde a galego-portuguesa EUA, mais fiel, alis, denominaom oficial desse pas.
522
Embora nom tenhamos at agora registado o termo sidtico no galego-portugus de Portugal nem no da
Galiza, propomo-lo aqui como neologismo necessrio e de morfologia anloga do termo equivalente, mas es-
trangeirizante, aidtico (< aids), registado no galego-portugus do Brasil. Alis, sidtico parece mais recomend-
vel que sidoso (termo decalcado do espanhol) porque esta ltima forma interferiria com o galego idoso pessoa
de idade avanada e porque sidtico segue padrons morfolgicos manifestos na designaom dos doentes dou-
tras afeons (como diabetes ==> diabtico).
523
De modo semelhante, o termo recetor GABArgico (com a sigla GABA de cido -aminobutrico).
270 - 23. ABREVIAOM OU REDUOM

enzimas o da denominaom de alguns vrus, como papovavrus (onde o formante pa-


pova- o acrnimo dos prottipos virais: papiloma, polioma e vacuolizante) ou reovrus
(em que o formante reo- o elemento sglico de respiratory enteric orphan).
Noutras ocasions, recorre-se composiom (ou subordinaom) de duas siglas,
unidas mediante um hfen ou, no caso de siglas ultracompostas, mediante umha barra (/).
Vejamos alguns exemplos:

CD-ROM ingl. compact disc-read only memory


GH-RH ingl. growth hormone-releasing hormone
(hormona libertadora da hormona do crescimento)
LH/FSH-RH ingl. luteinizing hormone/follicle-stimulating
hormone-releasing hormone
(hormona libertadora da hormona luteinizante e
da hormona estimuladora do folculo)

PALAVRAS TRUNCADAS
186. Outra modalidade de braquigrafia som as palavras truncadas ou encurtadas, que
surgem por amputaom de umha ou mais slabas (iniciais, mdias ou finais) de um termo
composto contnuo (nom descontnuo ou sintagmtico como nos acrnimos). Esta
ablaom silbica costuma comear na lngua oral e termina por se refletir na escrita. Regis-
tam-se palavras truncadas por afrese, por sncope e por apcope.

186.1. Afrese
A afrese (termo proveniente do gr. - supressom) a perda silbica que tem
lugar no comeo de umha palavra ou termo, mantendo-se o resto. um procedimento de
formaom lexical pouco caraterstico da linguagem cientfica.
Exemplos: aldol (< acetaldol), butirina (< tributirina), cetose (< acidocetose), fago (< bac-
terifago), fax (< telefax), ftalena (< naftalena), ftlico (< naftlico), glia (< neurglia), qui-
nona (< benzoquinona), telefax ou telefac-smile (< ingl. telefacsimile transmission trans-
missom de um fac-smile distncia; tb. telecopiadora ou telecpia).

186.2. Sncope
A sncope ou haplologia (termos provenientes do gr. - corte e de sin-
gelo + palavra) consiste na simplificaom interna e silbica da estrutura de um
termo por reduom de unidades articulatrias semelhantes ou repetidas. Os termos sinco-
pados costumam coexistir na linguagem cientfica com os seus sinnimos nom reduzidos
internamente, mas, por vezes, estes som raros e predominam claramente as formas simpli-
ficadas524.
524
Contrariamente ao castelhano, o galego nom apresenta sncope no termo deglutiom, de deglutir (cf. cast. de-
glucin). O caso do termo galego lubrificante (e lubrificar; p. ex., leo lubrificante), face ao castelhano lubricante,
diferente, pois lubricante mais etimolgico e lubrificante surge em galego por epntese (acrscimo) da slaba
23. ABREVIAOM OU REDUOM - 271

Exemplos: alcometro (< alcoolmetro), alergnio ou alrgeno (< alergognio), andro-


mdeo (< andromeddeo), carbazida (< carbo-hidrazida), carbo-hemoglobina (< carbamino-
hemoglobina), clorofluorcarboneto (< clorofluor-hidrocarboneto), diplonte (< diplobionte), en-
dorfina (< endomorfina), faglise (< fagocitlise), fosfina (< fosfamina), gonozoide (< gonozo-
oide), haleto (< halogeneto), haplonte (< haplobionte), hemopoese (< hematopoese), leuco-
penia (< leucocitopenia), linfopenia (< linfocitopenia), polissoma (< polirribossoma), sin-
tase (< sintetase), sulfeto (< sulfureto; v. 157)525.

186.3. Apcope
A apcope (vocbulo proveniente do gr. - abscisom) consiste na amputaom
da parte final de um termo. Trata-se de um procedimento lexical bastante freqente na lin-
guagem cientfica. Normalmente, o significado do termo apocopado coincide com o do
termo pleno, mas, por vezes, aquele especializa-se e adquire um outro valor semntico526.
Exemplos: alelo (< alelomorfo), autogiro (< autogirptero)527, dine (apcope a partir do
timo grego fora), estreo (< estereofnico), farad (< faraday), foto (< fotografia),
gel (< gelatina), magneto (< [mquina] magnetoeltrica), mole (< molcula), otorrino (< otorri-
nolaringologista), plasto (< plastdio), quilo (< quilograma), rdio (< radiofonia), servo (< ser-
vossistema, servofreio, etc.), sol (< lat. solutum), spin (< ingl. spinning moment momento de ro-
taom), zoo (< zoolgico).

ELIPSE
187. A elipse (do gr. ausncia) consiste na supressom de algum elemento de
um sintagma, de um termo composto descontnuo ou de um termo contnuo formado
pola associaom de palavras. O fenmeno da elipse pode encarar-se no contexto da lin-
guagem tcnico-cientfica sob duas pticas: como (importante) recurso braquigrfico dis-
cursivo destinado a economizar espao textual (perspetiva sincrnica), por um lado, e
como fonte de criaom lexical (perspetiva diacrnica), por outro lado.
Do primeiro ponto de vista citado, a elipse traduz-se na eliminaom de um ou vrios
elementos normalmente de natureza determinativa de um termo composto descon-
tnuo previamente enunciado no texto na sua forma plena, de maneira a conservar-se uni-
camente o elemento nuclear do composto, que age como equivalente semntico do con-
junto (na qualidade de hipernimo). O funcionamento da elipse , pois, anafrico e de-

-if- a partir do timo.


525
*Nocice(p)tor e *proprioce(p)tor, termos ocasionalmente registados na literatura cientfica galego-portugue-
sa, poderiam considerar-se tambm formas sincopadas de, respetivamente, nocirrecetor e propriorrecetor, mas
prefervel rejeitar estes vocbulos simplificados como anglicismos desnecessrios e termos discordantes
numha srie terminolgica regular (a das denominaons de recetores sensoriais de estmulos: barorrecetor, fo-
norrecetor, fotorrecetor, quimiorrecetor, reorrecetor, tangorrecetor, termorrecetor, etc.).
526
As formas apocopadas podem corresponder tambm a um registo mais baixo coloquial at que as
respetivas formas plenas (cf. quilo quilograma). Assim acontece, p. ex., com os termos ingleses maths (<
mathematics), lab (< laboratory), vet (< veterinarian), vib (< vibration), etc.
527
Aeronave criada por Juan de la Cierva (18961936, engenheiro e aviador espanhol).
272 - 23. ABREVIAOM OU REDUOM

pende muito do contexto, gozando, portanto, de menos independncia que outros tipos
de braquigrafia. Exemplo:

a junta da coberta posterior da caixa de mudanas ==> a junta da coberta ==> a junta

De um ponto de vista neolgico e diacrnico, elipse pode reportar-se a instauraom


de certos termos de interesse cientfico que surgem por simplificaom de um timo com-
plexo528: a cascavel (< cobra-cascavel), cidreira labiada Melissa officinalis (< erva-cidreira; sin.
citronela, melissa [s.s.]; cf. cidreira rutcea Citrus medica), a clica (< dor clica dor do
clon; cf. cast. el clico), duodeno (< lat. duodenu digitorum [intestino] de doze dedos),
galgo (< lat. cane gallicu cam gauls), jacto (< aviom a jacto; cf. ingl. jet (plane)), ma (< lat.
mala matiana mas de Mcio), reto (< lat. rectum intestinum intestino reto), a tnica (<
gua tnica), etc.

528
Veja tambm, sobre a elipse que acompanha a conversom de um nome prprio em nome comum, 64.4-a.
24. OUTROS PROCEDIMENTOS
DA NEOLOGIA DE FORMA
188. Depois de termos visto, dentro da neologia de forma, a criaom de palavras me-
diante derivaom, mediante composiom e mediante abreviaom, consideremos agora as
palavras de interesse cientfico surgidas polos procedimentos da onomatopeia, da analogia e
da designaom livre.

TERMOS ONOMATOPEICOS
189. As palavras ou termos onomatopeicos som os formados por imitaom de sons
naturais. Trata-se de vocbulos freqentes no lxico cientfico popular e, sobretodo, na de-
signaom de seres vivos. Vejamos a seguir alguns termos onomatopeicos classificados em
duas secons: 1) termos onomatopeicos que designam animais, 2) termos onomato-
peicos que designam sons ou fenmenos a eles associados.

189.1. Termos onomatopeicos designativos de animais


Estas denominaons baseiam-se no som emitido polo correspondente animal. A
origem destes termos pode estar no latim ou no prprio galego-portugus (cf. Ferreiro,
1997: 246-249). Exemplos:
cigarra (lat. vulgar cicala < lat. clssico cicada, do rudo produzido por este inseto), co-
ruja (cf. lat. noctua), cuco (lat. cuculus, do canto da ave), gralha (lat. gracula), grilo (lat.
gryllus), grou (lat. grus gruis), marmota (fr. marmotte529), morsa (provavelmente do finlands
morsu, grito deste animal), paspalhs (var. popular de codorniz), pimpim (var. popular de
tentilhom), rato e ratazana (lat. rattus ratta, provavelmente do rudo que fai o rato ou a rata-
zana ao roer), rola (lat. turture), etc.530

189.2. Termos onomatopeicos designativos de sons


ou fenmenos a eles associados
a) Verbos (da lngua comum) que designam a emissom do som caraterstico de um
animal: balar (a ovelha ou o anho), barrir (o elefante), bramir (umha fera), cacarejar (a
galinha), chiar (umha ave), coaxar (a r e o sapo), crocitar ou gralhar (o corvo, a gralha),
miar ou mianhar (o gato), ornear (o asno), ouvear (o cam, o lobo; Pt.+Br. uivar), piar (o
pxaro, o pito), rinchar (o cavalo), rugir (o leom), urrar (o home, umha fera), etc.

b) Outros verbos (da lngua comum) em cuja base se acha a onomatopeia de um som:
arrotar e eructar (lat. eructare), aturujar, bufar, chocar, chuchar e chupar, fungar, gaguejar,
gargalhar, impar (sin. soluar; cf. mpar), tatejar, topar, etc.

529
Do timo latino mus montis ratazana da montanha.
530
A palavra catatua ou cacatua (certa espcie de papagaio), apesar da sua aparncia, nom onomatopeica: se-
gundo alguns autores, provm do malaio kaka pai + tuwa velho, e segundo outros autores, do malaio kaka-
tuwa tenazes (em alusom ao bico).

273
274 - 24. OUTROS PROCEDIMENTOSDA NEOLOGIA DE FORMA

c) Substantivos e adjetivos especializados


Do campo da Medicina: borborigmo (gr. rumor surdo nos intestinos <
fazer rudo as tripas), clique (ingl. click rudo seco e metlico), eructaom (lat. eruc-
tare), garganta (do radical onomatopeico garg-; sin. popular: gorja; cf. lat. gurges, guttur), gargarejo
(lat. gargarismus), gutural (lat. guttur garganta ou gorja), etc.
Dos campos da Fsica, da Qumica e da Informtica: bang (em Big Bang ou Grande Explosom),
clicar (INFORM.), flash, pipeta (< pipa < lat. pipare piar), etc.

TERMOS SURGIDOS POR ANALOGIA


190. A imitaom da estrutura formal (analogia) de vocbulos j existentes (na lngua
comum) explica a criaom de alguns neologismos que constituem termos de especiali-
dade. Assim, no campo da Informtica, o termo software foi cunhado (em ingls)531, para
designar o conjunto de programas e sistemas operacionais com que trabalham os compu-
tadores, por analogia e contraste com hardware, palavra inglesa da lngua comum que sig-
nifica quinquilharia, ferragens (por sua vez, a voz hardware fora transferida para o campo
da Informtica com o significado de conjunto de dispositivos e aparelhos informticos
[redefiniom]). Posteriormente, por imitaom da estrutura da voz software, crirom-se al-
guns outros termos informticos, como freeware conjunto de programas informticos si-
tuados na Internet e oferecidos gratuitamente ao utente, groupware sistema informtico
que auxilia grupos de pessoas envolvidas em tarefas comuns e que fornece interface para
um ambiente compartilhado (sin. software colaborativo), shareware conjunto de pro-
gramas informticos postos na Internet disposiom do pblico durante um tempo limi-
tado, etc.532

DESIGNAOM LIVRE
191. Nalgumhas ocasions, a formaom de termos para denominar novos conceitos
nom se baseia em nengum dos procedimentos neolgicos estudados anteriormente, pois,
antes, o especialista, levado pola sua imaginaom, cunha e adota termos de diversa moti-
vaom seguindo padrons formais mais livres que os da composiom ou derivaom. Como
exemplo de designaom livre, pode citar-se o caso de quark, denominaom aplicada polo f-
sico estado-unidense Murray Gell-Mann a certas partculas da matria, e a qual foi ex-
trada, como palavra inventada por James Joyce533, do romance Finnegans Wake (1939).

531
Anglicismo aceitado por inmeros idiomas, com inclusom do galego-portugus (que tambm conhece su-
porte lgico), mas com exclusom do francs, que opta decididamente polo termo autctone logiciel.
532
Um outro exemplo de termo criado por analogia vxel, constitudo por imitaom de pxel, e que denota
em Medicina o volume de tecido representado por um pxel em TAC (mdia da absorom).
533
A partir de question mark sinal de interrogaom. A palavra aparece na frase three quarks for Muster
Mark.
PARTE IV
ASPETOS SEMNTICOS
DO LXICO CIENTFICO
blankblank
25. ASPETOS SEMNTICOS DA FORMAOM
DO LXICO CIENTFICO
192. Depois de termos visto os aspetos prosdicos e ortogrficos na segunda parte
e os morfolgicos na terceira parte da terminologia cientfica, nas seguintes sec-
ons da quarta parte da presente monografia consideramos diversos assuntos atinentes ao
significado das unidades lexicais que se revelam de interesse para as Cincias Naturais.
Para comear, vejamos, neste captulo introdutrio, alguns pontos gerais a propsito
da significaom dos termos. Posteriormente, em captulos sucessivos, analisaremos a ho-
monmia, a sinonmia, a paronmia, a antonmia e dedicaremos um ltimo captulo a enun-
ciar dvidas e interferncias lexicossemnticas.

PRECISOM E PROPRIEDADE
193. Como j se dixo na primeira parte da monografia, a sistematizaom nocional
exige da linguagem cientfica o carter da precisom, ou seja, a mxima biunivocidade pos-
svel no estabelecimento de correspondncias entre os elementos de um conjunto de con-
ceitos e os de um conjunto de denominaons, de modo que a cada elemento de um con-
junto corresponda um nico elemento do outro. Isto, naturalmente, um ideal para o qual
se tende e, de facto, as lnguas especializadas estm ainda longe de atingir tal monorreferen-
cialidade.
Compreendendo-o como umha lngua especializada (ou como diversas microlnguas
especializadas), o galego cientfico h de apresentar a caraterstica da propriedade, isto ,
convm que disponha de um lxico prprio, especfico, sem ter de se contentar com pala-
vras genricas. Perante este ideal, cumpre, porm, fazer as seguintes observaons:

a) Em primeiro lugar, deve lembrar-se que nem todas as lnguas de especialidade da


Cincia e da Tcnica apresentam um grau de formalidade idntico, de modo que
existem certos ramos cientficos de constituiom recente (como a Gentica ou a Cos-
monutica) que possuem um lxico mais especfico ou idiossincrtico que outros, e
outros que gozam de umha tradiom de cultivo mais longa e umha aplicabilidade mais
continuada, como a Fsica ou qualquer ramo tradicional da Engenharia.

b) Em segundo lugar, cumpre ter presente que as cincias mais ligadas ao meio
(como, p. ex., a Botnica e a Ornitologia) disponhem de um lxico que em boa parte se
imbrica com o da lngua comum prpria de cada idioma (denominaons vernculas
dos seres vivos, p. ex.), de modo que ele se revela menos universalizvel que o de outras
disciplinas.

c) Em terceiro lugar, convm nom esquecer que a lngua tem sempre um valor metaf-
rico, convencional, e que, portanto, nom se pode estabelecer umha fronteira estrita
entre os elementos lexicais comummente usados na linguagem geral e os termos espe-
cializados, tratando-se, como se trata, de um contnuo lingstico em que se dam trans-
vasamentos mtuos de unidades lexicais (v. 63: redefiniom). Assim, nom deve ad-
mirar que se faga uso na lngua comum de termos cientficos com um significado

277
278 - 25. ASPETOS SEMNTICOS DA FORMAOMDO LXICO CIENTFICO

menos preciso do que apresentam num contexto especializado, nem que, ao invs, de-
terminadas palavras da lngua geral especializem o seu significado ao serem utilizadas
na comunicaom cientfica (como se ver na secom seguinte).

d) Finalmente, o maior ou menor grau de precisom e propriedade tambm est de-


pendente dos pontos seguintes:

O contexto de uso (segundo, p. ex., que o canal de comunicaom seja escrito, oral ou meramente
visual);
A situaom comunicativa concreta (investigaom, docncia, divulgaom, jornalismo);
O propsito comunicativo ou teor funcional (plasmado no tipo ou gnero textual e na modalidade
retrica, como anlise, argumentaom, avaliaom, etc.).

LAXIDOM NOCIONAL
194. Muitos termos da lngua cientfica som correntemente usados na lngua comum
com um sentido laxo, figurado ou metafrico, o que constitui umha das variantes da neo-
logia de significado (v. cap. 18). Vejamos alguns exemplos:
Num sentido laxo, por exemplo, usado o termo zoolgico inseto na lngua comum,
pois nesta, alm de significar, como na especializada, animal invertebrado dotado de seis
patas, freqentemente compreende tambm artrpodes como as aranhas e as centopeias
534
.
Os adjetivos frentico e histrico provenhem, respetivamente, dos termos frenesi(m) e
histeria, os quais estm dotados na linguagem cientfica de significados bem determinados:
os psiclogos denominam frenesi(m) o estado de exaltaom ou excitaom extrema da
pessoa, enquanto os psiquiatras crismam de histeria a neurose complexa que nom so-
mente altera o curso normal dos processos psquicos, como tambm causa de distrbios
motores, sensoriais, digestivos, etc. Ora, apesar de tais significados, produz-se na lngua
comum umha extensom do uso, ou um uso figurado, que permite utilizar expressons como
aplausos frenticos, entusiasmo frentico, dana frentica, opiniom histrica, etc.
Podemos apreciar na lngua comum o uso num sentido metafrico de termos de especi-
alidade em casos como o de estilo alambicado, fala alambicada, em que o verbo alambicar,
em vez do seu sentido prprio de destilar por meio de alambique, apresenta o metafrico
de aprimorar, requintar com afetaom.
O substantivo camaleom corresponde, em Zoologia, a diversos rpteis surios da fa-
mlia dos Camaleontdeos, cuja caraterstica mais destacada a faculdade para mudar a
cor da pele; mas, como se sabe, tambm se emprega o termo camaleom para designar
aquela pessoa que adapta a sua opiniom ao interesse do momento.

195. Ainda deve assinalar-se que, por vezes, a linguagem cientfica adota termos pro-
venientes doutras reas, aos quais fornece um novo significado, e os quais eventualmente
podem passar para a lngua geral em sentido figurado. Assim acontece, por exemplo, com
534
Como sinnimo de inseto, em Zoologia tambm se utiliza o termo hexpode, desconhecido para a lngua co-
mum.
25. ASPETOS SEMNTICOS DA FORMAOMDO LXICO CIENTFICO - 279

a expressom prpria da lngua geral calcanhar de Aquiles535, a qual vu a inspirar o termo de


Anatomia tendom de Aquiles (sin. tendom calcneo), que significa tendom que realiza a in-
serom dos msculos posteriores da perna (gastrocnmio e sleo) sobre o calcneo.
Outros exemplos de adoom de umha unidade da lngua comum por parte da lin-
guagem cientfica som grdio, que em Zoologia sinnimo de verme nematomorfo ou de co-
bra-de-cabelo, e que tem a sua origem na expressom n grdio ou n gordiano536, e falange,
proveniente da linguagem militar (gr. - formaom de combate da infantaria
grega), que passa a significar em Anatomia cada um dos pequenos ossos longos que
formam o esqueleto dos dedos da mao ou do p.

535
A expressom calcanhar de Aquiles, empregada na lngua comum com o sentido de ponto fraco ou vulner-
vel, tem a sua origem na personagem de Aquiles, heri mtico da guerra de Troia, quem morre ao receber no
calcanhar umha seta lanada polo prncipe Pris.
536
N grdio designa, em sentido prprio ou histrico, um n muito difcil de desatar que ligava o jugo ao ti -
mom do carro do rei Grdio da Frgia, e em sentido figurado e atual, umha dificuldade que parece insupervel
(cortar o n grdio sair de umha situaom embaraosa).
26. TERMOS HOMONMICOS
196. Umha vez vistos alguns aspetos semnticos gerais do lxico cientfico, conside-
ramos agora e nos seguintes captulos os termos homonmicos, sinonmicos, paron-
micos e antonmicos.

A homonmia o fenmeno polo qual dous ou mais termos apresentam igual grafia
(homografia), ou igual pronncia (homofonia), ou ambas as circunstncias ao mesmo
tempo, mas significados diferentes. Considera-se condiom indispensvel para se poder
falar em homonmia que os dous (ou mais) termos em causa provenham de timos dife-
rentes. Portanto, deixamos aqui de parte as diferentes aceons de umha mesma palavra ou
a conceom de homonmia corrente em Terminologia (que se opom de polissemia em
Lexicografia)537.

TERMOS HOMGRAFOS
197. A seguir consideram-se alguns exemplos de termos de etimologia diferente que
apresentam a mesma grafia e significados diferentes. Nalguns casos, estes termos som ho-
mfonos ou de igual pronncia, e noutros casos, nom538:

agnico1: Relativo agonia ou estado mrbido que antecede a morte (gr. ) / ag-
nico2: Que nom tem forma de ngulo (gr. ).
arilo1: (BOT.) Invlucro acessrio da semente de alguns frutos (lat. arillus) / arilo2: (QUM.
ORG.) Grupo que resulta da eliminaom de um hidrognio num hidrocarboneto aromtico
(ar(omtico) + -il).
bordo1 [com o tnico aberto]: Lado de umha embarcaom / bordo2 [com o tnico fechado]:
(BOT.) rvore ou arbusto do gnero Acer, da famlia Acerceas (sin. cer).
coco1: (MICROB.) Bactria arredondada (lat. cient. coccus) / coco2: (BOT.) Fruto do coqueiro (gr.
semente).
erg1: (FS.) Unidade de trabalho (gr. obra) / erg2: (GEOMORF.) Vasta regiom desrtica
com dunas mveis, como no deserto do Saara (rabe irq monte de areia, duna mvel).
espirgrafo1: (DIAG./FISIOL.) Aparelho que regista os movimentos respiratrios (lat. spirare
respirar) / espirgrafo2: (ZOOL.) Verme poliqueta marinho da famlia Sabeldeos (gr.
espiral).

537
Por exemplo, nom se considera homonmia a polissemia lexicogrfica da palavra, de etimologia nica, clera
[f] (nos seus significados de: 1 doena, 2 ira), como tambm nom se considera aqui homonmia a homonmia
terminogrfica de haltere1 nos Diptera, cada umha das duas projeons claviformes laterais que aparecem no
metatrax como modificaom e reduom do segundo par de asas, que se movem constantemente como um
giroscpio e servem para manter o equilbrio durante o voo e haltere2 nos machos dos Strepsiptera, projeons
similares situadas no mesotrax, que representam as asas anteriores reduzidas e modificadas, pois ambos os
termos provenhem do mesmo timo grego ().
538
Na teoria, quanto mais fontico for o sistema grfico de umha lngua, menos casos de homgrafos nom ho -
mfonos se registarm. Apesar de ter umha ortografia de marcado carter etimolgico, o ingls atual tambm
apresenta homgrafos, que, nalguns casos, nom som homfonos: bow ([ba] proa / [b] arco), lead
([li:d] seguir / [ld] chumbo), wind ([wind] vento / [waind] bobinar, enrolar).

280
26. TERMOS HOMONMICOS - 281

lobo1 [com o tnico aberto]: (ANAT.) Parte arredondada e saliente de um rgao (lobo da
orelha, p. ex.) ou subdivisom anatmica natural bem definida de um rgao (lobo cerebral,
heptico, etc.)539 / lobo2 [com o tnico fechado]: (ZOOL.) Mamfero candeo silvestre da
espcie Canis lupus.
moreia1: (ZOOL.) Peixe telesteo agressivo (lat. muraena) / moreia2 ou morena (GEOL.) Acu-
mulaom de detritos transportados e depositados por um glaciar (fr. moraine, do savoiano
morena).
Pedologia1: Estudo da educaom infantil (gr. meninho) / Pedologia2: (GEOL.)
Ramo da cincia que se ocupa do estudo dos solos, Edafologia (gr. solo, plancie).
peridico1: (QUM.) Di-se do oxcido de iodo com o mais alto grau de oxidaom (HIO 4) /
peridico2: Que ocorre periodicamente.
sede1 [com e tnico aberto]: Ponto de concentraom de certos fenmenos fisiolgicos / sede2
[com e tnico fechado]: Sensaom associada necessidade de gua do organismo, vontade
de beber.
soma1 [com o tnico aberto]: (GEN.) Parte do organismo que perecvel (o corpo propria-
mente dito) e que independente da outra parte (germe), constituda por clulas germinais
virtualmente eternas / soma2 [com o tnico fechado]: (LG.) Ato e efeito de somar,
adiom.
termo1 [com e tnico aberto]: Garrafa trmica / termo2 [com e tnico fechado]: Unidade ter-
minolgica; fim, conclusom.

Deve ter-se em conta tambm que antropnimos homnimos podem originar


termos diferentes (p. ex.: Archibald Bruce > brucite [MINERAL.], David Bruce > brucelose
[MICROB.], James Bruce > brucina [QUM. ORG.]), fenmeno que, por vezes, pode conduzir a
possveis confusons interpretativas540.

198. Termos homfonos som, como se dixo, aqueles que tenhem a mesma pro-
nncia, mas grafia e significado diferentes. Vejamos alguns exemplos (referidos pro-
nncia do galego comum):
ao (aceiro) / azo (oportunidade)
baga (fruto) / vaga (onda, lugar vacante)
bala (projtil) / vala (fosso)
balor fungo, mofo (Pt.+Br. bolor) / valor (valentia)
benefcio (favor) / venefcio (envenenamento)
zinco (metal) / cinco (numeral)

539
O diminutivo lbulo emprega-se para denotar, em Histologia, a unidade funcional microscpica de certos
rgaos, como o fgado, as mamas, o testculo, etc. (cf. ELBC: s.v. lobo).
540
Por exemplo, o termo aristarco crtico severo nom devido a Aristarco de Samos (morto c. 280 a.C.), as-
trnomo de renome e matemtico, mas ao gramtico, crtico e principal bibliotecrio da Biblioteca de Alexan -
dria, Aristarco de Samotrcia (c. 220c. 145 a.C.).
27. TERMOS SINONMICOS
199. A sinonmia pode definir-se como o fenmeno lingstico em virtude do qual
dous ou mais termos apresentam igual significado ou um significado muito semelhante 541.
Se, por via de regra, a sinonmia completa ou perfeita rara na lngua comum, na lngua es-
pecializada ela mais freqente, ainda que tambm na linguagem cientfica o mais
freqente que a substituiom de um termo polo seu sinnimo acarrete algum tipo de al-
teraom semntica ou estilstica (por isso alguns autores preferem falar em parassin-
nimos). Alis, dous ou mais termos sinnimos nom som em geral permutveis em todas as
suas aceons.
Como se viu na parte dos aspetos morfolgicos da presente monografia, de umha
mesma raz podem provir, por troca de sufixo, diferentes derivados, por vezes com sentido
idntico, e noutros casos (mais freqentes) com sentidos um pouco ou muito diferentes.
Assim, por exemplo, som sinnimos alguns termos em -ante/-ador (isolante/isolador, etc.)
ou em -om/-mento (curtiom/curtimento, etc.).
Ao contrrio do que se observa na prosa literria, em que o uso freqente de sin -
nimos indcio de um bom estilo, nos textos cientficos o uso de termos sinonmicos deve
estar necessariamente mais controlado, porque a sua abundncia poderia agir em contra
da precisom semntica, incrementando o risco de ms interpretaons e ambigidades.
Contodo, embora se desaconselhe em geral o uso indiscriminado de sinnimos, a verdade
que, de facto, existem muitos e convm conhec-los.
Para estudarmos os principais tipos de sinonmia que se acha na linguagem cientfica,
a seguir definimos trs categorias: a) sinonmia entre eruditismos, b) sinonmia entre eru-
ditismos e vozes patrimoniais e c) sinonmia entre vozes patrimoniais542.

SINONMIA ENTRE ERUDITISMOS


200. O primeiro tipo de sinonmia considerada a que se regista entre palavras eru-
ditas, ou seja, entre palavras emprestadas das lnguas clssicas.

541
Aparentados com a sinonmia estm os fenmenos da hiponmia e da hiperonmia. A hiponmia consiste na
relaom de um elemento lexical (ou de vrios, que entre si som co-hipnimos) com outro que o inclui semanti-
camente (p. ex., ma, cereija em relaom a fruta); um termo hipernimo a respeito de outro se o primeiro
compreende semanticamente o segundo, de significado mais restrito (assim, animal hipernimo a respeito
de lontra ou formiga).
542
Em Garrido (1996) pode ver-se algum tipo de sinonmia (ou polimorfismo terminolgico) que, como a
originada polos tradutores de obras cientficas, aqui nom consideramos.

282
27. TERMOS SINONMICOS - 283

200.1. Oposiom grego/latim


Umha das principais razons do grande nmero de sinnimos existente no vocabulrio
cientfico estriba em que, para designar determinados conceitos, se recorreu tanto a um
timo grego como ao seu correspondente timo latino, ambos indicando a mesma ideia.
Trata-se de umha das correspondncias sinonmicas mais exatas do ponto de vista
lingstico do lxico da Cincia. Vejamos uns quantos exemplos:

acrpeto (gr. extremo + lat. petere dirigir-se para, crescer at)


basfugo (lat. basis base + sufixo -fugo)543

acstico (gr. ; p. ex. nervo acstico)


auditivo (lat. audio sentir, ouvir; p. ex. ducto auditivo)

alantase (gr. - salsicha)


botulismo (lat. botulus enchido)

calcoltico (gr. cobre + pedra)


eneoltico (lat. aeneus de bronze + pedra)

carcinognico (gr. caranguejo)


cancergeno (lat. cancer caranguejo)

esteatose (gr. transformar em gordura, de gordura)


adipose (lat. adeps -ipis, gordura)

ftirase (gr. piolho)


pediculose (lat. pediculus, de pedis piolho)

laparoscopia (gr. ilharga, lado do ventre) ou peritoneoscopia (gr. que en-


volve)
abdominoscopia (lat. abdomen ventre)

litase (gr. petrificaom, de ter pedras no rim)


calculose (lat. calculus < gr. - pedrinha)

mastite (gr. glndula mamria + sufixo -ite)


mamite (lat. mamma mamilo + sufixo -ite)

ulite (gr. gengiva)


gengivite (lat. gingiva)

Como j indicmos (v. 10.2), a linguagem cientfica tende para a monorreferenciali-


dade e, assim, a dous termos considerados sinnimos polos dicionrios, os especialistas
outorgam, por vezes, significados diferentes. Vejamos um exemplo:
calicose (de - pedra calcria, calcrio)
543
Di-se de rgaos ou partes que se desenvolvem da base para o pice, como, p. ex., folhas e flores, sendo, pois,
as maiores e mais velhas as de baixo.
284 - 27. TERMOS SINONMICOS

silicose (de lat. silex -icis slice)

Os dous termos fam referncia a umha mesma doena, a pneumoconiose, ou seja, o dis-
trbio broncopulmonar produzido por inalaom e fixaom de ps orgnicos ou inorg-
nicos, mas, no caso da calicose, a inalaom de carbonato de clcio, enquanto no caso da si-
licose, a inalaom de xido de silcio (slica).

200.2. Termos gregos sinnimos


Um outro tipo de sinnimos eruditos o constitudo por pares de palavras formadas a
partir de elementos gregos sinnimos ou quase sinnimos. Note-se que a maioria dos se-
guintes exemplos surgem de palavras que em grego tenhem um significado praticamente
idntico; ora, nalgum caso os timos nom coincidem quanto ao significado, e som os
termos galegos que deles derivam os que, tendo especializado o seu sentido, se tornam si-
nnimos. Exemplos:

alectico (vulo) (- prefixo privativo + gema de ovo)


oligolectico (vulo) ( pouco + gema de ovo)

botnica ( < planta, vegetal)


fitologia ( planta + tratado, cincia)

cariocinese (adj. cariocintico) ( ncleo + movimento)


mitose (adj. mittico) ( filamento)

coprfilo ( esterco)
escatfilo ( excremento)

cori- ( parte): coriptalo, corisspalo


diali- ( separaom): dialiptalo, dialisspalo

ebulimetro, ebuliometria (lat. ebullire ferver + gr. medida)


ebulioscpio, ebulioscopia (lat. ebullire ferver + gr. examinar, olhar)

edafloga ( solo)
pedloga ( solo)

esteganografia ( que recobre + escrever)


criptografia ( oculto + escrever)

isquipago ( quadril + fixado)


isquiadelfo ( quadril + irmao)
isquioddimo ( quadril + gmeo)544

macrocefalia ( longo + cabea)


megalocefalia ( grande + cabea)
544
Os termos isquiadelfo, isquioddimo e isquipago designam cada um dos dous gmeos ligados pola bacia.
27. TERMOS SINONMICOS - 285

Um caso especial entre os termos sinonmicos gregos aquele dos que se poderiam
denominar recompostos reversveis, ou seja, aqueles termos formados por dous radicais
que se combinam entre eles. Vejamos alguns exemplos 545: blastcito / citoblasto546, bromi-
drato / hidrobrometo, dentilabial / labiodental, discoblstula / blastodisco, fitozorio / zofito,
megalosplenia / esplenomegalia, urogenital / genitourinrio. Tambm existem compostos re-
versveis formados por trs radicais: condrodisplasia e discondroplasia, datilossnfise e sinfiso-
dactilia, hidrossarcocele e sarco-hidrocele, telefotografia arte de fotografar a grandes distncias
e fototelegrafia reproduom de umha imagem a distncia por meio do fio eltrico, etc. No
caso de existirem dous termos sinnimos reversveis, costuma preferir-se um a outro em
virtude da eufonia (combinaom harmnica de sons) ou da facilidade articulatria547.
Semelhantes aos recompostos reversveis som os recompostos permutveis, do tipo
fitopaleontologia (com o gr. planta, vegetal) / paleobotnica (com o gr. <
planta, vegetal), megalocefalia / macrocefalia, etc.

200.3. Termos latinos sinnimos


Paralelamente aos termos sinnimos de origem grega, existem tambm termos sin-
nimos de origem latina. Vejamos alguns exemplos:

biovular (ovum ovo)


bivitelino (vitellus gema de ovo)

rtula (rotula, dim. de rota roda)


patela (patella prato pequeno)

200.4. Sinnimos cuja origem se acha nas lnguas modernas


Vejamos agora alguns pares ou trios de sinnimos constitudos por eruditismos ins-
taurados em lnguas modernas:

adrenalina e noradrenalina / epinefrina e norepinefrina


cafena / guaranina / tena548

545
Algumhas vezes estes termos especializam-se e nom som sinnimos. Exemplos: androginia pseudo-herma-
froditismo parcial no home e ginandria pseudo-hermafroditismo parcial na mulher, datilptero dito dos pei-
xes que tenhem parcialmente livres as espinhas das barbatanas peitorais e pterodctilo gnero de rpteis voa-
dores que viviam no Jurssico.
546
Estes som os termos galegos que devem utilizar-se como equivalentes funcionais do ingl. stem cell (v. 213
s.v. clula-mae/citoblasto).
547
Um modo de criar sinnimos de mais fcil pronncia, quando se trata de termos de trs componentes,
prescindir de um destes componentes. Assim, um sinnimo de datilossnfise e de sinfisodactilia sindactilia, que
dispensa o componente -fis- e que, merc da sua maior brevidade, das trs a variante mais freqente (cf. Ny -
bakken, 1981: 260).
548
Estes termos, entre os quais tem prioridade cafena, designam um alcaloide (C8H10N4O2) existente no caf,
ch, mate, guaran, cola, etc., usado como estimulante e diurtico.
286 - 27. TERMOS SINONMICOS

condutismo / behaviorismo (ingl. behaviorism)549


gripe (fr. grippe, do russo jrip rouqueira) / influenza (it. influenza [della stagione], influncia
[da estaom, do frio do inverno])
tungstnio (fr. tungstene, do sueco tungsten pedra pesada) / volfrmio (do al. Wolframit, de
Wolf lobo e Rahm sujeira, felugem)550

200.5. Sinnimos da nomenclatura sistemtica


Um tipo de sinonmia muito corrente a devida a razons nomenclaturais, j que, em
primeiro lugar, ao longo da histria tenhem vigorado diferentes regras para atribuir nomes
a determinados conceitos, substncias, etc.; em segundo lugar, porque no seio da nomen-
clatura atual de umha cincia podem conviver diferentes sistemas para dar nome s
cousas, sistemas que se adscrevem a diferentes usos, doutrinas, teorias, escolas, perspe-
tivas, etc.
Assim, por exemplo, no campo da Qumica concorrem na atualidade diferentes sis-
temas de nomenclatura dos nomes de substncias, que originam sinnimos como os se-
guintes:

propanona (nomenclatura substitutiva) / cetona dimetlica (nomenclatura radicofuncional) /


acetona (nome trivial)
dixido de silcio (nome sistemtico) / slica (nome trivial)
cloroetileno (nomenclatura substitutiva) / cloreto de vinilo = cloreto de etenilo (nomenclatura
radicofuncional)

No seio da Botnica atual, registam-se, entre outros, os seguintes sinnimos na desig-


naom de famlias de plantas: Poceas / Gramneas, Brassicceas / Crucferas, Fabceas / Le-
guminosas (desaconselha-se Papilionceas), Clusiceas / Gutferas, Apiceas / Umbelferas,
Lamiceas / Labiadas, Asterceas / Compostas.
J no campo da Zoologia, pode advertir-se que, em geral, a cada nome cientfico de ca-
tegoria supragenrica corresponde um nome paracientfico sinnimo (v. 175): Or-
nithorhynchidae / Ornitorrinqudeos, Phasianidae / Fasiandeos, Selachii / Selquios, Squa-
mata / Escamados, etc.
Os seguintes pares de denominaons (cientficas) de grandes grupos de animais
exemplificam outro tipo de sinonmia nomenclatural, a devida concorrncia de dife-
rentes sistemas ou escolas: Bivalvia / Pelecypoda, Bryozoa / Ectoprocta, Entoprocta /
Kamptozoa, Insecta / Hexapoda, Nemertini / Nemertea, Platyhelminthes / Plathelminthes.

549
Doutrina psicolgica propugnada polo estado-unidense John B. Watson (18781958), autor de Behavior
(1914).
550
Elemento metlico descoberto polos irmaos Fausto de Elhuyar (17551833) e Juan Jos de Elhyar
(17541796), qumicos e mineralogistas espanhis. Na etimologia de volfrmio, Wolf + Rahm sujeira da na-
tureza do lobo alude a que o minrio volframite, quando misturado com estanho no forno de fundiom, exer-
cia sobre este metal um efeito devorador, de diminuiom.
27. TERMOS SINONMICOS - 287

200.6. Sinnimos devidos variaom ortogrfico-prosdica


(ligada geografia)
Alguns sinnimos terminolgicos surgem simplesmente pola concorrncia de duas
grafias (e prosdias) aceitadas para umha dada denominaom, variaom que, no caso do
galego-portugus, pode, ou nom, estar associada geografia (galego-portugus da Galiza,
de Portugal e do Brasil: cf. Garrido, 1996). Vejamos alguns exemplos:

gua-oxigenada / gua oxigenada


artaom (Gz.) / artao (Pt.+Br.)
colnia (Gz.+Pt.) / colnia (Br.)
facto (Gz.+Pt.) / fato (Br.)

200.7. Sinnimos devidos variaom morfolgica (ligada geografia)


A variaom morfolgica (incluindo a relativa ao emprego de diferentes sufixos no-
menclaturais), ligada ou nom geografia lingstica, pode tambm originar sinnimos ter-
minolgicos no seio de um dado idioma. No caso do galego-portugus como constata
Garrido (1996), esta modalidade de sinonmia terminolgica infelizmente muito ex-
tensa e est com freqncia associada geografia (Galiza e Portugal, por um lado, e o
Brasil, por outro). Exemplos:

abdmen / abdome
peritoneu / peritnio
estrognio (Gz.+Pt.) / estrgeno (Br.)
gastrpode (Gz.+Pt.) / gastrpodo (Br.)
ortose (Gz.+Pt.) / ortosa (Br.) [sufixo nomenclatural!]

200.8. Sinnimos devidos variaom de domnio


Compreende-se neste gnero de sinonmia o polimorfismo terminolgico devido ao
desenvolvimento independente das especialidades cientficas, o que a mido acarreta que
determinados conceitos comuns a vrias disciplinas recebam denominaons diferentes
em cada umha delas (variantes de domnio ou profissionais). Como se ver a seguir, nalguns
casos, o aparecimento de sinnimos est prendido evoluom histrica das disciplinas ci-
entficas ou delimitaom (mais ou menos natural) de mbitos de estudo.
No campo da Qumica, por exemplo, concorrem para designar as mesmas substncias
termos da moderna disciplina com termos prprios dos droguistas termos antigos, em-
pricos, de sabor Alquimia, dos farmacuticos ou da Mineralogia. Esta circunstncia
fica ilustrada na seguinte tabela:
288 - 27. TERMOS SINONMICOS

551
TERMO EMPRICO, ANTIGO TERMO MODERNO

cido muritico cido clordrico


vitrolo cido sulfrico
vitrolo azul sulfato de cobre
vitrolo verde sulfato de ferro
TERMO DA MINERALOGIA TERMO DA QUMICA

blenda ou esfarelite sulfureto de zinco (ZnS)


calcite ou espato da Islndia carbonato de clcio552
galena sulfureto de chumbo (PbS)
TERMO FARMACUTICO TERMO QUMICO

cido acetilsaliclico (nome co- cido acetoxil-2-benzoico


mercial: Aspirina)

Por outro lado, no campo das cincias da vida achamos mais exemplos de sinnimos
de domnio ao repararmos nas ocasionais divergncias que se registam na designaom de
algumhas estruturas anatmicas ou fisiolgicas entre a Zoologia e a Medicina (humana),
divergncias que nom raro se prendem ao confinamento conceptual dos termos m-
dicos no mbito da espcie humana. Assim, por exemplo, como sinnimo de glbulo ver-
melho (termo patrimonial) corrente em Medicina o emprego do eruditismo hemcia, en-
quanto que em Zoologia se usa, por via de regra, eritrcito553. Se em Medicina corrente o
termo omoplata, em Zoologia (anatomia animal) com o mesmo sentido utiliza-se de pre-
ferncia escpula554.

551
A maioria destes termos empricos som hoje obsoletos, polo que se poderia estabelecer umha categoria de
sinonmia entre termos atuais e termos antigos. Outro exemplo: mercrio (termo atual; cf. ingl. mercury) face a
hidrargrio e argento-vivo (termos antigos e obsoletos; cf. ingl. hydrargyrum, quicksilver).
552
claro que s em sentido lato o que aqui nos interessa calcite e carbonato de clcio (CaCO3) podem
ser considerados sinnimos; na realidade, embora o mineral calcite (do sistema hexagonal) conste quimica-
mente de carbonato de clcio, esta substncia tambm se acha na Natureza sob a forma doutros minerais (e
cristais), como a aragonite (sistema ortorrmbico).
553
Todas as hemcias som eritrcitos, mas nem todos os eritrcitos som hemcias, j que umha hemcia um
eritrcito humano (os eritrcitos da espcie humana, junto com os de todos os mamferos, diferenciam-se dos
eritrcitos do resto dos vertebrados por carecerem de ncleo).
554
Estritamente, e com umha perspetiva filogentica, a omoplata humana deve considerar-se umha estrutura
ssea composta por dous ossos fusionados: a escpula, que constitui a sua maior parte, e o coracoide, repre-
sentado vestigialmente pola apfise coracoide.
27. TERMOS SINONMICOS - 289

200.9. Sinnimos devidos a diferenas na perspetivaom dos conceitos


Para um dado conceito existem s vezes duas ou vrias denominaons motivadas por
diferentes focagens ou modos de perspetivar a realidade apreendida no conceito. Assim,
dentro desta categoria de polimorfismo terminolgico, para a instauraom das vrias eti-
quetas de um conceito, atende-se em cada caso a um certo subconjunto de atributos ou
relaons dentre todo o universo de atributos e relaons que conformam essa particular
conceptualizaom da realidade. A seguir enunciam-se vrios exemplos desta categoria de
sinonmia pertencentes ao campo da Zoologia, e as correspodentes divergncias na moti-
vaom dos termos som explicadas em nota de rodap:

arquecito / amebcito (Porifera)555


glndula sericgena / glndula fiadeira (Araneae)556
ovo isolectico / ovo alectico ou ovo oligolectico (Echinodermata + Mammalia)557
pulmom foliceo / filotraqueia (Arachnida)558
SINONMIA ENTRE ERUDITISMOS E TERMOS PATRIMONIAIS
201. O segundo tipo de sinonmia que analisamos no nosso estudo a que se estabe-
lece entre termos cultos e termos patrimoniais (aqueles que, a partir do timo, sofrrom
umha dilatada evoluom no seio da lngua). medida que a lngua especializada da Ci-
ncia se formaliza, vai enriquecendo-se paulatinamente com termos eruditos, que comple-
mentam, deslocam ou substituem termos patrimoniais ou populares. Consideremos a se-
guir, de modo contrastivo, as caratersticas destas duas classes de termos:

555
Arquecito ou amebcito: Nas esponjas, clula ameboide [> amebcito!] de grande tamanho e muito m-
vel que apresenta totipotncia [> origina outros tipos celulares: arquecito!] e capacidade fagocitadora, polo
que intervm em processos de digestom, transporte de substncias, excreom, desenvolvimento somtico e re-
produom assexual (por gmulas).
556
Glndula sericgena ou glndula fiadeira: Cada umha dos vrios centos de grandes glndulas, agrupadas em
conjuntos e situadas no opistossoma das aranhas (Araneae), que produzem seda [> glndula sericgena!]
em dissoluom aquosa e, atravs de ductos, a conduzem para as fieiras ou fiadeiras [apndices do chamado
aparelho de fiaom > glndula fiadeira!].
557
Os ovos ou zigotos dos animais podem caraterizar-se, por um lado, pola quantidade de vitelo (= material
nutritivo) que contenhem, e, por outro lado, polo modo em que este se distribui na clula. Ovos como os dos
mamferos e equinodermos apresentam muito pouco vitelo e este acha-se distribudo de maneira homognea
por todo o volume da clula. Assim, atendendo ao primeiro aspeto, a esta categoria de ovos aplicada a deno -
minaom ovos alecticos ou ovos oligolecticos (etimologia: - prefixo privativo, pouco, gema de
ovo), enquanto que, atendendo ao segundo aspeto, recebem a denominaom de ovos isolecticos (etimologia:
igual).
558
Nos aracndeos certas estruturas respiratrias assemelham-se s traqueias dos insetos no sentido de consis-
tirem, como estas, em invaginaons cuticulares tubiformes comunicadas com o exterior por meio de um poro,
mas, por outro lado, de um ponto de vista fisiolgico, elas revelam-se mais afins dos pulmons dos vertebrados
por porem em contacto os gases respiratrios com um lquido interno de transporte (sangue ou linfa), e nom
diretamente com as clulas, como acontece nos insetos. A estas duas visons correspondem respetivamente as
denominaons filotraqueia e pulmom foliceo.
290 - 27. TERMOS SINONMICOS

a) os temos eruditos descrevem o conceito com um grau de precisom maior do que


os termos patrimoniais, que costumam ser polissmicos;

b) o significado (ou significados) dos termos eruditos est menos conotado, mais
neutro que o dos termos patrimoniais;

c) do ponto de vista semntico, os termos eruditos som mais estveis que os termos
patrimoniais, que variam mais facilmente conforme a poca, o lugar, os falantes, etc.; e

d) os termos eruditos gozam de maior inteligibilidade que os patrimoniais entre os ci-


entistas de todos os pases.

Vejamos a seguir diversos exemplos de sinonmia por concorrncia de termos eru-


ditos e termos patrimoniais distribudos em duas secons: sinonmia em que a denomi-
naom patrimonial pertence ao registo cientfico e sinonmia em que a denominaom pa-
trimonial nom prpria do uso cientfico.

201.1. Denominaom patrimonial de carter cientfico


Nom raro para a designaom de um dado conceito cientfico concorrem em galego-
portugus como tambm acontece no resto das lnguas ocidentais um termo de
origem greco-latina e um termo que, embora tenha carter patrimonial, usado corrente-
mente nos textos especializados e pertence ao registo cientfico.
Entre estes termos patrimoniais que concorrem no discurso cientfico com termos si-
nnimos eruditos, cabe destacar, por um lado, os altropos e, por outro, os termos para-
frsticos. O fenmeno da alotropia consiste na concorrncia de dous termos sinnimos,
um de carter erudito e outro patrimonial, que provenhem do mesmo timo e recebem o
nome de altropos. Por outro lado, termo parafrstico (cf. Garrido, 1996: 317) aquel
termo sintagmtico de carter patrimonial que concorre com um termo erudito, a respeito
do qual aquele constitui a sua parfrase ou explicaom.
A seguir som apresentados alguns exemplos de sinonmia entre eruditismos e termos
patrimoniais de carter cientfico, e indicam-se os altropos e termos parafrsticos.

abomaso / coalheira (ZOOL.)559


acleo / aguilhom (ZOOL.)
bacilo (MICROB.) / bacelo vara de videira (AGR.) ALTROPOS!
coagulador / coalheira (ZOOL.) ALTROPOS!
ecdise / muda (FISIOL./ZOOL.)
ejetar (TECNOL./GEOL.) / enjeitar560 ALTROPOS!

559
Abomaso, coagulador ou coalheira: quarta cavidade do estmago dos mamferos ruminantes.
560
Tanto o eruditismo ejetar expulsar como a voz patrimonial enjeitar provenhem do latim ejectare lanar
fora. Num contexto culto e cientfico, enjeitar pode utilizar-se no sentido de reprovar, repudiar (a cincia en-
jeita as hipteses nom refutveis) e, em Zoologia, no sentido de os progenitores abandonarem o ninho ou os
filhotes quando se sentem ameaados.
27. TERMOS SINONMICOS - 291

eutelia / constncia celular (ANAT. ANIM.): TERMO PARAFRSTICO!


hidrxido de sdio / soda custica (QUM.)
leuccito / glbulo branco (ZOOL.)
lactar, lactncia, lactaom / aleitar, aleitamento (FISIOL./FARM.): ALTROPOS!561
osmorrecetor / recetor de concentraom: TERMO PARAFRSTICO!
perxido de hidrognio / gua-oxigenada (QUM.)
probscide inerme / tromba nom armada (ZOOL.): TERMO PARAFRSTICO!
quela / pina (ZOOL.)
trombcito / plaqueta (ZOOL.)

201.2. Denominaom patrimonial de carter nom cientfico


Nos seguintes exemplos, o vocbulo que aparece em segundo lugar, de carter patri-
monial, ainda que remeta para um conceito idntico ou semelhante ao designado polo
correspondente termo erudito, nom pode usar-se num contexto cientfico562, por ser im-
preciso, estar carregado de conotaons, pertencer a um registo coloquial ou vulgar ou ter
carter dialetal e popular (e arcaico)563:

cido actico (lat. acetum vinagre) / cido do vinagre, arco-ris / arco da velha564,
articulaom (de um membro) / joga, bao / paxarinho ou paxarela, bexiga (uri-
nria) / vincha, blis / fel, canal [m] / canle ou cal, carbnculo / carbuncho ou
na(s)cida, cateter e cateterizar / alglia e algaliar (a bexiga), cauda / rabo, ce-
cdio / bugalho, cistotomia / talha ou operaom da talha, cissura (cerebral) / rego,
cloreto de sdio / sal das cozinhas, cordom umbilical / umbigueira, crtex (ANAT.
ANIM.) ou crusta (GEOL./ZOOL.) / cdea, crnio / caveira , crescimento (FISIOL.) /
565

medre, entorse / escordadura, epidemia / andao, formen magno / buraco occi-


pital, fricom ou atrito (FS.) / esfregamento ou roamento, furnculo / carafuncho ou
furuncho, girino / cgado ou cabeolo566, gota / pinga, gravidez (MED.) / prenhez, he-
561
Nem todos os altropos de termos especializados pertencem ao registo cientfico. Assim, agento, ervoso e
vidroso ou vidrento, altropos de, respetivamente, aquoso, herbceo e vtreo, nom som de uso cientfico.
562
O emprego inadequado de vocbulos de registo coloquial ou mesmo vulgar caraterizou e, infelizmente, ain-
da carateriza muitos dos textos cientficos compostos no galego-portugus da Galiza (cf. Garrido e Conde,
1993; Garrido, 2004, 2005). A carncia de umha mnima sensibilidade cultural, um pernicioso (e amide ine -
ficaz) prurido diferencialista a respeito do castelhano, e a ignorncia da unidade da lngua galego-portuguesa
que leva a umha conceom provinciana e folclorizante do galego, fai com que continuemos a deparar-
nos em textos cientficos de carter didtico ou divulgador com vozes como *cuspe (em vez de saliva), *ouri-
nhos (em vez de urina), *pousa-tubos (palavra inventada, por suporte de tubos de ensaio), *rabo (em vez de cauda),
etc.
563
Nalguns pares de sinnimos, como odontologista/dentista, oftalmologista/oculista, antes que umha oposiom
registo cientfico/registo coloquial-vulgar, aprecia-se umha distinom entre um registo culto e um registo
neutro, nom marcado.
564
A origem da voz arco da velha, como a dos seus sinnimos arco da aliana e arco de Deus, est associada a
umha tradiom religiosa judeu-crist (como sinal celeste da Velha Aliana estabelecida, aps o dilvio univer-
sal, entre Iav e No em representaom da raa humana).
565
Caveira voz carregada de conotaons, para comear a da morte.
566
O caso de girino / cgado ou cabeolo, com o significado de larva aqutica dos anfbios que respira por guel-
ras ou brnquias, ilustra muito bem a necessidade de se recorrer em Cincia a um termo erudito de carter su -
292 - 27. TERMOS SINONMICOS

meralopia567 / cegueira noturna, jacto568 / jorro, mento (ANAT./MED.) / queixo, mer-


crio / azougue569, mica (MINERAL.) / espelho de raposa, narina (ANAT./MED.) / venta,
obstipaom (cf. constipaom resfriado) / prisom de ventre, pleo / chapu (de um co-
gumelo), quartzo / seixo, raz (de um rgao) / arreigada, ramo570 / pla, raticida /
mata-ratos, roer / rilhar, ruminar / remoer, saliva / cuspe, urina / ourinhos, vcuo
ou vazio (FS.) / baleiro, Via Lctea / Carreiro das Estrelas, etc.571

SINONMIA ENTRE VOZES PATRIMONIAIS


202. Em terceiro lugar, tambm se regista sinonmia entre palavras patrimoniais, a
qual s tratamos brevemente neste ponto, por ser o seu estudo mais prprio de um ta-
balho sobre lxico geral ou sobre dialetologia.
Ao comparar-se o lxico das diferentes reas do domnio lingstico galego-portugus,
acham-se inmeros exemplos de sinnimos dialetais ou sinnimos geogrficos (geossin-
nimos), isto , vozes sinnimas que se substituem entre si segundo as zonas (vozes vicari-
antes). Os geossinnimos podem classificar-se em:

1. Variantes morfolgicas (surgidas por desagregaom isoetimolgica). A partir do


mesmo timo, documentam-se duas ou mais formas levemente divergentes.
Exemplos: amijoa / ameija (cf. Ros Panisse, 1977: 151), amieiro / ameneiro, cas-
tanheiro / castinheiro / castiro, rim / ril, etc.

2. Variantes lexemticas (surgidas por persistncia plurietimolgica). Os geossinnimos


nom provenhem do mesmo timo. Exemplos: alecrim / romeu (Rosmarinus offici-
nalis), pisco / papo-ruivo (Erithacus rubecula), vaca-loura / escorna-bois (Lucanus
cervus). Alguns destes sinnimos geogrficos caraterizam os grandes domnios do gale-
go-portugus europeu, por um lado, e do galego-portugus brasileiro, por outro (cf.
Maillot, 1975: 19-20). Exemplos: barbatana (Gz.+Pt.) / nadadeira (Br.), dispiro (Gz.
+Pt.)572 / caqui ou cqui (Br.), frigorfico (Gz.+Pt.) / geladeira (Br.), ventonha (Gz.
+Pt.) / ventilador (Br.), etc.
pradialetal (e livre de conotaons), para superar umha situaom de multiplicaom de formas populares de ca-
rter dialetal (e carregadas de conotaons), pois, alm de cgado e cabeolo, existem nos falares galego-portu-
gueses muitos outros sinnimos populares (caganato, cabeudo, trinquelho, trincaldo, colherete, peixe-cabeudo,
etc.: cf., p. ex., Serra e Albuquerque, 1963: 133). (Alm disso, a falar em contra da adoom de cgado na Galiza
como voz supradialetal com o significado de larva aqutica dos anfbios est a circunstncia de cgado ser si-
nnimo de sapo-concho em Portugal e no Brasil!). Um caso similar o constitudo, por exemplo, por salaman-
dra (termo erudito supradialetal, alm de estar presente nalgum falar da Galiza), face a umha mirada de no-
mes populares dialetais (que se podem consultar em Conde Teira, 1996: 84, 86).
567
Do gr. dia + vista (formado por analogia com nictalopia, com epntese de al).
568
Exemplos: aviom a (ou de) jacto (cf. ingl. jet (plane)), jacto de luz, jacto de plasma.
569
Voz popular de origem rabe que, alm do mercrio, tambm denota e conota umha pessoa viva, irrequie -
ta.
570
Exemplos: os ramos da Cincia, ramos (ou ramificaons) da rvore filogentica, etc.
571
Tristemente, a ltima ediom (1997) do Dicionrio da Real Academia Galega regista, sem qualquer indica -
om de uso, carafuncho e furuncho com o valor de furnculo, nacida com o de carbnculo e vincha com o de
bexiga urinria!
572
Fruto do diospireiro (rvore da famlia Ebenceas, Diospyros kaky).
27. TERMOS SINONMICOS - 293

Outro tipo de sinonmia estabelecida entre vozes patrimoniais de uso cientfico a


que surge pola ocorrncia de um vocbulo que constitui umha variante estilstica de um
outro vocbulo, que o de uso normal e freqente. Assim, em galego, de harmonia com o
que acontece em luso-brasileiro, o termo corrente e usual para designar umha afeom ou
fenmeno mrbido (ou deve ser) doena, mas, como variante estilstica (menos
freqente), regista-se tambm o termo enfermidade (cf. cast. enfermedad [termo
preferente!] / dolencia [variante estilstica])573.

573
A distribuiom de freqncias entre doena e enfermidade pode ver-se refletida, p. ex., nos dous seguintes ex-
certos: Patologias [anglicismo por: afeons] como as doenas renais, os acidentes vasculares cerebrais ( AVC),
os tumores cerebrais, as doenas hepticas, a doena de Hodgkin e outras enfermidades neoplsicas do siste-
ma linftico podem causar comichom persistente e, por vezes, incessante. (National Geographic Portugal, 21:
9) | [A doena da tinta] umha das doenas mais importantes e graves do castanheiro. Encontra-se difundi-
da polo Pas e responsvel, desde longa data, pola morte de algumhas centenas de milhares de rvores dos
nossos soutos. Dous fungos ficomicetes (Peronosporales) Phytophthora cambivora (Petri) Buis. e Ph. cinna-
momi Rands, dos quais o segundo o mais comum em Portugal som os causadores desta enfermidade, cuja
designaom vulgar deriva do facto de as partes atacadas (razes e colo) apresentarem umha coloraom de tin -
ta, resultante da oxidaom de substncias fenlicas. (ELBC: s.v. tinta, doena da).
28. TERMOS PARONMICOS
203. A paronmia o fenmeno em virtude do qual duas ou mais vozes de diferente
significaom apresentam semelhana formal e fnica (e portanto, fcil confundi-las!) ou
estm aparentadas etimologicamente.

PARNIMOS ETIMOLGICOS
204. Vejamos, em primeiro lugar, alguns exemplos de parnimos etimolgicos, ou
seja, aparentados pola sua origem:

alfaiate / sartrio (lat. sartorius < sartor alfaiate)


assassino / haxixe574
bolo / placenta (lat. placenta bolo; cf. al. Mutterkuchen [lit. bolo materno] placenta)
caracol / cclea (lat. coclea caracol, espiral < gr. ; ANAT. ANIM. ducto do ouvido interno)
caranguejo / cancro (lat. cancer cancri < gr. caranguejo)
cela / clula (lat. cellula, dim. de cella cela, compartimento, cmara)
chave / clavcula (lat. clavicula, dim. de clavis chave)
corvo / coracoide (gr. em forma de corvo, ANAT. osso da cintura escapular)
costela / pleura (gr. costela, costado do corpo)
glande / glndula (lat. dim. de glans -ndis)
noz / ncleo (lat. nux nucis noz)
p / pednculo (lat. dim. de pes, pedis p)
pinha / pineal (lat. pinealis < pinea pinha; p. ex., glndula pineal)
porta / piloro (lat. pylorus < gr. - porteiro)
rato / msculo (lat. musculus ratinho, dim. de mus rato)575
sombra / umbela ou umbrela (lat. umbella guarda-sol)
tambor / tmpano (gr. < bater)
testculo / orqudea (gr. bolbo, testculo + forma)
verme / cccix ( - verme, ANAT. osso por que termina a coluna vertebral)

PARNIMOS POLA FORMA OU POLO SOM


205. Este tipo de parnimos, por causa da sua semelhana formal, podem originar
confusom, apesar de terem significados diferentes (ex.: remeter enviar / remitir diminuir
de intensidade). A seguir oferecemos umha pequena lista destes parnimos acompa-
nhados polas suas definions, baseadas nas que d o DALP576.

574
A palavra assassino provm do rabe hasasi, nome por que se conhecia o que ingeria haxixe, bebida narctica
preparada com folhas de cnhamo, isto , o consumidor de umha beberagem rica em tetra-hidrocanabinol, que
o princpio ativo da marijuana. Os primeiros assassinos from indivduos de umha seita rabe, nascida no
sculo XI, que seguiam cegamente os seus chefes e tinham como mxima o assassnio dos seus inimigos polti-
cos ou religiosos, ajudados polo valor que lhes conferia a droga bebida ritualmente. No entanto, esta etimolo -
gia, que a mais divulgada, foi contestada recentemente polo escritor libans de expressom francesa Amin Ma-
alouf no seu romance histrico Samarcanda (1988), onde sustenta a etimologia correta ser assassiyuna fiis ao
Assass (Fundamento da F), apelativo aplicado por Hassan Sabbah, o Grande Mestre, aos seus seguidores.
575
Nalguns textos alemns, os msculos som denominados Muslein ratinho.

294
28. TERMOS PARONMICOS - 295

ablaom / abluom
ablaom: 1. CIR. Remoom de umha estrutura orgnica, principalmente por secom dela. 2.
GEOL. Degelo da parte superficial dos glaciares. 3. ASTR. Perda de material da superfcie de
um veculo espacial, por fusom ou vaporizaom, aquando do seu regresso superfcie ter-
restre.
abluom: Lavagem. Banho do corpo.

afacia / afasia
afacia: PATOL. Defeito ocular, congnito ou adquirido, consistente na ausncia do cristalino.
afasia: PATOL. Perda do poder de expressom pola fala, pola escrita ou pola sinalizaom, ou da ca-
pacidade de compreensom da palavra escrita ou falada, por lesom cerebral, e sem alte-
raom dos rgaos vocais.

anestesia / analgesia
anestesia: MED. Perda total ou parcial da sensibilidade, em qualquer de suas formas, que se ma -
nifesta como resultado de vrias causas mrbidas, ou conseguida de propsito, para ali-
viar a dor ou evitar que ela aparea no curso de intervenons cirrgicas.
analgesia: Perda da sensibilidade dor.

arteriosclerose / aterosclerose
arteriosclerose: PATOL. Esclerose ou endurecimento das artrias; esclerose arterial.
aterosclerose: PATOL. Arteriosclerose causada por ateromas (alteraom degenerativa da ca-
mada ntima de artrias. Em artrias de maior calibre, apresenta-se como placas salientes,
brancas ou amarelas, ou como placas irregulares, podendo muitas vezes estar calcificadas).

cementaom / cimentaom
cementaom (ingl. cementation, carbonization): 1. Operaom industrial em que umha liga es-
pecial ferrocarbnica (ao) sofre umha incorporaom superficial de carbono que lhe d
maior dureza. 2. Processo polo qual se introduzem elementos qumicos nas camadas exte-
riores dos objetos metlicos, por difusom a alta temperatura.
cimentaom (ingl. cementation, grouting): 1. Unir ou cobrir com cimento (mistura em p de
calcrio e de argila cuja argamassa adquire muita dureza e resistncia). 2. Tambm se deno-
mina cimento a substncia intersticial presente nos tecidos do organismo e os fundamentos
ou alicerces de umha construom.

coagular / coalhar (cf. gelar / gear, rostro / rosto)


coagular: FISIOL. Formarem-se cogulos no sangue.
coalhar: Solidificar-se, formarem-se coalhos. Por exemplo: METEOR. A neve coalha.

Dermpteros / Dermpteros
Dermpteros: ZOOL. Animais artrpodes, da classe dos insetos, pterigotos, ordem Dermaptera.
Som paurometablicos, dotados de aparelho bucal mastigador, litros curtos, asas posteri-
ores dobradas transversalmente, cercos transformados num par de pinas ou frceps arti-
576
Em geral, os parnimos aqui enunciados nom sofrem em galego interferncias do castelhano. No captulo
30, Dvidas e interferncias lexicossemnticas, pode complementar-se esta lista com alguns outros casos
de paronmia que som suscetveis de contaminaom semntica com o castelhano (longura / longitude, povoa-
om / populaom, etc.).
296 - 28. TERMOS PARONMICOS

culados com a extremidade do abdome. Tenhem hbitos noturnos, e abrigam-se sob pe-
dras ou cascas de rvores. Som as cadelas-de-frade (Pt. bichas-cadelas, Br. lacranhas).
dermpteros: ZOOL. Animais mamferos, da ordem Dermoptera, que tenhem os membros li-
gados por patgio. Som noturnos, frugvoros e herbvoros. Os galeopitecos.

dissoluom / soluom
dissoluom (ingl. dissolution, solution): 1 ato e efeito de dissolver (disseminar homogenea-
mente um slido, um lquido ou um gs num lquido ou dissolvente); 2 liquefaom de um
slido, por meio da aom de um lquido.
soluom (ingl. solution): Mistura homognea de duas ou mais substncias, nom interconvert-
veis, em que, geralmente, a fraom molar de umha delas (solvente) maior do que a da
outra ou outras (solutos).

esclercio / esclerose
esclercio: BOT. Corpo duro, formado polo miclio de determinados fungos e composto de
hifas densamente entrelaadas e revestidas por umha camada cortical (armazena substn-
cias nutritivas e pode perdurar longamente em estado de latncia).
esclerose: PATOL. Endurecimento, sobretudo o ocorrente em estrutura ou rgao que sofreu
processo inflamatrio, ou outro que tenha acometido tecido conjuntivo intersticial.

espirar / expirar
espirar [verbo intransitivo]: emitir sopro, bafejar, soprar, respirar.
expirar [verbo transitivo]: 1 FISIOL. expelir (o ar) dos pulmons; 2 morrer.

esteiro / esturio
esteiro: parte estreita (ou brao) de rio ou de mar, que penetra terra adentro.
esturio: tipo de foz (ou embocadura) em que o curso de gua se abre mais ou menos larga-
mente.

gelar / gear (cf. coagular / coalhar, rostro / rosto)


gelar: FS. converter em gelo, congelar.
gear: METEOR. formar-se geada, fazer muito frio.

germinar / germolar
germinar: produzir plntula umha semente.
germolar: botar germolo ou rebento, grelar (umha planta adulta).

glacial / glaciar / glacirio


glacial: relativo ao gelo; frio como gelo, glido.
glaciar: extensa massa de gelo formada nas regions onde a queda de neve suplanta o degelo e
que desce das montanhas polas encostas e para os vales ou recobre vastas extensons territo-
riais, como as das regions polares (Br. tb. geleira).
glacirio: 1 relativo aos glaciares; 2 prprio da poca glacial ou Plistoceno.

hilo / lio(n) / leo / leon


28. TERMOS PARONMICOS - 297

hilo: 1 ANAT. ANIM. pequena salincia, abertura ou depressom que se forma no local onde pene-
tram, num rgao, os seus vasos e nervos; 2 ANAT. VEG. ponto de contacto do vulo com o fu-
nculo ou, na ausncia deste, com a placenta.
lio(n): ANAT. ANIM. a maior das trs partes que componhem o osso ilaco.
leo: PAT. oclusom intestinal (v. 59.3).
leon: ANAT. ANIM. parte terminal do intestino delgado, localizada entre o jejuno e a primeira
porom do intestino grosso.

infetar / infestar
infetar (sin. infeccionar): 1 PAT. causar infeom (PAT. penetraom, desenvolvimento e multipli-
caom de micrbios no organismo de hospedeiro, de que podem resultar, para este, con-
seqncias variadas, habitualmente nocivas em grau maior ou menor); 2 contaminar, con-
tagiar, viciar: odores ftidos infeccionavam a atmosfera.
infestar: 1 existir em grande quantidade, pulular, abundar em: os ratos infestavam a casa; 2
MED. produzir infestaom (MED. alojamento, desenvolvimento e reproduom de artrpodes
parasitas na superfcie do corpo e nas vestes).

lactante / lactente
lactante: FISIOL. que produz leite, que lacta (especialmente, mulher que aleita, que amamenta).
lactente: FISIOL. di-se do ser que ainda mama.

ldano / ludano
ldano: BOT. goma-resina que se extrai, sobretudo, da esteva (Cistus sp.).
ludano: FARM. medicamento cuja base o pio, ligado a outros ingredientes.

melamina / melanina
melamina: QUM ORG. substncia que cristaliza no sistema monoclnico, de frmula C 3N6H6,
empregada no fabrico de resinas amnicas.
melanina: BIOQ. pigmento negro encontrado em locais diversos, como pele, pelos, certos tu-
mores, etc.

miosite (ou miite) / miostis


miosite (ou miite): PATOL. inflamaom de msculo(s) voluntrio(s).
miostis: BOT. pequena erva da famlia das Boraginceas (Myosotis alpestris), de origem euro-
peia, cultivada em jardins como ornamental, que apresenta pequenas flores azuis, cuja be -
leza reside no conjunto.

morbidez / morbilidade / mortalidade


morbidez: PATOL. qualidade ou estado de mrbido (doente).
morbilidade: MED. relaom entre o nmero de pessoas ss e o de doentes, num dado tempo e
quanto a determinada doena e aglomerado populacional.
mortalidade: MED. percentagem de mortes numha comunidade em determinado perodo de
tempo, para todas as doenas em conjunto ou para cada umha delas em particular.

ncleo / nucldeo
298 - 28. TERMOS PARONMICOS

ncleo: FS. ATM. parte do tomo com carga positiva e com a quase totalidade da sua massa,
constituda por protons e neutrons, e que ocupa pequenssimo volume.
nucldeo: FS. ATM. tomo caraterizado por um nmero de massa e um nmero atmico deter-
minados, e que tem um perodo de semidesintegraom radioativa suficientemente longo
para permitir a sua identificaom com um elemento qumico (dous nucldeos que apenas
se diferenciam na massa som istopos).

sido / xido
sido: BIOQ. nome genrico dos glcidos hidrolisveis (cf. ose).
xido: QUM. composto binrio de oxignio e outro elemento.

pescaria / pesqueiro
pescaria (cast. pesquera, ingl. fishery): atividade e indstria das pescas, e regiom geogrfica
sobre a qual assenta, que explora um dado recurso com o auxlio de determinados meios e
tcnicas. Exemplo: a pescaria ( corrica) do atum da Marinha (regiom do Norte da Galiza).
pesqueiro (cast. caladero, ingl. fishing-ground, fishery): regiom do mar em que abunda e se ex-
plora um dado recurso pesqueiro. Exemplo: os pesqueiros da Terra Nova.

rostro / rosto (cf. coagular / coalhar, gelar / gear)


rostro (ingl. rostrum): ZOOL. prolongamento anterior da cabea dalguns animais.
rosto (ingl. face): LNGUA COMUM face.

scon (ou sicandra) / sicnio (ou scone)


scon (ou sicandra): ZOOL. tipo estrutural de esponja calcria cujos coancitos revestem diver-
tculos simples da cavidade central.
sicnio (ou scone): BOT. fruto mltiplo, do gnero Ficus do qual o figo comum exemplo
tpico, que consta de um amplo recetculo fechado, salvo na porom superior, dentro
do qual estm os legtimos frutos, que som minsculos aqunios duros.

tom / tnus ou tono


tom: altura dos sons emitidos pola voz humana ou por instrumentos, e determinados em re-
laom a um ponto de referncia; tonalidade.
tnus ou tono: FISIOL. estado de excitabilidade do sistema nervoso que controla ou influencia
os msculos esquelticos.

umbela / umbrela
umbela: BOT. inflorescncia em que os pedicelos florais partem do mesmo ponto e alcanam
igual altura, tendo, pois, comprimento idntico, e que tpica da famlia das Umbelferas,
conquanto aparea noutras famlias.
umbrela: ZOOL. disco contrtil das medusas.
29. TERMOS ANTONMICOS
206. A antonmia o fenmeno em virtude do qual dous termos, denominados an-
tnimos ou contrrios, exprimem ideias opostas. Cumpre advertir que, no lxico cient-
fico, tal oposiom exprime por vezes ideias contrastadas mas nom necessariamente anta-
gnicas.
O mecanismo habitual para a obtenom de antnimos ou contrrios a utilizaom de
prefixos (ou formantes) que comportam implcita esta ideia, como in- (im- diante de b, p,
m), de- ou des-, anti-, contra-, etc. Vejamos alguns exemplos:

/ a- (an-): peridico / aperidico, algesia / analgesia


/ anti- (ant-): (msculo) agonista / (msculo) antagonista
/ des-: povoamento / despovoamento (e repovoamento), desflorestamento
/ in- ou an- (< ): harmnico (p. ex., movimento harmnico, FS.) / inarmnico ou anarmnico
(p. ex., razom anarmnica, MAT.)
ab- / ad-: abduom / aduom (v. infra)
ad- / sub-: adstrato / substrato
- para acima / - para abaixo: aniom / catiom
/ -fugo
-cola (BOT.): calccola / calcfugo
ecto-, exo- / endo-, ento-: ectoderme / endoderme, exogamia / endogamia
eu- / dis-: euforia / disforia
eu- / pro-: eucarionte / procarionte (termos cunhados por E. Chatton)
-gel / -sol (QUM): hidrogel / hidrossol
hiper- / hipo-: hiperglicemia / hipoglicemia, hipertrofia / hipotrofia
in- / des-, de-: incremento / decremento
in-, i- / ex-, e-: inumar / exumar, imergir / emergir, inspiraom / expiraom, invaginaom / evagi-
naom
super- / sub-: superaxilar / subaxilar

Vejamos, a seguir, distribudos segundo a sua categoria gramatical, outros termos an-
tonmicos577.

SUBSTANTIVOS ANTNIMOS
207. A seguir som enunciados vrios substantivos antnimos de interesse cientfico.

abduom (FISIOL. movimento polo qual um membro ou um rgao qualquer se afasta do plano
mdio do corpo) / aduom (FISIOL. movimento polo qual um membro ou rgao qualquer
se aproxima do plano mdio do corpo). Cf. abdutor / adutor.
adiom ou soma / subtraom ou diminuiom (MAT.)
adstrato / substrato

577
Som umha sorte de antnimos internos termos como calafrio (< calor + frio) e dulcamara (< lat. dulcis
doce + amarus amargo), cujo sentido traduz o seu sinnimo doce-amarga subarbusto trepador e ornamental,
da famlia das Solanceas, Solanum dulcamara, cujo caule contm o alcaloide solanina, estupefaciente enrgico,
e cujas flores som violetas ou azuis, com mculas esverdeadas, dispostas em racemos corimbiformes, sendo o
fruto umha baga ovoide, pequena, com sementes [a partir do DALP]).

299
300 - 29. TERMOS ANTONMICOS

aluviom / eluviom (GEOL.)


atrofia involuom / hipertrofia desenvolvimento
bradicardia / taquicardia (PAT.)
concavidade / convexidade
deduom / induom
delta / esturio (GEOG.)
osteoblasto / osteoclasto (CIT.)
sinclinal / anticlinal (GEOL.)
sstole / distole (FISIOL.)
znite / nadir (ASTR.)

ADJETIVOS ANTNIMOS
208. Vejamos agora un quantos adjetivos de significado contrastado:

abstrato / concreto (p. ex., nmero abstrato / nmero concreto)


adstringente / laxante
aferente di-se da estrutura anatmica que entra num dado rgao / eferente di-se da estrutura
anatmica que sai de um dado rgao
agudo (de curso relativamente grave e curto: doena aguda) / crnico (de longa duraom: doena
crnica)
centrfugo / centrpeto (p. ex., fora centrfuga / fora centrpeta)
curvo / reto (p. ex., linha curva / linha reta)
direito / esquerdo
duplo / meio
/ -fobo
-filo : lifilo / lifobo
homogneo / heterogneo (p. ex., nmero homogneo / nmero heterogneo)
imaginrio / real (p. ex., nmero imaginrio / nmero real)
inteiro / fracionrio (p. ex., nmero inteiro / nmero fracionrio)
leve / pesado (p. ex., gs leve / gs pesado)
oblquo / perpendicular ou ortogonal
opaco / transparente
positivo / negativo
profundo / superficial, raso
sssil / vgil
pgina superior / pgina inferior (de umha folha, BOT.; cf. cast. haz/envs)
uniforme / acelerado (p. ex., movimento uniforme / movimento acelerado)

VERBOS ANTNIMOS
209. Finalmente, vejamos alguns exemplos de verbos de significado contrrio:

absorver / segregar (cf. adj. secretor)


condensar liquefazer um gs / evaporar converter um lquido em gs
inspirar / expirar
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS
210. Se alguns enunciados das partes anteriores desta monografia tinham por
objetivo advertir o leitor sobre certas influncias indesejveis exercidas no lxico ci-
entfico galego polo idioma castelhano nos planos prosdico, ortogrfico e morfo-
lgico, o presente captulo dedica-se em exclusivo a combater o tipo mais lesivo de
interferncia lexical: as contaminaons que afetam a constituiom lexemtica e o
significado dos termos, ou seja, as interferncias lexicossemnticas.
Com este fim, o presente captulo fornece umha srie de apontamentos respeitantes
ao lxico, tanto comum como especializado, dos textos da Cincia e da Tcnica 578, os
quais esclarecem sobre o correto emprego de alguns vocbulos galegos cuja constituiom
lexemtica e cuja genuna esfera semntica579 hoje se vem freqentemente comprometidas
pola pressom do castelhano, numha altura em que este continua a ser a (principal) lngua
de cultura e instruom do cientista galego e em que o contacto com a bibliografia redigida
em lusitano e em brasileiro ainda infelizmente raro.

211. A
acender, apagar / ligar, desligar
Em galego-portugus acende-se ou apaga-se o lume (ou fogo) e, no campo da Tcnica, de prefe-
rncia, aparelhos em que a ideia da igniom ou da combustom esteja prxima, como as lm -
padas (de incandescncia, fluorescentes, etc.; acender/apagar a luz); por outro lado, e em
contraste com o castelhano, para o resto de aparelhos (motores, computadores, mquinas di-
versas, eletrodomsticos, etc.), a aom de coloc-los em funcionamento, de os pr em anda-
mento ou em marcha (conectando a ficha tomada eltrica e/ou acionando o correspondente
interruptor, tecla, etc.), costuma denominar-se ligar, e a aom contrria, desligar580.

cido / azedo
Destas duas palavras, apenas cido pertinente (como substantivo e como adjetivo) para a Ci-
ncia: cido hmico, cido sulfrico, chuva cida, etc. A palavra azedo prpria da lngua popular
(como adjetivo, azedo indica que a substncia a que se aplica tem o sabor particular do limom
ou do vinagre; como substantivo, denota sabor cido).

ala / asa / ansa ou ala / ala de semeadura


578
A maioria das definions fornecidas nesta secom baseiam-se no DALP, no DHLP e no Collins English Dictio-
nary and Thesaurus. Tambm se revelou de interesse a consulta do DITC. As citaons de trechos provenhem na
sua maioria da ELBC. S se reproduzem as aceons que em cada caso som pertinentes (deixando de parte, em
geral, os significados e usos prprios da lngua comum, execeto quando puderem interferir com os da lngua
especializada).
579
A constituiom lexemtica e os valores semnticos genunos dos termos cientficos galegos coincidem, cla-
ro , com os reconhecidos nos pases lingisticamente normalizados da Lusofonia, nom raro harmonizam
com os presentes noutras comunidades lingsticas europeias e, em todo o caso, nom som subsidirios do cas -
telhano.
580
Os substantivos correspondentes a estas duas aons som, por um lado, o ligar (da mquina, do aparelho,
etc.) ou a colocaom em funcionamento e, por outro lado, o desligar (da mquina, do aparelho, etc.), a paragem ou
a detenom.

301
302 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

ala (ingl. row, aisle, wing): 1. Fileira, renque. 2. Flanco. 3. Corpo lateral de um edifcio.
asa (ingl. wing): 1. ZOOL. Membro do corpo de um animal que serve para o voo (adj.: alado, ptero).
2. BOT. Cada umha das duas ptalas de umha corola papilioncea. 3. AERON. Planos laterais do
aviom. 4. ANAT. Partes laterais das narinas. 5. Apndice, geralmente recurvado, de alguns utens-
lios, polo qual se lhes pega.
ansa ou ala (ingl. loop): ANAT./ZOOL. Porom recurvada de um rgao ou estrutura tubular, como a
porom curva, em forma de U, dos tbulos renais (ansa de Henle ou ala de Henle, ingl. Henles
loop, loop of Henle; ansa intestinal; ansa sigmoide, etc.).
ala de semeadura ou ala bacteriolgica (cast. asa de siembra): Instrumento de laboratrio con-
sistente num cabo de madeira que leva num extremo uma arame recurvado, utilizado para a
inoculaom de microrganismos em meios de cultura (em placa de Petri).

ala: v. ala

algarismo: v. nmero

algoritmo: v. nmero

alvo
Nos textos tcnico-cientficos redigidos em galego-portugus freqente o substantivo alvo, utili-
zado com o sentido de objetivo que deve ser atingido, ponto de mira, por vezes em compostos
(ex.: clula-alvo, rgao-alvo) e equivalendo voz inglesa target, alem Ziel- e s castelhanas
diana ou blanco, como patenteiam os exemplos abaixo581.

amnio / amonaco / amnia


amnio (ingl. ammonium): Catiom univalente NH4+, dotado de propriedades anlogas s dos ca-
tions alcalinos.
amonaco (ingl. ammonia): Composto gasoso de azoto e de hidrognio (NH3), muito solvel em
gua, de cheiro picante, lacrimogneo, existente nos produtos gasosos da destilaom da hulha e
da fermentaom de matrias orgnicas, como a urina.
amnia (ingl. ammonia solution, ammonia water): Nome vulgar das soluons aquosas de amonaco.

amonita / amonite
amonita (ingl. ammonite): Explosivo formado por umha mistura de nitrato de amnio ou de sdio
e de trinitronaftaleno.

581
Exemplos de uso: A variedade o alvo das suas prticas agrcolas e das suas opons de seleom de materi-
al biolgico. (Cincia Hoje, 187: 29) | [...] por todas as razons apontadas, o campo Lucky Strike foi selecio-
nado como alvo principal para estudos de monitorizaom escala do campo hidrotermal [...]. (Colquio/Ci-
ncias, 23: 48) | Os objetivos da avaliaom clnica e laboratorial do SNA som: [...] a distribuiom das deficinci-
as polos diferentes rgaos-alvo e a sua localizaom [...]. (Colquio/Cincias, 23: 65) | A concentraom plas-
mtica de noradrenalina, a despeito das inmeras crticas de que foi e alvo, constitui o mais duradoiro e fivel
ndice da atividade simptica. (Colquio/Cincias, 23: 67) | No entanto, muitas questons permanecem em
aberto: as doenas neurodegenerativas, doenas crnicas e progressivas, poderm ser tratadas pola modula -
om da apoptose, sem correr o risco de ocorrer umha proliferaom celular nom controlada? Na famlia das
caspases, quais serm os melhores alvos para a inibiom da apoptose? (Colquio/Cincias, 25: 87) | Estes
modelos tenhem sido alvo de crticas por parte de diversos autores [...]. (Ecologia das Populaes e das Comu-
nidades: 176).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 303

amonite [f] (ingl. ammonite): Qualquer fssil do grupo das Amonites (cefalpodes fsseis de
concha geralmente enrolada em espiral e linha de sutura muito complicada que tivrom o seu
apogeu e se extingurom na era Mesozoica).

amostra, amostragem / mostra


amostra: Subconjunto de umha populaom ou de um universo por meio do qual se estabelecem
ou estimam as propriedades e caratersticas dessa populaom ou universo (p. ex., amostra de
sangue, amostra representativa). O processo em virtude do qual som tiradas amostras a partir de
umha populaom ou universo denomina-se amostragem.
mostra: Exposiom de obras de carter artstico, literrio, histrico, etc.

anans / pinha
anans (Br. abacaxi [m]; cast. pia (de Amrica), anans; ingl. pine-apple): Infrutescncia das Bro-
meliceas.
pinha (cast. pia; ingl. pine cone): Infrutescncia (cone ou estrbilo) das Conferas.

ansa: v. ala

antraz / carbnculo
antraz (ingl. carbuncle): Infeom extensa e profunda da pele e dos tecidos subjacentes, geralmente
estafiloccica e freqentemente localizada na nuca ou nas costas, com numerosos abcessos ir-
regulares, intercomunicantes e coalescentes, alguns dos quais vazam atravs de mltiplas e ex-
tensas aberturas.
carbnculo (ingl. anthrax): Zoonose que acomete sobretodo ovinos, eqinos e caprinos, adqui-
rida diretamente pola ingestom de pasto contaminado por Bacillus anthracis ou os seus esporos,
e indiretamente adquirida por carnvoros a partir de carcassas infetadas. Transmitido ao ser hu -
mano polo contacto com animais infetados ou com os seus dejetos, pola ingestom de produtos
animais contaminados, ou ainda pola inalaom dos esporos.

aparelho / aparato
aparelho: 1. TECNOL. Dispositivo tcnico, instrumento (ex.: aparelho de medida, aparelho de imersom;
ingl. apparatus, instrument, appliance, device). 2. ANAT./FISIOL. Conjunto de rgaos necessrios
para desempenhar umha funom num corpo organizado (aparelho de fiaom [nas aranhas],
aparelho de Golgi [na clula], aparelho digestivo; ingl. system, tract, apparatus).
aparato: 1. Pompa, magnificncia (ingl. pomp). 2. Conjunto de elementos materiais especficos de
que se lana mao para mostrar poder, fora, erudiom, etc.: aparato blico, ediom feita com
aparato crtico.

ardsia / lousa / piarra / xisto


xisto (ingl. schist): Rocha sedimentar ou metamrfica que apresenta xistosidade, como a ardsia, os
xistos betuminosos, etc.
xistosidade: Propriedade que permite a certas rochas sedimentares e metamrficas dividirem-se
em porons orientadas por planos paralelos entre si e independentes da estratificaom.
piarra: Nome extensivo a um grupo de rochas xistosas de grao muito fino, umhas muito duras,
constitudas essencialmente por quartzo e micas (filites = fildios = xistos luzentes; ingl. phyllites),
outras menos duras, constitudas por graos de quartzo e matria argilosa, a que se associam ou-
tros componentes (piarras argilosas = xistos argilosos; ingl. shale), e a que pertencem a ardsia, a
pedra de afiar ou de amolar, etc.
304 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

ardsia (cast. pizarra; ingl. slate): Rocha metamrfica argilosa, surgida a partir de xistos argilosos
mediante metamorfismo compressivo, de cor cinzenta (por vezes muito escura) e xistosidade
evidente.
lousa (cast. pizarra; ingl. slate): 1. Laje de ardsia preparada para cobrir telhados ou como quadro
negro para escrever. 2. Por extensom, e na lngua comum, sinnimo de ardsia.

armadilha: v. trapa

arsnico / arsnio
Arsnio (al. Arsen; cast. arsnico; ingl. arsenic) o nome do elemento qumico de nmero atmico
33 (smbolo: As), de cor cinzenta e brilho metlico; o arsnico (al. Arsenik; cast. anhdrido arse-
nioso; ingl. arsenic) o nome vulgar do trixido de arsnio (As 2O3), anteriormente chamado
anidrido arsenioso, veneno muito enrgico.

artigo / artculo
artigo (cast. artculo; ingl. article, paper): 1. LING. Partcula que se antepom a um substantivo para lhe
determinar o sentido. 2. Divisom de texto legal. 3. Escrito ou trabalho inserto num peridico
ou revista (escritor de artigos: articulista). 4. Objeto, produto, mercadoria.
artculo (cast. artejo; ingl. article): 1. ZOOL. Cada um dos segmentos que formam o corpo dos ani-
mais articulados. 2. MED. Falange dos dedos. 3. BOT. Espao entre os ns de um caule.

asa: v. ala

a seguir ou em seguida: v. logo

assim que: v. pronto

ave / pxaro
ave (ingl. bird): Vertebrado de sangue quente e ovparo da classe Aves, caraterizado pola posse de
umha coberta corporal de penas, e de membros anteriores modificados como asas. As aves va-
riam de tamanho entre a avestruz e o beija-flor (negumha das duas pxaro!).
pxaro (Pt.+Br. pssaro; ingl. (passerine) bird): Em sentido cientfico, ave pertencente ordem dos
Passeriformes, caraterizada por possuir polegar dirigido para trs, inserido ao nvel dos res-
tantes dedos dos ps e mais forte que o dedo anterior mdio, e polo desenvolvimento da siringe
(estrutura produtora de sons situada na extremidade inferior da traqueia).

azedo: v. cido

azeite / leo
leo (cast. aceite; ingl. oil): 1. Gordura lquida constituda essencialmente por steres dos cidos
gordos, que se obtm de substncias muitas vezes provenientes dos seres vivos, como o azeite,
o leo de amndoa, o leo de rcino, o leo de fgado de bacalhau, etc. 2. Lquido de origem mi-
neral (petrleo bruto ou fraom extrada dele) constitudo essencialmente por hidrocarbo-
netos. 3. Lquido aromtico e muito voltil (leo essencial ou essncia) extrado das plantas,
constitudo fundamentalmente por terpenos.
azeite (cast. aceite de oliva; ingl. olive oil): leo extrado da azeitona.
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 305

212. B
balom / globo
balom: 1. AERON. Aerstato cheio de um gs mais leve do que o ar, e que nom precisa de aparelho
de propulsom para se elevar na atmosfera 582 (cf. dirigvel; cast. globo; ingl. balloon). 2. QUM.
Frasco esfrico, de gargalo mais ou menos longo, usado para a realizaom de vrias operaons
qumicas583 (cast. matraz; ingl. flask). 3. MED. Recipiente arredondado, em geral metlico e do-
tado de um ducto e mscara, onde se contenhem gases respiratrios ou anestesiantes (balom de
anestesia, balom de oxignio).
globo (cast. globo; ingl. globe): 1. GEOM. Corpo esfrico, redondo. 2. ASTR. O globo terrestre, a Terra.
3. ASTR. Representaom esfrica do sistema planetrio.

banana / pltano
banana (cast. pltano; ingl. banana): Fruto da bananeira, famlia Musceas (Musa paradisiaca).
pltano (ingl. plane (tree)): rvore da famlia das Platanceas (Platanus orientalis).
pltano(-bastardo) ou falso-pltano ou bordo-sicmoro (cast. pltano; ingl. sycamore maple):
rvore da famlia das Acerceas, Acer pseudoplatanus (tb. conhecido popularmente nalgumhas
regions da Galiza como pradairo e variantes).

beio: v. lbio

borboleta / avelanha
Em Zoologia, borboleta designa todos os componentes da ordem de insetos Lepidoptera (lepidp-
teros), e especialmente os diurnos (al. Schmetterling ou Falter, cast. mariposa, ingl. butterfly); ave-
lanha (Pt.+Br. mariposa) designa os lepidpteros noturnos, i. , as borboletas-noturnas, cuja
denominaom cientfica Heterocera ou Nocturna (sin. hetercero; al. Nachtfalter, Na-
chtschmetterling; cast. mariposa nocturna; ingl. moth).

bordo-sicmoro: v. banana

borracha / cauchu / goma / ltex


ltex (tb. ltice): Suco leitoso segregado por alguns vegetais (ingl. latex).
goma: 1. Denominaom genrica de certos produtos de exsudaom das plantas, de aspeto viscoso
e transparente. Exemplos: goma-arbica, goma-elstica ou borracha, goma-guta, goma-resina (ingl.
gum). 2. Substncias empregadas na colagem dos vinhos. 3. Dissoluom de amido prpria para
engomar.
cauchu ou caucho (impropriamente, tb. borracha): 1. Ltex coagulado produzido pola rvore
americana Hevea (Artocarpceas) e pola planta asitica Ficus (Morceas), de que se obtm a
borracha (ingl. natural rubber, gum elastic, caoutchouc). 2. Seringueira, rvore do gnero Hevea.
borracha ou goma-elstica: Cauchu depois de tratado com enxofre (vulcanizaom) para perder o
poder adesivo que possui, utilizado no fabrico de borrachas para apagar, isoladores eltricos,
faixas elsticas, brinquedos, mangueiras, pneumticos, etc. (ingl. rubber).

bosque: v. floresta

brando: v. mole

582
Aerstato que recebe variadas aplicaons. Por exemplo, pode servir como balom-sonda ou balom meteorol-
gico (cast. globo sonda; ingl. sounding balloon, meteorological balloon).
583
Por exemplo: balom de aferiom ou balom volumtrico (cast. matraz de aforar; ingl. volumetric flask).
306 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

brnquia / guelra
Tanto brnquia como guelra (cf. cast. branquia/agalla; ingl. branchia/gill) referem-se aos rgaos
respiratrios que permitem a certos animais extrairem o oxignio dissolvido na gua. No en-
tanto, o campo de aplicaom dos dous termos diferente, j que o emprego de guelra deve res-
tringir-se aos vertebrados (peixes e anfbios), ao passo que brnquia (que motiva o adjetivo
branquial) de aplicaom geral a todos os grupos (e a nica denominaom pertinente entre os
invertebrados)584.

broto / surto
broto (cast. brote; ingl. bud): BOT. 1. rgao que brota nos vegetais e capaz de se desenvolver em ra-
mificaons folhosas e/ou floridas. 2. Gema dos vegetais, gomo, botom.
surto (cast. brote; ingl. outbreak): 1. MED. Irrupom ou aparecimento repentino de umha doena:
surto de paludismo, etc. 2. ELET. Variaom brusca e momentnea da corrente ou da tensom de
um circuito eltrico.

buraco / orifcio / formen ou forame / furo


ASTR., buraco negro (ingl. black hole)
ELET., buraco de conduom (ingl. conduction hole)
ELET., buraco de Fermi (ingl. Fermi hole)
ANAT., buraco occipital (informal por formen magno)
585

MEC., orifcio (ingl. port, inlet, hole)


ANAT., orifcio anal (ingl. anus)
ANAT., orifcio lacrimal (ingl. punctum lacrimale)

BOT./ZOOL., formen/forame (dos foraminferos, do vulo vegetal [= micrpilo]; ingl. foramen)


ANAT., formen de Monro (ingl. Monros foramen)
ANAT., formen de Magendie (ingl. Magendies foramen)
ANAT., grande formen ou formen magno (ingl. foramen magnum)

GEOL./MIN. furo = fosso: A extraom industrial do enxofre normalmente feita polo processo de
Frasch, que consiste na injeom de vapor de gua sobreaquecido num furo profundo feito no
jazigo [...]. (ELBC: s.v. enxofre)
furo = orifcio, buraco: Na antigidade greco-romana esse recipiente [da clepsidra] podia ser
qualquer vaso (nfora, hdria, cntaro, lecito) com um ou mais furos de escoamento do lquido,
o que permitia fazer variar o perodo de tempo a medir, fechando parte dos furos. (ELBC: s.v.
clepsidra)

584
O termo castelhano agalla, em contraste com o galego-portugus guelra, parece nom usar-se mais que em
relaom aos peixes; os termos ingleses branchia e gill som permutveis entre si em todos os grupos taxonmi-
cos (com a ressalva de que correspondem a registos ou nveis de uso diferentes).
585
A voz buraco menos formal que orifcio, mas, em contraste com a voz castelhana equivalente agujero, bura-
co em galego-portugus ocorre em termos cientficos (de Anatomia), como os acima enunciados e, ainda, p.
ex., em buraco de Botal, buraco mentoniano, etc.
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 307

213. C
calcrio / calia
calcrio [subst.] (cast. caliza; ingl. limestone): GEOL. Denominaom comum s rochas constitudas
essencialmente por carbonato de clcio (como o cr).
calia: P ou fragmentos de argamassa ressequida, que sobram de umha construom ou resultam
da demoliom de obra de alvenaria. (Nom termo da lngua especializada!).

calcinar: v. carbonizar

camada / capa
Camada denota estrato (sinnimo de assentada) ou nvel e com estes significados aparece em
numerosos termos cientficos e tcnicos, equivalendo aos termos ingleses layer, bed e stratum
(p. ex., camada crnea [ingl. corneal layer], camada eletrnica [ingl. electron layer], camada de Hea-
viside [ingl. Heaviside layer], camada de ozono [ingl. ozone layer]). Mas quando num conceito ci-
entfico ou tcnico est presente a ideia de que umha entidade (que pode ser umha camada)
envolve, cobre ou protege algo, costuma utilizar-se de preferncia o termo capa. Assim acon-
tece, por exemplo, em sintagmas como capa de eletrons (ingl. electron shell) e capa de filom (ingl.
hanging wall).

camarom(-tigre): v. lagosta

cambiar, cmbio: v. mudar, mudana

carbonizar / calcinar / ustular


carbonizar (subst. carbonizaom; cast. carbonizar; ingl. to carbonize, carbonization): 1.
Queimar(-se) (substncia animal ou vegetal) por meio de um metal de igniom ou por meio
de substncia custica. 2. Reduzir-se a carbono.
calcinar (subst. calcinaom; cast. calcinar; ingl. to calcine, calcination): Submeter a calcinaom
(aquecimento sem ar ou oxignio), i. , tratamento trmico de slidos, capaz de promover
transformaons fisicoqumicas como a eliminaom de substncias volteis neles contidas (p.
ex., dixido de carbono de carbonatos, gua de argilas, matria orgnica de materiais diversos),
a produom de xidos (p. ex., a obtenom de cal a partir de carbonato de sdio), a pulveri-
zaom, etc.
ustular (subst. ustulaom; cast. tostar; ingl. to roast, roasting): 1. Aquecimento em presena do ar
de um composto para promover a sua decomposiom e oxidaom. 2. Operaom de fazer ex-
pelir umha substncia de outra (p. ex. enxofre de um minrio) por meio de aquecimento em
mufla.

carbono / carvom
carbono (ingl. carbon): Elemento qumico de nmero atmico 6 e smbolo C. Constitui a base dos
carvons e encontra-se em todas as substncias orgnicas; puro e cristalizado forma o diamante
(sistema cbico) ou o grafito (sistema hexagonal).
carvom (ingl. coal): 1. Substncia animal, vegetal ou mineral obtida por meio da combustom in-
completa (viva ou lenta), ou pola destilaom seca da matria orgnica. 2. Carvom de pedra,
carvom mineral ou carvom fssil, substncia natural, compacta, combustvel, de cor castanha a
negra, formada pola decomposiom parcial de matria vegetal, ao abrigo do ar e, no geral, sob a
aom da pressom e do calor (lignito, carvom castanho ou carvom sub-betuminoso; hulha ou
carvom betuminoso, e antracito).
308 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

carbnculo: v. antraz

cardinal / cardeal
cardinal: 1. MAT. Nmero natural como indicativo de quantidade. 2. ANAT. Terceira vrtebra cer-
vical. 3. ZOOL. Linha correspondente ao eixo de articulaom das valvas da concha dos braqui-
podes. 4. ZOOL. Certas veias dos vertebrados.
cardeal: GEOG. Designativo dos quatro principais pontos de orientaom geogrfica.

carniceiro / carnia / necrfago


carniceiro: 1. Carnvoro, animal (predador) que se alimenta de carne (obtida dando morte a um
animal). 2. Di-se dos dentes, geralmente o ltimo pr-molar superior e o primeiro molar infe-
rior dos mamferos da ordem dos Carnvoros, adaptados para cortar carne.
carnia: Carne de animal morto (em putrefaom), que constitui o alimento dos animais necr -
fagos.
necrfago (cast. carroero; ingl. scavenger): Animal que se alimenta de carnia, da carne de animais
mortos que ele nom matou (os abutres e as hienas som necrfagos).

carreira / corrida
carreira (ingl. career): Decurso profissional (ex.: a carreira do cientista longa) 586.
corrida (ingl. race): 1. Ato de correr. 2. Competiom em que se percorre com rapidez um trajeto
estipulado. 3. Competiom entre pessoas, instituions, pases, etc., em que se visa alcanar um
dado objetivo antes que os restantes competidores (ex.: corrida aos armamentos ou corrida ar-
mamentista [ingl. arms race], corrida espacial [ingl. space race])587.

carvom: v. carbono

casal: v. par

casca: v. cdea

castanho: v. CORES

cauchu: v. borracha

caule / talo
caule (cast.: tallo; ingl. stalk, stem): Parte do eixo de umha planta que normalmente suporta as fo-
lhas (parte do cormo).
talo (cast.: talo; ingl. thallus): Corpo da planta nom diferenciado em caule e folhas (opondo-se a
cormo), como nos talfitos.

ceco / cego
ceco (ingl. coecum): 1. ANAT. Parte inicial, alargada, do intestino grosso, onde se liga, no home, um
apndice (apndice cecal). 2. ZOOL. Cada um de certos divertculos (em especial do tubo diges-
tivo) em diversos animais.
586
Exemplo de uso: A carreira de Gaio Plnio (o Moo) desenrolou-se ao longo do governo dos imperado-
res Domiciano, Nerva e Trajano. (ELBC: s.v. Plnio, o Moo [Gaio]).
587
Exemplo de uso: A sugestom, feita por Fermi, de que, em tal reaom de cisom nuclear, talvez fossem liber-
tados neutrons, lanou a maioria dos laboratrios de fsica numha autntica corrida para detetar a sua presen-
a. (ELBC: s.v. bomba atmica).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 309

cego (ingl. blind): 1. LNGUA COMUM. Que nom v. 2. ANAT. Variante (nom preferente) de ceco.

cedo / precoce / temporao


Ainda que temprano, em castelhano, e early, em ingls, podam funcionar como advrbios e como
adjetivos, o mesmo nom acontece em galego com cedo, que apenas pode ser advrbio (v. infra
225: pronto/logo ou cedo). Deste modo, o galego recorre a palavras diferentes de cedo en-
quanto adjetivos que indiquem inicial, que ocorre cedo, como som, sobretodo, precoce, ini-
cial, primitivo ou prematuro. A este respeito, deve ter-se em conta que temporao, cognado
galego do castelhano temprano, adjetivo, mas o seu uso (junto com serdio) restringe-se ao
campo da Agricultura (em relaom a frutos, colheitas, etc.) 588. Exemplos de uso589:

Note-se, contodo, que a generalizaom de tal procedimento pode ser perigosa, pois quando se
trabalha com formas cultivadas muito precoces pode haver convenincia em nom fazer as semen-
teiras muito tempors a fim de evitar um espigamento demasiado cedo numha poca em que sejam
de temer fortes geadas. (ELBC: s.v. trigo)
As formas familiares, de incio precoce, da doena de Alzheimer estm associadas a mutaons
nos genes que codificam as pr-senilinas 1 e 2, localizados, respetivamente, nos cromossomas 14 e 1.
(Colquio/Cincias, 25: 86)
A separaom de blastmeros consiste no isolamento de clulas totipotenciais de embrions em est-
dios iniciais do seu desenvolvimento, promovendo-se, depois, a multiplicaom progressiva de cada
umha delas de modo a obterem-se indivduos exatamente idnticos. (ELBC: s.v. clonagem)
Na espcie humana, o mesonefro comea a formar-se muito precocemente: ao fim do 2. ms j
tem regredido quase completamente. (ELBC: s.v. mesonefro)
O tratamento [da tosse convulsa] com antibiticos (eritromicina, ampicilina, estreptomicina)
d resultado quando precoce. (ELBC: s.v. tosse convulsa)
Therefore, the galaxy must have collapsed significantly during its creation and early evolution.
(Scientific American, Out. 2003) > [trad. nossa:] Portanto, a galxia deve ter colapsado de modo signi-
ficativo durante a sua criaom e as primeiras fases da sua evoluom.

clula-mae / citoblasto
Para denotar as clulas, embrionrias ou provenientes de um indivduo adulto, ainda indiferenci-
adas ou artificialmente desdiferenciadas, que apresentam grande capacidade de multiplicaom
e de diferenciaom em diversos tipos celulares (clulas totipotentes ou pluripotentes) e que,
portanto, som importantes para a medicina regenerativa, from postas em circulaom recente-
mente em galego-portugus, como pouco felizes adaptaons do termo ingls stem cell ou do
alemm Stammzelle, as vozes *clula-mae, *clula-tronco, *clula troncal e *clula estaminal. Com
efeito, se, por um lado, clula-tronco e clula troncal som termos pouco expressivos (o ingl. stem e
o al. Stamm remetem para a ideia de linhagem, estirpe), clula-mae e clula estaminal, por outro
lado, som vozes claramente enganadoras (cf. Navarro, 2005: s.v. stem cell), j que clula-mae de-
nota, desde h tempo (cf. ingl. mother cell ou parent cell), a clula que origina, por mitose, duas
588
Exemplo de uso: Como regra som de preferir as sementeiras tempors s serdias, pois vam permitir que
o trigo atinja mais rapidamente o desenvolvimento desejado, podendo resistir melhor s grandes chuvas e frios
prprios da poca, enquanto por outro lado vam permitir colh-lo antes de sobrevirem os fortes calores.
(ELBC: s.v. trigo).
589
Conforme o indicado, eis algumhas equivalncias terminolgicas (tiradas de dicionrios tcnico-cientficos
bilingues) entre ingls/alemm e galego: ingl. early fruit > fruta tempor | ingl. early detection of
schizophrenia > deteom/diagnstico precoce da esquizofrenia | ingl. early failure (ELET.) > falha prematura |
ingl. early ignition > igniom antecipada | ingl. early-failure period (ELETRN.) > perodo de falha inicial | ingl. early ra-
dioactive fallout > precipitaom radioativa imediata | ingl. early replicating region (BIOL.) > regiom de replicaom inici-
al | ingl. early retirement > reforma antecipada | ingl. in the early universe > no universo primitivo | ingl. early-
warning radar > radar de alerta antecipado | al. Frhfestigkeit > resistncia inicial | al. Frhzndung > igniom adian-
tada/antecipada.
310 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

outras, semelhantes a ela, designadas como clulas-filhas, e clula estaminal , obviamente, umha
clula que fai parte dos estames da flor. Perante este problema designativo, e de acordo com a
oportuna proposta que Navarro (2005: s.v. stem cell) fai para o castelhano, tambm cabe acon-
selhar a utilizaom em galego-portugus, como equivalente funcional do ingl. stem cell e do al.
Stammzelle, da soluom citoblasto (ou blastcito), de modo que, assim, surge umha famlia
terminolgica funcional e idiomtica integrada por citoblasto (ingl. stem cell), citoblasto totipo-
tente (ingl. totipotent stem cell), citoblasto pluripotente (ingl. pluripotent stem cell), citoblasto histoes-
pecfico (ingl. tissue-specific stem cell ou multipotent stem cell); embriocitoblasto ou citoblasto embrio-
nrio (ingl. embryonic stem cell), citoblasto pluripotente induzido (ingl. induced pluripotent stem cell
ou iPS); dermocitoblasto (ingl. skin stem cell), hemocitoblasto (ingl. blood stem cell), neurocitoblasto
(ingl. neural stem cell), osteocitoblasto (ingl. bone stem cell), etc.

cerca: v. perto

crebro / encfalo
encfalo (al. Gehirn, Hirn, Encephalon; ingl. brain, encephalon): Porom do sistema nervoso central
dos vertebrados alojada no crnio e que compreende o tronco enceflico (com o bulbo raqui -
diano, a protuberncia anular e o mesencfalo), o cerebelo, o diencfalo e o crebro.
crebro (al. Grohirn, Cerebrum [impropriamente, tb. Gehirn]; ingl. brain, cerebrum): A porom
maior, anterior e superior do encfalo, integrada polos hemisfrios cerebrais.

chao: v. solo

cifra: v. nmero

cifrom: v. nmero

cinzento: v. CORES

clone / clono
clone (adj. clonal; aom: clonagem): Conjunto de clulas geneticamente idnticas derivadas por
mitose de umha nica clula original; indivduo geneticamente idntico a outro, produzido por
manipulaom gentica (exemplos de uso do adj.: anticorpo monoclonal/policlonal, organismo
clonal, etc.).
clono (sin. clnus; adj. clnico): Seqncia de contraons e relaxamentos musculares rpidos e
involuntrios que pode ocorrer de modo normal e breve em virtude do estiramento de um
msculo, ou de modo patolgico e ininterrupto, especialmente devido a lesons das fibras ner-
vosas do trato piramidal (ex. de uso do adj.: espasmos clnicos).

cobra / cobra-(de-)capelo ou naja / serpente


serpente (cast. serpiente; ingl. snake, serpent): Rptil pertencente subordem Ofdios dos Esca-
mados (a forma serpe , na Galiza, do mbito popular e, em Portugal e no Brasil, da lngua po -
tica).
cobra (cast.: culebra, serpiente; ingl. (Colubrid) snake): 1. Em sentido restrito e cientfico, serpente ou
ofdio pertencente famlia Colubridae (Colubrdeos): cobra-rateira ou cobra-de-colchete (Mal-
polon monspessulanus), cobra-de-escada (Elaphe scalaris), cobra-de-ferradura (Coluber hippocrepis),
etc. 2. Em sentido lato ou popular, qualquer ofdio ou serpente, o que motiva que muitos
nomes vernculos (de uso cientfico) de ofdios pertencentes a diversas famlias constem do
termo cobra seguido de um determinante especificador: cobra-cascavel (tb. cascavel: por ex-
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 311

emplo, crotaldeo Crotalus terrificus), cobra-coral(-verdadeira) (elapdeo Micrurus), cobra-cuspi-


deira (elapdeo Naja nigricollis), etc.
cobra-(de-)capelo ou naja (cast. cobra; ingl. cobra): Cada umha das espcies de serpentes muito
venenosas dos gneros Naja, Ophiophagus e Pseudohaje (famlia Elapdeos), como N. naja (na-
ja-da-ndia), habitantes da frica e sia tropicais e subtropicais, que, quando alarmadas, dilatam
em forma de capelo ou capuz a pele da regiom cervical.

cdea / casca / ritidoma / crusta ou crosta / crtex / crtice / cortia


cdea: Parte externa endurecida do pam, do queijo, das rvores, etc. (Vocbulo nom pertencente
lngua especializada!).
casca: 1. ZOOL Invlucro calcrio de ovos de animais, como os das aves. 2. BOT. Conjunto das ca-
madas perifricas do revestimento de caules, frutos, tubrculos, bolbos, sementes, etc. (tirar a
casca: descorticar). 3. BOT. Toda a parte constituinte de umha raz ou de um caule situada entre a
epiderme e o cilindro-central.
ritidoma: BOT. Casca seca e morta das rvores e dos arbustos, tipicamente fendida e mais ou menos
rugosa, que constitui umha camada protetora.
cortia (al. Kork; cast. corcho; ingl. cork): Casca do sobreiro, que tem muitas aplicaons industriais
(sber).
crtex: 1. ANAT. Camada perifrica ou externa de muitos rgaos (rim, ovrio, crebro, etc.; tirar a ca-
mada cortical: descorticaom). 2. BOT. Casca de rvore (nesta aceom, tambm crtice).
cortical [adj.]: Referente crusta, cortia, ao crtice (casca) ou ao crtex de um rgao.
crusta (ou crosta): 1. ZOOL. Invlucro calcrio dos crustceos. 2. GEOL. Crusta terrestre ou crusta da
Terra: camada mais externa da litosfera, constituda por rochas relativamente leves, que re-
pousa sobre o manto superior.

colo: v. pescoo

colocar, levantar ou pr problemas, questons, perguntas


Com o sentido de formular ou suscitar problemas, questons ou perguntas, em contraste com o
castelhano (cast. plantear), o galego recorre aos verbos colocar, levantar ou pr, como mos-
tram os exemplos resenhados abaixo590.

compota: v. marmelo

comprido: v. largo

comprimento (ou longura) / longitude / largura


comprimento (sinnimo nom preferente: longura; cast. longitud; ingl. length): Extensom longitu-
dinal entre duas extremidades.
largura (cast.: anchura; ingl. breadth ou width): A menor das dimensons de umha superfcie, di-
mensom na direom perpendicular ao comprimento.
longitude (cast. longitud; ingl. longitude): Coordenada terrestre que a amplitude do arco do
Equador ou de paralelo compreendido entre o semimeridiano de referncia e o semimeridiano
590
Exemplos de uso: A questom posta no que respeita situaom de um corpo em relaom Terra pom-se
tambm para a situaom de um corpo em relaom a qualquer outro sem ser a Terra. ( Cadernos de Iniciao
Cientfica: 124) | O advento do nuclear vu recolocar o problema da energia, pondo em relevo e em contraste
o problema dos custos de produom e os custos ambientais. (ELBC: s.v. energia) | Concentraons tam eleva-
das de metabolitos secundrios colocam, inevitavelmente, a questom de saber as suas funons na planta.
(ELBC: s.v. metabolismo).
312 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

do lugar considerado, ou o retilneo do diedro formado por aqueles dous semimeridianos. Cor-
relato geogrfico da latitude.

conceom: v. desenho

contaminar: v. poluir

cores
castanho (cast. pardo; ingl. brown): alga(s)-castanha(s) (BOT.; cast. algas pardas; ingl. brown algae),
carvom castanho (sin. lignito; ingl. brown coal), terra castanha (PEDOL.; cast. tierra parda; ingl.
brown earth).
cinzento (cast. gris; ingl. grey): mbar cinzento (ZOOL.; cast. mbar gris; ingl. ambergris), matria cin-
zenta (HISTOL.; cast. materia gris; ingl. grey matter).
preto: Sinnimo de negro. Nuns poucos casos, negro e preto som permutveis: quadro negro ou
quadro preto lousa para escrever com giz; quando se trata de designar a cor, na maior parte dos
casos prefere-se preto: caixa preta (AERONUTICA; embora a carcassa deste dispositivo nom cos-
tume ser preta!), cegonha-preta ave Ciconia nigra, filme/fotografia a preto e branco (cf. cast. pel-
cula en blanco y negro, ingl. black and white film), rabirruivo(-preto) pxaro Phoenicurus ochruros,
etc.; sobretodo quando a alusom cor figurada, prefere-se negro: buraco negro, mar negra,
negro de fumo, ouro negro, peste negra, plvora negra, etc.
roxo: Sinnimo de violeta ou violceo (mas, sempre: ultravioleta). Exemplo: ourio-(do-mar-)roxo ou
ourio-(do-mar-)violeta equinodermo equinoide Sphaerechinus granularis (al. Dunkelvioletter Se-
eigel ou Violetter Seeigel, cast. erizo violceo, ingl. violet sea urchin ou purple sea urchin).
rubro: 1. Sinnimo (relativamente raro) de vermelho: glbulo rubro (= glbulo vermelho), srie
rubra (= srie vermelha)591, etc. 2. Vermelho de forte tonalidade: levar ao rubro, pr ao rubro
aquecer at ficar em brasa (cast. al rojo vivo).
ruivo: Vermelho ou avermelhado: cabelo ruivo (cast. pelirrojo, ingl. red-haired), papo-ruivo pxaro
Erithacus rubecula (sin. pisco(-de-peito-ruivo)), rabirruivo(-preto) pxaro Phoenicurus och-
ruros.

corona / coroa
corona: 1. ZOOL. rgao ciliar anular em rotferos e quetgnatos (ingl. corona). 2. FS. Descarga lumi-
nosa em volta da superfcie de um condutor por ionizaom do ar (ingl. corona).
coroa: 1. PT. Coroa de aberraom (ingl. crown). 2. ASTR. Coroa do Sol, coroa auroral (ingl. corona).
3. ANAT. Coroa dentria (ingl. cap, crown). 4. MEC. Coroa do mbolo (ingl. junk ring), etc.

crtex: v. cdea

cortia: v. cdea

crtice: v. cdea

cremalheira / fecho de correr ou fecho-ecler


cremalheira: 1. (cast. cremallera, ingl. rack) Tipo de linha ferroviria em que existe um carril den-
tado no qual engrenam as rodas motrizes, tambm dentadas, das locomotivas, e utilizado em
rampas muito fortes. 2. Esse carril ou trilho. 3. Barra dentada sobre a qual trabalha umha engre-
591
Exemplo: Aumento da concentraom do sangue que se traduz essencialmente por aumento: do nmero
de glbulos vermelhos e brancos por unidade do volume, do teor em hemoglobina da srie rubra, do valor glo-
bular desta srie e, enfim, do peso especfico do sangue total. (ELBC: s.v. hemoconcentrao).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 313

nagem que serve para transformar movimento retilneo em circular. 4. Pea munida de dentes,
em relgios e noutros maquinismos. 5. Na lngua comum (= gramalheira): Cadeia de ferro com
um gancho, cuja altura se pode fazer variar, na qual se suspendem caldeiras ou outros recipi-
entes sobre o fogo.
fecho de correr ou fecho-ecler (cast. cremallera, ingl. zip): Fecho constitudo por duas bandas
com dentes de metal ou plstico, que encaixam atravs de um cursor, usado em peas de ves -
turio, em calado e em malas.

cristal / vidro
cristal (ingl. crystal): 1. Estado cristalino da matria. 2. Forma cristalogrfica, polidrica, limitada
geralmente por faces planas. 3. Variedade de quartzo hialino, tambm conhecida por cristal de
rocha. 4. Vidro de muito boa qualidade.
vidro (ingl. glass): Substncia slida, transparente e frgil que se obtm fundindo slica com potassa
ou soda.

crosta ou crusta: v. cdea

cultura / cultivo
cultura: AGR./MICROB. Aom e efeito de fazer crescer num meio apropriado plantas (Agricultura),
tecidos ou microrganismos (para a investigaom cientfica ou com fins mdicos). Assim, em
Agricultura fala-se de rotaom de culturas, e em Biologia de caldo de cultura, cultura de clulas,
cultura de tecidos, meio de cultura, etc.592
cultivo: AGR./BOT. 1. Preparaom e uso dos solos para produzirem colheitas. 2. O melhoramento
em laboratrio de certas espcies de plantas.

214. D
decompor / descompor
decompor: 1. Separar os elementos ou partes constitutivas de um corpo. 2. Corromper, apodrecer.
3. [verbo reflexivo] Separar-se nos elementos componentes. 4. [verbo reflexivo] Corromper-se.
Entre outras, este termo pertence lngua especializada da Ecologia (as pirmides trficas
constam de decompositores [ingl. decomposers], fitfagos ou consumidores primrios, predadores, su-
perpredadores e necrfagos [ingl. scavengers], que se alimentam de carnia).
descompor: 1. Pr fora do seu lugar. 2. Desarranjar, desordenar, desfigurar. (Vocbulo nom per-
tencente lngua especializada!).

delineamento: v. desenho

depois: v. logo

592
Exemplos adicionais de uso: Umha tcnica de estudo que tivo a maior repercussom foi a da cultura de te-
cidos, tanto animais como vegetais. (ELBC: s.v. biologia) | Para podermos avaliar convenientemente a toxici-
dade dos resduos existentes na cultura, na altura da colheita, essencial conhecer com exatidom qual o esque-
ma de metabolizaom de cada inseticida. (ELBC: s.v. inseticida) | A cultura do trigo est espalhada polo mun-
do inteiro e a superfcie que lhe dedicada anualmente atingiu c. 220.000.00 de ha. No hemisfrio Norte, a
zona de cultura limitada por umha linha que excede nalguns pontos 60 de latitude; no Alasca j se obtiv-
rom searas de trigo de primavera a latitudes muito superiores (65). [...] Das espcies enunciadas, as que apre -
sentam maior valor cultural som o Triticum aestivum e o Triticum durum. (ELBC: s.v. trigo).
314 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

descer / descender
descer (ingl. to descend): Baixar, deslocar-se para baixo. Exemplo: a ave desceu do ramo.
descender (ingl. to descend from): Provir, proceder por geraom. Exemplo: as aves descendem de
um grupo de dinossauros.

desenho / delineamento, conceom ou projeto


No padrom lexical galego, desenho significa representaom grfica feita com traos (a voz debuxo
significa bosquejo, esboo grfico; ex.: desenhos animados, desenho arquitetnico, desenho tcnico),
de modo que para denotar a ideia referida em ingls por design, deve recorrer-se a tal anglicismo
ou, melhor, utilizar as vozes delineamento, conceom ou projeto, como mostra o exemplo
abaixo593.

desenvolver / desenrolar
desenvolver (subst. desenvolvimento): 1. Em sentido prprio, raramente atualizado nos textos
especializados, desembrulhar, tirar o que envolve ou cobre. 2. Em sentido figurado, muito
freqente nos textos cientficos, experimentar crescimento (fsico, somtico, etc.), incremento,
crescente complexidade ou diversidade, progresso, avano (desenvolvimento cultural, econ-
mico, embrionrio, filogentico, ontogentico, somtico, tecnolgico, etc.) 594.
desenrolar (subst. o desenrolar): 1. Em sentido prprio, desfazer a forma de rolo. 2. Em sentido
figurado, ocorrer sucessivamente, desencadear-se um processo, achar-se um processo em anda-
mento (ex.: o desenrolar de umha reaom, de um processo, de um programa, de um caso, de
umha controvrsia, de um debate, etc.)595.
593
Exemplo de uso: O cuidado que requer o projeto de um cilindro e o rigor da sua construom podem ava-
liar-se pensando que freqente atingirem-se no seu interior pressons de trabalho superiores a 80 kg/cm 2,
com temperaturas da ordem de 2000 C, e que a velocidade mdia do mbolo chega a ultrapassar 15 m/s com
7000 e mais cursos duplos por minuto. (ELBC: s.v. cilindro [Fs]).
594
Exemplos de uso: Contodo, verdade que a qualidade de um hipertexto depende da prtica e das capaci-
dades que o seu elaborador for desenvolvendo. (ELBC: s.v. hipernavegao) | Em ptica, [Isaac Newton] des-
cobriu a dispersom da luz branca por um prisma, estudou a mistura de cores e inventou o telescpio de refle-
xom. A par das suas descobertas experimentais neste domnio, a sua teoria sobre a natureza da luz contrariou a
teoria ondulatria de Huygens, impedindo o desenvolvimento desta. (ELBC: s.v. Newton, Isaac) | [...] as fo-
lhas amarelecem, murcham, secam e caem prematuramente; quando o dessecamento rpido, elas mante-
nhem-se presas aos ramos; estes apresentam fraco desenvolvimento, possuindo entrens curtos [...]. (ELBC:
s.v. tinta, doena da).
595
Exemplos de uso: As caratersticas das mquinas de lavar e secar roupa Miele: Indicaom detalhada do de-
senrolar do programa. (Manual de instruons de utilizaom da mquina de lavar Miele) | Os agregados ha-
bitacionais formavam como que ncleos, mais ou menos complexos, com umha configuraom diferenciada e
desigual, apresentando por vezes vrios compartimentos de traado circular ou retangular, onde as diferentes
atividades domsticas se deveriam desenrolar, em torno de um ptio central e interior, rodeados ou isolados
dos vizinhos por um murete envolvente. (ELBC: s.v. Briteiros, citnia de) | Um cidadao de Genebra, Henry
Dunant (18281910), encontra-se quase por acaso perto dos locais onde se desenrolaram os combates.
(ELBC: s.v. Cruz Vermelha) | As provas [de esgrima] desenrolam-se em salas com 3,5 m de altura e pistas de 14
m (1,80 a 2 m de largura) para cada atirador. (ELBC: s.v. florete) | Os empregadores nom podem durante a
greve contratar mais trabalhadores nem substituir os grevistas por trabalhadores da empresa que nom traba-
lhavam no estabelecimento onde se desenrola a greve. (s. v. greve) | A carreira de Gaio Plnio (o Moo) de-
senrolou-se ao longo do governo dos imperadores Domiciano, Nerva e Trajano. (ELBC: s.v. Plnio, o Moo
[Gaio]) | Estas reaons secundrias podem ser quer reaons entre produtos provenientes de descargas pri-
mrias e molculas do solvente quer reaons qumicas que se desenrolam no seio do eletrlito. (ELBC: s.v. pro-
cessos electroqumicos).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 315

diagnose / diagnstico
diagnose: 1. MED. Conhecimento das doenas pola observaom dos seus sintomas. 2. BIOL. Des-
criom sucinta de um ser vivo, pondo em jogo carateres que dim respeito a determinada cate-
goria sistemtica a que aquele pertence.
diagnstico: 1. [adj.] Que di respeito diagnose. 2. [subst.] Determinaom de umha doena por
exame dos seus sintomas (diagnose).

dgito: v. nmero

doce de fruta: v. marmelo

ducto: v. tubo

215. E
encfalo: v. crebro

enxerto: v. transplante

envolver
Em contraste com o que acontece em castelhano, nos textos tcnico-cientficos compostos em ga-
lego-portugus freqente a utilizaom da voz envolver e da locuom estar envolvido com o
significado de estar relacionado, implicado, includo, abrangido, como mostram os exemplos
consignados abaixo596.

estar: v. ser

exponente / expoente
exponente (ingl. exponent): LNGUA COMUM Aquele que expom ou alega razons.
expoente (ingl. exponent): MAT. Nmero que indica a potncia a que umha quantidade elevada.

216. F
falso-pltano: v. banana

fecho de correr ou fecho-ecler: v. cremalheira

flexvel, rgido (v. mole / brando / macio)


Repare-se nos componentes adjetivais dos seguintes termos sintagmticos, que nom coincidem
em castelhano e em galego-portugus: disco flexvel (INFORM.; ingl. floppy disk), disco rgido
596
Exemplos de uso: No seu conjunto, os objetivos da iniciativa MOMAR som extremamente ambiciosos e en-
volvem quer a instalaom de instrumentos durante perodos de tempo relativamente longos quer desenvolvi-
mento de novos instrumentos e tecnologias. (Colquio/Cincias, 23: 55) | Para alm das caspases, existem
outras proteases envolvidas na execuom da apoptose, as calpanas. (Colquio/Cincias, 25: 84) | A morfo-
logia dos rgaos vegetais envolvidos, sejam razes, caule, ramos, folhas, gomos, flores ou frutos, alterada [...].
Estm certamente envolvidas na cecidognese hormonas vegetais, como as auxinas e as citocininas, mas des -
conhece-se se serm produzidas polo organismo cecidognico ou pola planta, como resposta direta a este.
(ELBC: s.v. galha) | Por processos eletroqumicos entendem-se as reaons que se dam nas regions de separaom
entre um condutor metlico ou eletrnico e um condutor inico ou eletroltico, e que envolvem ions e ele-
trons. (ELBC: s.v. processos electroqumicos).
316 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

(INFORM; cast. disco duro; ingl. hard disk), lentes de contacto flexveis (PT.; cast. ~ blandas; ingl.
soft contact lenses).

floresta / bosque / mata / mato / fraga


floresta: Formaom vegetal em forma de denso conjunto de rvores que cobrem vasta extensom
de terra.
bosque: Formaom vegetal dominada por rvores e arbustos, nom muito extensa, geralmente re-
sultante da rarefaom de florestas, como freqente na Europa.
mato: Vegetaom constituda por plantas nom cultivadas, de porte mdio, e geralmente sem qual-
quer serventia.
mata: 1. Sinnimo de bosque (floresta pequena). 2. Sinnimo de floresta (ex.: a mata atlntica bra-
sileira).
fraga: 1. Terreno fragoso, ou seja, acidentado, escarpado. 2. Na Galiza, floresta, em geral isolada e
de difcil acesso, integrada por diversas espcies de rvores caduciflias (ex.: as fragas do
Eume).

fogo / lume
A voz lume (cf. lmen) tem muito menos uso nos textos tcnico-cientficos do que fogo e utiliza-se
apenas para denotar o fogo enquanto elemento domesticado e utilizado para acender algo
(ex: prender lume com a lamparina de lcool). A voz fogo, polo contrrio, comparativa-
mente freqente nos textos tcnico-cientficos, onde apresenta os seguintes usos: a) ele-
mento da natureza e fonte de energia (ex.: ingl. fire refining [METAL.] > gal. refinaom a fogo)597;
b) combustom, incndio (ex.: fogo posto incndio [florestal] intencional, nom espontneo); c)
termos compostos baseados na aceom a): arma de fogo, fogo de artifcio, fogo de Santelmo
(METEOR.), fogo-ftuo (QUM.), fogo feniano (QUM.), fogo perptuo (GEOL.), etc.

formen: v. buraco

fraco / magro
fraco: De pouca intensidade, dbil (o adjetivo fraco muito mais freqente [na linguagem especiali-
zada] do que o seu sinnimo dbil; feble deve ser considerado dialetalismo)598.
magro: Que tem pouca gordura (indivduo, alimento).
597
Exemplos de uso: [...] 2 - Sistema de acordo com a reivindicaom 1, caraterizado por toda a superfcie da
cuba, exceto a abertura superior e, no caso de ser usada, a zona que recebe fogo direto, ser isolada com revesti-
mento de um material isolante, mecanicamente adequado. (Patente de invenom PT102138B: 1/3) | A
derruba de rvores de dimetros inferiores a 35 cm feita polo home munido de machado, a 80 cm do solo; as
maiores serm posteriormente mortas e eliminadas polo fogo. (ELBC: s.v. derruba) | At princpios do sc.
XIX, para fazer fogo, o home necessitava do primitivo processo do fusil e da pederneira. (ELBC: s.v. fsforos).
598
Exemplos de uso: Quando a substncia de que feito um corpo passa da sua fase slida sua fase lquida,
a elevaom de temperatura que para isso necessria provoca umha agitaom crescente das entidades corpus-
culares constituintes do corpo, enfraquecendo as foras de ligaom entre elas e promovendo a desarticulaom
do edifcio cristalino. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 103) | As fumarolas estm em relaom com atividade
vulcnica de fraca intensidade, que em geral precede perodos de repouso mais ou menos longos. (ELBC: s.v.
sulfataras). | [...] as folhas amarelecem, murcham, secam e caem prematuramente; quando o dessecamento
rpido, elas mantenhem-se presas aos ramos; estes apresentam fraco desenvolvimento, possuindo entrens
curtos [...]. (ELBC: s.v. tinta, doena da) | Estas espcies, designadas por clatratos, embora tenham umha com-
posiom qumica bem definida, nom se podem considerar verdadeiros compostos, na medida em que som as -
seguradas por foras de Van der Waals, muito mais fracas que as ligaons qumicas vulgares. (ELBC: s.v. x-
non).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 317

fraga: v. floresta

fronte / frente
fronte [f] 1. ANAT. Parte ntero-superior da cabea, compreendida entre os olhos e a regiom cabe -
luda (sin. testa; ingl. forehead). 2. ZOOL. Esclerito ceflico dos insetos, ligado por cima ao clpeo,
que forma a parte dianteira central da cabea e comummente leva um ocelo (ingl. frons).
frente [f] 1. Parte anterior ou dianteira (exemplos: AERON., frente Mach [ingl. Mach front], ELET., frente
de onda [ingl. leading edge]). 2. METEOR. Superfcie de descontinuidade entre duas massas de ar
(exemplos: frente de superfcie [ingl. surface front], frente fria [ingl. cold front], frente intertropical
[ingl. intertropical front], frente polar [ingl. polar front], frente quente [ingl. warm front]).

furo: v. buraco

217. G
gamba-manchada: v. lagosta

gargalo: v. pescoo

geleia: v. marmelo

globo: v. balom

goma: v. borracha

goma-elstica: v. borracha

grandeza / magnitude
grandeza (cast. magnitud; ingl. quantity): 1. Qualidade ou propriedade da natureza que pode ser
medida (em unidades de medida). Ex.: a massa, a temperatura, o comprimento, etc. som gran -
dezas (fsicas)599. 2. ordem de grandeza: estimativa aproximada de umha grandeza, dada, em
geral, como umha potncia de dez600. 3. Importncia601.
magnitude (cast. magnitud; ingl. magnitude): 1. ASTR. Grau de intensidade luminosa de um astro
(anteriormente denominada grandeza). 2. ASTR. Fraom obscurecida de um astro num eclipse.
3. GEOL. Medida da quantidade de energia desprendida num terramoto, expressa na escala Ri-
chter. 4. Importncia.

599
Exemplo de uso: O facto de a vorticidade ser umha funom da curvatura das linhas de corrente e da varia-
om da velocidade ao longo da normal torna-a umha grandeza de muita importncia para a meteorologia, por
permitir estimar, a partir das cartas meteorolgicas, a divergncia e a convergncia na atmosfera. Na verdade,
dada a relaom entre estas grandezas e as variaons da pressom atmosfrica, a sua estimativa constitui um dos
maiores problemas a ter em conta no desenvolvimento de qualquer tcnica de previsom do tempo. (ELBC: s.v.
vorticidade).
600
Exemplo de uso: A capacidade de armazenamento de informaom do crebro humano est pois al -
gumhas ordens de grandeza acima da dos grandes computadores. (Colquio/Cincias, 23: 6).
601
Exemplo de uso: Estamos perante um fenmeno geolgico de primeira grandeza [o das fontes hidroter-
mais submarinas], o principal mecanismo de arrefecimento da Terra (> 50% do calor total dissipado), condici-
onador em larga escala das caratersticas fsicas e qumicas da gua do mar, possvel responsvel pola deforma-
om das placas litosfricas, gerador de alguns dos principais recursos minerais. (Colquio/Cincias, 23: 44).
318 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

grau / grado
Como unidade de medida de ngulos ou de arcos de circunferncia, grau (ingl. degree) equivale
nonagsima parte do ngulo reto ou de um quadrante circular; grado (ingl. grade), centsima
parte. Por outro lado, grado designa em Biologia um estdio particular de desenvolvimento
(caraterizado por determinados fatores estruturais, fisiolgicos, ecolgicos, etc.) atingido (por
convergncia) na filognese por um ou vrios grupos taxonmicos (mais ou menos estreita-
mente aparentados), e est em relaom com clado (grupo natural definido pola filognese). Ex-
emplo: as lesmas(-terrestres) nom representam um clado, mas um grado.

guelra: v. brnquia

gusano: v. verme

218. H
hereditariedade / her(d)ana
hereditariedade (cast. herencia (biolgica); ingl. heredity): Transmissom de umha geraom para a
seguinte de fatores genticos que determinam as caratersticas individuais (termo exclusivo da
Gentica).
her(d)ana: 1. Aquilo que se herda ou se deve herdar, sucessom de bens (cast. herencia; ingl. inheri-
tance, heritage). 2. Em Gentica, o termo her(d)ana (biolgica) designa, estritamente, os cara-
teres transmitidos por hereditariedade e, em sentido lato, sinnimo de hereditariedade (cast.
herencia (biolgica); ingl. inheritance).

hortel: v. menta

219. I
impressom digital: v. pegada

ngua / virilha
ngua: PAT. 1. Ingurgitamento dos gnglios linfticos (na virilha, no pescoo ou na axila). 2. Bubom
nas virilhas (inguinal).
virilha: ANAT. Regiom anterior do corpo no ngulo superior da coxa, que representa o ponto de li-
gaom desta ao abdome.

INSTRUMENTOS
bico de Bunsen ou queimador de Bunsen (cast. mechero Bunsen; ingl. Bunsen burner)
caixa de Petri (cast. placa de Petri; ingl. Petri dish)
maarico602 (cast. soplete; ingl. blowtorch, blowing-iron, blowpipe)
transferidor (de ngulos) (cast. transportador; ingl. protractor)

intercambiar, intercmbio: v. mudar, mudana

irrigaom: v. rega

602
Denominaom metafrica, j que os maaricos (aves limcolas da famlia Scolopacidae, gneros Limosa e
Numenius) possuem um bico longo, fino e curvado.
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 319

220. J
jazigo / jazida
jazigo (cast. yacimiento; ingl. deposit): MIN. Lugar em que abundam minerais, metais, pedras preci-
osas ou petrleo (p. ex., jazigo petrolfero, ingl. oil pool)603.
jazida (cast. yacimiento): 1. MIN. Depsito natural de minrio (jazida mineral, ingl. mineral deposit;
jazida de minrios, ingl. deposit of ores). 2. PALEONT. Terreno abundante em fsseis (ou em restos
arqueolgicos): jazida fossilfera, ingl. fossil bed604.

221. L
lbio / beio
A palavra beio sinnima de lbio no sentido de cada umha das duas excrescncias carnudas situ-
adas na entrada da boca dos vertebrados, mas ela voz exclusivamente da lngua popular e
nom tem uso na lngua especializada (exceto pola sua presena implcita no adjetivo beiudo, in-
tegrante do termo urso-beiudo ursdeo da espcie Melursus ursinus). A voz lbio, por seu turno,
alm de formar o adjetivo labial, apresenta uso cientfico e significaom mais ampla que a de
beio. Assim, lbio designa num contexto cientfico (Medicina, Zoologia, Botnica, Geologia)
cada umha das duas excrescncias carnudas situadas na entrada da boca dos vertebrados, e, por
analogia, tambm se refere, por um lado, a certas estruturas anatmicas presentes nos inverte-
brados (peas da armadura bucal de insetos e equinoides, p. ex.), na corola de certas flores (la-
biadas) e na vulva genital dos mamferos, e, por outro lado, aos compartimentos ou blocos de
umha falha.

lactante / lactente
lactante: FISIOL. Que produz leite, que lacta (especialmente, mulher que aleita, que amamenta).
lactente: FISIOL. Di-se do ser que ainda mama.

lagoa / lacuna / laguna


lacuna (ingl. lacuna): 1. BOT./ZOOL. Cavidade intercelular nos tecidos dos organismos (tecido la-
cunar). 2. Falta de informaom (exemplo: as lacunas do registo fssil).
lagoa (ingl. small lake): GEOL. Lago pequeno.
laguna (ingl. lagoon): GEOL. 1. Bacia litoral de guas quietas, separada do mar apenas por umha res-
tinga de areia e com o qual mantm comunicaom intermitente. 2. Canal entre bancos de areia
ou ilhotas, na foz de um rio. 3. Pequena lagoa central de um atol.

lagosta / saltom-peregrino / lagostim / lagostim-do-rio / camarom / camarom-tigre


lagosta (cast. langosta; ingl. spiny lobster, crayfish ou crawfish605): Crustceo decpode macruro da fa-
mlia Palinurdeos (gneros Palinurus e Panulirus).
saltom-peregrino ou saltom-migrador (tb. saltom-invasor, saltom-de-arribaom; Pt.+Br. gafanhoto-
peregrino, etc.; cast. langosta; ingl. locust): Inseto ortptero acriddeo ocasionalmente gregrio e

603
Exemplos de uso: Em 1988, aps anos de trabalho e publicaons menos conhecidas, apareceu na revista
Chemical Geology um artigo defendendo que alguns dos principais jazigos de sulfuretos macios de Aljustrel se
teriam formado debaixo de umha cobertura de sedimentos, em condions muito semelhantes s agora suspei-
tadas para o alvo no segmento FAMOUS. (Colquio/Cincias, 23: 51) | O berilo pode ser mineral abundante
em certos pegmatitos e jazigos minerais associados. (ELBC: s.v. berilo).
604
Exemplo de uso: A natureza das rochas fossilferas permite reconstituir diferentes modalidades de jazidas.
Eis as principais: 1. Jazidas originadas em pntanos [...]. (ELBC: s.v. fossilizao).
605
O termo ingls lobster equivale ao nosso lobrigante (Homarus gammarus; Pt.+Br. lavagante).
320 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

migrador que pode constituir umha praga para a agricultura (gneros Dociostaurus, Locusta, Lo-
custana e Schistocerca).
lagostim (cast. cigala, maganto; ingl. Norway lobster): Crustceo decpode macruro marinho per-
tencente espcie Nephrops norvegicus.
lagostim-do-rio (cast. cangrejo de ro; ingl. crayfish): Crustceo decpode macruro dulciaqcola da
famlia Astacdeos (p. ex., Astacus fluviatilis).
camarom (cast. langostino, gamba, camarn, quisquilla; ingl. prawn, shrimp): Crustceo marinho de-
cpode macruro nadador das famlias Pandalidae, Penaeidae e Palaemonidae.
camarom-tigre ou gamba-manchada (cast. langostino; ingl. camarote prawn): Camarom da es-
pcie Penaeus kerathurus (famlia Penedeos).

largo / longo ou comprido


longo ou comprido (cast. largo; ingl. long): Que apresenta considervel/grande comprimento (v.
213: comprimento ou longura / longitude / largura)606.
largo: 1. Que apresenta considervel largura (dimensom que perpendicular ao comprimento [no
plano horizontal] ou altura [no plano vertical]) 607. 2. Que tem dimensom (nom estipulada)
considervel, amplo, extenso608. 3. Importante, numeroso, abundante, repetido, copioso 609. 4.
Locuom ao largo de: em frente da costa ou do litoral de610.

606
Exemplo de uso: Nome comum a vrias espcies de mamferos, geralmente robustos [...], de grande e lar-
ga cabea, com focinho longo que lembra o do cam, orelhas compridas e eretas, aparelho mastigador muitssi-
mo desenvolvido e poderoso [...]. (ELBC: s.v. hiena).
607
Exemplos de uso: Prolongamentos dendrticos do melancito (setas largas) e desmosssomas a unir que-
ratincitos entre si (setas estreitas). (Legenda de umha microfotografia eletrnica, em Biologia Celular: 305) |
As provas [de esgrima] desenrolam-se em salas com 3,5 m de altura e pistas de 14 m (1,80 a 2 m de largura)
para cada atirador. (ELBC: s.v. florete).
608
Exemplos de uso: Estamos perante um fenmeno geolgico de primeira grandeza [o das fontes hidroter-
mais submarinas], o principal mecanismo de arrefecimento da Terra (> 50% do calor total dissipado), condici-
onador em larga escala das caratersticas fsicas e qumicas da gua do mar, possvel responsvel pola deforma-
om das placas litosfricas, gerador de alguns dos principais recursos minerais. (Colquio/Cincias, 23: 44) |
Utilizam-se no tratamento [da febre da carraa] os antibiticos de largo espetro. (ELBC: s.v. carraa, febre da)
| A primeira aplicaom industrial da hulha foi como combustvel, tendo sido por largo tempo o combustvel
mais usado, lugar que ainda ocupa entre os combustveis slidos. (ELBC: s.v. hulha) | Durante umha parte
mais ou menos larga da sua existncia os protozorios som dotados de movimentos, deslocando-se graas
aom de pseudpodes temporrios, de flagelos ou de clios vibrteis. (ELBC: s.v. protozorio).
609
Exemplos de uso: O exemplo mais bem estudado de um transportador o antibitico valinomicina, larga-
mente utilizado em estudos de transporte. (Biologia Celular: 89) | [...] mas estes dous trabalhos mantiv-
rom-se desconhecidos da larga maioria dos cientistas. O mesmo resultado foi redescoberto em 1985 por Par -
ker, tendo conhecido larga divulgaom apenas a partir desse ano. (Colquio/Cincias, 23: 4) | Conhecem-se
diversos istopos radioativos, dos quais o de nmero de masssa 32, com um perodo de 14 dias, largamente
utilizado em estudos biolgicos como traador. (ELBC: s.v. fsforo) | Professor da Universidade de Berlim,
em 1858 publicou a sua famosa teoria celular Omnis cellula e cellula, que tivo umha larga repercussom em
todo o mundo. (ELBC: s.v. Virchow, Rudolf) | Compreende [a famlia Zingiberceas] 53 gneros com 1300
espcies largamente distribudas nas regions tropicais e subtropicais. (ELBC: s.v. Zingiberc[e]as).
610
Exemplo de uso: As zonas de afloraom e divergncia de guas, situadas ao largo das costas subtropicais e
ocidentais dos continentes (Peru, Califrnia, NO e SO africano) e ao longo do equador, onde as guas mais
frias, ricas em sais nutritivos, sobem superfcie. [...] A lagosta, recurso importante, capturada por armadilhas
ao largo das ilhas do Sal e Boavista, mantida viva e exportada para a Europa. (ELBC: s.v. pesca).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 321

Conforme o indicado, tenham-se em conta, por exemplo, as seguintes equivalncias terminolgicas


entre ingls e galego: broad gauge > bitola larga, wide band (ELETRN.) > banda larga, wide-spec-
trum (MED.) > de largo espetro.

ltex: v. borracha

lesma / babosa
lesma (cast. babosa; ingl. slug): Gastrpode pulmonado nu ou seja, desprovido de concha (ex-
terna) (lesma(-terrestre); cast. limaco, babosa (terrestre); ingl. (terrestrial) slug) ou gastrpode
opistobrnquio (lesma-marinha; cast. babosa marina; ingl. sea slug).
babosa ou amijoa-babosa (Pt. amijoa-judia ou amijoa-macha; ingl. pullet carpet shell): Bivalve
Venerupis pullastra.

levantar problemas, questons, perguntas: v. colocar

leve / ligeiro
Destes dous adjetivos, o de uso mais freqente no galego-portugus tcnico-cientfico (em con-
traste com o que acontece em castelhano!) leve, que se usa principalmente para indicar de
pouco peso ou massa611 e como atributo das bebidas espirituosas de pouco teor alcolico e das
drogas que geram pequena dependncia (drogas leves/duras). O adjetivo ligeiro, com o valor
de pouco pesado, usa-se em galego-portugus bastante menos do que leve, pois nele predo-
minam os sentidos de gil, veloz e que tem pouca importncia ou gravidade (ex.: feridos li -
geiros, indisposiom ligeira)612.

ligar, desligar: v. acender, apagar

liquefaom / liquaom
liquefaom (verbo: liquefazer; ingl. liquefaction, to liquefy): Passagem de um corpo do estado gasoso
ao estado lquido.
liquaom (verbo: liquar; ingl. liquation, to liquate): Operaom que consiste em separar por fusom
dous ou mais metais de fusibilidade diferente.

lquido / neto
Em galego-portugus a ideia de valor ou quantidade livre de descontos ou tara, valor final, valor efe-
tivo nom se exprime, como em castelhano, por neto (palavra que em galego-portugus nom
pode ser senom substantivo), mas por lquido ou efetivo:
gradiente lquido, gradiente efetivo (AERON.; cast. gradiente neto; ingl. net gradient)
peso lquido peso do produto em si, sem o peso de sua embalagem (al. Nettogewicht; cast. peso neto;
ingl. net weight), oposto a peso bruto soma do peso do produto e de sua embalagem (tara) (al.
Bruttogewicht; cast. peso bruto; ingl. gross weight)613
611
Exemplos de uso: O movimento desses corpsculos nom se v, mas v-se o movimento que eles provo -
cam nos corpos leves contra os quais chocam. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 72) | Metal leve (a sua den-
sidade, 2,7, cerca de um tero da do ferro e do cobre), de estrutura cristalina cbica [...]. ( ELBC: s.v. alumnio)
| Em vez de casquilhos em material antifricom tambm se usam correntemente, sobretodo para altas veloci-
dades e cargas mais leves sem choques, os rolamentos de esferas, rolos ou agulhas [...]. (ELBC: s.v. chumaceira).
612
Exemplo de uso: A ligeira diferena de concentraons de cloro entre os meios intra e extracelular com-
pensada polo potencial de membrana [...]. (Biologia Celular: 95).
613
O peso lquido de um alimento envasado, por sua vez, pode indicar-se como peso seco (al. Abtropfgewicht; cast.
peso seco ou peso escurrido; ingl. dry weight ou drained weight) ou peso molhado (tb. peso em hmido; al. Feuchtgewi-
322 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

Produto Nacional Lquido, PNL (cast. Producto Nacional Neto, PNN; ingl. Net National Product, NNP)
sustentaom efetiva (FS.; ingl. net lift)614

local
O substantivo local ocorre com bastante freqncia nos textos tcnico-cientficos compostos em
galego-portugus, e com o significado de rea de limites definidos, como mostram os
exemplos aduzidos abaixo615.

logaritmo: v. nmero

logo / depois ou a seguir ou em seguida


A voz logo pode ser conjunom consecutiva, com o valor de portanto ou por conseguinte 616, ou
pode ser advrbio temporal, indicando, entom, em contraste com o castelhano luego, umha
posterioridade prxima ou imediata (v. infra 225: pronto/logo)617. Para indicar posteriori-
dade sem o matiz de proximidade ou imediatez deve utilizar-se o advrbio depois ou as locu-
ons a seguir ou em seguida618.

cht; cast. peso hmedo).


614
Exemplo adicional de uso: A ligeira diferena de concentraons de cloro entre os meios intra e extracelu-
lar compensada polo potencial de membrana (o citoplasma 10 mV mais negativo do que o meio extracelu-
lar), de modo que, ainda que o iom cloro poda atravessar a membrana, nom h um fluxo lquido aprecivel.
(Biologia Celular: 95).
615
Exemplos de uso: Embora a mulher seja a principal detentora do saber sobre as plantas cultivadas, resulta
dessas normas sociais que as variedades permanecem em teoria ligadas ao local de residncia do marido.
(Cincia Hoje, 187: 31) | medida que aumenta a quantidade de cimento hidrotermal, diminui a permeabili-
dae das slabs, que em muitos locais parecem ter-se tornado muito pouco permeveis, isolando a crosta e difi-
cultando a descarga do fluido hidrotermal. (Colquio/Cincias, 23: 47) | Esta [a anestesia] destina-se a per-
mitir a realizaom de intervenons cirrgicas e consoante o local de aom pode ser: anestesia geral ou de per-
ceom; anestesia regional ou de conduom; anestesia local ou de receom. (ELBC: s.v. anestesia) | explora-
do [o berilo] em vrios locais, para a extraom do berlio. (ELBC: s.v. berilo) | Este [o apoplasto], que repre-
senta c. 5% do volume dos tecidos, umha estrutura com um certo grau de continuidade em todo o corpo da
planta (das razes s folhas) que atualmente se recohece como sendo um local de elevada importncia fisiol-
gica, nomeadamente em processos metablicos associados com a resposta da planta a fatores ambientais.
(ELBC: s.v. fluido intercelular) | Distribuem-se [as glndulas sebceas] por todo o tegumento externo, excetuan-
do-se alguns locais, tais como a palma das maos e dos dedos, a planta dos ps e a face plantar dos dedos.
(ELBC: s.v. glndulas sebceas) | O prprio mercrio umha substncia bastante txica e a inalaom dos seus
vapores provoca perturbaons diversas do foro neurolgico, tornando-se necessrio adotar medidas preventi-
vas, alm de adequada ventilaom nos locais em que manuseado. (ELBC: s.v. mercrio) | Novas descobertas
de Homo erectus na China fam remontar a ocorrncia at 1,9 MA, ou seja, aproximadamente a idade das primei-
ras da mesma espcie em frica, suposto local de origem. (ELBC: s.v. sinantropo) | Nesta etapa, a polimerase
de ARN reconhece e liga-se ao promotor do gene a ser transcrito, localizado a montante do local de incio da
transcriom. (ELBC: s.v. transcrio).
616
Exemplo de uso: O hidroaviom tem um grande casco, que aumenta a resistncia aerodinmica, logo dimi-
nui o alcance e a autonomia de voo, fatores estes muito mais importantes, por determinarem a vantagem do
aviom com base em terra. (ELBC: s.v. patrulha anti-submarina, avio de).
617
Exemplo de uso: O veneno da mamba-negra de aom muito rpida, podendo as suas mordeduras ser
mortais se nom forem logo tratadas. (Grande Enciclopdia Animal: 392).
618
Exemplos de uso: Para efetuar a destilaom provoca-se o aquecimento da mistura at que se verifique a
ebuliom, condensado-se em seguida o vapor obtido. (ELBC: s.v. destilao) | Durante o dia h um aumento
progressivo da temperatura, depois esta estaciona, a seguir baixa progressivamente at atingir um nvel mni-
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 323

logo (que): v. pronto

lombriga / minhoca
lombriga(-intestinal) (cast. lombriz intestinal; ingl. tapeworm, roundworm, pinworm): Platelminte
cestode (solitria) ou nematode ascardeo, de vida parasitria.
minhoca (cast. lombriz de tierra; ingl. earthworm): Aneldeo oligoqueta de vida livre.

longo: v. largo

lousa: v. ardsia

lume: v. fogo

222. M
macio: v. massivo

zmacio: v. mole

magnitude: v. grandeza

magro: v. fraco

maior / menor ou mais pequeno


Como comparativo aumentativo de grande deve utilizar-se unicamente maior (portanto *mais
grande e a sua forma coloquial aglutinada *meirande som expressons incorretas!)619; como com-
parativo de pequeno, polo contrrio, ao lado da forma sinttica menor, tambm aceitvel a
forma analtica mais pequeno620.

mantimento / manutenom
mantimento (ou mantena): 1. Conjunto de gneros alimentcios, vveres. 2. Aom de se ali-
mentar.
manutenom: 1. Em geral, ato de manter(-se), de conservar(-se), de preservar 621 e, em particular:
a) cuidado com (algo), geralmente peridico e realizado por profissional: manutenom
odontolgica, etc. b) cuidado que visa a conservaom e bom funcionamento de mquinas, en-
genhos, ferramentas, etc.: manutenom da mquina de lavar, etc.

marco: v. quadro

mo durante a noite ou princpio da manh, e depois volta a aumentar. (ELBC: s.v. termoperodo).
619
Lembre-se que em galego o comparativo de idade nom maior ou menor, mas, respetivamente, mais velho e
mais novo!
620
Exemplo de uso: Com este desenvolvimento progressivo da geraom esporfita est relacionado o apare-
cimento, em certos Pteridfitos, de dous tipos de esporos perfeitamente diferenciados: os micrsporos, mais
pequenos, formados nos microsporngios e dando origem aos prtalos ; e os macrsporos, maiores, forma-
dos nos macrosporngios e dando origem aos prtalos . (ELBC: s.v. alternncia de geraes).
621
Exemplo de uso: de notar que a oxidaom do carbono dos nodos contribui nom s para a manuten-
om da alta temperatura da clula de eletrlise [...]. (ELBC: s.v. alumnio).
324 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

marmelo / marmeleiro / marmelada / doce de fruta ou compota


marmeleiro (cast. membrillero, membrillo; ingl. quince): rvore roscea, Cydonia oblonga, cujo fruto
o marmelo.
marmelo (cast. membrillo; ingl. quince): Fruto do marmeleiro.
marmelada (cast. (dulce de) membrillo; ingl. quince jam): Doce pastoso de marmelo.
doce de fruta ou compota (cast. mermelada; ingl. jam, marmalade [a de laranja ou limom]): Ali-
mento preparado com frutas (inteiras, troceadas ou trituradas) cozidas em acar, e que, ao es-
friar, toma consistncia gelatinosa. Exemplos: doce de morango ou compota de morango (cast.
mermelada de fresa), doce de pssego ou compota de pssego (cast. mermelada de melocotn), etc.
(Quando o doce (pastoso) de fruta feito a partir da polpa da fruta, denomina-se, especifica-
mente, compota [cast. confitura]; quando consiste num suco ou extrato aquoso: geleia [cast.
jalea]).

massivo / macio
A voz massivo, proveniente de massa, denota de grande massa ou peso, enquanto macio (alm de
ser antnimo de oco) significa de grande intensidade, em grande nmero, equivalendo,
freqentemente, expressom castelhana en masa. Exemplos: armas de destruiom macia, buraco
negro massivo (al. massereicher Schwarzer Loch), ris maior e mais massivo que Plutom, re-
produom macia [praga] de escolitdeos (al. Massenvermehrung von Borkenkfern) 622.

mata / mato: v. floresta

Medicina / mezinha / medicamento


Medicina: 1. Arte ou cincia de debelar ou atenuar as doenas, exercida polos mdicos (ingl. Medi-
cine). 2. Medicamento.
medicamento (sin. remdio, frmaco): Qualquer substncia ou meio que se prescreve como agente
teraputico (ingl. drug, medicine, remedy, pharmaceutical).
mezinha (var. menzinha, meizinha): 1. Remdio caseiro, prescrito por mezinheiro ou curandeiro. 2.
Lquido para clister.

meio / meia / mdio / mdia


meio: 1. [adj] Que encerra um contedo ou extensom pola metade: encher de gua meio balom
de aferiom, percorrer meio quilmetro. 2. [adj] Incompleto: o paciente sofreu umha meia
sncope. 3. [pron.] Metade da unidade: quilo e meio. 4. [subst.] Ponto eqidistante dos ex-
tremos, metade, centro: o meio da linha, no meio da floresta. 5. [subst.] Via, caminho, estra-
tgia, expediente, recurso: meios da comunicaom social, meio de transporte, etc. 6. [subst.] Ambi-
ente: meio hmido, meio extracelular, etc.
meia [subst.]: LNGUA COMUM Pega, pea de abrigo para o p e a perna.
mdio: 1. [adj.] Que est no meio entre dous pontos: classes mdias, (dedo) mdio, ensino mdio,
Idade Mdia, lugar mdio, Mdio Oriente (em relaom a Prximo Oriente e Extremo Oriente)623.
2. [adj.] Que ocupa ou exprime o meio-termo: a mdio prazo (face a a curto/longo prazo),
de tamanho mdio, posiom mdia, nom radical. 3. [adj.] Que se calcula tirando a mdia:
aceleraom mdia, etc.624. 4. [subst.] O maior dos dedos da mao, situado entre o anular e o indi-
cador.
622
Exemplo de uso: No entanto, o seu diagnstico [da hemocromatose] s confirmado pola comprova-
om de umha sobrecarga macia do organismo por ferro, depositado em grande abundncia especialmente no
fgado, pncreas, coraom, medula ssea e pele. (ELBC: s.v. hemocromatose).
623
Exemplo de uso: O topo desta crista serpentintica localiza-se profundidade de cerca de 2000 metros, ou
seja, est mais alto que o eixo da Crista Mdia, basltica. (Colquio/Cincias, 23: 53).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 325

mdia: 1. ESTAT. Numha distribuiom, valor que se determina segundo umha regra estabelecida a
priori e que se utiliza para representar todos os valores da distribuiom: mdia aritmtica, mdia
geomtrica, etc. 2. Quantidade, estado ou cousa que se situa em determinada eqidistncia dos
pontos extremos.

menor ou mais pequeno: v. maior

menta / hortel / hortel-pimenta / poejo


menta (cast. hierbabuena, menta): Denominaom comum s ervas do gnero Mentha, da famlia das
Labiadas, que rene 25 espcies, todas aromticas, especialmente as folhas, e com flores tetr-
meras, nativas de regions temperadas do Velho Mundo, cultivadas como condimento e usadas
em chs, chocolates, dentifrcios, cigarros, etc.
hortel: Diversas espcies do gnero Mentha, como a hortel-comum (M. sativa), a hortel-
de-gua (M. aquatica), a hortel-pimenta (M. piperita), etc.
hortel-pimenta (cast. menta (piperita); ingl. peppermint): A espcie Mentha piperita, a mais
freqente em infusons ou chs.
poejo(-das-hortas) (cast. poleo): A espcie de menta Mentha pulegium.

mil / milhar / milheiro


O plural do numeral mil em galego milhares ou milheiros (*miles castelhanismo!). Na lngua
comum, milheiro/milheiros pode empregar-se s com cousas e animais, mas nom com pessoas,
e mil/milhar/milhares tanto com pessoas, como com animais e cousas. Na lngua especializada
(tcnico-cientfica!), s se utiliza mil/milhar/milhares, desconhecendo-se por completo mi-
lheiro e milheiros.

mineral / minrio / mineraom


mineral (al. Mineral; cast. mineral; ingl. mineral): MINERAL. Elemento ou composto qumico for-
mado, em geral, por processos inorgnicos, o qual tem umha composiom qumica definida e
ocorre naturalmente na crosta terrestre.
minrio (al. Erz; cast. mena; ingl. ore): MIN. Mineral ou associaom de minerais de que se podem ex-
trair metais ou substncias nom metlicas, por processos fsicos, qumicos ou trmicos, e com
vantagens econmicas. Exemplo: o mineral calcosite um importante minrio do cobre.
mineraom: MIN. 1. Extraom de minerais do solo ou subsolo; exploraom de minas. 2. Depu-
raom ou purificaom de minrios extrados de minas.

mole / brando / macio


A voz mole emprega-se de preferncia para denotar o conceito fsico de que cede facilmente
pressom625, enquanto que brando tem um sentido menos fsico ou tangvel, de preferncia fi-
gurado, indicando suavidade, amenidade, pouca intensidade, etc. (aquecer a fogo/lume
624
Exemplos de uso: O cuidado que requer o projeto de um cilindro e o rigor da sua construom podem ava-
liar-se pensando que freqente atingirem-se no seu interior pressons de trabalho superiores a 80 kg/cm 2,
com temperaturas da ordem de 2000 C, e que a velocidade mdia do mbolo chega a ultrapassar 15 m/s com
7000 e mais cursos duplos por minuto. (ELBC: s.v. cilindro [Fs]). | Sifiloma umha das designaons, ainda
que pouco correta, da primeira manifestaom objetiva da sfilis, a qual surgir no local do contgio decorrido
um tempo de incubaom mdio de 3 semanas aps o contacto sexual contagiante. (ELBC: s.v. sifiloma).
625
Exemplos de uso: Os tecidos moles apodrecem e som substitudos por substncias minerais, enquanto o
esqueleto subsiste, formando-se o fssil. (ELBC: s.v. fssil) | O consumo de frutos duros e sementes seria faci-
litado por esmalte espesso mais resistente, como em Australopithecus robustus e A. boisei. Outros (A. africanus)
prefeririam frutos moles. (ELBC: s.v. homem).
326 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

brando, vento brando, temperamento brando, etc.). A voz macio, por sua vez, aproxima-se
do significado de suave, mas tambm pode funcionar no sentido de mole 626. Exemplos: gua
branda / gua dura, amaciador ou amaciante (de roupa / do cabelo; cf. cast. suavizante), coral-
mole cnidrio do grupo Alcyonacea (al. Weichkoralle, ingl. soft coral), ferro macio ou ferro doce.

morno: v. temperado

mostra: v. amostra

mudar, mudana / trocar, troca / intercambiar, intercmbio / cambiar, cmbio


mudar, mudana: Desta srie de vozes galego-portuguesas (as quais em castelhano costumam ser
representadas todas por cambiar cambio), de longe a de uso mais freqente, tanto na lngua
geral como na especializada, mudar mudana, que denota transformaom ou alteraom
(em concorrncia com alterar, transformar): alavanca de mudanas (MEC., sin. alavanca de veloci-
dades), mudana de estado, mudana de posiom, alteraom climtica (al. Klimavernderung,
cast. cambio climtico, ingl. climate change)627, etc.628
trocar, troca: Aps mudar mudana, segue em freqncia de uso nesta srie a voz trocar
troca, que se utiliza quando se trata de umha permuta ou substituiom, de modo que, nalguns
casos, em vez da voz trocar troca surgem as vozes permutar permuta ou substituir substi-
tuiom: permuta de ions, resina permutadora de cations, substituir as pilhas de um telecomando,
troca inica, troca trmica, etc.629
intercambiar, intercmbio: Esta voz quase s se usa com o sentido de realizar umha permuta (de
pessoas) no quadro de um convnio estabelecido entre instituions, pases, etc.: intercmbio
de estudantes (entre Universidades), etc.
cambiar, cmbio (diferente do termo botnico cmbio!): Voz de (quase) exclusivo emprego no
mbito da Economia e do Comrcio (no relativo conversom entre divisas: taxa de cmbio,
etc.). No entanto, e talvez por influncia do castelhano, no domnio tcnico-cientfico, cmbio
conhece em galego-portugus (sobretodo, brasileiro) dous usos: cmbio, caixa de cmbio e ala-
626
Exemplo de uso: Chumbo: Metal de baixo ponto de fusom (funde a 327 C), de elevada densidade, 11,3,
com estrutura cristalina cbica de faces centradas (c.f.c.), de alto coeficiente de dilataom, muito malevel, ma-
cio, com baixa resistncia traom e sujeito a deformaom por fluncia temperatura ambiente. (ELBC: s.v.
chumbo).
627
Tb., secundariamente, mudana climtica, mas alteraom melhor soluom, porque d a entender que se tra-
ta de umha transformaom antropognica. Em Portugal freqente, em vez de alterao climtica, o uso da ex-
pressom em plural, um tanto ambgua, alteraes climticas.
628
Exemplo de uso adicional: Fala-se, por vezes, em estado slido, estado lquido e estado gasoso, mas os
cientistas preferem dizer fase slida, fase lquida e fase gasosa. Em vez de mudanas de estado falam em
mudanas de fase. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 62).
629
Exemplos de uso adicionais: Nos ltimos anos as investigaons tenhem incidido sobre temas como locali-
zaom de novos campos hidrotermais [submarinos] em situaons geolgicas e tectnicas diversificadas, evo-
luom temporal dos stios ativos e quantificaom das trocas trmicas e mssicas com os sedimentos e guas
ocenicas, na perspetiva de que o hidrotermalismo submarino a principal chave para numerosos aspetos da
dinmica da crosta ocenica e talvez dos prprios oceanos. (Colquio/Cincias, 23: 45) | Recebe esta desig-
naom [transulfuraom] a troca de enxofre que ocorre entre a L-homocistena e a L-cistena, tendo a L-cistationi-
na como intermedirio. (ELBC: s.v. transulfurao) | Dilise de Donnan para a permuta de ions cobre custa
de ions hidrognio. Regeneraom eletrodialtica de resinas permutadoras de cations. (ELBC: s.v. processos elec-
trodialticos) | A sua separaom [dos elementos transuranianos] requer tcnicas bastante aperfeioadas de
cromatografia e permuta inica, com as quais se consegue isolar at mesmo um ou dous tomos de um ele-
mento. (ELBC: s.v. transuranianos, elementos).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 327

vanca de cmbio (MEC., como sinnimo de alavanca de mudanas, de alavanca de velo-


cidades e de alavanca de marchas), por um lado, e, nas trocas radiofnicas, a expressom
cmbio (e desligo), utilizada para indicar o fim da intervenom de um dos interlocutores e
convidar o outro a intervir.

223. N
naja: v. cobra

necrfago: v. carniceiro

neto: v. lquido

nmero / algarismo ou dgito / algoritmo / cifra / cifrom / logaritmo630


nmero (cast. nmero; ingl. number): 1. Quantidade. 2. Representaom (mediante algarismos) de
umha quantidade.
algarismo ou dgito (cast. cifra, dgito, guarismo; ingl. figure, numeral, digit): MAT. Cada um dos sinais
grficos com que se representam os nmeros (algarismos arbicos ou rabes / algarismos ro-
manos).
algoritmo (cast. algoritmo; ingl. algorithm): MAT./INFORM. 1. Mtodo e anotaom das diversas ope-
raons e processos de calcular. 2. Programa que se introduz numha mquina de calcular.
cifra: 1. Importncia ou nmero total (cast. cifra; ingl. amount, number). 2. Explicaom ou chave de
umha escrita enigmtica ou secreta (da, a expressom decifraom do cdigo gentico). 3. Al-
garismo sem valor absoluto, zero (cast. cero; ingl. zero).
cifrom: Sinal grfico representado por um S cortado por um ou dous traos verticais ($) e que in-
dica as unidades monetrias de diversos pases.
logaritmo (cast. logaritmo; ingl. logarithm): MAT. Expoente a que se deve elevar um nmero cons-
tante para se obter outro nmero.
Exemplos de uso: 3941 [trs mil novecentos e quarenta e um] um nmero formado polos alga-
rismos (ou dgitos) trs, nove, quatro e um. A cifra [= nmero total] de espcies represen-
tadas nas amostras ascende/monta a 24.

224. O
ocorrer, ocorrncia
Em contraste com o que acontece em castelhano, nos textos tcnico-cientficos veiculados em gale-
go-portugus freqente a utilizaom das vozes ocorrer, no sentido de existir, apresentar-se, e
ocorrncia (= ingl. occurrence), que significa ato de ocorrer, de acontecer, de existir, de apre-
sentar-se, como patenteiam os exemplos de uso abaixo 631.

leo: v. azeite
orifcio: v. buraco

630
Acerca da leitura de nmeros, v. 244.2: pronomes quantificadores e Apndice II; acerca da fraseologia nu-
mrica e matemtica, v. Apndice II.
631
Exemplos de uso: O campo Menez Gwen ocorre portanto num contexto geolgico idntico ao do Lucky
Strike, mas a menor profundidade (800 m). (Colquio/Cincias, 23: 48) | Roedor que s ocorre na Penn-
sula Ibrica, o minsculo Microtus cabrerae umha espcie com o estatuto rara. (National Geographic Portu-
gal, 21) | Observou-se posteriormente a ocorrncia de hormonas numha gama ampla de organismos biol-
gicos, incluindo animais superiores, insetos, plantas, algas e fungos. (ELBC: s.v. hormona).
328 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

225. P
par / parelha / casal
par [subst.]: Tem o significado geral de conjunto de duas entidades ou elementos de igual natu -
reza. Nos textos tcnico-cientficos, ocorre em par (MAT.), par torque (FS.: sin. sistema conju-
gado), par craniano (ANAT. ANIM.), par de eletrons (FS./QUM.), par fsico (ASTR.), par ptico (ASTR.),
termopar (FS.), etc.
parelha: Voz da lngua geral, sem uso especfico nos textos tcnico-cientficos, que denota um par
de animais de carga ou utilizados nos labores agrcolas: parelha de bois, parelha de cavalos.
casal: Em cincia, trata-se de um termo da Zoologia, onde denota par formado por macho e fmea,
par reprodutor (na lngua geral, casal refere-se especificamente a duas pessoas que coabitam,
particularmente marido e mulher)632.

pxaro: v. ave

pegada / impressom digital


pegada (cast. huella; ingl. footprint): Vestgio que o p deixa impresso no solo. Por exemplo: pegada
fssil (PALEONT.).
impressom digital (cast. huella digital; ingl. fingerprint): Impressom correspondente ao padrom
dos sulcos da face palmar do segmento distal dos dedos das maos, tambm denominada derma-
tglifo.

pena / pluma
Deste par de termos, pena (cast. pluma; ingl. feather) o hipernimo, e pluma (sin. plumom, pl-
mula; cast. plumn; ingl. plumule) o hipnimo, pois que o primeiro designa cada umha das for-
maons cutneas que revestem o corpo das aves, protegendo este, e permitindo a execuom e
orientaom do voo, enquanto que pluma se refere a cada umha das penas, de rquis e rama
nom resistentes, e barbas soltas, que formam a penugem (que recobre todo o corpo dos indiv-
duos jovens e certas partes do dos adultos) das aves.

perto / cerca
Se para indicar proximidade espacial entre dous objetos deve utilizar-se o advrbio perto, para ex-
primir nos textos tcnico-cientficos a ideia de proximidade numha escala (temporal, mtrica,
etc.) tem de se recorrer a cerca de (< lat. circa em volta de), como alternativa a por volta de ou
volta de. Esta expressom cerca de, freqentemente abreviada em c., indica que o valor real e exato
se acha dentro de um (pequeno) intervalo situado ao redor do valor aproximativo mencio-
nado. Assim, por exemplo, a temperatura atingiu cerca de 39 C ou a temperatura atingiu c.
39 C.

pescoo / colo / gargalo


pescoo (cast. cuello; ingl. neck): ANAT. Parte delgada do corpo situada entre a cabea e o tronco.
colo: LNGUA COMUM. 1. Parte do corpo humano formada polo pescoo e ombros, regao. 2. Parte
longa e estreita de um recipiente pola qual ele se enche e esvazia (cf. gargalo). LNGUA
ESPECIALIZADA. 3. ANAT. Parte mais estreita e apertada de um rgao ou de umha cavidade (in-
cluindo, p. ex., a regiom de passagem de umha raz para o caule). Exemplos: colo da bexiga, colo
da glande, colo da raz, colo do fmur, colo do tero (ingl. cervix, neck). 4. ANAT. Variante (nom prefe-
rente) de clon. 5. GEOG. Depressom entre duas elevaons, caraterizada por ser mais larga que os

632
Exemplo de uso: Vive [o coelho] em sociedade, ao contrrio do que acontece com as lebres, que vivem
solitrias ou agrupadas em casais. (ELBC: s.v. coelho).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 329

desfiladeiros e gargantas e poder constituir ligaom entre umha e outra vertente entre regions
acidentadas.
gargalo: Colo de garrafa, ou de outro recipiente (balom, p. ex.), com entrada estreita. Em sentido fi-
gurado, situaom de escassez, de diminuiom, de atenuaom: efeito de gargalo (GEN.), gargalo
(INFORM.).

piarra: v. ardsia

pilosidade: v. vilosidade

pinha: v. anans

pltano: v. banana

pltano(-bastardo): v. banana

poejo: v. menta

poluir / contaminar
Poluir e poluiom (ingl. to pollute, pollution) som os termos largamente usados para denotar a degra-
daom do ambiente natural e sao (poluiom da atmosfera, poluiom das guas, poluiom acs-
tica, etc.); os termos contaminar e contaminaom (ingl. to contaminate, contamination) tenhem
um uso mais restrito e significam introduzir impurezas (num composto, num meio de cultura,
num ambiente...), contagiar, infeccionar 633. Assim, pode dizer-se de um rio que est poludo; de
umha amostra, que est contaminada por fungos; e de um banco de sangue, que est contami-
nado polo VIH (vrus da imunodeficincia humana) 634. Expressons teis relacionadas com a
aom de poluir som as seguintes: despejo de poluentes ou descarga poluente (= cast. vertido (conta-

633
A distribuiom de usos em galego-portugus entre poluir e contaminar paralela, portanto, quela que se re-
gista em ingls entre to pollute e to contaminate, o que fica patente nos seguintes exemplos de traduom ingls-
galego: Capture [of carbon] technologies have been deployed extensively throughout the world both in the
manufacture of chemicals (such as fertilizer) and in the purification of natural gas supplies contaminated with
carbon dioxide and hydrogen sulfide (sour gas). (Scientific American, setembro 2006: 46) [trad. nossa: As
tcnicas de captura [do dixido de carbono] tenhem sido largamente empregadas em todo mundo, tanto no
fabrico de produtos qumicos (p. ex., adubos) como na purificaom de provisons de gs natural contaminadas
com dixido de carbono e com sulfureto de hidrognio (gs sulfdrico).] | Conventional coal mining, pro -
cessing and transportation practices scar the landscape and pollute the water, which harms people and ecosys-
tems. (Scientific American, setembro 2006: 49) [trad. nossa: Os procedimentos tradicionais de mineraom,
transformaom e transporte do carvom danificam a paisagem e poluem as guas, o que prejudica os seres hu-
manos e os ecossistemas.].
634
Exemplos de uso adicionais: O chumbo muito imvel no solo, permanecendo nas camadas superficiais,
com tempos de residncia da ordem das centenas ou mesmo milhares de anos. A poluiom do solo com
chumbo assim um processo irreversvel. [...] Valores desta ordem em solos revestidos de pastagens ou em jar-
dins podem, no entanto, levar contaminaom da cadeia alimentar humana com chumbo. De facto, quando
os animais pastam num solo contaminado, alm do chumbo veiculado [...]. As crianas, quando bricam no jar-
dim, ingerem tambm algum solo, veiculado polas maos e brinquedos sujos, sendo de recear que podam ab-
sorver chumbo se o solo estiver contaminado. Tambm a fauna dos solos contaminados (p. ex., as minhocas)
apresenta nveis elevados de chumbo, permitindo a entrada deste metal na cadeia alimentar da vida
selvagem. (ELBC: s.v. chumbo).
330 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

minante)); no caso da poluiom ocasionada por acidentes de navios-cisterna (como o Prestige!)


fala-se de derrame ou derramamento de hidrocarbonetos.

populaom / povoaom
Para designar umha comunidade reprodutiva de animais ou vegetais que povoa umha dada regiom
num dado tempo, e tambm para fazer referncia totalidade dos habitantes de umha povo-
aom, deve empregar-se o cultismo populaom (adj.: populacional, populoso). Exemplos: A
vila [nom povo!] do Carvalhinho umha povoaom com umha populaom de 11.000
habitantes, A populaom de amieiros deste vale nom foi afetada pola micose.

pr problemas, questons, perguntas: v. colocar

precoce: v. cedo

preto: v. CORES

projeto: v. desenho

pronto / logo ou cedo ou depressa


A voz pronto, em galego, pode funcionar como adjetivo, com o significado de disposto, preparado
(ex.: aps longas reflexons e clculos, a conceom da experincia estava pronta) ou com o
de rpido, imediato (ex.: os enfermeiros oferecrom pronto auxlio mulher ferida), e
como componente da locuom de pronto imediatamente, mas nom, como acontece em cas-
telhano, como advrbio. Em galego, com o valor de advrbio temporal de posterioridade pr-
xima que pronto tem em castelhano, deve utilizar-se (desde) logo, (desde) cedo ou depressa,
e como equivalentes da locuom castelhana tan pronto como (indicativa de posterioridade ime-
diata), as locuons logo que e assim que, conforme mostram os seguintes exemplos:
O veneno da mamba-negra de aom muito rpida, podendo as suas mordeduras ser mortais se
nom forem logo tratadas. (Grande Enciclopdia Animal: 392)
Estar o vrus da pneumonia atpica a sofrer modificaons que o tornam mais mortal? Vrios es-
pecialistas consideram que cedo para tirar conclusons, mas a dvida instalou-se na imprensa chi-
nesa depois de no fim de semana pessoas relativamente jovens e saudveis nom terem resistido do-
ena, em Hong Kong. (Pblico, 15.4.2003: 26)
Rudolf Diesel: Engenheiro alemm. Diplomou-se em Engenharia Mecnica (Munique, 1880).
Cedo revelou interesse pola termodinmica [...]. (ELBC: s.v. Diesel)
Em 1900, o engenheiro sueco J. A. Brinell sugeriu para a determinaom da dureza dos metais um
mtodo simples e rpido que mereceu desde logo grande aceitaom na indstria. (ELBC: s.v. dureza,
ensaios de)
muito cedo, a cultura egpcia foi assimilada polos habitantes das ilhas jnicas e depressa se ins-
talou o empirismo mdico na Grcia, onde mesmo as mulheres o praticavam (feitiarias de Circe e
de Medeia). (ELBC: s.v. farmcia)
Outra importante funom desde cedo atribuda aos fosfolpidos de inositol foi o controlo de
processos de secreom celular. (ELBC: s.v. inositol)
Durante o desenvolvimento dos programas de melhoramento gentico desde cedo se tornou
evidente haver caratersticas do indivduo cuja transmissom parecia residir fora do ncleo [...]. (ELBC:
s.v. mitocndrios)
Haver que tomar, desde logo [= desde o princpio], conscincia das relaons existentes entre: a)
a dispersom dos resduos; b) o malbaratar dos recursos naturais; c) a poluiom a longo prazo. (ELBC:
s.v. poluio)
E logo a matemtica, como outras cincias, se ia desenvolver conforme os problemas que a nave-
gaom ia pondo. (ELBC: s.v. Portugal. Cincias exactas e naturais)
O hlio lquido de obtenom dispendiosa, mas em certas aplicaons a sua utilizaom compen -
saria. As experincias cedo mostrrom, todavia, que, se um metal supercondutor, levado a umha tem-
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 331

peratura inferior a Tc, for sujeito a um campo magntico superior a certo limite, o estado de super -
condutividade desaparece, pasando o metal ao estado normal. (ELBC: s.v. supercondutividade)

A infestaom por piolhos provoca comichom intensa e desagradvel. Nom grave mas deve
ser tratada assim que se deteta. (Folheto Piolhos. Farmcia da Famlia, distribudo pola portuguesa
Associao Nacional das Farmcias)
Logo que a passagem de fluido hidrotermal cessa, a oxidaom progride para o interior, sendo
possvel observar a degradaom inicial dos sulfuretos primrios em sulfuretos secundrios e posteri-
ormente em xidos. (Colquio/Cincias, 23: 47)
Para efetuar a destilaom provoca-se o aquecimento da mistura at que se verifique a ebuliom,
condensado-se em seguida [= a seguir] o vapor obtido. Para isso utiliza-se nos laboratrios um dispo-
sitivo com a seguinte forma geral. O contedo do balom aquecido e, logo que se atinge o ponto de
ebuliom da mistura, esta ferve e o vapor formado mais rico no componente mais voltil que o l-
quido original. (ELBC: s.v. destilao)
Nos motores Diesel, na fase de admissom apenas se introduz ar nos cilindros, sendo este ar na
fase seguinte comprimido a altas pressons que lhe elevam a temperatura at nveis capazes de in-
flamar espontaneamente o combustvel logo que, posteriormente, este seja introduzido mediante
pulverizaom (injetores). (ELBC: s.v. motor)

226. Q
quadro / marco
Exemplo de uso: No quadro [conjunto, panorama, moldura; cast. marco; ingl. framework, scene]
da investigaom bioqumica, o descobrimento da estrutura do ADN constituiu um marco
[acontecimento fundamental; cast. hito; ingl. landmark] da histria da Biologia.635.

quartzo / seixo
quartzo (tb. quaro; cast. cuarzo; ingl. quartz): Mineral (slica) bastante comum, com muitas varie-
dades, que cristaliza no sistema hexagonal, entra na constituiom de muitas rochas, e o 7.
termo da escala de dureza de Mohs.
seixo (cast. guijarro; ingl. pebble): Calhau ou pedra geralmente lisa, dura e de pequeno tamanho
(freqentemente formada em parte por quartzo!). Vocbulo nom pertencente lngua especia-
lizada (v. 201.2).

227. R
rdio / raio

635
Exemplos de uso adicionais: Grande marco na evoluom da Biologia representado polo sueco Lineu
(17071778). (ELBC: s.v. biologia) | Por estas mesmas razons e ainda por ser muito malevel e dctil e,
portanto, facilmente trabalhvel tornou-se um metal precioso extremamente desejado, suscitando esforos
e empreendimentos de toda a ordem na sua pesquisa e descoberta, que constituem marcos assinalveis na his-
tria da humanidade. (ELBC: s.v. ouro) | O seu livro [de Nicolas-Thodeore de Saussure] Recherches Chimi-
ques sur la Vegetation (1804) constitui um marco na histria da qumica e da fisiologia das plantas, tendo exerci-
do notvel influncia no desenvolvimento da qumica agrcola [...]. (ELBC: s.v. Saussure, Nicolas-Thodeore de) |
Na histria dos conhecimentos acerca das causas dos defeitos congnitos, h que referir trs marcos funda-
mentais. O primeiro, descobrimento da relaons entre a catarata congnita e a rubola da mai durante os trs
primeiros meses de gestaom, feito polo oftalmologista australiano Gregg, em 1941. O segundo, a explosom
da bomba atmica, em Hiroxima, em 6.8.1945, que provocou defeitos congnitos em percentagem elevada
[...]. O terceiro marco corresponde ao descobrimento da relaons entre o uso de um sedativo, a talidomida, e
um terrvel defeito congnito que atinge os quatro membros [...]. (ELBC: s.v. teratologia) | Constituiu um
marco importante a descoberta de que a riboflavina um componente integral da enzima amarela, umha
enzima envolvida no processo respiratrio. (ELBC: s.v. vitaminas).
332 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

rdio: 1. ANAT. O osso mais curto e externo dos dous que formam o endosqueleto do antebrao
(ingl. radius). 2. QUM. Elemento qumico de tipo metlico, radioativo, que tem o nmero 88 na
classificaom peridica (ingl. radium). 3. FS. Aparelho recetor de radiofonia (ingl. radio).
raio: 1. FS. Trao de luz que emana de um foco luminoso (ingl. beam, ray). 2. FS. Descarga eltrica
entre umha nuve e o solo (ingl. lightning). 3. MAT. Segmento de reta, ou a distncia, que vai de
qualquer ponto de umha circunferncia ou de umha superfcie esfrica ao centro destas figuras
(ingl. radius). 4. FS. Cada umha das hastes que ligam o corpo de certas rodas ao seu aro perif-
rico (ingl. spoke). 5. ZOOL. Cada umha das hastes ou bastonetes de tecido endurecido que sus-
tentam a membrana de umha barbatana (ingl. fin ray). 6. ZOOL. Sinnimo de ambulacro ou de
zona ambulacrria, i. , zona do corpo dos equinodermos pola qual corre o sulco ambulacrrio
e/ou os ps ambulacrrios.

reativo / reagente / reator


reativo [adj.]: Que fai reagir; que reage facilmente.
reagente [subst.]: Substncia que determina umha reaom qumica.
reator [subst.]: 1. Motor de reaom empregado nos avions de jacto. 2. Reator nuclear: dispositivo
que, por meio de reaom nuclear em cadeia controlada, produz energia utilizvel, ou prepara
radioistopos ou material fssil.

rega / irrigaom / rego


rega (cast. riego): AGR. Ato e efeito de regar.
irrigaom: 1. AGR. Rega artificial das terras por meio de canais, canos, levadas, etc., conveniente-
mente distribudos polo terreno (cast. irrigacin). 2. TERAP. Aplicaom de jacto de gua (geral-
mente fria), ou de lquido medicinal, sobre a parte doente (cast. irrigacin). 3. FISIOL. Irrigaom
sangnea: Corrente de sangue local que banha (ou perfunde) um rgao ou tecido determi-
nados (cast. riego sanguneo).
rego: Sulco natural ou artificial que conduz gua. (Nom termo da lngua especializada!)

regra / rgua
regra (cast. regla; ingl. rule, law): Norma, princpio, lei, regulamento. Exemplo: regra de Bergmann
(ZOOL.).
rgua (cast. regla; ingl. ruler): Instrumento de madeira ou de outra substncia, com a ajuda do qual
se traam linhas retas.

resultar / revelar-se ou ser ou perfrase verbal vir + (a +) infinitivo


Em galego, como acontece noutras lnguas europeias, o verbo resultar, seguido da preposiom de,
significa ser a conseqncia ou o efeito ou o resultado de algum fenmeno (cf. ingl. to result
from)636, e seguido da preposiom em indica transformar-se em, redundar em (cf. ingl. to result
636
Exemplos de uso: Esta tentativa, que resultou da explicaom das leis dos gases, s, no entanto, em 1858,
passados, pois, quase 50 anos, foi reconhecida por intermdio do grande divulgador das ideias de Avogadro
Stanislao Cannizzaro, professor de Qumica da Univ. de Roma. (ELBC: s.v. Avogadro) | Em geral, as vias cata-
blicas permitem a degradaom metablica de molculas complexas [...], de que resulta a formaom de mol-
culas mais simples [...] e a libertaom de quantidades considerveis de energia. [...] Os metabolitos secundrios
das plantas tenhem sido, muitas vezes, encarados como acidentes bioqumicos, i. , como produtos casuais que
resultam de algumhas aberraons genticas. (ELBC: s.v. metabolismo) | As marcas de gua e filigranas resul-
tam da aplicaom sobre a folha hmida de rolos com as figuras em relevo. (ELBC: s.v. papel) | Convm, no
entanto, nom atrasar demasiadamente a ceifa, porque, alm dos inconvenientes apontados, ainda h a apontar
a perda de graos que da pode resultar, em especial quando se trate de formas cultivadas propcias a esbagoar
ou desgranar. (ELBC: s.v. trigo).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 333

in)637. Em castelhano, o verbo resultar, alm desses usos, tambm apresenta um valor predica-
tivo no sentido de ser ou revelar-se (ex.: el yodo y algunos yodetos resultan tiles en la cat-
lisis de ciertas reacciones), valor que nom deve transferir-se ao galego, o qual, com tal signifi -
cado, deve usar os verbos ser ou revelar-se ou a perfrase vir + (a +) infinitivo, como mostra o
seguinte exemplo: O iodo e alguns iodetos revelam-se teis na catlise de certas reaons,
como a desidrogenaom do butano e buteno a butadieno, oxidaons com o cido sulfrico e
produom de polmeros. (ELBC: s.v. iodo).

risca: v. trao

ritidoma: v. cdea

roadura / atrito ou fricom


Em Fsica estuda-se o atrito ou a fricom (cast. rozamiento; ingl. friction), que a resistncia que
todos os corpos oponhem ao moverem-se uns sobre os outros; por seu lado, roadura
fricom leve mas prolongada / roa, ato de roar, nom um conceito cientfico.

roxo: v. CORES

rubro: v. CORES

ruivo: v. CORES

228. S
saltom-peregrino: v. lagosta

seixo: v. quartzo

ser / estar: usos divergentes entre galego e castelhano


Em geral, a distribuiom de usos dos verbos ser e estar nas duas grandes lnguas ibero-romnicas
coincide. No entanto, regista-se um nmero moderado de divergncias no uso desses verbos
entre galego e castelhano, dentre as quais a seguir tratamos as mais significativas para a lin -
guagem cientfica. No quadro dessas divergncias, o galego-portugus prefere com mais
freqncia o verbo ser, enquanto o castelhano privilegia o verbo estar.

Assim, em galego-portugus utiliza-se o verbo ser (e em castelhano estar) nos textos tcnico-cient-
ficos:
a) Com os sentidos de existir, achar-se, ocorrer:
A parte secretora [da glndula uropgea] constituda por cinos que tenhem a forma piriforme
ou ovoide e som em nmero de 2 ou 3 ou mais por cada glndula. (ELBC: s.v. glndulas sebceas)
Os compostos de Ni (I), Ni (I), Ni (III) e Ni (IV) som em pequeno nmero e instveis; os de
Ni (0) som mais vulgares, tendo particular interesse o carbonilo Ni(CO)4 [...]. (ELBC: s.v. nquel)
Os ovos [das osgas] som sempre em nmero reduzido (por vezes apenas dous), de forma glo-
bosa e revestidos de casca muito dura e resistente mas dotada de elasticidade. (ELBC: s.v. osga)
Os dous cilindros [da prensa hidrulica] estm ligados por um tubo C, sendo o conjunto cheio
de gua. (ELBC: s.v. prensa hidrulica)
637
Exemplo de uso: Grandes escavaons, realizadas entre 1927 e 1937 (e mesmo depois) por W. Pei, P. Teil-
lard de Chardin e outros, antes da Guerra sino-japonesa, resultrom na descoberta at 1940 de restos de mais
de 40 indivduos (dos quais 15 de adolescentes e crianas) em depsitos que, no tempo, se escalonam de c. 0,6
a 0,2 MA. (ELBC: s.v. sinantropo).
334 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

As terras frteis som no centro e no sul do pas. (ELBC: s.v. Sucia)


Nos rpteis o vmer bastante desenvolvido, podendo contribuir para a formaom da cpsula
do rgao vomeronasal. (ELBC: s.v. vmer)
b) Na expressom de carateres essenciais ou inerentes a umha determinada entidade, mediante
construons como ser baseado em (tb. estar baseado em), ser constitudo por, ser dotado de, ser feito
de, ser formado por, ser (des)provido de, ser representado por, ser revestido por, etc.:
Quando a substncia de que feito um corpo passa da sua fase slida sua fase lquida, a ele-
vaom de temperatura que para isso necessria provoca umha agitaom crescente das entidades
corpusculares constituintes do corpo, enfraquecendo as foras de ligaom entre elas e promovendo a
desarticulaom do edifcio cristalino. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 103)
A agricultura de queima e pousio (descanso temporrio da terra, sem qualquer cultivo) em
geral baseada na existncia de duas ou trs roas em diferentes estgios: verde, madura e velha.
(Cincia Hoje, 187: 32)
Na realidade, as apatites enganam o organismo, nom sendo reconhecidas como corpo estranho,
devido a serem quimicamente prximas da hidroxiapatite que constitui a substncia mineral de que
som feitos o ossos e os dentes. (Colquio/Cincias, 23: 36)
O estudo das slabs mostra que o cimento destas constitudo por precipitados hidrotermais.
(Colquio/Cincias, 23: 47)
[Os acantocfalos] Som desprovidos de boca e de aparelho digestivo, fazendo-se a absorom
dos alimentos atravs das paredes do corpo. (ELBC: s.v. acantocfalos)
Os hospedeiros intermedirios som constitudos por insetos colepteros, em particular, na Eu-
ropa, por dous escarabedeos: o besouro, Melolontha vulgaris Fabricius, e a quaresma ou cetnia-dou-
rada, Cetonia aurata L. (ELBC: s.v. acantocfalos)
A geraom gametfita apenas representada polo protalo [...]. (ELBC: s.v. alternncia de geraes)
Os aparelhos usados na administraom destes anestsicos som constitudos essencialmente
polos seguintes elementos: medidores de gases, vaporizadores de lquidos [...]. (ELBC: s.v. anestsicos)
A parede do saco aneurismtico formada polas tnicas da artria dilatada e polos tecidos que
cercam o vaso. (ELBC: s.v. aneurisma)
Qualquer clula revestida por umha membrana lipoprotdica (membrana celular) que a pom
em contacto com o meio ambiente. (ELBC: s.v. clula)
Como os elementos estruturais dos tecidos som, na sua quase totalidade, desprovidos de cor
prpria e tambm nom divergem grandemente uns dos outros polos seus ndices de refraom, torna-
se difcil o seu estudo microscpico na observaom por transparncia. (ELBC: s.v. corantes)
A parte secretora [da glndula uropgea] constituda por cinos que tenhem a forma piriforme
ou ovoide e som em nmero de 2 ou 3 ou mais por cada glndula. (ELBC: s.v. glndulas sebceas)
Da at superfcie da epiderme a porom excretora da glndula sudorpara desprovida de pa-
rede prpria. (ELBC: s.v. glndulas sudorparas)
Os Psitaciformes som dotados de asas pouco desenvolvidas, tenhem 12 (raramente 14) retrizes,
a coloraom das penas pode ser igual ou diferente conforme os sexos. (ELBC: s.v. Psitaciformes)
c) Nas expressons ser permitido / ser proibido e ser a favor / ser contra:
defeso: poca do ano em que nom permitido caar ou pescar. (ELBC: s.v. Defeso)
O problema que existe nesta difusom que o que se procura e os canais da difusom som os da ci -
ncia estabelecida, da cincia paradigmtica, [e] quem quiger apresentar resultados que vam contra o
paradigma vai encontrar grande dificuldade, s [ diferente] em pequenos grupos que som contra o
paradigma e que estm mais abertos, porque todo o resto da mquina cientfica contra a difusom
dessa cincia. (Os Portugueses e a Cincia: 265)
Em troca, utiliza-se em galego-portugus o verbo estar (e em castelhano ser) nos textos tcnico-ci-
entficos:
a) Na expressom estar dependente de:
As reaons conducentes sintese do ATP e do NADPH estm diretamente dependentes da energia
luminosa, polo que som tambm conhecidas por reaons da fase luminosa da fotossntese. (Biologia
Celular: 436)
As estrelas produzem energia atravs de um processo dinmico que as fai nascer, viver e morrer.
O aparecimento, desenvolvimento e futuro da vida na Terra estm dependentes da evoluom do Sol.
(Colquio/Cincias, 1: 3)
Com efeito, a circulaom dos nutrientes nos sistemas florestais est em grande parte dependente
dos montantes restitudos superfcie do solo atravs da queda dos rgaos nom perenes das rvores.
(ELBC: s.v. folhada)
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 335

b) Na construom (que exprime relaom quantitativa) estar para (... como ... para):
Deste modo h umha diferena de 5 magnitudes entre dous astros cujos brilhos estm entre si
como 100 para 1. (ELBC: s.v. magnitude [Astronomia])
O sarilho funciona, portanto, como umha alavanca na qual a potncia est para a resistncia na
razom inversa dos raios. (ELBC: s.v. mquina)
Quando a potncia atua paralelamente ao plano inclinado, a potncia est para a resistncia
como a altura est para o comprimento do plano. (ELBC: s.v. mquina)
Pode dizer-se que a topologia est para muitas das outras cincias matemticas como a Matem-
tica est para muitas das outras cincias reine et servante. (ELBC: s.v. topologia)

serpente: v. cobra

signo / sinal
sinal [m]: 1. ELET. Sinal das cargas (ingl. sign of charges). 2. FS. Sinal analgico, sinal digital (ingl. ana-
logic signal, digital signal). 3. MAT. Sinal mais, sinal menos, sinal positivo, sinal negativo (ingl. plus sign,
minus sign, positive sign, negative sign). 4. MED. Prova objetiva de doena (ingl. sign), designada,
com freqncia, polo nome de um mdico (sinal de Babiski, sinal de Stellwag) ou de um paci-
ente (sinal de Musset). Cf. sintoma638. 5. ORTOGRAFIA. Sinal de pontuaom (ingl. punctuation
mark).
signo (ingl. sign): 1. ASTR. Signo do Zodaco (ingl. sign of the Zodiac). 2. LING. Signo lingstico (ingl. lin-
guistic sign).

silcio / slica / slex ou slice / silicone


silcio (ingl. silicon; cast. silicio): Elemento qumico nmero 14 da classificaom peridica, que um
nom-metal componente da slica e que, muito abundante na natureza sob a forma de vrios
compostos, um semicondutor muito importante, utilizado em transstores e retificadores.
slica (ingl. silica; cast. slice): Substncia cuja composiom qumica dixido de silcio de cor
branca (quando pura), e que constitui o quartzo e as suas variedades.
slex ou slice ou pederneira (ingl. flint; cast. slex): Variedade criptocristalina, impura, cinzenta-
preta, do quartzo, que gera fascas quando golpeada polo ao.
silicone [m] (ingl. silicone; cast. silicona)639: Substncia pertencente a umha extensa famlia de pol-
meros sintticos (cadeias em que alternam os tomos de silcio com os de oxignio, estando
aqueles ligados a grupos orgnicos) que normalmente mostram resistncia temperatura, hu-
midade e diversos agentes qumicos, e possuem boas propriedades isolantes e lubrificantes,
polo que conhecem um largo emprego como leos, repelentes da humidade, resinas, etc.

sinal: v. signo

solda / soldadura
solda (ingl. solder): Liga metlica, fusvel, empregada para unir peas metlicas.
soldadura ou soldagem (ingl. soldering, welding640): Ato ou efeito de soldar.

solo / chao
solo (ingl. soil): 1. Conjunto das diferentes camadas, estratificadas em profundidade, com compo-
nentes orgnicos e minerais, que assentam sobre a rocha-mae (termo da Biologia, Qumica,

638
Sintoma (ingl. symptom): MED. Sensaom de mudana das funons corporais experimentada por um pacien-
te e associada a umha dada doena.
639
O termo silicone surgiu como marca registada; o nome qumico equivalente siliciona.
640
Soldering equivale a soldadura fraca; welding, a soldadura forte.
336 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

Agricultura e, especificamente, da Edafologia ou Pedologia) 641. 2. Superfcie (terrestre) en-


quanto referncia de altura ou altitude642. 3. Superfcie terrestre enquanto estrato ecolgico643.
chao (ingl. ground): 1. Superfcie de terra que se pisa (palavra sem uso especificamente cientfico).
2. Em Anatomia, pavimento de um rgao, cavidade, etc. (em concorrncia com a palavra so-
alho)644.

suco / sumo
suco (cast. jugo; ingl. juice): 1. Lquido com propriedades nutritivas contido nas substncias ani-
mais ou vegetais (polo geral, exprimindo umha maior densidade que sumo): suco de carne. 2.
FISIOL. Qualquer lquido orgnico segregado por glndula ou mucosa: suco digestivo, suco gstrico,
suco pancretico.
sumo (cast. zumo; ingl. juice): Lquido com propriedades nutritivas contido nas substncias ani-
mais ou vegetais (polo geral, exprimindo umha menor densidade que suco): sumo de laranja,
sumo de limom.

surto: v. broto

229. T, U, V, X, Z
tabela / tbua / tabuada
tbua: 1. Pea de madeira lisa e delgada. 2. MAT. Quadro constitudo por nmeros inteiros e deci-
mais, positivos ou negativos, dispostos de maneira ordenada e sistemtica em linhas e colunas,
em cujo cruzamento som dados os valores correspondentes, segundo umha deteminada lei
operatria, dos pares ordenados de nmeros inscritos na 1. coluna e no cimo de cada umha
das restantes colunas (tabela de logaritmos ou das operaons aritmticas): tbua aritmtica (=

641
Exemplo de uso: A quantidade de semente a empregar por unidade de superfcie depende fundamental -
mente do grau de fertilidade do solo e do poder de afilhamento da forma cultivada a utilizar. (ELBC: s.v. trigo).
642
Exemplos de uso: Neste momento, e de passagem, apenas para se fazer aceitar a real importncia que isso
tem, recorde-se que o peso de um corpo varia com a sua distncia Terra, o que nom deixa dvidas de que, do
ponto de vista fsico, nom se pode deixar de considerar o facto de um corpo se encontrar mais perto ou mais
distante do solo como sendo umha das suas propriedades. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 123) | Nvoa -
Massa de gua em suspensom no ar, junto ao solo, geralmente de menor densidade do que o nevoeiro.
(DACL: s.v. nvoa) | Armstrong foi o primeiro home a pisar o solo lunar, seguido de Aldrin (21.7.1969). (Di-
cionrio Lello Prtico Ilustrado: 1684) | Nos caminhos de ferro subterrneos, como o caso dos metropolita-
nos urbanos, a alimentaom feita ao nvel do solo mediante um terceiro carril (condutor) estendido paralele-
mente via [...]. (ELBC: s.v. conduo [Tcnica]) | Para suavizar o contacto com o solo, alguns metros antes o
manche puxado para trs, reduzindo a taxa de descida, ou fazendo o aviom quase subir um pouco. (ELBC: s.v.
aterragem) | A derruba de rvores de dimetros inferiores a 35 cm feita polo home munido de machado, a
80 cm do solo; as maiores serm posteriormente mortas e eliminadas polo fogo. (ELBC: s.v. derruba).
643
Exemplos de uso: [O peto-verde, Picus viridis, um] Grande pica-pau verde e amarelo que passa muito
tempo no solo a alimentar-se. (Guia de Campo das Aves de Portugal e da Europa: 298) | O orangotango um
habitante das rvores, alimentando-se, dormindo e reproduzindo-se nas copas da floresta, embora os machos
por vezes desam ao solo. (Grande Enciclopdia Animal: 136).
644
Exemplos de uso: Na boca [dos peixes sseos] existe umha pequena lngua, ligada ao chao da cavidade e
que ajuda nos movimentos respiratrios. (Internet) | O processo [= a apfise] palatino horizontal e proje-
ta-se medialmente da fossa nasal da maxila e forma umha parte considervel do soalho da cavidade nasal e o
teito da boca. (Internet) | O epiblasto forma o soalho da cavidade amnitica e logo abaixo est o hipoblas-
to. (Internet).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 337

tbua de Pitgoras: tbua de adiom, tbua de multiplicaom, etc.), tbua de logaritmos, tbua de po-
tncias, tbua trigonomtrica.
tabuada: 1. Quadro para o ensino das quatro operaons aritmticas com os nmeros 1 at 10. 2.
Livrinho que ensina as primeiras noons de aritmtica. 3. ndice de livro.
tabela: 1. Quadro onde se registam nomes, dados, indicaons, etc. (ex.: tabela peridica dos ele-
mentos qumicos). 2. MAT. Tbua (aceom 2) de simples entrada (a qual d os valores das fun-
ons de umha varivel apenas): tabela de conversom de unidades, tabela de cubos, tabela de inversos,
tabela de potncias de um nmero, tabela de produtos por constantes, tabela de quadrados, tabela de
razes (cbicas/quadradas)...

tartaruga / sapo-concho
tartaruga (cast. tortuga; ingl. turtle qualquer quelnio, mas especialmente os marinhos ou tortoise
quelnio terrestre): Nome geral dos rpteis quelnios, e particularmente das espcies nom
dulciaqcolas, isto , marinhas e terrestres.
sapo-concho645 (cast. galpago, ingl. terrapin ou water tortoise)646: Nome das espcies de quelnios
de guas doces continentais (quelnios de carter anfbio).

tela / teia
tela: 1. FS. Ecrm, i. , superfcie sobre a qual se projetam ou reproduzem imagens (cast. pantalla;
ingl. screen): tela do (monitor do) computador, tela do cinema, etc. 2. ANAT. Tela coroideia (ingl.
choroid coat). 3. LNGUA COMUM. Pano grosso sobre o qual se pintam os quadros (cf. cast. lienzo).
teia: LNGUA COMUM. Urdidura, tecido, teia de aranha.

temperado / morno ou tpido


A voz morno (sin. tpido) prpria da lngua comum e remete para a ideia de umha temperatura
moderada, sentida como intermdia entre o frio e o calor, enquanto propriedade nom essencial
de umha determinada matria que aquecida por aom humana (gua tpida, caf morno,
etc.); por seu turno, o adjetivo temperado tambm remete para a ideia de temperatura mode-
rada, mas aplica-se, enquanto termo especializado, a conceitos materiais ou intangveis como
qualidade inerente: clima temperado, regiom temperada, etc.647

temporao: v. cedo

teor
O termo teor ocorre com bastante freqncia nos textos tcnico-cientficos (do campo da Qu-
mica) com o significado de proporom, num todo, de determinado componente, como mos-
tram os exemplos aduzidos abaixo648.
645
Como curiosidade, observe-se que em alemm o nome geral para as tartarugas, Schildkrte, equivale literal-
mente ao nosso sapo-concho (Schild escudo, concha + Krte sapo).
646
Tenha-se em conta que cgado sinnimo em Portugal e no Brasil de sapo-concho, mas na Galiza constitui
umha das muitas variantes populares (v. 5.2) por que se designam as larvas aquticas dos anfbios, as quais,
no registo cientfico, devem receber o nome de girinos.
647
Exemplo de uso: Os recifes de corais encontram-se nas guas temperadas e lmpidas [...]. (ELBC: s.v. cora-
lirios).
648
Exemplos de uso: Os mitocndrios tambm contenhem ADN, mas o seu teor nom interfere com os resul-
tados de modo significativo. (Biologia Celular: 333) | Chama-se derrame seroso ao que formado por um
lquido aquoso com baixo teor de protenas [...]. (ELBC: s.v. derrame) | Aumento da concentraom do sangue
que se traduz essencialmente por aumento: do nmero de glbulos vermelhos e brancos por unidade do volu -
me, do teor em hemoglobina da srie rubra, do valor globular desta srie e, enfim, do peso especfico do sangue
338 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

termite / trmite
termite [f]: QUM. Mistura de alumnio em p e de um xido metlico, que se destina, depois de in -
flamada, reduom do xido a metal livre.
trmite [f] ou trmita (Br. cupim): ZOOL. Nome vulgar extensivo a uns insetos sociveis (uns
alados, outros pteros) da ordem dos Ispteros, que vivem em comunidades polimorfas, geral-
mente em ninhos (termitrios ou termiteiras), por vezes muito grandes, por eles construdos nas
regions quentes.

tornar(-se)
Em contraste com o que ocorre no atual castelhano, no galego-portugus de hoje o verbo tornar(-
se) (em), com o sentido de fazer(-se), converter(-se), transformar(-se) ou vir a ser, palavra
freqente, e o seu rendimento tambm alto nos textos tcnico-cientficos redigidos nesta
lngua, como mostram os exemplos abaixo649.

trao / rasgo / risco / risca


trao: 1. Feiom, carter (taxonmico, por exemplo) (ingl. trait, feature, character). 2. MAT. Trao de
umha matriz: Soma dos elementos da diagonal principal de umha matriz quadrada (ingl. trace).
3. Segmento curto de linha (ingl. stroke, trace).
risco: 1. Sulco, trao (def. 3). 2. Traado, delineamento, planta, modelo.
risca: 1. Linha, trao (def. 3), raia (ex.: risca de absorom [do espetro das estrelas], risca de Frau-
nhofer). 2. MINERAL. Cor que um mineral apresenta quando reduzido a p.
rasgo: 1. Rasgom, rotura, corte, incisom. 2. Trao de pena ou de pincel. 3. Em sentido figurado, ato
nobre.

transplante / enxerto
transplante (aom: tranplante ou transplantaom; entidade transplantada: transplante): MED. Em
sentido amplo, transferncia de um indivduo a outro, por meios cirrgicos, de um rgao, de

total. (ELBC: s.v. hemoconcentrao) | Nem todas as hulhas dam bom coque metalrgico, i. , som coquefic -
veis; esta propriedade parece depender nom s do teor em matrias volteis, mas tambm da estrutura e pro-
priedades fsicas. (ELBC: s.v. hulha) | [O samrio] o 6. elemento da famlia dos Lantandeos e obtm-se,
aps laboriosos processos de separaom, a partir de minrios ricos em terras cricas, especialmente a monazite
e a bastnazite, com teores de samrio da ordem dos 2% do total de xidos de terras raras presentes. (ELBC: s.v.
samrio) | Plantas como o feijoeiro, o sorgo, o lpulo, o milho, os citrinos, o pessegueiro, a macieira e a videira
som muito sensveis a baixos teores de zinco. (ELBC: s.v. zinco).
649
Exemplos de uso: Mesmo muito simplificada, esta nota introdutria justifica a complexidade e abrangn -
cia da regulaom neurocardiovascular, o que a torna muito vulnervel a lesons e conseqentes falncias relaci-
onadas com o sistema nervoso autnomo [...]. (Colquio/Cincias, 23: 60) | A sua expressom quantitativa
nom rigorosa, pois na sua gnese h influncias mltiplas, que tornam difcil a dissecom rigorosa dos com-
ponentes autonmicos que desejvamos medir (parassimptico e simptico). (Colquio/Cincias, 23: 66) |
Um carburador elementar do tipo descrito, nom podendo dar-nos umha mistura homognea e constante
para todos os regimes de marcha, obriga a introduzir nos carburadores reais umha srie de dispositivos auxilia -
res, sistema de arranque, ralenti, aceleraom rpida, etc., de maneira a tornar eficiente o seu funcionamento,
seja qual for a velocidade do motor. (ELBC: s.v. carburador) | claro que nom h elementos que tornem x
x umha proposiom verdadeira [...]. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos) | Com a descoberta dos genomas dos
plastdios e dos mitocndrios tornou-se entom possvel explicar esse fenmeno de forma mais adequada [...].
(ELBC: s.v. mitocndrios) | O facto de a vorticidade ser umha funom da curvatura das linhas de corrente e da
variaom da velocidade ao longo da normal torna-a umha grandeza de muita importncia para a meteorologia,
por permitir estimar, a partir das cartas meteorolgicas, a divergncia e a convergncia na atmosfera. (ELBC:
s.v. vorticidade).
30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS - 339

umha porom de um rgao ou de um tecido, com fins teraputicos; em sentido restrito, tal
transferncia quando se refere a um rgao completo ou, como exceom, crnea do olho.
enxerto (aom: enxerto ou enxertia; entidadade enxertada: enxerto): MED. Transferncia entre indiv-
duos diferentes ou de umha regiom do corpo a outra do mesmo indivduo, por meios cirr -
gicos, de um tecido ou de umha porom de um rgao (exceto no caso da crnea) com fins tera -
puticos.

trapa / armadilha
armadilha (cast. trampa): Artifcio para caar animais, lao, esparrela.
trapa (da, trapela): 1. Armadilha do tipo cova ou alapom apropriada para capturar feras. 2. QUM.
Num aparelho de laboratrio, dispositivo que serve para retirar de umha corrente de fluido um
ou vrios componentes, retendo-os para posterior recolhimento.

trocar, troca: v. mudar, mudana

trompa / tromba
tromba (ZOOL.): 1. Extensom longa, tubular e flexvel do focinho de alguns mamferos, especial-
mente dos elefantes, com as narinas abrindo-se na extremidade (sin. probscide). 2. rgao
sugador de alguns insetos, como mosquito, mosca, abelha, etc. (cf. espiritromba nos lepidp-
teros). 3. Focinho de certos animais (p. ex., da anta ou tapir, da saiga, etc.).
trompa (ANAT. ANIM.): Estrutura em forma de tubo, tambm designada tuba (ex.: trompa de Eust-
quio ou tuba auditiva, trompa de Falpio ou tuba uterina).

tubo / ducto
Para denotar estrutura tubular, no campo da Tcnica empregam-se o radical -duto (gasoduto, ole-
oduto) e as vozes cano, canalizaom, conduta (mais raro: conduto) e tubo (o conjunto de
tubos de umha mquina ou construom a tubulaom ou a tubagem)650; no campo da Ana-
tomia (dos animais), nesse sentido, utilizam-se o radical -duto (espermiduto, oviduto) e os
termos ducto (raro: conduto), canal651, meato652, trompa, tubo e tuba (v. trompa/tromba).

ustular: v. carbonizar

verme / gusano
verme (al. Wurm; cast. gusano; ingl. worm): Denominaom comum e imprecisa de todos os animais
alongados de corpo mole, helminte (platelmintes, nemertinos, nematelmintes, aneldeos, larvas
vermiformes de insetos...).
gusano (al. Made; cast. cresa; ingl. maggot): Larva (vermiforme) dos dpteros.

vilosidade / microvilosidade / pilosidade


vilosidade: Pequena salincia vascular, especialmente quando situada na superfcie de umha mu-
cosa: (cf. cast. vellosidad, ingl. villus -li): vilosidade(s) aracnoideia(s), vilosidade(s) corinica(s) ou
vilosidade(s) placentria(s), vilosidade(s) sinovial(ais).
650
Com o sentido de tubo, em Tcnica tambm costuma empregar-se o termo tubuladura, ainda que o seu
valor prprio seja o de abertura em vaso (especialmente de laboratrio) que pode receber um tubo.
651
Embora o significado primrio de canal em galego seja o de estrutura de conduom de lquidos cuja sec-
om de meia-cana, o que excluiria a sua aplicaom a estruturas tubulares, de secom, portanto, circular, na
linguagem da Biologia, por derivaom do lat. canalis tubo, emprega-se habitualmente canal no sentido de
tubo em concorrncia com ducto (ex.: canal de Wirsung, canal semicircular).
652
Alm de ducto, meato tambm significa em Anatomia abertura externa de um ducto.
340 - 30. DVIDAS E INTERFERNCIAS LEXICOSSEMNTICAS

microvilosidade: Protuberncia fina presente em grande nmero na superfcie de algumhas c-


lulas epiteliais, especialmente no intestino, de modo a incrementar-se a superfcie disponvel
para a absorom (cf. cast. microvellosidad, ingl. microvillus -li): microvilosidade(s) intestinal(ais).
pilosidade: Revestimento epidrmico constitudo por pelos finos: pilosidade pubiana (cf. cast. vello
pbico).

xisto: v. ardsia
PARTE V
A MORFOSSINTAXE
DO GALEGO CIENTFICO
blankblank
31. A HABILITAOM E CARATERIZAOM
DA MORFOSSINTAXE DO GALEGO CIENTFICO
230. Como se viu nos 1-4, a morfossintaxe empregada nos textos cientficos baseia-
se diretamente na morfossintaxe da lngua comum, a respeito da qual aquela apresenta di-
ferenas de carter fundamentalmente quantitativo, e surge por um processo de seleom e
adaptaom de estruturas presentes na lngua normativa geral (intensificaom, reestrutu-
raom e rarefaom) guiado por um critrio de simplificaom e de funcionalidade653.

231. De forma similar ao que acontece com o componente lexical da linguagem cien-
tfica, devido subordinaom social e cultural que tem sofrido na Galiza o galego-portu-
gus desde o sculo XV at atualidade (v. 4-8), no momento presente ainda nom cris-
talizou um galego cientfico (especializado, tcnico) que apresente umha morfossintaxe
plenamente idiomtica, funcional e autnoma a respeito do castelhano (cf., p. ex., Garrido,
2005), polo que se revela indispensvel nesta altura proceder a habilitar (= disponibilizar)
e a socializar um tal modelo morfossinttico. Nomeadamente, como ocorre em relaom
ao lxico, o processo de habilitaom em galego da morfossintaxe dos textos especializados
(e, em grande medida, tambm a da lngua normativa geral!) deve fazer face aos seguintes
processos degradativos, cuja incidncia deletria sobre a lngua se prolonga desde o incio
dos Sculos Obscuros at atualidade:

a) Variaom sem padronizaom (v. 6): atuante, por exemplo, na indefiniom que
hoje impera entre os redatores em galego polo que di respeito colocaom dos pro -
nomes clticos associados a preposiom e infinitivo (Pt. o facto de o observarmos /
Gz. o facto de o observarmos ~ o facto de observarmo-lo).

b) Substituiom castelhanizante (v. 9.2): atuante, por exemplo, na completa ex-


tinom que hoje se regista na Galiza dos usos produtivos do futuro do conjuntivo, e na
reduom da freqncia de uso (substituiom parcial, mais ou menos avanada) do in-
finitivo flexionado, da interpolaom, das construons nexuais de relativo tradicionais e
coincidentes com o luso-brasileiro (em benefcio de construons nexuais de relativo
coincidentes com as do castelhano de Espanha), da passiva prpria, etc.

c) Erosom (v. 8): manifesta, por exemplo, na ausncia no atual galego espontneo
das clusulas de relativo de sentido genitivo introduzidas polo pronome (varivel) cujo
(unidade lexical de ndole culta erodida no incio dos Sculos Obscuros).

d) Estagnaom e suplncia castelhanizante (v. 7): evidenciada no facto de nom se


ter desenvolvido endogenamente (atravs da intensificaom, reestruturaom e rarefaom
de elementos da lngua geral) qualquer modelo morfossinttico, idiomtico e nom
653
Se, como se viu em 10, a sobriedade e a funcionalidade expressivas som traos essenciais da linguagem
tcnico-cientfica, Gerr (1942, apud Sager, Dungworth e McDonald, 1980: 185) v na racionalizaom do con-
junto da expressom lingstica, conseguida mediante a progressiva reduom da complexidade sinttica at ao
mnimo exigido polas necessidades da anlise e da exposiom lgico-formais, um dos componentes bsicos da
evoluom da lngua especializada da Cincia e da Tcnica.

343
344 - 31. A HABILITAOM E CARATERIZAOMDA MORFOSSINTAXE DO GALEGO CIENTFICO

subsidirio do castelhano, no galego empregado hoje nos textos cientficos (espe-


cializados), referente, por exemplo, freqncia da passiva prpria, aos usos espec-
ficos dos artigos (por exemplo, com as expressons de percentagens), focalizaom, ao
emprego de formas verbais para indicar hiptese ou prediom ou reserva, ao infinitivo
flexionado, ao infinitivo gerundial, ao gerndio, s perfrases verbais, s frmulas elp-
ticas do verbo, etc., como sim, de facto, tem acontecido nas variantes lusitana e brasi-
leira do galego-portugus.

232. Nestas circunstncias, perante a falta de cristalizaom de um modelo de morfos-


sintaxe do galego cientfico que seja idiomtico, funcional e autnomo a respeito do caste-
lhano, a coordenaom do galego com o modelo morfossinttico disponibilizado
polas suas variantes lusitana e brasileira, em paralelo com a coordenaom lexical gale-
go-portuguesa, revela-se nesta altura, de modo evidente, como a estratgia mais natural,
mais econmica e mais eficaz para habilitar e socializar na lngua autctone da Galiza a
expressom especializada (v. 9).
Em concreto, tal coordenaom morfossinttica galego-portuguesa efetuar-se, de
modo natural e enriquecedor, seguindo o modelo luso-brasileiro (e, preferentemente, o
lusitano654), atravs de umha introduom ou adoom (cuidadosa e harmoniosa) no ga-
lego especializado de elementos desconhecidos no galego espontneo, meramente oral e
coloquial, como umha perfectividade verbal expandida, certas elipses verbais, a focali-
zaom por clivagem, etc.; atravs da restauraom de elementos substitudos ou erodidos
na Galiza, como o futuro do conjuntivo (especificamente, em clusulas condicionantes e
intensificantes-proporcionais), os nexos relativos tradicionais, as clusulas de relativo in-
troduzidas por cujo, certos particpios irregulares (cultos), etc.; atravs de umha regu-
laom ou estabelecimento de padronizaom em setores de uso sujeitos a variaom ou va-
cilaom na lngua espontnea, como acontece com a colocaom dos clticos associados a
preposiom e infinitivo, a distribuiom de usos entre formas duplas de particpios, etc.;
atravs da intensificaom ou reforamento de elementos presentes no galego espon-
tneo, como a passiva prpria, o infinitivo flexionado, a perfrase verbal terminativa, a in-
terpolaom, o dativo de posse, etc.; atravs da reestruturaom ou adaptaom especial (de
carter amplificativo) de elementos presentes na lngua geral, como acontece com o fu-
turo do indicativo hipottico ou preditivo, o presente do conjuntivo de reserva, exemplifi-
cativo ou nexual, a incorporaom de um valor atualizador perfrase verbal ter [presente
do indicativo] + particpio, o infinitivo flexionado que segue a um verbo nuclear de ca-
rter intelectual ou que ocorre numha clusula que determina um substantivo heurs-
tico, o infinitivo gerundial atributivo (de valor ativo ou passivo), certos usos especficos
do gerndio, etc.; atravs, enfim, da rarefaom ou exclusom parcial ou total no galego ci-
entfico de certos elementos que contrariam a tendncia da linguagem especializada im-

654
Para a habilitaom da morfossintaxe especializada em galego indicado o estudo de textos escritos em Por-
tugal, e nem tanto o dos escritos no Brasil, por existir hoje maior proximidade morfossinttica (na lngua geral)
entre as normas galega e lusitana do que entre as normas galega e brasileira.
31. A HABILITAOM E CARATERIZAOMDA MORFOSSINTAXE DO GALEGO CIENTFICO - 345

personalizaom e neutralidade expressivas (coerncia sinttica), como pronomes pessoais e


possessivos, dativos de interesse e de solidariedade, etc.655

233. Definida no ponto anterior a estratgia geral aqui aplicada natural, econmica
e eficaz para habilitar em galego o componente morfossinttico dos textos cientficos
(especializados), isto , a adoom em galego, com as adaptaons que forem precisas, do
congenial modelo luso-brasileiro, resta agora, neste captulo introdutrio, expormos os
critrios que seguimos para caraterizar a morfossintaxe do galego cientfico.
Para caraterizarmos a morfossintaxe do galego-portugus tcnico-cientfico recor-
remos aqui aos critrios de Gerbert (1970: 14), os quais tambm from seguidos posteri-
ormente por Sager, Dungworth e McDonald (1980), em relaom ao ingls, e por Khler
(1980), Mhn e Pelka (1984) e Hoffmann (1998), em relaom ao alemm:

Wir gehen davon aus, da die Fachsprache der Technik als charakteristische Merkmale neben
dem Fachwortschatz auch grammatische Besonderheiten oder Eigentmlichkeiten qualitativer und
quantitativer Art aufweist, wobei nicht an distinktive Merkmale gedacht wird, sondern an spezielle
Ausprgungen allgemeiner, in dem Gesamtinventar der betreffenden Sprache vorhandener oder zu-
mindest vorgebildeter grammatischer Elemente. Diese Eigentmlichtkeiten seien wie folgt charakte-
risiert: (1) unter dem Gesichtspunkt des dominierenden Gebrauchs bestimmter Fgungstypen und
(2) im Hinblick auf die Verwertung der in der Gemeinsprache vorgegebenen Konstruktionen und
deren Umstrukturierung fr die Fachsprache. Mit anderen Worten, es gilt, diejeningen F-
gungstypen herauszustellen, die zu den bevorzugten oder um mit Leisi zu sprechen
gestrkten, d. h. sehr lebendigen und hufigen Kategorien der technischen Fachsprache des Englis-
chen gerechnet werden knnen, ferner solche zu erwhnen, die mit Vernderungen vorkommen
oder gar nicht auftauchen, da sie fr technische Aussagen ungeeignet sind.656 (Gerbert, 1970: 14)

Por conseguinte, para caraterizarmos a morfossintaxe do galego cientfico, e ofere-


cermos orientaom quanto sua constituiom, devemos reparar aqui naquelas estruturas
presentes nos textos especializados luso-brasileiros que calhem nalgumha das trs se-
guintes categorias: (1) estruturas morfossintticas, tambm presentes na lngua comum,
que nos textos especializados se apresentem reforadas, i. , com umha freqncia de
655
A neutralidade ou objetividade e a impersonalizaom caratersticas da expressom tcnico-cientfica (decor-
rentes do fenmeno de rarefaom de estruturas: expressons idiomticas, palavras carregadas de conotaons, ex-
pressons efusivas ou coloristas, pronomes pessoais e possessivos, dativos de interesse e solidariedade, etc.) es-
tm, todavia, sujeitas a algumha variaom, dependendo, sobretodo, do gnero textual especializado de que se
tratar (maior personalizaom e colorismo expressivos em gneros de tipo didtico-instrutivo como o artigo de
divulgaom, o livro de divulgaom e o livro de texto).
656
Partimos da ideia de que a lngua especializada da Tcnica, para alm da terminologia, tambm mostra,
como traos caratersticos, particularidades ou peculiaridades gramaticais de ndole qualitativa e quantitativa;
com isto nom se est a pensar em carateres distintivos, mas em manifestaons especiais de elementos gramati-
cais comuns, presentes ou, ao menos, prefigurados no inventrio geral da correspondente lngua. Essas peculi-
aridades poderiam ser caraterizadas como segue: em primeiro lugar, do ponto de vista da utilizaom predomi-
nante de determinadas estruturas; em segundo lugar, atendendo ao aproveitamento de construons existentes
na lngua comum e sua reestruturaom na lngua especializada. Dito por outras palavras, trata-se de respigar
aquelas estruturas que podam contar-se entre as preferidas ou tomando emprestadas as palavras de Leisi
entre as categorias reforadas, i. , muito vigorosas e freqentes da lngua inglesa da Tcnica, assim como
aqueloutras estruturas que surgem nos textos especializados com modificaons ou que nom aparecem em ab-
soluto, por se revelarem inapropriadas para os enunciados tcnicos. (trad. Carlos Garrido).
346 - 31. A HABILITAOM E CARATERIZAOMDA MORFOSSINTAXE DO GALEGO CIENTFICO

apariom elevada (estruturas que experimentam intensificaom, na nossa terminologia);


(2) estruturas, tambm presentes na lngua comum, que surjam nos textos especializados
com modificaons (reestruturaom); (3) estruturas da lngua comum que raramente ou
nunca ocorram na lngua especializada, por se revelarem inapropriadas para os enunci-
ados tcnicos (rarefaom). Adicionalmente, dadas as penosas circunstncias socioculturais
em que ainda tem de se densenvolver o galego, no nosso estudo da morfossintaxe da
lngua cientfica, prestamos tambm atenom quelas estruturas que, sem se adscreverem
a qualquer dos casos anteriores, por serem (na sua constituiom ou freqncia) contras-
tantes com o castelhano, se revelam crticas na atual Galiza, ao estarem sujeitas a freqente
interferncia ou ignorncia por parte dos redatores (como o caso, por exemplo, da colo-
caom dos pronomes tonos em certos contextos sintticos ou do emprego de certas con-
junons).
Para o levantamento das estruturas morfossintticas caratersticas do galego cientfico,
lanamos mao, nos captulos que seguem, de um corpus textual moderadamente extenso
integrado por artigos de dicionrio, artigos de enciclopdia, livros de texto, livros de divul-
gaom e artigos de revista de divulgaom do mbito (ou de tema) cientfico (v. as refern-
cias concretas, classificadas por gnero, na secom final intitulada Bibliografia citada e
corpus bibliogrfico considerado no estudo da morfossintaxe). Neste elenco predo-
minam, de longe, e polo motivo acima aduzido, as fontes portuguesas sobre as brasileiras,
e, entre aquelas, os artigos da Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura, da editorial Verbo
(obra consignada nas citaons como ELBC)657.
Das estruturas morfossintticas respigadas e comentadas oferecem-se exemplos de
uso tirados do corpus textual descrito, que consistem em trechos mais ou menos longos
(nalguns casos, transcritos com elipses) que permitem observar a ocorrncia da estrutura
em causa inserida no seu contexto (a estrutura em foco destaca-se mediante o sublinhado
ou o tipo negrito). Tais trechos som aqui editados com adaptaom da ortografia original ao
padrom galego da Comissom Lingstica da AGAL e a eventual correom de lapsos (indi-
cada entre colchetes). S no caso de trechos de origem brasileira a adaptaom ao galego
vai mais longe e inclui a colocaom dos pronomes tonos conforme a norma europeia do
galego-portugus.

234. Nos captulos que se seguem nesta V parte da monografia, passam-se em revista,
por conseguinte, as estruturas caratersticas da morfossintaxe do galego cientfico, cujo uso
aparece devidamente exemplificado. A ordem de exposiom identifica-se, a traos largos,
com a seqncia empregada por Sager, Dungworth e McDonald (1980: 182-229) no seu
estudo da morfossintaxe do ingls tcnico-cientfico, de modo que o prximo captulo 32
se dedica aos tipos de oraom e sua constituiom (oraons interrogativas, imperativas e
657
Neste corpus textual luso-brasileiro do campo cientfico nom se inclui qualquer texto de investigaom, desti-
nado comunicaom entre especialistas, de modo que todos os documentos aqui considerados som de ndole
didtica ou divulgadora. No entanto, estamos convictos de que tal lacuna nom prejudica os objetivos do pre -
sente estudo da morfossintaxe do galego cientfico, cujas apreciaons podem ser julgadas suficientemente re -
presentativas de toda a redaom tcnico-cientfica realizada em galego-portugus.
31. A HABILITAOM E CARATERIZAOMDA MORFOSSINTAXE DO GALEGO CIENTFICO - 347

declarativas), o captulo 33 trata os mecanismos de coesom textual, o captulo 34 abre o


estudo do sistema verbal dos textos cientficos considerando as formas finitas, estudo que
se completa com os captulos 35, consagrado s formas verbais infinitas, e 36, que repara
nas perfrases verbais; o captulo 37 aborda o estudo da tematizaom, focalizaom e topi-
calizaom e, finalmente, o captulo 38 enuncia as estruturas morfossintticas (de baixa
freqncia) que experimentam rarefaom no galego cientfico.
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO
E SUA CONSTITUIOM
235. Dos quatro tipos de oraom que tradicionalmente se definem atendendo
funom retrica oraom declarativa (ou assertiva), oraom interrogativa, oraom im -
perativa e oraom exclamativa, esta ltima est praticamente ausente dos textos tc -
nico-cientficos, dado estes mostrarem como propsito predominante transmitir infor-
maom da forma mais objetiva e neutral possvel (v. cap. 38). A seguir, estudam-se os
outros trs tipos de oraom, prestando particular atenom a certas estruturas morfos -
sintticas que originam a grande diversidade de oraons declarativas existentes no dis-
curso especializado.

ORAONS INTERROGATIVAS
236. Como a funom primordial dos textos tcnico-cientficos informativa, e neles a
informaom flui unicamente no sentido do emissor para o recetor, e nom vice-versa, as
oraons em que se formulam perguntas ham de ser neles, por fora, inexistentes ou es-
cassas. Como exceom, os livros de texto e os artigos de divulgaom mostram freqente-
mente duas classes de oraons interrogativas:

a) Oraons interrogativas situadas no fim do captulo de um livro de texto, como exer-


ccio de avaliaom ou recapitulaom:
Problema 1. Considera umha amostra de zinco com a massa de 32,7 g (fig. 42). a) Quantas moles
de zinco existem nesta amostra? b) Determina o nmero de tomos de zinco existentes na amostra
desta substncia. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 96)

b) Nos livros de texto e nos gneros de divulgaom, oraons interrogativas situadas no


comeo de um pargrafo e com resposta imediata (= perguntas retricas de finalidade
didtica):
Quais som as molculas de interesse biolgico que atravessam por difusom a taxas apreciveis as
membranas biolgicas? As molculas pequenas nom polares (de gases como o azoto, o oxignio, ou
anidrido carbnico), solventes orgnicos (lcool, ter, clorofrmio, benzeno, etc.), substncias lipos-
solveis (esteroides) e pequenas molculas polares nom carregadas (gua, glicerol, ureia, etc.). (Bio-
logia Celular: 88)
O que fazer, no entanto, quando observamos diferenas na repartiom de recursos mas ausncia
de competiom no presente? Pode haver trs explicaons: [...]. (Ecologia das Populaes e das Comuni-
dades: 202)
Estar o vrus da pneumonia atpica a sofrer modificaons que o tornam mais mortal? Vrios es-
pecialistas consideram que cedo para tirar conclusons, mas a dvida instalou-se na imprensa chi-
nesa depois de no fim-de-semana pessoas relativamente jovens e saudveis nom terem resistido do-
ena, em Hong Kong. (Pblico, 15.4.2003: 26)
No tocante s espcies brasileiras, os milodontdeos provocam controvrsias. O que fazer
quando se encontram fsseis que aparentemente pertencem a umha espcie desconhecida mas som
insuficientes para um amplo conhecimento: aguardar o surgimento de mais material ou dar a co-
nhecer o que se tem? E se surgirem sucessivamente peas que nom permitem interligaons, como,
por exemplo, um dente, umha vrtebra e umha pea da mao? Foi o que aconteceu com Catonyx cu-
vieri, espcie menor que G. lettsomi. (Cincia Hoje, 161: 24)
Atualmente a teoria dos modelos estelares nom permite ainda conhecer quais as condions em
que se produz um buraco negro em lugar de umha estrela de neutrons. Como possvel observar um
buraco negro se ele por definiom invisvel? Apesar de invisvel, podemos contodo observar os

348
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 349

efeitos do seu campo de gravidade sobre as estrelas vizinhas ou companheiras no caso de fazer parte
de um sistema duplo ou mltiplo. (Colquio/Cincias, 1: 17)
O que seria necessrio para fabricarmos um osso no laboratrio? Numha receita simples, hidro-
xiapatite, colagnio e gua. (Colquio/Cincias, 23: 36)
No entanto, muitas questons permanecem em aberto: as doenas neurodegenerativas, doenas
crnicas e progressivas, poderm ser tratadas pola modulaom da apoptose, sem correr o risco de
ocorrer umha proliferaom celular nom controlada? Na famlia das caspases, quais serm os me-
lhores alvos para a inibiom da apoptose? (Colquio/Cincias, 25: 87)

ORAONS IMPERATIVAS
237. A forma que mais freqentemente adotam os atos de fala diretivos a das ora-
ons imperativas. Estas ocorrem fundamentalmente nos gneros textuais da Tcnica, as-
sociadas s instruons de utilizaom de aparelhos, ainda que tambm nom faltam noutros
gneros textuais de carter cientfico (como na bula de medicamento e no livro de texto).
Outras ocorrncias tpicas de oraons imperativas nos textos tcnico-cientficos som os
problemas dos livros de texto, as descrions de experincias e procedimentos, as remis-
sons textuais e as argumentaons em que se convida o leitor sobretodo nos livros de
texto e nos artigos de divulgaom a efetuar umha aom intelectual (supor, imaginar, etc.).
Na realidade, as duas modalidades de oraons imperativas referidas em ltimo lugar repre-
sentam antes elementos metacomunicativos do que atos de fala diretivos (cf. Gpferich,
1995: 389-395).

a) Exortaom aom nas instruons (de utilizaom de aparelhos ou substncias)


Em galego portugus, a exortaom aom exprime-se mediante o imperativo, o infini-
tivo e o imperativo-reflexivo. No entanto, e em contraste com o que acontece em caste-
lhano, o imperativo-reflexivo pouco utilizado em galego-portugus para exortar aom
nas instruons (mas, v. infra tematizaom de aons intelectuais). Exemplo:

Primeiros socorros: Pequenas queimaduras. [...] 1. Deite gua fresca sobre a rea ferida polo menos
durante 10 minutos para parar o ardor e aliviar as dores. Se nom houver gua, use qualquer lquido
frio, como leite ou umha bebida em lata. 2. Quando a queimadura tiver arrefecido, retire as roupas, sa-
patos, cintos ou joias restritivas da rea afetada antes que esta comece a inchar. 3. Aplique um antibi-
tico tpico. Cubra a rea com umha compressa esterilizada ou qualquer material limpo e sem pelos.
Coloque a compressa no local. Nom aplique compressas adesivas ou fita na pele afetada. 4. Verifique
diariamente a ferida para detetar sinais de infeom, como dores crescentes, inchao, vermelhidom ou
pus. Se suspeitar de infeom, contacte o seu mdico. (Enciclopdia Mdica da Famlia: 988)

b) Nos livros de texto, nas secons de exerccios ou problemas:


Revisom: 1. Mencione duas hormonas vegetais e indique onde som produzidas na planta. [...] 5.
Descreva os efeitos da auxina nos gomos axilares num caule. (Introduo Biologia: 304)
Problema 1. Considera umha amostra de zinco com a massa de 32,7 g (fig. 42). a) Quantas moles
de zinco existem nesta amostra? b) Determina o nmero de tomos de zinco existentes na amostra
desta substncia. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 96)

c) Com valor descritivo, na enunciaom de experincias ou procedimentos


Na descriom de umha experincia ou de um procedimento, alm do imperativo,
pode utilizar-se em galego a ativa impessoal com a partcula se (verbos na terceira pessoa
do singular) ou a passiva pronominal com se (verbos em singular ou plural). Exemplos:
350 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

Prtica de laboratrio. 1. Polaridade da gua. Descriom da experincia.Verificas que as molculas da


gua som polares atravs da atraom de um fio de gua por um objeto eletrizado. O material necessrio
: [...]. O procedimento a seguir : 1. Adiciona gua bureta por meio do funil e coloca o copo graduado
por baixo. 2. Fricciona umha das extremidades da rgua de plstico com um pano de l (fig. 1). 3.
Abre a torneira da bureta de maneira que saia um fio de gua. 4. Aproxima desse fio a extremidade
friccionada da rgua de plstico (fig. 2). (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 110)
Para determinar a massa de um corpo polo processo da tara procede-se [ativa impessoal] do
modo seguinte: 1) Coloca-se [passiva] o corpo no prato direito da balana; no prato esquerdo pom-
se [passiva]umha tara de massa superior do corpo. [...] 2) No prato direito juntam-se [passiva]
massas [...]. 3) Retira-se [passiva] o corpo e ponhem-se [passiva] as massas no prato direito [...] 4)
Pom-se [passiva] umha sobrecarga [...]. 5) Calcula-se [ativa impessoal], por interpolaom, qual a
massa [...]. (ELBC: s.v. tara, processo da)
Para traar um arco de crculo com um raio dado por dous pontos dados, A e B: com A e B como
centro, e o raio dado, traam-se arcos de crculo que se intercetam em C. Com C como centro, e o
mesmo raio, traa-se um arco de crculo por A e B. (Dicionrio Tcnico-Cientfico Ilustrado: 301)
Entom, para preparar a soluom aquosa de sulfato de cobre ( II) com a concentraom pretendida
procede-se do seguinte modo: 1. Pesam-se 15,96 g de CuSO4. 2. Dissolve-se esta quantidade de so-
luto numha pequena quantidade de gua. 3. Adiciona-se gua num balom de aferiom at perfazer o
volume de 1 dm3. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 104)

d) Oraons imperativas enquanto elementos metacomunicativos


As oraons imperativas tambm podem aparecer nos textos tcnico-cientficos como
elementos metacomunicativos de duas classes: como expressons remissivas
(intratextuais) e como tematizadores de aons intelectuais.

Expressons remissivas
Nos textos tcnico-cientficos galego-portugueses, as expressons que remetem para
determinadas secons de texto ou para diversos elementos iconogrficos, como tabelas,
gravuras, fotografias, etc. (remissons intratextuais) som freqentemente atualizadas por
meio do infinitivo ou do imperativo. Menos freqncia do que em castelhano apresentam
em galego as expressons remissivas que adotam a forma do imperativo-reflexivo.
Exemplos:
Alm de terem sido pouco explorados sob a forma de modelos, tanto o comensalismo como o
mutualismo som, em geral, pouco conhecidos com precisom, nom se sabendo em muitos casos se
ambos os parceiros de facto beneficiam com a interaom (ver Cushman & Beattie, 1991). (Ecologia
das Populaes e das Comunidades: 136)
Estrutura de um osso compacto, mostrando os diversos tipos de lamelas (ver texto para umha
descriom detalhada). (Colquio/Cincias, 23: 37)
Este facto explica a razom por que muitos codons alternativos para um mesmo aminocido di-
ferem apenas no seu terceiro nucletido (ver tabela). (ELBC: s.v. cdigo gentico)

Tematizaom de aons intelectuais


A tematizaom de aons intelectuais umha classe de elementos metacomunicativos
de comentrio (cf. Gpferich, 1995: 389-395). Nestas expressons, que abundam nos g-
neros de carter didtico ou divulgador, ou nos textos de tema terico ou especulativo, o
imperativo nom tem valor prescritivo, mas sim convidativo, pois que, por meio dele, se
convida o leitor, para lhe facilitar a apreensom dos contedos veiculados no texto tcnico-
cientfico, a realizar aons intelectuais como admitir, calcular, comparar, considerar, deter-
minar, imaginar, notar, observar, ponderar, quantificar, supor, etc.
A tematizaom de aons intelectuais realiza-se por meio do imperativo-reflexivo (que,
neste caso, ao contrrio do que acontece nas instruons, sim freqente em galego-portu-
gus), do imperativo e das perfrases de valor modal ter + de/que + infinitivo, haver [im-
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 351

pessoal] + que/a + infinitivo e ser + de + infinitivo. O imperativo e a perfrase ter +


de/que + infinitivo, que aparecem na primeira pessoa do plural, correspondem-se com o
chamado ns pedaggico (v. 243.1). Exemplos:
Fig. 5. Ilustraom de umha depressom franjada (dp) e de umha vescula franjada (vf) observadas
ao microscpio eletrnico [...]. Note-se a presena do revestimento em franja [...]. (Biologia Celular:
220, legenda de gravura)
Neste momento, e de passagem, apenas para se fazer aceitar a real importncia que isso tem, re-
corde-se que o peso de um corpo varia com a sua distncia Terra [...]. ( Cadernos de Iniciao Cient-
fica: 123)
A intensidade de um feixe luminoso essencialmente estocstica. Considere-se o par de funons
x(t) e y(t), reais ou complexas, que descrevem dous processos estocsticos [...]. (ELBC: s.v. coerncia)
Se A estiver contido em B sem se identificar com B, escreve-se A B (ou B A) e di-se que A
um subconjunto prprio de B (observe-se, no entanto, que tambm se usa a notaom A B com o sig-
nificado que aqui damos a A B). (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)

Consideremos um ponto fixo O e um vetor deslizante F na reta CD (fig.); o momento do vetor em


relaom ao ponto O a grandeza l = r F, em que r um vetor com origem em O e cuja extremidade
um ponto qualquer da reta de suporte do vetor F. (ELBC: s.v. momento [Fsica])
Tentemos quantificar o problema. A espessura mdia da crosta de composiom basltica de
cerca de 2 km. Para termos serpentinitos cota do fundo do mar teremos que [...]. (Colquio/Cincias,
23: 53)

Como por outro lado se nom d no home pensamento sem crebro, temos de admitir umha re-
laom entre inteligncia e crebro, que, a nom ser causal, ser condicional, i. , de condiom. (ELBC:
s.v. crebro)
Num slido istropo h a considerar dilataom linear, superficial e cbica ou volumtrica. (ELBC:
s.v. dilatao)
de notar que umha explicaom detalhada de como que umha caraterstica funciona (em
termos da sua arquitetura fisiolgica, morfolgica, etc.) por si s nom nos elucida necessariamente
sobre a sua funom [...]. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 15)
Existem, contodo, algumhas limitaons que som de ponderar quanto ao seu uso para avaliar o
[sistema nervoso] simptico [...]. (Colquio/Cincias, 23: 67)
de notar que a oxidaom do carbono dos nodos contribui nom s para a manutenom da alta
temperatura da clula de eletrlise, mas tambm para quase metade da energia livre necessria re -
duom da alumina segundo a reaom [...]. (ELBC: s.v. alumnio)

ORAONS DECLARATIVAS OU ASSERTIVAS


238. Dado que o propsito fundamental da lngua cientfica informativo, a maioria
das suas oraons som declarativas ou assertivas. Nestas, os elementos predominantes som
os grupos nominais (estilo tcnico-cientfico nominalizado), cujas relaons determinam a
estrutura da oraom. As questons que a seguir se consideram na descriom da variaom
mostrada polas oraons declarativas som os verbos conetivos, os sintagmas nominais, os
pronomes pessoais, ordinais e quantificadores, as clusulas de relativo e a expressom da re-
laom causa-efeito.

Verbos conetivos nas oraons declarativas


239. Verbos como ser, ter, acarretar, apresentar, efetuar, envolver, fornecer, implicar, medir,
obter, pesar, produzir, proporcionar, etc. costumam aparecer nos textos tcnico-cientficos
no seio de oraons descritivas muito simples, nas quais o verbo praticamente desprovido
de significado e serve unicamente de ligaom entre as frases nominais do sujeito e do pre-
dicado (oraons de dous ncleos), razom pola qual estes verbos som denominados conetivos
352 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

(Sager, Dungworth e McDonald, 1980: 186). Como acontece noutras lnguas romnicas,
em galego-portugus os verbos conetivos ser e ter costumam evitar-se em benefcio de ou-
tros mais especficos e elegantes, como sejam apresentar, comportar, constituir, dispor de,
exibir, mostrar, representar, etc. Exemplos:
A distribuiom intracelular de traadores acima descrita umha caraterstica comum generali-
dade das clulas secretoras. [...] As vesculas endocticas tenhem um dimetro de 50 a 250 nm, e apre-
sentam, freqentemente, um revestimento em franja na superfcie citoplsmica da membrana. [...] As
vesculas com clatrina nom som exclusivamente endocticas. (Biologia Celular: 219)
No caso de se tratar de um corpo rgido, a vorticidade angular a mesma para qualquer linha
perpendicular ao eixo de rotaom, polo que a vorticidade ser o dobro da velocidade angular [...].
(ELBC: s.v. vorticidade)

O amonaco anidro apresenta, em relaom aos outros adubos azotados, a vantagem de ter mais
elevada percentagem de N c. 82% e um mais baixo preo de custo de fabrico. (ELBC: s.v. amo-
naco)
A pancada ir produzir umha muito pequena impressom [...]. (ELBC: s.v. dureza, ensaios de)
[...] estes [os ramos] apresentam fraco desenvolvimento, possuindo entrens curtos [...]. (ELBC:
s.v. tinta, doena da)
[...] muitos aparelhos vulcnicos apresentam fenmenos secundrios como fumarolas [...]. (ELBC:
s.v. vulco)

Variantes, por elaboraom e complicaom, desta estrutura oracional som as seguintes:

a) Com modificaom do substantivo:


Um outro mecanismo responsvel pola morte neuronal a exposiom excessiva a aminocidos
excitatrios, nomeadamente ao glutamato. (Colquio/Cincias, 25: 79, 80)
[Os planctontes] Som na maioria incolores e de umha grande transparncia, que em parte de-
vida percentagem da gua que contenhem, que, nalguns casos, ultrapassa os 90%. (ELBC: s.v.
plncton)

b) Predicado formado por grupos nominais:


Consideram-se manifestaons caratersticas da apoptose a fragmentaom de ADN (porons com
dimensons inferiores a 50 kDa), a condensaom nuclear, a agregaom de componentes da mem-
brana plasmtica, o incremento oxidativo (oxidative burst), os fluxos de ions (K+ e Ca2+), a ativaom
de endonucleases e expressom de determinados genes. (ELBC: s.v. hipersensibilidade, resposta de)
tambm na matriz que se encontra o ADN mitocondrial, assim como todos os componentes ne-
cessrios sua replicaom e transcriom, bem como os ribossomas mitocondriais e sistemas impli-
cados na sntese proteica que ocorre nos mitocndrios. (ELBC: s.v. mitocndrios)

c) Eliminaom do verbo ser numha sucessom de sintagmas nominais:


Quais som as molculas de interesse biolgico que atravessam por difusom a taxas apreciveis as
membranas biolgicas? As molculas pequenas nom polares (de gases como o azoto, o oxignio, ou
anidrido carbnico), solventes orgnicos (lcool, ter, clorofrmio, benzeno, etc.), substncias lipos-
solveis (esteroides) e pequenas molculas polares nom carregadas (gua, glicerol, ureia, etc.). (Bio-
logia Celular: 88)

Sintagmas ou frases nominais


240. A profusom dos sintagmas ou frases nominais e a sua grande complexidade cara-
terizam o discurso tcnico-cientfico. O ncleo mais freqente do sintagma nominal, o
substantivo, designa de maneira clara e econmica, com carter terminolgico em
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 353

muitos casos os objetos, processos e fenmenos que conformam a maior parte do uni-
verso conceptual das diferentes disciplinas cientficas e tcnicas, de modo que o discurso
tcnico-cientfico tem sido qualificado de nominalizado.
Caraterstica do discurso tcnico-cientfico a sua extrema nominalizaom, que se
pode explicar (cf. Sager, Dungworth e McDonald, 1980: 204) polo facto de a Cincia e a
Tcnica se interessarem mais pola apresentaom de circunstncias e teorias, pola des-
criom de experincias e processos e pola avaliaom e explicaom de resultados do que
polas aons e acontecimentos. Segundo Gerbert (1970: 38), a preferncia dos textos tc-
nico-cientficos polos substantivos em detrimento dos verbos deve reportar-se a que estes
se revelam demasiado vagos para as definions exatas que requerem cientistas e tcnicos,
enquanto que aqueles podem qualificar-se graas a medidas e valores precisos.
Carter ligado terminologizaom dos textos tcnico-cientficos o predomnio
neles dos substantivos sobre qualquer outra categoria de palavras (estilo nominalizado).
Assim, Sager, Dungworth e McDonald (1980: 234) afirmam que os substantivos consti-
tuem at 44% da lngua especializada, enquanto que representam s 28% da lngua
comum. Em conjunto, os substantivos e os adjetivos que associados formam a mido
unidades terminolgicas representam, segundo estes autores, at 60% das palavras em
muitos textos tcnico-cientficos. Em contraste, os verbos perdem importncia comunica-
tiva nestes textos e ocorrem com umha freqncia que apenas metade ou um tero da
que mostram nos textos da lngua comum. Exemplo de texto claramente nominalizado o
seguinte:
eufrsia. Gnero Euphrasia L., da famlia das Escrofulariceas, de ervas semiparasticas, anuais ou
raramente perenes, de folhas pequenas, opostas; flores irregulares, bissexuadas, ssseis na axila de
brcteas, dispostas em espiga terminal; clice tubuloso ou campanulado, quadrifendido; corola bila-
biada com o lbio inferior trilobado, com os lobos emarginados; estames didinmicos; ovrio spero,
estilete simples, estigma capitado; cpsula polisprmica. Compreende c. 450 espcies dos climas
temperados do hemisfrio Norte e tambm da Austrlia e Nova Zelndia. (ELBC: s.v. eufrsia)
Alm disso, em muitos casos, os substantivos que surgem nos enunciados tcnico-ci-
entficos substituem verbos (v. 254: procedimentos para evitar ou simplificar clusulas
verbais [finitas]), como mostram os seguintes exemplos:
Tambm possvel controlar certos aspetos do comportamento de cimento em obra, p. ex., ace-
lerando ou retardando a presa, pola adiom de determinadas substncias na altura da sua utilizaom.
(ELBC: s.v. cimento)
A fundiom um processo de conformaom obtido pola fusom, sobreaquecimento, vazamento
e solidificaom de um metal ou liga metlica (ou material lquido nom metlico, mas endurecvel)
numha cavidade, cuja forma o negativo da que se pretende obter. O processo de fundiom distin-
gue-se dos alternativos, conformaom plstica (laminagem, trefilagem, estampagem, etc.), processos
de uniom (soldadura, brasagem ou colagem) ou por arranque de apara (maquinaom), polo facto de
o material a conformar ter obrigatoriamente de passar polo estado lquido e a forma final ser confe-
rida pola moldaom [...]. (ELBC: s.v. fundio)

A seguir, serm estudados dous aspetos relativos aos sintagmas nominais presentes
nos textos cientficos: a composiom dos sintagmas nominais e os usos caratersticos do
artigo (enquanto determinante do ncleo do sintagma nominal) nos textos tcnico-cient-
ficos compostos em galego-portugus que se revelam divergentes com o castelhano.
354 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

Composiom dos sintagmas nominais


241. A complexidade dos grupos nominais dos textos tcnico-cientficos deriva da
freqente presena de modificadores, que, adotando umha grande diversidade de formas
e posions, operam sobre o ncleo e completam a carga informativa do sintagma. De har-
monia com o esquema de Sager, Dungworth e McDonald (1980: 219, 220), a seguir ex-
posta umha classificaom dos sintagmas nominais do galego-portugus tcnico-cientfico.

241.1. Sintagmas nominais com pr-modificaom


A pr-modificaom consiste em inserir um ou vrios dos seguintes elementos frente
do ncleo do sintagma nominal (o qual aparece marcado a negro nos seguintes
exemplos), e na ordem que figura a seguir:

a) Clusulas carentes de verbo ou clusulas nucleadas por umha forma


verbal infinita situadas no incio da oraom
As clusulas carentes de verbo assinalam algumha propriedade ou caraterstica do n-
cleo do sintagma nominal que se considera essencial ou inerente a este ltimo, polo que
freqentemente a clusula tem valor genitivo. Exemplos:
Sede de toda a atividade metablica do organismo, a clula est em constante transformaom,
ocorrendo nela os mais variados metabolismos celulares. (Biologia Celular: 32)
De hbitat terrestre, os Hompteros compreendem c. 23.000 espcies fitfagas, de tamanho
bastante pequeno e muito prejudiciais s plantas. (ELBC: s.v. Hemipterides)
Animais lentos e aparentemente sem defesas eficazes, [os megatrios] podem ter sido abatidos
polo home e por grandes carnvoros. (ELBC: s.v. megatrio)
Ainda que relativamente pouco abundante, [o ouro] conhece-se desde tempos remotos, o que
nom causa surpresa atendendo ocorrncia do metal no estado nativo, ao seu aspeto brilhante e lus -
troso e sua virtual indestrutibilidade. (ELBC: s.v. ouro)
De dimensons muito reduzidas, bastante resistente a choques e vibraons, com umha vida
muito mais longa que os tubos eletrnicos e libertando muito pouco calor (excetuam-se os transs-
tores de potncia), o transstor apresenta numerosas vantagens sobre os tubos eletrnicos [...].
(ELBC: s.v. transstor)
As clusulas nucleadas por umha forma verbal infinita que, situadas no incio da
oraom, modificam o ncleo do sintagma nominal podem ser de gerndio ou, mais
freqentemente, de particpio. As clusulas iniciais nucleadas por um gerndio podem
apresentar valor modal, concessivo, causal ou temporal (v. cap. 35: formas verbais infi-
nitas). Exemplos:
Nom estando em perigo de extinom, [o rato-de-cabrera, Microtus cabrerae] encontra-se porm
ameaado. (National Geographic Portugal, 21: s.p.)
Ajustando-se ao corpo como umha luva, a pele forma umha barreira entre o que est dentro de
ns e o exterior. (National Geographic Portugal, 21: 5)
De dimensons muito reduzidas, bastante resistente a choques e vibraons, com umha vida
muito mais longa que os tubos eletrnicos e libertando muito pouco calor (excetuam-se os transs-
tores de potncia), o transstor apresenta numerosas vantagens sobre os tubos eletrnicos [...].
(ELBC: s.v. transstor)

Obtidos de complexas e sucessivas divisons mitticas, os gmetas masculinos e os gmetas fe-


mininos interagem [...]. (Biologia Celular: 32)
Postulados inicialmente em relaom com os mecanismos de excitabilidade eltrica das clulas
nervosas e musculares (gnese do potencial de aom, potencial ps-sinptico), [certos canais mem-
branares] parecem estar envolvidos numha enorme variedade de fenmenos que poderm continuar
a ser designados de excitveis, se entendermos excitabilidade como umha alteraom funcional desen-
cadeada por um estmulo fisiolgico. (Biologia Celular: 92)
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 355

Fundada por G. Cantor (1845-1918), [a teoria dos conjuntos] vu a tornar-se da maior impor-
tncia para toda a matemtica, quer enriquecendo e permitindo dar maior desenvolvimento a muitos
captulos j existentes, quer dando origem a novos ramos desta cincia. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
Tambm designadas glndulas bulbouretrais, [as glndulas de Cowper] som glndulas tubuloa-
cinosas do aparelho genitourinrio masculino, cujo produto de secreom vertido na parte posterior
da uretra cavernosa. (ELBC: s.v. Cowper, glndulas de)

b) Um pr-determinante
Som pr-determinantes, entre outros, os advrbios ambos, apenas, cada, mesmo, precisa-
mente, s, todo(s). Exemplos:
[...] a realizarem cada umha destas operaons sobre cada pequena regiom da imagem. (Col-
quio/Cincias, 23: 6)
Nas abelhas, s trs famlias apresentam comunidades sociais [...]. (ELBC: s.v. insectos sociais)
Todos os hidrocarbonetos naturais que, nas condions normais de pressom e temperatura, se
encontram no estado gasoso som parte da famlia parafnica [...]. (ELBC: s.v. petrleo bruto)

c) Um determinante
Entre os determinantes incluem-se os adjetivos demonstrativos, os artigos (determi-
nados ou indeterminados) e os adjetivos possessivos (pouco freqentes na linguagem tc-
nico-cientfica). Exemplos:
A maior parte dos plasmodesmos forma-se durante a divisom celular, por interposiom de
perfis de retculo endoplasmtico perpendicularmente placa celular. (Biologia Celular: 431)
Da a importncia de se pesquisar detalhadamente todo o sistema solar, tanto do ponto de
vista das rbitas (passadas e, principalmente, futuras) quanto da composiom e da evoluom din-
mica dos seus objetos. (Cincia Hoje, 187: 27)
Todos estes parmetros som suscetveis de serem tratados [...]. (Colquio/Cincias, 23: 66)
Todos os hidrocarbonetos naturais que, nas condions normais de pressom e temperatura, se
encontram no estado gasoso som parte da famlia parafnica [...]. (ELBC: s.v. petrleo bruto)

d) Um pr-modificador adjetival
Os pr-modificadores adjetivais disponveis em galego-portugus som os adjetivos
numerais e, numha reduzida proporom, tambm adjetivos qualificativos (a maior parte
dos adjetivos qualificativos funciona como ps-modificador). Exemplos:
A maior parte dos plasmodesmos forma-se durante a divisom celular, por interposiom de
perfis de retculo endoplasmtico perpendicularmente placa celular. (Biologia Celular: 431)
[...] a realizarem cada umha destas operaons sobre cada pequena regiom da imagem. (Col-
quio/Cincias, 23: 6)
Em vez de casquilhos, em material antifricom tambm se usam correntemente, sobretudo para
altas velocidades e cargas mais leves sem choques, os rolamentos de esferas [...]. (ELBC: s.v. chuma-
ceira)
Nas abelhas, s trs famlias apresentam comunidades sociais [...]. (ELBC: s.v. insectos sociais)
Nos bordos, por aom da erosom, a geomorfologia destes macios baslticos aparece em de-
graus, correspondentes aos sucessivos episdios lvicos que lhes drom origem [...]. (ELBC: s.v.
trapes)

241.2. Sintagmas nominais com ps-modificaom


O ncleo do sintagma nominal pode ser modificado mediante a inserom sua di-
reita de algum dos seguintes elementos:

a) Um ps-modificador adjetival
356 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

Um ou mais adjetivos, eventualmente modificados por um advrbio:


Neles se incluem as hemiceluloses, que som polissacardeos altamente ramificados contendo
um esqueleto base de cerca de 50 unidades de acar do mesmo tipo, ligadas entre si por ligaons
glicosdicas (1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)
Os objetivos da avaliaom clnica e laboratorial do SNA som: [...]. (Colquio/Cincias, 23: 65)
Nos bordos, por aom da erosom, a geomorfologia destes macios baslticos aparece em de-
graus, correspondentes aos sucessivos episdios lvicos que lhes drom origem [...]. (ELBC: s.v.
trapes)

Um genitivo:
Os objetivos da avaliaom clnica e laboratorial do SNA som: [...]. (Colquio/Cincias, 23: 65)
Nos bordos, por aom da erosom, a geomorfologia destes macios baslticos aparece em de-
graus, correspondentes aos sucessivos episdios lvicos que lhes drom origem [...]. (ELBC: s.v. trapes)

Um substantivo:
Neles se incluem as hemiceluloses, que som polissacardeos altamente ramificados contendo um
esqueleto base de cerca de 50 unidades de acar do mesmo tipo, ligadas entre si por ligaons glico-
sdicas (1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)
Os objetivos da avaliaom clnica e laboratorial do SNA som: [...] a distribuiom das deficincias
polos diferentes rgaos-alvo e a sua localizaom [...]. (Colquio/Cincias, 23: 65)

b) Umha frase preposicional:


interessante notar que a soluom para o problema que Minsky e Papert opinaram ser inso-
lvel apareceu publicada exatamente em 1969 [...]. (Colquio/Cincias, 23: 4)
Existe hoje um conhecimento muito aprecivel da Crista Mdia Atlntica a Sul dos Aores (ver
a Figura 3). (Colquio/Cincias, 23: 45)

c) Umha clusula verbal infinita (com particpio ou com infinitivo gerundial ou ge-
rndio atributivos):
Nas clulas animais e nas de algumhas plantas inferiores existem, nos plos do fuso acromtico,
os centrolos, constitudos por dous cilindros de nove tripletos microtubulares cada , dispostos em
posiom ortogonal. (Biologia Celular: 344)
Neles se incluem as hemiceluloses, que som polissacardeos altamente ramificados contendo
um esqueleto base de cerca de 50 unidades de acar do mesmo tipo, ligadas entre si por ligaons gli -
cosdicas (1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)
Isto implica um nmero elevadssimo de neurnios, todos funcionando em paralelo, com
grupos de neurnios a realizarem cada umha destas operaons sobre cada pequena regiom da
imagem. (Colquio/Cincias, 23: 6)

d) Umha clusula de relativo:


Neles se incluem as hemiceluloses, que som polissacardeos altamente ramificados contendo
um esqueleto base de cerca de 50 unidades de acar do mesmo tipo, ligadas entre si por ligaons gli-
cosdicas (1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)
interessante notar que a soluom para o problema que Minsky e Papert opinaram ser inso-
lvel apareceu publicada exatamente em 1969 [...]. (Colquio/Cincias, 23: 4)
Som na maioria [os planctontes] incolores e de umha grande transparncia, que em parte de-
vida percentagem da gua que contenhem, que, nalguns casos, ultrapassa os 90%. (ELBC: s.v.
plncton)

e) Substantivo ou sintagma nominal em aposiom:


32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 357

Finalmente, quando se fragmentam e isolam membranas de glbulos vermelhos humanos, o


preparado obtido tem umha atividade ATP-sica (hidrolisa ATP) que estimulada por sdio e po-
tssio e inibida por ubana, umha droga que tambm inibe especificamente os fluxos ativos destes
ions. (Biologia Celular: 95)
No xilema, tecido responsvel polo transporte de gua e de ions da raz para o resto da planta, as
clulas som tubulares e possuem parede celular secundria espessa e lenhificada. (Biologia Celular:
430)
O CO2 utilizado para carboxilar a ribulose-1,5-bifosfato, um acar com cinco tomos de
carbono, originando duas molculas de cido fosfoglicrico. (Biologia Celular: 440)
A morte dos neurnios, os principais constituintes celulares do tecido nervoso, obedece aos
princpios gerais que regulam a morte celular. (Colquio/Cincias, 25: 76)
O clcio, o mais verstil dos agentes sinalizadores intracelulares, est invariavelmente envolvido
no controlo da morte neuronal. (Colquio/Cincias, 25: 82)
O mitocndrio, um organelo celular essencial vida, onde se processa a respiraom celular e a
sntese de ATP, desempenha um papel crucial na morte celular. (Colquio/Cincias, 25: 84)
O sangue das artrias renais, ramos diretos da aorta, passa para as suas ramificaons, as artrias
interlobares, que caminham aos lados das pirmides de Malpighi e se infletem, no sentido do eixo
destas formaons, sobre a parte correspondente da respetiva base, sem se anastomosarem entre si
[...]. (ELBC: s.v. rim)

Usos caratersticos do artigo no galego cientfico (em contraste com o


castelhano)
242. Em contraste com o que acontece em castelhano, nos textos cientficos com-
postos em galego o artigo ocorre, ou nom ocorre, nos seguintes casos.

242.1. Ausncia do artigo determinado


a) Com os adjetivos possessivos em conetores preposicionais iniciados com por (co-
netores por sua vez, por seu lado, por seu turno, por sua conta):
A modelaom de redes de nurnios, por seu lado, passou por umha longa travessia do deserto.
(Colquio/Cincias, 23: 4)
Ao atingir as extremidades das ramificaons do axnio, o potencial de aom vai por sua vez
causar a libertaom de neurotransmissor, excitando as clulas com as quais essas extremidades rea-
lizam sinapses. (Colquio/Cincias, 23: 5)

b) Com os adjetivos possessivos em epgrafes, em ttulos ou na introduom de incisos:


A seguir descrevem-se, sumariamente, os vrios tipos desses produtos de secreom:
- Hormonas polipeptdicas: [...].
- Componentes dos sistemas do complemento e da coagulaom: [...].
- Enzimas proteolticas e seus inibidores: [...]. (Biologia Celular: 391)
- Radiaons ionizantes: a proteom contra radiaons e seus fundamentos. (Colquio/Cincias, 22)

Composiom da roda dos alimentos: Leite e seus derivados [...] Cereais e seus derivados [...].
(ELBC: s.v. alimentos)
No seu desenvolvimento ontognico [os aneldeos] passam pola fase larvar trocfora (ou sua de-
rivada), comum alis a outros grupos zoolgicos, com os quais lhes denuncia afinidades (Mizostom-
deos, Sipunculdeos, Equiurdeos, Priapuldeos, Briozorios, Forondeos, Rotferos, Moluscos).
(ELBC: s.v. aneldeos)
Alm das aplicaons anteriores, os derivados do cobalto tenhem emprego em cermica, vidraria,
fabrico de esmaltes (sua mais antiga aplicaom), no fabrico de numerosas ligas [...]. (ELBC: s.v. cobalto)

c) Em certos sintagmas iniciados pola preposiom a:


Perde [o leirom-dos-pomares] a pele da cauda muito facilmente (eventualmente, se isto acon-
tecer, as vrtebras ficam a descoberto). (Guia Fapas dos Mamferos: 277)
Existe hoje um conhecimento muito aprecivel da Crista Mdia Atlntica a Sul dos Aores (ver a
Figura 3). (Colquio/Cincias, 23: 45)
358 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

d) Com metade:
de notar que a oxidaom do carbono dos nodos contribui nom s para a manutenom da alta
temperatura da clula de eletrlise, mas tambm para quase metade da energia livre necessria re-
duom da alumina segundo a reaom [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
Verifica-se, de facto, que mais de metade do clcio dos tecidos extracelular, podendo esse valor
chegar a 90%, conforme os tecidos e o seu estado fisiolgico. (ELBC: s.v. fluido intercelular)
[...] verificaria-se que a velocidade angular da partcula seria precisamente metade da vorticidade
do fluido no momento da congelaom. (ELBC: s.v. vorticidade)

e) Com as percentagens e com os tantos por milhar


A forma de leitura das percentagens mais habitual em galego-portugus nom inclui
qualquer artigo, embora tambm exista umha frmula alternativa que recorre ao artigo de-
terminado em plural (v. Apndice II.c). Exemplos:
Verifica-se, de facto, que mais de metade do clcio dos tecidos extracelular, podendo esse valor
chegar a 90%, conforme os tecidos e o seu estado fisiolgico. (ELBC: s.v. fluido intercelular)
O objetivo fundamental era o mximo aproveitamento possvel do poder calorfico do combus-
tvel, demonstrado pola obtenom, j em 1897, de rendimentos da ordem dos 26%, praticamente o
dobro do que na poca se conseguia, quer com mquinas a vapor quer com motores a gs; som, alis,
hoje correntes os aproveitamentos superiores a 40%, que permitem considerar os motores Diesel
como os de funcionamento mais econmico em inmeras aplicaons. (ELBC: s.v. Diesel)
Verifica-se que a catalase constitui umha porom muito significativa (que pode atingir os 40%)
das enzimas do peroxissoma, sendo considerada a enzima marcadora deste organito. (ELBC: s.v. pero-
xissomas)

f) Com os decnios:
J nos finais da dcada de 70 e graas s tcnicas de imunofluorescncia e de imunocitoqumica
foi possvel visualizar ao microscpio ptico a arquitetura intracelular dos microtbulos numha c-
lula intacta. (Biologia Celular: 190)
At dcada de 60 o transplante [do arroz] era umha prtica comum, que consistia em semear o
arroz em viveiros e, passado um ms, transplant-lo para os canteiros definitivos. (ELBC: s.v. arroz)

g) Com os pontos cardeais, quando indicam direom:


A frica consiste numha srie de planaltos, cortados a este polo Rift Valley. (Geographica: 312)
O Nilo, com cerca de 6693 km de comprimento [melhor: com cerca de 6700 km], nasce nas
terras altas do Qunia, corre para norte e desagua no Mediterrneo. (Geographica: 312)
Ao chegarem ao equador, as massas de ar transportadas polos ventos alsios som aquecidas, as-
cendem na atmosfera e deslocam-se para norte; nos plos, as massas de ar som arrefecidas, descem
na atmosfera e deslocam-se para sul. (ELBC: s.v. clima)
Mas, com o significado de regiom: Europa do Leste, Europa do Norte.

h) Tendncia a suprimir-se o artigo determinado para denotar generalizaom (uso


que talvez tenha sido potenciado pola influncia do ingls):
Estudos ultraestruturais e citoqumicos apontrom o retculo endoplasmtico liso e o complexo
de Golgi como locais de origem dos melanossomas. (Biologia Celular: 307)
Molculas de reconhecimento das seqncias de cadeia simples ou seqncias de ARN podem
entom ser integradas no complexo sinaptonmico para promover um alinhamento rigoroso dos ho-
mlogos. (Biologia Celular: 363)
steres do colesterol com cidos gordos como o palmtico, o oleico, o linoleico, etc., encontram-
se tambm largamente espalhados no reino animal. (ELBC: s.v. colesterol)
No geral, pescado muito menos gordo do que carne. (ELBC: s.v. pescado)
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 359

242.2. Presena do artigo determinado


a) O artigo determinado segue sempre a todo(s) e a ambos em funom adjetival658:
A di-se subconjunto de B ou umha parte de B [...] se todo o elemento de A pertence a B. (ELBC: s.v.
conjuntos, teoria dos)
Duas funons f e g som idnticas se e s se tenhem o mesmo domnio D e f(x) = g(x) para todo o
x D. (ELBC: s.v. funo)
Jazigo mineral toda a concentraom anormal (natural) de substncias minerais teis (min-
rios) em quantidade e condions tais que viabilizem a sua exploraom econmica [...]. (ELBC: s.v. ja-
zigo mineral)
Todos os hidrocarbonetos naturais que, nas condions normais de pressom e temperatura, se
encontram no estado gasoso som parte da famlia parafnica e constituem os seus primeiros quatro
componentes. (ELBC: s.v. petrleo bruto)
O facto de o gnero Rangifer ser o nico da famlia Cervidae em que as fmeas tambm possuem
cornos afigura-se-nos umha necessidade, pois neste gnero os cornos som utilizados (com as patas
anteriores) como que ps para escavarem a neve sob a qual se encontram os liquens que constituem
a sua nica alimentaom de inverno, polo que ambos os sexos precisam de estar providos dessas fa-
neras. (ELBC: s.v. rena)
A srie de MacLaurin da funom seno , para todo o x real, [...]. (ELBC: s.v. seno)

b) Na locuom pola + ordinal + vez:


As glndulas suprarrenais from descritas pola primeira vez por B. Eustquio, em 1552 (observa-
ons que s em 1714 from conhecidas). (ELBC: s.v. glndulas supra-renais)

c) Com nomes de pases, estados, regions, continentes


O artigo determinado utiliza-se aqui em todos os casos, exceto, entre outros, com Por-
tugal, Angola, Moambique, Cabo Verde, Sam Tom e Prncipe, Macau, Timor, Andorra, Cuba,
Israel, Malta, Aragom, Castela, Leom; com Espanha, Frana, Inglaterra e Itlia, pode dispen-
sar-se o artigo, principalmente quando esses nomes som regidos por preposiom.
Exemplos:

A Sonim, que distribui este produto, oferece dous anos de garantia na Europa contra posssveis
defeitos no material e fabrico deste produto. (Manual de instruons de aparelho da tcnica)
[A] sua ausncia [de grandes mamferos predadores] da ilha de Barro Colorado no lago Gatn
(canal do Panam) resulta num grande aumento (2 a 10 vezes em relaom a locais onde ainda h ja-
guares ou pumas) dos grandes roedores que costumam ser as suas presas [...]. (Ecologia das Popula-
es e das Comunidades: 140)
[...] j que o Canad um dos pases afetados por esta epidemia (j morrrom a 13 pessoas e
pensa-se que 274 estarm contaminadas). (Pblico. 15.04.2003: 26)
O projeto desenvolvido polo grupo de hipertexto Xanadu, sediado em San Jos, nos EUA, ficou
para a Histria como sendo a primeira realizaom prtica relevante dos princpios enunciados por
Theodor Nelson. (ELBC: s.v. hipernavegao)
o Iowa / o Lousiana / o Nebraska / o Nevada / o Texas / o Utah; mas: a Califrnia, a Florida

d) Locuons que comeam pola preposiom a


Trata-se, entre outras, das frases base de, escala + adjetivo, exceom de, luz no
verbo dar luz, medida que, pressom + adjetivo. Exemplos:
Aps umha curta gestaom, os marsupiais dam luz crias pouco desenvolvidas, prosseguindo o
desenvolvimento dentro da bolsa. (Guia Fapas dos Mamferos: 163)

658
Raramente, ambos -as seguido por adjetivo demonstrativo, como no seguinte exemplo: Este [o esmalte]
reveste a dentina na parte externa do dente, a coroa, e o cemento, tecido calcificado, paradentrio, variedade do
tecido sseo, que reveste a raz do dente at ao colo, , portanto, parte integrante do seu aparelho de fixaom.
Ambos estes tecidos de revestimento som menos constantes que a dentina [...]. (ELBC: s.v. dente).
360 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

Este verdadeiro laboratrio natural tem atrado muitos dos principais investigadores escala
mundial, em reas diversas, incluindo petrologia do manto [...]. (Colquio/Cincias, 23: 45)
No primeiro [no reservatrio], que se encontra pressom atmosfrica em virtude de comunicar
com o ambiente por um orifcio, existe um flutuador com umha haste superior [...]. (ELBC: s.v. carbu-
rador)
No antigo Egito a higiene dentria era conhecida, usando-se o pan base de cardamomo e outras
plantas aromticas e que era simultaneamente antissptico e sialagogo. (ELBC: s.v. dentfrico)
A lei [dos rendimentos decrescentes], quando aplicada aos elementos nutritivos, poder ser for-
mulada nos seguintes termos: quando as plantas tenhem disposiom quantidades timas dos nutri-
entes vegetais, exceom de um, o seu crescimento proporcional, mas nom diretamente, s quanti-
dades daquele elemento limitante colocadas disposiom da planta. (ELBC: s.v. rendimentos decres-
centes, lei dos)
medida que a velocidade aumenta, na transiom para voo horizontal, os comandos aerodin-
micos tornam-se mais eficazes e os jactos auxiliares podem ser fechados. (ELBC: s.v. v/stol)

e) Locuons que comeam pola preposiom em


Trata-se, entre outras, das frases na gua; na ausncia de, na presena de (tb. em presena
de); na forma + adjetivo, no estado + adjetivo, na(s) condiom(ns) de; na realidade, na ver-
dade; na teoria, na prtica; no total (= ao todo), no geral, na(s) proporom(ns) de, na razom (di-
reta/inversa), na base (em Matemtica). Exemplos:
[o amonaco] muito solvel na gua, designando-se correntemente por amnia a soluom
aquosa de gs amonaco. (ELBC: s.v. amonaco)
Na soluom do solo, o zinco est quelatado com cidos orgnicos ou aminocidos ou na forma
inica, sendo o iom mais abundante o Zn2+. (ELBC: s.v. zinco)
[...] no estado espontneo. (ELBC: s.v. ameixeira)
O amonaco aparece no estado natural por decomposiom da matria orgnica. (ELBC: s.v. amo-
naco)
Aparece [o enxofre] na natureza no estado livre e combinado [...]. O enxofre encontra-se sobre-
todo na forma de sulfatos [...]. (ELBC: s.v. enxofre)
Num sentido mais restrito, o qual traduz j um certo sentido comercial, o termo petrleo (ou
crude, ou petrleo bruto) utilizado para umha mistura de hidrocarbonetos que, nas condi-
ons normais de pressom e temperatura, se encontram no estado lquido [...]. (ELBC: s.v. petrleo bruto)
Na verdade, dada a relaom entre estas grandezas e as variaons da pressom atmosfrica, a sua
estimativa constitui um dos maiores problemas a ter em conta no desenvolvimento de qualquer tc -
nica de previsom do tempo. (ELBC: s.v. vorticidade)
medida que os sedimentos, incluindo os restos orgnicos, se depositaram uns sobre os outros,
ou seja, medida que a subsidncia aumentou, a matria orgnica foi ficando sujeita a pressons e
temperaturas cada vez mais elevadas, o que originou, com a ajuda do fator tempo e na ausncia do
oxignio, a transformaom da matria orgnica disseminada nas camadas de sedimentos. (ELBC: s.v.
petrleo bruto)
A terceira variedade, fsforo negro, obtm-se aquecendo o fsforo branco a pressons muito ele-
vadas ou durante vrios dias na presena de mercrio, que atua como catalisador, e de um fragmento
de fsforo negro, que atua como promotor de cristalizaom. (ELBC: s.v. fsforo)
A serpentinizaom um processo normal de transformaom das rochas ultramficas em pre-
sena de gua, que ocorre a temperaturas inferiores a 500 C. (Colquio/Cincias, 23: 49)
No total, a rede neuronal tem cerca de 5000 pesos. (Colquio/Cincias, 23: 9)
No geral, pescado muito menos gordo do que carne. (ELBC: s.v. pescado)
A doena [da tinta] suscetvel de tratamento preventivo, e at curativo em determinadas condi-
ons, com a aplicaom nos rgaos subterrneos de umha mistura de carbonato de cobre, oxicloreto
de cobre e gesso, nas proporons de 2 1 2. (ELBC: s.v. tinta, doena da)
Sendo N e a nmeros reais maiores que zero e a 1, define-se logaritmo de N na base a como o
nmero m tal que am = N. (ELBC: s.v. logaritmo)
O potencial num ponto suficientemente afastado do diplo varia na razom inversa do quadrado
da distncia r [...]. Analogamente, o campo criado por um diplo varia na razom inversa do cubo da
distncia [...]. Esta propriedade muito importante, pois umha verificaom indireta da lei de Cou-
lomb, que di que a fora exercida entre duas cargas varia na razom inversa do quadrado da distncia
[...]. (ELBC: s.v. dipolar, momento)
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 361

f) Em sintagmas nominais de estrutura substantivo1 + de + artigo + substantivo2


Por exemplo, nos sintagmas em que substantivo 2 denota um rgao do corpo (na rea
da Medicina) ou consiste na palavra mar; os sintagmas em que substantivo1 a palavra
eclipse; tambm, opcionalmente, com a designaom das diferentes especialidades dos pr-
mios Nobel. Exemplos:
cancro do fgado, cancro da mama, cancro da prstata, transplante da crnea, transplante do f-
gado
Estima-se que no Reino Unido 18% dos pacientes com prteses da anca tenham que ser sujeitos
a umha nova operaom, freqentemente para colocaom de umha nova prtese. (Colquio/Cincias,
23: 39)
eclipse da Lua, eclipse do Sol
gua do mar, caval(inh)o-do-mar, estrela-do-mar
prmio Nobel da Qumica (tb. de Qumica); prmio Nobel da Fsica (tb. de Fsica)

g) Com nomes de empresas ou companhias:


A Sonim, que distribui este produto, oferece dous anos de garantia na Europa contra posssveis
defeitos no material e fabrico deste produto. (Manual de instruons de aparelho da tcnica)

242.3. Presena do artigo indeterminado


Ao contrrio do que acontece em castelhano, em galego-portugus utiliza-se freqen-
temente o artigo indeterminado a anteceder os adjetivos indefinidos certo e outro.
Exemplos:
No primeiro, que se encontra pressom atmosfrica em virtude de comunicar com o ambiente
por um orifcio, existe um flutuador com umha haste superior que fecha umha vlvula de entrada de
carburante logo que este atinge um certo nvel no seu interior e volta a abrir logo que este desce.
(ELBC: s.v. carburador)
Este [o apoplasto], que representa c. 5% do volume dos tecidos, umha estrutura com um certo
grau de continuidade em todo o corpo da planta (das razes s folhas) que atualmente se reconhece
como sendo um local de elevada importncia fisiolgica, nomeadamente em processos metablicos
associados com a resposta da planta a fatores ambientais. (ELBC: s.v. fluido intercelular)
Um outro mecanismo responsvel pola morte neuronal a exposiom excessiva a aminocidos
excitatrios, nomeadamente ao glutamato. (Colquio/Cincias, 25: 79, 80)

OS PRONOMES PESSOAIS
243. Trs ncleos temticos respeitantes aos pronomes pessoais interessam sobre-
todo ao redator especializado galego, interesse que deriva, nalguns casos, do carter con-
trastante com o castelhano das correspondentes estruturas: 1., o facto de serem muito es-
cassos, em geral, os pronomes pessoais em funom de sujeito nos textos tcnico-cient-
ficos, com as notveis exceons constitudas polos pronomes pessoais em funom detica
(elementos de ligaom interoracional) e polo denominado ns pedaggico, nos textos
didticos e divulgadores; 2., a colocaom ou arranjo espacial dos pronomes pessoais da
srie tona relativamente a outros constituintes da oraom, nomeadamente ao verbo, e 3.,
os usos dos pronomes dativos. Enquanto o emprego dos pronomes deticos tratado, sob
a rubrica coesom referencial, no cap. 33 do manual, a presente secom centra-se no es-
tudo dos outros pontos mencionados.
362 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

243.1. Pronomes pessoais em funom de sujeito e ns pedaggico


Em geral, os pronomes pessoais em funom de sujeito apresentam umha freqncia
de uso muito reduzida nos textos tcnico-cientficos (v. 273), por tal uso se opor ten -
dncia objetividade e impersonalizaom que carateriza a expressom especializada. No
entanto, polo que di respeito redaom de textos tcnico-cientficos em galego-portugus,
cabe fazer duas exceons ao afirmado: por um lado, em todos os gneros textuais som
freqentes os pronomes em funom detica, anafrica (v. 249.2), e, por outro lado, nos
gneros textuais de carter didtico ou divulgador som relativamente freqentes os pro-
nomes pessoais em funom de sujeito, particularmente o ns pedaggico, e, em menor
medida, os pronomes vocativos659. Entre os pronomes pessoais em funom de sujeito, o
que mais abunda, de maneira explcita ou implcita, ns (v. 273), em detrimento de eu,
julgado demasiado pessoal para a expressom tcnico-cientfica660.
Nos livros de texto, livros de divulgaom e artigos de divulgaom, costuma ocorrer,
como trao peculiar, o denominado ns pedaggico (tambm pluralis communis ou ns
inclusivo), elemento retrico utilizado quando os autores desejam dar a impressom de
que o trabalho de assimilaom da informaom veiculada no texto umha atividade con-
junta partilhada por eles prprios e os seus leitores (cf. Sager, Dungworth e McDonald,
1980: 227). A seguir exponhem-se alguns exemplos de ns pedaggico extrados de um
livro de texto e de umha revista de divulgaom do campo cientfico:

J sabemos que no fgado ocorre a fixaom ou libertaom de glicose indispensvel ao equilbrio


da glicemia. Mas como que que o fgado sabe se necessrio reter glicose e sintetizar glicognio
ou desdobrar o glicognio em glicose para reabastecimento do sangue e manutenom da glicemia no
seu valor normal? (Biologia 12. Ano, II: 557)
Se analisssemos outros mecanismos de regulaom, poderamos verificar que [...] as mensagens
entre os rgaos som transmitidas quer atravs de hormonas, por via sangnea, quer atravs de im -
pulsos nervosos, por via nervosa. Podemos concluir, entom, que o sistema nervoso e o sistema hor-
monal nom som independentes. (Biologia 12. Ano, II: 572)
Tentemos quantificar o problema. A espessura mdia da crosta de composiom basltica de
cerca de 2 km. Para termos serpentinitos cota do fundo do mar teremos que fazer subir as rochas

659
Alguns exemplos, em ingls, que ilustram o estilo personalizado cultivado nos gneros textuais didticos e
de divulgaom som os seguintes: During the intervening years, my colleagues and I found that laser scissors
could be used to study organelles of the nucleus [...] Although we do not always know exactly how lasers pro-
duce the specific changes they make in cellular components, we can nonetheless generate certain alterations
reproducibly and without compromising the targets structure or environment. (revista de divulgaom Scien-
tific American) | livro de texto universitrio estado-unidense do campo da Zoologia: The latter part of this
chapter provides intellectually challenging reading in this regard. It is not merely a listing of facts, but a discus-
sion of concepts and we [referncia aos autores] urge you [pronome vocativo de referncia ao leitor] to reflect
carefully on the ideas discussed. / From what you [alusom ao leitor] have read so far in this chapter [...]. Keep
in mind [imperativo destinado ao leitor] that even though this chapter is organized on the basis of [...]..
660
Ao contrrio do que acontece, por exemplo, em castelhano, ingls e alemm, em galego-portugus o prono -
me de primeira pessoa singular (eu), quando ocorre, o primeiro termo a aparecer numha seqncia de pesso-
as (referidas mediante os seus nomes prprios ou mediante os correspondentes pronomes): That is why Peck
and I expected to find a value of around 5.3. > Essa a causa por que eu e Peck espervamos encontrar um va-
lor de c. 5,3.
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 363

[...] Se assumirmos [anglicismo indevido por: supugermos] que [...] necessitamos [...]. (Colquio/Cin-
cias, 23: 53)661

243.2. Colocaom dos pronomes pessoais tonos


Sob a presente rubrica estuda-se a colocaom (e deslocamento) dos clticos, a colo-
caom do pronome tono vinculado a um infinitivo ou gerndio e a interpolaom.

a) Colocaom (e deslocaom) dos pronomes clticos


O padrom de arranjo e deslocaom dos pronomes clticos em volta do ncleo verbal
que mostra o galego-portugus (europeu), o qual constitui um trao original desta lngua
no seio da romnia, deve ser observado escrupulosamente polo redator de textos tcnico-
cientficos, dado estes representarem umha das manifestaons expressivas da lngua mais
elaboradas, planificadas e formalizadas. Em particular, deve chamar-se a atenom para os
casos de colocaom condicionada (procltica) do pronome, como sejam662:

Verbo e pronome cltico inclusos numha clusula subordinada (no caso de ser coordenada, a colo-
caom do cltico nom condicionada):
A hipercolesterolemia familiar (HF) devida a um defeito do recetor celular de LDL-colesterol, o
que reduz a remoom de colesterol e o fai acumular nos tecidos. (ELBC: s.v. colesterolmia)
medida que as clulas se multiplicam, vam-se aproximando do lmen do cino, aumentando
de volume, o citoplasma carrega-se de numerosas gotas adiposas e o ncleo torna-se vesiculoso e de-
genera. A clula rompe-se e expulsa com o seu produto de secreom (secreom holcrina). (ELBC:
s.v. glndulas sebceas)

A colocaom condicionada (procltica) do pronome deve manter-se mesmo quando entre a marca
de subordinaom e o verbo se interponhem vrias/muitas palavras, o que contribui para a co-
esom frsica dos enunciados (v. cap. 33)

Dada a grande freqncia com que hoje muitos redatores galegos fam nclise cons-
tante do pronome tono quando entre a marca de subordinaom e o verbo se interpom al-
gumha palavra (cf. Garrido, 2004: 109-114; 2005: 85, 108-110), nom estar de mais lem-
661
Exemplos de ns pedaggico extrados de livros de texto universitrios redigidos em ingls (junto com as
suas respetivas traduons comunicativas) som os seguintes: We have discussed the three principal philosophi-
es of classification, pointing out the major attributes of each. | Lets consider the problem of separating a mixtu-
re composed of sugar, sand, iron filings and gold dust into its components. > At agora analismos as trs prin-
cipais escolas de classificaom, destacando os atributos essenciais de cada umha. | Consideremos o problema
consistente em separar os componentes de umha mistura integrada por acar, areia, limalhas de ferro e ouro
em p.
662
Cumpre chamar a atenom do leitor para os casos de colocaom condicionada do pronome tono que se-
guem porque eles som hoje freqentemente desconsiderados por pessoas com boa competncia expressiva
em galego, que som as destinatrias do presente Manual; por isso aqui nom abordamos outras normas ou pre-
ferncias da colocaom (nom condicionada) do pronome tono, cujo conhecimento e domnio cabe supor
dados no redator (tcnico) em galego (p. ex., colocaom encltica aps simples coordenaom: Ao chegarem
ao equador, as massas de ar transportadas polos ventos alsios som aquecidas, ascendem na atmosfera e deslo-
cam-se para norte; nos plos, as massas de ar som arrefecidas, descem na atmosfera e deslocam-se para sul.
[ELBC: s.v. clima]).
364 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

brarmos aqui que a escrita formal, como atividade planificada, exige umha maior sujeiom
s normas da gramtica que o discurso oral, e que a prclise do pronome tono num con-
texto de subordinaom age como mecanismo de coesom textual (v. cap. 33), vinculando
umhas unidades com outras, polo que, mesmo em casos em que a interposiom de ele-
mentos entre a marca de subordinaom e o verbo seja extensa, recomendvel a prclise
do pronome. Exemplos:

H que sublinhar, todavia, que, para se poderem identificar convenientemente muitos dos mate-
riais de que som feitas as obras de arte, se torna indispensvel proceder recolha de amostras. (Col-
quio/Cincias, 16: 62)
Veremos que a capacidade de aprendizagem das redes neuronais, embora poda parecer pri-
meira vista algo misteriosa, se baseia em princpios matemticos simples. (Colquio/Cincias, 23: 4)
As experincias de Joseph Black, da Univ. de Glasgow, levrom-no a concluir, em 1770, que
umha quantidade, que designou por calrico ou calor, se conservava nos processos por ele estudados.
(ELBC: s.v. calor)
O que se passa no home quanto ao calor animal ilustra em grande parte o que ocorre nos ani -
mais dotados de homotermia aves e mamferos, cuja temperatura interna constante e mais
elevada que a do ambiente, mas acrescente-se que nestes o revestimento de penas ou de pelos os pro-
tege contra a perda por irradiaom. (ELBC: s.v. calor animal)
Por cristalizaom do enxofre rmbico fundido, obtenhem-se agulhas monoclnicas incolores da
forma alotrpica , que instvel temperatura ordinria e se transforma rapidamente na forma
[...]. (ELBC: s.v. enxofre)

Presena de um indefinido, complemento adverbial, etc. antes do verbo, no quadro da focalizaom


por inversom (v. cap. 37):
Algo se conhece sobre os mecanismos bioqumicos que conduzem as clulas da fase G 1 ao incio
da fase de sntese do ADN. (Biologia Celular: 331)
Polissacardeos, bem mais complexos do que a celulose, fam parte da matriz da parede celular.
Neles se incluem as hemiceluloses, que som polissacardeos altamente ramificados contendo um es-
queleto base de cerca de 50 unidades de acar do mesmo tipo, ligadas entre si por ligaons glicos-
dicas (1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)
O texto deste Caderno deve ser lido sem pressas. Propositadamente se apresenta dividido em 3
partes (I, II e III), aconselhando-se o jovem leitor a fazer intervalos entre a leitura de cada umha das
partes e s passar seguinte quando lhe parecer que j assimilou convenientemente a parte anterior.
(Cadernos de Iniciao Cientfica: 12)
Decerto que ningum pensa que existam arames ou cordas, ou qualquer cousa parecida, que
ligue a Terra, ou Marte, ou Jpiter, ao Sol, ou a Lua Terra. Contodo, algumha cousa os mantm li-
gados entre si. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 70)
Para qualquer substncia cristalizada se pode sempre imaginar a existncia de umha rede que
constitua o esqueleto da montagem do cristal. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 105)
Umha regra se observa na homotermia, que a de que as temperaturas baixas determinam re-
flexo nervoso que ativa o metabolismo, com produom de calor, a qual diminui medida que a tem -
peratura externa aumenta. (ELBC: s.v. calor animal)
steres do colesterol com cidos gordos como o palmtico, o oleico, o linoleico, etc., encontram-
se tambm largamente espalhados no reino animal. muitos outros esteroides se formam no orga-
nismo a partir do colesterol, nomeadamente os cidos biliares, hormonas sexuais e hormonas do
crtex suprarrenal. (ELBC: s.v. colesterol)
O contedo do balom aquecido e, logo que se atinge o ponto de ebuliom da mistura, esta
ferve e o vapor formado mais rico no componente mais voltil que o lquido original. Neste facto se
baseia a separaom por este mtodo [destilaom]. (ELBC: s.v. destilao)
Em todas as classes em que se dividem os protozorios se encontram espcies parasitas. (ELBC:
s.v. protozorio)

Posiom encltica do pronome marcada:


32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 365

S no Atlntico Norte se encontram nos recifes de Lophelia pertusa 1300 espcies diferentes.
(Posiom nom marcada, procltica: clusula de significaom restritiva)
S no Atlntico Norte, encontram-se nos recifes de Lophelia pertusa 1300 espcies diferentes.
(Posiom marcada, encltica: clusula de significaom ponderativa)

Casos particulares de colocaom do pronome tono:


Os tomos de oxignio vibram, ora se afastando, ora se aproximando do tomo de carbono da
molcula a que pertencem. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 127)
No entanto, o sentimento nacionalista [na Estnia] tal como nos outros pases blticos
nunca se apagou (recorde-se a destituiom do governo estnio, em 1950, acusado de desvio nacio-
nalista), antes se foi reforando, nomeadamente polas manifestaons de repdio polo pacto germa-
no-sovitico de nom-agressom, cujas clusulas secretas colocrom a Estnia na rbita sovitica.
(ELBC: s.v. Estnia)
Em Anatomia Comparada o vmer um osso lanado no espao que est compreendido entre
o pr-maxilar e a regiom esfenoidal, suportando o mesetmoide; raramente fai parte do palato secun-
drio, antes se coloca, geralmente, num plano mais dorsal [...]. (ELBC: s.v. vmer)

b) Colocaom do pronome tono vinculado a um infinitivo ou a um gerndio


Quando um infinitivo ou um gerndio nom som antecedidos por qualquer prepo-
siom ou quando um infinitivo segue preposiom a, os seus pronomes tonos sempre
aparecem depois do infinitivo ou gerndio (pronome encltico); polo contrrio, quando a
qualquer outra preposiom segue (imediatamente ou nom) um infinitivo ou um gerndio
providos de pronome tono, este situa-se (de modo obrigatrio no caso do infinitivo flexi-
onado e do gerndio; preferentemente no caso do infinitivo nom flexionado) antes do infi-
nitivo ou do gerndio (pronome procltico) (cf. Mira Mateus et al., 2003: 865). Exemplos:
Nas figuras estm representadas as variaons de pressom ao longo da roda motora e ao longo
das diretrizes, por elas se vendo que este aumento por andar de 0,25 kg/cm 2 nos compressores si-
mtricos [...]. (ELBC: s.v. compressor)

Tais experincias tenhem de comum com as experincias realizadas polos cientistas o propsito
com que som efetuadas, que o de se provocar determinado ato e o de repeti-lo para se reco-
nhecer se em condions anlogas os efeitos produzidos som os mesmos. (Cadernos de Iniciao Cien-
tfica: 40)
Mas que nos importaria a ns que fossem inflamveis se os gases nom sassem polas torneiras
abertas? O mal est em se escaparem por todas as aberturas que encontrem, mesmo que sejam orif-
cios tam pequenos como o dimetro da ponta de umha agulha. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 64)
no seio desta soluom fervente que se vai introduzir o cristal suspenso do cabelo. Para o sus-
pender em boas condions pode-se adotar o processo que a fotografia mostra [...]. (Cadernos de Inici-
ao Cientfica: 106)
Mesmo em computadores especializados, considerados altamente paralelos (e que nom som os
de uso corrente) apenas umha pequena fraom dos elementos se encontra ativa em cada instante.
Para o compreendermos basta pensarmos que a grande maioria dos elementos de um computador
se encontra na sua memria [...]. (Colquio/Cincias, 23: 6)
Para melhor o visualizar, admitamos que a rede tinha apenas dous pesos [...]. (Colquio/Cin-
cias, 23: 8)
O reconhecimento de texto manuscrito corrente, com carateres ligados entre si, mais difcil, es-
sencialmente devido dificuldade em o segmentar corretamente em carateres individuais. (Col-
quio/Cincias, 23: 10)
As evidncias [anglicismo indevido por: os dados] existentes permitem defender modelos como
o representado na Figura 5, onde os campos hidrotermais acabam por se transformar em rochas a
teito das mineralizaons, marcando os horizontes portadores. (Colquio/Cincias, 23: 48)
A existncia de lacunas, ns vazios na rede, alm de a fragilizarem, podem at originar a sua des-
truiom. (Colquio/Cincias, 25: 29)
Defeitos de limite de grao podem ocorrer quando cristais em crescimento acabam por se juntar,
podendo
at formar maclas. (Colquio/Cincias, 25: 29)
366 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

Para se formarem as galxias from necessrias ligeiras flutuaons na densidade do universo pri-
mitivo. (Grande Dicionrio Visual da Cincia: 333)
O facto de os esquims se alimentarem exclusivamente de carne (e peixe) e de nom sofrerem
de doenas cardiovasculares levou a intensos estudos que permitrom concluir encontrarem-se pro-
tegidos polos cidos gordos essenciais, poli-insaturados, presentes em grandes quantidades nas suas
dietas. (ELBC: s.v. cidos gordos)
Do ponto de vista funcional, [os anticorpos] caraterizam-se pola capacidade de se ligarem si-
multaneamente a antignios e a elementos do sistema imunolgico do animal [...]. (ELBC: s.v. anti-
corpos)
Se bem que em literatura botnica ou silvcola o termo cipreste seja usado neste sentido genrico,
nom podemos deixar de chamar a atenom para o facto de o vulgo o aplicar com freqncia no sen-
tido restrito do cipreste-comum. (ELBC: s.v. cipreste)
Assim, o facto de a Terra, no seu conjunto, se encontrar em equilbrio energtico d lugar ao
transporte meridional de energia das baixas para as altas latitudes. (ELBC: s.v. circulao geral da atmos-
fera)
Para o caso de um slido, a energia de coesom a energia que se tem de fornecer a umha mol -
cula-grama do slido para o dividir nos seus elementos constituintes, determinando-se essa energia a
partir do calor de sublimaom. (ELBC: s.v. coesom)
Se A estiver contido em B sem se identificar com B, escreve-se A B (ou B A) e di-se que A
um subconjunto prprio de B (observe-se, no entanto, que tambm se usa a notaom A B com o sig-
nificado que aqui damos a A B). (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
Energia elica. Esta umha fonte de energia muito antiga, e para a conseguir utilizam-se gigan-
tescos monhos de vento estrategicamente colocados em filas. (ELBC: s.v. energia)
A fundiom centrifugada distingue-se da anterior por se empregar a fora centrfuga para en-
cher a cavidade. (ELBC: s.v. fundio)
Neste ltimo aspeto, a helmintologia compreende o estudo epidemiolgico e patolgico das hel-
mintoses, os mtodos empregados para as combater e as medidas profilticas destinadas a evit-las.
(ELBC: s.v. helmintologia)
H, assim, um interesse renovado polos modelos referentes ao metabolismo fotossinttico das
plantas, por se admitir que esses modelos irm fornecer indicaons que permitirm prever altera-
ons na assimilaom do dixido de carbono polas plantas em diferentes ambientes e condions e,
portanto, seguir a dinmica deste gs na atmosfera. (ELBC: s.v. modelo biolgico)
Os peroxissomas dos tecidos dos mamferos tenhem recebido umha atenom muito especial
polo facto de se ter constatado existirem vrias doenas genticas que estm associadas presena
de peroxissomas defeituosos. (ELBC: s.v. peroxissomas)
Alm de luz, os vegetais tenhem necessidade, para se desenvolver, de um abastecimento cons-
tante de sais nutritivos. (ELBC: s.v. pesca)
A relaom entre o aumento do fator de crescimento e a percentagem de rendimento mximo
obtenvel pode ser traduzida graficamente pola fig. anexa, a qual pom em evidncia que, de facto,
medida que o fator de crescimento (p. ex., um nutriente essencial) se vai tornando menos limitante, a
sua influncia sucessivamente menor, at se anular quando atingir a concentraom tima (ponto
em que a tangente curva paralela ao eixo dos XX). (ELBC: s.v. rendimentos decrescentes, lei dos)
O sangue das artrias renais, ramos diretos da aorta, passa para as suas ramificaons, as artrias
interlobares, que caminham aos lados das pirmides de Malpighi e se infletem, no sentido do eixo
destas formaons, sobre a parte correspondente da respetiva base, sem se anastomosarem entre si
[...]. (ELBC: s.v. rim)
Observou [Kamerlingh Onnes] que a agulha magntica mantivo sempre o mesmo desvio durante
horas, at o hlio se ter evaporado do vaso. (ELBC: s.v. supercondutividade)
Ao atravessarem as camadas de clulas do tecido vegetal, as partculas vam libertando o ADN, que,
de algumha forma, acaba por se integrar no genoma da planta. (ELBC: s.v. transgnicos)

Mas, pronome encltico:


O resultado foi a folha encurvar-se de fora para dentro do funil. (Cadernos de Iniciao Cientfica:
67)
O que podemos dizer onde mais provvel o eletrom encontrar-se nesse momento, em redor
do seu ncleo. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 94)
Neste centro supomos estar o ncleo do tomo, e todo o pontuado sua volta indica que num
dado instante pode o eletrom estar em qualquer desses pontos, mas que mais provvel encon-
trar-se onde a densidade dos pontos for maior. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 94)
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 367

freqente confundirem-se na literatura as duas designaons. (Colquio/Cincias, 25: 21)


freqente amostras incolores e transparentes tornarem-se translcidas, de aspeto leitoso e
com veios, quando o seu crescimento muito rpido. (Colquio/Cincias, 25: 29)
O facto de os esquims se alimentarem exclusivamente de carne (e peixe) e de nom sofrerem de
doenas cardiovasculares levou a intensos estudos que permitrom concluir encontrarem-se prote-
gidos polos cidos gordos essenciais, poli-insaturados, presentes em grandes quantidades nas suas di-
etas. (ELBC: s.v. cidos gordos)
comum os vulcns disporem-se alinhados, denotando linhas de fratura em profundidade [...].
(ELBC: s.v. vulco)

Quando se comprime umha porom de gs obrigam-se os corpsculos a aproximarem-se mais


uns dos outros e, portanto, o volume do gs diminui. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 61)
Esta visom dos corpos, formados por corpsculos separados uns dos outros e sempre em agi-
taom, pode trazer-nos dificuldades quando queremos pensar nas cousas concretamente supondo
que estvamos a ver os corpsculos e eles todos a moverem-se. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 69)
Ali [nos EUA], porm, a atitude do clero, induzindo as pessoas a submeterem-se a essa tam til
prevenom [a inoculaom imunizadora], favoreceu grandemente os pioneiros do mtodo. (Deuses e
Demnios da Medicina: 317)
A higiene teria de beneficiar desse novo conceito de luita contra as doenas infetocontagiosas,
revelado num momento em que a conjugaom de vrias circunstncias impelia a cincia e os poderes
pblicos a concertarem-se no mesmo intuito de vistoriar as condions econmicas e sanitrias das
populaons. (Deuses e Demnios da Medicina: 325)
A glndula prosttica segrega um fluido leitoso que ajuda os espermatozoides a moverem-se.
(Enciclopdia Mdica da Famlia: 716)
A pilha a responsvel por essa corrente eltrica. No circuito possvel obrigar os eletrons a
transferirem-se atravs dos fios de ligaom. (Qumica na Nossa Vida: 136)
Ao adentrar-se assim em si prprio, o home surpreende entom todo o passado evolutivo que
traze nos seus elementos. (Colquio/Cincias, 1: 57)
Ao ligar-se ao cobalto, a dupla ligaom entre os dous tomos de carbono enfraquece e esses
tomos de carbono podem reagir mais facilmente com outras espcies (podemos dizer que a dupla
ligaom entre os tomos
de carbono foi ativada). (Colquio/Cincias, 3: 38)
Ao procurarem-se explicaons racionais do mundo e seus fenmenos, nom possvel fugir a
umha compreensom das reaons qumicas. (Colquio/Cincias, 5: 17)
Porm, a manterem-se as elevadas taxas de crescimento da capacidade de memria dos compu-
tadores que se venhem verificando, provvel que esta diferena venha a deixar de existir dentro de
alguns anos, podendo talvez um vulgar computador pessoal vir a ter maior capacidade de armazena -
mento de informaom que o crebro humano. (Colquio/Cincias, 23: 6)
Carateriza-se [o bfalo-africano] pola sua estrutura compacta, cornos de secom mais ou menos
triangular numha extensom considervel do seu comprimento e tendendo, nos machos, as suas bases
a aproximarem-se e at a se soldarem. (ELBC: s.v. bfalo)
A separaom de blastmeros consiste no isolamento de clulas totipotenciais de embrions em est-
dios iniciais do seu desenvolvimento, promovendo-se, depois, a multiplicaom progressiva de cada
umha delas de modo a obterem-se indivduos exatamente idnticos. (ELBC: s.v. clonagem)
A indstria siderrgica tornou-se o seu grande consumidor [do coque], levando os produtores
do coque a esforarem-se por produzir o chamado coque metalrgico, que um coque especialmente
apropriado para ser utilizado em altos fornos. (ELBC: s.v. coque)
Foi possvel avanar graas ao crescimento dentrio, sobretodo o dos incisivos (que som dos pri-
meiros dentes a formarem-se), recorrendo s estrias de crescimento do esmalte. (ELBC: s.v. homem)
Na constituiom de um transstor intervenhem materiais semicondutores a que se adicionam,
em concentraons muito reduzidas, determinadas impurezas, destinadas a aumentar-lhe a conduti-
vidade eltrica e conferir[-lhe] determinadas propriedades necessrias utilizaom. (ELBC: s.v. tran-
sstor)
Occasionally the beds adjacent to the fault plane fold or bend as they resist slippage because of
friction. (Encyclopdia Britannica, Micropdia: s.v. fault) > Por vezes, os compartimentos adjacentes
ao plano de falha dobram ou curvam-se ao resistirem-se ao deslizamento por causa do atrito. (trad.
C. Garrido)
368 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

c) Interpolaom
A interpolaom consiste em inserir palavras (das quais, umha, ao menos, tem de ser t-
nica) entre um pronome cltico situado em posiom pr-verbal e o verbo. Das diferentes
modalidades de interpolaom (enunciadas, por exemplo, em Freixeiro Mato, 2000: 183-
185), atualmente, nos textos tcnico-cientficos galego-portugueses, somente se utiliza
aquela em que o elemento intercalado entre o pronome e o verbo o advrbio de ne-
gaom nom.
A interpolaom hoje marginal na lngua espontnea e, mesmo, literria da Galiza,
mas, visto que ela gozava de grande vitalidade no galego medieval e mdio, e dada a sua
presena ocasional nos textos tcnico-cientficos redigidos atualmente em Portugal, aqui
propom-se, tambm de harmonia com a sugestom de Freixeiro Mato (2000: 185), res-
taurar e promover o seu uso na prosa especializada cultivada na Galiza663. Exemplos:

Estas [as molculas] som, em geral, agregados de tomos e, nos poucos casos em que o nom som
(caso do hlio, por exemplo), mesmo reduzidas a um tomo, se continuam a chamar molculas. (Ca-
dernos de Iniciao Cientfica: 83)
O que se nom consegue perceber olhando para essas camadas compactas, conforme estm re-
presentadas na figura 11, como delas se destacam as formas cristalinas que os metais realmente
apresentam, com suas faces, suas arestas e seus vrtices bem definidos. (Cadernos de Iniciao Cient-
fica: 112)
A circulaom geral da atmosfera e dos oceanos, o movimento das placas tectnicas e os rios som
expressom da utilizaom desta energia que se nom dissipa uniformemente no espao e no tempo.
(Colquio/Cincias, 25: 37)
Surgem as fobias, ou medos e repulsas por objetos ou situaons que os nom justificam, obses-
sons, ideias fixas impossveis de afastar, ou as perversons. (Dicionrio Tcnico-Cientfico Ilustrado, s.v.
neuroses)
Em grandes macios em que se nom exijam grandes resistncias podem incorporar-se na sua
massa pedras de maiores dimensons, formando o chamado betom ciclpico. (ELBC: s.v. beto)
Tycho Brahe foi o primeiro a conhecer os efeitos da refraom atmosfrica, mas supunha-os
apenas sensveis entre o horizonte e a altura de 45, porque os seus instrumentos, cuja precisom nom
ia alm do minuto de arco, lhe nom permitiam avaliar fraons em segundos. (ELBC: s.v. Brahe, Tycho)
Como por outro lado se nom d no home pensamento sem crebro, temos de admitir umha re-
laom entre inteligncia e crebro, que, a nom ser causal, ser condicional, i. , de condiom. (ELBC:
s.v. crebro)
O sc. XX beneficiar com todas estas condions, em que se nom deve esquecer a contribuiom
da histologia e da anatomia patolgica, possveis pola descoberta do microscpio. (ELBC: s.v. cirurgia)

663
Mira Mateus et al. (2003: 865-867) qualificam a interpolaom, no seio do moderno portugus europeu, de
trao de uma gramtica antiga, caraterizaom que fam extensiva mesclise do pronome tono para cons-
truir as formas verbais do futuro e do condicional. A mesclise fai parte do padrom culto do portugus europeu
atual e, portanto, est presente na redaom tcnico-cientfica (exemplos: Umha anlise minuciosa de muitos
destes aspetos ajudar-nos- a entender [...]. [Ecologia das Populaes e das Comunidades: 4]; Desta relaom,
que nom rudo, mas msica com soberba orquestraom, e das suas desafinaons tratar-se- no presente arti-
go. [Colquio/Cincias, 23: 60]). No entanto, em Portugal a mesclise atualmente umha construom em re-
gressom e est a ser substituda, polo menos na fala espontnea, pola nclise (Mateus et al., 2003: 866). Na Ga-
liza, a mesclise nom ultrapassou o perodo medieval (embora Rosalia de Castro, no fim do sc. XIX, escrevesse,
provavelmente como recurso enftico: Cantar-te-ei, Galiza...). O facto de que em Portugal a mesclise sofra
hoje regressom e de que ela esteja ausente das elaboraons cultas da variante galega da lngua fai com que aqui
optemos por a nom incluir no elenco de recursos morfossintticos do galego tcnico-cientfico, se bem que
nom a rejeitemos taxativamente.
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 369

Com o fim, por isso, de se evitarem fraudes e permitir aos respetivos comerciantes e industriais
trabalharem com produtos sobre cujo peso se nom suscitem dvidas, norma internacional utilizar
nas transaons dessas fibras o chamado peso condicionado. (ELBC: s.v. condicionamento dos txteis)
Di-se que umha mquina est em equilbrio esttico quando os pontos de aplicaom das
foras que a solicitam se nom deslocam. (ELBC: s.v. mquina)
Constituem os rins os mais notveis emunctrios do organismo, assegurando a eliminaom de
produtos catablicos extremamente nocivos, o que explica a gravidade da insuficincia renal, aguda
ou crnica, e as alteraons da composiom do sangue e dos humores que a acompanham; se se nom
conseguirem corrigir levam ao coma e morte. (ELBC: s.v. rim)

Exemplo sem interpolaom:


As abordagens tipicamente de engenharia de materiais som incapazes de dar resposta ao se-
guinte desafio fabricar um material tam prximo do osso que o organismo nom o reconhea
como um corpo estranho. (Colquio/Cincias, 23: 36/37)

243.3. Usos do dativo


Nesta secom serm tratados a elisom do dativo pronominal em presena do dativo
nominal, o dativo de posse e a construom de dativo pronominal (sinttico) com os
verbos referenciais fazer referncia e referir-se.

a) Elisom do dativo pronominal em presena do dativo nominal


Quando numha oraom surge (freqentemente, em posiom anterior ao verbo) um
sintagma nominal em funom de dativo, para se evitar o pleonasmo e, portanto, para se ga-
nhar em concisom e elegncia expressiva, o galego-portugus, ao contrrio do que habitu-
almente acontece em castelhano, evita a concorrncia de um dativo pronominal vinculado
forma verbal, como mostram os seguintes exemplos:
grandeza E chama-se habitualmente erro quadrtico total, ou simplesmente erro total da rede no
conjunto de treino. (Colquio/Cincias, 23: 8) [e nom: grandeza E chama-se-lhe...]
Ocorreu a Brearley que esse ao poderia ser usado em cuitelaria. (Colquio/Cincias, 23: 35) [e
nom: Ocorreu-lhe a Brearley que...]
E possvel que descontinuidade ssmica de Mohorovii, nos oceanos, corresponda nom
umha passagem de rochas baslticas a rochas ultramficas, mas sim umha frente de serpentinizaom
no interior destas ltimas. (Colquio/Cincias, 23: 44) [e nom: E possvel que descontinuidade de
Mohorovii, nos oceanos, lhe corresponda...]
Aos americanos [= estado-unidenses] Jakson, Wells, Long e Morton cabe a glria de terem sido
os pioneiros da anestesia por inalaom (com o ter e o protxido de azoto). (ELBC: s.v. anestesia)
A esta representaom do conjunto S, em que todos os seus elementos som indicados entre cha-
vetas e separados por vrgulas ou por pontos e vrgulas, chama-se representaom em extensom. (ELBC: s.v.
conjuntos, teoria dos)
Ao eltrodo positivo d-se geralmente o nome de andio ou nodo e ao eltrodo negativo o de
catdio ou ctodo. (ELBC: s.v. elctrodo)
Ao lquido existente no apoplasto d-se o nome de fluido intercelular, verificando-se que nele
estm presentes muitos ions, cidos orgnicos, protenas e outras substncias. (ELBC: s.v. fluido interce-
lular)
invertase tem sido atribudo um importante papel nos processos que levam intensificaom
do transporte Source-Sink da sacarose, que, enviada desde as folhas, se vai acumular em rgaos de
reserva, como sejam razes tuberosas, tubrculos, frutos e sementes. (ELBC: s.v. fluido intercelular)
Polo contrrio, s farinhas mais usadas, a peneiraom, ao retirar quantidades maiores ou me-
nores de farelo e todo o grmen de trigo, retira tambm porons apreciveis de todos os nutrimentos
referidos. (ELBC: s.v. trigo)
370 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

b) Dativo de posse
De entre as trs categorias de dativos galego-portugueses nom associados grelha ar-
gumental do verbo para utilizar a terminologia de Mira Mateus et al. (2003: 840),
isto , o dativo tico ou de interesse (ex.: Acaba-me depressa o trabalho!), o de solidarie-
dade (ex.: Estou-che cansada.) e o de posse (ex.: Di-me a cabea.), unicamente este
ltimo tem cabimento, sob as formas pronominais da terceira pessoa (lhe e lhes), numha
prosa formal, objetiva e despersonalizada como a tcnico-cientfica 664. Nos textos tcnico-
cientficos, o dativo de posse denota que um determinado componente pertence, de
modo inalienvel ou caraterstico, a umha dada estrutura, ou que umha determinada pro-
priedade corresponde, de modo essencial, a umha dada matria ou entidade. Da que, em
geral, as construons de dativo de posse sejam parafraseveis, nos enunciados tcnico-ci-
entficos como na lngua geral, mediante construons de redobro de cltico (Mira Ma-
teus et al., 2003: 841), que incluem um adjetivo possessivo ou um dativo, como mostram
os seguintes exemplos:
No estdio IV os grnulos estm totalmente repletos de melanina e nom possvel distinguir-lhes
qualquer estrutura interna. (Biologia Celular: 307) [= construom de redobro de cltico: nom pos-
svel distinguir-lhes a eles qualquer estrutura interna]
O gs convertido passa a umha recuperaom de calor, arrefecido e sofre umha primeira com -
pressom antes de lhe ser retirado o anidrido carbnico por lavagem com soluom de etanolamina.
(ELBC: s.v. amonaco) [= construom de redobro de cltico: antes de lhe ser retirado a ele o anidrido
carbnico]
No seu desenvolvimento ontognico [os aneldeos] passam pola fase larvar trocfora (ou sua de-
rivada), comum alis a outros grupos zoolgicos, com os quais lhes denuncia afinidades (Mizostom-
deos, Sipunculdeos, Equiurdeos, Priapuldeos, Briozorios, Forondeos, Rotferos, Moluscos).
(ELBC: s.v. aneldeos)
A regulamentaom da CEE probe a fixaom de dispositivos que podam obstruir as malhas de
qualquer parte de umha rede ou reduzir-lhes as dimensons. (ELBC: s.v. arrasto, pesca de) [= construom
de redobro de cltico: ou reduzir-lhes a elas as dimensons ]
No mercado usa-se umha gasolina que se obtm, de maneira geral, por lotaom da de destilaom
direta com a de pirocisom, ou destas duas qualidades com qualquer das obtidas polos processos j re -
feridos, adicionadas ou nom de aditivos apropriados para lhes melhorar as propriedades antideto-
nantes, dos quais o tetraetilo e o tetrametilo de chumbo som os mais usados. (ELBC: s.v. gasolina) [=
construom de redobro de cltico: para lhes melhorar as suas propriedades]
Som as prprias clulas epidrmicas que se disponhem circularmente sua volta e lhe limitam o
lmen. (ELBC: s.v. glndulas sudorparas) [= construom de redobro de cltico: e lhe limitam o seu
lmen]
Este mesmo anatmico [Th. Wharton] descreveu-lhes [s glndulas suprarrenais] umha cavi-
dade, e Valsalva (1666-1723) dixo ter observado um ducto excretor. (ELBC: s.v. glndulas supra-renais)
Estas soluons [mordentes] contenhem em regra um sal de um metal trivalente (alumnio,
crmio, ferro), alm de certos outros sais de cobre, nquel, zinco ou antimnio, assim como fosfatos,
silicatos, estanhatos ou arsenatos usados para ajudar a fixaom do mordente, diminuindo-lhe a solu-
bilidade, e ainda cidos ou bases para ajustamento do pH. (ELBC: s.v. mordente)
Nos motores Diesel, na fase de admissom apenas se introduz ar nos cilindros, sendo este ar na
fase seguinte comprimido a altas pressons que lhe elevam a temperatura at nveis capazes de in-
flamar espontaneamente o combustvel logo que, posteriormente, este seja introduzido mediante
pulverizaom (injetores). (ELBC: s.v. motor)
A invenom da mquina plana, que permitiu a fabricaom da folha em contnuo, deve-se ao
francs Louis Nicolas Robert, e foi patenteada em 1799. Didot-Saint Lger, o patrom de Robert, ad-
664
Deixando nesta apreciaom de parte, naturalmente, os gneros textuais de divulgaom (e ainda, nalguns ca-
sos, os didticos), os quais comportam com algumha freqncia expressons emotivas, personalizadas ou colo -
ristas, bem como, em geral, estruturas de muito baixa freqncia no conjunto da prosa especializada (expres-
sons idiomticas, oraons exclamativas, pronomes de primeira pessoa, etc.: v. cap. 38, estruturas de baixa
freqncia).
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 371

quiriu-lhe todos os direitos e tentou explorar a patente (1803) com um mecnico ingls, Bryan
Donkyn. A patente vu, finalmente, a cair nas maos dos irmaos Henry e Sealy Fourdrinier (de onde a
designaom comum de mquina Fourdrinier) [...]. (ELBC: s.v. papel)
Investigam-se muito as perturbaons metablicas (catecolaminas cerebrais, etc.) que lhe estm
na base. (ELBC: s.v. perturbaes do humor afectivas)
O peso da [glndula] tiroideia nom ultrapassa 30 g na espcie humana. Distinguem-se-lhe trs
partes: dous lobos laterais e umha porom intermediria de disposiom transversal, o istmo. (ELBC:
s.v. tiroideia)
Na constituiom de um transstor intervenhem materiais semicondutores a que se adicionam,
em concentraons muito reduzidas, determinadas impurezas, destinadas a aumentar-lhe a conduti-
vidade eltrica e conferir[-lhe] determinadas propriedades necessrias utilizaom. (ELBC: s.v. tran-
sstor)

c) Construom de dativo pronominal (sinttico) com os verbos referenciais fazer re-


ferncia e referir-se
O galego-portugus, diferentemente do castelhano, pode utilizar, com os verbos fazer
referncia e referir-se, um complemento dativo de forma pronominal (sinttica), para alm
da construom analtica, tambm presente em castelhano, com a preposiom a:
Por seu lado, Spigelius (1578-1625) referiu-se-lhes [s glndulas suprarrenais] com o nome de
capsulae renales. (ELBC: s.v. glndulas supra-renais) [= Spigelius referiu-se a elas]
Alm das Epistulae, que permitem reconstituir a vida particular e a carreira pblica de Gaio
Plnio, algumhas inscrions se lhe referem. (ELBC: s.v. Plnio, o Moo [Gaio]) [= algumhas inscrions se
referem a ele]
, portanto, til fazer-lhes umha breve referncia para mostrar, por meio de alguns exemplos, que
umha reaom de eltrodo pode conduzir a resultados muito diferentes daqueles que seriam de
prever a partir de umha anlise apenas da reaom primria. (ELBC: s.v. processos electroqumicos) [= fazer
umha breve referncia a eles]

OS PRONOMES ORDINAIS E QUANTIFICADORES


244. Os pronomes ordinais e, sobretodo, os quantificadores som importantes na lin-
guagem tcnico-cientfica pola tendncia desta para a precisom, para a quantificaom e
para a sistematizaom. No nosso estudo dos pronomes ordinais e quantificadores, repara-
remos especialmente nos usos contrastantes entre galego-portugus e castelhano.

244.1. Pronomes ordinais (= numerais ordinais)


Os pronomes ordinais indicam a ordem que ocupa um elemento no seio de umha
srie ou conjunto, isto , a situaom espacial ou temporal ou conceptual prpria de um
elemento relativamente a outros que integram umha sucessom. Exemplos:
Entom, para preparar a soluom aquosa de sulfato de cobre ( II) com a concentraom pretendida
procede-se do seguinte modo: 1. [= primeiro] Pesam-se 15,96 g de CuSO 4. 2. [= segundo] Dissol-
ve-se esta quantidade de soluto numha pequena quantidade de gua. 3. [= terceiro] Adiciona-se
gua num balom de aferiom at perfazer o volume de 1 dm3. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 104)
Todos os hidrocarbonetos naturais que, nas condions normais de pressom e temperatura, se
encontram no estado gasoso som parte da famlia parafnica e constituem os seus primeiros quatro
componentes. (ELBC: s.v. petrleo bruto)

Os pronomes ordinais som os seguintes (destacam-se aqui a negrito aqueles que con-
trastam significativamente com os usados em castelhano): 1., 1. primeiro, -a; 2., 2. se-
gundo, -a; 3., 3. terceiro, -a (tera para designar o terceiro dia da semana em tera-feira); 4.,
4. quarto, -a; 5., 5. quinto, -a; 6., 6. sexto, -a; 7., 7. stimo, -a; 8., 8. oitavo, -a; 9., 9. nono,
372 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

-a; 10., 10. dcimo, -a; 11., 11. dcimo primeiro, dcima primeira (tb. undcimo, -a);
12., 12. dcimo segundo, dcima segunda (tb. duodcimo, -a); 13., 13. dcimo terceiro,
dcima terceira; 14., 14. dcimo quarto, dcima quarta; 15., 15. dcimo quinto, dcima
quinta; 16., 16. dcimo sexto, dcima sexta; 17., 17. dcimo stimo, dcima stima; 18., 18.
dcimo oitavo, dcima oitava; 19., 19. dcimo nono, dcima nona; 20., 20. vigsimo, -a;
21., 21. vigsimo primeiro, vigsima primeira; 22., 22. vigsimo segundo, vigsima segunda ...
30., 30. trigsimo, -a, 31., 31. trigsimo primeiro, trigsima primeira ... 40., 40. quadrag-
simo, -a; 50., 50. quinquagsimo, -a; 60., 60. sexagsimo, -a; 70., 70. septuagsimo, -a; 80.,
80. octogsimo, -a; 90., 90. nonagsimo, -a; 100., 100. centsimo, -a; 101., 101. centsimo
primeiro, centsima primeira; 200., 200. ducentsimo, -a; 300., 300. trecentsimo, -a; 400.,
400. quadringentsimo, -a; 500., 500. quingentsimo, -a; 600., 600. sexcentsimo, -a ou seis-
centsimo, -a; 700., 700. septingentsimo, -a; 800., 800. octingentsimo, -a; 900., 900.
non(in)gentsimo, -a; 1000., 1000. milsimo, -a; 1001., 1001. milsimo primeiro, milsima
primeira; 1875. milsimo octingentsimo septuagsimo quinto; 3000. trimilsimo; 10 000.
dcimo milsimo; 100 000. centsimo milsimo; 500 000. quingentsimo milsimo; 1
000 000. milionsimo; 2 000 000. segundo milionsimo ... bilionsimo ... trilionsimo ...
Todos os ordinais apresentam flexom de gnero e de nmero. Observe-se que nos or-
dinais que constam de dous ou mais elementos, estes escrevem-se separados e tomam
todos a pertinente marca de gnero (ex.: 22. ed. = vigsima segunda ediom).

244.2. Pronomes quantificadores


Os pronomes quantificadores indicam nmero ou quantidade com maior ou menor
precisom. Dada a tendncia para a precisom que carateriza a linguagem tcnico-cientfica,
dos pronomes quantificadores, aqueles que mais nos interessam neste ponto som os defi-
nidos, antes do que os indefinidos (ex.: alguns, muitos, poucos, etc.) ou os absolutos (nada,
nengum, todo, etc.).
Os pronomes quantificadores definidos podem classificar-se em unitrios, coletivos,
multiplicativos e partitivos (cf. Freixeiro Mato, 2000: 282-286).

a) Pronomes quantificadores unitrios e coletivos


Os pronomes quantificadores unitrios (= numerais cardinais) indicam umha quanti-
dade exata de unidades e compreendem de um/umha (1) a novecentos (-as) e noventa e nove
mil novecentos (-as) e noventa e nove (999.999). Quantidades maiores exprimem-se medi-
ante a combinaom de pronomes quantificadores unitrios com pronomes quantificadores
coletivos (milhom, biliom, triliom, etc.), os quais indicam um conjunto integrado por umha
quantidade exata de unidades.
Consideremos a seguir umha amostra de pronomes quantificadores unitrios e cole-
tivos, na qual se destacam os aspetos contrastivos da leitura de nmeros entre galego-por-
tugus e castelhano (v. Apndice II):
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 373

1 um/umha
2 dous/duas665
17 dezassete
20 vinte
21 vinte e um/umha
22 vinte e dous/duas
23 vinte e trs
24 vinte e quatro
50 cinqenta
100 cem (cento)
101 cento e um/umha
102 cento e dous/duas
103 cento e trs
120 cento e vinte
123 cento e vinte e trs
200 douscentos/duascentas
500 quinhentos/quinhentas666
1000 mil (coletivo: milhar)667
1001 mil e um/umha
1010 mil e dez
1025 mil e vinte e cinco
1100 mil e cem
1111 mil cento e onze
1500 mil e quinhentos / mil e quinhentas
1530 mil quinhentos e trinta / mil quinhentas e trinta
2001 dous mil e um / duas mil e umha
3941 trs mil novecentos e quarenta e um
106 um milhom (de)
1.700.000 um mihom e setecentos mil / um milhom e setecentas mil
1.760.404 um milhom setecentos e sessenta mil quatrocentos e quatro

665
Est hoje muito estendido, sem dvida por indevido diferencialismo a respeito do castelhano, o costume de
utilizar a forma duas em funom substantiva (ex.: *pgina vinte e duas da publicaom). No entanto, o correto
reservar as formas fletidas no feminino dos quantificadores para a funom adjetiva (ex.: publicaom de vinte
umha/duas pginas), e utilizar como substantivo unicamente a forma nom fletida (ex.: pgina vinte e dous
da publicaom, pgina um da publicaom), conforme o esquema frmula 1 [um], nom *frmula 1
[umha] (modalidade de automobilismo desportivo).
666
Na fala popular tambm existe cincocentos/cincocentas, forma utilizada para contar por centos produtos ma-
teriais e que se insere no quadro de um sistema de cmputo de base vigesimal, que abrange at ao nmero
dous mil (dezcentos, onzecentos, ..., vintecentos) (cf. Ferreiro, 1999: 274). As formas que, como cincocentos/cinco-
centas, som privativas desse sistema de cmputo popular nom devem utilizar-se num registo formal nem nos
textos tcnico-cientficos.
667
Nom existe em galego, como em castelhano, a forma *miles; o correto plural de mil milhares.
374 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

109 mil milhons


1012 um biliom
1018 um triliom

O principal contraste que se regista entre o galego-portugus e o castelhano em re-


laom leitura dos nmeros e aos correspondentes pronomes quantificadores di respeito
utilizaom da conjunom copulativa e. De modo sumrio, pode dizer-se que na leitura de
nmeros em galego a conjunom e aparece: 1) entre dezenas e unidades; 2) entre cen-
tenas e unidades; 3) entre milhares e unidades; 4) entre centenas e dezenas; 5) entre mi-
lhares e dezenas; 6) entre milhares e centenas redondas, e, 7), entre os milhons e as cen-
tenas de milhar redondas. Polo contrrio, a conjunom e nom aparece: 1) entre milhares e
centenas, quando seguem dezenas e/ou unidades; 2) entre os milhons e as centenas de
milhar, quando seguem dezenas de milhar e/ou unidades de milhar.
De modo mais pormenorizado, pode dizer-se que, na enunciaom verbal de nmeros
compreendidos entre 20 e 999.999.999.999.999.999, a conjunom e se utiliza:

entre as dezenas e as unidades, a partir de 20 (21= vinte e um; 22 = vinte e dous; 94 = noventa e quatro)
entre as centenas e as unidades (101 = cento e um; 205 = douscentos e cinco; 1908 = mil novecentos e
oito)
entre os milhares e as unidades (1001 = mil e um; 2002 = dous mil e dous)
entre as unidades/dezenas/centenas/milhares de milhom e as unidades (3.000.005 = trs milhons e
cinco; 2.335.000.006 = dous mil trescentos e trinta e cinco milhons e seis)
entre as unidades/dezenas/centenas/milhares de biliom e as unidades (34.000.000.000.008 = trinta
e quatro bilions e oito)

entre as centenas e as dezenas (120 = cento e vinte; 123 = cento e vinte e trs; 415 = quatrocentos e
quinze)
entre os milhares e as dezenas (1010 = mil e dez; 1024 = mil e vinte e quatro; 10.025 = dez mil e vinte e
cinco)
entre as unidades/dezenas/centenas/milhares de milhom e as dezenas (1.000.042 = um milhom e
quarenta e dous; 107.000.049 = cento e sete milhons e quarenta e nove)
entre as unidades/dezenas/centenas/milhares de biliom e as dezenas (5.000.000.000.037 = cinco bi-
lions e trinta e sete)

entre os milhares e as centenas, s quando estas findam com 2 zeros (1400 = mil e quatrocentas; mas
1430 = mil quatrocentas e trinta)
entre as unidades/dezenas/centenas/milhares de milhom e as centenas (40.000.324 = quarenta mi-
lhons e trescentos e vinte e quatro)
entre as unidades/dezenas/centenas/milhares de biliom e as centenas (345.000.000.000.455 = tres-
centos e quarenta e cinco bilions e quatrocentas e cinqenta e cinco)

entre as unidades/dezenas/centenas/milhares de milhom e as unidades/dezenas de milhar, s


quando o nmero finda com trs zeros (2.001.000 = dous milhons e mil; 20.003.000 = vinte milhons e
trs mil; 1.024.000 = um milhom e vinte e quatro mil; mas 20.003.024 = vinte milhons trs mil e vinte e
quatro)
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 375

entre as unidades/dezenas/centenas/milhares de milhom e as centenas de milhar, s quando estas


som redondas e o nmero finda com trs zeros (20.400.000 = vinte milhons e quatrocentos mil; mas
20.450.000 = vinte milhons quatrocentos e cinqenta mil; 1.600.007 = um milhom seiscentos mil e sete;
1.730.000 = um milhom setecentos e trinta mil)
entre as unidades/dezenas/centenas/milhares de biliom e as unidades/dezenas/centenas de mi-
lhar, s quando o nmero finda com trs zeros (267.000.000.001.000 = douscentos e sessenta e sete bi-
lions e mil; 254.000.000.067.000 = douscentos e cinqenta e quatro bilions e sessenta e sete mil; mas:
254.000.000.067.400 = douscentos e cinqenta e quatro bilions sessenta e sete mil e quatrocentos ;
254.000.000.067.598 = douscentos e cinqenta e quatro bilions sessenta e sete mil quinhentos e noventa e
oito).

Finalmente, o exemplo que segue ilustra a leitura de nmeros (grandes) conforme as


regras enunciadas:
599.540.267.326.122 = quinhentos e noventa e nove bilions quinhentos e quarenta mil douscentos e ses-
senta e sete milhons trescentos e vinte e seis mil cento e vinte e dous

No conjunto dos nmeros inteiros, o sinal de um nmero indica-se antepondo ao cor-


respondente pronome quantificador as partculas mais ou menos (ex.: +5: mais cinco,
5: menos cinco), da mesma maneira (v. Apndice II) que na enunciaom de umha ope-
raom aritmtica (ex.: 5 + 3 = 8: menos cinco mais menos trs igual a menos
oito). No entanto, a indicaom do sinal de valores que fam parte de umha escala mtrica,
como a de temperatura, fai-se com a posposiom do adjetivo positivo(s) ou
negativo(s) ao mdulo, ou mediante a posposiom de umha frase de valor referencial
(como acima de zero ou abaixo de zero na escala termomtrica):
+5 C: cinco graus (Celsius) positivos / cinco graus (Celsius) acima de zero
38,9 C: trinta e oito vrgula nove graus (Celsius) negativos / abaixo de zero668

Os quantificadores coletivos de interesse para a expressom tcnico-cientfica som par


(2 elementos; par de eletrons, p. ex.)669, dezena ou dcada (10 elementos; cf. substantivo co-
letivo decnio), dzia (12 elementos), vintena (20 elementos), trintena (30 elementos),
quarentena (40 elementos), cento ou centena ou centria (100 elementos), milhar (1000 ele-

668
Aqui a leitura nom pode ser (como em castelhano) menos X graus Celsius ou mais X graus Celsius por-
que em galego mais e menos com valor comparativo aparecem antes do numeral: A manter-se o mesmo rit -
mo de consumo, e tendo em conta a curva demogrfica, pode prever-se o esgotamento das duas maiores fon-
tes de energia atuais, durante o sculo XXI: o petrleo e o gs natural para o ano 2050 ou 2075; o carvom pensa-
se que durar mais dous sculos. (ELBCV: s.v. energia) | A base 10 nom necessariamente a melhor, tendo-
se apontado como preferveis a base 5 ou a base 12. A base 5 utilizaria apenas os algarismos at 4 e a memoriza-
om das tbuas da adiom e da multiplicaom seria muito mais fcil, mas os nmeros teriam mais algarismos,
o que tornaria os clculos mais morosos. A base 12 exigiria mais dous algarismos cujos nomes e smbolos se
deveriam convencionar, e seria maior o esforo de memorizaom das tbuas das operaons; teria porm van-
tagens sobre a base 10 por o n. 12 ter muitos mais divisores e ainda por muitos nmeros se representarem
com menos algarismos. P. ex., o n. 1.043.128 escreve-se 43374 na base 12, com menos um algarismo.
(ELBCV: s.v. sistemas de numerao).
669
O quantificador parelha (2 elementos) nom prprio da expressom formal nem tcnico-cientfica, antes da
lngua popular.
376 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

mentos)670, milhom (106 elementos), biliom (1012 elementos), triliom (1018 elementos),
quatriliom (1024 elementos), quintiliom (1030 elementos), sextiliom (1036 elementos), septi-
liom (1042 elementos), etc.
No seio do galego-portugus coexistem na atualidade dous sistemas de designaom,
mediante quantificadores coletivos, dos mltiplos de 103 superiores ao milhom. Assim, en-
quanto na Galiza e em Portugal rege o sistema N, em que um biliom corresponde a 1012
(um milhom de milhons), no Brasil rege o sistema N+1, em que um biliom corresponde
a 109 (mil milhons)671. Algumhas equivalncias entre estes dous sistemas de designaom
das grandes quantidades podem ler-se na seguinte tabela (v. tb. Apndice II):

Quantidade Gz.+Pt. (sistema N) Br. (sistema N+1)


106 um milhom um milho
109 mil milhons um bilio (~ bilho)
1012 um biliom um trilio (~ trilho)
1015 mil bilions um quatrilio (~ quatrilho)
1018 um triliom um quintilio (~ quintilho)
1021 mil trilions um sextilio (~ sextilho)
1024 um quatriliom um septilio (~ septilho)

b) Pronomes quantificadores multiplicativos


Os pronomes quantificadores multiplicativos indicam umha quantidade plural e con-
creta por que se multiplica umha unidade ou um conjunto de unidades. Trata-se de dobro
ou duplo (tb. dplice), triplo (tb. trplice), qudruplo (tb. quadrplice), quntuplo (tb. quint-
plice), sxtuplo (tb. sextplice), sptuplo (tb. septplice), ctuplo (tb. octplice), nnuplo (tb. no-
nplice), dcuplo (tb. decplice), undcuplo (tb. undecplice), duodclupo (tb. duodecplice), ...,
cntuplo (tb. centplice). Exceto dobro, os demais membros da srie principal de multiplica-
tivos apresentam flexom de gnero e nmero (duplo/dupla, triplo/tripla, etc.). Exemplos:
turbina de duplo fluxo, ligaom (qumica) dupla, cabo concntrico triplo, ligaom (qumica)
tripla.
O pronome dobro apresenta unicamente funom substantiva, enquanto duplo -a
apenas funciona como adjetivo (a dupla hlice do ADN, estrela dupla / o estrato A tem o
dobro de espessura que o B):
O objetivo fundamental era o mximo aproveitamento possvel do poder calorfico do combus-
tvel, demonstrado pola obtenom, j em 1897, de rendimentos da ordem dos 26%, praticamente o
dobro do que na poca se conseguia , quer com mquinas a vapor quer com motores a gs [...]. (ELBC:
s.v. Diesel)
670
O quantificador milheiro (1000 elementos) nom prprio da expressom formal nem tcnico-cientfica, an-
tes da lngua popular.
671
As rubricas sistema N e sistema N+1 provenhem das frmulas 10 6N e 103(N+1), as quais permitem calcular
a quantidade que corresponde a umha dada denominaom nos sistemas, respetivamente, europeu e america-
no, de modo que, para biliom, N = 2 (e 106N = 1012, 103(N+1) = 109); para triliom, N = 3 (e 106N = 1018, 103(N+1) =
1012), e assim sucessivamente.
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 377

Os homes tenhem carateres distintivos, como o grande desenvolvimento cerebral, a bipedia, a


linguagem simblica, desenvolvimento e crescimento retardados (atingem a maturidade no dobro
do tempo necessrio aos chimpanzs, apenas 8 ou 9 anos). (ELBC: s.v. homem)

c) Pronomes quantificadores partitivos


Os pronomes quantificadores partitivos indicam a quantidade exata por que se divide
umha unidade: meio (v. 222: meio/mdio), metade, tero (tb. tera parte), quarto (tb. quarta
parte), quinto (tb. quinta parte), sexto (tb. sexta parte), stimo (tb. stima parte), oitavo (tb. oi-
tava parte), nono (tb. nona parte), dcimo (tb. dcima parte), onze avo (partcula avo segue
aos cardinais superiores a 10), doze avo, treze avo, catorze avo, quinze avo, ..., centsimo (tb.
centsima; ex.: um centsimo / umha centsima de segundo), milsimo (tb. milsima), etc.
Ao contrrio do que acontece em castelhano, em galego, normalmente, o pronome
metade nom antecedido de artigo:

de notar que a oxidaom do carbono dos nodos contribui nom s para a manutenom da alta
temperatura da clula de eletrlise, mas tambm para quase metade da energia livre necessria re-
duom da alumina segundo a reaom [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
Verifica-se, de facto, que mais de metade do clcio dos tecidos extracelular, podendo esse valor
chegar a 90%, conforme os tecidos e o seu estado fisiolgico. (ELBC: s.v. fluido intercelular)

CLUSULAS DE RELATIVO
245. Polo que tange s clusulas de relativo, trs aspetos caratersticos do galego-por-
tugus tcnico-cientfico (e geral) podem interessar ao redator especializado galego 672: a
presena/ausncia de pronome identificador a anteceder o pronome relativo que, a grande
freqncia de uso muito superior observada na lngua comum das clusulas intro-
duzidas polo pronome relativo de genitivo cujo e a peculiar utilizaom em clusulas expli-
cativas do constituinte relativo de carter locativo em que (em detrimento de onde).

245.1. Presena/ausncia de pronome identificador a anteceder o


pronome relativo que
Ao contrrio do que habitualmente acontece no atual castelhano (da Espanha), em
galego-portugus, o pronome relativo que precedido por preposiom (a, com, de, em, por...)
nom introduzido por qualquer pronome identificador quando o seu antecedente do
gnero masculino ou feminino: a casa em que moro (incorreto: a casa *na que
moro); os microscpios com que investigo (incorreto: os microscpios *com os que
investigo). No entanto, quando o antecedente do gnero neutro (a designar umha
aom, condiom ou acontecimento), o pronome relativo que (aqui nom pode utilizar-se o
qual!) aparece precedido do pronome identificador o (e, eventualmente, da correspon-
dente preposiom)673: Descobriu a estrutura da protena, o que representou um marco

672
Em relaom s construons atributivas do infinitivo gerundial e do gerndio, as quais equivalem a clusulas
de relativo, v., respetivamente, secons consagradas ao infinitivo e ao gerndio (cap. 35).
673
Em galego-portugus tambm freqente, e infreqente em castelhano, que o pronome interrogativo que
seja precedido, em oraons interrogativas diretas, polo pronome identificador o: O que fazer, no entanto,
quando observamos diferenas na repartiom de recursos mas ausncia de competiom no presente? (Eco-
378 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

da investigaom (incorreto: Descobriu a estrutura da protena, *o qual representou um


marco da investigaom); Chegou tarde, polo que nom conseguiu observar o fen-
meno (incorreto: Chegou tarde, *polo qual nom conseguiu observar o fenmeno).
Por seu turno, o pronome relativo varivel qual sempre surge precedido de pronome
identificador, de gnero masculino ou feminino (mas nunca neutro!: v. supra) e de n-
mero singular ou plural (a casa na qual moro, as casas nas quais moro, os micros-
cpios com os quais investigo)674, razom por que ele costuma ser denominado consti-
tuinte relativo o qual (cf. Freixeiro Mato, 2000: 240, 241; Mira Mateus et al., 2003: 663).
Exemplos:
Alm disso, o seu vapor muito inflamvel, polo que nom se deve ter nengumha chama prxima
do lugar em que se trabalha. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 101)
Contodo, esta fora [energia nuclear fraca], tal como o seu nome indica, pouco intensa, o que
constitui um fator adicional para diminuir a probabilidade de fusom. (Colquio/Cincias, 1: 8)
Como exemplo, um fotom de radiaom visvel ter um comprimento de onda tpico de 0,5 m,
ao que corresponde umha energia de cerca de 2,5 eV, ou umha freqncia da ordem de 6 10 14 Hz,
deveras elevada. (Colquio/Cincias, 1: 21)
Refira-se que, na escrita da equaom anterior, a taxa de decaimento inclui umha parte radioativa,
e outra nom radioativa, polo que tem o significado de taxa total de decaimento. (Colquio/Cincias, 1:
24)
Os clculos envolvidos som laboriosos. Os resultados som, no entanto, de sentido fsico muito
palpvel e interessante, polo que nos concentraremos na sua interpretaom. (Colquio/Cincias, 1:
32)
Estas condions som excelentes para facilitar a mistura de fluido hidrotermal com gua do mar
nom modificada abaixo da superfcie, o que dever acarretar a formaom concentrada de grandes
quantidades de sulfuretos, de ferro, cobre e zinco, ou seja, de jazigos minerais, abaixo da superfcie.
(Colquio/Cincias, 23: 47)
Na antigidade greco-romana esse recipiente [da clepsidra] podia ser qualquer vaso (nfora, h-
dria, cntaro, lecito) com um ou mais furos de escoamento do lquido, o que permitia fazer variar o
perodo de tempo a medir, fechando parte dos furos. (ELBC: s.v. clepsidra)
A hipercolesterolemia familiar (HF) devida a um defeito do recetor celular de LDL-colesterol, o
que reduz a remoom de colesterol e o fai acumular nos tecidos. (ELBC: s.v. colesterolmia)
Passados 3 ou 4 dias o botom abre-se, dando sada a pus cremoso, aps o que regridem todos os
fenmenos inflamatrios. (ELBC: s.v. hordolo)
Os dedos [das osgas] som muito achatados e cada um possui umha placa inferior, com escamas
modificadas em pequenas lamelas transversais, providas de pincis de sedas muito finas que pene-
tram nas mais pequenas fendas e que aderem s mnimas impurezas dos suportes, permitindo que as
osgas subam por paredes verticais e se desloquem mesmo nos teitos lisos, o que antes fijo supor que
possussem ventosas nas extremidades dos membros. (ELBC: s.v. osga)
[As preparaons oficinais som] quaisquer frmacos elaborados por um farmacutico segundo
umha frmula e umha tcnica indicadas numha famacopeia, o que muito simplifica o receiturio m-

logia das Populaes e das Comunidades: 202).


674
Exemplos sem preposiom: Para avaliar o grau destruidor de um sismo, ou seja, a sua intensidade, tenhem
sido propostas vrias escalas, as quais se distribuem por dous grupos: qualitativas (de intensidade), baseadas
nos efeitos dos sismos, e quantitativas (de magnitude) [...]. (ELBC: s.v. magnitude [Geofsica]) | O pxaro evi-
ta, pois, alimentar-se da borboleta, a qual reconhece bem polo padrom bem caraterstico das suas asas. (ELBC:
s.v. metabolismo) | Apesar da enorme diversidade estrutural que carateriza as muitas centenas de milhar de
metabolitos secundrios que ocorrem na natureza, eles som sintetizados a partir de um nmero muito reduzi-
do de precursores, de que som exemplos o cido actico, o cido chiqumico e o isopentenil-pirofosfato, os
quais ocupam normalmente posions chave nos pontos de ramificaom do metabolismo primrio. (ELBC: s.v.
metabolismo) | As manifestaons macroscpicas do efeito destas vrias toxinas som bastante variveis [de
harmonia] com a toxina e com os organismos sobre que atuam, os quais podem ser insetos (como cascudas
[orig.: baratas]), caranguejos, ratos, coelhos, mamferos de maiores dimensons ou mesmo o home. (ELBC: s.v.
veneno de escorpio).
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 379

dico, podendo mesmo, quando freqentemente prescritos, estarem preparados com antecedncia.
(ELBC: s.v. preparaes oficinais)
No caso de se tratar de um corpo rgido, a vorticidade angular a mesma para qualquer linha
perpendicular ao eixo de rotaom, polo que a vorticidade ser o dobro da velocidade angular [...].
(ELBC: s.v. vorticidade)

Alm disso, o seu vapor muito inflamvel, polo que nom se deve ter nengumha chama prxima
do lugar em que se trabalha. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 101)
Quando a substncia de que feito um corpo passa da sua fase slida sua fase lquida, a ele-
vaom de temperatura que para isso necessria provoca umha agitaom crescente das entidades
corpusculares constituintes do corpo, enfraquecendo as foras de ligaom entre elas e promovendo a
desarticulaom do edifcio cristalino. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 103)
O cume do monte mltiplo, constitudo por trs elevaons desiguais, nas quais se encontram
todas as rochas j mencionadas, com evidentes sinais de movimentaons tectnicas, aquilo a que se
chama umha mlange tectnica. (Colquio/Cincias, 23: 51)
1. Sistema para a preparaom e/ou cozedura de cortia, em contnuo, em que se procede ao
mesmo tempo purificaom da gua de cozedura, de modo contnuo ou semicontnuo, caraterizado
por ser constitudo por umha cuba [...]. (Reivindicaom de umha patente de invenom)
Este facto explica a razom por que muitos codons alternativos para um mesmo aminocido di-
ferem apenas no seu terceiro nucletido (ver tabela). (ELBC: s.v. cdigo gentico)
Nome (gambozinos) por que som conhecidos em Portugal os peixes telesteos da ordem Cipri-
niformes, famlia Poecilidae, gnero Gambusia, de onde deriva esse nome. (ELBC: s.v. gambozinos)
Som [os hordeivrus] um grupo de vrus de plantas cuja designaom deriva de Hordeum, termo
latino do gnero a que pertence a cevada, umha vez que o membro tpico deste grupo o BSMV (barley
stripe mosaic virus). (ELBC: s.v. hordeivrus)
Num sentido mais restrito, [o metabolismo] tambm considerado como a totalidade das rea-
ons qumicas e processos fsicos a que se encontra submetido um determinado composto ou classe
de compostos num organismo vivo (p. ex.: metabolismo dos aminocidos). (ELBC: s.v. metabolismo)
Em geral, as vias catablicas permitem a degradaom metablica de molculas complexas [...], de
que resulta a formaom de molculas mais simples [...] e a libertaom de quantidades considerveis
de energia. (ELBC: s.v. metabolismo)
Apesar da enorme diversidade estrutural que carateriza as muitas centenas de milhar de metabo-
litos secundrios que ocorrem na natureza, eles som sintetizados a partir de um nmero muito redu-
zido de precursores, de que som exemplos o cido actico, o cido chiqumico e o isopentenil-piro-
fosfato [...]. (ELBC: s.v. metabolismo)
A velocidade com que o sangue circula dentro dos vasos sangneos depende do volume total do
sangue circulante e das resistncias perifricas. (ELBC: s.v. sangue)
A quantidade de lquido segregado varia com a distncia a que o local de secreom se encontra
do duodeno, sendo menor quanto mais afastado estiver aquele desta porom. (ELBC: s.v. suco entrico)
As manifestaons macroscpicas do efeito destas vrias toxinas som bastante variveis [de har-
monia] com a toxina e com os organismos sobre que atuam, os quais podem ser insetos (como cas-
cudas [orig.: baratas]), caranguejos, ratos, coelhos, mamferos de maiores dimensons ou mesmo o
home. (ELBC: s.v. veneno de escorpio)

O movimento desses corpsculos nom se v, mas v-se o movimento que eles provocam nos
corpos leves contra os quais chocam. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 72)
Nadam [as baleias-comuns, Balaenoptera physalus] sobre o lado direito, sendo talvez essa a razom
pola qual a parte esquerda da boca preta, mas a direita branca. (Grande Enciclopdia Animal: 164)
Ao atingir as extremidades das ramificaons do axnio, o potencial de aom vai por sua vez
causar a libertaom de neurotransmissor, excitando as clulas com as quais essas extremidades rea-
lizam sinapses. (Colquio/Cincias, 23: 5)
Em qualquer dos casos, necessrio um suporte ao qual as clulas adiram e sobre o qual se mul-
tipliquem antes da implantaom. (Colquio/Cincias, 23: 40)
O cume do monte mltiplo, constitudo por trs elevaons desiguais, nas quais se encontram
todas as rochas j mencionadas, com evidentes sinais de movimentaons tectnicas, aquilo a que se
chama umha mlange tectnica. (Colquio/Cincias, 23: 51)
1. Processo para a preparaom dum composto da frmula X, no qual Ar fenilo, naftilo, ou fenilo
ou naftilo substitudo por 1 a 4 substituintes iguais ou diferentes escolhidos de fluor [...]. (Reivindi -
caom de umha patente de invenom)
380 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

Para avaliar o grau destruidor de um sismo, ou seja, a sua intensidade, tenhem sido propostas v-
rias escalas, as quais se distribuem por dous grupos: qualitativas (de intensidade), baseadas nos efeitos
dos sismos, e quantitativas (de magnitude), nas quais cada grau da escala depende do valor [...]. (ELBC:
s.v. magnitude [Geofsica])
[A prensa hidrulica um] Dispositivo para produzir foras de mdulo elevado. Compom-se es -
sencialmente de dous cilindros, um muito mais largo do que o outro, aos quais estm adaptados dous
mbolos A e B, respetivamente. (ELBC: s.v. prensa hidrulica)

245.2. Pronome relativo genitivo cujo


As clusulas de relativo introduzidas polo pronome relativo genitivo cujo (com flexom
de gnero e de nmero: cujo, cuja, cujos, cujas) revelam-se abundantes nos textos tcnico-
cientficos redigidos em galego-portugus porque, face a outras estruturas equivalentes
(de quem / do qual), oferecem concisom e precisom expressivas (cf., em ingls, Sager,
Dungworth e McDonald, 1980: 223). Exemplos de uso675:
Numha populaom grande, cujos membros se cruzam livremente, e na ausncia de foras que
provoquem alteraons nos alelos de um dado locus dos cromossomas homlogos, as proporons ori-
ginais dos gentipos mantenhem-se constantes ao longo das geraons princpio de Hardy-Wein-
berg. (Biologia - I Parte - 12. Ano: 65)
A expressom dos genes antiapoptticos crmA e p35, cujos produtos inibem as caspases, tambm
inibe a apoptose neuronal. (Colquio/Cincias, 25: 84)
Tycho Brahe foi o primeiro a conhecer os efeitos da refraom atmosfrica, mas supunha-os
apenas sensveis entre o horizonte e a altura de 45, porque os seus instrumentos, cuja precisom nom
ia alm do minuto de arco, lhe nom permitiam avaliar fraons em segundos. (ELBC: s.v. Brahe, Tycho)
Alm disto, convencionou-se que, entre dous astros cuja magnitude difira de umha unidade, um
deles 2,512 vezes mais brilhante que o outro. (ELBC: s.v. magnitude [Astronomia])
Consideremos um ponto fixo O e um vetor deslizante F na reta CD (fig.); o momento do vetor em
relaom ao ponto O a grandeza l = r F, em que r um vetor com origem em O e cuja extremidade
um ponto qualquer da reta de suporte do vetor F. (ELBC: s.v. momento [Fsica])
Os principais minrios de zinco som a blenda ou esfalerite (sulfureto), a smithsonite (carbo -
nato), a willemite (silicato) e a zincite (xido), cujas jazidas se encontram no Canad, nos EUA, na
Austrlia, no Peru e na Polnia. (ELBC: s.v. zinco)

245.3. Utilizaom em clusulas explicativas do constituinte relativo em


que
Na linguagem da Matemtica e na das cincias e tcnicas que utilizam expressons l-
gicas ou matemticas e sistemas de nomenclatura ou notaom, freqente o emprego do
constituinte relativo, de carter locativo, em que para indicar, no seio de clusulas relativas
de tipo explicativo, o significado dos smbolos que aparecem em equaons ou frmulas,
em detrimento do pronome relativo onde (cf., em ingls, o uso de where em vez do comum
in which: Sager, Dungworth e McDonald, 1980: 223) ou de umha clusula condicional re-
duzida nucleada polo gerndio sendo (v. cap. 35). Este uso pode qualificar-se de peculiar
da redaom tcnico-cientfica, porquanto o constituinte relativo de carter locativo que
surge habitualmente na lngua geral a introduzir clusulas explicativas onde, e nom em
que (Mira Mateus et al., 2003: 673). Exemplos:

675
Um contraexemplo o seguinte: A traqueia constituda por umha tnica fibrosa, na espessura da qual [=
em cuja espessura] se encontram os anis traqueais incompletos atrs, em nmero de 12 a 15, sendo comple-
tados por fibras musculares, que constituem o msculo traqueal. (ELBC: s.v. traqueia).
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 381

Apatite umha designaom geral para os minerais cristalinos com a seguinte composiom:
M10(ZO4)6X2, em que M um catiom metlico do tipo Ca, Sr, Ba, Cd, Pb, Mg, etc. [...]. (Colquio/Ci-
ncias, 23: 36)
A esta representaom do conjunto S, em que todos os seus elementos som indicados entre cha-
vetas e separados por vrgulas ou por pontos e vrgulas, chama-se representaom em extensom. (ELBC: s.v.
conjuntos, teoria dos)
Consideremos um ponto fixo O e um vetor deslizante F na reta CD (fig.); o momento do vetor em
relaom ao ponto O a grandeza l = r F, em que r um vetor com origem em O e cuja extremidade
um ponto qualquer da reta de suporte do vetor F. (ELBC: s.v. momento [Fsica])
Estas trs grandes famlias [parafnica ou aliftica, naftnica ou aliftica cclica e aromtica] te-
nhem, respetivamente, as seguintes frmulas qumicas: C nH2n+2, CnH2n e CnH2n6, em que C repre-
senta o tomo de carbono, H representa o tomo de hidrognio e n representa o nmero de tomos
de carboneto na molcula desse hidrocarboneto. (ELBC: s.v. petrleo bruto)
Integrando a expressom anterior e passando de logaritmos neperianos para logaritmos decimais,
obtm-se a expressom: log (A y) = log A cx, em que A, y e x tenhem os significados atrs refe-
ridos, e c agora o chamado coeficiente (ou constante) de eficcia. (ELBC: s.v. rendimentos decrescentes,
lei dos)
A expressom geral dos arcos x que tenhem o mesmo seno que um dado arco x = n + (1)n
, em que n um nmero natural (n N). (ELBC: s.v. seno)

Exemplo com o constituinte relativo onde:


Som eles o metano, o etano, o propano e o butano, onde o n na frmula geral da famlia (C nH2n+2)
tem respetivamente o valor de 1 (CH4), 2 (C2H6), 3 (C3H8) e 4 (C4H10). (ELBC: s.v. petrleo bruto)

EXPRESSOM DA RELAOM CAUSA-EFEITO


246. A relaom causal entre fenmenos da natureza e entre processos prprios de ar-
tefatos humanos um dos componentes imprescindveis do conhecimento cientfico e
tcnico, polo que, para a sua expressom, a lngua especializada habilitou numerosas estru-
turas, que a seguir se exponhem.

246.1. Por meio de verbos em oraons causa-efeito ou efeito-causa


Os verbos comummente utilizados nas oraons causa-efeito som acarretar, causar,
conduzir a, conferir, dar lugar a, determinar, envolver, fazer (com) que, implicar, levar a, originar,
produzir, resultar em, traduzir-se em. Entre os mais correntes em oraons que exprimem efei-
to-causa acham-se surgir, provir, advir de, decorrer de, depender de, derivar de, exigir, requerer,
resultar de. Exemplos:
[A] sua ausncia [de grandes mamferos predadores] da ilha de Barro Colorado no lago Gatn
(canal do Panam) resulta num grande aumento (2 a 10 vezes em relaom a locais onde ainda h ja-
guares ou pumas) dos grandes roedores que costumam ser as suas presas [...]. (Ecologia das Popula-
es e das Comunidades: 140)
Ao atingir as extremidades das ramificaons do axnio, o potencial de aom vai por sua vez
causar a libertaom de neurotransmissor, excitando as clulas com as quais essas extremidades rea-
lizam sinapses. (Colquio/Cincias, 23: 5)
A regularidade da sua porosidade e a dimensom dos seus poros adequada ao crescimento
sseo tem feito com que alguns corais tenham aplicaom em situaons em que os esforos mec-
nicos som pouco intensos. (Colquio/Cincias, 23: 41)
Nestes, [a quitina] encontra-se associada ao carbonato de clcio, o qual confere dureza ao mate-
rial. (Colquio/Cincias, 23: 41)
Asim, o facto de a Terra, no seu conjunto, se encontrar em equilbrio energtico d lugar ao
transporte meridional de energia das baixas para as altas latitudes. (ELBC: s.v. circulao geral da atmos-
fera)
A dentina, que circunscreve imediatamente cada canalculo, diferente da restante, o que fai com
que cada canalculo aparea rodeado por umha banha, a banha de Newmann. (ELBC: s.v. dentina)
382 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

A pancada ir produzir umha muito pequena impressom, a que corresponde umha certa defor-
maom plstica do material, consumindo-se nessa deformaom umha parte maior ou menor da
energia cintica do martelo. (ELBC: s.v. dureza, ensaios de)
Em geral, as vias catablicas permitem a degradaom metablica de molculas complexas [...], de
que resulta a formaom de molculas mais simples [...] e a libertaom de quantidades considerveis
de energia. (ELBC: s.v. metabolismo)
A degradaom parcial deste produto por hidrlise conduz viscose, dispersom coloidal viscosa
que, ao ser forada atravs de fieiras ou de fendas para um banho de cido sulfrico diludo, d lugar
precipitaom de celulose regenerada em fibras (rayon ou seda artificial) ou em filmes delgados (celo-
fane). (ELBC: s.v. xantato)

A distinom, at a estabelecida, entre fagocitose, pinocitose e micropinocitose resultava, por-


tanto, das limitaons de resoluom dos microscpios utilizados e nom do processo em si mesmo.
(Biologia Celular: 215)
A apoptose e a necrose parecem representar apenas diferentes formas de morte neuronal que re-
sulta da execuom completa ou incompleta do programa de morte celular. (Colquio/Cincias, 25:
86)
A altura do ressalto vai, portanto, depender da energia ainda disponvel. (ELBC: s.v. dureza, ensaios
de)
Contodo, mesmo nestes casos, trata-se ainda de situaons nom comparveis com as possibili-
dades de novo tipo que decorrem da utilizaom de documentos estruturados com base na tcnica
das hiperligaons. (ELBC: s.v. hipernavegao)
[...] som os causadores desta enfermidade, cuja designaom vulgar deriva do facto de as partes
atacadas (razes e colo) apresentarem umha coloraom de tinta, resultante da oxidaom de substn -
cias fenlicas. (ELBC: s.v. tinta, doena da)

246.2. Por meio de clusulas inferenciais


Entre os elementos de ligaom que mais freqentemente vinculam clusulas ou ora-
ons com o sentido inferencial estm (v. 252.10: relaom de inferncia) assim, entom,
conseqentemente, pois (que), deste modo, em/como conseqncia, devido a (que), portanto, por
conseguinte, por esta razom, por isso, por causa de, em virtude de, merc de, graas a, conseqente-
mente, da. Exemplos:
J nos finais da dcada de 70 e graas s tcnicas de imunofluorescncia e de imunocitoqumica
foi possvel visualizar ao microscpio ptico a arquitetura intracelular dos microtbulos numha c-
lula intacta. (Biologia Celular: 190)
Na realidade, as apatites enganam o organismo, nom sendo reconhecidas como corpo estranho,
devido a serem quimicamente prximas da hidroxiapatite que constitui a substncia mineral de que
som feitos o ossos e os dentes. (Colquio/Cincias, 23: 36)
O SNP est desenhado para respostas mais localizadas, mas alguns dos seus efeitos podem ser
mais alargados, como conseqncia da extensa ramificaom do Vago. (Colquio/Cincias, 23: 64)
Em resultado da atividade das sulfobactrias, o enxofre convertido em cido sulfrico, que vai
reagir com os carbonatos existentes no solo [...]. (ELBC: s.v. enxofre)
A dificuldade desta Cincia [da Ecologia], e aquilo que a distingue de outras, reside precisa-
mente na complexa interdependncia de numerosos fatores em permanente alteraom [...]. Da a ne-
cessidade hoje sentida polos ecologistas da realizaom de estudos em diferentes escalas espaciais e
temporais [...]. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 2, 3)
O acelerador do veculo est ligado vlvula de borboleta e quanto maior a abertura desta, maior
a corrente de ar na cmara, maior a depressom, mais carburante vaporizado e por conseguinte mais
entrada de mistura no cilindro e o motor aumenta de velocidade. (ELBC: s.v. carburador)
Por definiom, enquanto a magnitude cresce em progressom aritmtica, o brilho diminui em
progressom geomtrica; assim, o valor da magnitude diminui quando o brilho aumenta. (ELBC: s.v.
magnitude [Astronomia])
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 383

246.3. Por meio de clusulas causais


Podem construir-se oraons efeito-causa e causa-efeito mediante a inserom de clu-
sulas causais (v. 252.11). A conexom causal articulada por meio dos conetores porque,
como, visto (que), dado (que), umha vez que, por, porquanto, j que, na seqncia de, em virtude
de. Exemplos:
A existncia de rochas ultramficas constituindo o fundo do mar em si enigmtica e levanta al-
gumhas questons de grande importncia, visto tratar-se de rochas que normalmente existem no
manto, ou na crosta profunda, debaixo de espessuras de vrios quilmetros de basaltos e seus equiva -
lentes plutnicos (os gabros, que representam as cmaras magmticas onde se gerrom os basaltos).
(Colquio/Cincias, 23: 50)
Dado haver variaom de todas as potncias espetrais durante as 24 horas, utilizam-se registos
eletrocardiogrficos de Holter (24 horas) que permitem demonstrar o predomnio noturno [...].
(Colquio/Cincias, 23: 70)
Os investigadores do Centro de Cincias Genmicas Michael Smith pugrom de lado o tra-
balho rotineiro sobre cancro e centrrom todas as atenons numha amostra do coronavrus retirada
de um doente com a sndrome respiratria aguda, j que o Canad um dos pases afetados por esta
epidemia (j morrrom a 13 pessoas e pensa-se que 274 estarm contaminadas). (Pblico.
15.04.2003: 26)
Tycho Brahe foi o primeiro a conhecer os efeitos da refraom atmosfrica, mas supunha-os
apenas sensveis entre o horizonte e a altura de 45, porque os seus instrumentos, cuja precisom nom
ia alm do minuto de arco, lhe nom permitiam avaliar fraons em segundos. (ELBC: s.v. Brahe, Tycho)

246.4. Por meio de clusulas consecutivas


A subordinaom de clusulas consecutivas permite exprimir a relaom causa-efeito (v.
252.11). A conexom consecutiva articulada por meio dos conetores que (correlativo de
tam e tanto), polo que, de maneira que, de modo a/que, de forma a/que, por forma a, de molde a.
Exemplos:
A ligeira diferena de concentraons de cloro entre os meios intra e extracelular compensada
polo potencial de membrana (o citoplasma 10 mV mais negativo do que o meio extracelular), de
modo que, ainda que o iom cloro poda atravessar a membrana, nom h um fluxo lquido aprecivel.
(Biologia Celular: 95)
Mediante a aplicaom de umha corrente eltrica contnua exterior, modifica-se o potencial do
eltrodo constitudo polo material metlico-meio corrosivo, por forma a evitar a reaom eletroqu-
mica responsvel polo ataque corrosivo. (ELBC: s.v. corroso)
No caso de se tratar de um corpo rgido, a vorticidade angular a mesma para qualquer linha
perpendicular ao eixo de rotaom, polo que a vorticidade ser o dobro da velocidade angular (z = 2 ,
em que a velocidade angular). (ELBC: s.v. vorticidade)

246.5. Por meio de clusulas finais


Os conetores para, para que, a fim de (que) e com vista a introduzem clusulas finitas ou
infinitas que exprimem propsito ou resultado e, portanto, denotam relaom causa-efeito
(v. 252.15). Exemplos:
Para que a transferncia se faga de um modo eficiente, torna-se necessrio que as molculas de
clorofila estejam intimamente associadas e com orientaom definida. (Biologia Celular: 437)
Entom, para preparar a soluom aquosa de sulfato de cobre ( II) com a concentraom pretendida
procede-se do seguinte modo: [...]. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 104)
384 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

246.6. Com o gerndio de meio ou instrumento ou com a construom


mediante / por meio de + artigo + substantivo deverbal de aom
O gerndio e a construom [mediante (+ artigo) / por (meio de (+ artigo))] + substan-
tivo deverbal de aom utilizam-se para indicar o mtodo polo qual se leva a cabo umha
aom ou se consegue um resultado desejado. Exemplos:
Recorrendo a tcnicas de contraste negativo, possvel observar na face estromtica dos tila -
coides pequenas estruturas globulares, as ATPases cloroplastidiais. (Biologia Celular: 433, 434)
O clculo de reas de regions que nom sejam do tipo da fig. 4 fai-se decompondo-as em regions
desse tipo sem pontos interiores comuns e somando as reas correspondentes. (ELBC: s.v. integral)

O gs convertido passa a umha recuperaom de calor, arrefecido e sofre umha primeira com -
pressom antes de lhe ser retirado o anidrido carbnico por lavagem com soluom de etanolamina.
(ELBC: s.v. amonaco)
Mediante a aplicaom de umha corrente eltrica contnua exterior, modifica-se o potencial do
eltrodo constitudo polo material metlico-meio corrosivo, por forma a evitar a reaom eletroqu-
mica responsvel polo ataque corrosivo. (ELBC: s.v. corroso)
Nos motores Diesel, na fase de admissom apenas se introduz ar nos cilindros, sendo este ar na
fase seguinte comprimido a altas pressons que lhe elevam a temperatura at nveis capazes de in-
flamar espontaneamente o combustvel logo que, posteriormente, este seja introduzido mediante
pulverizaom (injetores). (ELBC: s.v. motor)

246.7. Mediante gerndio posposto clusula principal, substituvel por


umha proposiom coordenada comeada pola conjunom e
Como este uso do gerndio denota posterioridade a respeito da aom indicada polo
verbo da clusula principal, ele utilizado freqentemente na redaom especializada para
exprimir a ideia de resultado ou efeito. Exemplos:
Um crescimento muito rpido pode tambm provocar lacunas e facilitar o arrastamento do sol-
vente e a sua retenom, contaminando os cristais e diminuindo a sua transparncia. (Colquio/Cin-
cias, 25: 29)
A utilizaom da rocha ou concha como suporte de cristalizaom permite diminuir o grau de so -
bressaturaom ou subarrefecimento crticos, tornando o crescimento de cristais mais simples e r-
pido, dispensando a semente dos mtodos clssicos e da ancestral tcnica do fio. (Colquio/Cin-
cias, 25: 29)
Os dedos [das osgas] som muito achatados e cada um possui umha placa inferior, com escamas
modificadas em pequenas lamelas transversais, providas de pincis de sedas muito finas que pene-
tram nas mais pequenas fendas e que aderem s mnimas impurezas dos suportes, permitindo que as
osgas subam por paredes verticais e se desloquem mesmo nos teitos lisos, o que antes fijo supor que
possuissem ventosas nas extremidades dos membros. (ELBC: s.v. osga)

246.8. Por meio de clusulas de relativo


Exemplos de uso de clusulas de relativo que exprimem um efeito vinculado a umha
causa som os seguintes:
Estas condions som excelentes para facilitar a mistura de fluido hidrotermal com gua do mar
nom modificada abaixo da superfcie, o que dever acarretar a formaom concentrada de grandes
quantidades de sulfuretos, de ferro, cobre e zinco, ou seja, de jazigos minerais, abaixo da superfcie.
(Colquio/Cincias, 23: 47)
medida que os sedimentos, incluindo os restos orgnicos, se depositrom uns sobre os outros,
ou seja, medida que a subsidncia aumentou, a matria orgnica foi ficando sujeita a pressons e
temperaturas cada vez mais elevadas, o que originou, com a ajuda do fator tempo e na ausncia do
oxignio, a transformaom da matria orgnica disseminada nas camadas de sedimentos. (ELBC: s.v.
petrleo bruto)
Os dedos [das osgas] som muito achatados e cada um possui umha placa inferior, com escamas
modificadas em pequenas lamelas transversais, providas de pincis de sedas muito finas que pene-
32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM - 385

tram nas mais pequenas fendas e que aderem s mnimas impurezas dos suportes, permitindo que as
osgas subam por paredes verticais e se desloquem mesmo nos teitos lisos, o que antes fijo supor que
possuissem ventosas nas extremidades dos membros. (ELBC: s.v. osga)

246.9. Dependncia quantitativa


A relaom quantitativa entre a causa e o efeito pode exprimir-se de formas diversas
como dependncia de um fator a respeito do outro:

a) Por meio de verbo (variar, aumentar/crescer, diminuir):


Por definiom, enquanto a magnitude cresce em progressom aritmtica, o brilho diminui em
progressom geomtrica; assim, o valor da magnitude diminui quando o brilho aumenta. (ELBC: s.v.
magnitude [Astronomia])

b) Por meio de adjetivo (diretamente/inversamente proporcional a):


curioso referir que entre os estdios III e IV, a atividade tirosinsica dos pr-melanossomas in-
versamente proporcional quantidade de melanina que contenhem. (Biologia Celular: 307)

c) Por meio de clusula adverbial introduzida por medida que:


medida que a velocidade aumenta, na transiom para voo horizontal, os comandos aerodin-
micos tornam-se mais eficazes e os jactos auxiliares podem ser fechados. (ELBC: s.v. v/stol)
d) Por meio de umha construom comparativa dupla (clusula intensificante-pro-
porcional):
O acelerador do veculo est ligado vlvula de borboleta e quanto maior a abertura desta, maior
a corrente de ar na cmara, maior a depressom, mais carburante vaporizado e por conseguinte mais
entrada de mistura no cilindro e o motor aumenta de velocidade. (ELBC: s.v. carburador)

246.10. Oraons condicionais


Como as oraons condicionais indicam a dependncia de umha circunstncia a res-
peito doutras, freqentemente som utilizadas, tanto no discurso cientfico como no tc-
nico, para denotar a relaom causa-efeito.

a) Oraons condicionais com a conjunom se (por vezes, elidida)


A clusula introduzida pola partcula se exprime a causa, e a clusula principal o efeito.
Duas variaons som de destacar nesta construom: em primeiro lugar, que a partcula se
pode ser elidida (como mostra um dos exemplos abaixo) e, segundo, que a clusula prin-
cipal pode aparecer introduzida polo conetor entom, o que contribui para a coesom e sali-
enta a relaom causal. Exemplos:
Se, posteriormente, cessar a aom da colquicina, a mitose seguinte ser normal. ( Biologia Ce-
lular: 352)
Grandes contribuions ao estudo da nossa fauna [do Brasil] (como o Tratado Descritivo do
Brasil em 1587, obra mpar de Gabriel Soares de Souza, que, tivesse sido publicada, e com ilustra -
ons, transformaria o autor num dos maiores naturalistas do Renascimento) s se tornrom co -
nhecidas nos sculos XIX e XX [...]. (Cincia Hoje, 167: 31, 32)
A di-se subconjunto de B ou umha parte de B [...] se todo o elemento de A pertence a B. (ELBC:
s.v. conjuntos, teoria dos)
Contudo, se a presena do metabolito secundrio conferir algumha vantagem seletiva
planta, que lhe permita maior sucesso competitivo num determinado hbitat, entom a forma pos-
suidora da via modificada poder nom s sobreviver como tornar-se a forma dominante desse h -
bitat. (ELBC: s.v. metabolismo)
386 - 32. TIPOS DE ORAOM DO GALEGO CIENTFICO E SUA CONSTITUIOM

b) Oraons condicionais com os conetores adverbiais e preposicionais (v. cap. 33)


no caso de [+ infinitivo], no caso de que [+ presente do conjuntivo], caso
[+ presente/pretrito do conjuntivo], a/de [+ infinitivo flexionado]:
Utilizando-se algarismos para indicar as posions, deve procurar-se para os substituintes a po-
siom mais baixa possvel; caso existam vrias possibilidades equivalentes de escolha, seguem-se as
regras enunciadas nas pgs. 22 a 24. (Nomenclatura de Compostos Orgnicos: 57)
A anomalia de metano poderia nom ser acompanhada de outros efluentes hidrotermais caso a
descarga hidrotermal fosse filtrada por sedimentos, que reteriam facilmente partculas e H 2S. (Col-
quio/Cincias, 23: 50)
No caso de as moldaons s permitirem o fabrico de um fundido, som ditas nom permanentes
ou destrutveis [...]. (ELBC: s.v. fundio)
A manter-se o mesmo ritmo de consumo, e tendo em conta a curva demogrfica, pode prever-se
o esgotamento das duas maiores fontes de energia atuais, durante o sculo XXI: o petrleo e o gs na-
tural para o ano 2050 ou 2075; o carvom pensa-se que durar mais dous sculos. (ELBC: s.v. energia)
Som consideradas aqui apenas as bactrias metanognicas que crescem anaerobiamente com
CO2 e H2 como fontes de carbono e, de serem acetognicas, i. , de nom produzirem cido actico
como principal produto final, utilizam a via do acetil-CoA quando crescem com CO ou CO 2 e H2.
(ELBC: s.v. via do acetil-CoA)

c) Oraons condicionais com os conetores adverbiais e preposicionais (v. cap. 33) a


nom ser que, contanto que [+ presente do conjuntivo], desde que [+ pre-
sente do conjuntivo], salvo (se), sem (que), a menos que:
As mutaons de bcl-2, que inibem a capacidade de se ligar a bax, diminuem a capacidade de pre-
venir a apoptose, enquanto bax promove a apoptose a nom ser que seja neutralizado pola ligaom a
bcl-2 ou bcl-XL. (Colquio/Cincias, 25: 78)
Desde que a dose de radioatividade seja pequena, o trtio nom interfere com a incorporaom
deste nuclesido no ncleo das clulas. (Biologia Celular: 333)
Se f(x) for integrvel segundo Riemann em qualquer intervalo [a, b], define-se [...], sendo c um
nmero real qualquer, desde que os integrais do segundo membro tenham sentido. (ELBC: s.v. inte-
gral) [= se c um nmero...]

d) Oraons condicionais com clusula gerundial (v. cap. 35)


Usadas freqentemente em referncia a equaons. Exemplos:
Se f(x) for integrvel segundo Riemann em qualquer intervalo [a, b], define-se [...], sendo c um
nmero real qualquer, desde que os integrais do segundo membro tenham sentido. (ELBC: s.v. inte-
gral) [= se c um nmero...]
Tendo em conta a definiom de integral duplo, logo se reconhece que, se f(x, y) for identica-
mente igual unidade, o valor integral a rea do domnio de integraom. (ELBC: s.v. integral) [= Se se
tem/tiver em conta...]
Sendo N e a nmeros reais maiores que zero e a 1, define-se logaritmo de N na base a como o
nmero m tal que am = N. (ELBC: s.v. logaritmo) [= Se N e a som nmeros...]
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUAL
NO GALEGO CIENTFICO
247. Como se viu numha secom anterior do Manual, para a lngua tcnico-cientfica
som fundamentais a economia e a precisom expressivas, o que exige que a relaom entre
as ideias transmitidas fique o mais clara possvel. Isto consegue-se mediante elementos de
coesom, que ligam clusulas, oraons ou pargrafos, e que podem ser de carter anafrico
(remetendo para ideias anteriormente expressas) ou catafrico (remetendo para ideias ex-
pressas com posterioridade no discurso). Como mecanismos de coesom textual, des-
tacam no discurso tcnico-cientfico a coesom lexical, a coesom referencial, a coesom tem-
poral, a coesom frsica e a coesom interfrsica. Como base para a estruturaom do pre-
sente captulo recorremos classificaom dos mecanismos de coesom exposta em Mira
Mateus et al. (2003: 85-115), qual acrescentamos, dentro da coesom interfrsica, as cate-
gorias de listagem focalizadora e de relaom intensificante-proporcional.

COESOM LEXICAL
248. No texto tcnico-cientfico composto em galego-portugus, os mecanismos de
coesom lexical mais freqentes som os de carter substitutivo (mediante o emprego de si-
nnimos e hipernimos), pois que a reiteraom, consistente na mera repetiom de umha pa-
lavra-chave utilizada anteriormente no discurso, tende a evitar-se nas lnguas romnicas
em benefcio da elegncia expressiva676.
A este respeito, revelar-se instrutivo confrontar, por exemplo, o incio de The Origin
of Species, de Charles Darwin, na sua versom original, com o incio da sua versom galego-
portuguesa, A Origem das Espcies, em que se aprecia como a tradutora evitou a repetiom
da palavra galego-portuguesa equivalente de inhabitants, reiterada no pargrafo inicial do
texto original:
When on board H.M.S. Beagle, as naturalist, I was much struck with certain facts in the distribu-
tion of the inhabitants of South America, and in the geological relations of the present to the past
inhabitants of that continent. (Darwin, 1985 [1859]: 65)
Durante a minha viagem a bordo do navio HMS Beagle, na condio de naturalista, fiquei profun-
damente impressionado com certos factos relativos distribuio das populaes da Amrica do Sul
e com as relaes geolgicas existentes entre os habitantes do presente e do passado desse conti-
nente. (Darwin, 2005 [1859]: 19)677

676
Polo contrrio, sim freqente a repetiom de palavras-chave utilizadas anteriormente no discurso quando
estas aparecem acompanhadas por um artigo determinado, um demonstrativo ou um pronome identificador,
expediente este que representa umha das modalidades de coesom referencial, a qual ser tratada em 249.
677
Mesmo em casos em que o elemento lexical reiterado numha oraom redigida em lngua germnica nom
seja umha palavra, e sim umha raz, recomendvel evitar tal reiteraom ao traduzir para galego. Exemplo: As
their name implies, neurotransmitter molecules transmit messages between neurons at points of contact cal-
led synapses. (Scientific American, 6.2007: 34) > Como o seu nome indica, as molculas neurotransmissoras
veiculam mensagens entre neurnios nos pontos de contacto denominados sinapses. (trad. nossa).

387
388 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

248.1. Reiteraom
A repetiom de umha palavra pode atuar ocasionalmente como mecanismo de co-
esom entre clusulas, como mostram os seguintes exemplos:
Sabe-se isto atravs de peas retiradas de cadveres, fixadas em formalina ou mantidas em solu-
ons fisiolgicas, peas que som ossos inteiros ou secons, estirados ou comprimidos segundo a
mesma metodologia de ensaio quando nom as mesmas mquinas com que se testam o betom
das pontes ou a borracha dos pneus. (Colquio/Cincias, 23: 34)
[o glomrulo de Malpighi] um tufo de capilares provenientes de umha arterola aferente que
converge para umha arterola eferente, arterolas que se encontram no plo vascular desta formaom.
(ELBC: s.v. Malpighi, glomrulo de)

248.2. Substituiom por um sinnimo ou hipernimo


A inclusom de um sinnimo ou hipernimo como mecanismo de coesom pode ser
reforada mediante o emprego dos determinantes este/esta/estes/estas ou (um[ha]) tal /
tais, como mostram os seguintes exemplos:
A base hidrfoba da ATPase forma um canal atravs do qual passam os protons. Estes, ao atin-
girem a cabea hidrfila, permitem a fosforilaom do ADP. Este processo denominado fotofosfori-
laom. (Biologia Celular: 439)
Som exemplos destas citocinas o ligando Fas e o fator de necrose tumoral ( TNF), peptdeos que
interagem com recetores que possuem no seu domnio citoplasmtico umha seqncia de 60-70
aminocidos [...]. (Colquio/Cincias, 25: 79)
Um outro mecanismo responsvel pola morte neuronal a exposiom excessiva a aminocidos
excitatrios, nomeadamente ao glutamato. Este aminocido, com funons importantes nos meca-
nismos de memria, est tambm envolvido na degenerescncia neuronal. (Colquio/Cincias, 25:
79, 80)
O clcio, o mais verstil dos agentes sinalizadores intracelulares, est invariavelmente envolvido
no controlo da morte neuronal. Este iom desempenha um duplo papel no neurnio [...].
(Colquio/Cincias, 25: 82)
O bagao da uva normalmente utilizado para o fabrico de gua-p (para consumo direto das
casas agrcolas ou para destilaom ulterior), para, por destilaom direta, o fabrico de aguardente (a
chamada bagaceira) e, tambm, para extraom de produtos tartricos. Aps tal aproveitamento, os re-
sduos podem ainda servir para vrios fins, designadamente como combustvel, para alimentaom de
gados, adubaom de terras, etc. (ELBC: s.v. bagao)
No mesmo indivduo, os dentes podem ser todos iguais (isodncia) ou estar diferenciados, con-
soante a sua localizaom e as funons respetivas (heterodncia). Umha tal diferenciaom observa-se,
p. ex.: a) em Peixes [...]. (ELBC: s.v. dente)
Tanto a forma rmbica como a forma monoclnica contenhem molculas cclicas S 8 com os
tomos dispostos em coroa, disposiom esta que permanece nas suas soluons temperatura ordi-
nria. (ELBC: s.v. enxofre)
As formas orgnicas [do fsforo] som convertidas a formas minerais, pola aom de microrga -
nismos, processo designado por mineralizaom. (ELBC: s.v. fsforo)
Alm disto, convencionou-se que, entre dous astros cuja magnitude difira em umha unidade, um
deles 2,512 vezes mais brilhante que o outro. Esta relaom entre duas magnitudes sucessivas foi es-
colhida por ser 2,512 a raz quinta de 100 [...]. (ELBC: s.v. magnitude [Astronomia])
No perodo de iluminaom subseqente, o cido mlico sai do vacolo, processo este acompa-
nhado por um aumento do pH do contedo vacuolar. (ELBC: s.v. metabolismo cido das crassulceas)
O hidroaviom tem um grande casco, que aumenta a resistncia aerodinmica, logo diminui o al -
cance e a autonomia de voo, fatores estes muito mais importantes, por determinarem a vantagem do
aviom com base em terra. (ELBC: s.v. patrulha anti-submarina, avio de)
Como regra, som de preferir as sementeiras tempors s serdias, pois vam permitir que o
trigo atinja mais rapidamente o desenvolvimento desejado, podendo resistir melhor s grandes
chuvas e frios prprios da poca, enquanto por outro lado vam permitir colh-lo antes de sobre -
virem os fortes calores. Note-se, contodo, que a generalizaom de tal procedimento pode ser peri-
gosa [...]. (ELBC: s.v. trigo)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 389

COESOM REFERENCIAL
249. Os mecanismos de coesom referencial mais importantes nos textos tcnico-cien-
tficos som a repetiom definitizada do antecedente, a inserom de pronomes pessoais, a
inserom de demonstrativos ou ordinais anafricos, a utilizaom de artigo ou pronome
identificador (com valor demonstrativo) a acompanhar o pronome relativo que, a in-
serom dos pronomes identificadores tal ou mesmo e o emprego do advrbio anafrico a.

249.1. Repetiom definitizada do antecedente


Para assinalar que um referente j fora introduzido antes, pode fazer-se acompanhar
umha palavra-chave utilizada previamente no discurso de um artigo determinado, de um
demonstrativo ou do identificador tal/tais. Exemplos:
As reaons intermedirias entre a dopaquinona e a melanina podem ocorrer na ausncia da tiro-
sinase, se bem que tais reaons aumentem significativamente de intensidade na presena da enzima.
(Biologia Celular: 304)
Nas clulas aerbicas, o oxignio molecular utilizado como aceitador de eletrons na fosfori-
laom oxidativa, processada a nvel do mitocndrio. Estas clulas possuem mecanismos de defesa re-
lativamente aos efeitos txicos das espcies moleculares resultantes da reduom incompleta de oxi-
gnio a nvel dos complexos enzimticos da cadeia respiratria mitocondrial [...]. (Colquio/Cincias,
25: 81)
Cimento resistente aos sulfatos contidos nos solos, ou provenientes de efluentes industriais, sulfatos
esses que podem originar produtos de reaom com certos compostos presentes nos cimentos, cau-
sando um aumento de volume com desintegraom do material. (ELBC: s.v. cimento)
[...] e nesse caso tambm se di que f umha correspondncia biunvoca entre A e B, noom da maior
importncia em matemtica. Dizer que existe umha tal correspondncia entre dous conjuntos
como que afirmar que os dous conjuntos tenhem o mesmo nmero de elementos, visto que os
elementos se podem associar um a um, sem exceom. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
A operaom fundamental [da fabricaom do papel] consiste na refinaom das fibras celulsicas
em suspensom aquosa, operaom essa que tem por fim fibrilar (abrir) e/ou cortar as fibras de modo
a que posteriormente, por eliminaom de gua, elas se liguem umhas s outras, formando umha folha
contnua. (ELBC: s.v. papel)
Na bobina [Onnes] fijo circular corrente eltrica provinda de umha bateria colocada fora do
vaso, temperatura ambiente, corrente essa que, como se sabe, cria um campo magntico na sua vizi-
nhana, tanto mais intenso quanto maior a intensidade da corrente. (ELBC: s.v. supercondutividade)

249.2. Inserom de pronomes pessoais


Os pronomes pessoais de terceira pessoa som usados como elementos coesivos (en-
dofricos) em galego-portugus com muita maior freqncia do que no castelhano eu-
ropeu (pronomes deticos anafricos). Exemplos:
Embora a parede desempenhe muitas das funons atribudas matriz extracelular das clulas
animais, ela normalmente mais espessa, mais organizada e mais rgida [...]. (Biologia Celular: 426)
Polissacardeos, bem mais complexos do que a celulose, fam parte da matriz da parede celular.
Neles se incluem as hemiceluloses, que som polissacardeos altamente ramificados contendo um es-
queleto base de cerca de 50 unidades de acar do mesmo tipo, ligadas entre si por ligaons glicos-
dicas (1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)
Apesar de nom se conhecer com rigor o mecanismo da sntese da celulose, sabe-se que ela tem
lugar superfcie do plasmalema [...]. (Biologia Celular: 428)
Estima-se que o mercado mundial dos medicamentos derivados de plantas seja da ordem de
30.000-40.000 milhons de dlares estado-unidenses anuais, e ele vem crescendo em taxas expres-
sivas. (Cincia Hoje, 167: 42)
Apesar de apoptose e necrose serem habitualmente consideradas como modos distintos de
morte celular, tanto do ponto de vista morfolgico como conceptual, existe hoje umha crescente
quantidade de dados experimentais que mostra que nom existe umha dicotomia entre os dous tipos
390 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

de morte. De facto, eles representam os extremos de um espetro contnuo de possibilidades [...]. (Co-
lquio/Cincias, 25: 77)
Nas clulas aerbicas, o oxignio molecular utilizado como aceitador de eletrons na fosfori-
laom oxidativa, processada a nvel do mitocndrio. Estas clulas possuem mecanismos de defesa re-
lativamente aos efeitos txicos das espcies moleculares resultantes da reduom incompleta de oxi-
gnio a nvel dos complexos enzimticos da cadeia respiratria mitocondrial, as espcies reativas de
oxignio (ROS, reactive oxygen species). In vivo, elas desempenham, simultaneamente, funons benficas
e lesivas das clulas. (Colquio/Cincias, 25: 81)
Se retirssemos a pele que nos reveste e a estendssemos sobre umha superfcie lisa, ela ocuparia
cerca de dous metros quadrados. (National Geographic Portugal, 21: 5)
Se se retiver a gua num nvel alto durante a mar e se se despejar lentamente atravs de umha
barragem, ela gera energia. (ELBC: s.v. energia)
Magnetoestricom: Fenmeno que se traduz na variaom do comprimento de um corpo, [feito]
de determinados materiais ferromagnticos, que tem lugar sempre que se verifica umha variaom da
intensidade do campo magntico a que ele est sujeito. (ELBC: s.v. magnetoestrico)
Apesar da enorme diversidade estrutural que carateriza as muitas centenas de milhar de metabo-
litos secundrios que ocorrem na natureza, eles som sintetizados a partir de um nmero muito redu-
zido de precursores [...]. (ELBC: s.v. metabolismo)
Os locais de sntese e de acumulaom dos metabolitos secundrios som freqentemente dis-
tintos. No caso dos animais, eles som muitas vezes armazenados em rgaos especiais [...] ou [cos-
tumam] estar presentes nos fluidos do corpo [...], no cabelo ou na pele [...]. (ELBC: s.v. metabolismo)
A operaom fundamental [da fabricaom do papel] consiste na refinaom das fibras celulsicas
em suspensom aquosa, operaom essa que tem por fim fibrilar (abrir) e/ou cortar as fibras de modo
a que posteriormente, por eliminaom de gua, elas se liguem umhas s outras, formando umha folha
contnua. (ELBC: s.v. papel)
Todos os hidrocarbonetos naturais que, nas condions normais de pressom e temperatura, se
encontram no estado gasoso som parte da famlia parafnica e constituem os seus primeiros quatro
componentes. Som eles o metano, o etano, o propano e o butano, onde o n na frmula geral da fa-
mlia [...]. (ELBC: s.v. petrleo bruto)
Quando num destes ltimos [cristal anistropo biaxial] incide umha onda plana, ela desdobra-se
em geral em duas ondas que se podem determinar pola construom de Huygens logo que se conhea
a superfcie de onda emitida por cada fonte pontual [...]. (ELBC: s.v. refraco)
[...] as folhas amarelecem, murcham, secam e caem prematuramente; quando o dessecamento
rpido, elas mantenhem-se presas aos ramos; estes apresentam fraco desenvolvimento, possuindo
entrens curtos [...]. (ELBC: s.v. tinta, doena da)

249. 3. Inserom de pronomes demonstrativos ou de ordinais anafricos


Trata-se de um dos recursos de coesom lexical mais freqentes nos textos especiali-
zados. Os ordinais anafricos podem ser acompanhados de artigos ou de demonstrativos.
Exemplos:
O invlucro delimita o estroma no seio do qual se encontram os tilacoides. Estes som sculos
achatados de natureza membranosa, que, regra geral, se disponhem segundo o eixo maior do cloro-
plasto. (Biologia Celular: 433)
A base hidrfoba da ATPase forma um canal atravs do qual passam os protons. Estes, ao atin-
girem a cabea hidrfila, permitem a fosforilaom do ADP. (Biologia Celular: 439)
Para alm das caspases, existem outras proteases envolvidas na execuom da apoptose, as cal-
panas. Estas som proteases dependentes de Ca2+, que atuam sobre um vasto espetro de substratos in-
tracelulares [...]. (Colquio/Cincias, 25: 84)
Foi recentemente demonstrado, em clulas neuronais em cultura expostas protena -amiloide,
um aumento da expressom do gene bax e umha inibiom da expressom do gene bcl-2. Este poder
ser um dos mecanismos polo qual a acumulaom de -amiloide tornar os neurnios mais vulner-
veis a diferentes agentes lesivos, contribuindo assim para o aparecimento da doena. (Colquio/Cin-
cias, 25: 87)
Nesta ltima temos por um lado a entrada de ar e aps o difusor umha vvlula de borboleta e a
sada para o motor. Com este em movimento e durante a fase de aspiraom d-se umha chamada de
ar atravs da cmara de mistura, a velocidade deste cresce no difusor e a depressom que da resulta as-
pira o carburante do gliceur. (ELBC: s.v. carburador)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 391

A funom dos pratos provocar umha ntima mistura do vapor com o lquido, de modo a vapo-
rizar os componentes mais volteis deste a condensar os menos volteis daquele. (ELBC: s.v. destilao)
As crucferas som mais exigentes em enxofre do que as leguminosas e estas mais exigentes do
que as gramneas. (ELBC: s.v. enxofre)
Em ptica, [Isaac Newton] descobriu a dispersom da luz branca por um prisma, estudou a mis-
tura de cores e inventou o telescpio de reflexom. A par das suas descobertas experimentais neste do-
mnio, a sua teoria sobre a natureza da luz contrariou a teoria ondulatria de Huygens, impedindo o
desenvolvimento desta. (ELBC: s.v. Newton, Isaac)
As grandes evoluons tcnicas [na fabricaom do papel no sc. XXI] situarm-se [orig.: situar-
se-o] sobretodo ao nvel da melhoria da regularidade da qualidade e do aumento das velocidades de
produom das mquinas, podendo-se prever que estas atingirm no primeiro quartel do novo sculo
os 150 a 180 km/h para os papis de grande produom, p. ex., papel jornal. (ELBC: s.v. papel)
Durante o dia h um aumento progressivo da temperatura, depois esta estaciona, a seguir baixa
progressivamente at atingir um nvel mnimo durante a noite ou princpio da manh, e depois volta
a aumentar. (ELBC: s.v. termoperodo)
[...] as folhas amarelecem, murcham, secam e caem prematuramente; quando o dessecamento
rpido, elas mantenhem-se presas aos ramos; estes apresentam fraco desenvolvimento, possuindo
entrens curtos [...]. (ELBC: s.v. tinta, doena da)
Em comparaom com os exsudados inflamatrios ou neoplsicos, de que necessrio fazer o di-
agnstico porque s vezes estes se geram em situaons propcias, aqueles [= os transudados] som
mais fluidos, menos densos (1006-1015), menos coagulveis, a reaom de Rivalta negativa, a albu-
mina inferior a 3%, a -globulina menos aumentada. (ELBC: s.v. transudado)

Um carburador elementar consta essencialmente de um reservatrio de nvel constante e de


umha cmara de mistura ou carburaom. No primeiro, que se encontra pressom atmosfrica em
virtude de comunicar com o ambiente por um orifcio, existe um flutuador com umha haste superior
[...]. (ELBC: s.v. carburador)
A abertura desta canalizaom fai-se no interior de um difusor situado na cmara de mistura.
Nesta ltima temos por um lado a entrada de ar e aps o difusor umha vlvula de borboleta e a sada
para o motor. (ELBC: s.v. carburador)
Mas essa teoria aplica-se do mesmo modo a todos os outros cristais anistropos, quer uniaxiais
quer biaxiais. Quando num destes ltimos incide umha onda plana, ela desdobra-se [...]. (ELBC: s.v. re-
fraco)

249.4. Utilizaom dos artigos ou pronomes identificadores o, a, os, as


com valor demonstrativo
Os artigos ou pronomes identificadores o, a, os, as apresentam por vezes valor de-
monstrativo (como em latim ille, illa, illud, formas de que aqueles provenhem: cf. Freixeiro
Mato, 2000: 235, 272, 273). Nos textos tcnico-cientficos, sobretodo, esse valor est pre-
sente nos casos em que um artigo em funom substantiva seguido de um pronome rela-
tivo a introduzir umha clusula adjetival ou de umha frase preposicional que o modifica.
Exemplo:
O problema que existe nesta difusom que o que se procura [artigo + pronome relativo] e os ca-
nais da difusom som os da cincia estabelecida [artigo + frase preposicional], da cincia paradigm-
tica, [e] quem quiger apresentar resultados que vam contra o paradigma vai encontrar grande dificul-
dade, s [ diferente] em pequenos grupos que som contra o paradigma e que estm mais abertos,
porque todo o resto da mquina cientfica contra a difusom dessa cincia. (Os Portugueses e a Ci-
ncia: 265)

No caso de seguir um pronome relativo a introduzir umha clusula adjetival, o re -


dator, para dar nfase ao enunciado, pode substituir o artigo por um pronome demonstra-
tivo verdadeiro:
392 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

A dificuldade desta Cincia [da Ecologia], e aquilo que [= o que] a distingue de outras, reside
precisamente na complexa interdependncia de numerosos fatores em permanente alteraom [...].
(Ecologia das Populaes e das Comunidades: 2)
Quanto aos istopos radioativos deste elemento, aquele que [= o que] mais aplicaons tem o
60
Co, que constitui atualmente a fonte de radiaom mais usada. (ELBC: s.v. cobalto)
, portanto, til fazer-lhes umha breve referncia para mostrar, por meio de alguns exemplos, que
umha reaom de eltrodo pode conduzir a resultados muito diferentes daqueles que [= dos que] se-
riam de prever a partir de umha anlise apenas da reaom primria. (ELBC: s.v. processos electroqumicos)

249.5. Inserom dos pronomes identificadores tal ou mesmo


Para que a transferncia se faga de um modo eficiente, torna-se necessrio que as molculas de
clorofila estejam intimamente associadas e com orientaom definida. Tal conseguido pola associ-
aom da clorofila s protenas transmembranares do complexo antena. (Biologia Celular: 437)
Todavia, curioso que nom tenham sido descobertos depsitos como os do campo Rainbow, fi-
sicamente semelhantes aos encaixados em basaltos, nos ofilitos mais bem preservados, de idade Me-
sozoica ou Terciria. Podem imaginar-se trs razons para tal: [...]. (Colquio/Cincias, 23: 52, 53)
O topo desta crista serpentintica localiza-se profundidade de cerca de 2000 metros, ou seja,
est mais alto que o eixo da Crista Mdia, basltica. Para tal foi seguramente necessrio que num
certo momento no tempo [...]. (Colquio/Cincias, 23: 53)
Esta resposta eferente do simptico ps-ganglionar resulta de um conjunto de ativaom dos re-
flexos arteriais, venosos, veno-arteriais, pulmonares e cardacos, que j from descritos nos captulos
precedentes. Se tal nom se verificar, por lesom localizada, em regra, nos percursos ps-ganglionares,
verifica-se a incapacidade [...]. (Colquio/Cincias, 23: 66)
O pH do fluido intercelular cido (geralmente na gama de 4,5 a 5,5), para tal contribuindo as
H+-ATPases da membrana citoplasmtica que expulsam ativamente H + do citoplasma. (ELBC: s.v. fluido
intercelular)

Enquanto que as populaons das Ilhas Canrias estm bem estabelecidas, nom se sabe se o
mesmo se passa com as restantes populaons do continente europeu. (Guia Fapas dos Mamferos: 25)
Embora os efeitos do ato de tocar sejam fceis de compreender, o mesmo nom se pode dizer dos
seus mecanismos. (National Geographic Portugal, 21: 8)
Assinale-se que os ncleos de 235U sofrem cisom com neutrons trmicos (de energia inferior a
0,5 eV), o mesmo acontecendo com os istopos artificiais 233U e 239Pu (plutnio- 239) [...]. (ELBC: s.v.
ciso nuclear)
H tbuas de funons de umha varivel, que para se tornarem mais compactas e prticas apre -
sentam o argumento desdobrado em duas partes, a primeira na 1. coluna e a 2. ao cimo das restantes
colunas, o que acontece nas tbuas de logaritmos, com os trs ou quatro primeiros algarismos do ar-
gumento na 1. coluna e o ltimo algarismo nas dez colunas seguintes, o mesmo se observando em
certas tbuas de quadrados e outras funons simples de varivel inteira. (ELBC: s.v. tbua)

249.6. Emprego do advrbio a como anafrico


Os investigadores do Centro de Cincias Genmicas Michael Smith pugrom de lado o tra-
balho rotineiro sobre cancro e centrrom todas as atenons numha amostra do coronavrus retirada
de um doente com a sndrome respiratria aguda, j que o Canad um dos pases afetados por esta
epidemia (j morrrom a 13 pessoas e pensa-se que 274 estarm contaminadas). (Pblico,
15.4.2003: 26)
No grupo seguinte das Angiosprmicas reduz-se ainda mais a geraom gametfita, pois a o saco
embrionrio, mesmo depois de germinado, permanece unicelular e contm apenas sete ncleos.
(ELBC: s.v. alternncia de geraes)
Com este [com o motor] em movimento e durante a fase de aspiraom d-se umha chamada de
ar atravs da cmara de mistura, a velocidade deste cresce no difusor e a depressom que da resulta as-
pira o carburante do gliceur. (ELBC: s.v. carburador)
Dous outros tipos de funons som genericamente atribudas a enzimas extracelulares, i , a des-
toxificaom de produtos nocivos chegados ao apoplasto ou a formados e as relaons da planta com o
meio ambiente, nomeadamente no que respeita s reaons a agentes patognicos (relaons
parasita/hospedeiro). (ELBC: s.v. fluido intercelular)
Angola um pas rico em cursos de gua e a pesca que a se pratica principalmente de subsis-
tncia. (ELBC: s.v. pesca)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 393

Devido grande importncia das quineiras para a sade pblica, os pases europeus que tinham
colnias nos trpicos promovrom a a sua difusom, assim como se obtivrom diversos hbridos.
(ELBC: s.v. quina)

COESOM TEMPORAL
250. Os mecanismos de coesom temporal mais caratersticos dos textos tcnico-cien-
tficos som o emprego de numerais cardinais ou ordinais para indicar umha seqncia de
aons ou estados (na descriom de experincias, processos ou fenmenos, por exemplo) e
o emprego de advrbios e adjetivos que assinalam a ordem segundo a qual som apresen-
tados e desenvolvidos os assuntos versados por um determinado texto, os quais, portanto,
tenhem carter remissivo.

250.1. Utilizaom de numerais cardinais ou ordinais para indicar


seqncia
Entom, para preparar a soluom aquosa de sulfato de cobre ( II) com a concentraom pretendida
procede-se do seguinte modo: 1. [= primeiro] Pesam-se 15,96 g de CuSO 4. 2. [= segundo] Dissol-
ve-se esta quantidade de soluto numha pequena quantidade de gua. 3. [= terceiro] Adiciona-se
gua num balom de aferiom at perfazer o volume de 1 dm3. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 104)

250.2. Advrbios e adjetivos remissivos


Estes podem ser catafricos (remetem para elementos ou secons posteriores do texto:
pronomes demonstrativos, adjetivo seguinte, advrbios abaixo, adiante ou em frente e eis [ad-
vrbio dito apresentativo] e as locuons prepositivas a seguir, em seguida e abaixo678) ou ana-
fricos (adjetivo anterior, advrbios acima, atrs). Exemplos:
No sistema IUPAC, a formaom de nomes de compostos [...] (v. Tabela abaixo) [...]. (Nomencla-
tura de Compostos Orgnicos: 21)
Na tabela seguinte indicam-se algumhas das principais classes de compostos sulfurados. (No-
menclatura de Compostos Orgnicos: 179)
O simporte de K+-Na+-2Cl parece estar sobretodo envolvido na regulaom de volume celular e
no transporte transcelular de que falaremos adiante. (Biologia Celular: 98, 99)
Com efeito, nem todos os rgaos recebem um nmero igual de feixes dos dous sistemas, e nal-
gumhas situaons, que adiante trataremos, as respostas autonmicas ao mesmo estmulo som no
mesmo sentido, como, por exemplo, na assunom da posiom ereta. (Colquio/Cincias, 23: 64)
Entom, para preparar a soluom aquosa de sulfato de cobre ( II) com a concentraom pretendida
procede-se do seguinte modo: [...]. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 104)
Umha vez ativado, este programa vai evoluir polas seguintes fases que se desenvolvem em
seqncia: iniciaom, propagaom, compromisso e execuom, que passaremos a descrever (Fig. 3).
(Colquio/Cincias, 25: 78)
A natureza das rochas fossilferas permite reconstituir diferentes modalidades de jazidas. Eis as
principais: 1. Jazidas originadas em pntanos [...]. (ELBC: s.v. fossilizao)

A distribuiom intracelular de traadores acima descrita umha caraterstica comum generali-


dade das clulas secretoras. (Biologia Celular: 219)
Estes sintomas resultam da isquemia cerebral em conseqncia da incapacidade de a autorregu-
laom vascular cerebral compensar a diminuiom do dbito cardaco que existe nestes doentes nas
situaons acima referidas. (Colquio/Cincias, 23: 65)
Integrando a expressom anterior e passando de logaritmos neperianos para logaritmos decimais,
obtm-se a expressom: log (A y) = log A cx, em que A, y e x tenhem os significados atrs refe-
678
Tambm as oraons interrogativas de carter retrico, com resposta imediata, representam mecanismos
de coesom temporal de carter catafrico, os quais se dam com algumha freqncia nos artigos de divulgaom
e nos livros de texto tcnico-cientficos (v. 236.b; cf. Kocourek, 1991: 72).
394 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

ridos, e c agora o chamado coeficiente (ou constante) de eficcia. (ELBC: s.v. rendimentos decrescentes,
lei dos)
Este facto explicar a razom para a gama de massas moleculares que acima se referiu. (ELBC: s.v.
taninos)

COESOM FRSICA
251. Os mecanismos de coesom frsica vinculam unidades lingsticas que ocorrem
no mbito sintagmtico e oracional. Polo seu interesse para o redator especializado galego,
sob esta epgrafe tratamos a seguir os usos de determinadas preposions, que assinalam re-
laons gramaticais, e a colocaom condicionada do pronome cltico como mecanismo de
coesom.

251.1. Preposions
Revela-se aqui de interesse considerarmos oito preposions galego-portuguesas bas-
tante freqentes nos textos tcnico-cientficos: a, aps, at, de, em, para, perante, por e sob.
Aps, perante e sob nom tenhem correlatos no castelhano atual; a, at, de, em, para e por
mostram usos em galego (tambm na regncia de verbos) que nom se dam nas preposi-
ons castelhanas correlativas. Preposiom peculiar de certos contextos cientficos via,
com o significado de atravs de, por mediaom de. Como locuom prepositiva, tambm
se revela de interesse considerarmos a par de.

a
Apesar de nom se conhecer com rigor o mecanismo da sntese da celulose, sabe-se que ela tem
lugar superfcie do plasmalema [...]. (Biologia Celular: 428)
Quando se estudam estes assuntos tem muito interesse construir modelos de molculas a trs di-
mensons, aproveitando materiais que se prestem bem para o efeito, como, por exemplo, a plasticina
[...]. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 85)
O iodo e alguns iodetos revelam-se teis na catlise de certas reaons, como a desidrogenaom
do butano e buteno a butadieno, oxidaons com o cido sulfrico e produom de polmeros. (ELBC:
s.v. iodo)
Tem [o zinco] carter anfotrico, dissolvendo-se tambm em soluons alcalinas a quente for-
mando zincatos. (ELBC: s.v. zinco) / Quando colocas em trs tubos de ensaio, respetivamente, aparas
de zinco, de ferro e de cobre e adicionas cido clordrico, verificas que os metais zinco e ferro reagem
a frio com esse cido. (Qumica na Nossa Vida: 124)
Ao todo [= no total], from detetados seis casos de cancro na populaom estudada.
Motor a gasolina.

Ao contrrio do que acontece em castelhano, em galego, exceto nos raros casos em que pode
produzir-se ambigidade, o objeto direto nunca introduzido pola preposiom a:
A osteoartrite umha doena crnica degenerativa da cartilagem das articulaons, acompa-
nhada de dor durante o movimento, e que afeta as pessoas de idade, mas tambm jovens.
(Colquio/Cincias, 23: 39)
Fenmeno natural que afeta um terreno argiloso saturado de gua, quando assenta sobre um
substrato impermevel inclinado. (ELBC: s.v. solifluxo)

Exemplo de objeto direto introduzido pola preposiom a para se desfazer a ambigidade:


Essa Galiza a que hoje estuda ao mais querido dos seus filhos, ao que gozou em vida de umha
popularidade mais ampla e sustida. (Carvalho Calero, 1989: 13)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 395

Alguns verbos galego-portugueses (em contraste com os seus correlatos castelhanos) vam
seguidos da preposiom a para introduzir o seu complemento. Assim acontece com os
verbos obedecer, presidir (ex.: presidir a um simpsio; tb. presidir um simpsio) e satisfazer:
A morte dos neurnios, os principais constituintes celulares do tecido nervoso, obedece aos
princpios gerais que regulam a morte celular. (Colquio/Cincias, 25: 76)
A clssica equaom de Bragg, que traduz a lei do mesmo nome: n = 2d sen , mostra que umha
famlia de planos (hkl), de equidistncia d, apenas refletir umha radiaom, de comprimento de onda
, se a incidncia for definida polo ngulo (ngulo de Bragg), que satisfai equaom acima. (ELBC:
s.v. Bragg, lei de)
A entrada de ar de um motor de jacto de aviom ou mssil deve satisfazer a trs objetivos: fornecer
ao motor o caudal de ar correto a todas as velocidades [...]. (ELBC: s.v. entrada de ar)
Desde 1703 at sua morte [Isaac Newton] presidiu Royal Society. (ELBC: s.v. Newton, Isaac)
Assim, na primeira das aceons mencionadas, designa-se por topologia ou estrutura topol-
gica sobre um conjunto E um conjunto T de partes de E que satisfaga s trs propriedades seguintes:
[...]. (ELBC: s.v. topologia)

A preposiom a pode introduzir clusulas condicionantes nucleadas por um infinitivo fle-


xionado (neste uso, a preposiom a mais freqente do que a preposiom de):
Porm, a manterem-se as elevadas taxas de crescimento da capacidade de memria dos compu-
tadores que se venhem verificando, provvel que esta diferena venha a deixar de existir dentro de
alguns anos [...]. (Colquio/Cincias, 23: 6)
Como por outro lado se nom d no home pensamento sem crebro, temos de admitir umha re -
laom entre inteligncia e crebro, que, a nom ser causal, ser condicional, i. , de condiom. (ELBC:
s.v. crebro)

Adjetivos como essencial, indispensvel, necessrio, nocivo, prejudicial regem em galego-portu-


gus a preposiom a, e nom para, como em castelhano:
O mitocndrio, um organelo celular essencial vida, onde se processa a respiraom celular e a
sntese de ATP, desempenha um papel crucial na morte celular. (Colquio/Cincias, 25: 84)
De hbitat terrestre, os Hompteros compreendem c. 23.000 espcies fitfagas, de tamanho bas-
tante pequeno e muito prejudiciais s plantas. (ELBC: s.v. Hemipterides)
Os mitocndrios tambm som importantes por disponibilizarem vrios compostos, nomeada-
mente cidos orgnicos e aminocidos, que som indispensveis s clulas como unidades para di-
versos processos de biossntese. (ELBC: s.v. mitocndrios)
tambm na matriz que se encontra o ADN mitocondrial, assim como todos os componentes ne-
cessrios sua replicaom e transcriom [...]. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Os halticneos constituem a subfamlia mais importante dos crisomeldeos e a mais rica em esp-
cies nocivas s plantas. (ELBC: s.v. pulgo)

No campo da Medicina, com alguns substantivos que indicam operaom realizada sobre
algum rgao ou parte do corpo (como anlise, lavagem, etc.), freqente o emprego da
preposiom a, alm da preposiom de, a ligar a denominaom da operaom e a denomi-
naom do rgao: anlise ao colesterol (tb. anlise do colesterol), anlise ao sangue (tb. anlise
de sangue), lavagem ao estmago (tb. lavagem do estmago), etc.

aps
A preposiom aps precede substantivos ou verbos para indicar posterioridade.
Exemplos:
O mesmo efeito obtido aps microinjeom de anticorpos antivimentina e antitubulina. (Bio-
logia Celular: 186)
Os sintomas da malria geralmente iniciam-se passados 10 dias a 6 semanas aps a pessoa ter
sido mordida por um mosquito infetado. (Enciclopdia Mdica da Famlia: 306)
396 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

Aps umha curta gestaom, os marsupiais dam luz crias pouco desenvolvidas, prosseguindo o
desenvolvimento dentro da bolsa. (Guia Fapas dos Mamferos: 163)
Em 1988, aps anos de trabalho e publicaons menos conhecidas, apareceu na revista Chemical
Geology um artigo [...]. (Colquio/Cincias, 23: 51)
Aps termos exemplificado com alguns estudos fisiolgicos [...], poderemos concluir pola sua
elevada sensibilidade [...]. (Colquio/Cincias, 23: 72)
Este afdeo [Phylloxera vastatrix], originrio dos EUA, foi responsvel pola destruiom de grande
parte das vinhas europeias, aps a sua introduom acidental neste continente. (ELBC: s.v. galha)
Vrias evidncias [anglicismo por: provas] anatmicas tenhem sido registadas a este propsito:
as duas pontas da lngua bfida de certos rpteis vam contactar exatamente com as aberturas palatinas
dos rgaos vomeronasais aps terem sido apostas polo animal em rastos de outros animais cong-
neres ou, entom, de presas perseguidas. (ELBC: s.v. rgos vmero-nasais)
Aps esta lei [dos rendimentos decrescentes] ter sido formulada, vrios investigadores tentrom,
mais umha vez, traduzi-la por umha expressom. (ELBC: s.v. rendimentos decrescentes, lei dos)
[O samrio] o 6. elemento da famlia dos Lantandeos e obtm-se, aps laboriosos processos
de separaom, a partir de minrios ricos em terras cricas [...]. (ELBC: s.v. samrio)

at
A preposiom at indica um limite de tempo, no espao e nas aons 679. Para diferen-
ciar a preposiom at do advrbio at com valor inclusivo, aquela, quando seguida de subs-
tantivo, pode ir acompanhada da preposiom a:
Adiciona-se gua num balom de aferiom at perfazer o volume de 1 dm3. (Qumica na Nossa
Vida, 9. ano: 104)
At dcada de 60 o transplante [do arroz] era umha prtica comum, que consistia em semear o
arroz em viveiros e, passado um ms, transplant-lo para os canteiros definitivos. (ELBC: s.v. arroz)
Durante o dia h um aumento progressivo da temperatura, depois esta estaciona, a seguir baixa
progressivamente at atingir um nvel mnimo durante a noite ou princpio da manh, e depois volta
a aumentar. (ELBC: s.v. termoperodo)

interessante notar que, para indicar um limite temporal ante quem non, contrariamente
ao que acontece em castelhano, em galego-portugus nom se pode empregar a prepo-
siom at (em clusula negativa). Portanto, nom corresponderia a um bom estilo escrever
*Nom foi at 1926 que se ficou a saber..., e sim S/Apenas em 1926 ( que) se ficou a
saber.... Assim:
Comeou os seus trabalhos em 1775 e s cinco anos mais tarde os comunicou a um amigo, Sir
Edward Home. (Deuses e Demnios da Medicina: 319) [Errado: *e at cinco anos mais tarde nom os
comunicou]
Atribui-se aos Mussulmanos a introduom da cultura [do arroz] na Pennsula Ibrica, mas s
nos finais do sc. XVIII a orizicultura portuguesa se tornou numha atividade econmica. (ELBC: s.v.
arroz) [Errado: *mas at aos finais do sc. XVIII a orizicultura portuguesa nom se tornou]
A flutuaom o processo de separaom ou concentraom de minerais mais utilizado atual-
mente, apesar de a sua descoberta, como processo industrial, ter ocorrido apenas no incio do sc. XX.
(ELBC: s.v. flutuaom) [Errado: *nom ter ocorrido at ao incio do sc. XX]
As ansas capilares estm dispostas em lbulos, dentro dos quais som mais freqentes as anasto-
moses, cuja existncia s recentemente foi verificada por trabalhos de reconstruom plstica. (ELBC:
s.v. Malpighi, glomrulo de) [Errado: *At recentemente nom foi verificada...]

679
Valor diferente do adverbial que adquire at (como sinnimo de ainda, tambm ou mesmo) em contextos
como o seguinte: Quando meditamos sobre o valor da Entomologia e quando pensamos que ela especial-
mente importante nos pases tropicais, onde h mais gentes, mais fame e mais doenas, compreendemos que,
alm de ser o maior domnio da Zoologia , talvez, o mais importante, pois a ele que compete, em grande par-
te, difundir conhecimentos que permitam defender as nossas culturas, muitos dos nossos produtos armazena -
dos e, at, a nossa sade. (Colquio/Cincias, 1: 68).
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 397

S em 1957 apareceu umha primeira interpretaom terica aceitvel do estado de superconduti-


vidade, utilizando os princpios da mecnica quntica [...]. (ELBC: s.v. supercondutividade) [Errado: *At
1957 nom apareceu]

As preposions desde e at podem aparecer combinadas para indicar intervalo de vari-


aom:
As galhas apresentam diversas formas de complexidade histolgica varivel, que vam desde con-
juntos relativamente indiferenciados de clulas at estruturas altamente organizadas, com diferentes
camadas de tecido celular. (ELBC: s.v. galha)

de
Em galego-portugus, em contraste com o castelhano, a preposiom de adota freqen-
temente o valor de ponto a partir do qual, equivalendo, portanto, a desde, como nos se-
guintes exemplos:
No xilema, tecido responsvel polo transporte de gua e de ions da raiz para o resto da planta, as
clulas som tubulares e possuem parede celular secundria espessa e lenhificada. (Biologia Celular:
430) [cast. desde ... hacia]
Os protons deslocam-se do lmen para o estroma, atravs das ATPases cloroplastidiais. (Biologia
Celular: 436) [cast. desde ... hacia]
Apesar de apoptose e necrose serem habitualmente consideradas como modos distintos de
morte celular, tanto do ponto de vista morfolgico como conceptual, existe hoje umha crescente
quantidade de dados experimentais que mostra que nom existe umha dicotomia entre os dous tipos
de morte. (Colquio/Cincias, 25: 77) [cast. desde el punto de vista]
A superfcie de Mercrio fotografada da [sonda espacial] Mariner 10. (ELBC: s.v. Mercrio, legenda
de fotografia) [cast. desde la]
O processo palatino [anglicismo por a apfise palatina] horizontal e projeta-se medialmente da
fossa nasal da maxila e forma umha parte considervel do soalho da cavidade nasal e o teito da boca.
(Internet) [cast. desde la]

Exemplos que mostram outros usos da preposiom de contrastantes com o castelhano:


Os demais dados sobre variedades de mandioca includos no mapa constam de estudos desen-
volvidos por dezenas de outros pesquisadores. (Cincia Hoje, 187: 30) [tambm: constam em es-
tudos]
As prprias crias [da hiena-malhada, Crocuta crocuta], ao nascerem, ainda de olhos fechados e
mesmo dentro da placenta, travam combates que podem chegar at morte. (ELBC: s.v. hiena)
[funom adverbial de modo do sintagma de + substantivo + particpio: de maos dadas...]
[Mercrio ] Planeta do sistema solar, o mais pequeno e aquele que est situado mais prximo
do Sol. (ELBC: s.v. Mercrio)

em
Exemplos de uso da preposiom em contrastantes com o castelhano som os se-
guintes680:
J nos finais da dcada de 70 e graas s tcnicas de imunofluorescncia e de imunocitoqumica
foi possvel visualizar ao microscpio ptico a arquitetura intracelular dos microtbulos numha c -
lula intacta. (Biologia Celular: 190)
Fala-se, por vezes, em estado slido, estado lquido e estado gasoso, mas os cientistas pre-
ferem dizer fase slida, fase lquida e fase gasosa. Em vez de mudanas de estado falam em mu-
danas de fase. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 62)

680
Nalguns casos em que o castelhano utiliza a preposiom em (com o sentido de no seio de), o galego-portu-
gus pode utilizar a locuom prepositiva junto de. Ex.: Propujo-se ainda, com base em dados empricos colhi-
dos junto da comunidade cientfica portuguesa, que os prprios cientistas se identificavam, em graus variveis,
com estas diferentes representaons [...]. (Os Portugueses e a Cincia: 247).
398 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

Na continuaom [= a seguir = em seguida] veremos como nos convm pensar neles [nos cor-
psculos], e represent-los, atualmente. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 80)
Na falta de outras oportunidades de comunicaom e de outras instncias formais, o espao in-
formal dos meios de comunicaom de massas tem vindo a reforar o seu papel de instncia media-
dora da comunicaom entre cientistas, decisores e pblicos [...]. (Os Portugueses e a Cincia: 254)
[tambm: falta de outras oportunidades...]
Mas na hora da abertura da umha nova roa, o fogo ou a modificaom brutal das condions do
solo e do clima quebram a dormncia dessas sementes, que entom germinam. (Cincia Hoje, 187: 32)
[cast.: a la hora de]
Os mtodos mais utilizados para conservar alimentos som: [...] 5) acondicionamento em vcuo
[...]. (ELBC: s.v. conservao de alimentos)
No entanto, o mercrio considerado como um elemento relativamente esttico no solo, com
umha mobilidade situada, em mdia, entre a do chumbo (mais imvel) e a do zinco. (ELBC: s.v. mer-
crio)

Na regncia de verbos:
A voz da r produzida quando o ar passa sob pressom nas membranas situadas sob a maxila.
(ELBC: s.v. batrquios) [passar em = passar por]

para
Como elemento de ligaom:
[...] transio da profase para a metafase. (Biologia Celular: 143)
No xilema, tecido responsvel polo transporte de gua e de ions da raiz para o resto da planta, as
clulas som tubulares e possuem parede celular secundria espessa e lenhificada. (Biologia Celular:
430)
Os protons deslocam-se do lmen para o estroma, atravs das ATPases cloroplastidiais. (Biologia
Celular: 436)
Os agricultores de todas as regions estudadas conhecem esse fenmeno, mas o tratamento dado
a essas novas plantas varia de umha regiom para outra. (Cincia Hoje, 187: 32)
medida que a velocidade aumenta, na transiom para voo horizontal, os comandos aerodin-
micos tornam-se mais eficazes e os jactos auxiliares podem ser fechados. (ELBC: s.v. v/stol)

Na regncia de verbos:
de notar que a oxidaom do carbono dos nodos contribui nom s para a manutenom da alta
temperatura da clula de eletrlise, mas tambm para quase metade da energia livre necessria re-
duom da alumina segundo a reaom [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
No mercado portugus existe a tendncia para [tambm: a] considerar os tipos corrente e extra,
doseando respetivamente 50-55% e 60-65% de protena bruta. (ELBC: s.v. farinha)
Foi s recentemente, em 1975, que B. Mandelbrot comeou um estudo sistemtico dos fractais e
chamou a atenom dos investigadores para o facto de a natureza ser fractal, caso das nuvens, monta-
nhas, costa dos continentes, superfcies das ilhas, rvores, seres vivos, distribuiom das galxias, etc.
(ELBC: s.v. fractal)

Outros usos:
Quando se estudam estes assuntos tem muito interesse construir modelos de molculas a trs di-
mensons, aproveitando materiais que se prestem bem para o efeito, como, por exemplo, a plasticina
[...]. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 85)

perante
O uso mais freqente da preposiom perante nos textos tcnico-cientficos corres-
ponde ao seu valor de oposiom nocional, usos em que concorre com a locuom face a:
Face aos perigos [= Perante os perigos] criados polo home, que cada vez mais ameaam todos os
aspetos da diversidade, o pluralismo das abordagens e mtodos de estudo torna-se essencial. ( Eco-
logia das Populaes e das Comunidades: 18)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 399

por
As hemiceluloses ligam-se superficialmente s microfibrilas de celulose atravs de ligaons de hi-
drognio. As ramificaons das hemiceluloses permitem, por sua vez, a ligaom das microfibrilas
umhas s outras, bem como a outros componentes da matriz, designadamente as pectinas. (Biologia
Celular: 427) [> cast. a su vez]
Um outro mecanismo responsvel pola morte neuronal a exposiom excessiva a aminocidos
excitatrios, nomeadamente ao glutamato. (Colquio/Cincias, 25: 79) [tambm: responsvel da
morte neuronal]

sob
A preposiom sob indica posiom inferior, tanto de um ponto de vista fsico como fi-
gurado. Nos textos tcnico-cientficos esta preposiom utiliza-se sobretodo no seu sentido
figurado, intangvel.

Relaom fsica, tangvel:


H ainda aquelas [lamelas do osso] que se situam imediatamente sob o peristeo [...].
(Colquio/Cincias, 23: 36)
A voz da r produzida quando o ar passa sob pressom nas membranas situadas sob a maxila.
(ELBC: s.v. batrquios)
Os reservatrios geotrmicos classificam-se em: [...] e reservatrios de magma (a rocha em fusom
sob a crosta terrestre). (ELBC: s.v. energia)
No caso de avions subsnicos, basta usar entradas de ar circulares simples, com motores em ca-
renagens sob (fig. 5) ou sobre (fig. 6) as asas, aos lados da cauda (fig. 7), na base das asas (fig. 8) ou no
nariz (fig. 9). (ELBC: s.v. entrada de ar)
A necessidade de abrigo tornou-se imperiosa. Primeiro, aproveitando grutas e abrigos naturais
sob rocha. (ELBC: s.v. homem)
O facto de o gnero Rangifer ser o nico da famlia Cervidae em que as fmeas tambm possuem
cornos afigura-se-nos umha necessidade, pois neste gnero os cornos som utilizados (com as patas
anteriores) como que ps para escavarem a neve sob a qual se encontram os liquens que constituem
a sua nica alimentaom de inverno, polo que ambos os sexos precisam de estar providos dessas fa -
neras. (ELBC: s.v. rena)

Relaom intangvel:
A espcie um grupo de indivduos com o mesmo fundo gentico, isolado sob o ponto de vista
reprodutor de outras espcies. (Biologia I Parte 12. Ano: 73)
O composto mais importante, sob o ponto de vista comercial e das aplicaons, o xido, ZnO,
matria-prima para a produom do metal e seus derivados, muito utilizado como pigmento branco
na fabricaom de tintas e vernizes e nas indstrias da cermica e da borracha. (ELBC: s.v. zinco)
No entanto, o facto de se apresentar, nas condions normais de pressom e temperatura, na forma
gasosa obriga a que tenha de ser liquefeito sob pressom e acondicionado em recipientes capazes de
suportar elevadas pressons. (ELBC: s.v. amonaco)
A voz da r produzida quando o ar passa sob pressom nas membranas situadas sob a maxila.
(ELBC: s.v. batrquios)
A degenerescncia exprime-se sob muitos aspetos e varia de indivduo para indivduo, dentro de
limites nom patolgicos. (ELBC: s.v. degenerescncia)
As bandas Q, ou de fluorescncia emitida pola quinacrina sob a aom dos raios ultravioleta,
from as primeiras a serem obtidas. (Biologia Celular: 129)
Sob a aom da fora centrfuga, o mel abandona os alvolos e projetado de encontro super-
fcie interna do cilindro, escoando-se depois atravs de umha sada inferior. (ELBC: s.v. extractor centr-
fugo)
A farinha de peixe com mais 0,2% de azoto sob a forma de amonaco considera-se produto alte-
rado e apenas deve ser empregada como adubo. (ELBC: s.v. farinha)
Parte desta energia armazenada nas clulas sob a forma de energia qumica e de potencial re-
dutor, freqentemente no ATP e no NADH, respetivamente. (ELBC: s.v. metabolismo)
400 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

Estrutura vegetal, constituindo umha entidade fenotpica, que se desenvolve sob a influncia si-
multnea dos gentipos da planta e de um organismo cecidognico. (ELBC: s.v. galha)
Portanto, o transporte de solutos atravs da membrana interna ter de ser efetuado sob o con-
trolo de vrios tipos de protenas transportadoras. (ELBC: s.v. mitocndrios)
O ouro ocorre na natureza, quase sempre, sob forma metlica, i. , a de ouro nativo. (ELBC: s.v. ouro)
via
O primeiro passo da biossntese dos esteris a partir do esqualeno consiste na ciclizaom deste
triterpeno, a qual ocorre via esqualeno-2,3-epxido, quer em plantas, quer em animais. (ELBC: s.v. es-
qualeno)

a par de
Locuom prepositiva que pode significar ao lado de, junto a:
Em ptica, [Isaac Newton] descobriu a dispersom da luz branca por um prisma, estudou a mis-
tura de cores e inventou o telescpio de reflexom. A par das suas descobertas experimentais neste do-
mnio, a sua teoria sobre a natureza da luz contrariou a teoria ondulatria de Huygens, impedindo o
desenvolvimento desta. (ELBC: s.v. Newton, Isaac)

251.2. A colocaom condicionada do pronome cltico como mecanismo


de coesom frsica
Dada a grande freqncia com que hoje muitos redatores galegos fam nclise cons-
tante do pronome tono quando entre a marca de subordinaom e o verbo se interpom al-
gumha palavra (mesmo, poucas), nom estar de mais lembrarmos aqui que a escrita
formal, como atividade planificada, exige umha maior sujeiom s normas da gramtica
que o discurso oral, e que a prclise do pronome tono num contexto de subordinaom
age como mecanismo de coesom textual (anafrico), vinculando umhas unidades com
outras, polo que, mesmo em casos em que a interposiom de elementos entre a marca de
subordinaom e o verbo seja extensa, recomendvel a prclise do pronome.
Exemplos681:
Veremos que a capacidade de aprendizagem das redes neuronais, embora poda parecer pri-
meira vista algo misteriosa, se baseia em princpios matemticos simples. (Colquio/Cincias, 23: 4)
S em aplicaons muito exigentes do ponto de vista computacional, como o processamento em
tempo real de imagens em movimento, por exemplo, se utilizam realizaons em hardware dedicado
ou computadores especiais. (Colquio/Cincias, 23: 9)
Porm, s com a revoluom industrial, contempornea de outras grandes revoluons que mar-
crom o nosso destino coletivo, como a revoluom americana [por: estado-unidense] (1773-1776) e
a revoluom francesa (1789), se d corpo produom massiva de artefatos em ferro para fins nom
blicos [...]. (Colquio/Cincias, 23: 34)
Por um lado, alguns citam que num escrito datado de 2200 anos a.C. se trata do algodom e dos
tecidos feitos com a sua fibra [...]. (ELBC: s.v. algodo)
Produto pigmentado, geralmente lquido, que, aplicado em camada fina sobre umha superfcie,
se transforma, por evaporaom dos seus constituintes volteis e, eventualmetne, por umha transfor-
maom qumica da substncia filmognica que contm, numha pelcula slida, insolvel na gua, re -
sistente, aderente e opaca, de caratersticas protetoras e decorativas. (ELBC: s.v. tinta)

681
Nos textos especializados portugueses, porm, de vez em quando deparam-se casos de nclise pronominal
indevida, sobretodo com porque: O termo proantocianidinas usado, alternativamente, para designar os ta-
ninos condensados, porque quando estes som tratados com cidos quentes quebram-se algumhas das liga-
ons carbono-carbono [...]. (ELBC: s.v. taninos).
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 401

COESOM INTERFRSICA
252. A coesom interfrsica determina a ligaom entre clusulas e entre oraons
(tambm entre pargrafos) e pode produzir-se por parataxe (= coordenaom) ou por hi-
potaxe (= subordinaom). Como a seguir se ver, dezaoito som os valores semnticos que
pode revestir a conexom interfrsica. Como elementos de ligaom entre clusulas e ora-
ons, o galego-portugus pode utilizar conjunons (e locuons conjuntivas), advrbios (e
locuons adverbiais), preposions (e locuons prepositivas) e diversas construons ver-
bais. De todos estes conetores ou elementos conetivos, a seguir se oferece umha seleom
guiada polos critrios de representatividade no discurso especializado e de contrastividade
com o castelhano.

252.1. Listagem enumerativa


As unidades lingsticas (clusulas ou oraons) som aqui apresentadas, em parataxe,
como elementos de umha lista, sem maior estruturaom. Com este valor, os elementos de
ligaom entre clusulas som a conjunom (copulativa) e e os conetores adverbiais e pre-
posicionais enfim, finalmente, j e por fim. Os correspondentes elementos de ligaom inte-
roracional som, entre os conetores adverbiais e preposicionais, depois, finalmente, seguida-
mente, em primeiro lugar, em segundo lugar ..., em seguida, por um lado ... por outro lado, por fim,
por sua vez, por seu lado, por seu turno; como expressons adjetivais: primeiro, segundo...; como
frases nom finitas: a seguir, continuando, para comear, para terminar.

e682
Nom possuem [os amiloplastos] pigmentos e a sua estrutura extremamente simples.
(Biologia Celular: 441)
Se A estiver contido em B sem se identificar com B, escreve-se A B (ou B A) e di-se que A
um subconjunto prprio de B [...]. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
Os produtos provenientes de peixes inteiros doseiam em geral 60 a 70% de protenas (em mdia
65%) e os resultantes de resduos da indstria conserveira contenhem 50-60% (em mdia 55%).
(ELBC: s.v. farinha)
Este mesmo anatmico [Th. Wharton] descreveu-lhes [s glndulas suprarrenais] umha cavi-
dade, e Valsalva (1666-1723) dixo ter observado um ducto excretor. (ELBC: s.v. glndulas supra-renais)
Os mitocndrios das clulas de msculo som particularmente proeminentes e foi nessas clulas
que os citologistas da segunda metade do sc. XIX inicialmente os detetrom, dando-lhes o nome de
sarcossomas. (ELBC: s.v. mitocndrios)

enfim, finalmente
Os movimentos de sdio e potssio contra gradiente atravs da membrana celular do glbulo
vermelho humano [...] tenhem duas caratersticas importantes: som acoplados entre si e acoplados
sntese-hidrlise de ATP. [...] Finalmente, quando se fragmentam e isolam membranas de glbulos ver-
melhos humanos, o preparado obtido tem umha atividade ATP-sica [...]. (Biologia Celular: 95)
Apesar dos estudos feitos, ignora-se ainda o primum movens da doena [da catarata]. Culpam-se
as irradiaons, como na catarata dos sopradores de vidro, na catarata devida aos raios X, s descargas
eltricas, etc. Culpam-se as intoxicaons, como nos envenenamentos pola naftalina, polo tlio, polo
682
Nas listagens enumerativas compostas por unidades lexicais utilizam-se como nexos as conjunons copula-
tivas e e nem (ex.: Nem populaons arcaicas nem o H. neanderthalensis devem ter contribudo para o genoma
humano moderno. [s.v. homem]). A locuom copulativa e mais nom pertence lngua formal e, portanto, est
ausente do discurso tcnico-cientfico.
402 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

dinitrofenol, polo ergotino, etc. [...] Culpam-se, enfim, vrios estados de carncia e defeitos da nu-
triom. (ELBC: s.v. catarata)
Aumento da concentraom do sangue que se traduz essencialmente por aumento: do nmero
de glbulos vermelhos e brancos por unidade do volume, do teor em hemoglobina da srie rubra, do
valor globular desta srie e, enfim, do peso especfico do sangue total. (ELBC: s.v. hemoconcentrao)

j
Do ponto de vista medicinal tem-se atribudo ao lpulo propriedades sedativas, hipnticas e bac-
tericidas. Tambm se lhe tenhem atribudo propriedades teis no tratamento da caspa e da tinha, na
cicatrizaom de chagas do coiro cabeludo e no crescimento do cabelo. Nom clara a natureza dos
constituintes com aom sedativa, embora se tenha verificado que o metilbutenol tem um efeito nar -
ctico nos ratos. J no que respeita atividade bactericida, h indicaons de que esteja associada aos
derivados ceto-enlicos relacionados com o floroglucinol. (ELBC: s.v. lpulo)

por um lado
Quanto China, h umha certa divergncia de opinions quanto antigidade do uso do al -
godom. Por um lado, alguns citam que num escrito datado de 2200 anos a.C. se trata do algodom e
dos tecidos feitos com a sua fibra; outros autores dim que os Chineses [...]. (ELBC: s.v. algodo)

por outro lado


Para manter o potencial de membrana, o neurnio necessita de repor o gradiente inico trans-
membranar, o que implica a hidrlise de ATP. Assim, estas clulas mantenhem umha funom ade-
quada custa de elevados gastos de energia. Por outro lado, polo facto de nom terem capacidade de
se dividir, os neurnios som clulas preciosas, que, umha vez perdidas, nom podem ser regeneradas.
(Colquio/Cincias, 25: 76)

por sua vez (= cast. a su vez)


Ao atingir as extremidades das ramificaons do axnio, o potencial de aom vai por sua vez
causar a libertaom de neurotransmissor, excitando as clulas com as quais essas extremidades rea-
lizam sinapses. (Colquio/Cincias, 23: 5)

por seu lado, por seu turno


A modelaom de redes de neurnios, por seu lado, passou por umha longa travessia do deserto.
(Colquio/Cincias, 23: 4)
Por seu lado, o mercrio dissolve-se em fsforo branco lquido. (ELBC: s.v. mercrio)

252.2. Listagem aditiva


Como no caso anterior, na listagem aditiva as unidades lingsticas (clusulas ou ora-
ons) som apresentadas, em parataxe, como elementos de umha lista, mas, neste caso, elas
estm vinculadas por nexos mais fortes que no caso da listagem enumerativa, de entre os
quais sobressaem a semelhana de estatuto entre os membros conectados ou o relevo de
um membro conectado relativamente aos outros.
Com estes valores, os elementos de ligaom entre clusulas som as conjunons e e
nem, os conetores adverbiais e preposicionais adicionalmente, ainda, alm disso/disto, (para)
alm de, alis (com o significado de alm disso, de resto, diga-se de passagem), igual-
mente, inclusive/inclusivamente, mesmo, sobretodo, tambm, bem (assim) como / assim como /
tal como, de novo, do mesmo modo, nom s ..., mas/como tambm, pola mesma razom, quer ...
quer, tanto ... como/quanto, e o gerndio.
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 403

Como elementos de ligaom interoracional funcionam os conetores adverbiais e pre-


posicionais adicionalmente, ainda, (para) alm disso/disto, igualmente, tambm, de novo, do
mesmo modo, pola mesma razom, e construons verbais com a forma acresce, com o infini-
tivo e com o imperativo-reflexivo.

ainda
Serm, ainda, referidas algumhas afeons em que a disfunom autonmica poda ser con-
seqncia de doena localizada no SNA perifrico [...]. (Colquio/Cincias, 23: 64)
s protenas bcl-2 tenhem sido ainda atribudas funons de controlo da formaom de ROS e de
inibiom da libertaom de Ca2+ dos reservatrios intracelulares. (Colquio/Cincias, 25: 82)
H ainda a considerar outras classificaons [das bombas] segundo o fim a que se destinam, ou
consoante a natureza do fluido ou a do agente mecnico usado ou ainda segundo o nome do autor
ou da casa construtora. (ELBC: s.v. bomba FS.)
Numha carburaom perfeita, alm desta dosagem correta, torna-se ainda necessrio obter a me-
lhor vaporizaom do carburante e umha boa homogeneidade da mistura para se conseguir umha
combustom completa. (ELBC: s.v. carburador)
As resinas convertveis por catlise som ou do tipo ureia-formaldedo, melamina-formaldedo,
ou ainda polisteres insaturados. (ELBC: s.v. tinta)

igualmente
O estudo [dos compressores axiais ou em hlice] igualmente vetorial e o seu aspeto o das fig.
8 e 9, em que se v ser o compressor constitudo por umha srie de rodas motoras intercaladas com
diretrizes igualmente munidas de palhetas. (ELBC: s.v. compressor)

mesmo
Nas clulas em que ocorre um aumento da expressom do gene bcl-2 observa-se umha maior to-
lerncia ao Ca2+ no mitocndrio, o que sugere que alguns membros desta famlia de protenas podam
formar um canal inico ou umha bomba inica capaz de manter o potencial de membrana do mi-
tocndrio, mesmo quando a concentraom intracelular de Ca 2+ est aumentada. (Colquio/Cincias,
25: 82)
O facto de as caspases serem expressas constitutivamente em todas as clulas, mesmo em clulas
ps-mitticas, como os neurnios, e de a apoptose poder ser induzida rapidamente, sugere que estas
proteases som reguladas com grande eficincia e precisom. (Colquio/Cincias, 25: 83)

nem
O esquema 9 simplificado. Nom inclui sistemas de transporte de molculas neutras, nem som
indicados mecanismos de controlo dos diferentes translocadores [...]. (Biologia Celular: 99)
Assim, nom entram em lise nem libertam o seu contedo para o meio extracelular e nom desen-
cadeiam qualquer reaom inflamatria. (Colquio/Cincias, 25: 77)
Estes catalisadores [as enzimas] nom podem, por isso, desencadear reaons que nom sejam ter-
modinamicamente possveis, nem determinar a direom em que ocorre umha dada reaom qumica.
(ELBC: s.v. enzimas)

bem (assim) como = assim como = tal como = bem assim


Nas zonas da planta onde o crescimento mais intenso, a parede celular desempenha papel pre-
ponderante na regulaom do alongamento celular e, bem assim, na definiom da forma final das c-
lulas. (Biologia Celular: 425)
As ramificaons das hemiceluloses permitem, por sua vez, a ligaom das microfibrilas umhas s
outras, bem como a outros componentes da matriz, designadamente as pectinas. (Biologia Celular:
427)
Os dados que continuamente surgem quanto s relaons estruturais e funcionais, particular-
mente a nvel perifrico, do SNA abrem novas perspetivas de avaliaom clnica e laboratorial, bem
como a abordagem de doenas e disfunons [...]. (Colquio/Cincias, 23: 64)
404 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

tambm na matriz que se encontra o ADN mitocondrial, assim como todos os componentes ne-
cessrios sua replicaom e transcriom, bem como os ribossomas mitocondriais e sistemas impli-
cados na sntese proteica que ocorre nos mitocndrios. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Estas soluons [mordentes] contenhem em regra um sal de um metal trivalente (alumnio,
crmio, ferro), alm de certos outros sais de cobre, nquel, zinco ou antimnio, assim como fosfatos,
silicatos, estanhatos ou arsenatos usados para ajudar a fixaom do mordente, diminuindo-lhe a solu-
bilidade, e ainda cidos ou bases para ajustamento do pH. (ELBC: s.v. mordente)

nom s (= apenas) ..., mas (= como) tambm (= ainda) [= cast. no slo ..., sino tam-
bin]
Portanto, as colisons galcticas podem conduzir nom s ao nascimento de novas estrelas, como
tambm ao nascimento de novos enxames globulares. (< Therefore, gallactic collisions may lead to
the birth not just of new stars but also of new globular clusters. Scientific American, Out. 2003)
de notar que a oxidaom do carbono dos nodos contribui nom s para a manutenom da alta
temperatura da clula de eletrlise, mas tambm para quase metade da energia livre necessria re-
duom da alumina segundo a reaom [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
Contodo, se a presena do metabolito secundrio conferir algumha vantagem seletiva planta,
que lhe permita maior sucesso competitivo num determinado hbitat, entom a forma possuidora da
via modificada poder nom s sobreviver como tornar-se a forma dominante desse hbitat. (ELBC: s.v.
metabolismo)

(para) alm disso/disto


A ceramida pode regular a apoptose por dous mecanismos: [...]. Para alm disso, a ceramida atua
como um ativador das caspases, as proteases executoras da morte celular. (Colquio/Cincias, 25: 83)
Por definiom, enquanto a magnitude cresce em progressom aritmtica, o brilho diminui em
progressom geomtrica; assim, o valor da magnitude diminui quando o brilho aumenta. Alm disto,
convencionou-se que, entre dous astros cuja magnitude difira em umha unidade, um deles 2,512
vezes mais brilhante que o outro. (ELBC: s.v. magnitude [Astronomia])

(para) alm de + construom de infinitivo


O amonaco, para alm de ser utilizado no fabrico de quase todos os adubos que contenhem
azoto, , hoje em dia, ele prprio, usado como adubo azotado, quer seja na forma anidra, quer seja em
soluom aquosa. (ELBC: s.v. amonaco)

(para) alm de + sintagma nominal


Para alm das caspases, existem outras proteases envolvidas na execuom da apoptose, as cal-
panas. (Colquio/Cincias, 25: 84)
Com a anestesia geral procura-se, alm da aboliom da sensibilidade, a perda de conscincia, do
tnus muscular e da atividade reflexa. (ELBC: s.v. anestesia)
Numha carburaom perfeita, alm desta dosagem correta, torna-se ainda necessrio obter a me-
lhor vaporizaom do carburante e umha boa homogeneidade da mistura para se conseguir umha
combustom completa. (ELBC: s.v. carburador)

quer ... quer = tanto ... como/quanto


Tornou-se aparente, depois da descoberta do ciclo celular por Howard e Pelc (1953) que, virtu-
almente, todas as clulas, quer in vivo, quer in vitro, duplicam o seu ADN antes da divisom mittica. (Bi-
ologia Celular: 330)
Quanto s respostas numricas dos predadores, medem-se pola variaom da densidade destes
em relaom das presas e podem ser devidas tanto a fenmenos comportamentais imediatos de
agregaom como a variaons da taxa de crescimento dos predadores [...]. (Ecologia das Populaes e
das Comunidades: 122)
Da a importncia de se pesquisar detalhadamente todo o sistema solar, tanto do ponto de vista
das rbitas (passadas e, principalmente, futuras) quanto da composiom e da evoluom dinmica
dos seus objetos. (Cincia Hoje, 187: 27)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 405

No seu conjunto, os objetivos da iniciativa MOMAR som extremamente ambiciosos e envolvem


quer a instalaom de instrumentos durante perodos de tempo relativamente longos quer desenvolvi-
mento de novos instrumentos e tecnologias. (Colquio/Cincias, 23: 55)
Apesar de apoptose e necrose serem habitualmente consideradas como modos distintos de
morte celular, tanto do ponto de vista morfolgico como conceptual, existe hoje umha crescente
quantidade de dados experimentais que mostra que nom existe umha dicotomia entre os dous tipos
de morte. (Colquio/Cincias, 25: 77)
O amonaco, para alm de ser utilizado no fabrico de quase todos os adubos que contenhem
azoto, , hoje em dia, ele prprio, usado como adubo azotado, quer seja na forma anidra, quer seja em
soluom aquosa. (ELBC: s.v. amonaco)
Esta anlise [dos dados da caixa preta de um aviom sinistrado] deveria incidir tanto sobre a parte
estrutural do aviom como sobre a tcnica de pilotagem e a trajetria voada [melhor: percorrida] nos
momentos anteriores ao acidente. (ELBC: s.v. caixa preta)
Fundada por G. Cantor (1845-1918), [a teoria dos conjuntos] vu a tornar-se da maior impor -
tncia para toda a matemtica, quer enriquecendo e permitindo dar maior desenvolvimento a muitos
captulos j existentes, quer dando origem a novos ramos desta cincia. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
O primeiro passo da biossntese dos esteris a partir do esqualeno consiste na ciclizaom deste
triterpeno, a qual ocorre via esqualeno-2,3-epxido, quer em plantas, quer em animais. (ELBC: s.v. es-
qualeno)
As perdas de gua dam-se quer por evaporaom quer por absorom da cortia e a gua reposta
est usualmente temperatura ambiente. (Patente de invenom PT102138B: 1, 2)

alis alm disso / de resto, diga-se de passagem


Diremos que esses tomos possuem energia cintica de vibraom, o que, alis, poderia ser exemp-
lificado de modos diferentes para a mesma molcula. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 127)
possvel que exista algumha relaom entre a atividade hidrotermal e as esponjas, como alis
acontece (com esponjas diferentes) perto das ilhas Barbados. (Colquio/Cincias, 23: 52)
No seu desenvolvimento ontognico [os aneldeos] passam pola fase larvar trocfora (ou sua de-
rivada), comum alis a outros grupos zoolgicos, com os quais lhes denuncia afinidades (Mizostom-
deos, Sipunculdeos, Equiurdeos, Priapuldeos, Briozorios, Forondeos, Rotferos, Moluscos).
(ELBC: s.v. aneldeos)
O objetivo fundamental era o mximo aproveitamento possvel do poder calorfico do combus-
tvel, demonstrado pola obtenom, j em 1897, de rendimentos da ordem dos 26%, praticamente o
dobro do que na poca se conseguia, quer com mquinas a vapor quer com motores a gs; som, alis,
hoje correntes os aproveitamentos superiores a 40%, que permitem considerar os motores Diesel
como os de funcionamento mais econmico em inmeras aplicaons. (ELBC: s.v. Diesel)
Na realidade, as comunidades sociais de insetos som excecionais na ordem dos himenpteros,
pois apenas se encontram em trs das subdivisons dos aculeatos: Formicoidea (formigas), Apoidea
(abelhas) e Vespoidea (vespas), sucedendo, alis, que h muitas abelhas e vespas nom sociais. (ELBC:
s.v. insectos sociais)
O seu nome [o da garrafa de Leida] deve-se ao facto de o seu fundamento ter sido descoberto,
alis ocasionalmente, polo holands Musschenbrock ou, segundo outros, polo seu discpulo Cun-
nens, em 1746, na cidade de Leida. (ELBC: s.v. Leide, garrafa de)

Gerndio como conetor aditivo entre clusulas


Assinale-se que os ncleos de 235U sofrem cisom com neutrons trmicos (de energia inferior a
0,5 eV), o mesmo acontecendo com os istopos artificiais 233U e 239Pu (plutnio- 239), entre outros,
e que a probabilidade de se darem estas reaons tanto maior quanto menor for a velocidade dos
neutrons incidentes. (ELBC: s.v. ciso nuclear)
Na realidade, as comunidades sociais de insetos som excecionais na ordem dos himenpteros,
pois apenas se encontram em trs das subdivisons dos aculeatos: Formicoidea (formigas), Apoidea
(abelhas) e Vespoidea (vespas), sucedendo, alis, que h muitas abelhas e vespas nom sociais. (ELBC:
s.v. insectos sociais)
Num sentido mais restrito, o qual traduz j um certo sentido comercial, o termo petrleo (ou
crude, ou petrleo bruto) utilizado para umha mistura de hidrocarbonetos que, nas condi-
ons normais de pressom e temperatura, se encontram no estado lquido, sendo o termo gs na-
tural aplicado s misturas de hidrocarbonetos que se encontram no estado gasoso[,] e os termos
betume, asfalto, parafina, etc., aplicado[s] s que se encontram no estado slido. (ELBC: s.v.
petrleo bruto)
406 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

Em todas as ilhas acabadas de referir h vulcanismo ativo, sendo digna de nota a sucessom de
erupons que ali tivrom lugar nas ltimas dcadas [...]. (ELBC: s.v. vulco)

inclusive = inclusivamente = com inclusom de = incluindo683


Estas caratersticas nom som explicveis por processos magmticos, antes sugerindo que
tais mineralizaons (incluindo jazigos famosos como Langmuitor, no Canad, e Kambalda, na Aus-
trlia) podam ter tido origem em processos anlogos aos dos campos hidrotermais submarinos
atuais. (Colquio/Cincias, 23: 52)
O ncleo dorsal motor do Vago est localizado no bolbo, Fig. 1, e envia todas as fibras pr-gan -
glionares para os rgaos intratorcicos e intra-abdominais incluindo o aparelho gastrointestinal, Fig.
2, com a exceom do sigmoide e da porom anorretal. (Colquio/Cincias, 23: 64)

Infinitivo (introduzido pola preposiom de) como conetor aditivo interoracional


As molculas com peso molecular superior a 800 nom atravessam livremente os plasmodesmos.
De realar, no entanto, que certos vrus utilizam os plasmodesmos como via principal de infeom de
novas clulas. (Biologia Celular: 432)
de notar que a oxidaom do carbono dos nodos contribui nom s para a manutenom da alta
temperatura da clula de eletrlise, mas tambm para quase metade da energia livre necessria re -
duom da alumina segundo a reaom [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
Existem listas e classificaons de produtos considerados substncias dopantes, devidamente re-
gulamentados por vrias federaons internacionais e o prprio Comit Olmpico Internacional tem
as suas. De salientar que estas listas som dinmicas, i. , podem ser completadas, a todo o momento,
por produtos novos que vam surgindo, dia a dia, filhos do progresso da cincia e sobretodo da investi-
gaom bioqumica e farmacolgica. (ELBC: s.v. doping)
A gliclise e a oxidaom dos cidos gordos som exemplos de vias catablicas. De notar que
nom existem, provavelmente, vias metablicas exclusivamente catablicas, umha vez que difcil as -
segurar que nengum dos seus metabolitos intermedirios participe em reaons biossintticas. (ELBC:
s.v. metabolismo)
Neste ltimo aspeto de referir que peroxidases, glucanases e quitinases som algumhas das en-
zimas consideradas como protenas de patognese ou PR (de pathogenesis related), cuja presena
no apoplasto se admite ser importante nos mecanismos de defesa. (ELBC: s.v. fluido intercelular)
Igualmente importantes som as funons inversas das funons circulares e das funons hiperb-
licas. Notar, no entanto, que para definir a inversa de f: A ==> B, deve esta funom aplicar biunivoca-
mente A sobre B, o que obriga a certas restrions na definiom das funons circulares inversas e hi -
perblicas inversas. (ELBC: s.v. funo)

Forma verbal acresce [a todo isso] como conetor aditivo interoracional (com o
valor de dever, ainda, ser considerado)
[Cerca de] 75% dos cidos gordos do pescado som insaturados, o que, s por si, muito interes-
sante para a sade; acresce que a natureza dessa gordura insaturada, onde abundam cidos gordos
multipoli-insaturados da srie -3 [mega 3], torna o pescado excecionalmente vantajoso para a
sade arterial e para a prevenom da aterosclerose. (ELBC: s.v. pescado)

Imperativo-reflexivo (presente do conjuntivo) como conetor aditivo interoracional


A estrutura do PSII idntica dos centros de reaom das bactrias fotossintticas. Refira-se, no
entanto, que na fotossntese bacteriana nom h libertaom de oxignio. (Biologia Celular: 437)
Assinale-se que os ncleos de 235U sofrem cisom com neutrons trmicos (de energia inferior a
0,5 eV) [...]. (ELBC: s.v. ciso nuclear)
Sublinhe-se que a alimentaom ovolactovegetariana compatvel com perfeita sade de adultos
e crianas, embora poda comprometer a estatura final destas. (ELBC: s.v. pescado)

683
Conetores de sentido contrrio (restritivo) som exceto, exceom de e com a exceom de: O ncleo dorsal
motor do Vago est localizado no bolbo, Fig. 1, e envia todas as fibras pr-ganglionares para os rgaos intrato -
rcicos e intra-abdominais incluindo o aparelho gastrointestinal, Fig. 2, com a exceom do sigmoide e da por-
om anorretal. (Colquio/Cincias, 23: 64).
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 407

De entre os papagaios, citem-se o j referido papagaio-cinzento ou jaco, Psittacus erithachus, da


frica Tropical Ocidental [...]. (ELBC: s.v. Psitaciformes)
Em territrio portugus, alm dos Aores, pode referir-se o vulcanismo extinto da ilha da Ma-
deira. No continente, as manifestaons vulcnicas som muito remotas (v.g. complexo basltico da re-
giom de Lisboa-Mafra). Diga-se, enfim, que, embora sem vulcanismo ativo, muitos aparelhos vulc-
nicos apresentam fenmenos secundrios como fumarolas [...]. (ELBC: s.v. vulco)

252.3. Listagem focalizadora


Listagem focalizadora o valor da ligaom interoracional, de tipo parattico, que ex-
primem os conetores adverbiais e preposicionais quanto a, a respeito de / com respeito a, em
relaom a, polo/no que di respeito a, polo que tange a, polo que toca a e no tocante a, os quais
som utilizados, enquanto organizadores discursivos, para introduzir informaom adicional
centrando a atenom num determinado assunto.

quanto a
Quanto s respostas numricas dos predadores, medem-se pola variaom da densidade destes
em relaom das presas e podem ser devidas tanto a fenmenos comportamentais imediatos de
agregaom como a variaons da taxa de crescimento dos predadores [...]. (Ecologia das Populaes e
das Comunidades: 122)
Os dados que continuamente surgem quanto s relaons estruturais e funcionais, particular-
mente a nvel perifrico, do SNA abrem novas perspetivas de avaliaom clnica e laboratorial, bem
como a abordagem de doenas e disfunons [...]. (Colquio/Cincias, 23: 64)
Trs modos principais som de notar quanto implantaom [dos dentes], que pode ser: acro-
donte [...]. (ELBC: s.v. dente)

polo/no que di respeito a = polo que tange a = polo que toca a


= no tocante a = no que respeita a
No tocante s espcies brasileiras, os milodontdeos provocam controvrsias. (Cincia Hoje, 161:
24)
Inclui [umha histria clnica], no que di respeito ao aparelho cardiovascular, os sintomas relacio-
nados com a hipotensom basal e a intolerncia ortosttica, tais como tonturas, vertigens, alteraons
visuais [...]. (Colquio/Cincias, 23: 65)
Dous outros tipos de funons som genericamente atribudas a enzimas extracelulares, i , a des-
toxificaom de produtos nocivos chegados ao apoplasto ou a formados e as relaons da planta com o
meio ambiente, nomeadamente no que respeita s reaons a agentes patognicos (relaons
parasita/hospedeiro). (ELBC: s.v. fluido intercelular)

252.4. Confirmaom
Certos elementos de ligaom entre oraons, de carter parattico, servem para intro-
duzir um membro que refora ou reafirma o afirmado no membro anterior. Estes ele-
mentos de ligaom confirmativos som a conjunom e e os conetores adverbiais e preposi-
cionais efetivamente, com efeito, de facto e na verdade (tambm a locuom verbal claro que).

efetivamente
Efetivamente, se certo que a maior parte dos protozorios som organismos livres, elevado n-
mero de entre eles comporta-se como parasitas de outros seres vivos. (ELBC: s.v. protozorio)

com efeito
408 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

Um modelo semelhante a este explica bem as principais caratersticas de muitos dos grandes ja -
zigos minerais formados no fundo dos mares do passado [...]. Com efeito, os jazigos desta famlia
(sulfuretos macios vulcanognicos) caraterizam-se polo seu carter macio, sendo extremamente
raro ( escala mundial) discernirem-se quaisquer restos de chamins, ou at mesmo de produtos de
oxidaom destas. (Colquio/Cincias, 23: 47, 48)
Sobre umha provvel terceira seqncia de sinalizaom celular, baseada no PI(3,5)P 2, pouco se
sabe, embora haja dados experimentais que apoiam a sua existncia. Com efeito, constata-se que a
sntese deste fosfolpido de inositol marcadamente regulada em certas situaons, como seja, p. ex.,
em resposta ao efeito de um stress osmtico. (ELBC: s.v. inositol)

de facto
Apesar de apoptose e necrose serem habitualmente consideradas como modos distintos de
morte celular, tanto do ponto de vista morfolgico como conceptual, existe hoje umha crescente
quantidade de dados experimentais que mostra que nom existe umha dicotomia entre os dous tipos
de morte. De facto, eles representam os extremos de um espetro contnuo de possibilidades [...]. (Co-
lquio/Cincias, 25: 77)

na verdade
O facto de a vorticidade ser umha funom da curvatura das linhas de corrente e da variaom da
velocidade ao longo da normal torna-a umha grandeza de muita importncia para a meteorologia,
por permitir estimar, a partir das cartas meteorolgicas, a divergncia e a convergncia na atmosfera.
Na verdade, dada a relaom entre estas grandezas e as variaons da pressom atmosfrica, a sua esti -
mativa constitui um dos maiores problemas a ter em conta no desenvolvimento de qualquer tcnica
de previsom do tempo. (ELBC: s.v. vorticidade)

claro que
claro que na interaom hospedeiro/patognio a morte celular um acontecimento comum,
quer na resistncia, quer na suscetibilidade, dependendo do ciclo de vida do patognio em causa.
(ELBC: s.v. hipersensibilidade, resposta de)

252.5. Seqncia temporal


A coesom interfrsica que se baseia na ordenaom cronolgica das aons e das situa-
ons descritas pode ter carter parattico ou hipottico. Em parataxe podem articular-se
temporalmente clusulas por meio da conjunom e (que indica posterioridade) e dos co-
netores adverbiais e preposicionais antes (anterioridade); durante, entretanto (simultanei-
dade); depois, entom, em seguida (posterioridade); as oraons som coordenadas por meio
dos conetores adverbiais e preposicionais antes (anterioridade); durante, entretanto ou en-
trement(r)es (simultaneidade); depois, entom, em seguida (posterioridade). Em hipotaxe, as
clusulas som ligadas por meio dos conetores subordinadores antes que/de, at (que),
quando (clusula temporal indica aom anterior da subordinante); assim que, desde que,
logo que, mal (clusula temporal indica aom anterior da subordinante); enquanto684,
quando, medida que, ao mesmo tempo que (aons simultneas685); cada vez que, sempre que,
todas as vezes que (co-ocorrncia habitual das situaons descritas pola subordinada adver-

684
Dentre os geossinnimos enquanto e mentres, ambos existentes na Galiza, selecionamos o primeiro por
coincidir com o luso-brasileiro.
685
Nos textos tcnico-cientficos, para indicar o densenrolar simultneo de duas aons ou de dous processos,
muito freqente o emprego do conetor preposicional ao mesmo tempo que, e nom tanto como na lngua co-
mum o da forma conjuntiva enquanto, a qual, nos textos tcnico-cientficos, surge com mais freqncia com o
valor de contraste antittico.
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 409

bial e pola respetiva subordinante, com independncia da relaom temporal que se estabe-
lea entre elas).

e
medida que as clulas se multiplicam, vam-se aproximando do lmen do cino, aumentando
de volume, o citoplasma carrega-se de numerosas gotas adiposas e o ncleo torna-se vesiculoso e de-
genera. A clula rompe-se e expulsa com o seu produto de secreom (secreom holcrina). (ELBC:
s.v. glndulas sebceas)

depois
Durante o dia h um aumento progressivo da temperatura, depois esta estaciona, a seguir baixa
progressivamente at atingir um nvel mnimo durante a noite ou princpio da manh, e depois volta
a aumentar. (ELBC: s.v. termoperodo)

quando
Quando a queimadura tiver arrefecido, retire as roupas, sapatos, cintos ou joias restritivas da rea
afetada antes que esta comece a inchar. (Enciclopdia Mdica da Famlia: 988)
Quando a ARN-polimerase I e o fator de elongaom atingem a seqncia nucleotdica correspon-
dente ao stio de terminaom, estes libertam-se da cadeia do ADNr originando a terminaom da sn-
tese. (Biologia Celular: 168)

antes que + conjuntivo, antes de + infinitivo


Quando a queimadura tiver arrefecido, retire as roupas, sapatos, cintos ou joias restritivas da rea
afetada antes que esta comece a inchar. (Enciclopdia Mdica da Famlia: 988)
O gs convertido passa a umha recuperaom de calor, arrefecido e sofre umha primeira com -
pressom antes de lhe ser retirado o anidrido carbnico por lavagem com soluom de etanolamina.
(ELBC: s.v. amonaco)

entretanto
Baseado na observaom do emparelhamento obrigatrio das bases constituintes dos nucle-
tidos que componhem o ADN, A-T, G-C, e no dado entretanto j adquirido das respetivas proporons
constantes caratersticas de cada espcie, Francis Crick avanou a hiptese de que o ADN genmico de
cada clula contm em si a capacidade de se autoduplicar. (Biologia Celular: 133)

em seguida = a seguir
O facto de nom terem sido descritos melanossomas livres nos espaos intercelulares parece con-
trariar a hiptese de que os melanossomas som primeiramente expulsos para aqueles espaos e, em
seguida, fagocitados. (Biologia Celular: 309)
Em Portugal um exemplo paradigmtico desta variaom do interesse econmico de determi-
nada substncia mineral a exploraom do volfrmio, que atingiu o seu auge durante a II Guerra
Mundial e praticamente desapareceu em seguida, na seqncia da crise dos mercados mundiais nos
anos 60. (ELBC: s.v. jazigo mineral)
Utilizam-se instalaons contnuas ou descontnuas, mas, em todas elas, o metal separado dos
restantes produtos (dixido de enxofre, cido sufuroso e cido sulfrico) por condensaom em reci-
pientes de madeira, sendo em seguida purificado por lavagem com umha soluom de cido ntrico
seguida de destilaom. (ELBC: s.v. mercrio)
Contodo, a topologia atual deve reconhecer em Riemann o seu fundador e em Cantor o autor
de algumhas das suas definions fundamentais, primeiro sobre a reta, em seguida no espao eucli-
diano a n dimensons. (ELBC: s.v. topologia)
Obtm-se [o xnon] como produto secundrio no processo de destilaom fracionada do ar li-
quefeito, juntamente com o oxignio, o crpton, o acetileno e outros hidrocarbonetos presentes,
sendo em seguida separado por um processo de vaporizaom flash e absorom em gel de slica e
carvom ativado. (ELBC: s.v. xnon)
410 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

Durante o dia h um aumento progressivo da temperatura, depois esta estaciona, a seguir baixa
progressivamente at atingir um nvel mnimo durante a noite ou princpio da manh, e depois volta
a aumentar. (ELBC: s.v. termoperodo)

logo que = assim que (indicativos de posterioridade imediata; = cast. en cuanto, tan
pronto como)
No primeiro [no reservatrio], que se encontra pressom atmosfrica em virtude de comunicar
com o ambiente por um orifcio, existe um flutuador com umha haste superior que fecha umha vl-
vula de entrada de carburante logo que este atinge um certo nvel no seu interior e volta a abrir logo
que este desce. (ELBC: s.v. carburador)
Nos motores Diesel, na fase de admissom apenas se introduz ar nos cilindros, sendo este ar na
fase seguinte comprimido a altas pressons que lhe elevam a temperatura at nveis capazes de in-
flamar espontaneamente o combustvel logo que, posteriormente, este seja introduzido mediante
pulverizaom (injetores). (ELBC: s.v. motor)
Quando num destes ltimos [cristal anistropo biaxial] incide umha onda plana, ela desdobra-se
em geral em duas ondas que se podem determinar pola construom de Huygens logo que se conhea
a superfcie de onda emitida por cada fonte pontual [...]. (ELBC: s.v. refraco)
As sanguessugas parasitas som-no habitualmente de forma temporria, abandonando o hospe-
deiro logo que terminem a sua refeiom. (ELBC: s.v. sanguessugas)
Algumhas zonas hmidas [= cast. humedales] tropicais o Pantanal da Amrica do Sul, por ex-
emplo ficam quase ressequidas durante a estaom seca, mas parecem enormes lagos assim que co-
mea a chover (Grande Enciclopdia Animal: 67)
A infestaom por piolhos provoca comichom intensa e desagradvel. Nom grave mas deve
ser tratada assim que se deteta. (Folheto Piolhos. Farmcia da Famlia distribudo pola portuguesa
Associao Nacional das Farmcias)

mal (= cast. apenas; gal. apenas = s > cast. slo)


Enquanto habitat, a floresta temperada caduciflia [...] tem umha caraterstica muito interes -
sante. As rvores que nela crescem, como carvalhos e faias, produzem folhas destinadas a durar
apenas umha estaom. Em conseqncia, essas folhas som geralmente finas e fceis de comer,
razom por que tantos insetos as devoram mal elas comeam a aparecer na primavera. (Grande En-
ciclopdia Animal: 52)

enquanto
O cido fosfoglicrico usado em diferentes vias: enquanto umha parte utilizada na sntese
do amido e da sacarose, a outra utilizada na regeneraom da ribulose-1,5-bifosfato. ( Biologia Ce-
lular: 440)
Na ordem Adeleida Wenyon os microgametcitos ligam-se precocemente aos macrogamet-
citos, enquanto se d a formaom dos gmetas, fenmeno este designado por sizgia. (ELBC: s.v. ga-
mogonia)

ao mesmo tempo que


Ao mesmo tempo que se efetua o transporte eletrnico, verifica-se um fluxo de protons do es-
troma para o lmen. (Biologia Celular: 439)

medida que
medida que as clulas se multiplicam, vam-se aproximando do lmen do cino, aumentando
de volume, o citoplasma carrega-se de numerosas gotas adiposas e o ncleo torna-se vesiculoso e de -
genera. (ELBC: s.v. glndulas sebceas)
medida que os sedimentos, incluindo os restos orgnicos, se depositrom uns sobre os outros,
ou seja, medida que a subsidncia aumentou, a matria orgnica foi ficando sujeita a pressons e
temperaturas cada vez mais elevadas [...]. (ELBC: s.v. petrleo bruto)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 411

desde que
Desde que o surto foi identificado, h mais de um ms, muitas das vtimas mortais tenhem sido indi-
vduos com antecedentes de doenas infeciosas ou idades avanadas. (Pblico, 15.4.2003: 26)

sempre que
Sempre que existem pontuaons, os plamodesmos ocorrem preferencialmente a nvel destas.
(Biologia Celular: 431)
Este processo ocorre sempre que nas clulas a relaom NADPH/NADP+ elevada, nom sendo, por
isso, necessrio produzir mais nucletidos reduzidos. (Biologia Celular: 439)

252.6. Contraste concessivo


O valor de contraste concessivo entre as clusulas ou entre as oraons o que corres-
ponde a umha expetativa contrariada, a um acontecimento inesperado. A relaom pode
ser de tipo parattico ou hipottico. Com este valor, na relaom parattica, as clusulas
som vinculadas por meio das conjunons mas, porm, a despeito de, ainda assim, mesmo
assim, contodo, no entanto e nom obstante; a nvel interoracional, intervenhem as conjunons
mas e porm e os conetores adverbiais e preposicionais ainda assim, entretanto (valor oposi-
tivo, nom temporal), mesmo assim, apesar de, contodo, no entanto, nom obstante, todavia. Na
relaom hipottica participam os conetores subordinadores ainda que, conquanto (que),
mau grado, mesmo que, se, se bem que, embora e apesar de (que). Dentre as duas formas con-
juntivas sinnimas ainda que e embora, nos textos luso-brasileiros muito mais freqente a
segunda do que a primeira, enquanto no galego espontneo atual, como conjunom con-
cessiva, s se conhece (a)inda que. Contodo, de harmonia com a proposta normativa da
AGAL (1989: 258) e com um uso que j relativamente freqente na redaom de textos for-
mais que hoje se fai na Galiza, aqui propom-se a disponibilizaom no galego tcnico-cien-
tfico, junto com ainda que, tambm da conjunom concessiva embora. O emprego de em-
bora como conjunom adversativa nos textos formais redigidos em galego parece conveni-
ente para evitar cacofonias (ex.: *Ainda que nom o tenhas feito ainda) e para se poder re-
correr construom muito embora, de grande expressividade (ex.: muito embora nom se
tenha registado o fenmeno, ele tem de se produzir).

mas + substantivo/adjetivo/verbo [< cast. pero]


Este modelo rgido, mas til para a interpretaom da atividade proliferativa da cripta intestinal.
(Biologia Celular: 339)
Tycho Brahe foi o primeiro a conhecer os efeitos da refraom atmosfrica, mas supunha-os
apenas sensveis entre o horizonte e a altura de 45, porque os seus instrumentos, cuja precisom nom
ia alm do minuto de arco, lhe nom permitiam avaliar fraons em segundos. (ELBC: s.v. Brahe, Tycho)
Tem sido objeto de muitas controvrsias o facto de as fmeas de umha mesma espcie de aves
parasitas poderem variar individualmente a ornamentaom dos ovos, para cada umha conseguir pa -
rasitar umha de vrias espcies diferentes; mas nom tenhem sido convincentes as diversas explica-
ons que tenhem sido formuladas a este propsito. (ELBC: s.v. parasitismo nidal)
Por vezes, as aves parasitadas reagem presena de ovos estranhos abandonando o ninho ou
construindo um novo plano nidal que enterra os ovos parasitas, mas esta rejeiom estatisticamente
tanto menor quanto mais os ovos parasitas forem semelhantes aos ovos da espcie parasitada. (ELBC:
s.v. parasitismo nidal)
412 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

contodo
As formas de tirosinase T1, T2 e T3 distinguem-se por diferenas na recombinaom das subs -
tncias proteicas que as constituem, pola atividade relativa, pola massa molecular, [...]. Contodo,
todas exercem atividades tirosinsica e dopaoxidsica. (Biologia Celular: 304)
Existem, contodo, algumhas limitaons que som de ponderar quanto ao seu uso para avaliar o
simptico [...]. (Colquio/Cincias, 23: 67)

a pesar de (que)
Apesar de grande, [a mamba-negra] muito gil, deslizando com facilidade polos arbustos e r -
vores. (Grande Enciclopdia Animal: 392)
Apesar de apoptose e necrose serem habitualmente consideradas como modos distintos de
morte celular, tanto do ponto de vista morfolgico como conceptual, existe hoje umha crescente
quantidade de dados experimentais que mostra que nom existe umha dicotomia entre os dous tipos
de morte. (Colquio/Cincias, 25: 77)
Por exemplo, os cristais do gs raro rgon som considerados como moleculares, apesar de os ns
da rede serem tomos, unidos por foras de London. (Colquio/Cincias, 25: 27)
Apesar da enorme diversidade estrutural que carateriza as muitas centenas de milhar de metabo-
litos secundrios que ocorrem na natureza, eles som sintetizados a partir de um nmero muito redu-
zido de precursores [...]. (ELBC: s.v. metabolismo)

a despeito de
Na fase II, inicialmente a reduom do retorno venoso e do volume sistlico leva diminuiom do
dbito cardaco a despeito da taquicardia causada pola retirada do efeito vagal no ndulo sinusal.
(Colquio/Cincias, 23: 67)
A concentraom plasmtica de noradrenalina, a despeito das inmeras crticas de que foi e
alvo, constitui o mais duradoiro e fivel ndice da atividade simptica. (Colquio/Cincias, 23: 67)

nom obstante
Nom obstante a sua diversificaom em trs tipos distintos, quanto morfologia geral, os Des-
dentados apresentam, entre outras, as seguintes caratersticas fundamentais comuns: dentadura se-
cundariamente homodonte, [...]. (ELBC: s.v. Desdentados)
locomotiva. Veculo de traom ferroviria destinado a rebocar as composions dos comboios.
Quanto origem da fora motriz que utiliza, distinguem-se: a) Locomotiva a vapor, hoje cada em de-
suso por motivos econmicos, nom obstante os apreciveis progressos tcnicos incorporados e a ex-
pressiva dimensom mtica atingida na primeira metade do sc. XX. (ELBC: s.v. locomotiva)
se
Efetivamente, se certo que a maior parte dos protozorios som organismos livres, elevado n-
mero de entre eles comporta-se como parasitas de outros seres vivos. (ELBC: s.v. protozorio)
Todas as espcies [de sanguessugas] se alimentam de matria animal, mas, se a maioria exclusi-
vamente sangvora, existem outras que tenhem hbitos predadores, alimentando-se de presas vari-
adas (minhocas, pequenos moluscos, larvas de insetos, etc.), que ingerem vivas e muitas vezes na to-
talidade. (ELBC: s.v. sanguessugas)

se bem que (+ conjuntivo)


As reaons intermedirias entre a dopaquinona e a melanina podem ocorrer na ausncia da tiro-
sinase, se bem que tais reaons aumentem significativamente de intensidade na presena da enzima.
(Biologia Celular: 304)
Se bem que em literatura botnica ou silvcola o termo cipreste seja usado neste sentido genrico,
nom podemos deixar de chamar a atenom para o facto de o vulgo o aplicar com freqncia no sen -
tido restrito do cipreste comum. (ELBC: s.v. cipreste)
[...] mas encontram-se tambm, se bem que excecionalmente, os estados de oxidaom 1, 0, +1
e +4. (ELBC: s.v. cobalto)
Se bem que instrumentos elementares podam ser preparados e utilizados por chimpanzs, as in-
dstrias som essencialmente humanas. (ELBC: s.v. homem)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 413

conquanto (que) (+ conjuntivo) ainda que


Nom existem provas de que [Paracelso] se tivesse doutorado na famosa Universidade de Fer-
rara, conquanto se ufanasse desse ttulo, ao qual ajuntara o de doutor nas duas medicinas, que-
rendo, decerto, acentuar que, alm de mdico, era tambm cirurgiao qualificado. (Deuses e Demnios
da Medicina: 105, 106)
Se tivermos umha espira supercondutora percorrida por umha corrente eltrica I 0, esta manter
indefinidamente o seu valor, conquanto o fio permanea no estado supercondutor (T < Tc ). (Col-
quio/Cincias, 10: 21)
Nas fibras do coto proximal do nervo seccionado gera-se intensa despolarizaom que envia forte
afluxo doloroso ao sistema nervoso central com o aparecimento brusco de dores insuportveis, con-
quanto transitrias, referidas ao membro ausente. (Colquio/Cincias, 16: 57)
No estado atual da tcnica, j polo fator pessoal inerente ao operador, j pola inevitvel, con-
quanto que mnima, incerteza da geometria da mquina, impossvel garantir umha dimensom teori-
camente exata. (ELBC: s.v. folga)

mesmo que (+ conjuntivo)


A entrada de ar ventral assegura bom escoamento a ngulos de ataque e derrapagem elevados,
mas proporciona a sucom de objetos estranhos, mesmo que o trem de aterragem do nariz esteja
atrs da entrada de ar (fig. 1) [...]. (ELBC: s.v. entrada de ar)
Pode definir-se organismo autotrfico como aquele que utiliza dixido de carbono (CO 2) ou
monxido de carbono (CO) como nica fonte de carbono para o crescimento, mesmo que seja in-
capaz de sintetizar a partir dessa fonte de carbono determinadas vitaminas ou cofatores que som reci -
clados no metabolismo. (ELBC: s.v. via do acetil-CoA)

ainda que (+ conjuntivo) = embora (+ conjuntivo)


A ligeira diferena de concentraons de cloro entre os meios intra e extracelular compensada
polo potencial de membrana (o citoplasma 10 mV mais negativo do que o meio extracelular), de
modo que, ainda que o iom cloro poda atravessar a membrana, nom h um fluxo lquido aprecivel.
(Biologia Celular: 95)
Ainda que a histria dos Primatas seja em parte obscura, dispomos de muita informaom. (ELBC:
s.v. homem)
E, ainda que seja raro, tambm ser possvel o contgio [da sfilis] por intermdio de objetos infe-
tados (copos e outros utenslios domsticos, bocais de instrumentos de msica, etc.). (ELBC: s.v. sfilis)
Sifiloma umha das designaons, ainda que pouco correta, da primeira manifestaom objetiva da
sfilis, a qual surgir no local do contgio decorrido um tempo de incubaom mdio de 3 semanas
aps o contacto sexual contagiante. (ELBC: s.v. sifiloma)

O orangotango um habitante das rvores, alimentando-se, dormindo e reproduzindo-se nas


copas da floresta, embora os machos por vezes desam ao solo. (Grande Enciclopdia Animal: 136)
Foi em 1947 que o American College of Surgeons recomendou a utilizaom de dous tipos de
ao inoxidvel para implantaom, embora a utilizaom tenha comeado antes. (Colquio/Cincias,
23: 35)
From encontrados c. 2 neutrons por cada fissom, embora este nmero se mantivesse secreto
durante a II Guerra Mundial. (ELBC: s.v. bomba atmica)
Embora estas componentes sejam pequenas ao longo de um paralelo em relaom circulaom
zonal, quando tomadas em cada ponto, transportam quantidades de energia, humidade e momento
angular significativas. (ELBC: s.v. circulao geral na atmosfera)
Superordem [Hemipteroides] de Insetos, em regra paurometablicos (desenvolvimento ps-
embrionrio gradual, por meio de mudas), freqentes em todo o mundo, embora mais abundantes
nas regions quentes. (ELBC: s.v. Hemipterides)
A presena de ADN confere aos mitocndrios umha semiautonomia gentica, embora a infor-
maom contida no seu genoma seja relativamente pequena. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Sublinhe-se que a alimentaom ovolactovegetariana compatvel com perfeita sade de adultos
e crianas, embora poda comprometer a estatura final destas. (ELBC: s.v. pescado)
Em territrio portugus, alm dos Aores, pode referir-se o vulcanismo extinto da ilha da Ma-
deira. No continente, as manifestaons vulcnicas som muito remotas (v.g. complexo basltico da re-
giom de Lisboa-Mafra). Diga-se, enfim, que, embora sem vulcanismo ativo, muitos aparelhos vulc-
nicos apresentam fenmenos secundrios como fumarolas [...]. (ELBC: s.v. vulco)
414 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

Estas espcies, designadas por clatratos, embora tenham umha composiom qumica bem defi-
nida, nom se podem considerar verdadeiros compostos, na medida em que som asseguradas por
foras de Van der Waals, muito mais fracas que as ligaons qumicas vulgares. (ELBC: s.v. xnon)
porm
Segundo alguns autores, o movimento dos complexos celulose-sintetase deve-se fluidez da
membrana, tendo os microtbulos um papel orientador desse movimento. Outros, porm, propo-
nhem a ligaom dos complexos enzimticos aos microtbulos corticais por meio de ligaons inicas.
(Biologa Celular: 428, 430)
[O leirom-dos-pomares ] Principalmente noturno, porm ativo depois do amanhecer. (Guia
Fapas dos Mamferos: 277)
O osso foi apurado biolgica e mecanicamente por um processo que dura h milhons de anos,
enquanto os materiais feitos polo home tenhem marcas de alguns milhares de anos, se conside-
rarmos que a idade do bronze (cerca de 3000 a.C.) o primeiro indcio da nossa capacidade de pro-
duzir materiais novos, ou seja, diferentes dos que a natureza coloca nossa disposiom, como o
barro, a madeira, o cobre e o ouro. Porm, s com a revoluom industrial, contempornea de outras
grandes revoluons que marcrom o nosso destino coletivo, como a revoluom americana [por: esta-
do-unidense] (1773-1776) e a revoluom francesa (1789), se d corpo produom massiva de arte-
fatos em ferro para fins nom blicos [...]. (Colquio/Cincias, 23: 34)
Os recetores pr-ganglionares colinrgicos som, tal como no SNS, nicotnicos. Os ps-ganglio-
nares, porm, som muscarnicos. (Colquio/Cincias, 23: 64)
A possibilidade de cultivar tecidos em meios artificiais [...] deu ao bilogo a ideia de se ter desco -
berto um mtodo que lhe permitiria resolver todos os grandes problemas relativos atividade celular.
Infelizmente, porm, e por vrias razons, tal nom sucedeu. (ELBC: s.v. biologia)
Um catalisador nom modifica a posiom final do equilbrio qumico de umha reaom reversvel
[...]. Pode, porm, ajudar a estabelecer esse equilbrio mais rapidamente. (ELBC: s.v. catlise)

no entanto
O mercado tambm influi, de duas maneiras, sobre a diversidade. Por um lado, impom umha pa-
dronizaom dos produtos vendidos (diversas farinhas, tapioca e outros) mais rgida que no caso do
autoconsumo, levando os agricultores a descartarem variedades que nom correspondem demanda.
No entanto, em funom da diversidade dos produtos comercializados (farinha de gua, farinha seca,
tapioca, goma, tucupi, macaxeira), o mercado tambm contribui para manter a diversidade num
certo patamar. (Cincia Hoje, 187: 32)
O amonaco anidro apresenta, em relaom aos outros adubos azotados, a vantagem de ter mais
elevada percentagem de N c. 82% e um mais baixo preo de custo de fabrico. No entanto, o
facto de se apresentar, nas condions normais de pressom e temperatura, na forma gasosa obriga a
que tenha de ser liquefeito sob pressom e acondicionado em recipientes capazes de suportar elevadas
pressons. (ELBC: s.v. amonaco)
Se A estiver contido em B sem se identificar com B, escreve-se A B (ou B A) e di-se que A
um subconjunto prprio de B (observe-se, no entanto, que tambm se usa a notaom A B com o sig-
nificado que aqui damos a A B). (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
A configuraom molecular do fsforo vermelho nom bem conhecida, pensando-se no entanto
que seja constitudo por vrias modificaons cristalinas polimricas e material amorfo. (ELBC: s.v. fs-
foro)
Igualmente importantes som as funons inversas das funons circulares e das funons hiperb-
licas. Notar, no entanto, que para definir a inversa de f: A ==> B, deve esta funom aplicar biunivoca-
mente A sobre B, o que obriga a certas restrions na definiom das funons circulares inversas e hi-
perblicas inversas. (ELBC: s.v. funo)
A mobilidade do mercrio nos solos, assim como a sua toxicidade para as plantas, depende da
forma em que se encontra. De facto, as formas orgnicas som simultaneamente mais mveis e txicas
do que as inorgnicas. No entanto, o mercrio considerado como um elemento relativamente est-
tico no solo, com umha mobilidade situada, em mdia, entre a do chumbo (mais imvel) e a do
zinco. (ELBC: s.v. mercrio)

entretanto
Todo isto tem a desvantagem, em relaom plasticina, de nom se poderem obter as peas iso -
ladas (os tomos) com os tamanhos relativos que convm dar-lhes. Existem, entretanto, no mer-
cado, caixas com coleons de peas soltas, de formas, cores e tamanhos apropriados [...]. (Cadernos de
Iniciao Cientfica: 85)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 415

todavia
Como precursores do ADN usados em autorradiografia para o estudo da proliferaom celular, Le-
blond e o seu grupo tentrom primeiro, nos anos quarenta, o fosfato-P 32 que captado polo ADN no
decurso da sua sntese. Todavia, o mtodo nom especfico, porque outras substncias podem incor-
porar aquele composto. (Biologia Celular: 332)
O canal K-ATP bloqueado por concentraons de ATP da ordem dos mM (Fig.16), ou seja, da
ordem de grandeza das concentraons que se pensa existirem no citossol. Este bloqueio nom parece
ser devido fosforilaom do canal, pois derivados do ATP incapazes de servirem como substratos de
fosforilaom continuam, todavia, a bloque-lo. (Colquio/Cincias, 15: 27)
At h poucos anos esta possibilidade seria liminarmente afastada, e todos os contactos serpenti-
nito/sedimento interpretados como devidos a atividade tectnica. Todavia, curioso que nom te-
nham sido descobertos depsitos como os do campo Rainbow, fisicamente semelhantes aos encai-
xados em basaltos, nos ofilitos mais bem preservados, de idade Mesozoica ou Terciria.
(Colquio/Cincias, 23: 52)
Dissolve-se [o ouro], com algumha dificuldade, numha mistura de cidos ntrico e clordrico
(gua rgia), formando cido clorourico, HAuCl 4, e tambm em cido selnico, reaom que, to-
davia, nom tem interesse prtico. (ELBC: s.v. ouro)
O hlio lquido de obtenom dispendiosa, mas em certas aplicaons a sua utilizaom compen -
saria. As experincias cedo mostrrom, todavia, que, se um metal supercondutor, levado a umha tem-
peratura inferior a Tc, for sujeito a um campo magntico superior a certo limite, o estado de super -
condutividade desaparece, pasando o metal ao estado normal. (ELBC: s.v. supercondutividade)

252.7. Contraste antittico


Trata-se de umha oposiom entre as situaons descritas por cada um dos membros re-
lacionados (por parataxe ou por hipotaxe). Quando a relaom de contraste antittico de
tipo parattico, as clusulas aparecem vinculadas pola conjunom mas ou polos conetores
adverbiais e preposicionais antes, contrariamente a, diferentemente de, polo contrrio, por opo-
siom; o vnculo entre as oraons estabelecido polos conetores adverbiais e preposicio-
nais ao contrrio, ao invs, contrariamente, j, ora (bem), agora, em vez de, polo contrrio, por
oposiom. Numha relaom de hipotaxe, o contraste antittico exprimido polos conetores
subordinadores enquanto (que) e ao passo que.

antes (< cast. ms bien; al. eher)


Na realidade, estes projetos som antes organizaons de tipo administrativo e financeiro do que
projetos de investigaom na sua aceom habitual. (A Quimera do Xenoma Humano: 5)
Segundo a definiom do Bureau of Mines dos EUA, o termo bauxite designa um agregado de mi-
nerais aluminosos, mais ou menos impuros, onde o alumnio existe principalmente sob a forma de
xidos hidratados. Deste modo, nom se trata propriamente de umha espcie mineral, mas, antes, de
umha mistura, onde entram diversos xidos hidratados de alumnio (gibbsite, disporo, alfano,
etc.). (ELBC: s.v. bauxite)
Anteriormente adoom desta perspetiva pensava-se que o tempo medido polos seres vivos era
equivalente ao tempo medido por umha ampulheta. Sabe-se hoje que os ritmos circadianos que fun-
cionam em condions constantes em relaom a certos fatores externos como a luz ou a temperatura
som antes comparveis a um oscilador como, p. ex., um pndulo. (ELBC: s.v. circadianos, ritmos)

nom/nunca/sem + verbo ..., mas (sim/antes) / e sim + sintagma nominal ou prepo-


sicional [< cast. no/nunca + verbo ..., sino + sintagma nominal ou preposicional]
Como nom a Terra que se afasta mas sim o corpo, podemos simplificar [...]. (Cadernos de
Iniciao Cientfica: 124)
Esta afirmaom nom pretende fazer-nos sentir que estamos condenados a ser vtimas das nossas
aons, mas antes mostrar que um maior conhecimento do sistema do oceano e dos seus habitantes
416 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

pode incitar-nos a trabalhar para que o nosso planeta seja de novo saudvel. (Grande Enciclopdia do
Oceano: 8)
E o prprio Einstein escreve em 1930, Nom considero que o principal significado da teoria da
relatividade geral seja a previsom de alguns pequenssimos efeitos observveis, mas antes a simplici-
dade dos seus fundamentos e a sua consistncia. (Colquio/Cincias, 16: 15)
Existem razons para crer que, em grande parte dos casos, a informaom processada polos neur-
nios nom se encontra codificada diretamente nos potenciais de aom individuais, mas sim na sua
freqncia instantnea de ocorrncia. (Colquio/Cincias, 23: 6)
E possvel que descontinuidade ssmica de Mohorovii, nos oceanos, corresponda nom
umha passagem de rochas baslticas a rochas ultramficas, mas sim umha frente de serpentinizaom
no interior destas ltimas. (Colquio/Cincias, 23: 44)
As clulas onde tem origem o fluxo pr-sinptico para os gnglios perifricos projetam-se nos
neurnios das colunas intermdio-laterais da medula, sem morfologicamente constiturem um feixe,
mas antes mltiplos ncleos celulares, Fig. 2. (Colquio/Cincias, 23: 62)
Nas modernas tcnicas anestsicas procura-se conseguir o grau adequado de anestesia, nom
com um nico anestsico, mas com o emprego de combinaons de vrios anestsicos e ainda pola
utilizaom de outros frmacos adjuvantes. (ELBC: s.v. anestsicos)
O Estado [brasileiro do Cear] nom possui propriamente rios, mas sim torrentes, que podem ser
denominadas ravinas ou rios temporrios, ficando reduzidas, na poca das secas, a poos isolados,
quando nom desaparecem por completo. (ELBC: s.v. Cear)
interessante constatar que, tal como observado nas junons celulares do tipo gap junction [=
junom de hiato], os poros dos plasmodesmos nom som meros orifcios, mas antes estruturas com-
plexas que possuem a propriedade de regular a abertura do poro. (ELBC: s.v. junes celulares)
Dizer que um produto secundrio nom tem significado biolgico apenas por nom ter umha
funom metablica bvia na planta que o sintetiza umha opiniom, polo menos, pouco imaginativa.
A funom do produto secundrio pode mesmo nom estar associada bioqumica da planta que o
produz, mas antes bioqumica de outros organismos que ocupam, ou ocuprom, o mesmo hbitat.
(ELBC: s.v. metabolismo)
[...] na calcite, terceiro termo da escala de Mohs, a dureza nas faces {0001} nom igual a 3, mas
sim igual a 2. (ELBC: s.v. Mohs, escala de)
Nos objetos de arte e de luxo nom se utiliza ouro puro por ser excessivamente macio e sim
umha liga com cobalto, nquel e prata. (ELBC: s.v. ouro)
Da a produom generalizada de gasolina sem chumbo nom tanto para reduzir, original-
mente, a poluiom polo chumbo, mas antes para permitir o funcionamento dos escapes catalticos.
(ELBC: s.v. poluio pelos escapes do motor a gasolina)
O xito da epopeia portuguesa exigiu se congregassem todas as potencialidades da Naom e por
isso nom temos, at ao sc. XVIII, umha investigaom desinteressada, mas antes um imenso esforo ci-
entfico de conjunto ao servio daquela causa. (ELBC: s.v. Portugal. Cincias exactas e naturais)
Assim, a nossa posiom na histria das cincias, do sc. XV ao sc. XVIII, nom se carateriza polo
aparecimento de grandes figuras isoladas, mas sim por termos criado ou recriado os mtodos para a
investigaom cientfica, alargando a sua amplitude, e fornecendo importantes dados e resultados, e,
acima de todo, pola sua contribuiom global para a nossa obra coletiva: a criaom de um Mundo
Novo. (ELBC: s.v. Portugal. Cincias exactas e naturais)
Hopkins propujo a existncia, em certos alimentos, de um ou mais fatores acessrios essenciais
nutriom animal, os quais, ao contrrio dos macronutrientes principais, nom som usados na pro-
duom de energia metablica, mas no desempenho de funons especializadas no organismo. (ELBC:
s.v. vitaminas)

nom/nunca/frmula restritiva + verbo ..., (mas) antes / mas(, polo contrrio,) +


verbo [< cast. no/nunca + verbo..., sino que + verbo]686
686
Como pode deduzir-se a partir destas ltimas epgrafes, em galego o emprego de senom mais reduzido do
que o de sino em castelhano. Na lngua moderna, senom utiliza-se unicamente para as seguintes duas funons:
1. Como preposiom, antes de grupos nominais, pronomes ou frases infinitivas e em contexto negativo ou in -
terrogativo, para indicar exceom, restriom (= exceto, salvo): Nom se altera [o cdmio] com a gua senom ao
rubro. (ELBC: s.v. cdmio), Umha das classes [de protozorios], a classe dos Esporozorios, nom compreen-
de mesmo senom organismos parasitas. (ELBC: s.v. protozorio); 2. Como conjunom adversativa, como sin-
nimo de se nom, no sentido de contrariamente, de outro modo: Toma os medicamentos, senom [= se nom] po-
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 417

Com efeito, o conjunto vocabular do portugus nunca se mantivo estacionrio, antes evo-
luiu constantemente num ritmo ora mais, ora menos acelerado, evoluom que nom chegou ainda ao
seu termo e que representa o esforo comum de homes procedentes de ambientes geogrficos e so-
ciais muito diversos. (Estudos de Lingustica Histrica Galego-Portuguesa: 9)
Esclarecido o jogo retrico, a mxima j nom discorda da opiniom corrente, mas antes a corro-
bora. (Sobre Literatura: 71)
[...] salvo que Wilkins nom queria combinar letras privadas de significado para conferir um nome
a cada indivduo, mas antes queria combinar os que ele e outros denominavam por carateres reais
[...]. (Sobre Literatura: 120)
Estas caratersticas nom som explicveis por processos magmticos, antes sugerindo que tais mi-
neralizaons (incluindo jazigos famosos como Langmuitor, no Canad, e Kambalda, na Austrlia)
podam ter tido origem em processos anlogos aos dos campos hidrotermais submarinos atuais. (Co-
lquio/Cincias, 23: 52)
A freqncia cardaca e a pressom arterial em repouso nom som rigorosamente constantes, nem
variam de modo aleatrio, mas, polo contrrio, exteriorizam periodicidades com freqncias razoa-
velmente constantes. (Colquio/Cincias, 23: 68)
Contrariamente aos outros fatores de transcriom, o NF-kB nom est, normalmente, presente
no ncleo, mas encontra-se no citoplasma em associaom com protenas inibidoras designadas por
IkB. (Colquio/Cincias, 25: 81)
No entanto, o sentimento nacionalista [na Estnia] tal como nos outros pases blticos
nunca se apagou (recorde-se a destituiom do governo estnio, em 1950, acusado de desvio nacio-
nalista), antes se foi reforando, nomeadamente polas manifestaons de repdio polo pacto germa-
no-sovitico de nom-agressom, cujas clusulas secretas colocrom a Estnia na rbita sovitica.
(ELBC: s.v. Estnia)
Embora o Home use medicamentos desde tempos muito recuados, como cincia a Farmcia
recente [...] e ocupa umha posiom interdisciplinar, sendo, por vezes, difcil delimit-la em relaom s
cincias mdicas que lhe som mais afins, tais como a Fisiologia, a Bioqumica, etc., tanto mais que
nom tem umha metdica experimental prpria, antes adotando os mtodos prprios de outras disci-
plinas. (ELBC: s.v. farmacologia)
crvel que os neandertais nom derivem de populaons previamente estabelecidas na Europa,
antes descendam de outra vaga de imigrantes africanos. (ELBC: s.v. homem)
A prega da virilha nom retilnea, antes tem a forma de um S itlico cujo comprimento em linha
reta c. 10 a 12 cm no home, e de 11 a 13 cm na mulher. (ELBC: s.v. virilha)
Em Anatomia Comparada o vmer um osso lanado no espao que est compreendido entre
o pr-maxilar e a regiom esfenoidal, suportando o mesetmoide; raramente fai parte do palato secun-
drio, antes se coloca, geralmente, num plano mais dorsal [...]. (ELBC: s.v. vmer)

ora (bem)
O hidrxido de alumnio separado da soluom por decantaom e filtraom, lavado e calcinado
seguidamente a temperaturas entre 1200 C e 1350 C, obtendo-se finalmente alumina, Al 2O3, com
elevada pureza. [...] Ora, o alumnio pertence ao grupo dos metais reativos, em que h que utilizar tc-
nicas de extraom especiais, sendo umha delas a eletrlise em meio nom aquoso, i. , utilizando como
eletrlito um banho de sais fundidos a elevadas temperaturas (eletrlise gnea). (ELBC: s.v. Alumnio)

enquanto (que)
Enquanto algumhas das clulas definitivas mantenhem a sua parede celular primria [...], outras
h que desenvolvem parede celular secundria [...]. (Biologia Celular: 425)
Enquanto que as populaons das Ilhas Canrias estm bem estabelecidas, nom se sabe se o
mesmo se passa com as restantes populaons do continente europeu. (Guia Fapas dos Mamferos: 25)
Simultaneamente, e em contraste com os normais, a resposta cronotrpica est ausente, en-
quanto nos normais desce devido ao efeito do barorrecetor. (Colquio/Cincias, 23: 68)
A supressom da apoptose um dos mecanismos polos quais surge a proliferaom celular nom
controlada, caraterstica das neoplasias, enquanto a ativaom da apoptose est envolvida na etiopato-
genia das doenas neurodegenerativas [...]. (Colquio/Cincias, 25: 77)

ders piorar..
418 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

As mutaons de bcl-2, que inibem a capacidade de se ligar a bax, diminuem a capacidade de pre-
venir a apoptose, enquanto bax promove a apoptose a nom ser que seja neutralizado pola ligaom a
bcl-2 ou bcl-XL. (Colquio/Cincias, 25: 78)
As soluons de cido ciandrico conservam-se mal em contacto com a luz; vestgios de bases ou
de cianeto de potssio aceleram a decomposiom, enquanto os cidos a retardam. (ELBC: s.v. cido cia-
ndrico)
O seu princpio de funcionamento [o do auscultador] idntico ao dos altifalantes, mas en-
quanto estes necessitam de grandes potncias eltricas para o seu funcionamento e irradiam ondas
sonoras intensas para o meio ambiente, os auscultadores telefnicos consomem pequenas potncias
eltricas e s se destinam pessoa que os estiver a utilizar. (ELBC: s.v. auscultador)
Estas duas fraons tenhem aons diferentes: enquanto o LDL-colesterol o responsvel pola
agressom arterial, o HDL-colesterol tem um papel protetor por remover os depsitos de colesterol da
parede arterial. (ELBC: s.v. colesterolmia)
Enquanto Ptolomeu imaginou um sistema geocntrico, em que o Sol e os restantes corpos ce-
lestes orbitavam volta da Terra, Coprnico colocou o Sol no centro do sistema, com a Terra e os
outros planetas a descreverem rbitas circulares. (ELBC: s.v. Coprnico, Nicolau)
Utilizam-se tambm prefixos ou sufixos de letras minsculas para indicar certas caratersticas: o
prefixo c designa os espetros de riscas muito finas (supergigantes), enquanto g indica o das gigantes
[...]. (ELBC: s.v. Harvard, classificao de)
A derivaom dos chimpanzs situa-se entre 6,3 e 7,7 Ma, enquanto o antepassado comum com
os gorilas ter vivido entre 8 e 10 Ma, com a separaom h, polo menos, 8 Ma. (ELBC: s.v. homem)
Assim, enquanto que os taninos condensados ocorrem quase universalmente nos fentos e nas
gimnosprmicas e som de distribuiom generalizada, nas angiosprmicas (especialmente rvores e
arbustos) os taninos hidrolisveis estm limitados s plantas dicotiledneas. (ELBC: s.v. taninos)

ao passo que
A conservaom ex situ responde, em parte, s necessidades de manter umha ampla base gentica
para fins de melhoramento, mas limita a perceom da planta na sua dimensom biolgica singular, ao
passo que os recursos domesticados ou cultivados resultam, em essncia, de interaons entre as cara -
tersticas biolgicas das espcies, as condions ecolgicas [...]. (Cincia Hoje, 187: 28)
A citocromo-oxidase e a succinato-desidrogenase, p. ex., som enzimas marcadoras da membrana
interna do mitocndrio, ao passo que a fumarato-hidratase e a citrato-sintase som enzimas marca-
doras da matriz mitocondrial. (ELBC: s.v. enzima)

de outro modo = caso contrrio


Se a membrana for impermevel a anions, o movimento de cations ter de ser neutro, ou seja,
por troca catiom/catiom, pois, de outro modo, haveria umha acumulaom de cargas no interior da
clula que determinaria umha variaom contnua (e dramtica [anglicismo por espectacular]) do po-
tencial de membrana. (Biologia Celular: 99)
Por isso os balons habitualmente usados nos laboratrios s permitem efetuar separaons de l-
quidos cujos pontos de ebuliom sejam apreciavelmente afastados (20 C ou mais). Caso contrrio,
h que recorrer a dispositivos mais complicados, nomeadamente utilizaom de colunas de pratos.
(ELBC: s.v. destilao)

j
No xilema, tecido responsvel polo transporte de gua e de ions da raz para o resto da planta, as
clulas som tubulares e possuem parede celular secundria espessa e lenhificada. J as clulas da epi-
derme possuem apenas parede celular primria, embora espessa. (Biologia Celular: 430)
As ligas de alumnio com silcio e com magnsio formam pelculas protetoras de xidos, que lhes
conferem excelente resistncia corrosom, nomeadamente em ambientes salinos (gua do mar, p.
ex.). J outras ligas de alumnio, particularmente as que contenhem cobre, som muito suscetveis
corrosom em meios hmidos, polo que podem, se necessrio, ser isoladas do contacto direto com o
meio corrosivo [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
Nom de recear que poda ocorrer toxicidade de enxofre devido a altas concentraons de iom
sulfato no solo. J a poluiom do ar com dixido de enxofre pode danificar as plantas; o contacto di-
reto com o gs causa necroses foliares, que podem levar perda de toda a folhagem. (ELBC: s.v. en-
xofre)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 419

Se a um aumento da intensidade do campo corresponde um aumento do comprimento, di-se


que a magnetoestricom positiva, como acontece com umha barra de ferro ou de permalloy; j se
di que a magnetoestricom negativa quando a um aumento da intensidade do campo corres -
ponde umha diminuiom do comprimento da barra, como acontece com o nquel. (ELBC: s.v. mag-
netoestrico)

polo contrrio (*por contra castelhanismo)


Polo contrrio, s farinhas mais usadas, a peneiraom, ao retirar quantidades maiores ou me-
nores de farelo e todo o grmen de trigo, retira tambm porons apreciveis de todos os nutrimentos
referidos. (ELBC: s.v. trigo)
Se o sistema fornece calor ao termstato, parte do slido funde e a parte fundida pode medir a
quantidade de calor fornecida polo sistema ao termstato; se, polo contrrio, o sistema recebe calor
do termstato, parte do lquido congela. (ELBC: s.v. termstato)

contrariamente a / ao contrrio de / diferentemente de (*a diferena de / *com dife-


rena a som castelhanismos)
Ao contrrio do que acontece com os polissacardeos da matriz, a biossntese da celulose nom
ocorre a nvel do complexo de Golgi. (Biologia Celular: 428)
Os neurnios pr-ganglionares parassimpticos som colinrgicos mas, ao contrrio do SNS, os
neurnios ps-ganglionares mantenhem-se colinrgicos. (Colquio/Cincias, 23: 62)
Contrariamente aos outros fatores de transcriom, o NF-kB nom est, normalmente, presente
no ncleo, mas encontra-se no citoplasma em associaom com protenas inibidoras designadas por
IkB. (Colquio/Cincias, 25: 81)
Theodor Nelson, o cientista que estivo na origem da ideia de hipertexto, definiu-no como sendo
um texto ligado em muitas direons, diferentemente do que acontece com os textos que from cons-
trudos at ao tempo presente. (ELBC: s.v. hipernavegao)
Hopkins propujo a existncia, em certos alimentos, de um ou mais fatores acessrios essenciais
nutriom animal, os quais, ao contrrio dos macronutrientes principais, nom som usados na pro-
duom de energia metablica, mas no desempenho de funons especializadas no organismo. (ELBC:
s.v. vitaminas)

senom
Antes de grupos nominais, pronomes ou frases infinitivas e em contexto negativo ou
interrogativo, para indicar exceom, restriom (= exceto, salvo). Umha construom equiva-
lente mais nom + verbo + (do) que... / nom + verbo + mais (do) que.... Exemplos:
Umha das classes [de protozorios], a classe dos Esporozorios, nom compreende mesmo
senom organismos parasitas. (ELBC: s.v. protozorio)

[...] no seu interior descrevem-se fibras, visveis nas preparaons de dentes descalcificados, as
chamadas fibras de Tomes, que mais nom som que prolongamentos dos odontoblastos (clulas situ-
adas na periferia da polpa em contacto com o cemento). (ELBC: s.v. dentina) [= que nom som senom
prolongamentos...]
No citoplasma, os organelos som preservados at que a clula se fragmenta, formando-se os
corpos apoptticos, que nom som mais do que fragmentos celulares rodeados por umha membrana
[...]. (Colquio/Cincias, 25: 76, 77)

252.8. Contraste substitutivo


Mediante os conetores interoracionais que exprimem contraste substitutivo (parat-
tico), o descrito por um dos membros , no outro, reformulado ou substitudo. Estes cone-
tores som mais corretamente, mais precisamente, ou melhor (dizendo), por outras palavras.

ou melhor (dizendo)
420 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

A unidade fundamental dos sistemas ecolgicos a populaom, ou melhor, o sistema popula-


om-ambiente, visto que o estudo da populaom indissocivel do estudo do ambiente que com ela
interatua. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 4)
A realidade do hipertexto acabou por transbordar da rea onde o conceito nasceu, a das tecnolo-
gias da informaom, para a rea mais alargada das comunicaons. Ou, melhor dizendo, o hipertexto
hoje umha realidade bsica da rea resultante da convergncia destes dous setores. (ELBC: s.v. hiperna-
vegao)

por outras palavras


A zidovudina nom tam txica para os linfcitos T como para o retrovrus, umha vez que a ADN-
polimerase das clulas apresenta menor afinidade para a zidovudina-trifosfato do que para a d TTP. Por
outras palavras, a especificidade da zidovudina para clulas infetadas com o VIH, quando comparada
com clulas nom infetadas, resulta da ADN-polimerase dependente do ARN do VIH ser polo menos 100
vezes mais sensvel zidouvidina-trifosfato que a ADN-polimerase dependente do ADN das clulas hos-
pedeiras. (ELBC: s.v. zidovudina)

252.9. Disjunom
As conexons disjuntivas articulam unidades que exprimem situaons alternativas. Os
elementos de ligaom correspondentes som a conjunom ou (entom), as frmulas conjun-
tivas duplas ou ... ou, quer ... quer, ora ... ora, j ... j e os conetores adverbiais e preposicionais
alternativamente, em alternativa687.

ou ... ou, quer ... quer, ora ... ora, j ... j


Os tomos de oxignio vibram, ora se afastando, ora se aproximando do tomo de carbono da
molcula a que pertencem. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 127)
No entanto, na maior parte dos casos, a postura do parasitismo nidal imperfeito feita em ni -
nhos de outras aves, quer j utilizados e abandonados quer ainda em uso. Nalgumhas espcies (p. ex.,
Coccyzus) este comportamento nom constante, pois a ave ora constri um ninho, ora ocupa um j
construdo: quando o ninho habitado, a fmea da espcie parasita ou o ocupa na ausncia dos seus
proprietrios, ou entom afugenta-os, o que pode dar lugar a luitas. Em qualquer caso, no parasitismo
nidal imperfeito, as aves incubam os ovos e cuidam das crias. (ELBC: s.v. parasitismo nidal)
Em qualquer destes mtodos os anestsicos ou som administrados por meio de umha mscara
que se adapta face do doente ou som transportados diretamente traqueia por meio de um tubo es-
pecial, introduzido atravs do nariz ou da boca. (ELBC: s.v. anestsicos)
No estado atual da tcnica, j polo fator pessoal inerente ao operador, j pola inevitvel, con-
quanto que mnima, incerteza da geometria da mquina, impossvel garantir umha dimensom teori-
camente exata. (ELBC: s.v. folga)
Estas reaons secundrias podem ser quer reaons entre produtos provenientes de descargas
primrias e molculas do solvente quer reaons qumicas que se desenrolam no seio do eletrlito.
(ELBC: s.v. processos electroqumicos)

ou entom (= cast. o bien)


De preferncia, barbeie-se antes de se lavar, ou entom algum tempo depois. (Manual de instru-
ons de mquina de barbear)
Constri [o leirom-dos-pomares] o seu prprio ninho de forma esfrica (com entrada lateral),
revestido com musgo, penas e pelo ou entom adapta o abrigo de um esquilo ou um ninho de ave.
(Guia Fapas dos Mamferos: 277)
Vrias evidncias [por: provas] anatmicas tenhem sido registadas a este propsito: as duas
pontas da lngua bfida de certos rpteis vam contactar exatamente com as aberturas palatinas dos r-

687
Como se v, entre as frmulas disjuntivas duplas nom se encontra *bem ... bem, que prpria do castelhano,
mas nom do galego-portugus. Polo contrrio, em galego-portugus freqente, mais do que em castelhano, o
emprego de bem como adjetivo intensificador (em concorrncia com muito(to)): O pxaro evita, pois, ali-
mentar-se da borboleta, a qual reconhece bem polo padrom bem caraterstico das suas asas. (ELBC: s.v. meta-
bolismo).
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 421

gaos vomeronasais aps terem sido apostas polo animal em rastos de outros animais congneres ou,
entom, de presas perseguidas. (ELBC: s.v. rgos vmero-nasais)
Nalgumhas espcies (p. ex., Coccyzus) este comportamento nom constante, pois a ave ora cons-
tri um ninho, ora ocupa um j construdo: quando o ninho habitado, a fmea da espcie parasita
ou o ocupa na ausncia dos seus proprietrios, ou entom afugenta-os, o que pode dar lugar a luitas.
(ELBC: s.v. parasitismo nidal)
Em muitas plantas o oxalato nom metabolizado ou entom -o muito lentamente, constituindo
um produto final do metabolismo. (ELBC: s.v. rfide)

alternativamente
Os eletrons excitados polo PSI podem seguir umha de duas vias possveis. Podem, juntamente
com protons do estroma, reduzir o NADP+. [...] Alternativamente, os eletrons ativados podem regressar
ao PSI, atravs de um complexo citocromo b/f. (Biologia Celular: 439)

252.10. Relaom de inferncia


As conexons inferenciais, de carter parattico, exprimem um argumento lgico. Tra-
ta-se de conexons coordenativas em que o contedo do segundo membro coordenado
pode deduzir-se a partir do do primeiro, apresentado como razom ou motivo, e de cone-
xons coordenativas em que o primeiro membro coordenado apresenta a conclusom do
argumento, ficando reservado ao segundo a expressom de umha premissa ou justificaom.
Quando a relaom inferencial se regista entre clusulas, os elementos de ligaom som
a conjunom e e os conetores adverbiais e preposicionais assim, conforme ... assim, de onde,
entom, conseqentemente, pois (que), deste modo, em/como conseqncia, devido a (que), por-
tanto, por conseguinte, por esta razom, por isso, por causa de, em virtude de, graas a, merc de; os
conetores que unem oraons som assim, conseqentemente, da, entom, logo, pois, deste modo,
em/como conseqncia, portanto, por conseguinte, por esta razom, por isso.

e
O acelerador do veculo est ligado vlvula de borboleta e quanto maior a abertura desta, maior
a corrente de ar na cmara, maior a depressom, mais carburante vaporizado e por conseguinte mais
entrada de mistura no cilindro e o motor aumenta de velocidade. (ELBC: s.v. carburador)

assim
Foi recentemente demonstrado, em clulas neuronais em cultura expostas protena -amiloide,
um aumento da expressom do gene bax e umha inibiom da expressom do gene bcl-2. Este poder
ser um dos mecanismos polo qual a acumulaom de -amiloide tornar os neurnios mais vulner-
veis a diferentes agentes lesivos, contribuindo assim para o aparecimento da doena. (Colquio/Cin-
cias, 25: 87)
Os elementos constituintes de um corpo (tomos ou molculas) mantenhem-se unidos
devido existncia de foras atrativas entre si: som as chamadas foras de coesom. Assim, para se-
parar o corpo nos seus elementos constituintes ter-se de lhe fornecer energia. (ELBC: s.v. coeso)
Por definiom, enquanto a magnitude cresce em progressom aritmtica, o brilho diminui em
progressom geomtrica; assim, o valor da magnitude diminui quando o brilho aumenta. (ELBC: s.v.
magnitude [Astronomia])

conforme ... assim


Conforme os clices, dous ou trs de cada lado, em geral, se renem mais perto ou mais longe da
sua origem, assim o bacinete tem a forma ampular ou ramificada. (ELBC: s.v. bacinete)
422 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

entom
Na realidade, tem sido demonstrado que o stress oxidativo e a excitotoxicidade cooperam na in-
duom de degenerescncia neuronal. Importa entom analisar os alvos intracelulares destes agentes
agressores. (Colquio/Cincias, 25: 81)
Se um lado e dous ngulos num tringulo som iguais a um lado e ngulos correspondentes
noutro tringulo, entom os dous lados restantes som tambm iguais. Se a = a 1, A = A1 e B = B1, entom
os dous outros lados e o ngulo restante som iguais. (Dicionrio Tcnico-Cientfico Ilustrado: 293)
Contodo, se a presena do metabolito secundrio conferir algumha vantagem seletiva planta,
que lhe permita maior sucesso competitivo num determinado hbitat, entom a forma possuidora da
via modificada poder nom s sobreviver como tornar-se a forma dominante desse hbitat. (ELBC: s.v.
metabolismo)

logo
A soma dos trs ngulos de um tringulo sempre igual a 180. Logo, se som conhecidos dous
ngulos, o terceiro ngulo pode ser sempre encontrado. (Dicionrio Tcnico-Cientfico Ilustrado: 293)
O hidroaviom tem um grande casco, que aumenta a resistncia aerodinmica, logo diminui o al-
cance e a autonomia de voo, fatores estes muito mais importantes, por determinarem a vantagem do
aviom com base em terra. (ELBC: s.v. patrulha anti-submarina, avio de)
Concluiu [Kamerlingh Onnes], portanto, ter continuado a haver na bobina umha corrente per-
sistente sem indcios de diminuiom de intensidade; logo, a resistncia eltrica da bobina era nula,
ou, polo menos, inferior a qualquer valor detetvel. (ELBC: s.v. supercondutividade)

portanto
A pancada ir produzir umha muito pequena impressom, a que corresponde umha certa defor-
maom plstica do material, consumindo-se nessa deformaom umha parte maior ou menor da
energia cintica do martelo. A altura do ressalto vai, portanto, depender da energia ainda dispo-
nvel. (ELBC: s.v. dureza, ensaios de)
, portanto, til fazer-lhes umha breve referncia para mostrar, por meio de alguns exemplos, que
umha reaom de eltrodo pode conduzir a resultados muito diferentes daqueles que seriam de
prever a partir de umha anlise apenas da reaom primria. (ELBC: s.v. processos electroqumicos)

por isso
Em muitas clulas cilndricas ou alongadas, as microfibrilas de celulose da parede celular pri-
mria disponhem-se perpendicularmente ao eixo maior da clula, impondo, por isso, um alonga-
mento direcionado. (Biologia Celular: 428)
O mdulo da fora F em B , pois, igual a esta pressom multiplicada pola rea S da secom reta
de B, i. , F = f/s S. Por isso, umha fora muito maior surge em B se S for muito maior do que s. (ELBC:
s.v. prensa hidrulica)
Embora atualmente sejam muitas vezes [as preparaons oficinais] substitudas por especiali-
dades farmacuticas de preparaom industrial, nem por isso desaparecrom [...]. (ELBC: s.v. prepara-
es oficinais)

por conseguinte
O acelerador do veculo est ligado vlvula de borboleta e quanto maior a abertura desta, maior
a corrente de ar na cmara, maior a depressom, mais carburante vaporizado e por conseguinte mais
entrada de mistura no cilindro e o motor aumenta de velocidade. (ELBC: s.v. carburador)

pois
O pxaro evita, pois, alimentar-se da borboleta, a qual reconhece bem polo padrom bem carate-
rstico das suas asas. (ELBC: s.v. metabolismo)
A exploraom de tais mananciais, numha regiom determinada das suas reas de distribuiom,
pode, pois, repercutir-se na abundncia e nas capturas de umha zona muito vasta. (ELBC: s.v. pesca)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 423

deste modo
Alm disto, convencionou-se que, entre dous astros cuja magnitude difira em umha unidade, um
deles 2,512 vezes mais brilhante que o outro. Esta relaom entre duas magnitudes sucessivas foi es-
colhida por ser 2,512 a raz quinta de 100; deste modo h umha diferena de 5 magnitudes entre
dous astros cujos brilhos estm entre si como 100 para 1. (ELBC: s.v. magnitude [Astronomia])

devido a (que)
Na realidade, as apatites enganam o organismo, nom sendo reconhecidas como corpo estranho,
devido a serem quimicamente prximas da hidroxiapatite que constitui a substncia mineral de que
som feitos o ossos e os dentes. (Colquio/Cincias, 23: 36)
Simultaneamente, e em contraste com os normais, a resposta cronotrpica est ausente, en-
quanto nos normais desce devido ao efeito do barorrecetor. (Colquio/Cincias, 23: 68)
Os elementos constituintes de um corpo (tomos ou molculas) mantenhem-se unidos devido
existncia de foras atrativas entre si: som as chamadas foras de coesom. (ELBC: s.v. coeso)

pois (que)
Esta passagem do valor diploide ao valor haploide fundamental, pois que permite, na altura da
fertilizaom, a reconstituiom ao nvel do ovo ou zigoto do nmero cromossmico diploide carate-
rstico da espcie e indispensvel ao desenvolvimento harmonioso do indivduo. (Biologia Celular:
356)
Estas varicosidades nom som estticas, pois movem-se e podem atingir a densidade entre 10.000
a 2 milhons por mm3 [...]. (Colquio/Cincias, 23: 62)
No grupo seguinte das Angiosprmicas reduz-se ainda mais a geraom gametfita, pois a o saco
embrionrio, mesmo depois de germinado, permanece unicelular e contm apenas sete ncleos.
(ELBC: s.v. alternncia de geraes)
Na realidade, as comunidades sociais de insetos som excecionais na ordem dos himenpteros,
pois apenas se encontram em trs das subdivisons dos aculeatos: Formicoidea (formigas), Apoidea
(abelhas) e Vespoidea (vespas), sucedendo, alis, que h muitas abelhas e vespas nom sociais. (ELBC:
s.v. insectos sociais)
O mercrio metlico lquido temperatura ordinria, pois funde a 38,9 C, sendo de referir
que o nico metal que se mantm neste estado a temperaturas inferiores a 0 C. (ELBC: s.v. mercrio)
As designaons de araras, papagaios, periquitos e cacatuas (ou catatuas) som denominaons cor-
rentes e prticas, mas sem valor sistemtico, pois as particularidades que as assinalam possuem dimi-
nuto valor anatmico, o que explica que, como foi referido, todos os Psitaciformes constituam umha
nica famlia. (ELBC: s.v. Psitaciformes)

em/como conseqncia de
Enquanto hbitat, a floresta temperada caduciflia [...] tem umha caraterstica muito interes-
sante. As rvores que nela crescem, como carvalhos e faias, produzem folhas destinadas a durar
apenas umha estaom. Em conseqncia, essas folhas som geralmente finas e fceis de comer, razom
por que tantos insetos as devoram mal elas comeam a aparecer na primavera. ( Grande Enciclopdia
Animal: 52)
O SNP est desenhado para respostas mais localizadas, mas alguns dos seus efeitos podem ser
mais alargados, como conseqncia da extensa ramificaom do Vago. (Colquio/Cincias, 23: 64)
Estes sintomas resultam da isquemia cerebral em conseqncia da incapacidade de a autorregu-
laom vascular cerebral compensar a diminuiom do dbito cardaco que existe nestes doentes nas
situaons acima referidas. (Colquio/Cincias, 23: 65)
Na fase I h aumento transitrio da pressom arterial em conseqncia da compressom mecnica
da aorta pola elevaom da pressom intratorcica e intra-abdominal. (Colquio/Cincias, 23: 66)
As formas livres destes grupos [helmintas] estm mais prximas dos tipos ancestrais do que as
formas parasitas, que se modificrom muito em conseqncia da especializaom na vida parasitria.
(ELBC: s.v. helminta)
424 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

merc de = graas a
S em 1926 que se ficou a saber, graas difraom de raios X realizada por Bassett sobre ossos
e dentes, que estes eram constitudos por umha substncia semelhante ao mineral apatite.
(Colquio/Cincias, 23: 36)
A compreensom de que existe um dilogo ininterrupto do crebro com o coraom e os vasos
por intermdio do sistema nervoso autnomo s foi possvel merc dos recentes avanos eletrofisio-
lgicos, biofsicos e moleculares na avaliaom do sistema nervoso autnomo e do aparelho cardio -
vascular. (Colquio/Cincias, 23: 60)
Merc de complexas operaons qumicas a [glndula] tiroideia segrega 75 a 125 mcg de iodo
hormonal, principalmente sob a forma de tiroxina, a qual circula no sangue ligada a umha protena.
(ELBC: s.v. iodo)

na seqncia de (= cast. a raz de)


O termo engenharia de tecidos foi empregue pola primeira vez em 1987, na seqncia de um
painel organizado pola National Science Foundation (NSF) dos EUA. (Colquio/Cincias, 23: 38)
Em Portugal um exemplo paradigmtico desta variaom do interesse econmico de determi -
nada substncia mineral a exploraom do volfrmio, que atingiu o seu auge durante a II Guerra
Mundial e praticamente desapareceu em seguida, na seqncia da crise dos mercados mundiais nos
anos 60. (ELBC: s.v. jazigo mineral)

dado/dada/dados/dadas + sintagma nominal


Dada a extensom do assunto, mesmo se considerssemos apenas a auto-organizaom e comple-
xidade do modelo de regulaom neurocardiovascular, iremos privilegiar os aspetos clnicos [...]. (Co-
lquio/Cincias, 23: 61)
Todos estes parmetros som suscetveis de serem tratados, com software adequado, de modo a
serem transformados em curvas espetrais, dado o carter peridico de que se reveste a sua descriom.
(Colquio/Cincias, 23: 66)

da (que) = de onde / donde


Da a importncia de se pesquisar detalhadamente todo o sistema solar, tanto do ponto de vista
das rbitas (passadas e, principalmente, futuras) quanto da composiom e da evoluom dinmica
dos seus objetos. (Cincia Hoje, 187: 27)
Nom obstante a sua diversificaom em trs tipos distintos, quanto morfologia geral, os Des-
dentados apresentam, entre outras, as seguintes caratersticas fundamentais comuns: [...] ausncia de
dentes (incisivos) nos pr-maxilares, de onde o nome Desdentados. (ELBC: s.v. Desdentados)

252.11. Relaom causal


As clusulas causais, subordinadas, denotam situaons apresentadas como causa da si-
tuaom descrita na clusula subordinante (relaom causa-efeito). A relaom causal arti-
culada por meio dos conetores porque, como, visto (que), dado (que), umha vez que, por, por-
quanto, j que, na seqncia de, em virtude de.

porque
Tycho Brahe foi o primeiro a conhecer os efeitos da refraom atmosfrica, mas supunha-os
apenas sensveis entre o horizonte e a altura de 45, porque os seus instrumentos, cuja precisom nom
ia alm do minuto de arco, lhe nom permitiam avaliar fraons em segundos. (ELBC: s.v. Brahe, Tycho)

como
Como dispunha de trifenilclorometano, ele [Moses Gomberg] resolveu atacar o problema exa-
tamente polo mtodo que ainda hoje seguiramos: tentou acoplar dous grupos de trifenilmetilo um
ao outro utilizando um metal. (ELBC: s.v. trifenilmetilo)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 425

Como o sdio nom funcionasse muito bem, Gomberg utilizou, em vez dele, prata finamente di-
vidida, mercrio, ou, o melhor de todos, limalha de zinco. (ELBC: s.v. trifenilmetilo)

dado (que) + sintagma verbal


Dado ser umha medida mais direta, pode ser mais rigorosa que outras determinaons indiretas
[...]. (Colquio/Cincias, 23: 67)
Dado haver variaom de todas as potncias espetrais durante as 24 horas, utilizam-se registos
eletrocardiogrficos de Holter(24 horas) que permitem demonstrar o predomnio noturno [...]. (Co-
lquio/Cincias, 23: 70)

j que688
Os investigadores do Centro de Cincias Genmicas Michael Smith pugrom de lado o tra-
balho rotineiro sobre cancro e centrrom todas as atenons numha amostra do coronavrus retirada
de um doente com a sndrome respiratria aguda, j que o Canad um dos pases afetados por esta
epidemia (j morrrom a 13 pessoas e pensa-se que 274 estarm contaminadas). (Pblico,
15.4.2003: 26)
Nos restantes casos predomina a locomotiva diesel-eltrica, j que o emprego das transmissons
mecnicas e hidrulicas se tem limitado s pequenas unidades locotratores para servio com -
plementar (triagens, estaons, parques industriais e porturios, minas, etc.). (ELBC: s.v. locomotiva)

visto (que)
A unidade fundamental dos sistemas ecolgicos a populaom, ou melhor, o sistema popula-
om-ambiente, visto que o estudo da populaom indissocivel do estudo do ambiente que com ela
interatua. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 4)
A existncia de rochas ultramficas constituindo o fundo do mar em si enigmtica e levanta al-
gumhas questons de grande importncia, visto tratar-se de rochas que normalmente existem no
manto, ou na crosta profunda, debaixo de espessuras de vrios quilmetros de basaltos e seus equiva -
lentes plutnicos (os gabros, que representam as cmaras magmticas onde se gerrom os basaltos).
(Colquio/Cincias, 23: 50)
Os resultados da missom Flores acerca do alvo FAMOUS from de certa forma pouco encoraja-
dores, visto nom se ter encontrado qualquer sinal de atividade, mas tampouco explicrom a anomalia
de metano. (Colquio/Cincias, 23: 50)
Dizer que existe umha tal correspondncia [biunvoca] entre dous conjuntos como que
afirmar que os dous conjuntos tenhem o mesmo nmero de elementos, visto que os elementos se
podem associar um a um, sem exceom. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
um ensaio [o da dureza lima] que exige prtica, visto os resultados dependerem da rugosi-
dade da superfcie, da pressom, do ngulo de contacto e da velocidade. (ELBC: s.v. dureza, ensaios de)

umha vez que


Os neurnios som clulas muito vulnerveis, umha vez que som grandes as suas exigncias me-
tablicas e pobres as suas reservas energticas. (Colquio/Cincias, 25: 76)
A sua presena [a do colesterol] no corpo humano nom deve, por isso, ser considerada anormal,
umha vez que desempenha vrias funons metablicas importantes. (ELBC: s.v. colesterol)
Som [os hordeivrus] um grupo de vrus de plantas cuja designaom deriva de Hordeum, termo
latino do gnero a que pertence a cevada, umha vez que o membro tpico deste grupo o BSMV (barley
stripe mosaic virus). (ELBC: s.v. hordeivrus)
Umha vez que os compostos que som produzidos em excesso podem ser txicos para as clulas,
foi sugerido que o metabolismo secundrio poder direcionar a sntese para a formaom de produtos
inofensivos, que serm posteriormente excretados. (ELBC: s.v. metabolismo)
A zidovudina nom tam txica para os linfcitos T como para o retrovrus, umha vez que a
ADN-polimerase das clulas apresenta menor afinidade para a zidovudina-trifosfato do que para a
dTTP. (ELBC: s.v. zidovudina)

688
A locuom posto que em galego nom , como em castelhano, causal, mas adversativa.
426 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

em virtude de
em virtude de se ter verificado que os microtbulos desempenham funons diversas, e que
tambm se encontram em locais diferentes nom s nos seres multicelulares como unicelulares, que
Fulton e Simpson propugrom em 1976 que seriam as tubulinas elas prprias responsveis pola di-
versidade funcional. (Biologia Celular: 190)
No primeiro [no reservatrio], que se encontra pressom atmosfrica em virtude de comunicar
com o ambiente por um orifcio, existe um flutuador com umha haste superior que fecha umha vl-
vula de entrada de carburante logo que este atinge um certo nvel no seu interior e volta a abrir logo
que este desce. (ELBC: s.v. carburador)

252.12. Relaom consecutiva


As clusulas subordinadas consecutivas denotam umha situaom que apresentada
como resultado ou efeito da situaom descrita na clusula subordinante. Os conetores de
valor consecutivo mais freqentes som que (correlativo de tam e tanto), polo que, de ma-
neira que, de modo a/que, de forma a/que, por forma a, de molde a.

polo que
As reaons conducentes sintese do ATP e do NADPH estm diretamente dependentes da energia
luminosa, polo que som tambm conhecidas por reaons da fase luminosa da fotossntese. (Biologia
Celular: 436)
J outras ligas de alumnio, particularmente as que contenhem cobre, som muito suscetveis
corrosom em meios hmidos, polo que podem, se necessrio, ser isoladas do contacto direto com o
meio corrosivo [...] (ELBC: s.v. alumnio)
Cantor sustentava que a resposta era negativa (conjetura conhecida por hiptese do
contnuo), mas em 1963 Cohen provou que tal hiptese independente dos restantes axiomas at
agora adotados para a teoria dos conjuntos, polo que nom podemos decidir com base neles se a hip-
tese do contnuo verdadeira ou falsa. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
No caso de se tratar de um corpo rgido, a vorticidade angular a mesma para qualquer linha
perpendicular ao eixo de rotaom, polo que a vorticidade ser o dobro da velocidade angular (z = 2 ,
em que a velocidade angular). (ELBC: s.v. vorticidade)

de modo a/que, de forma a/que, por forma a, de maneira a/que, de molde a


A ligeira diferena de concentraons de cloro entre os meios intra e extracelular compensada
polo potencial de membrana (o citoplasma 10 mV mais negativo do que o meio extracelular), de
modo que, ainda que o iom cloro poda atravessar a membrana, nom h um fluxo lquido aprecivel.
(Biologia Celular: 95)
Se a planta for mantida em condions de iluminaom adequada, o corpo prolamelar e/ou as la -
melas formadas a partir da membrana interna organizam-se de molde a formar um sistema tilacoidal
funcional (fotossintetizante). (Biologia Celular: 434)
O bruxismo (travar ou ranger de dentes) pode desgastar as coroas dentais e os dentes podem
amolecer. A maioria do travar e ranger de dentes ocorre durante o sono, de forma que o paciente
pode nom ter conscincia disso, porm os membros da famlia podem notar. (Manual Merck, 17.
ediom; versom brasileira [Roca, 2001: 748])
Todos estes parmetros som suscetveis de serem tratados, com software adequado, de modo a
serem transformados em curvas espetrais, dado o carter peridico de que se reveste a sua descriom.
(Colquio/Cincias, 23: 66)
[...] devendo controlar-se o tempo de manutenom a essas temperaturas por forma a conse-
guir-se a dureza adequada para cada aplicaom [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
Um carburador elementar do tipo descrito, nom podendo dar-nos umha mistura homognea e
constante para todos os regimes de marcha, obriga a introduzir nos carburadores reais umha srie de
dispositivos auxiliares, sistema de arranque, ralenti, aceleraom rpida, etc., de maneira a tornar efici-
ente o seu funcionamento, seja qual for a velocidade do motor. (ELBC: s.v. carburador)
Mediante a aplicaom de umha corrente eltrica contnua exterior, modifica-se o potencial do
eltrodo constitudo polo material metlico-meio corrosivo, por forma a evitar a reaom eletroqu-
mica responsvel polo ataque corrosivo. (ELBC: s.v. corroso)
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 427

Aplica-se umha corrente eltrica contnua exterior de forma a alterar o potencial do eltrodo me-
tal-meio corrosivo para que se forme um produto da reaom eletroqumica [...]. (ELBC: s.v. corroso)
Aparelho [a prensa], manual ou mecnico, destinado a produzir foras de mdulo elevado: com-
pom-se, essencialmente, de duas peas, das quais umha, polo menos, se move aproximando-se da
outra de modo a comprimir o objeto colocado entre elas. (ELBC: s.v. prensa)

252.13. Sntese
A conexom de sntese, de carter parattico, serve como mecanismo de organizaom
textual e vincula diversas unidades textuais com umha ltima que resume o significado das
anteriores. Os nexos de sntese, que som interoracionais, som a conjunom assim, os cone-
tores adverbiais e preposicionais em conclusom, em resumo, em sntese, em suma, em smula e
as frases nom finitas concluindo, recapitulando, resumindo, sintetizando. Exemplos:

Em conclusom, a observaom de um pulsar no interior da nebulosa do Caranguejo com um pe-


rodo de 0,033 segundos constitui umha validaom espetacular do modelo desenvolvido para as su-
pernovas. (Colquio/Cincias, 1: 15)
[...] Em conclusom, o reconhecimento de patognios atravs da interaom gene a gene apenas
um dos vrios processos que desencadeia a morte celular programada. (ELBC: s.v. hipersensibilidade,
resposta de)

252.14. Explicitaom-particularizaom
Na relaom conetiva de explicitaom-particularizaom, de carter parattico e intero-
racional, vinculam-se unidades textuais com um ltimo membro que constitui umha par-
frase ou exemplificaom dos anteriores. Os correspondentes nexos som os conetores ad-
verbiais e preposicionais especificamente, nomeadamente, designadamente, por exemplo, em
particular e as frases verbais (que conectam oraons mutuamente equivalentes ou impli-
cadas) isto (= i. ), ou seja, quer dizer, vale dizer, a saber.

nomeadamente
Um outro mecanismo responsvel pola morte neuronal a exposiom excessiva a aminocidos
excitatrios, nomeadamente ao glutamato. (Colquio/Cincias, 25: 79, 80)
As ligas de alumnio com silcio e com magnsio formam pelculas protetoras de xidos, que lhes
conferem excelente resistncia corrosom, nomeadamente em ambientes salinos (gua do mar, p.
ex.). (ELBC: s.v. alumnio)
Dous outros tipos de funons som genericamente atribudas a enzimas extracelulares, i , a des-
toxificaom de produtos nocivos chegados ao apoplasto ou a formados e as relaons da planta com o
meio ambiente, nomeadamente no que respeita s reaons a agentes patognicos (relaons
parasita/hospedeiro). (ELBC: s.v. fluido intercelular)
Os mitocndrios tambm som importantes por disponibilizarem vrios compostos, nomeada-
mente cidos orgnicos e amincidos, que som indispensveis s clulas como unidades para di-
versos processos de biossntese. (ELBC: s.v. mitocndrios)

designadamente
As ramificaons das hemiceluloses permitem, por sua vez, a ligaom das microfibrilas umhas s
outras, bem como a outros componentes da matriz, designadamente as pectinas. (Biologia Celular:
427)
Aps tal aproveitamento, os resduos podem ainda servir para vrios fins, designadamente como
combustvel, para alimentaom de gados, adubaom de terras, etc. (ELBC: s.v. bagao)
A viabilidade da exploraom de determinado jazigo mineral depende de fatores intrnsecos ao ja-
zigo, designadamente natureza do minrio, teor, localizaom, volume, geometria, etc., e, ainda, de fa-
428 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

tores extrnsecos: tecnolgicos, tais como tcnicas de exploraom mineira e de tratamento do mi-
nrio [...]. (ELBC: s.v. jazigo mineral)
por exemplo
S em aplicaons muito exigentes do ponto de vista computacional, como o processamento em
tempo real de imagens em movimento, por exemplo, se utilizam realizaons em hardware dedicado
ou computadores especiais. (Colquio/Cincias, 23: 9)
Com efeito, nem todos os rgaos recebem um nmero igual de feixes dos dous sistemas, e nal-
gumhas situaons, que adiante trataremos, as respostas autonmicas ao mesmo estmulo som no
mesmo sentido, como, por exemplo, na assunom da posiom ereta. (Colquio/Cincias, 23: 64)
Finalmente, existem incongruncias como em quase todas as classificaons. Por exemplo, os
cristais do gs raro rgon som considerados como moleculares, apesar de os ns da rede serem
tomos, unidos por foras de London. (Colquio/Cincias, 25: 27)

ou seja, quer dizer, a saber, isto (= i. ), vale dizer


O topo desta crista serpentintica localiza-se profundidade de cerca de 2000 metros, ou seja,
est mais alto que o eixo da Crista Mdia, basltica. (Colquio/Cincias, 23: 53)
A ausncia de outras formas de vida alm de bactrias [...] sugere que o campo hidrotermal Sal-
danha (assim foi batizado) poder ser extremamente jovem, isto , que a descarga concentrada de
fluido, atravs de orifcios bem definidos, poder ter-se iniciado muito recentemente. (Colquio/Ci-
ncias, 23: 52)
Os equipamentos dos avions da 1. geraom de propulsom a jacto, com vista quela finalidade,
som obrigados a registar polo menos 5 dados (parmetros) do voo, a saber: a) altura; b) velocidade;
c) rumo; d) componente vertical do G; e) tempo. (ELBC: s.v. caixa preta)
Dous outros tipos de funons som genericamente atribudas a enzimas extracelulares, i , a des-
toxificaom de produtos nocivos chegados ao apoplasto ou a formados e as relaons da planta com o
meio ambiente, nomeadamente no que respeita s reaons a agentes patognicos (relaons
parasita/hospedeiro). (ELBC: s.v. fluido intercelular)
medida que os sedimentos, incluindo os restos orgnicos, se depositaram uns sobre os outros,
ou seja, medida que a subsidncia aumentou, a matria orgnica foi ficando sujeita a pressons e
temperaturas cada vez mais elevadas, o que originou, com a ajuda do fator tempo e na ausncia do
oxignio, a transformaom da matria orgnica disseminada nas camadas de sedimentos. (ELBC: s.v.
petrleo bruto)

252.15. Relaom condicional


As clusulas condicionais descrevem umha situaom de verificaom, da qual depende
a verdade da situaom descrita pola clusula subordinante. Em geral, como constatam
Sager, Dungworth e McDonald (1980: 197), as oraons condicionais som mais
freqentes nos textos de carter cientfico (sobretodo nos livros de texto) que nos de ca-
rter tcnico, devido, talvez, a que a Cincia mais terica que a Tcnica e estuda os fen-
menos naturais, enquanto que a Tcnica, menos especulativa, se ocupa das aplicaons pr-
ticas. Os nexos condicionais mais freqentes som a conjunom se e os conetores adver-
biais e preposicionais a nom ser que, no caso de [+ infinitivo], no caso de que [+ conjuntivo],
caso [+ conjuntivo], a/de [+ infinitivo flexionado]689, contanto que [+ conjuntivo], desde que,
salvo (se), sem (que), a menos que.

689
Tenha-se em conta que a freqncia de uso das clusulas condicionantes com se (+ conjuntivo) muito
mais alta que a das clusulas condicionantes com a/de + infinitivo, e que, dentre estas, as que fam uso da prepo-
siom a som mais freqentes que as que o fam da preposiom de.
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 429

se (+futuro do conjuntivo / presente do indicativo)


Se, posteriormente, cessar a aom da colquicina, a mitose seguinte ser normal. (Biologia Celular:
352)
A di-se subconjunto de B ou umha parte de B [...] se todo o elemento de A pertence a B. (ELBC: s.v.
conjuntos, teoria dos)

no caso de (+ infinitivo) / no caso de que (+ conjuntivo)


No caso de as moldaons s permitirem o fabrico de um fundido, som ditas nom permanentes
ou destrutveis [...]. (ELBC: s.v. fundio)
No caso de se tratar de um corpo rgido, a vorticidade angular a mesma para qualquer linha
perpendicular ao eixo de rotaom, polo que a vorticidade ser o dobro da velocidade angular (z = 2 ,
em que a velocidade angular). (ELBC: s.v. vorticidade)

caso (+ presente/pretrito do conjuntivo)


Utilizando-se algarismos para indicar as posions, deve procurar-se para os substituintes a po-
siom mais baixa possvel; caso existam vrias possibilidades equivalentes de escolha, seguem-se as
regras enunciadas nas pgs. 22 a 24. (Nomenclatura de Compostos Orgnicos: 57)
A anomalia de metano poderia nom ser acompanhada de outros efluentes hidrotermais caso a
descarga hidrotermal fosse filtrada por sedimentos, que reteriam facilmente partculas e H 2S. (Col-
quio/Cincias, 23: 50)

a/de (+ infinitivo)
Porm, a manterem-se as elevadas taxas de crescimento da capacidade de memria dos compu-
tadores que se venhem verificando, provvel que esta diferena venha a deixar de existir dentro de
alguns anos, podendo talvez um vulgar computador pessoal vir a ter maior capacidade de armazena -
mento de informaom que o crebro humano. (Colquio/Cincias, 23: 6)
A manter-se o mesmo ritmo de consumo, e tendo em conta a curva demogrfica, pode prever-se
o esgotamento das duas maiores fontes de energia atuais, durante o sculo XXI: o petrleo e o gs na-
tural para o ano 2050 ou 2075; o carvom pensa-se que durar mais dous sculos. (ELBC: s.v. energia)
Som consideradas aqui apenas as bactrias matanognicas que crescem anaerobiamente com
CO2 e H2 como fontes de carbono e, de serem acetognicas, i. , de nom produzirem cido actico
como principal produto final, utilizam a via do acetil-CoA quando crescem com CO ou CO 2 e H2.
(ELBC: s.v. via do acetil-CoA)

desde que (+ conjuntivo)


Quando as clulas na fase de sntese do ADN som expostas timidina tritiada, incorporam-na no
ADN e, como a timidina est marcada, o ADN torna-se radioativo. Desde que a dose de radioatividade
seja pequena, o trtio nom interfere com a incorporaom deste nuclesido no ncleo das clulas. ( Bi-
ologia Celular: 333)
um dos testes fisiolgicos mais utilizados pola simplicidade de execuom, reprodutibilidade e
elevada especificidade na avaliaom da atividade simptica, desde que se utilize a curva de pressom
batimento a batimento [...]. (Colquio/Cincias, 23: 66)
Na prpria zona equatorial [a cultura do trigo] possvel desde que se desloque para altitudes
superiores a 4000 m. (ELBC: s.v. trigo)

contanto que (+ conjuntivo)


Para isto valem os dados, embora a sua mera acumulaom nom constitua por si cincia algumha,
j que unicamente as hipteses conduzem a novos descobrimentos. Estas, contanto que se revelem
verificveis, tenhem valor heurstico e, por conseqncia, possibilitam a aquisiom de conhecimentos.
(Manual de Evoluom e Sistemtica: 18)

a nom ser que


430 - 33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO

As mutaons de bcl-2, que inibem a capacidade de se ligar a bax, diminuem a capacidade de pre-
venir a apoptose, enquanto bax promove a apoptose a nom ser que seja neutralizado pola ligaom a
bcl-2 ou bcl-XL. (Colquio/Cincias, 25: 78)
Se a entrada de ar for de rea fixa, fornecer o caudal correto a umha velocidade de referncia;
abaixo dessa velocidade o caudal ser insuficiente, a nom ser que se usem vlvulas laterais [...]. (ELBC:
s.v. entrada de ar)

252.16. Relaom final


As clusulas subordinadas finais denotam o objetivo da situaom descrita na clusula
subordinante. Os correspondentes conetores som para (que), a fim de (que), com o fim de
(que) e com vista a.

para (que)
Para que a transferncia se faga de um modo eficiente, torna-se necessrio que as molculas de
clorofila estejam intimamente associadas e com orientaom definida. (Biologia Celular: 437)
Entom, para preparar a soluom aquosa de sulfato de cobre (II) com a concentraom pretendida
procede-se do seguinte modo: [...]. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 104)
Aplica-se umha corrente eltrica contnua exterior de forma a alterar o potencial do eltrodo me-
tal-meio corrosivo para que se forme um produto da reaom eletroqumica [...]. (ELBC: s.v. corroso)
No mercado usa-se umha gasolina que se obtm, de maneira geral, por lotaom da de destilaom
direta com a de pirocisom, ou destas duas qualidades com qualquer das obtidas polos processos j re -
feridos, adicionadas ou nom de aditivos apropriados para lhes melhorar as propriedades antideto-
nantes, dos quais o tetraetilo e o tetrametilo de chumbo som os mais usados. (ELBC: s.v. gasolina)

a fim de (que) = com o fim de (que)


A complexidade dos modernos requisitos para a preparaom de pigmentos exige que se utilizem
juntamente com o cobalto outros compostos metlicos, a fim de se conseguir o matiz desejado.
(ELBC: s.v. cobalto)
Com o fim, por isso, de se evitarem fraudes e permitir aos respetivos comerciantes e industriais
trabalharem com produtos sobre cujo peso se nom suscitem dvidas, norma internacional utilizar
nas transaons dessas fibras o chamado peso condicionado. (ELBC: s.v. condicionamento dos txteis)

com vista a
Os equipamentos dos avions da 1. geraom de propulsom a jacto, com vista quela finalidade,
som obrigados a registar polo menos 5 dados (parmetros) do voo, a saber: a) altura; b) velocidade;
c) rumo; d) componente vertical do G; e) tempo. (ELBC: s.v. caixa preta)
A densidade das gasolinas do mercado regula por 0,720, sendo as caratersticas de volatibilidade,
curva de destilaom, tensom de vapor, gomas e ndice de octano reguladas em funom das caraters-
ticas dos motores de explosom, com vista a obter deles o melhor rendimento. (ELBC: s.v. gasolina)

252.17. Relaom comparativa


Nas clusulas comparativas a relaom entre subordinante e subordinada de grau de
semelhana entre as situaons descritas. Os correspondentes conetores som (do) que (cor-
relativa de mais/menos, maior/menor, melhor/pior), como (por vezes correlativa de
tam/tanto), tal como e assim como.
33. MECANISMOS DE COESOM TEXTUALNO GALEGO CIENTFICO - 431

(do) que
Na verdade, s em 1912 que F. G. Hopkins provou, experimentalmente, em Inglaterra, que os
animais necessitavam, mais do que apenas hidratos de carbono, protenas e lpidos na dieta alimentar
para um crescimento normal. (ELBC: s.v. vitaminas)
O objetivo fundamental era o mximo aproveitamento possvel do poder calorfico do combus-
tvel, demonstrado pola obtenom, j em 1897, de rendimentos da ordem dos 26%, praticamente o
dobro do que na poca se conseguia, quer com mquinas a vapor quer com motores a gs; som, alis,
hoje correntes os aproveitamentos superiores a 40%, que permitem considerar os motores Diesel
como os de funcionamento mais econmico em inmeras aplicaons. (ELBC: s.v. Diesel)

em relaom a
O nmero de provas fisiolgicas para confirmaom do diagnstico das disautonomias
muito elevado, em relaom a outras neuropatias. (Colquio/Cincias, 23: 65)
O amonaco anidro apresenta, em relaom aos outros adubos azotados, a vantagem de ter
mais elevada percentagem de N c. 82% e um mais baixo preo de custo de fabrico. (ELBC: s.v.
amonaco)

252.18. Relaom intensificante-proporcional


Nas clusulas subordinadas intensificantes-proporcionais descreve-se a progressom
quantitativa de um processo que est relacionado com um outro processo descrito na
clusula subordinadora. Os correspondentes conetores som quanto, enquanto e me-
dida que.

quanto
Assinale-se que os ncleos de 235U sofrem cisom com neutrons trmicos (de energia inferior a
0,5 eV), o mesmo acontecendo com os istopos artificiais 233U e 239Pu, entre outros, e que a probabili-
dade de se darem estas reaons tanto maior quanto menor for a velocidade dos neutrons incidentes.
(ELBC: s.v. ciso nuclear)

enquanto
Por definiom, enquanto a magnitude cresce em progressom aritmtica, o brilho diminui em
progressom geomtrica; assim, o valor da magnitude diminui quando o brilho aumenta. (ELBC: s.v.
magnitude [Astronomia])

medida que
medida que a velocidade aumenta, na transiom para voo horizontal, os comandos aerodin-
micos tornam-se mais eficazes e os jactos auxiliares podem ser fechados. (ELBC: s.v. v/stol)
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):
FORMAS VERBAIS FINITAS
253. Carter ligado terminologizaom dos textos tcnico-cientficos o predomnio
neles dos substantivos sobre qualquer outra categoria de palavras (estilo nominalizado).
Assim, Sager, Dungworth e McDonald (1980: 234) afirmam que os substantivos consti-
tuem at 44% da lngua especializada, enquanto representam s 28% da lngua comum.
Em conjunto, os substantivos e os adjetivos que, associados, formam a mido unidades
terminolgicas representam, segundo estes autores, at 60% das palavras em muitos
textos tcnico-cientficos. Em contraste, os verbos perdem importncia comunicativa
nestes textos e ocorrem com umha freqncia que apenas metade ou um tero da que
mostram nos textos da lngua comum. Esta extrema nominalizaom pode explicar-se (cf.
Sager, Dungworth e McDonald, 1980: 204) polo facto de a Cincia e a Tcnica se interes-
sarem mais pola apresentaom de circunstncias e teorias, pola descriom de experincias
e processos e pola avaliaom e explicaom de resultados do que polas aons e aconteci-
mentos. Segundo Gerbert (1970: 38), a preferncia dos textos tcnico-cientficos polos
substantivos em detrimento dos verbos deve reportar-se a que estes se revelam demasiado
vagos para as definions exatas que requerem cientistas e tcnicos, enquanto que aqueles
podem qualificar-se graas a medidas e valores precisos.
Nom obstante o dito, para a caraterizaom da lngua especializada o estudo do sistema
verbal apresenta grande interesse, porquanto o galego-portugus cientfico intensifica, a
respeito da lngua comum, a freqncia de algumhas formas verbais (presente do indica-
tivo, infinitivo flexionado, futuro do conjuntivo, passiva prpria, perfrases aspetuais, etc.) e
adapta de modo peculiar algumhas estruturas verbais (certos usos do infinitivo flexionado,
do futuro e potencial do indicativo e do presente do conjuntivo, por exemplo). A seguir,
neste captulo, que enceta o estudo do sistema verbal do galego cientfico, serm conside-
rados os procedimentos para evitar ou simplificar clusulas verbais (finitas), as formas ver-
bais finitas (presente do indicativo, futuro do indicativo, potencial, presente do conjuntivo,
futuro do conjuntivo), a pronominalizaom verbal e a voz passiva.

PROCEDIMENTOS PARA EVITAR OU SIMPLIFICAR


CLUSULAS VERBAIS (FINITAS)
254. Se o verbo nom representa a principal categoria de palavras dos textos tcnico-ci-
entficos (e sim o grupo nominal), a sua presena ainda reduzida por meio de diversos
procedimentos que simplificam ou suprimem totalmente clusulas verbais finitas, os quais
som apresentados a seguir.

254.1. Emprego de substantivos em vez de verbos (estilo nominalizado)


O mesmo efeito obtido aps microinjeom de anticorpos antivimentina e antitubulina. (Bio-
logia Celular: 186)
A maior parte dos plasmodesmos forma-se durante a divisom celular, por interposiom de perfis
de retculo endoplasmtico perpendicularmente placa celular. (Biologia Celular: 431)

432
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 433

Aps umha curta gestaom, os marsupiais dam luz crias pouco desenvolvidas, prosseguindo o
desenvolvimento dentro da bolsa. (Guia Fapas dos Mamferos: 163)
Os objetivos da avaliaom clnica e laboratorial do SNA som: a identificaom da existncia de
umha falncia autonmica generalizada; a caraterizaom da sua gravidade, o que impom, dada a ine-
xistncia de provas [...], a estratificaom por scores [...]; a definiom do tipo de disfunom [...]; a distri-
buiom das deficincias polos diferentes rgaos-alvo e a sua localizaom [...]. (Colquio/Cincias, 23:
64, 65)
Infelizmente, porm, [o betom] tem fraca resistncia traom. (ELBC: s.v. beto)
O cimento portland um material cermico em forma de p, produzido por prvia calcinaom
de umha mistura de calcrio e argilas a temperaturas que atingem c. 1500 C (ver fig.); durante a cal-
cinaom, em que chega a formar-se umha fase lquida, ocorrem diversas reaons entre aquelas mat-
rias-primas, resultando delas a formaom do clinker [...]. (ELBC: s.v. cimento)
Nas aplicaons em construom, geralmente como aglomerados da areia nas argamassas e
tambm da brita nos betons, -lhe adicionada gua [ao cimento], formando-se umha pasta que vai
endurecendo por reaons de hidrataom exotrmicas entre o cimento e a gua. (ELBC: s.v. cimento)
Tambm possvel controlar certos aspetos do comportamento de cimento em obra, p. ex., ace-
lerando ou retardando a presa, pola adiom de determinadas substncias na altura da sua utilizaom.
(ELBC: s.v. cimento)
A fundiom um processo de conformaom obtido pola fusom, sobreaquecimento, vazamento
e solidificaom de um metal ou liga metlica (ou material lquido nom metlico, mas endurecvel)
numha cavidade, cuja forma o negativo da que se pretende obter. O processo de fundiom distin-
gue-se dos alternativos, conformaom plstica (laminagem, trefilagem, estampagem, etc.), processos
de uniom (soldadura, brasagem ou colagem) ou por arranque de apara (maquinaom), polo facto de
o material a conformar ter obrigatoriamente de passar polo estado lquido e a forma final ser confe-
rida pola moldaom [...]. (ELBC: s.v. fundio)
Este afdeo [Phylloxera vastatrix], originrio dos EUA, foi responsvel pola destruiom de grande
parte das vinhas europeias, aps a sua introduom acidental neste continente. (ELBC: s.v. galha)
Nas regions de clima quente e hmido peculiar a hidrlise dos silicatos. Nos nossos climas
vulgar a caulinizaom dos feldspatos, a cloritizaom das biotites, a serpentinizaom dos perdotos,
etc. (ELBC: s.v. meteorizao)
Na primavera, o aumento progressivo das temperaturas pode induzir o cessar do repouso in-
vernal, a germinaom e mecanismos metablicos de resistncia ao calor. (ELBC: s.v. termoperodo)

254.2. Emprego de determinantes em vez de verbos


De todos estes constituintes do estroma, s os graos de amido som observveis ao microscpio
ptico, surgindo como estruturas refringentes quando nom corados com soluto de lugol. (Biologia
Celular: 434)
As reaons conducentes sntese do ATP e do NADPH estm diretamente dependentes da energia
luminosa, polo que som tambm conhecidas por reaons da fase luminosa da fotossntese. (Biologia
Celular: 436)
Este tipo de situaom analisvel em termos da teoria dos jogos, visto que as opons melhores
para cada indivduo dependem das aons dos outros indivduos presentes [...]. (Ecologia das Popula-
es e das Comunidades: 101)
Estas caratersticas nom som explicveis por processos magmticos, antes sugerindo que tais mi-
neralizaons (incluindo jazigos famosos como Langmuitor, no Canad, e Kambalda, na Austrlia)
podam ter tido origem em processos anlogos aos dos campos hidrotermais submarinos atuais. (Co-
lquio/Cincias, 23: 52)
[As chumaceiras] Som normalmente constitudas por umha base, que serve de elemento de fi-
xaom mquina ou fixe a que se encontram ligadas, e pola tampa, que, apertada contra aquela, fixa
os casquilhos. (ELBC: s.v. chumaceira)
As ROM que som reprogramveis assumem a designaom de EPROM (Erasable Programmable Read
Only Memory). (ELBC: s.v. computador)
Mas as fontes de energia esgotveis (ou nom renovveis) tambm podem ser combustveis nu-
cleares, suscetveis de cisom (urnio e trio) ou de fusom (istopos do hidrognio oriundos da gua
do mar e do ltio, p. ex.). (ELBC: s.v. energia)
No caso dos caros, refiram-se as espcies Aceria sheldoni e Calepitrimerus vitis, associadas, respeti-
vamente, s deformaons observveis em flores, folhas e frutos, no limoeiro, e erinose da vinha.
(ELBC: s.v. galha)
434 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

Originrios [os gambozinos] da Amrica do Norte e introduzidos, em 1921, acidentalmente, em


Espanha (regiom de Cceres), multiplicrom-se e difundrom-se pola bacia hidrogrfica do Tejo,
onde som encontradios. (ELBC: s.v. gambozinos)

254.3. Evitaom da repetiom do verbo


A maioria dessas clulas pertence ao trofoblasto, que umha estrutura em forma de esfera com
umha cavidade interna de aspeto qustico e, por isso, designada por blastocisto. (ELBC: s.v. folhetos)
Era [o enxofre] conhecido dos alquimistas, como o era tambm j o cido sulfrico, composto
derivado deste elemento. (ELBC: s.v. enxofre)
Em muitas tbuas o argumento umha parte da sucessom dos nmeros inteiros, e o intervalo,
entom, a unidade; noutras som freqentes os intervalos de 0,1, 0,2 e 0,5. (ELBC: s.v. tbua)
Em comparaom com os exsudados inflamatrios ou neoplsicos, de que necessrio fazer o di-
agnstico porque s vezes estes se geram em situaons propcias, aqueles som mais fluidos, menos
densos (1006-1015), menos coagulveis, a reaom de Rivalta negativa, a albumina inferior a 3%, a
-globulina menos aumentada. (ELBC: s.v. transudado)

254.4. Elipse do verbo (sobretodo, com verbos de essncia [ser] e estado)


ou substituiom de formas verbais finitas por infinitas
Dezassete procedimentos podem apontar-se como disponveis no galego cientfico
para evitar a presena de formas verbais (sobretodo, denotativas de essncia ou estado) ou
para substituir formas verbais finitas por infinitas.

a) Construons quando/quanto/se/como/apesar de/ainda


que/embora/sempre que + determinante
Nestas construons, o determinante pode ser um particpio (modificado por ad-
vrbio), um adjetivo, um sintagma introduzido por em ou a, ou um gerndio. Exemplos:

De todos estes constituintes do estroma, s os graos de amido som observveis ao microscpio


ptico, surgindo como estruturas refringentes quando nom corados com soluto de lugol. (Biologia
Celular: 434)
A energia transferida de um sistema para outro, quando postos em contacto entre si a tempera-
turas diferentes, o que na linguagem corrente se chama calor. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 128)
Os espinhos tornam os ourios-cacheiros inconfundveis e em todas as espcies se verifica que,
quando ameaados, se enrolam sobre si, assemelhando-se a umha bla. (Guia Fapas dos Mamferos:
164)
O emprego de medidas de reforo do parque construdo, sobretudo nos centros histricos, ela-
boradas a partir da caraterizaom dinmica das diversas tipologias, quando sujeitas a sismos fortes,
o fator mais importante de reduom do risco. (Colquio/Cincias, 25: 40)
Quando mantido ao ar, [o alumnio] recobre-se de umha fina pelcula de xido que o protege.
(ELBC: s.v. alumnio)
Quando finamente dividido, [o alumnio] facilmente inflamvel ao ar. (ELBC: s.v. alumnio)
Consiste esta tcnica [hipotermia artificial] em diminuir a temperatura corporal com o fim de
proteger os tecidos quando temporariamente privados da sua circulaom. (ELBC: s.v. anestesia)
Quando em movimento, o atrito do veio sobre os casquilhos transforma-se em calor e a tempe-
ratura da chumaceira sobe at se estabelecer um equilbrio entre a quantidade de calor desenvolvida e
a dissipada por conduom, convecom ou radiaom polo corpo da chumaceira. (ELBC: s.v. chuma-
ceira)
Embora estas componentes sejam pequenas ao longo de um paralelo em relaom circulaom
zonal, quando tomadas em cada ponto, transportam quantidades de energia, humidade e momento
angular significativas. (ELBC: s.v. circulao geral na atmosfera)
Chama-se derrame seroso ao que formado por um lquido aquoso com baixo teor de pro-
tenas; fibrinoso, quando predominantemente constitudo por fibrinognio e precipitaom de fi-
brina; purulento, quando caraterizado pola presena de pus como resultado de extravasom leucoci-
tria [...]. (ELBC: s.v. derrame)
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 435

A precisom do diagnstico est na base de umha teraputica racional, a qual, quando especfica,
garante resultados mais perfeitos e rpidos, apesar de a anamnese e o exame objetivo constiturem
ainda hoje a base fundamental do diagnstico. (ELBC: s.v. diagnstico)
Esta repetiom normal quando transitria em crianas pequenas. (ELBC: s.v. ecolalia)
Os cloretos, que provenhem na quase totalidade do emprego de sal como conservante da mat-
ria-prima antes da sua preparaom industrial, quando em quantidade elevada, depreciam o produto.
(ELBC: s.v. farinha)
Quando mal processada [a farinha de peixe], pode apresentar-se contaminada por agentes pato-
gnicos, especialmente Salmonella. (ELBC: s.v. farinha)
A magnitude absoluta (M) a magnitude aparente (m) que um astro apresentaria quando trans-
portado a umha distncia de 10 parsecs, ou sejam, 308 1012 km (32,6 anos-luz). (ELBC: s.v. magni-
tude [Astronomia])
O termo modelo biolgico ainda entendido como todo o ser vivo ou sistema natural que,
pola sua simplicidade ou propriedades particulares, apresente vantagens acrescidas quando usado
como sistema de estudo de um determinado fenmeno ou, entom, poda funcionar como o represen-
tante-tipo de todo um conjunto de seres vivos. (ELBC: s.v. modelo biolgico)
[As preparaons oficinais som] quaisquer frmacos elaborados por um farmacutico segundo
umha frmula e umha tcnica indicadas numha famacopeia, o que muito simplifica o receiturio m -
dico, podendo mesmo, quando freqentemente prescritos, estarem preparados com antecedncia.
(ELBC: s.v. preparaes oficinais)
Supercondutividade.- Estado fsico (tambm dito supracondutividade) caraterizado por resistivi-
dade eltrica nula e diamagnetismo perfeito, exibido por alguns materiais (ditos supercondutores ou
supracondutores) quando a temperaturas abaixo de certos valores, muito inferiores temperatura am-
biente [...]. (ELBC: s.v. supercondutividade)
Por convenom, di-se que a vorticidade positiva ( > 0) quando associada a umha circulaom
ciclnica, e negativa ( < 0) quando associada a umha circulaom anticiclnica. (ELBC: s.v. vorticidade)

Porm, na maioria dos casos impossvel obter um comportamento perfeito da rede para todos
os padrons de treino, polo que o objetivo do treino tem que ser redefinido, passando a ser levar E a
um valor tam baixo quanto possvel. (Colquio/Cincias, 23: 8)

Se necessrio, aplique umha loom para antes de barbear. (Manual de instruons da mquina de
barbear eltrica Philishave 765/715)
O vacolo pode ainda armazenar compostos de natureza diversa, muitos dos quais som txicos
para a clula se acumulados no citoplasma. (Biologia Celular: 432)
Depois de certo prazo (seis meses a um ano), tais mandiocas som avaliadas e, se julgadas interes-
santes, som multiplicadas por estacas. (Cincia Hoje, 187: 32)
Tomando como base o conhecimento, nalguns casos especulativo, da sua biognese, tenhem os
alcaloides sido subdivididos em: a) alcaloides verdadeiros, se contendo azoto num anel heterocclico e
derivando de aminocidos [...]; b) protoalcaloides, se derivando de aminocidos, mas nom contendo
um anel heterocclico [...]; c) pseudoalcaloides, se sendo bases azotadas nom parecem estar relacio-
nados com aminocidos [...]. (ELBC: s.v. alcalides)
J outras ligas de alumnio, particularmente as que contenhem cobre, som muito suscetveis
corrosom em meios hmidos, polo que podem, se necessrio, ser isoladas do contacto direto com o
meio corrosivo [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
Os mtodos mais utilizados para conservar alimentos som: 1) salga com ou sem secagem; re-
jeitar se bolorentos, ranosos ou apodrecidos; 2) fumagem [...]. (ELBC: s.v. conservao de alimentos)
[...] processos que, ainda h alguns anos atrs, eram considerados gravssimos e at implacavel-
mente mortais (p. ex., lepra, tuberculose, muitssimos cancros, etc., hoje situaons de aprecivel be-
nignidade, se tratadas cientificamente). (ELBC: s.v. preparaes farmacuticas industriais)

A ordem alfabtica estabelecida de acordo com as seguintes regras: a) Os substituintes simples


som mencionados como referido na pg. 20. (Nomenclatura de Compostos Orgnicos: 23)
interessante constatar que, tal como observado nas junons celulares do tipo gap junction [=
junom de hiato], os poros dos plasmodesmos nom som meros orifcios, mas antes estruturas com -
plexas que possuem a propriedade de regular a abertura do poro. (ELBC: s.v. junes celulares)

Como possvel observar um buraco negro se ele por definiom invisvel? Apesar de invisvel,
podemos contudo observar os efeitos do seu campo de gravidade sobre as estrelas vizinhas ou com -
panheiras no caso de fazer parte de um sistema duplo ou mltiplo. (Colquio/Cincias, 1: 17)
436 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

Ainda que relativamente pouco abundante, [o ouro] conhece-se desde tempos remotos, o que
nom causa surpresa atendendo ocorrncia do metal no estado nativo, ao seu aspeto brilhante e lus -
troso e sua virtual indestrutibilidade. (ELBC: s.v. ouro)

[...] hoje [a voz alergia ] mais utilizada como conceito de umha reaom de hipersensibilidade
particular a antignios particulares (alergnios) que provocam sintomas caratersticos sempre que
contactados, inalados, ingeridos ou injetados. (ELBC: s.v. alergia)
Os nveis sricos de colesterol podem ser reduzidos atravs de dieta com restriom de gorduras
animais e atravs de frmacos, sempre que indicado. (ELBC: s.v. colesterolmia)

b) Elipse do verbo ser (no futuro do conjuntivo) nas clusulas de oraons inten-
sificantes-proporcionais:
Os ensaios de dureza de metais usam corpos duros para provocarem mossas nos metais a en -
saiar. Quanto mais profunda a marca, menor a dureza. (Colquio/Cincias, 23: 33)
O acelerador do veculo est ligado vlvula de borboleta e quanto maior a abertura desta, maior
a corrente de ar na cmara, maior a depressom, mais carburante vaporizado e por conseguinte mais
entrada de mistura no cilindro e o motor aumenta de velocidade. (ELBC: s.v. carburador)
Na bobina [Onnes] fijo circular corrente eltrica provinda de umha bateria colocada fora do
vaso, temperatura ambiente, corrente essa que, como se sabe, cria um campo magntico na sua vizi-
nhana, tanto mais intenso quanto maior a intensidade da corrente. (ELBC: s.v. supercondutividade)

c) Construom interrogativa indireta qual + artigo + substantivo:


Como do conhecimento geral, a diversidade biolgica ou biodiversidade existente [...] est
sendo destruda a um ritmo muito superior ao do nosso conhecimento acerca de quais as espcies
existentes e do papel que desempenham na manutenom dos sistemas naturais. (Ecologia das Popula-
es e das Comunidades: 1)
Atualmente a teoria dos modelos estelares nom permite ainda conhecer quais as condions em
que se produz um buraco negro em lugar de umha estrela de neutrons. (Colquio/Cincias, 1: 17)
Para possibilitar a conduom em estradas de diversos tipos, os autores treinam umha rede neu-
ronal para cada tipo de estrada, havendo um sistema simples, baseado nas prprias redes neuronais,
que decide em cada instante qual a rede mais apropriada situaom que est a ser presenciada pola
cmara. (Colquio/Cincias, 23: 10)
Ainda pouco se sabe sobre quais os estmulos que estm na origem da induom e crescimento
das galhas. (ELBC: s.v. galha)
Para podermos avaliar convenientemente a toxicidade dos resduos existentes na cultura, na al-
tura da colheita, essencial conhecer com exatidom qual o esquema de metabolizaom de cada inse-
ticida. (ELBC: s.v. insecticida)
Para determinar a massa de um corpo polo processo da tara procede-se do modo seguinte: 1)
[...]. 5) Calcula-se, por interpolaom, qual a massa m que, colocada no prato direito, levaria o fiel ao
ponto de paragem primitivo n. (ELBC: s.v. tara, processo da)

d) Construom advrbio (ou preposiom) temporal + de (ou que) + parti-


cpio/adjetivo:
Com as modernas tcnicas de anestesia quer os gases, quer os vapores som sempre misturados
com oxignio antes de administrados. (ELBC: s.v. anestsicos)
Os alimentos naturais comeam a alterar-se desde que colhidos, pescados ou abatidos; os cozi-
nhados e processados industrialmente, tambm, aps concludos. (ELBC: s.v. conservao de alimentos)
Cada diapositivo, depois de pronto, montado numha armaom prpria. (ELBC: s.v. fotografia)
O papel, depois de fabricado, pode ser ainda sujeito a operaons de acabamento, das quais as
mais correntes som a supercalandragem, a estucagem com cargas minerais, a impregnaom e a lami-
nagem com pelculas metlicas ou sintticas. (ELBC: s.v. papel)
O tanque de propergol exterior, s usado no voo ascendente, cai na atmosfera depois de vazio e
nom reutilizado [...]. (ELBC: s.v. space shuttle [= vaivm espacial])
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 437

e) Construom (a)quando + de + artigo + substantivo:


Aquando das transfusons sangneas, [o aglutinognio] reage com anticorpos especficos (aglu-
tininas) do recetor, provocando aglutinaom dos glbulos vermelhos do dador. (Dicionrio Breve de
Cincias da Natureza: s.v. aglutinognio)
Quando do arrefecimento e lavagem do gs produzido na destilaom, obtm-se umha soluom
de amonaco a 2-3%. (ELBC: s.v. amonaco)
Cabea ssea feminina de c. 20 anos aquando da morte. Representante de umha populaom ar-
caica de Homo sapiens, com c. 12.000 anos, Jebel Qafzeh, Israel. (ELBC: s.v. homem, legenda de foto-
grafia)
Som freqentes [as renas] no Plistocnico inferior e mdio, atingindo vasta expansom em epis-
dios de clima frio e, em particular, aquando do apogeu da glaciaom de Wrm. (ELBC: s.v. rena)
Os buracos (de dimensons maiores que os defeitos de Schttky) explicam o aumento de volume
aquando da fusom e a ordem a curta distncia. (ELBC: s.v. sais fundidos)
[C]ontudo, a ausncia de um grupo 3'-hidroxilo na zidovudina (necessrio, como primer, para a
formaom da ligaom fosfodister aquando da incorporaom de um nucletido adicional) provoca o
fim prematuro da sntese da cadeia do ARN, o que para a sntese do ARN viral. (ELBC: s.v. zidovudina)

f) Construom entre os quais:


Independentemente de tal aproveitamento, [o bagao] pode tambm servir como combustvel,
para a preparaom de farinhas alimentares destinadas ao gado e para a obtenom indireta de vrios
produtos qumicos, entre os quais o furfurol. (ELBC: s.v. bagao)
[Lev Davidovich Landau] Recebeu diversos prmios, entre os quais o Prmio Lenine em 1962,
Prmio Estaline, o de Max Planck e Prof. Fritz London. (ELBC: s.v. Landau)
Inclui [a ordem Xenarthra] numerosas formas fsseis, entre as quais as preguias-gigantes, alm
de representantes atuais (preguias, tatus e tamandus). (ELBC: s.v. megatrio)

g) Construom Nom que...:


Os astrnomos recebrom a notcia com naturalidade. Nom que ela nom fosse assustadora.
Simplesmente, era esperada, sendo conseqncia natural do ambiente no qual se encontra a Terra.
(Cincia Hoje, 187: 26)

h) Construom consecutiva da/donde = de onde + substantivo:


A dificuldade desta Cincia [da Ecologia], e aquilo que a distingue de outras, reside precisa-
mente na complexa interdependncia de numerosos fatores em permanente alteraom [...]. Da a ne-
cessidade hoje sentida polos ecologistas da realizaom de estudos em diferentes escalas espaciais e
temporais [...]. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 2, 3)
A cada nova ameaa, a possibilidade de um futuro impacto torna-se mais real. No momento, a
nica forma que temos para evitar umha catstrofe para a humanidade conhecer todos os nossos
vizinhos. Da a importncia de se pesquisar detalhadamente todo o sistema solar, tanto do ponto de
vista das rbitas (passadas e, principalmente, futuras) quanto da composiom e da evoluom din-
mica dos seus objetos. (Cincia Hoje, 187: 27)
Entom, a mancha-imagem de estrelas A, B, C ... toma o aspeto enganador de um cometa, de onde
o nome de coma que se d aberraom neste caso. (ELBC: s.v. coma [Fsica])
A esse nvel, o tubo glandular enrola-se sobre si prprio em vrias direons, donde o nome de
glomrulo. (ELBC: s.v. glndulas sudorparas)
A patente vu, finalmente, a cair nas maos dos irmaos Henry e Sealy Fourdrinier (de onde a de-
signaom comum de mquina Fourdrinier) [...]. (ELBC: s.v. papel)
O sangue das artrias renais, ramos diretos da aorta, passa para as suas ramificaons, as artrias
interlobares, que caminham aos lados das pirmides de Malpighi e se infletem, no sentido do eixo
destas formaons, sobre a parte correspondente da respetiva base, sem se anastomosarem entre si (de
onde a possibilidade de ocorrerem enfartes renais, de maior ou menor extensom, quando um destes
ramos se obstrui). (ELBC: s.v. rim)
438 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

i) Elipse (facultativa) do verbo ser na construom de + infinitivo com valor


de conetor aditivo interoracional:
As molculas com peso molecular superior a 800 nom atravessam livremente os plasmodesmos.
De realar, no entanto, que certos vrus utilizam os plasmodesmos como via principal de infeom de
novas clulas. (Biologia Celular: 432)
Existem listas e classificaons de produtos considerados substncias dopantes, devidamente re-
gulamentados por vrias federaons internacionais e o prprio Comit Olmpico Internacional tem
as suas. De salientar que estas listas som dinmicas, i. , podem ser completadas, a todo o momento,
por produtos novos que vam surgindo, dia a dia, filhos do progresso da cincia e sobretodo da investi-
gaom bioqumica e farmacolgica. (ELBC: s.v. doping)

j) Clusula que determina um substantivo introduzida pola preposiom com e


carente de verbo:
Como se indica na Fig. 8, em que estm representados os elementos fundamentais do reflexo ba-
rorrecetor, podemos ver que as eferncias tenhem freqncia diferente, com a parassimptica mais
rpida e a simptica mais lenta. (Colquio/Cincias, 23: 69)

l) Advrbios de lugar deticos (abaixo/acima) que determinam substantivos:


Na expressom acima, a fitness proporcional ao dobro de [...]. (Ecologia das Populaes e das Co-
munidades: 59)
No sistema IUPAC, a formaom de nomes de compostos [...] (v. Tabela abaixo) [...]. (Nomencla-
tura de Compostos Orgnicos: 21)
A clssica equaom de Bragg, que traduz a lei do mesmo nome (n = 2d sen ), mostra que umha
famlia de planos (hkl), de eqidistncia d, apenas refletir umha radiaom, de comprimento de onda
, se a incidncia for definida polo ngulo (ngulo de Bragg), que satisfai equaom acima. (ELBC:
s.v. Bragg, lei de)

m) Particpio em representaom de umha forma verbal composta plena:


No grupo seguinte das Angiosprmicas reduz-se ainda mais a geraom gametfita, pois a o saco
embrionrio, mesmo depois de germinado, permanece unicelular e contm apenas sete ncleos.
(ELBC: s.v. alternncia de geraes)
A sua absorom [a do boro] pola planta est intimamente associada ao fluxo de gua no solo[,] e
a sua translocaom no interior da planta condicionada ao movimento de gua no xilema. (ELBC: s.v.
boro)
Depois da [= de a] tinta aplicada e [de] a maior parte da gua se ter evaporado, geram-se foras
de tensom que tendem a provocar a fusom de tais partculas e a formar o filme (coalescncia). (ELBC:
s.v. tinta)

n) Construons a + infinitivo com valor passivo (que ter(m)/dever(m) de


ser), em vez de clusulas finitas:
Os ensaios de dureza de metais usam corpos duros para provocarem mossas nos metais a en-
saiar. (Colquio/Cincias, 23: 33)
Para que o projeto [Manhattan] pudesse ser de utilidade ainda durante a guerra, havia que ex-
plorar vrias linhas de investigaom ao mesmo tempo, sem a certeza de que algumhas delas tivessem
sucesso. Os problemas a resolver eram extraordinariamente complexos. (ELBC: s.v. bomba atmica)
Som deste tipo os grandes compressores para alimentaom dos altos-fornos em que a pressom a
atingir varia entre 1,3 e 1,75 atmosferas com dbitos que chegam a atingir 1800 m 3/mn de ar aspi-
rado. (ELBC: s.v. compressor)
Na eletroforese livre, as substncias a separar som colocadas numha soluom dentro de um tubo
em forma de U, sem a utilizaom de um suporte slido. (ELBC: s.v. electroforese)
Nesta etapa, a polimerase de ARN reconhece e liga-se ao promotor do gene a ser transcrito, locali-
zado a montante do local de incio da transcriom. (ELBC: s.v. transcrio)
A quantidade de semente a empregar por unidade de superfcie depende fundamentalmente do
grau de fertilidade do solo e do poder de afilhamento da forma cultivada a utilizar. (ELBC: s.v. trigo)
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 439

Na verdade, dada a relaom entre estas grandezas e as variaons da pressom atmosfrica, a sua
estimativa constitui um dos maiores problemas a ter em conta no desenvolvimento de qualquer tc-
nica de previsom do tempo. (ELBC: s.v. vorticidade)

o) Reduom das clusulas de relativo mediante o infinitivo gerundial ( a + infi-


nitivo), i. , infinitivo gerundial em funom atributiva de substantivos690:
Prolongamentos dendrticos do melancito (setas largas) e desmossomas a unir queratincitos
entre si (setas estreitas). (Biologia Celular: 305, legenda de umha microfotografia eletrnica)
O tipo de motor proposto baseado na expulsom de qualquer composto polos centrmeros dos
cromossomas filhos [...] (como se fossem dous motores a jacto umha comparaom grosseira
a trabalharem em sentido oposto), originando o movimento at aos plos. (Biologia Celular: 348)
Isto implica um nmero elevadssimo de neurnios, todos funcionando em paralelo, com
grupos de neurnios a realizarem cada umha destas operaons sobre cada pequena regiom da
imagem. (Colquio/Cincias, 23: 6)
A hidroxiapatite o primeiro material a ser deliberadamente sintetizado e processado para im-
plantaom no corpo humano. (Colquio/Cincias, 23: 36)
O nervo craniano mais caudal, e mais importante, a participar no SNP pr-ganglionar o Vago
(X). (Colquio/Cincias, 23: 63, 64)
que a limpeza do terreno, feita de quatro em quatro anos para nom deixar crescer o mato, es -
sencial para manter as reas abertas e renovar a cobertura de ervas. Para os jovens sempre umha
visom terrvel, o trator a destruir as galerias, os ratos a saltarem por todos os lados, as garas-boieiras
(Bubulcus ibis) a devorarem quantos conseguem apanhar... (National Geographic Portugal, 21: s.n.p.)
A pergunta feita por umha mulher jovem que sofre de psorase e que apresenta os joelhos co-
bertos de placas vermelhas, a escamar e a pelar. (National Geographic Portugal, 21: 8)
Armstrong foi o primeiro home a pisar o solo lunar, seguido de Aldrin (21.7.1969). (Dicionrio
Lello Prtico Ilustrado: 1684)
Tycho Brahe foi o primeiro a conhecer os efeitos da refraom atmosfrica [...]. (ELBC: s.v. Brahe,
Tycho)
Foi [William Cowper] o primeiro a descobrir e estudar as glndulas que desde entom recordam
o seu nome. (ELBC: s.v. Cowper, William)
Bensley e Hoerr, em 1934, from os primeiros a isolar mitocndrios em quantidade, por centri-
fugaom diferencial dos extratos. (ELBC: s.v. mitocndrios)
O USS Nautilus foi o primeiro submarino atmico da histria e o primeiro a navegar no Plo
Norte. (ELBC: s.v. submarino)
Admitindo a cruz de fluido precisamente no centro, os braos rodarm no mesmo sentido, o
que significa existir a, e s a, umha ntida vorticidade a evidenciar a transformaom do movimento
numha rpida rotaom. (ELBC: s.v. vorticidade)

p) Reduom das clusulas de relativo mediante o gerndio (gerndio em


funom atributiva de substantivos: v. 266.4):
Neles se incluem as hemiceluloses, que som polissacardeos altamente ramificados contendo [=
que contenhem] um esqueleto base de cerca de 50 unidades de acar do mesmo tipo, ligadas entre
si por ligaons glicosdicas (1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)

690
Segundo Freixeiro Mato (2000: 414-416, nfase nossa; cf. tb. Grtner, 1998: 230, 231), [Na funom atri-
butiva] o infinitivo xerundial define o substantivo de forma semellante ao participio de presente latino e rene
ao mesmo tempo as propriedades do verbo e do adxectivo [...] e conforma construcins predicativas conxun-
tas de grande capacidade informativa e funcional. [...] ao mostrar a accin como unha cualidade especial do
substantivo, o infinitivo xerundial desenvolve o significado dun adxectivo co trazo smico cualidade actualiza-
da (xente a correr, home a xemer) [...]. O infinitivo xerundial na funcin de atributo do substantivo forma cons-
trucins predicativas absolutas caracterizadas por o substantivo ser sempre suxeito semntico do infinitivo
preposicional e non coincidir nunca co suxeito do verbo en forma finita, feito que torna a construcin mis in-
dependente e reforza o seu carcter predicativo; o substantivo vai con frecuencia acompaado da preposi-
cin con e o infinitivo coa forma flexionada (Al apareceron os rapaces, cos dedos a pingaren tinta) [...]..
440 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

O sistema fechado tem intercalado um reservatrio contendo [= que contm] cal sodada, que
absorve o dixido de carbono expirado, permitindo que a mistura anestsica seja reinalada vrias
vezes. (ELBC: s.v. anestsicos) [= um reservatrio que contm...]

q) Reduom das clusulas de relativo mediante o particpio, enquanto ps-mo-


dificador ou enquanto ncleo de clusula verbal situada no incio da oraom:
A osteoartrite umha doena crnica degenerativa da cartilagem das articulaons, acompa-
nhada de dor durante o movimento, e que afeta as pessoas de idade, mas tambm jovens.
(Colquio/Cincias, 23: 39)
por isso que o seu emprego [o do betom armado] est mundialmente condicionado por regu-
lamentos rigorosos, os quais estabelecem os nveis de segurana exigidos para estas estruturas. (ELBC:
s.v. beto)
Fenmeno natural que afeta um terreno argiloso saturado de gua, quando assenta sobre um
substrato impermevel inclinado. (ELBC: s.v. solifluxo)

Obtidos de complexas e sucessivas divisons mitticas, os gmetas masculinos e os gmetas femi-


ninos interagem [...]. (Biologia Celular: 32)
Fundada por G. Cantor (1845-1918), [a teoria dos conjuntos] vu a tornar-se da maior impor-
tncia para toda a matemtica, quer enriquecendo e permitindo dar maior desenvolvimento a muitos
captulos j existentes, quer dando origem a novos ramos desta cincia. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)

r) Clusulas adverbiais (causais, concessivas, temporais) e condicionais redu-


zidas com gerndio:
O arseniato de chumbo, um dos inseticidas mais utilizados nessa altura, criou srios problemas
de resistncia e, sendo um produto muito txico e persistente, deixava resduos txicos nos ali-
mentos. (ELBC: s.v. insecticida) [= como um produto muito txico...]
Nom estando [o rato-de-cabrera, Microtus cabrerae] em perigo de extinom, encontra-se porm
ameaado. (National Geographic Portugal, 21) [= Ainda que nom esteja em perigo...]
Supom-se que os quistos, chegando ao clon, passam polas fases referidas e as amebas uninucle-
adas iniciam umha nova infestaom. (ELBC: s.v. ameba) [= quando chegam]
Tendo em conta a definiom de integral duplo, logo se reconhece que, se f(x, y) for identica-
mente igual unidade, o valor integral a rea do domnio de integraom. (ELBC: s.v. integral) [= Se se
tem/tiver em conta...]
Desde Charcot considera-se que o tique, parecendo um sintoma fsico, , na realidade, psquico.
(ELBC: s.v. tique)
PRESENTE DO INDICATIVO
255. Trata-se do tempo predominante no discurso tcnico-cientfico, j que se utiliza
para exprimir leis cientficas e verdades gerais, processos e aons repetidas, definions, des-
crions, observaons e propriedades das substncias. Exemplo:
O mercrio metlico lquido temperatura ordinria, pois funde a 38,9 C, sendo de referir
que o nico metal que se mantm neste estado a temperaturas inferiores a 0 C. (ELBC: s.v. mercrio)

Como carter contrastante com o castelhano, pode dizer-se que no galego-portugus


culto, em que se inclui o cientfico, se regista umha clara tendncia para preferir concor-
dncias verbais em singular com substantivos coletivos, mesmo quando o coletivo
acompanhado por um complemento especificativo em plural, como mostram os se-
guintes exemplos:
A maior parte dos plasmodesmos forma-se durante a divisom celular, por interposiom de perfis
de retculo endoplasmtico perpendicularmente placa celular. (Biologia Celular: 431)
Apesar de apoptose e necrose serem habitualmente consideradas como modos distintos de
morte celular, tanto do ponto de vista morfolgico como conceptual, existe hoje umha crescente
quantidade de dados experimentais que mostra que nom existe umha dicotomia entre os dous tipos
de morte. (Colquio/Cincias, 25: 77)
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 441

Efetivamente, se certo que a maior parte dos protozorios som [exceom tendncia descrita!]
organismos livres, elevado nmero de entre eles comporta-se como parasitas de outros seres vivos.
(ELBC: s.v. protozorio)
Todas as espcies [de sanguessugas] se alimentam de matria animal, mas, se a maioria exclusi-
vamente sangvora, existem outras que tenhem hbitos predadores [...]. (ELBC: s.v. sanguessugas)

FUTURO DO INDICATIVO
256. Dous aspetos do emprego do futuro do indicativo detenhem particular interesse
para o redator tcnico-cientfico em lngua galega, a saber, a sua utilizaom como ele-
mento metacomunicativo de antecipaom (para apresentar o contedo do texto) e o seu
uso para a formulaom de hipteses.

256.1. Uso do futuro do indicativo para apresentar o contedo do texto


(elemento metacomunicativo de antecipaom)691
No presente texto, que nom incluir a fagocitose, nesse sentido que, a partir de agora, se insere
o uso da palavra endocitose. (Biologia Celular: 216)
Umha anlise minuciosa de muitos destes aspetos ajudar-nos [orig.: ajudar-nos-] a entender
como que as populaons se mantenhem no mosaico ambiental. (Ecologia das Populaes e das Co-
munidades: 4)
Neste captulo examinaremos as possibilidades coevolutivas de vrios tipos particulares de rela-
ons interespecficas. Iremos ver que diferentes aspetos assumem importncia consoante o tipo de
interaom. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 141)
Desta relaom, que nom rudo, mas msica com soberba orquestraom, e das suas desafina-
ons tratar-se [orig.: tratar-se-] no presente artigo. (Colquio/Cincias, 23: 60)
Serm, ainda, referidas algumhas afeons em que a disfunom autonmica poda ser con-
seqncia de doena localizada no SNA perifrico [...]. (Colquio/Cincias, 23: 64)
No presente texto, apenas serm tratados dous dos componentes descritos por Langley, ou seja,
o sistema nervoso simptico e o parassimptico, nom sendo considerado o entrico (brain gut). (Co-
lquio/Cincias, 23: 60)
Com efeito, nem todos os rgaos recebem um nmero igual de feixes dos dous sistemas, e nal-
gumhas situaons, que adiante trataremos, as respostas autonmicas ao mesmo estmulo som no
mesmo sentido, como, por exemplo, na assunom da posiom ereta. (Colquio/Cincias, 23: 64)

256.2. Uso do futuro do indicativo para a formulaom de suposions ou


hipteses sobre o presente, sobre o futuro e sobre o passado
O futuro do indicativo denota hiptese ou suposiom sobre o presente (cf. Grtner,
1998: 22; Freixeiro Mato, 2000: 350) ou sobre o futuro, e freqentemente tambm apa-
rece no auxiliar de vrias perfrases determinando ou reforando o seu valor de hiptese,
probabilidade ou prediom (v. 269.1-d): em dever + infinitivo e em poder + infinitivo,
indicando hiptese sobre o presente; em ter + particpio, indicando suposiom sobre o
passado do ponto de vista do presente (cf. Grtner, 1998: 22, 445, 446); em dever + ter(-
se) + particpio e em poder + ter(-se) + particpio, indicando hiptese sobre o passado, e
em ir + infinitivo, indicando prediom ou inevitabilidade.
a) O futuro do indicativo simples denota suposiom sobre o presente:
691
Correlativamente, o pretrito perfeito do indicativo usado nos textos tcnico-cientficos como elemento
metacomunicativo de sinopse ou recapitulaom. Exemplo: At aqui referimo-nos s populaons em que as
flutuaons de N nom apresentam um padrom definido. Existem populaons com variaons cclicas regulares
de N, como muitos pequenos mamferos das regions boreais. (Ecologia das Populaes e das Comunidades:
42).
442 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

Os investigadores do Centro de Cincias Genmicas Michael Smith pugrom de lado o tra-


balho rotineiro sobre cancro e centrrom todas as atenons numha amostra do coronavrus retirada
de um doente com a sndrome respiratria aguda, j que o Canad um dos pases afetados por esta
epidemia (j morrrom a 13 pessoas e pensa-se que 274 estarm contaminadas). (Pblico,
15.4.2003: 26)
Foi recentemente demonstrado, em clulas neuronais em cultura expostas protena -amiloide,
um aumento da expressom do gene bax e umha inibiom da expressom do gene bcl-2. Este poder
ser um dos mecanismos polo qual a acumulaom de -amiloide tornar os neurnios mais vulner-
veis a diferentes agentes lesivos, contribuindo assim para o aparecimento da doena. (Colquio/Cin-
cias, 25: 87)
Como por outro lado se nom d no home pensamento sem crebro, temos de admitir umha re -
laom entre inteligncia e crebro, que, a nom ser causal, ser condicional, i. , de condiom. (ELBC:
s.v. crebro)
O sc. XX beneficiar com todas estas condions, em que se nom deve esquecer a contribuiom
da histologia e da anatomia patolgica, possveis pola descoberta do microscpio. (ELBC: s.v. cirurgia)
Estm certamente envolvidas na cecidognese hormonas vegetais, como as auxinas e as citoci-
ninas, mas desconhece-se se serm produzidas polo organismo cecidognico ou pola planta, como
resposta direta a este. (ELBC: s.v. galha)
Assim, umha clula parenquimatosa de fgado pode conter mais de 1000 mitocndrios (ocu -
pando 10-15% do volume da clula), enquanto que clulas jovens da coifa radicular de milho pos-
suirm c. 200, mas nas clulas expandidas maduras esse nmero atingir os 2000 a 3000. (ELBC: s.v.
mitocndrios)
A adequada dimensom da molcula do tanino determinante para o seu encaixe entre as fibras
do colagnio e para que se forme um nmero apropriado de ligaons que estabilize a interaom. Este
facto explicar a razom para a gama de massas moleculares que acima se referiu. (ELBC: s.v. taninos)
Um galotanino dos mais simples ter estrutura idntica ao representado na fig., o 1-O-galoil--D-
glucopiranose, presente no ruibarbo-chins (Rheum officinale; Polygonaceae). (ELBC: s.v. taninos)

As caratersticas do campo Lucky Strike, aliadas evidncia [anglicismo indevido por: aos
dados] obtida nos jazigos antigos, permite prever que sob o campo hidrotermal, a pequena profundi-
dade, deverm existir verdadeiros minrios do tipo sulfuretos macios. (Colquio/Cincias, 23: 48)
As protenas podem estar inseridas na prpria membrana por intermdio de polipeptdeos hi-
drofbicos. Alguns venenos e talvez as protenas G poderm pertencer a este grupo III. (Biologia Ce-
lular: 89)
Este [o lquido hidrotermal] poder assim ser forado a circular horizontalmente abaixo da su-
perfcie. (Colquio/Cincias, 23: 47)
A ausncia de outras formas de vida alm de bactrias [...] sugere que o campo hidrotermal Sal-
danha (assim foi batizado) poder ser extremamente jovem, isto , que a descarga concentrada de
fluido, atravs de orifcios bem definidos, poder ter-se iniciado muito recentemente. (Colquio/Ci-
ncias, 23: 52)
Nom foi identificada fauna, mas observrom-se filamentos que poderm corresponder a agre-
gados de bactrias. (Colquio/Cincias, 23: 52)
Foi recentemente demonstrado, em clulas neuronais em cultura expostas protena -amiloide,
um aumento da expressom do gene bax e umha inibiom da expressom do gene bcl-2. Este poder ser
um dos mecanismos polo qual a acumulaom de -amiloide tornar os neurnios mais vulnerveis a
diferentes agentes lesivos, contribuindo assim para o aparecimento da doena. (Colquio/Cincias,
25: 87)
As alteraons no equilbrio do Ca2+ intraneuronal e a subseqente formaom de espcies reativas
de oxignio poderm levar ao aumento da probabilidade de morte neuronal em circunstncias que,
habitualmente, nom seriam txicas. (Colquio/Cincias, 25: 87)
Umha vez que os compostos que som produzidos em excesso podem ser txicos para as clulas,
foi sugerido que o metabolismo secundrio poder direcionar a sntese para a formaom de produtos
inofensivos, que serm posteriormente excretados. (ELBC: s.v. metabolismo)
Mais raramente, o mongolismo ou sndrome de Down poder, em c. 1% dos casos, ser devido a
mosaicismo [...]. (ELBC: s.v. sndrome de Down)
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 443

b) Futuro do indicativo simples para indicar prediom ou hiptese sobre o fu-


turo:
As grandes evoluons tcnicas [na fabricaom do papel no sc. XXI] situarm-se [orig.: situar-
se-o] sobretodo ao nvel da melhoria da regularidade da qualidade e do aumento das velocidades de
produom das mquinas, podendo-se prever que estas atingirm no primeiro quartel do novo sculo
os 150 a 180 km/h para os papis de grande produom, p. ex., papel jornal. (ELBC: s.v. papel)

c) As perfrases ter + particpio, com o auxiliar como futuro do indicativo ,


poder em futuro + ter(-se) + particpio e dever em futuro + ter(-se) + parti-
cpio denotam suposiom ou hiptese sobre o passado do ponto de vista do pre-
sente:
A princpio, julgou-se que o incndio fora sabotagem, porm, a polcia admitiu que o motivo ter
sido um curto-circuito da luz. (Em Grtner, 1998: 445, 446 )
Trata-se de um lago de lava, umha zona onde a lava fluiu de baixo para cima, sem extravasar a de-
pressom, o que ter retardado a solidificaom, geralmente muito rpida no ambiente submarino.
(Colquio/Cincias, 23: 47)
O estudo da alternncia de geraons abre-nos assim umha visom unificada dos seres vivos, redu -
zindo a multiplicidade da sua morfologia e dos seus ciclos evolutivos a um plano comum, sobre o
qual a evoluom filogentica se ter dado no sentido do predomnio da geraom esporfita [...].
(ELBC: s.v. alternncia de geraes)
O ensino regular da farmcia ter sido institudo durante o breve reinado de D. Sebastio, ao de-
terminar-se, na Universidade de Coimbra, certo nmero de estudantes a cursar a Faculdade de Bo -
tica. (ELBC: s.v. farmcia)
A derivaom dos chimpanzs situa-se entre 6,3 e 7,7 Ma, enquanto o antepassado comum com
os gorilas ter vivido entre 8 e 10 Ma, com a separaom h, polo menos, 8 Ma. (ELBC: s.v. homem)
Segundo esta hiptese [a endossimbitica], os mitocndrios teriam sido, no passado, orga-
nismos independentes, prximos das atuais eubactrias aerbias, que term invadido ou sido captu-
rados por um eucariota anaerbio primitivo [redaom correta: que term invadido um eucarionte
anaerbico primitivo ou por ele term sido capturados]. Com o passar do tempo, a maioria da infor-
maom gentica do endossimbionte ter sido transferida para o ncleo da clula hospedeira, ficando
o genoma dos mitocndrios como apenas um resduo da autonomia gentica inicial. (ELBC: s.v. mi-
tocndrios)
Conta-se que a mulher do Vice-Rei do Peru, a Condessa de Chinchn, ter sido salva das febres
que padecia porque umha sua serva ndia, que lhe era muito afeioada, lhe ter dado a beber, s es-
condidas, umha infusom dessa misteriosa casca [de quina] e com isso lhe ter salvo a vida. [...] Term
sido tambm os jesutas que figrom a expansom daquela droga [da quinina] no Oriente. (ELBC: s.v.
quina)
Som consideradas rochas gneas aquelas que se term formado por arrefecimento e solidifi-
caom de um magma. (ELBC: s.v. rocha)
O Triticum durum ter sido levado para o Norte de frica provavelmente polos rabes. (ELBC: s.v.
trigo)

As caratersticas globais destes ecossistemas som tais que ganhou adeptos a teoria de que a vida
na Terra poder ter-se gerado na dependncia de fontes termais submarinas, em sistemas anlogos
aos atuais. (Colquio/Cincias, 23: 45)
A ausncia de outras formas de vida alm de bactrias [...] sugere que o campo hidrotermal Sal-
danha (assim foi batizado) poder ser extremamente jovem, isto , que a descarga concentrada de
fluido, atravs de orifcios bem definidos, poder ter-se iniciado muito recentemente. (Colquio/Ci-
ncias, 23: 52)

d) O emprego do auxiliar em futuro do indicativo na perfrase ir + infinitivo


tem valor preditivo, de inevitabilidade:
Muitas das decisons que hoje som tomadas polos responsveis polticos, e que irm, certamente,
condicionar o xito e os esforos de conservaom futuros, poderiam ser melhoradas se pudssemos
dispor de umha informaom cientfica mais slida. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 6, 7)
444 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

A pancada ir produzir umha muito pequena impressom, a que corresponde umha certa defor-
maom plstica do material, consumindo-se nessa deformaom umha parte maior ou menor da
energia cintica do martelo. A altura do ressalto vai, portanto, depender da energia ainda dispo-
nvel. (ELBC: s.v. dureza, ensaios de)
H, assim, um interesse renovado polos modelos referentes ao metabolismo fotossinttico das
plantas, por se admitir que esses modelos irm fornecer indicaons que permitirm prever alteraons
na assimilaom do dixido de carbono polas plantas em diferentes ambientes e condions e, por-
tanto, seguir a dinmica deste gs na atmosfera. (ELBC: s.v. modelo biolgico)
Longnquo ainda est o tempo em que a xenotransplantaom ir resolver o problema da falta de
dadores para transplantaom. (ELBC: s.v. xenotransplantao)

POTENCIAL
257. O potencial (tambm chamado condicional ou ps-pretrito) do indicativo indica
hiptese ou suposiom formulada com reserva ou distanciamento (condicional hipottico:
cf. Riera, 2005a: 108). Exemplos de uso:

A difusom lateral de translocadores que tenderia a homogeneizar a sua distribuiom na mem-


brana celular parece estar impedida ou polas junons selantes ou por umha especializaom do citos -
queleto, que nessa zona estaria inserido na membrana. (Biologia Celular: 99)
Assim, a sua associaom aos polirribossomas influenciaria a estabilidade do ARNm e a taxa de sn-
tese proteica [...]. Som hipteses puramente especulativas. (Biologia Celular: 186)
Haveria, ainda, microtbulos em feomelancitos de cabelos humanos vermelhos dispostos se-
gundo o eixo dos dendritos. (Biologia Celular: 306)
Estudos ultraestruturais e citoqumicos apontrom o retculo endoplasmtico liso e o complexo
de Golgi como locais de origem dos melanossomas. No entanto, a maior parte dos autores tem de-
fendido a origem golgiana com base na habitual proximidade entre as vesculas primordiais dos mela -
nossomas e os elementos do [aparelho de] Golgi e na presena de atividade tirosinsica em ambas as
estruturas. A tirosinase e as protenas estruturais seriam sintetizadas no retculo endoplasmtico ru-
goso e, em seguida, veiculadas para o [aparelho de] Golgi. (Biologia Celular: 307)
Com base em diversa informaom e nos fortes argumentos contra a teoria das fibras de traom,
Mota (1957) apresentou umha nova teoria, em que considera o cromossoma como movendo-se au-
tonomamente (embora seguindo as fibras do fuso), impulsionado polo centrmero, que funcionaria
de verdadeiro motor. (Biologia Celular: 348)
O consumo de frutos duros e sementes seria facilitado por esmalte espesso mais resistente,
como em Australopithecus robustus e A. boisei. Outros (A. africanus) prefeririam frutos moles. (ELBC: s.v.
homem)

Nos textos tcnico-cientficos, quando na perfrase perfectiva ter + particpio o auxi-


liar aparece como ps-pretrito, ela adquire um valor modal de hiptese sobre o passado
formulada com reserva ou distanciamento (cf. Grtner, 1998: 29). Exemplos:

A caixa depositada no corredor do Museu de La Plata nom ficou inclume. Consta que, no si-
lncio sem testemunhas da noite, um desafeto de Moreno, o clebre antroplogo e paleontlogo ar-
gentino Florentino Ameghino (1854-1911), teria examinado a pele, chegando conclusom de que
pertencera a umha preguia. (Cincia Hoje, 161: 24)
No Brasil ocorrrom as duas primeiras espcies citadas: G[lossotherium]. robustum, no Rio
Grande do Sul, e G. lettsomi, na Bahia. Ao que parece, ambas procediam de regions temperadas e, pe-
rante a queda da temperatura nos territrios de origem, h aproximadamente 12 mil anos, teriam-se
refugiado em ambiente menos agressivo, como o do Brasil intertropical. (Cincia Hoje, 161: 24)
Em 1988, aps anos de trabalho e publicaons menos conhecidas, apareceu na revista Chemical
Geology um artigo defendendo que alguns dos principais jazigos de sulfuretos macios de Aljustrel se
teriam formado debaixo de umha cobertura de sedimentos, em condions muito semelhantes s
agora suspeitadas para o alvo no segmento FAMOUS. (Colquio/Cincias, 23: 51)
Por um lado, alguns citam que num escrito datado de 2200 anos a.C. se trata do algodom e dos
tecidos feitos com a sua fibra; outros autores dim que os Chineses, muitssimo arreigados s tradi-
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 445

ons, teriam recebido a planta da ndia, a qual foi primitivamente muito cultivada como ornamental,
e nom como produtora de fibra. (ELBC: s.v. algodo)
Os Chineses teriam realizado os primeiros foguetes em 1100; em 1232 usrom-nos na defesa de
Kai-Fung-Fu (Pien King), cercada polos Mongis, sob a forma de flechas voadoras incendirias.
(ELBC: s.v. foguete)
Segundo esta hiptese [a endossimbitica], os mitocndrios teriam sido, no passado, orga-
nismos independentes, prximos das atuais eubactrias aerbias, que term invadido ou sido captu-
rados por um eucariota anaerbio primitivo [redaom correta: que term invadido um eucarionte
anaerbico primitivo ou por ele term sido capturados]. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Certos vidros vulcnicos comportam, no entanto, cristais que j se teriam formado no interior da
cmara magmtica, e, com o decurso do tempo, no seio da matria vtrea comeam a registar-se des -
vitrificaons, formando-se cristalitos de formas em geral exticas. (ELBC: s.v. vidro vulcnico)

PRESENTE DO CONJUNTIVO
258. Quatro usos caratersticos mostra o presente do conjuntivo (= subjuntivo) no ga-
lego-portugus tcnico-cientfico692: a expressom de juzos (quando utilizado com verbos
de pensamento), a introduom de exemplos, como elemento nexual ou coesivo e como
ncleo de clusulas condicionantes introduzidas pola palavra caso.

258.1. Presente do conjuntivo usado para a expressom de opinions, juzos, apa-


rncias (com verbos de pensamento, como acreditar, admitir, avaliar, crer, es-
timar, julgar, pensar, presumir, propor, supor, etc.)

a) Formulaom de estimativas com efeito de reserva ou mitigaom (ingl. hed-


ging), quer dizer, o redator nom se mostra totalmente certo a respeito da validade
do juzo enunciado
Para realizar afirmaons e formular juzos ou hipteses nos textos cientficos
freqente, sobretodo nos gneros de investigaom, a utilizaom de elementos mitigadores
ou de reserva (ingl. hedges), os quais reduzem o compromisso do redator com o afirmado
(ingl. hedging), evitam as expressons categricas e apresentam as proposions antes como
opinions que como factos. Entre estes elementos retricos mitigadores ou de reserva, em
galego-portugus apresenta grande importncia o emprego do presente do conjuntivo 693,
ilustrado nos seguintes exemplos694.
692
Usos comuns com a lngua geral som, por exemplo, o de dvida/hiptese: Certos recetores talvez perten-
am a este tipo. (Biologia Celular: 90); Quem aceita a hiptese da agitaom corpuscular com base nos argu-
mentos apresentados anteriormente, e noutros que porventura lhe ocorram, nom pode deixar de concluir,
como j dixemos, que essa agitaom deve ser maior nos gases do que nos lquidos, e nestes, maior do que nos
slidos. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 68).
693
Outros elementos de mitigaom retrica som os verbos modais e auxiliares (gal. poder, dever, ter [em poten-
cial]; ingl. can/could, may/might, will/would, shall/should), verbos lexicais epistmicos (para emitir juzos ou
para manejar dados [gal. crer, pensar, propor, indicar, dar a entender, suspeitar, apontar para, mostrar, predizer, etc.;
ingl. to suggest, to propose, to believe, to show, to speculate, to predict, etc.]), os adjetivos, advrbios e substantivos
epistmicos (p. ex.: likely, possible, most, consistent with, probably, apparently, relatively, estimate, possibility, etc.) e
certos elementos de reserva nom lexicais (baseados na argumentaom). Sobre este importante aspeto da ret -
rica dos gneros de investigaom, pode consultar-se o livro de Hyland (1998: esp. 1-12; 102-155).
694
Naturalmente, a utilizaom do conjuntivo nestes contextos nom obrigatria, mas facultativa, e ela atuali -
za-se quando se deseja produzir um efeito de reserva na afirmaom ou estimativa. Assim, p. ex.: Admite-se
446 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

Nom h ainda provas de que o translocador Cl-K + exista, mas admite-se que desempenhe um
papel muito importante no transporte inico transepitelial de cloro e eventualmente de potssio. (Bi-
ologia Celular: 94)
Durante o deslocamento dos queratincitos para a superfcie epidrmica, os melanossomas som
possivelmente destrudos, admitindo-se que haja somente degradaom do seu contedo proteico e
nom da melanina. (Biologia Celular: 310)
Pensa-se que o Brasil tenha cerca de 50 mil espcies vegetais (22% do total do planeta), 524 es-
pcies de mamferos, trs mil de peixes, 1622 de aves, 517 de anfbios, 467 de rpteis, 10-15 milhons
de insetos, alm de milhons de espcies de microrganismos. (Cincia Hoje, 167: 38)
Estima-se que 40% dos medicamentos disponveis na teraputica moderna tenham sido desen-
volvidos a partir de fontes naturais. (Cincia Hoje, 167: 41)
Estima-se que o mercado mundial dos medicamentos derivados de plantas seja da ordem de
30.000-40.000 milhons de dlares estado-unidenses anuais, e ele vem crescendo em taxas expres -
sivas. (Cincia Hoje, 167: 42)
Estima-se que no Reino Unido 18% dos pacientes com prteses da anca tenham que ser sujeitos
a umha nova operaom, freqentemente para colocaom de umha nova prtese. (Colquio/Cincias,
23: 39)
Esta espcie [ameixeira: Prunus domestica L.], de h muito cultivada em vrias castas, nom co-
nhecida no estado espontneo, mas supom-se que seja um hbrido natural entre as P. spinosa L. e P.
cerasifera Ehrh. var. divaricata (Ledeb.) Bailey, oriunda do Cucaso. (ELBC: s.v. ameixeira)
O modo como os anestsicos gerais atuam nom est perfeitamente esclarecido, mas admite-se
que interfiram com o mecanismo de respiraom celular, inibindo a aom de vrias enzimas [...].
(ELBC: s.v. anestesia)
A configuraom molecular do fsforo vermelho nom bem conhecida, pensando-se no entanto
que seja constitudo por vrias modificaons cristalinas polimricas e material amorfo. (ELBC: s.v. fs-
foro)
Nalgumhas galhas complexas, admite-se que haja transferncias de material gentico (i. , vrus,
plasmdios ou transposons) do inseto cecidozoide para a planta [...]. (ELBC: s.v. galha)
Admite-se que o produto de secreom, ou sebum, [...] tenha propriedades bacteriostticas, con-
dicione a permeabilidade cutnea e influa na plasticidade da pele. (ELBC: s.v. glndulas sebceas)
Admite-se que este facto esteja relacionado com as caratersticas qumicas [...]. (ELBC: s.v. inositol)
De facto, estima-se que os insetos causem perdas de produom entre 13% a 16%. (ELBC: s.v. in-
secticida)
J no que respeita atividade bactericida [do lpulo], h indicaons de que esteja associada aos
derivados ceto-enlicos relacionados com o floroglucinol. (ELBC: s.v. lpulo)
Os dedos [das osgas] som muito achatados e cada um possui umha placa inferior, com escamas
modificadas em pequenas lamelas transversais, providas de pincis de sedas muito finas que pene-
tram nas mais pequenas fendas e que aderem s mnimas impurezas dos suportes, permitindo que as
osgas subam por paredes verticais e se desloquem mesmo nos teitos lisos, o que antes fijo supor que
possussem ventosas nas extremidades dos membros. (ELBC: s.v. osga)
Acredita-se que estes misteriosos fragmentos [os tectitos] podam ter origem extraterrestre e de-
rivar do impacto de grandes meteoritos na superfcie lunar ou resultar de impactos de grandes massas
meteorticas na superfcie da Terra. (ELBC: s.v. tectito)
Foi designado [o zinco] por diversos nomes, julgando-se que o atual tenha sido utilizado pola
primeira vez por Lohneyes, em 1697. (ELBC: s.v. zinco)

b) Distanciamento a respeito da opiniom de terceiros:


Muitas pessoas pensam que os veculos eltricos sejam umha criaom bastante recente. (Em
Grtner, 1998: 420)
pouco plausvel a suposiom de que os ursos-polares, quando fam umha emboscada, cubram
os seus narizes pretos com as patas, para se ocultarem. (Guia Fapas dos Mamferos: 103-104)

que a partir do surgimento das primeiras colnias de organismos unicelulares, os seres vivos comerom [e,
neste caso, nom: comeassem] a apresentar a capacidade de sintetizar e depositar ativamente macromolculas
biolgicas a nvel dos espaos intercelulares. (Biologia Celular: 63), Supom-se que os quistos, chegando ao
clon, passam [e, neste caso, nom: passem] polas fases referidas e as amebas uninucleadas iniciam umha nova
infestaom. (ELBC: s.v. ameba).
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 447

Modelos recentes proponhem que o cinetcoro seja constitudo por ansas de cromatina que ir-
radiam da regiom centromrica do cromossoma, unidas entre si por protenas, e formando um sis-
tema trilamelar visvel apenas ao microscpio eletrnico. (ELBC: s.v. cinetcoro)
Certamente polo facto de os ispteros serem sempre insetos sociais, pensa-se, com freqncia,
que os insetos sociais constituam tambm, na ordem dos himenpteros, umha modalidade muito
espalhada. (ELBC: s.v. insectos sociais)

258.2. Presente do conjuntivo utilizado para a introduom de exemplos

invertase tem sido atribudo um importante papel nos processos que levam intensificaom
do transporte Source-Sink da sacarose, que, enviada desde as folhas, se vai acumular em rgaos de
reserva, como sejam razes tuberosas, tubrculos, frutos e sementes. (ELBC: s.v. fluido intercelular)
Com efeito, constata-se que a sntese deste fosfolpido de inositol marcadamente regulada em
certas situaons, como seja, p. ex., em resposta ao efeito de um stress osmtico. (ELBC: s.v. inositol)
Outros [metabolitos secundrios] ainda exibem importncia ecolgica, atuando na atraom de
outros organismos (odores, cores), na proteom contra a predaom ou como substncias txicas ou
de ataque, como sejam os casos dos alcaloides da salamandra, dos glicsidos cardacos dos venenos
dos sapos [...]. (ELBC: s.v. metabolismo)
Os taninos from definidos como compostos de origem natural com massa molecular de 500 a
3000 dalton e com um nmero suficiente de grupos OH de natureza fenlica [...] que possibilite a
formaom de ligaons de entrecruzamento entre macromolculas, como sejam protenas, celulose,
pectinas. (ELBC: s.v. taninos)

258.3. Presente do conjuntivo como elemento coesivo ou nexual, freqente-


mente sob a forma de imperativo-reflexivo

O que se passa no home quanto ao calor animal ilustra em grande parte o que ocorre nos ani -
mais dotados de homotermia aves e mamferos, cuja temperatura interna constante e mais
elevada que a do ambiente, mas acrescente-se que nestes o revestimento de penas ou de pelos os pro-
tege contra a perda por irradiaom. (ELBC: s.v. calor animal)
As ROM que som reprogramveis assumem a designaom de EPROM (Erasable Programmable Read
Only Memory). A ttulo de exemplo refira-se que a BIOS (Basic Input-Output System) de um compu-
tador pessoal umha memria deste tipo. (ELBC: s.v. computador)
Assinale-se que os ncleos de 235U sofrem cisom com neutrons trmicos (de energia inferior a
0,5 eV), o mesmo acontecendo com os istopos artificiais 233U e 239Pu (plutnio- 239) [...]. (ELBC: s.v.
ciso nuclear)
Do primeiro grupo [mquinas frigorficas de compressom e expansom de um gs permanente],
citemos as mquinas de ar. (ELBC: s.v. frigorfica, mquina)
No caso dos caros, refiram-se as espcies Aceria sheldoni e Calepitrimerus vitis, associadas, respeti-
vamente, s deformaons observveis em flores, folhas e frutos, no limoeiro, e erinose da vinha.
(ELBC: s.v. galha)
Sublinhe-se que a alimentaom ovolactovegetariana compatvel com perfeita sade de adultos
e crianas, embora poda comprometer a estatura final destas. (ELBC: s.v. pescado)
De entre os papagaios, citem-se o j referido papagaio-cinzento ou jaco, Psittacus erithachus, da
frica Tropical Ocidental [...]. (ELBC: s.v. Psitaciformes)
Em territrio portugus, alm dos Aores, pode referir-se o vulcanismo extinto da ilha da Ma-
deira. No continente, as manifestaons vulcnicas som muito remotas (v.g. complexo basltico da re-
giom de Lisboa-Mafra). Diga-se, enfim, que, embora sem vulcanismo ativo, muitos aparelhos vulc-
nicos apresentam fenmenos secundrios como fumarolas [...]. (ELBC: s.v. vulco)
448 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

258.4. Presente do conjuntivo como ncleo de umha clusula condicionante co-


meada por caso (tambm com o pretrito do conjuntivo)

Caso um mosquito nom infetado morda umha pessoa infetada, ele fica infetado e pode depois
transmitir a doena [a malria] a outras pessoas. (Enciclopdia Mdica da Famlia: 305)
Caso nom seja tratada, a malria causada polos protozorios Plasmodium vivax, P. ovale e P. ma-
lariae causa ataques recorrentes de sintomas com cada episdio de destruiom de glbulos verme-
lhos polos parasitas. (Enciclopdia Mdica da Famlia: 306)
Utilizando-se algarismos para indicar as posions, deve procurar-se para os substituintes a po-
siom mais baixa possvel; caso existam vrias possibilidades equivalentes de escolha, seguem-se as
regras enunciadas nas pgs. 22 a 24. (Nomenclatura de Compostos Orgnicos: 57)
A anomalia de metano poderia nom ser acompanhada de outros efluentes hidrotermais caso a
descarga hidrotermal fosse filtrada por sedimentos, que reteriam facilmente partculas e H 2S. (Col-
quio/Cincias, 23: 50)

FUTURO DO CONJUNTIVO
259. O futuro do conjuntivo umha forma verbal de grande rendimento no luso-bra-
sileiro tcnico-cientfico. Na Galiza o seu uso foi habitual na lngua espontnea at ao s-
culo XIX (veja-se, por exemplo, a sua freqente utilizaom na poesia de Rosalia de Castro e,
sobretodo, de Manuel Curros Henriques), mas hoje goza de escassa vitalidade nos falares
galegos (apenas presente em provrbios e frmulas fossilizadas) pola pressom do caste-
lhano. No entanto, para a constituiom em galego de um modelo expressivo culto e cient-
fico, a plena restauraom dos usos desta forma verbal parece hoje insoslaivel (cf. Freixeiro
Mato, 2000: 359-362).
O futuro do conjuntivo denota umha aom nom real situada no futuro, a qual ante-
rior a um referendo situado tambm no futuro 695. O futuro do conjuntivo nom se usa
nunca como forma autnoma, ocorrendo em oito tipos de clusulas subordinadas (v.
infra), de modo que ele aparece em correlaom com verbos, situados na clusula principal,
em futuro ou em presente (do indicativo, do conjuntivo ou do imperativo) e nom pode
utilizar-se em oraons puramente hipotticas do tipo Se a populaom fosse constituda por
um milhom de indivduos, haveria 20.000 representantes do alelo no fundo gnico, em
que a correlaom se estabelece entre o potencial (clusula principal) e o pretrito do con-
juntivo (clusula subordinada).
Os oito tipos de clusulas em que pode ocorrer o futuro do conjuntivo som: clusulas
concessivas duplas, nas quais o futuro do conjuntivo surge associado ao presente do conjun-
tivo (ex.: Seja como for, resolveremos o problema); clusulas de relativo (ex.: Recomen-
damos que volte ao seu ptico para substituir as lentes de contacto na data que lhe in-
dicar); clusulas condicionantes (ex.: Se quigerdes, reato a explicaom); clusulas circuns-
tanciais temporais (ex.: Quando vinher, mostra-lho); clusulas circunstanciais locativas
(ex.: Situa o projetor onde ela che dixer); clusulas circunstanciais modais (ex.: Proceda
conforme o tcnico lhe indicar); clusulas comparativas (ex.: Grite tanto como puder),

695
Para se obter umha visom geral da gramtica do futuro do conjuntivo galego pode consultar-se Costa Ca -
sas et al. (1988: 202, 203) e Freixeiro Mato (2000: 367-370).
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 449

e clusulas intensificantes-proporcionais (ex.: Quanto maior for o nmero de indivduos AA,


menor ser a freqncia de a).
Destes oito tipos de clusulas dotadas de futuro do conjuntivo, as mais especficas dos
textos tcnico-cientficos som as intensificantes-proporcionais, e as mais freqentes, de
longe, as condicionantes. A seguir transcrevemos classificadas, a modo de exemplos de
uso, as oraons que, no nosso corpus textual, continham futuros do conjuntivo.

259.1. Clusulas concessivas duplas


A primeira aplicaom umha curiosidade e mostra como possvel ver sem luz, isto , foto -
grafar um objeto sem que sobre ele incida umha nica partcula de luz ou seja do que for.
(Colquio/Cincias, 25: 6)
Seja qual for o tipo de anestesia esta tem de ter sempre as seguintes caratersticas: ser reversvel,
ser controlvel, manifestar-se sempre do mesmo modo e ter um mnimo de efeitos secundrios.
(ELBC: s.v. anestesia)
Seja qual for o anestsico e a via utilizada h sempre o perigo de se provocar umha depressom da
funom respiratria, polo que muitas vezes se recorre respiraom artificial em indivduos anestesi -
ados. (ELBC: s.v. anestsicos)
Um carburador elementar do tipo descrito, nom podendo dar-nos umha mistura homognea e
constante para todos os regimes de marcha, obriga a introduzir nos carburadores reais umha srie de
dispositivos auxiliares, sistema de arranque, ralenti, aceleraom rpida, etc., de maneira a tornar efici-
ente o seu funcionamento, seja qual for a velocidade do motor. (ELBC: s.v. carburador)
difcil assegurar que a via metabolismo cido das crassulceas nunca se manifesta em determi -
nada planta, seja qual for a situaom em que esta se encontre. (ELBC: s.v. metabolismo cido das crassu-
lceas)

259.2. Clusulas de relativo


As experincias que para isso se efetuarem destinam-se apenas a conhecer umha qualidade da
substncia em estudo [...]. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 42)
Como o alongamento da mola funom da intensidade da fora de traom aplicada, dizemos
que, das duas grandezas variveis, comprimento e fora, a fora varivel independente (porque se lhe
d o valor que quigermos) e que o comprimento varivel dependente (porque os seus valores de-
pendem dos valores que tivermos dado s foras). (Cadernos de Iniciao Cientfica: 46)
Nos lquidos as foras de ligaom, j muito menos intensas, permitem que os corpsculos ad-
quiram liberdade suficiente para que o lquido se acomode ao vaso em que for deitado, tomando a
forma que o recipiente tiver interiormente. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 70)
Neste centro supomos estar o ncleo do tomo, e todo o pontuado sua volta indica que num
dado instante pode o eletrom estar em qualquer desses pontos, mas que mais provvel encontrar-se
onde a densidade dos pontos for maior. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 94)
Se duas ou mais cadeias laterais se encontrarem em posiom equivalente, aquela a que for atri-
budo o algarismo de posiom mais baixo deve ser referida em primeiro lugar. (Nomenclatura de
Compostos Orgnicos: 21)
No caso de dous prefixos com o mesmo nome, coloca-se primeiro o que tiver o nmero de po-
siom mais baixo. (Nomenclatura de Compostos Orgnicos: 21)
Para quem tiver preconceitos sobre as diferenas biolgicas entre o home e outras espcies nom
pola hidroxiapatite que os vai alimentar. (Colquio/Cincias, 23: 36)
O outro fator condicionante a chuva, que, se molhar a fibra do algodom na altura em que as
cpsulas abrirem, deprecia extraordinariamente o produto. (ELBC: s.v. algodoeiro)
O seu princpio de funcionamento [o do auscultador] idntico ao dos altifalantes, mas en -
quanto estes necessitam de grandes potncias eltricas para o seu funcionamento e irradiam ondas
sonoras intensas para o meio ambiente, os auscultadores telefnicos consomem pequenas potncias
eltricas e s se destinam pessoa que os estiver a utilizar. (ELBC: s.v. auscultador)
Estes circuitos [integrados] som, geralmente, de reduzidas dimensons e encapsulados em pls-
tico ou metal e apresentam mltiplos terminais para ligar aos restantes componentes do circuito em
que estiverem. (ELBC: s.v. circuito)
450 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

No fim, aquelas fraons que apresentarem propriedades semelhantes podem ser reunidas em
lotes, cada um dos quais constitudo por um dos componentes com aprecivel grau de pureza.
(ELBC: s.v. destilao)
Por outro lado, acumulam-se formas azotadas de baixo peso molecular, como aminas e amidas,
prejudiciais para os animais que vinherem a ingerir estas plantas. (ELBC: s.v. enxofre)
Contodo, verdade que a qualidade de um hipertexto depende da prtica e das capacidades que
o seu elaborador for desenvolvendo. (ELBC: s.v. hipernavegao)
Na planta, os vrus [idaeovrus] encontram-se em todos os tecidos, incluindo as sementes e o
plen, verificando-se que esta a forma de transmissom, tanto para a semente como para os tecidos
da planta que for polinizada. (ELBC: s.v. idaeovrus)

259.3.Clusulas condicionantes
Substitua as pilhas velhas, se o telecomando deixar de controlar as funons do leitor. (Manual de
instruons do leitor de discos compactos Sony CDP-XB720: 4)
Se nom utilizar o telecomando durante um longo perodo de tempo, retire as pilhas para evitar
os danos provocados polo derramamento e pola corrosom do lquido das pilhas. (Manual de instru-
ons do leitor de discos compactos Sony CDP-XB720: 4)
Se usar o sistema Philishave pola primeira vez , repare por favor no seguinte: a sua pele necessita
polo menos de duas semanas para se adaptar. (Manual de instruons da mquina de barbear eltrica
Philishave 765/715)
Obtenhem-se melhores resultados se a pele estiver seca. (Manual de instruons da mquina de
barbear eltrica Philishave 765/715)
Se necessrio, aplique umha loom para antes de barbear. Isto poder ser vantajoso se o clima
for quente e hmido. (Manual de instruons da mquina de barbear eltrica Philishave 765/715)
Se, posteriormente, cessar a aom da colquicina, a mitose seguinte ser normal. (Biologia Ce-
lular: 352)
Se procurarmos investigar o nmero de plantas distintas [que h] num quilmetro quadrado
da regiom em que moramos; se contarmos o nmero de espcies diferentes que habitam num
tronco de rvore; se nos informarmos sobre o nmero total de seres vivos diferentes que se desen -
volvem num rio, num lago ou no mar, ficaremos surpreendidos com a enorme diversidade de formas
a existentes! (Biologia I Parte 12. Ano: 14)
Se a populaom nom estiver em evoluom e os cruzamentos se derem ao acaso, as freqncias
dos gentipos AA, Aa e aa podem ser assim calculadas. (Biologia I Parte 12. Ano: 65)
Como vimos, dous organismos podem apresentar grandes semelhanas morfolgicas e, no en-
tanto, se nom houver possibilidade de cruzamento entre eles, ou se, cruzando-se, originarem des-
cendncia estril, pode afirmar-se que pertencem a espcies diferentes. (Biologia I Parte 12.
Ano: 75)
O veneno da mambra-negra de aom muito rpida, podendo as suas mordeduras ser mortais
se nom forem logo tratadas. (Grande Enciclopdia Animal: 392)
Como dixemos, umha caraterstica importante do ser humano e dos animais superiores a sua
capacidade de aprendizagem. Se a encararmos como umha capacidade de adaptaom do comporta -
mento ao meio, podemos ver que existe, em menor grau, mesmo em espcies animais com um sis-
tema nervoso relativamente pouco elaborado. (Colquio/Cincias, 23: 4)
De facto, umha grandeza que s se anula se a rede produzir as respostas corretas para todos os
padrons de treino. (Colquio/Cincias, 23: 8)
Se estes estudos produzirem os resultados esperados, isto , evidncia [anglicismo por: infor-
maom, dados] para a precipitaom de sulfuretos em profundidade, impor-se realizar sondagens no
local. (Colquio/Cincias, 23: 52)
Se analisarmos esta listagem com cuidado, vemos que a par dos cristais naturais, os minerais,
muitos outros surgrom de domnios tecnolgicos especializados. (Colquio/Cincias, 25: 20)
Se a coloraom verde atingir todo o tubo-teste, a taxa de alcoolemia de 0,80 g/dm 3. (Qumica
na Nossa Vida: 149)
O outro fator condicionante a chuva, que, se molhar a fibra do algodom na altura em que as
cpsulas abrirem, deprecia extraordinariamente o produto. (ELBC: s.v. algodoeiro)
Se se pretender acelerar o endurecimento, pode reaquecer-se a liga a temperatura da ordem dos
100 a 200 C durante poucas horas [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
Se um volume suficiente de material cindvel (volume crtico) for reunido de modo que os neu -
trons secundrios podam encontrar outros ncleos e nom se escapar do urnio ou do plutnio , esta-
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 451

belece-se umha reaom nuclear em cadeia, cada vez mais rpida, at se tornar explosiva. (ELBC: s.v.
bomba atmica)
Se a chumaceira for mal calculada, suportar esforos superiores aos previstos ou tiver lubrifi-
caom deficiente, a temperatura do conjunto sobe e pode verificar-se a fusom do material antifricom
dos casquilhos, a gripagem dos moentes e at a rotura do veio ou da chumaceira. (ELBC: s.v. chuma-
ceira)
Se se retiver a gua num nvel alto durante a mar e se se despejar lentamente atravs de umha
barragem, ela gera energia. (ELBC: s.v. energia)
Se, p. ex., enterrarmos um condutor de Cu e outro de Zn num limom e os ligarmos exterior-
mente a um voltmetro obtemos umha leitura nesse voltmetro que prova que se desenvolvrom rea-
ons na vizinhana dos condutores, as quais som acompanhadas pola libertaom de energia eltrica.
(ELBC: s.v. processos electroqumicos)
Nota de uso
A estrutura mais freqente para exprimir condiom em galego-portugus som as clu-
sulas iniciadas pola partcula condicional se (amide nucleadas por um futuro do conjun-
tivo696). No entanto, com essa funom tambm podem aparecer, se bem que com muita
menor freqncia que os futuros do conjuntivo em clusulas introduzidas por se, entre ou-
tras, as seguintes estruturas:

a) Infinitivos flexionados introduzidos pola preposiom a (ou, mais raramente, por de):
Porm, a manterem-se as elevadas taxas de crescimento da capacidade de memria dos compu -
tadores que se venhem verificando, provvel que esta diferena venha a deixar de existir dentro de
alguns anos, podendo talvez um vulgar computador pessoal vir a ter maior capacidade de armazena -
mento de informaom que o crebro humano. (Colquio/Cincias, 23: 6)
Como por outro lado se nom d no home pensamento sem crebro, temos de admitir umha re -
laom entre inteligncia e crebro, que, a nom ser causal, ser condicional, i. , de condiom. (ELBC:
s.v. crebro)
A manter-se o mesmo ritmo de consumo , e tendo em conta a curva demogrfica, pode pre-
ver-se o esgotamento das duas maiores fontes de energia atuais, durante o sculo XXI: o petrleo e o
gs natural para o ano 2050 ou 2075; o carvom pensa-se que durar mais dous sculos. (ELBC: s.v.
energia)
Som consideradas aqui apenas as bactrias metanognicas que crescem anaerobiamente com
CO2 e H2 como fontes de carbono e, de serem acetognicas, i. , de nom produzirem cido actico
como principal produto final, utilizam a via do acetil-CoA quando crescem com CO ou CO 2 e H2.
(ELBC: s.v. via do acetil-CoA)

b) Infinitivos flexionados introduzidos polo sintagma no caso de:


No caso de se tratar de um corpo rgido , a vorticidade angular a mesma para qualquer linha
perpendicular ao eixo de rotaom, polo que a vorticidade ser o dobro da velocidade angular (z = 2 ,
em que a velocidade angular). (ELBC: s.v. vorticidade)
No caso de o movimento ser representado por linhas de corrente retilneas e paralelas ha-
ver vorticidade se houver umha variaom da velocidade do vento ao longo da normal [...]. (ELBC:
s.v. vorticidade)

c) Presentes ou pretritos do conjuntivo introduzidos por caso:


Caso um mosquito nom infetado morda umha pessoa infetada, ele fica infetado e pode depois
transmitir a doena [a malria] a outras pessoas. (Enciclopdia Mdica da Famlia: 305)

696
Mas nem sempre, pois, quando o verbo da clusula principal est no presente do indicativo, pode aparecer
na clusula condicionante outro presente do indicativo. Exemplo: Se o sistema fornece calor ao termstato,
parte do slido funde e a parte fundida pode medir a quantidade de calor fornecida polo sistema ao termsta-
to; se, polo contrrio, o sistema recebe calor do termstato, parte do lquido congela. (ELBC: s.v. termstato).
452 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

Caso nom seja tratada, a malria causada polos protozorios Plasmodium vivax, P. ovale e P. ma-
lariae causa ataques recorrentes de sintomas com cada episdio de destruiom de glbulos verme-
lhos polos parasitas. (Enciclopdia Mdica da Famlia: 306)
Utilizando-se algarismos para indicar as posions, deve procurar-se para os substituintes a po-
siom mais baixa possvel; caso existam vrias possibilidades equivalentes de escolha , seguem-se as
regras enunciadas nas pgs. 22 a 24. (Nomenclatura de Compostos Orgnicos: 57)
A anomalia de metano poderia nom ser acompanhada de outros efluentes hidroterrmais caso a
descarga hidrotermal fosse filtrada por sedimentos, que reteriam facilmente partculas e H 2S. (Col-
quio/Cincias, 23: 50)

259.4.Clusulas circunstanciais temporais


Nom deixe cair objetos estranhos para dentro da caixa, em especial quando estiver a substituir
as pilhas. (Manual de instruons do leitor de discos compactos Sony CDP-XB720: 4)
A avaliaom das propriedades mecnicas dos materiais biolgicos continua na pr-histria do
desenvolvimento cientfico e s sair dela quando houver tcnicas que consigam ser menos invasivas
do que os dentes do meu cam. (Colquio/Cincias, 23: 34)
[...] o ferro libertado poder ser mantido em soluom enquanto o fluido for cido e redutor, o
que geralmente nom acontece senom escala dos centmetros. (Colquio/Cincias, 23: 50)
Quando se compreender o segredo dos animais das comunidades hidrotermais, que conse -
guem viver alegremente ingerindo copiosas quantidades de arsnio, enxofre, mercrio e outros ve-
nenos similares, abrirm-se perspetivas totalmente novas para a indstria farmacutica.
(Colquio/Cincias, 23: 56)
A passagem da substncia do estado slido ao estado lquido s ocorre quando a vibraom dos
ions constituintes da rede for de tal modo intensa que permita a destruiom das ligaons inicas .
(Qumica na Nossa Vida: 82)
Trabalha-se em contnuo com vrias cubas ligadas em srie, podendo retirar-se umha ou outra
do circuito quando for necessrio renovar o seu revestimento. (ELBC: s.v. alumnio)
A toxicidade do boro ser de recear quando a gua de rega for rica neste elemento ou quando
forem aplicados ao solo lixos urbanos. (ELBC: s.v. boro)
1. lei [de Newton]: Todo o ponto material permanece em estado de repouso ou movimento re -
tilneo e uniforme, enquanto sobre ele nom se figer sentir a aom de qualquer fora. (ELBC: s.v.
Newton, Isaac)
A relaom entre o aumento do fator de crescimento e a percentagem de rendimento mximo
obtenvel pode ser traduzida graficamente pola fig. anexa, a qual pom em evidncia que, de facto,
medida que o fator de crescimento (p. ex., um nutriente essencial) se vai tornando menos limitante, a
sua influncia sucessivamente menor, at se anular quando atingir a concentraom tima (ponto
em que a tangente curva paralela ao eixo dos XX). (ELBC: s.v. rendimentos decrescentes, lei dos)
A suspensom do programa do space shuttle [= vaivm espacial], aps o acidente da nave Co-
lumbia, implica a sua total dependncia dos mdulos russos, Soyuz e Progress, enquanto a NASA nom
retomar o programa de voos ou o Automated Transfer Vehicle da Agncia Espacial Europeia nom es-
tiver disponvel. (ELBC: s.v. space shuttle)

259.5.Clusulas circunstanciais locativas


Onde se mantiver a agricultura tpica desta regiom possvel a conservaom do seu hbitat.
(National Geographic Portugal, 21)

259.6.Clusulas intensificantes-proporcionais
Quanto maior for o nmero de indivduos AA, menor ser a freqncia de a. (Biologia I Parte
12. Ano: 67)
Diremos entom que os alongamentos sofridos pola mola som tanto maiores quanto maiores
forem as intensidades das foras de traom que a deformam. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 31)
O significado do objetivo que apontamos para a Fsica ir sendo compreendido medida que
formos avanando na leitura destes cadernos. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 34)
Quanto maior for o valor da velocidade do sistema , maior ser o valor da sua energia cintica.
(Cadernos de Iniciao Cientfica: 126)
Caso contrrio sempre positiva, e de valor tanto maior quanto mais os valores de sada da rede
se afastarem dos valores desejados. (Colquio/Cincias, 23: 8)
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 453

O porte das rvores [Hevea brasiliensis] depende do clima e da fertilidade do terreno e o seu n-
mero ser tanto maior quanto piores forem as condions. (ELBC: s.v. borracha)
A colheita feita por vezes sucessivas, e quantas mais forem melhor ser a qualidade do al-
godom, por estar menos tempo exposto ao sol, ao vento e aos orvalhos, que o sujam, mancham e de -
terioram. (ELBC: s.v. algodo)
O coeficiente de sedimentaom freqentemente utilizado na caraterizaom de partculas,
sendo tanto maior quanto maior for a partcula. (ELBC: s.v. centrifugao)
O estudo e projeto de umha chumaceira com os respetivos casquilhos e sua lubrificaom um
problema complicado, tanto mais quanto maior for a velocidade do veio e a carga a suportar. (ELBC:
s.v. chumaceira)
Quanto mais elevados forem os nveis de HDL-colesterol, menor ser o risco de doena coro-
nria. (ELBC: s.v. colesterolmia)
Assinale-se que os ncleos de 235U sofrem cisom com neutrons trmicos (de energia inferior a
0,5 eV), o mesmo acontecendo com os istopos artificiais 233U e 239Pu, entre outros, e que a probabili-
dade de se darem estas reaons tanto maior quanto menor for a velocidade dos neutrons inci-
dentes. (ELBC: s.v. ciso nuclear)
Ao longo, porm, da palheta a velocidade perifrica varia, originando assim palhetas tanto mais
empenadas quanto mais compridas forem. (ELBC: s.v. compressor)
Este nmero [nmero de dureza Brinell de um material] tanto maior quanto menor for a rea
da impressom, ou seja, quanto menor tiver sido a deformaom plstica do material [...]. (ELBC: s.v. du-
reza, ensaios de)
Por vezes, as aves parasitadas reagem presena de ovos estranhos abandonando o ninho ou
construindo um novo plano nidal que enterra os ovos parasitas, mas esta rejeiom estatisticamente
tanto menor quanto mais os ovos parasitas forem semelhantes aos ovos da espcie parasitada. (ELBC:
s.v. parasitismo nidal)
Quanto maior for n, mais complexa a molcula do hidrocarboneto e maior a sua densidade
ou, por outras palavras, quanto menor for n menor a sua densidade. (ELBC: s.v. petrleo bruto)
A quantidade de lquido segregado varia com a distncia a que o local de secreom se encontra
do duodeno, sendo menor quanto mais afastado estiver aquele desta porom. (ELBC: s.v. suco entrico)
Note-se ainda que quanto mais tardia for a sementeira, maior dever ser a dose a empregar, pois
de um modo geral menos intenso o afilhamento. (ELBC: s.v. trigo)

USOS PRONOMINAIS DOS VERBOS


260. Quanto pronominalizaom verbal, ao redator cientfico galego interessa co-
nhecer umha srie de casos em que se registam divergncias entre galego e castelhano.
Nos textos tcnico-cientficos como, de resto, acontece na lngua geral, os casos mais
abundantes de divergncia entre galego-portugus e castelhano no que pronominali-
zaom verbal di respeito correspondem queles em que o galego-portugus apresenta
usos nom pronominais dos verbos, e pronominais o castelhano. Contodo, tambm pos-
svel encontrar nos textos tcnico-cientficos alguns casos em que umha forma verbal pro-
nominalizada em galego corresponde a umha forma nom pronominalizada em caste-
lhano.

260.1. Uso pronominal em galego, nom pronominal em castelhano


Verbos algo freqentes nos textos tcnico-cientficos que se apresentam como prono-
minais em galego, e como nom pronominais em castelhano, som: passar-se (no sentido de
acontecer), repercutir-se, revestir-se (no sentido de dotar-se; tb. se usa nesse sentido a
forma nom pronominal: revestir), seguir-se. Exemplos de uso:

Enquanto que as populaons das Ilhas Canrias estm bem estabelecidas, nom se sabe se o
mesmo se passa com as restantes populaons do continente europeu. (Guia Fapas dos Mamferos: 25)
454 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

O que se passa no home quanto ao calor animal ilustra em grande parte o que ocorre nos ani -
mais dotados de homotermia aves e mamferos, cuja temperatura interna constante e mais
elevada que a do ambiente [...]. (ELBC: s.v. calor animal)
O calor do corpo humano, definido pola sua temperatura termomtrica, resulta das reaons qu-
micas exotrmicas que nele se passam. (ELBC: s.v. calor animal)
Umha mistura de dous (ou mais) lquidos de pontos de ebuliom diferentes destila geralmente a
umha temperatura intermdia, dizendo-se neste caso que formam umha mistura normal. O mesmo
nom se passa com as misturas ditas azeotrpicas, as quais, para determinadas percentagens dos seus
componentes, podem destilar a temperaturas superiores a qualquer das dos seus componentes.
(ELBC: s.v. destilao)
Caso semelhante se passa nas molculas heteropolares [...]. (ELBC: s.v. diplo)
A exploraom de tais mananciais, numha regiom determinada das suas reas de distribuiom,
pode, pois, repercutir-se na abundncia e nas capturas de umha zona muito vasta. (ELBC: s.v. pesca)
Todos estes parmetros som suscetveis de serem tratados, com software adequado, de modo a
serem transformados em curvas espetrais, dado o carter peridico de que se reveste a sua descriom.
(Colquio/Cincias, 23: 66)
A seguir ao glomrulo, que propriamente a porom secretora da glndula, segue-se o canal ex-
cretor, que atravessa perpendicularmente a derme [...]. (ELBC: s.v. glndulas sudorparas)

260.2. Uso nom pronominal em galego, pronominal em castelhano


Muitos som os verbos que se utilizam em galego-portugus na forma nom pronominal
e que correspondem em castelhano a verbos utilizados pronominalmente. De entre esses
verbos, nos textos tcnico-cientficos destacam pola sua freqncia os que denotam mu-
dana de estado (como acender, arrefecer, aquecer, condensar, congelar, corar, corroer, derreter,
enfraquecer, estagnar, fundir, isomerizar, ligar, murchar, necrosar, oxidar, recuperar, replicar,
secar, sublimar697), mudana de forma (dilatar, dobrar, emparelhar, encurvar, entortar, inchar,
partir, etc.), detenom ou movimento (abrir, aderir, assentar, cair, comunicar, deslizar, estaci-
onar, fechar, mergulhar, etc.) e incremento numrico (duplicar, triplicar, etc.); outros verbos
freqentes nos textos tcnico-cientficos que costumam usar-se em galego-portugus na
forma nom pronominal som beneficiar (de algo), comunicar, ocorrer (algumha ideia a al-
gum) e remontar a. Nalguns casos, regista-se certa variaom no uso reflexo destes verbos
(v. infra exemplo com oxidar). Exemplos de uso:

No hialoplasma, metade das molculas de fosfogliceraldedo isomeriza em fosfodi-hidroxice-


tona, que condensa com o fosfogliceraldedo para formar a frutose-1,6-bifosfato, um intermedirio da
via glicoltica. (Biologia Celular: 441)
A gua dos lagos congela superfcie. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 86)
O ferro outro metal que se oxida em contacto com o ar. Enferruja com bastante facilidade. [...]
O ferro um dos metais que ns usamos desde a Antigidade, mas corri facilmente. [...] O ferro ex-
posto ao ar hmido oxida. Forma-se o xido de ferro (III). (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 141, 142)
Ao ligar-se ao cobalto, a dupla ligaom entre os dous tomos de carbono enfraquece e esses
tomos de carbono podem reagir mais facilmente com outras espcies [...]. (Colquio/Cincias, 3: 38)
[...] a gua aquece, acidifica-se e enriquece-se em metais de transiom, incluindo ferro, cobre,
zinco, ouro. (Colquio/Cincias, 23: 44)
Desde que o surto foi identificado, h mais de um ms, muitas das vtimas mortais tenhem sido
indivduos com antecedentes de doenas infeciosas ou idades avanadas. Mas os especialistas fam
notar que se a ajuda mdica chegar tarde de mais, mesmo os mais jovens podem nom recuperar. (P-
blico, 15.4.2003: 26)

697
No entanto, som usados com pronome os verbos combinar (O iodo pode combinar-se com os outros ha-
lognios [...]., ELBC: s.v. iodo) e dissolver (Por seu lado, o mercrio dissolve-se em fsforo branco lquido.,
ELBC: s.v. mercrio).
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 455

Mangansio: metal cinzento e quebradio, que oxida em contacto com o ar. ( DALP: s.v. manga-
nsio)
A gua congela a zero graus Celsius. (DACL: s.v. congelar)
O arsnio metlico tem a densidade 5,73, funde em tubo selado a 814 C e sublima a c. 450 C.
(ELBC: s.v. arsnio)
As clulas albuminosas ou clulas de Strasburger som clulas parenquimatosas que coram inten-
samente com os corantes citoplasmticos, polo que se pensa serem ricas em material proteico. (ELBC:
s.v. clula)
Quando a polpa [dentria] necrosa, a dor abranda um pouco, mas aparece edema da face. (ELBC:
s.v. dente)
[Os fsforos amorfos] Acendem s em lixa que contenha fsforo vermelho ou sesquissulfureto,
amassados com p de vidro e qualquer ligante. (ELBC: s.v. fsforos)
pressom atmosfrica [o iodo] sublima sem fundir, produzindo vapores violceos. (ELBC: s.v.
iodo)
O mercrio metlico lquido temperatura ordinria, pois funde a 38,9 C. (ELBC: s.v. mer-
crio)
Se a toxicidade for intensa, as folhas podem tornar-se completamente amarelas e necrosar a
partir das margens, situaom que pode conduzir morte da planta. (ELBC: s.v. nquel)
Se o sistema fornece calor ao termstato, parte do slido funde e a parte fundida pode medir a
quantidade de calor fornecida polo sistema ao termstato; se, polo contrrio, o sistema recebe calor
do termstato, parte do lquido congela. (ELBC: s.v. termstato)
[...] as folhas amarelecem, murcham, secam e caem prematuramente [...]. (ELBC: s.v. tinta, doena da)

Anticodom: Grupo de trs nucletidos que entra na constituiom do ARNt e que reconhece o ami-
nocido especfico e o codom complementar do ARNm, com o qual emparelha durante a sntese pro-
teica, no ribossoma. (DBCN: s.v. anticodo)
Raios de luz que encurvam por aom da gravidade, quando se d o colapso do ncleo. (Grande
Dicionrio Visual da Cincia: 330)
As gengivas costumam dilatar e inchar, um problema conhecido como hiperplasia gengival,
como resultado da vulgar doena das gengivas chamada gengivite. (Enciclopdia Mdica da Famlia:
619)
o regime laminar, em que as diversas camadas de lquido deslizam umhas sobre as outras, sem
se misturar. Se a velocidade do movimento grande, o filete colorido entorta e dispersa-se com
grande rapidez, misturando-se rapidamente a massa do lquido que est em movimento turbilhonar e
di-se, entom, que o escoamento feito em regime turbulento. (ELBC: s.v. hidrodinmica)
O vidro assim obtido torna-se totalmente inadequado para instrumentos pticos, como bvio,
por apresentar dupla refraom, mas muito utilizado na indstria (para-brisas, servios de mesa,
etc.), onde qualificado de inquebrvel, pois muito mais resistente do que o vidro vulgar; quando
[ele] parte, reduz-se a pequenos pedaos, arredondados e inofensivos. (ELBC: s.v. refraco)

Apesar de grande, [a mamba-negra] muito gil, deslizando com facilidade polos arbustos e r-
vores. (Grande Enciclopdia Animal: 392)
Em qualquer dos casos, necessrio um suporte ao qual as clulas adiram e sobre o qual se mul-
tipliquem antes da implantaom. (Colquio/Cincias, 23: 40)
Enquanto estes se situam em zonas de vulcanismo recente (zonas neovulcnicas), o campo
Rainbow assenta diretamente sobre peridotitos serpentinizados [...]. (Colquio/Cincias, 23: 49)
No primeiro [no reservatrio], que se encontra pressom atmosfrica em virtude de comunicar
com o ambiente por um orifcio, existe um flutuador com umha haste superior que fecha umha vl-
vula de entrada de carburante logo que este atinge um certo nvel no seu interior e volta a abrir logo
que este desce. (ELBC: s.v. carburador)
Os dedos [das osgas] som muito achatados e cada um possui umha placa inferior, com escamas
modificadas em pequenas lamelas transversais, providas de pincis de sedas muito finas que pene-
tram nas mais pequenas fendas e que aderem s mnimas impurezas dos suportes [...]. (ELBC: s.v. osga)
Fenmeno natural que afeta um terreno argiloso saturado de gua, quando assenta sobre um
substrato impermevel inclinado. (ELBC: s.v. solifluxo)
Durante o dia h um aumento progressivo da temperatura, depois esta estaciona, a seguir baixa
progressivamente at atingir um nvel mnimo durante a noite ou princpio da manh, e depois volta
a aumentar. (ELBC: s.v. termoperodo)
456 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

Em meados do sculo 1960, a populaom era cerca de 2,5 milhares de milhons. Nos 27
anos seguintes duplicou, atingindo os 5 milhares de milhons. (Biologia - II Parte - 12. Ano: 624)
Concluiramos que o alongamento duplicava quando a intensidade da fora duplicava, e que tri-
plicava quando a intensidade da fora triplicava. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 31)
Por exemplo, para condrcitos de orelha humana o nmero de clulas duplica duas vezes por se-
mana nas trs primeiras semanas [...]. (Colquio/Cincias, 23: 39)
Nos Estados Unidos da Amrica, os casos de melanoma a forma mais grave de cancro da pele
quase duplicrom nas ltimas duas dcadas e figrom com que este tipo de cancro apresentasse a
mais rpida taxa de crescimento. (National Geographic Portugal, 21: 18)

Ocorreu a Brearley que esse ao poderia ser usado em cuitelaria. (Colquio/Cincias, 23: 35)
O primeiro episdio remonta ao princpio da dcada de 40 e ilustra a promessa do primeiro
agente antimicrobiano potente, que quase provocou a cura de um doente moribundo como resul-
tado de umha infeom bacteriana generalizada. (Colquio/Cincias, 23: 75)
A exploraom de minas de sal-gema na Europa remonta aos Celtas, que parece terem iniciado a
exploraom das minas de Hallstatt. (ELBC: s.v. sal-gema)
Alm de terem sido pouco explorados sob a forma de modelos, tanto o comensalismo como o
mutualismo som, em geral, pouco conhecidos com precisom, nom se sabendo em muitos casos se
ambos os parceiros de facto beneficiam com a interaom [...]. (Ecologia das Populaes e das Comuni-
dades: 136)
O sc. XX beneficiar com todas estas condions, em que se nom deve esquecer a contribuiom
da histologia e da anatomia patolgica, possveis pola descoberta do microscpio. (ELBC: s.v. cirurgia)
Os indicadores-do-mel nom som capazes de abrir as colmeias. Para essa operaom beneficiam
da ajuda do ratel. (ELBC: s.v. indicador-do-mel)

A VOZ PASSIVA
261. A lngua especializada galego-portuguesa carateriza-se por umha ocorrncia sig-
nificativa da voz passiva, de uso mais freqente que na lngua comum, o que condi com a
tendncia daquela para a expressom despersonalizada698. Entre as causas que explicam a
grande freqncia de uso da voz passiva no ingls tcnico-cientfico e que som extensveis
ao galego, Sager, Dungworth e McDonald (1980: 209) citam as seguintes: 1., a passiva
possibilita que a atenom se centre no efeito e resultado das aons elementos funda-
mentais em Cincia e Tcnica, omitindo umha informaom bvia ou desnecessria
como o agente da aom (raramente este explicitado: estilo despersonalizado); 2., o
uso da passiva tambm evita a constante citaom com o conseguinte entorpecimento
do estilo do sujeito que responsvel por umha srie de aons (passivas prprias sem
agente explcito), e 3., a passiva (prpria) permite que, nas oraons, o objeto direto da
correspondente oraom ativa (que o que comporta a informaom conhecida) ocupe a
posiom temtica, quer dizer, inicial ou pr-verbal, ganhando assim grande realce.
Em galego-portugus, a impersonalizaom que requer o discurso tcnico-cientfico
conseguida, a nvel verbal, mediante trs modos de expressom principais: a passiva pr-
pria, a passiva reflexa (tambm denominada passiva pronominal ou de cltico) e a ativa im-
pessoal. A passiva prpria conhece no atual galego-portugus um uso considervel
mesmo quando o verbo auxiliar ser depende doutro verbo (modal) e pode dizer-se que
o galego formal, em que se incluem as lnguas especializadas, nom sente a mesma
698
No caso do ingls a intensificaom que experimenta a passiva no discurso tcnico-cientfico mui consider-
vel: Gpferich (1995: 409) achou que no seu corpus tcnico-cientfico redigido em ingls a passiva representa
em mdia 31,26% das formas verbais finitas, enquanto que para a lngua comum se tenhem determinado valo -
res inferiores a 5%.
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 457

aversom pola passiva prpria que o castelhano, de modo que num texto tcnico-cient-
fico redigido em galego-portugus relativamente alto o nmero de oraons passivas que
podem incluir-se sem que o estilo se ressinta ou adquira feiom estrangeirizante699.

261.1. Modalidades de passiva


Duas som as modalidades da passiva em galego (cf. Navarro, Hernndez e Rodrguez-
Villanueva, 1997):

a) Passiva prpria, sinttica ou perifrstica (com agente ou sem agente)700:


Oraom ativa: A cientista investigou a doena.
Oraom passiva: A doena foi investigada (pola cientista).

b) Passiva reflexa, pronominal ou de cltico (nunca com agente)


A passiva reflexa nunca se utiliza se houver ambigidade devida ao valor reflexivo ou
recproco da partcula se, de modo que o seu emprego fica restringido com sujeitos ani-
mados e de pessoas. Exemplos de uso:
Investigou-se a doena.
Investigrom-se as doenas.

Precisam-se milhares de cientistas para fazer inventrio da biodiversidade. (Aqui a interpre-


taom reflexiva/recproca nom fai sentido)
a tranqilidade tam necessria como o ar que se respira, o alimento que se ingere, a mulher que
se ama. (O sentido passivo fica claro polo co(n)texto)

Mas, exemplos de casos ambguos que excluem o emprego da passiva reflexa:


*Vacinou-se a grvida contra o ttano. (A si prpria?)
*Vacinrom-se as grvidas contra o ttano. (A si prprias? Umhas s outras?)
*Os tecidos enxertados sobreviverm unicamente se os seus vasos sangneos se anastomo-
sarem rapidamente aos do recetor. (Espontaneamente ou se eles forem anastomosados por meios ci-
rrgicos?)

261.2. Construons com sentido impessoal (= com sujeito pessoal


indeterminado) semelhantes voz passiva
Duas som as construons de sentido impessoal paralelas voz passiva que ocorrem
nos textos tcnico-cientficos redigidos em galego: a ativa impessoal com a partcula se e a
ativa impessoal com a terceira pessoa do plural701.
699
Esta apreciaom sobre a constituiom do galego tcnico-cientfico baseia-se, naturalmente, na constitui-
om do luso-brasileiro tcnico-cientfico atual, mas tambm, secundariamente, na referncia que, quanto
freqncia de uso da passiva prpria, oferecem os textos do galego medieval: cf., p. ex., Moscoso Mato (1994).
700
Para Costa Casas et al. (1988: 222), entre outros, a seqncia ser + particpio de valor passivo nom consti-
tui qualquer perfrase verbal, de modo que, conforme esta visom, esta modalidade de passiva nom deveria ser
denominada passiva perifrstica, consideraom que aqui seguimos.
701
Umha terceira construom impessoal semelhante voz passiva presente em galego-portugus a formada
polas expressons umha pessoa ou a gente, mas trata-se de um uso coloquial, ausente, em princpio (com a poss-
vel exceom da divulgaom) dos textos tcnico-cientficos. Nesta construom, as expressons umha pessoa e a
gente surgem em substituiom de eu, com valor generalizador e impessoal (equivalendo expressom castelha-
458 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

a) Ativa impessoal com a partcula se


A ativa impessoal com a partcula se ocorre com formas verbais finitas na 3. pessoa do
singular ou com o infinitivo (mesmo com o verbo ser702). Exemplos:
Neste hospital investiga-se pouco.
Com a tcnica recm-introduzida progride-se a bom ritmo.
Convm notar que se estava entom num ano decisivo para a Bacteriologia.
Para a reutilizaom da soda custica nas autoclaves de digestom da bauxite procede-se concen-
traom da soluom por evaporaom da gua.
-se mope ou presbope conforme a visom distinta se opera a umha distncia menor ou maior
que a distncia comum.
difcil dispor-se dos fundos suficientes para a investigaom.
H claras diferenas entre ser-se um tradutor cientfico e um cientista tradutor.

Em galego, a ativa impessoal com se nunca ocorre com objeto direto, enquanto em
castelhano pode faz-lo:
cast. Se le vi en el laboratorio. > gal. Foi visto no laboratrio.
cast. Se las oy en el laboratorio. > gal. From ouvidas no laboratrio.
cast. Se distribuy a los pacientes en dos grupos. > Os pacientes from distribudos em dous
grupos. (Nom confundir com a ativa reflexa ou reflexiva: Os pacientes distriburom-se em dous
grupos [eles prprios, a si prprios])
cast. Se vacun a las embarazadas. > gal. As grvidas from vacinadas.

b) Ativa impessoal com a terceira pessoa do plural:


Investigrom a doena.
Vacinrom as grvidas contra o ttano.
Construrom um hospital.

UTILIZAOM DA VOZ PASSIVA


262. Para caraterizarmos o uso da voz passiva nos textos tcnico-cientficos redigidos
em galego, a seguir iremos tratando e exemplificando, sucessivamente, os casos de utili-
zaom obrigatria da voz passiva (face ativa), de utilizaom preferente da passiva prpria
face voz ativa, de utilizaom obrigatria da passiva prpria face passiva reflexa, de utili -
zaom obrigatria da passiva reflexa face passiva prpria e de utilizaom facultativa da
passiva prpria face passiva reflexa.

262.1. Utilizaom obrigatria da voz passiva (face ativa)


a) Quando o agente do verbo desconhecido ou nom interessa declar-lo:
Sendo N e a nmeros reais maiores que zero e a 1, define-se logaritmo de N na base a como o
nmero m tal que am = N. (ELBC: s.v. logaritmo)
Foi visto no laboratrio. [Contrariamente ao que acontece em castelhano (Se le vi en el labora-
torio), em exemplos como este nom possvel utilizar-se a ativa impessoal com a partcula se]

na uno/una e inglesa one/you): Umha pessoa / A gente nom pode fazer sempre todo. (< ingl. One cant
always do everything; cast. uno/una no puede hacer siempre todo), Umha pessoa deve faz-lo o melhor que
pode. (< ingl. One has to do ones best).
702
A possibilidade de personalizaom do infinitivo em galego-portugus (infinitivo flexionado) determina que
freqentemente, como tendncia, ele seja acompanhado por marcas explcitas de impersonalizaom (partcula
se) para patentear o seu uso impessoal (v. 265.1).
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 459

Tanto na anestesia regional como na local o indivduo nom privado da conscincia, sendo
apenas suprimida a perceom da dor numha determinada regiom. (ELBC: s.v. anestesia)
Os anestsicos gasosos som fornecidos em cilindros, onde se encontram sob pressom. Os anes-
tsicos lquidos som utilizados em vaporizadores especiais que possuem mecanismos de compen-
saom em relaom s modificaons de temperaturas e de volume do lquido a vaporizar. Com as mo-
dernas tcnicas de anestesia quer os gases, quer os vapores som sempre misturados com oxignio
antes de administrados. [...] As diversas combinaons que se podem fazer com estes elementos condi-
cionam diferentes modos de circulaom dos gases, sendo por isso designados de sistemas abertos, se-
miabertos, semifechados e fechados (circular e vaivm). (ELBC: s.v. anestsicos)
Executa-se [a prova de Mantoux] injetando na espessura da derme da face anterior do antebrao
0,1 ml de solutos de tuberculina, ou do seu derivado purificado P.P.D., em concentraons crescentes.
Considera-se positiva quando produz umha zona de induraom com mais de 5 mm de dimetro.
(ELBC: s.v. Mantoux, prova de)

b) Quando o sujeito de umha clusula funciona como sujeito paciente da que


imediatamente lhe segue:
O paciente acudiu ao hospital e foi operado no dia seguinte.
Darwin publicou A Origem das Espcies em 1859 e logo foi reconhecido como um revolucionrio
da cincia.

262.2. Utilizaom preferente da passiva prpria face voz ativa


A passiva prpria (dotada, ou nom, de agente) utiliza-se de preferncia, em detrimento
da voz ativa, nas duas circunstncias seguintes:

a) Quando se deseja centrar a atenom sobre o objeto direto da oraom ativa


Deste modo, atribui-se ao objeto direto da oraom ativa o papel preponderante do su-
jeito gramatical e a destacada colocaom pr-verbal, quer dizer, realiza-se a tematizaom do
objeto direto (v. cap. 37; cf. Khler, 1980: 18; Sager, Dungworth e McDonald, 1980: 209;
Navarro, Hernndez e Rodrguez-Villanueva, 1997: 101). Exemplos:
A sistemtica zoolgica fora praticada j no sculo IV a.C. por Aristteles.
Os anestsicos gasosos som fornecidos em cilindros, onde se encontram sob pressom. Os anes-
tsicos lquidos som utilizados em vaporizadores especiais que possuem mecanismos de compen-
saom em relaom s modificaons de temperaturas e de volume do lquido a vaporizar. (ELBC: s.v.
anestsicos)
A derruba de rvores de dimetros inferiores a 35 cm feita polo home munido de machado [...].
(ELBC: s.v. derruba)
A extraom industrial do enxofre normalmente feita polo processo de Frasch, que consiste na
injeom de vapor de gua sobreaquecido num furo profundo feito no jazigo [...]. (ELBC: s.v. enxofre)
A primeira descoberta experimental de umha enzima foi feita em 1833 por Payen e Persoz, que
observrom a ocorrncia de umha substncia termolbil no extrato de malte, capaz de converter
amido em acar. (ELBC: s.v. enzima)

b) Apresentaom de umha aom enquanto processo regular e constante


Observa-se a tendncia a preferir-se o uso da passiva prpria (com agente), em vez da
voz ativa, quando se trata de exprimir umha aom enquanto processo regular e constante,
resultado da aom de fenmenos ou leis naturais (de carter fsico, qumico, etc.), os quais
podem ser conhecidos e aproveitados por parte do ser humano, mas nom modificados (cf.
Khler, 1980: 20). Exemplos:
A corrosom favorecida pola presena de altos teores de vapor de gua no ar.
As aons qumicas [da meteorizaom] som provocadas, sobretodo, pola gua com substncias
diversas em dissoluom e polo ar hmido. (ELBC: s.v. meteorizao)
460 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

262.3. Utilizaom obrigatria da passiva prpria face passiva reflexa


a) Quando tem de se fazer constar o agente da aom:
A matria constituda por partculas.
A derruba de rvores de dimetros inferiores a 35 cm feita polo home munido de machado, a
80 cm do solo; as maiores serm posteriormente mortas e eliminadas polo fogo. (ELBC: s.v. derruba)
As cacatuas ou catatuas som representadas por espcies muito robustas, do gnero Cacatua e g-
neros prximos, e vivem principalmente na Nova Guin e na Austrlia [...]. (ELBC: s.v. Psitaciformes)
A pelcula protetora pode ser tambm formada, no caso de produtos planos, por umha fina ca-
mada de alumnio muito puro, que se obtm por laminagem conjunta a quente da liga e do alumnio
[...]. (ELBC: s.v. alumnio).

b) Quando a aom poderia ser interpretada como reflexiva/recproca no caso


de se utilizar a passiva reflexa (com sujeito animado):
Os pacientes from distribudos em dous grupos. [Ambgua: Os pacientes distriburom-se em
dous grupos]
Os tecidos enxertados sobreviverm unicamente se os seus vasos sangneos forem rapidamente
anastomosados aos do recetor. [Ambgua: [...] unicamente se os seus vasos sangneos se anasto-
mosarem rapidamente aos do recetor.; traduom de: The chief distinguishing feature of organ
and limb grafts is that the tissues of the organ or limb can survive only if blood vessels are rapidly
joined (anastomosed) to blood vessels of the recipient. Encyclopaedia Britannica, Macropaedia: s.v.
organ and tissue transplants]

262.4. Utilizaom obrigatria da passiva reflexa face passiva prpria


Na exposiom das sucessivas etapas que constituem um experincia ou processo (in-
dustrial), em textos ou trechos de carter didtico, alm do imperativo e da ativa impessoal
com a partcula se (verbos na terceira pessoa do singular), pode utilizar-se, para exortar
aom, a passiva reflexa (verbos na terceira pessoa do singular ou do plural)703. Exemplos:
Obtenom de cristais de sulfato de cobre por evaporaom de umha soluom aquosa dessa subs -
tncia: I. Pulverizam-se, num almofariz, 45 g de sulfato de cobre. II. Lana-se o sulfato em 100 cm3 de
gua, de preferncia destilada. III. Aquece-se o lquido at ebuliom. O sulfato dissolve-se completa-
mente. [...] V. Verte-se entom a soluom no cristalizador. VI. Coloca-se o cristalizador num lugar sos-
segado [...]. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 102)
Para determinar a massa de um corpo polo processo da tara procede-se [ativa impessoal] do
modo seguinte: 1) Coloca-se [passiva] o corpo no prato direito da balana; no prato esquerdo pom-
se [passiva] umha tara de massa superior do corpo. [...] 2) No prato direito juntam-se [passiva]
massas [...]. 3) Retira-se [passiva] o corpo e ponhem-se [passiva] as massas no prato direito [...] 4)
Pom-se [passiva] umha sobrecarga [...]. 5) Calcula-se [ativa impessoal], por interpolaom, qual a
massa [...]. (ELBC: s.v. tara, processo da)
Entom, para preparar a soluom aquosa de sulfato de cobre ( II) com a concentraom pretendida
procede-se do seguinte modo: 1. Pesam-se 15,96 g de CuSO4. 2. Dissolve-se esta quantidade de so-
luto numha pequena quantidade de gua. 3. Adiciona-se gua num balom de aferiom at perfazer o
volume de 1 dm3. (Qumica na Nossa Vida, 9. ano: 104)
A extraom da mucilagem feita do seguinte modo: fervem-se, em gua doce, as algas secas e
descoradas ao sol e filtra-se a soluom coloidal ainda quente, que solidifica por arrefecimento, to-
mando a consistncia de gelatina. (ELBC: s.v. carraguina)
O gs convertido passa a umha recuperaom de calor, arrefecido e sofre umha primeira com -
pressom antes de lhe ser retirado o anidrido carbnico por lavagem com soluom de etanolamina.
Comprime-se em seguida o gs a 1500 atm, absorvem-se o CO e CO2 residuais com umha soluom
de acetato cuproso amoniacal e fai-se a compressom final a 320 atm. Passa-se entom ao circuito da
sntese, onde o fluido entra num separador de leo e se mistura com o recirculado. A mistura arrefe-
cida, condensando-se e separando-se o amonaco que vinha neste gs. Recupera-se o frio da fase ga-
sosa separada, que se envia ao convertedor, onde se realiza a sntese a 500 C e 320 atm, em presena
de um catalisador de xido de ferro. O gs sado do convertedor tem umha concentraom de 15 a
703
Se o propsito retrico predominante descritivo, e nom o diretivo, costuma utilizar-se a passiva prpria,
como se ver nalgum exemplo da epgrafe seguinte.
34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS - 461

20% de NH3, que parcialmente se separa por refrigeraom com gua. O gs residual comprimido e
vai reentrar no circuito, misturando-se com gs novo. (ELBC: s.v. amonaco)

262.5. Utilizaom facultativa da passiva prpria face passiva reflexa


Nos casos em que a passiva prpria, face passiva reflexa, de emprego facultativo, ela
freqentemente atualizada, com umha feqncia de uso muito superior que apresenta
no castelhano atual. Exemplos:
O facto de nom terem sido descritos melanossomas livres nos espaos intercelulares parece con-
trariar a hiptese de que os melanossomas som primeiramente expulsos para aqueles espaos e, em
seguida, fagocitados. (Biologia Celular: 309)
Quando as clulas na fase de sntese do ADN som expostas timidina tritiada, incorporam-na no
ADN e, como a timidina est marcada, o ADN torna-se radioativo. (Biologia Celular: 333)
Quando a timidina tritiada adicionada ao meio de cultura, a sua captaom cumulativa e conti-
nuamente incorporada no ADN das clulas em fase S. (Biologia Celular: 334)
O tempo total do ciclo (tempo de geraom) pode ser calculado a partir do intervalo entre os
pontos mdios dos plateaux de duas ondas sucessivas de mitoses. (Biologia Celular: 336)
Vrias tentativas from feitas nesse sentido [...]. O hidrxido de alumnio separado da soluom
por decantaom e filtraom, lavado e calcinado seguidamente a temperaturas entre 1200 e 1350 C,
obtendo-se finalmente alumina, Al2O3, com elevada pureza. (ELBC: s.v. alumnio)
Com a anestesia geral procura-se [passiva reflexa], alm da aboliom da sensibilidade, a perda de
conscincia, do tnus muscular e da atividade reflexa. Tanto na anestesia regional como na local o in -
divduo nom privado [passiva prpria obrigatria] da conscincia, sendo apenas suprimida a per-
ceom da dor numha determinada regiom. A anestesia local ou regional conseguida pondo o anes-
tsico local em contacto imediato com as terminaons nervosas ou com as vias condutoras da sensi -
bilidade. (ELBC: s.v. anestesia)
A diminuiom da temperatura conseguida com a aplicaom de gua fria ou gelo na superfcie
corporal e polo arrefecimento do sangue desviado temporariamente do corpo para passar atravs de
um circuito de circulaom extracorporal. (ELBC: s.v. anestesia)
Podem ser administrados [os anestsicos gerais] por via respiratria, venosa, intramuscular, oral
e retal, sendo depois transportados polo sangue a todo o organismo. (ELBC: s.v. anestsicos)
Em qualquer destes mtodos os anestsicos ou som administrados por meio de umha mscara
que se adapta face do doente ou som transportados diretamente traqueia por meio de um tubo es-
pecial, introduzido atravs do nariz ou da boca. (ELBC: s.v. anestsicos)
Por via retal som por vezes utilizados o diazepm e o midazolm, em especial quando se pre-
tende obter um grau superficial de anestesia (sedaom). (ELBC: s.v. anestsicos)
Nmero de Avogadro. Nmero de molculas existentes na molcula-grama de qualquer gs
(que nas condions normais de pressom e temperatura ocupa 22,4 l) e simbolicamente represen-
tado por N, 6,02 1023. A sua determinaom pode ser feita por vrios modos movimento brow-
niano, contagem de partculas em certas condions, leis de Faraday, estudo de deslocamento de
partculas em suspensom e tcnicas radiogrficas conduzindo, no entanto, a umha boa concor-
dncia de resultados. (ELBC: s.v. Avogadro)
Nas aplicaons em construom, geralmente como aglomerados da areia nas argamassas e
tambm da brita nos betons, -lhe adicionada gua [ao cimento], formando-se umha pasta que vai
endurecendo por reaons de hidrataom exotrmicas entre o cimento e a gua. (ELBC: s.v. cimento)
A transformaom do calcrio em cimento processa-se em vrias etapas: 1. O calcrio triturado
em pequenos graos. 2. Os graos de calcrio som misturados com argila e outros aditivos. 3. As poeiras
som aspiradas e o p homogeneizado. 4. O p depurado e calcinado, transformando-se em
clnker. 5. O clnker, ao qual adicionado gesso, volta a ser modo, constituindo o cimento. (ELBC: s.v.
cimento, legenda de ilustraom)
A extraom industrial do enxofre normalmente feita polo processo de Frasch, que consiste na
injeom de vapor de gua sobreaquecido num furo profundo feito no jazigo [...]. (ELBC: s.v. enxofre)
A folha de ferro estanhada designa-se [passiva reflexa] por folha de Flandres e muito usada na
indstria conserveira para fabricar as caixas em que os produtos alimentares som enviados para o co-
mrcio. (ELBC: s.v. estanho)
Consoante a localizaom, as zonas de forte produom podem ser agrupadas em trs categorias:
[...]. (ELBC: s.v. pesca)
Para localizar estas jazidas petrolferas, i. , para fazer a exploraom petrolfera, som geralmente
feitos estudos geolgicos, geoqumicos e geofsicos. (ELBC: s.v. petrleo bruto)
462 - 34. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (I):FORMAS VERBAIS FINITAS

As cacatuas ou catatuas som representadas por espcies muito robustas [passiva prpria obriga-
tria], do gnero Cacatua e gneros prximos, e vivem principalmente na Nova Guin e na Austrlia;
caraterizam-se [passiva reflexa] por possurem umha poupa de forma variada, freqentemente revi-
radas para a frente. Entre outras, podem ser citadas as espcies [...]. (ELBC: s.v. Psitaciformes)
As designaons de araras, papagaios, periquitos e cacatuas (ou catatuas) som denominaons cor-
rentes e prticas, mas sem valor sistemtico, pois as particularidades que as assinalam possuem dimi-
nuto valor anatmico, o que explica que, como foi referido, todos os Psitaciformes constituam umha
nica famlia. (ELBC: s.v. Psitaciformes)
O apogeu da expansom dos Pteridfitos e a sua diversificaom deu-se no Carbnico e no Pr -
mico. Fentos arbreos, como vrias espcies de Cyathea e Dicksonia que podem atualmente ser obser-
vados na Estufa Fria de Lisboa e nos parques em Sintra, podem ser consideradas parentes dos Pteri-
dfitos primitivos. (ELBC: s.v. Pteridfitos)
A N dos Alpes, o acesso mais difcil ao mar e o clima figrom com que o sal fosse extrado das
fontes de salmoura ou por exploraom do sal-gema. (ELBC: s.v. sal)
A deficincia de zinco pode ser corrigida pola aplicaom de zinco ao solo ou em pulverizaons
foliares, vulgarmente na forma de sulfato de zinco ou de quelatos. (ELBC: s.v. zinco)

Mas, atualizaom da passiva reflexa, em detrimento da prpria:


No ponto mais alto do monte Saldanha descobriu-se, durante o ltimo mergulho da missom
Saldanha, descarga hidrotermal visvel a olho nu em numerosos orifcios no sedimento recente,
numha rea de cerca de cinqenta metros quadrados. (Colquio/Cincias, 23: 52)
A pelcula protetora pode ser tambm formada, no caso de produtos planos, por umha fina ca-
mada de alumnio muito puro [passiva prpria obrigatria], que se obtm por laminagem conjunta a
quente da liga e do alumnio, conferindo umha muito boa resistncia corrosom e umha alta refleti -
vidade s chapas assim obtidas, ditas alclad revestidas com alumnio (do ingls clad revestido),
muito utilizadas, nomeadamente na indstria aeronutica. (ELBC: s.v. alumnio)
Se se retiver a gua num nvel alto durante a mar e se se despejar lentamente atravs de umha
barragem, ela gera energia. (ELBC: s.v. energia)
Demonstrou-se, no incio do sc. XX, que os alimentos naturais contenhem determinadas subs-
tncias de natureza orgnica, que, embora atuem em concentraons muito baixas, som indispens -
veis alimentaom dos animais em geral, e do home em particular. Observou-se, nessa altura, que v-
rias doenas conhecidas desde a Antigidade correspondiam a estados de deficincia diettica. (ELBC:
s.v. vitaminas)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):
FORMAS VERBAIS INFINITAS
263. O infinitivo, o infinitivo flexionado, o gerndio e o particpio conhecem um largo
emprego no galego-portugus tcnico-cientfico, graas sua polivalncia gramatical e a
que contribuem para a condensaom sinttica mediante a freqente aboliom do nmero,
da pessoa e do sujeito (com a importante exceom do infinitivo flexionado). A seguir som
enunciados e exemplificados aqueles usos das formas verbais infinitas que caraterizam,
pola sua freqncia ou especificidade, a linguagem tcnico-cientfica galego-portuguesa.

O INFINITIVO
264. Deixando de parte o infinitivo flexionado, que ser tratado sob a prxima epgrafe
265, a seguir, na presente secom, som tratados os usos mais caratersticos do infinitivo
(nom flexionado) nos textos tcnico-cientficos, os quais correspondem ao infinitivo ge-
rundial, ao infinitivo que funciona como complemento de adjetivos, substantivos e verbos,
ao infinitivo que exprime propsito ou resultado e ao infinitivo remissivo704.

264.1. Infinitivo gerundial ou gerundivo


A modalidade mais caraterstica de infinitivo gerundial ou infinitivo gerundivo dos
textos tcnico-cientficos o de funom atributiva, pois o de funom predicativa conti-
nuaom dos usos da lngua comum (perfrases estar + a + infinitivo, continuar + a + infi-
nitivo e ficar + a + infinitivo) e o de funom adverbial raro nos textos especializados.
De harmonia com o que acontece no galego-portugus lusitano e, em boa medida, no ga-
lego literrio atual, pensamos que nos textos tcnico-cientficos redigidos na Galiza, nos
usos em que o infinitivo gerundial concorre com o gerndio, a construom preferente
deve ser a de infinitivo gerundial, sentido em que tambm se manifesta Freixeiro Mato
(2000: 418).

a) Infinitivo gerundial em funom predicativa


Pola sua freqente ocorrncia nos textos tcnico-cientficos, som de realar as per-
frases verbais estar + a + infinitivo, continuar + a + infinitivo e ficar + a + infinitivo, que
incluem um infinitivo gerundial que pode alternar com um gerndio.

704
As perfrases verbais que incluem um infinitivo e que som freqentes nos textos tcnico-cientficos som tra-
tadas na secom especfica consagrada s perfrases verbais (v. cap. 36), exceto no caso das perfrases que inclu-
em um infinitivo gerundial, as quais aparecem neste captulo sob a rubrica correspondente ao infinitivo gerun-
dial de funom predicativa.

463
464 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

Perfrase aspetual imperfectiva estar + a + infinitivo (atualidade de umha aom)705:


Certas generalizaons que, h alguns anos, pareciam seguras, estm agora a ser postas em causa
[...]. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 6)
Nesta nova era est a surgir um novo tipo de engenheiro: um bilogo que domina as tecnologias
de fabrico de materiais. (Colquio/Cincias, 23: 37)

Perfrase aspetual imperfectiva continuar + a + infinitivo (prosseguimento de umha aom):


Postulados inicialmente em relaom com os mecanismos de excitabilidade eltrica das clulas
nervosas e musculares (gnese do potencial de aom, potencial ps-sinptico), [certos canais mem-
branares] parecem estar envolvidos numha enorme variedade de fenmenos que poderm continuar
a ser designados de excitveis [correto: excitatrios], se entendermos excitabilidade como umha alte-
raom funcional desencadeada por um estmulo fisiolgico. (Biologia Celular: 92)

Perfrase aspetual incoativa ficar + a + infinitivo


Entre as perfrases aspetuais que indicam o incio de umha aom, destaca nos textos
tcnico-cientficos ficar + a + infinitivo, que denota o incio e a duraom de umha aom
que apresentada como resultado de umha outra aom. Os infinitivos desta perfrase que
com mais freqncia ocorrem no discurso especializado som dever-se e saber-se. Exemplos:
A primeira descriom desta estrutura [do nuclolo celular] ficou a dever-se a Fontana em 1781
[...]. (Biologia Celular: 159)
S em 1926 que se ficou a saber, graas difraom de raios X realizada por Bassett sobre ossos
e dentes, que estes eram constitudos por umha substncia semelhante ao mineral apatite.
(Colquio/Cincias, 23: 36)

b) Infinitivo gerundial em funom adverbial


Pouco freqente nos textos tcnico-cientficos, o infinitivo gerundial em funom ad-
verbial fai as vezes de complemento circunstancial de um verbo que nunca adota forma
flexionada e que normalmente, nos textos especializados, de estado. Exemplos:

Os tilacoides do estroma som sculos polimrficos nom empilhados que aparecem, muitas
vezes, a ligar entre si tilacoides de grana diferentes. (Biologia Celular: 433)
Fig. 2. Experincia de Mayow realizada com material ao alcance de todos. O arame que se nota a
rodear a vela continua-se numha circunferncia ampla que assenta no fundo da tina e d estabilidade
vela. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 203)
[O peto-verde, Picus viridis, um] Grande pica-pau verde e amarelo que passa muito tempo no
solo a alimentar-se. (Guia de Campo das Aves de Portugal e da Europa: 298)
A despolarizaom da membrana remove o Mg2+, que se encontra a bloquear o canal inico do
recetor. (Colquio/Cincias, 25: 80)

705
Se bem que recomendemos, como antes se dixo, a potenciaom do emprego do infinitivo gerundial nas pe-
rfrases, isso nom quer dizer que o gerndio nom poda aparecer algumha vez em tal contexto, como mostra o
seguinte exemplo, tirado de um texto lusitano: Como do conhecimento geral, a diversidade biolgica ou bi-
odiversidade existente [...] est sendo destruda a um ritmo muito superior ao do nosso conhecimento acerca
de quais as espcies existentes e do papel que desempenham na manutenom dos sistemas naturais. ( Ecolo-
gia das Populaes e das Comunidades: 1).
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 465

c) Infinitivo gerundial em funom atributiva706


A construom de infinitivo gerundial em funom de atributo de um substantivo equi-
vale a umha clusula de relativo e pode ter um valor quer ativo, quando o substantivo de-
terminado age como sujeito do infinitivo, quer passivo, quando o substantivo modificado
s pode ser objeto direto do infinitivo (cf. Grtner, 1998: 230, 231).

Infinitivo gerundial atributivo de valor ativo


O infinitivo gerundial de funom atributiva e sentido ativo, pola sua expressividade e
por contribuir para a condensaom sinttica, um recurso freqente na redaom tcnico-
cientfica. Freixeiro Mato (cf. tb. Grtner, 1998: 230, 231) carateriza-o nos seguintes
termos:
[Na funom atributiva] o infinitivo xerundial define o substantivo de forma semellante ao parti-
cipio de presente latino e rene ao mesmo tempo as propriedades do verbo e do adxectivo [...] e con-
forma construcins predicativas conxuntas de grande capacidade informativa e funcional. [...] ao
mostrar a accin como unha cualidade especial do substantivo, o infinitivo xerundial desenvolve o
significado dun adxectivo co trazo smico cualidade actualizada (xente a correr, home a xemer) [...].
(Freixeiro Mato, 2000: 414)

Na construom de infinitivo gerundial atributivo de sentido ativo, o substantivo deter-


minado polo infinitivo freqentemente introduzido pola preposiom com, e a flexom do
infinitivo facultativa (Freixeiro Mato, 2000: 415, 416; Mira Mateus et al., 2003: 643; v.
exemplos abaixo e captulo sobre o infinitivo flexionado)707. Exemplos:
Prolongamentos dendrticos do melancito (setas largas) e desmossomas a unir queratincitos
entre si (setas estreitas). (Biologia Celular: 305, legenda de microfotografia eletrnica)
O tipo de motor proposto baseado na expulsom de qualquer composto polos centrmeros dos
cromossomas filhos [...] (como se fossem dous motores a jacto umha comparaom grosseira
a trabalharem em sentido oposto), originando o movimento at aos plos. (Biologia Celular: 348)
Esta visom dos corpos, formados por corpsculos separados uns dos outros e sempre em agi-
taom, pode trazer-nos dificuldades quando queremos pensar nas cousas (concretamente, supondo
que estvamos a ver os corpsculos e eles todos a moverem-se). (Cadernos de Iniciao Cientfica: 69)
As imagens de predadores (em especial vertebrados) a atacar e consumir presas som entre as
mais espetaculares e divulgadas que temos da Natureza. (Ecologia das Populaes e das Comunidades:
112)
Isto implica um nmero elevadssimo de neurnios, todos funcionando em paralelo, com
grupos de neurnios a realizarem cada umha destas operaons sobre cada pequena regiom da
imagem. (Colquio/Cincias, 23: 6)
O nervo craniano mais caudal, e mais importante, a participar no SNP pr-ganglionar o Vago
(X). (Colquio/Cincias, 23: 63, 64)
que a limpeza do terreno, feita de quatro em quatro anos para nom deixar crescer o mato, es -
sencial para manter as reas abertas e renovar a cobertura de ervas. Para os jovens sempre umha
visom terrvel, o trator a destruir as galerias, os ratos a saltarem por todos os lados, as garas-boieiras
(Bubulcus ibis) a devorarem quantos conseguem apanhar... (National Geographic Portugal, 21)
A pergunta feita por umha mulher jovem que sofre de psorase e que apresenta os joelhos co-
bertos de placas vermelhas, a escamar e a pelar. (National Geographic Portugal, 21: 8)
706
O infinitivo gerundial ou gerundivo em funom atributiva, por poder aparecer fletido, tambm tratado na
secom consagrada ao infinitivo flexionado (v. 265.3).
707
A construom de infinitivo gerundial atributivo introduzido pola preposiom com poder empregar-se nal-
guns casos para traduzir a construom inglesa, freqente na redaom especializada, denominada detached non-
finite clause. Assim, por exemplo: ingl. The movement along a fault may be rotational, the blocks rotating relati-
ve to one another. (Encyclopdia Britannica, Micropdia: s.v. fault) > gal. O movimento associado a umha fa-
lha pode ser rotativo, com os lbios da falha a rotarem um em relaom ao outro.
466 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

Enquanto Ptolomeu imaginou um sistema geocntrico, em que o Sol e os restantes corpos ce-
lestes orbitavam volta da Terra, Coprnico colocou o Sol no centro do sistema, com a Terra e os
outros planetas a descreverem rbitas circulares. (ELBC: s.v. Coprnico, Nicolau)
Este modelo primitivo [de transstor], que apresentava diversos inconvenientes a obstar a umha
aplicaom eficaz, foi substitudo rapidamente polo transstor de junom, hoje de aplicaom generali-
zada. (ELBC: s.v. transstor)
Admitindo a cruz de fluido precisamente no centro, os braos rodarm no mesmo sentido, o
que significa existir a, e s a, umha ntida vorticidade a evidenciar a transformaom do movimento
numha rpida rotaom. (ELBC: s.v. vorticidade)

Nos textos tcnico-cientficos, os substantivos determinados polo infinitivo gerundial


som com freqncia precedidos por nmeros ordinais (sobretodo, por primeiro[s]) ou por
ltimo(s) ou nico(s), ou estas formas assumem funom nominal e som diretamente deter-
minadas polo infinitivo gerundial:
Armstrong foi o primeiro home a pisar o solo lunar, seguido de Aldrin (21.7.1969). (Dicionrio
Lello Prtico Ilustrado: 1684)
Tycho Brahe foi o primeiro a conhecer os efeitos da refraom atmosfrica [...]. (ELBC: s.v. Brahe,
Tycho)
Na Alemanha Konrad Zuse constri o Z1 (1988), que foi o primeiro computador a utilizar arit-
mtica binria. (ELBC: s.v. computador)
Foi [William Cowper] o primeiro a descobrir e estudar as glndulas que desde entom recordam
o seu nome. (ELBC: s.v. Cowper, William)
Bensley e Hoerr, em 1934, from os primeiros a isolar mitocndrios em quantidade, por centri-
fugaom diferencial dos extratos. (ELBC: s.v. mitocndrios)
O USS Nautilus foi o primeiro submarino atmico da histria e o primeiro a navegar no Plo
Norte. (ELBC: s.v. submarino)

Infinitivo gerundial atributivo em forma passiva (a + ser + particpio)


Umha variante do infinitivo gerundial atributivo de valor ativo a construda com o
infinitivo na sua forma passiva. Esta variante utiliza-se nos textos tcnico-cientficos com
os substantivos ou pronomes ordinais (sobretodo, com primeiro), com ltimo e com nico
(cf. Grtner, 1998: 230). Exemplos:
As bandas Q, ou de fluorescncia emitida pola quinacrina sob a aom dos raios ultravioleta,
from as primeiras a serem obtidas. (Biologia Celular: 129)
A hidroxiapatite o primeiro material a ser deliberadamente sintetizado e processado para im-
plantaom no corpo humano. (Colquio/Cincias, 23: 36)
Um dos primeiros processos a ser desenvolvido consiste em usar o coral como um molde [...].
(Colquio/Cincias, 23: 41)
Este foi o primeiro tipo de eletroforese a ser utilizado, tendo sido desenvolvido polo sueco A. Ti-
selius, em 1933. (ELBC: s.v. electroforese)
Nesta etapa, a polimerase de ARN reconhece e liga-se ao promotor do gene a ser transcrito, locali-
zado a montante do local de incio da transcriom. (ELBC: s.v. transcrio)

Infinitivo gerundial atributivo de valor passivo (a + infinitivo)


Nesta construom, muito freqente polo seu carter economizador na redaom tcni-
co-cientfica, o substantivo modificado polo infinitivo gerundial o objeto direto do infini-
tivo (cf. Grtner, 1998: 231) e o infinitivo nunca aparece fletido. Esta modalidade de infi-
nitivo gerundial equivale a umha clusula de relativo com o significado de que term de ser
+ particpio do verbo da construom de infinitivo gerundial. Exemplos:
Haver, portanto, umha terceira grandeza a considerar: a superfcie do lquido exposta evapo-
raom. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 49)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 467

Os ensaios de dureza de metais usam corpos duros para provocarem mossas nos metais a en-
saiar. (Colquio/Cincias, 23: 33)
Para que o projeto [Manhattan] pudesse ser de utilidade ainda durante a guerra, havia que ex-
plorar vrias linhas de investigaom ao mesmo tempo, sem a certeza de que algumhas delas tivessem
sucesso. Os problemas a resolver eram extraordinariamente complexos. (ELBC: s.v. bomba atmica)
Som deste tipo os grandes compressores para alimentaom dos altos-fornos em que a pressom a
atingir varia entre 1,3 e 1,75 atmosferas com dbitos que chegam a atingir 1800 m 3/mn de ar aspi-
rado. (ELBC: s.v. compressor)
Na eletroforese livre, as substncias a separar som colocadas numha soluom dentro de um tubo
em forma de U, sem a utilizaom de um suporte slido. (ELBC: s.v. electroforese)
O processo de fundiom distingue-se dos alternativos, conformaom plstica (laminagem, trefi-
lagem, estampagem, etc.), processos de uniom (soldadura, brasagem ou colagem) ou por arranque
de apara (maquinaom), polo facto de o material a conformar ter obrigatoriamente de passar polo
estado lquido e a forma final ser conferida pola moldaom. (ELBC: s.v. fundio)
A quantidade de semente a empregar por unidade de superfcie depende fundamentalmente do
grau de fertilidade do solo e do poder de afilhamento da forma cultivada a utilizar. (ELBC: s.v. trigo)
Na verdade, dada a relaom entre estas grandezas e as variaons da pressom atmosfrica, a sua
estimativa constitui um dos maiores problemas a ter em conta no desenvolvimento de qualquer tc-
nica de previsom do tempo. (ELBC: s.v. vorticidade)

264.2. Infinitivo que funciona como complemento de adjetivos, de


substantivos e de verbos
J nos finais da dcada de 70 e graas s tcnicas de imunofluorescncia e de imunocitoqumica
foi possvel visualizar ao microscpio ptico a arquitetura intracelular dos microtbulos numha c-
lula intacta. (Biologia Celular: 190)
Estas condions som excelentes para facilitar a mistura de fluido hidrotermal com gua do mar
nom modificada abaixo da superfcie [...]. (Colquio/Cincias, 23: 47)
Um carburador elementar do tipo descrito, nom podendo dar-nos umha mistura homognea e
constante para todos os regimes de marcha, obriga a introduzir nos carburadores reais umha srie de
dispositivos auxiliares, sistema de arranque, ralenti, aceleraom rpida, etc., de maneira a tornar efici-
ente o seu funcionamento, seja qual for a velocidade do motor. (ELBC: s.v. carburador)
Nos motores Diesel, na fase de admissom apenas se introduz ar nos cilindros, sendo este ar na
fase seguinte comprimido a altas pressons que lhe elevam a temperatura at nveis capazes de in-
flamar espontaneamente o combustvel logo que, posteriormente, este seja introduzido mediante
pulverizaom (injetores). (ELBC: s.v. motor)
Alm das Epistulae, que permitem reconstituir a vida particular e a carreira pblica de Gaio
Plnio, algumhas inscrions se lhe referem. (ELBC: s.v. Plnio, o Moo [Gaio])
, portanto, til fazer-lhes umha breve referncia para mostrar, por meio de alguns exemplos, que
umha reaom de eltrodo pode conduzir a resultados muito diferentes daqueles que seriam de
prever a partir de umha anlise apenas da reaom primria. (ELBC: s.v. processos electroqumicos)
[...] no caso de um fluido tambm a sua capacidade de produzir movimento de rotaom em
qualquer corpo nele mergulhado. (ELBC: s.v. vorticidade)

264.3. Infinitivo que exprime propsito ou resultado


Um carburador elementar do tipo descrito, nom podendo dar-nos umha mistura homognea e
constante para todos os regimes de marcha, obriga a introduzir nos carburadores reais umha srie de
dispositivos auxiliares, sistema de arranque, ralenti, aceleraom rpida, etc., de maneira a tornar efici-
ente o seu funcionamento, seja qual for a velocidade do motor. (ELBC: s.v. carburador)
No mercado usa-se umha gasolina que se obtm, de maneira geral, por lotaom da de destilaom
direta com a de pirocisom, ou destas duas qualidades com qualquer das obtidas polos processos j re -
feridos, adicionadas ou nom de aditivos apropriados para lhes melhorar as propriedades antideto-
nantes, dos quais o tetraetilo e o tetrametilo de chumbo som os mais usados. (ELBC: s.v. gasolina)
A densidade das gasolinas do mercado regula por 0,720, sendo as caratersticas de volatibilidade,
curva de destilaom, tensom de vapor, gomas e ndice de octano reguladas em funom das caraters-
ticas dos motores de explosom, com vista a obter deles o melhor rendimento. (ELBC: s.v. gasolina)
Estas soluons [mordentes] contenhem em regra um sal de um metal trivalente (alumnio,
crmio, ferro), alm de certos outros sais de cobre, nquel, zinco ou antimnio, assim como fosfatos,
468 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

silicatos, estanhatos ou arsenatos usados para ajudar a fixaom do mordente, diminuindo-lhe a solu-
bilidade, e ainda cidos ou bases para ajustamento do pH. (ELBC: s.v. mordente)
, portanto, til fazer-lhes umha breve referncia para mostrar, por meio de alguns exemplos, que
umha reaom de eltrodo pode conduzir a resultados muito diferentes daqueles que seriam de
prever a partir de umha anlise apenas da reaom primria. (ELBC: s.v. processos electroqumicos)
Para determinar a massa de um corpo polo processo da tara procede-se do modo seguinte: [...].
(ELBC: s.v. tara, processo da)

264.4. Infinitivo remissivo


Na redaom tcnico-cientfica em galego-portugus, para remeter o leitor para umha
determinada secom ou elemento do texto, recorre-se freqentemente ao infinitivo (e ao
imperativo), e mais raramente ao imperativo-reflexivo (como fai o castelhano).
Exemplos708:
Estrutura de um osso compacto, mostrando os diversos tipos de lamelas (ver texto para umha
descriom detalhada). (Colquio/Cincias, 23: 37)
Este facto explica a razom por que muitos codons alternativos para um mesmo aminocido di-
ferem apenas no seu terceiro nucletido (ver tabela). (ELBC: s.v. cdigo gentico)

O INFINITIVO FLEXIONADO
265. O infinitivo flexionado umha forma verbal que individualiza no seio das lnguas
romnicas o sistema lingstico galego-portugus, constituindo um recurso expressivo e
estilstico de grande eficcia e elegncia, polo que o seu correto uso deve potenciar-se, so-
bretodo nos mbitos da escrita formal (cf. Costa Casas et al., 1988: 205-212; Grtner,
1998: 483-486; Freixeiro Mato, 2000: 387-404). A seguir som enunciados numerosos
exemplos de uso desta forma verbal, de grande rendibilidade no discurso tcnico-cient-
fico709, classificados segundo a necessidade da forma flexionada do infinitivo face inva-
rivel. (Sobre a colocaom do pronome tono que acompanha um infinitivo, v. 243.1-b).

265.1. Uso obrigatrio do infinitivo invarivel


a) Usos impessoais:
Estas soluons som fceis de saturar.
Da a importncia de se pesquisar detalhadamente todo o sistema solar, tanto do ponto de vista
das rbitas (passadas e, principalmente, futuras) quanto da composiom e da evoluom dinmica
dos seus objetos. (Cincia Hoje, 187: 27)
Logo que a passagem de fluido hidrotermal cessa, a oxidaom progride para o interior, sendo
possvel observar a degradaom inicial dos sulfuretos primrios em sulfuretos secundrios e posteri-
ormente em xidos. (Colquio/Cincias, 23: 47)
As evidncias [anglicismo indevido por: os dados] existentes permitem defender modelos como
o representado na Figura 5, onde os campos hidrotermais acabam por se transformar em rochas a
teito das mineralizaons, marcando os horizontes portadores. (Colquio/Cincias, 23: 48)
Durante a missom Saldanha foi possvel observar e registar em vdeo a formaom e escape de
bolhas de vapor no seio do fluido hidrotermal de umha chamin. (Colquio/Cincias, 23: 49)
Estas rochas estm intensamente alteradas, a ponto de ser difcil identific-las. (Colquio/Cin-
cias, 23: 54)

708
Um contraexemplo, que ilustra o emprego do imperativo-reflexivo, o seguinte: Veja-se o Caderno n. 1
desta coleom. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 42).
709
O infinitivo flexionado hoje mais freqente nos textos redigidos em Portugal do que nos compostos no
Brasil, mas a norma morfossinttica lusitana, e nom a brasileira, que mais plenamente se identifica com a ga -
lega.
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 469

Para o estudo das instabilidades dos terrenos ser necessrio: 1. Estimar o momento da ruptura
iniciadora do processo, procurando identificar locais estveis e instveis. 2. Calcular os desloca-
mentos [...]. 3. No caso de fenmenos de elevada dinmica, gerar modelos [...]. 4. Verificar a inci-
dncia dos sismos nas zonas expostas. (Colquio/Cincias, 25: 50)
curioso apontar que a produom da palavra articulada ou a elaboraom da escrita dependem,
para cada umha destas funons, da integridade de zonas especficas do crtex cerebral. (ELBC: s.v. c-
rebro)
cimento: Termo genrico utilizado para designar materiais ligantes de slidos entre si, com o ob-
jetivo de formar produtos monolticos. (ELBC: s.v. cimento)
Tambm possvel controlar certos aspetos do comportamento de cimento em obra, p. ex.,
acelerando ou retardando a presa, pola adiom de determinadas substncias na altura da sua utili-
zaom. (ELBC: s.v. cimento)
Para podermos avaliar convenientemente a toxicidade dos resduos existentes na cultura, na al-
tura da colheita, essencial conhecer com exatidom qual o esquema de metabolizaom de cada inse-
ticida. (ELBC: s.v. insecticida)
A fundiom centrifugada distingue-se da anterior por se empregar a fora centrfuga para en-
cher a cavidade. (ELBC: s.v. fundio)
Durante o desenvolvimento dos programas de melhoramento gentico desde cedo se tornou
evidente haver caratersticas do indivduo cuja transmissom parecia residir fora do ncleo [...]. (ELBC:
s.v. mitocndrios)
H, assim, um interesse renovado polos modelos referentes ao metabolismo fotossinttico das
plantas, por se admitir que esses modelos irm fornecer indicaons que permitirm prever altera-
ons na assimilaom do dixido de carbono polas plantas em diferentes ambientes e condions e,
portanto, seguir a dinmica deste gs na atmosfera. (ELBC: s.v. modelo biolgico)
A causa do segundo acidente do space shuttle [= vaivm espacial] ainda nom conhecida, e from
precisos dous anos para esclarecer a causa do primeiro acidente. (ELBC: s.v. space shuttle)

NOTA DE USO: A possibilidade de personalizaom do infinitivo em galego-portugus de-


termina que freqentemente, como tendncia, ele seja fletido ou acompanhado por
marcas explcitas de impersonalizaom (partcula se) em casos em que em castelhano ele
apareceria isolado710:
Nom , porm, necessrio ser-se cientista profissional nem ter laboratrios disposiom, para
se realizarem experincias de carter cientfico. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 40)
Da a importncia de se pesquisar detalhadamente todo o sistema solar, tanto do ponto de vista
das rbitas (passadas e, principalmente, futuras) quanto da composiom e da evoluom dinmica
dos seus objetos. (Cincia Hoje, 187: 27)
Para isso basta conduzir-se manualmente o veculo durante cerca de 5 minutos, sendo regis-
tadas sucessivas imagens da cmara, bem como as correspondentes posions do volante.
(Colquio/Cincias, 23: 9)
Numha carburaom perfeita, alm desta dosagem correta, torna-se ainda necessrio obter a me-
lhor vaporizaom do carburante e umha boa homogeneidade da mistura para se conseguir umha
combustom completa. (ELBC: s.v. carburador)
freqente utilizar-se a designaom de substncia de crescimento vegetal como sinnimo de hor-
mona vegetal. (ELBC: s.v. hormona)
corrente definir-se umha topologia num conjunto por meio dos sistemas e vizinhanas dos
pontos do conjunto. (ELBC: s.v. topologia)

cast. Todo el pas debe estar en alerta, dada la complejidad del problema y la urgente necesidad
de combatir la epidemia. > gal. Todo o pas deve estar alerta, dada a complexidade do problema e a
urgente necessidade de se combater a epidemia / de combatermos a epidemia.

710
Mas esta , naturalmente, apenas umha tendncia, nom umha obrigaom, e, assim, tambm se registam
com freqncia casos em que os usos impessoais do infinitivo nom aparecem explicitados polo uso da partcu-
la se, como acontece nalgum dos exemplos antes vistos: Logo que a passagem de fluido hidrotermal cessa, a
oxidaom progride para o interior, sendo possvel observar [aqui nom observar-se] a degradaom inicial dos
sulfuretos primrios em sulfuretos secundrios e posteriormente em xidos. (Colquio/Cincias, 23: 47).
470 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

cast. La OMS puso como ejemplo de la dificultad para conocer la magnitud de la crisis el hecho de
que en la provincia surgieron de repente 47 casos tras la visita de un equipo de mdicos. > gal. A OMS
pujo como exemplo da dificuldade para se conhecer / conhecermos a grandeza da crise o facto de
na provncia terem surgido de repente 47 casos aps a visita de umha equipa de mdicos.
cast. Por eso, los cientficos, reunidos en torno al IPCC, de Naciones Unidas, han propuesto re-
ducir las emisiones de gases de efecto invernadero para evitar un excesivo calentamiento global. >
gal. Por isso, os cientistas, reunidos em volta do IPCC, das Naons Unidas, propugrom reduzir as
emissons de gases de efeito de estufa para se evitar um excessivo aquecimento planetrio.
cast. El clima obedece a tantas variables que no es posible determinar qu pasar si seguimos ca-
lentando el aire como hasta ahora. > gal. O clima obedece a tantas variveis que nom possvel deter-
minarmos / determinar-se o que ocorrer se continuarmos a aquecer o ar como at agora.

b) Infinitivo referido ao mesmo sujeito que o verbo pessoal do qual depende,


indo imediatamente depois dele (sobretodo de verbos auxiliares, modais, semimo-
dais e de movimento), ou, quando muito, unido por umha preposiom, conjunom
ou levando o verbo pessoal um pronome tono posposto:
Combinrom reunir-se no Congresso de Neurocirurgia. Mas: Combinaram nom se
ver/verem no Congresso de Neurocirurgia.
Tens de realizar numerosas experincias neste curso. [ter: verbo auxiliar]
Podem incorrer em erros de clculo. [poder: verbo modal/auxiliar]
Nom desejam repetir as anlises. [desejar: verbo semimodal]
Vinhemos ver-te. [vir: verbo de movimento]
[...] os minerais constituintes da crosta passam a ser outros, hidratados e menos resistentes de-
formaom. (Colquio/Cincias, 23: 44)
medida que aumenta a quantidade de cimento hidrotermal, diminui a permeabilidae das slabs,
que em muitos locais parecem ter-se tornado muito pouco permeveis, isolando a crosta e dificul-
tando a descarga do fluido hidrotermal. (Colquio/Cincias, 23: 47)
As evidncias [anglicismo indevido por: os dados] existentes permitem defender modelos como
o representado na Figura 5, onde os campos hidrotermais acabam por se transformar em rochas a
teito das mineralizaons, marcando os horizontes portadores. (Colquio/Cincias, 23: 48)
As faces do cristal podem desenvolver-se de forma desigual ou nem aparecerem. (Colquio/Ci-
ncias, 25: 27)
Defeitos de limite de grao [...] podem ocorrer quando cristais em crescimento acabam por se
juntar, podendo at formar maclas. (Colquio/Cincias, 25: 29)
A apoptose e a necrose parecem representar apenas diferentes formas de morte neuronal que
resulta da execuom completa ou incompleta do programa de morte celular. (Colquio/Cincias, 25:
86)

Mas (com separaom entre verbo auxiliar e auxiliado da perfrase: v. 265.3):


As faces do cristal podem desenvolver-se de forma desigual ou nem aparecerem. (Colquio/Ci-
ncias, 25: 27)
[Os Crisfitos] Podem ser unicelulares ou associarem-se em colnias gelatinosas, filiformes ou
ramificadas, de forma definida ou indefinida. (ELBC: s.v. Crisfitos)
[As preparaons oficinais som] quaisquer frmacos elaborados por um farmacutico segundo
umha frmula e umha tcnica indicadas numha farmacopeia, o que muito simplifica o receiturio
mdico, podendo mesmo, quando freqentemente prescritos, estarem preparados com antece-
dncia. (ELBC: s.v. preparaes oficinais)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 471

265.2. Uso obrigatrio do infinitivo flexionado


Duas som as circunstncias que tornam obrigatria a flexom do infinitivo 711: quando o
infinitivo e o verbo nuclear tenhem sujeitos diferentes (v. 265.2-a) e quando, comparti-
lhando o infinitivo e o verbo nuclear o sujeito, a clusula subordinada com o infinitivo an-
tecede a clsula principal (v. 265.2-b)712.

a) Quando o infinitivo e o verbo nuclear (da clusula subordinante) tenhem su-


jeitos diferentes
Incluem-se sob esta epgrafe a maior parte dos usos do infinitivo flexionado, e os dous
casos de uso mais caratersticos da prosa especializada: o infinitivo que segue imediata-
mente a um verbo intelectual e o infinitivo, com sujeito expresso, includo numha clu-
sula introduzida pola preposiom de que determina um substantivo heurstico713.

Infinitivo que segue (imediatamente) a um verbo nuclear, tipicamente de ca-


rter intelectual (como acreditar, considerar, constatar, crer, demonstrar,
julgar, mostrar, pensar, saber, supor, suspeitar, verificar, etc.)714:
Suponhamos terem atingido [todas as soluons] a saturaom.
No entanto, nom se julgue estarmos em presena de umha reaom exotrmica.
Neste terceiro exemplo as cousas aparecem mais complicadas por serem quatro as grandezas
que consideramos intervirem no fenmeno. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 49)
Neste centro supomos estar o ncleo do tomo, e todo o pontuado sua volta indica que num
dado instante pode o eletrom estar em qualquer desses pontos, mas que mais provvel encontrar-se
onde a densidade dos pontos for maior. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 94)

711
A obrigatoriedade do uso do infinitivo flexionado nas circunstncias enunciadas nesta epgrafe deve consi-
derar-se antes umha tendncia expressiva fortemente marcada do que umha necessidade sem qualquer exce -
om, de modo que ocasionalmente ser possvel depararmos em textos (portugueses) corretamente redigidos
usos do infinitivo infinitivo nom fletido que se apartam dos aqui descritos (o que acontece, como depois
se ver, mesmo nalgum dos exemplos aqui includos). Estes casos, se bem que nom devam qualificar-se sem
mais como errados, sim constituem exceons ou desvios a umha norma bem estabelecida, polo que a re-
comendaom geral para o redator galego de textos especializados que, nas circunstncias enunciadas nesta
epgrafe, nom deixe de utilizar a forma fletida dos infinitivos.
712
Ainda poderia aduzir-se um terceiro caso de flexom obrigatria do infinitivo, mas de freqncia nula na re -
daom tcnico-cientfica: quando, compartilhando o infinitivo e o verbo nuclear o sujeito, este aparece expres-
so (como pronome ou substantivo) no seio da construom infinitiva e o infinitivo nom aparece situado imedi-
atamente depois do verbo nuclear. Exemplos deste infinitivo flexionado, imprprio da redaom formal e plani-
ficada, som os seguintes, que aparecem em Costa Casas et al. (1988: 211): Devemos, por todos os meios
possveis que tivermos ao nosso dispor, solucionarmos ns os prprios problemas.; Estamos seguros de
termos ns mais poder de convocatria. .
713
Como exceom, no caso dos infinitivos gerundiais (= gerundivos) em funom atributiva, os quais determi -
nam um substantivo que fai as vezes de sujeito do infinitivo, a flexom do infinitivo meramente facultativa (cf.
Freixeiro Mato [2000: 416], Mira Mateus et al. [2003: 643]): v. 264.1-c.
714
Contodo, neste caso preferem-se as formas sem morfemas nmero-pessoais quando o verbo nuclear cau -
sativo (deixar, fazer, mandar, ordenar, permitir: Deixei-nos fazer a sua vontade.; As evidncias [anglicismo
indevido por: os dados] existentes permitem defender modelos como o representado na Figura 5, onde os
campos hidrotermais acabam por se transformar em rochas a teito das mineralizaons, marcando os horizon-
tes portadores. [Colquio/Cincias, 23: 48]) ou sensorial (ouvir, sentir, ver, etc.: Ouviche bater na porta.).
472 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

As entidades corpusculares, que j sabemos encontrarem-se em permanente agitaom, podem


estar sujeitas a vrios movimentos. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 126)
interessante notar que a soluom para o problema que Minsky e Papert opinaram ser inso-
lvel apareceu publicada exatamente em 1969 [...]. (Colquio/Cincias, 23: 4)
Cientistas canadianos descodificrom o genoma do coronavrus, o vrus que se pensa estar na
origem da pneumonia atpica que, desde o ms passado, j afetou cerca de 3200 pessoas em vrios lo-
cais do mundo. (Pblico, 15.4.2003: 26)
O facto de os esquims se alimentarem exclusivamente de carne (e peixe) e de nom sofrerem de
doenas cardiovasculares levou a intensos estudos que permitrom concluir encontrarem-se prote-
gidos polos cidos gordos essenciais, poli-insaturados, presentes em grandes quantidades nas suas di-
etas. (ELBC: s.v. cidos gordos)
Alm da comprovada funom formadora de linfcitos, julga-se desempenharem [as amgdalas]
relevante papel na defesa anti-infeciosa da entrada das vias aerodigestivas. (ELBC: s.v. amgdalas)
Estas observaons tenhem contribudo grandemente para o conhecimento da constituiom da
alta atmosfera, que hoje se sabe ser constituda por oxignio molecular e atmico (O 2 + O) e azoto
molecular e ionizado (N2+). (ELBC: s.v. aurora polar)
Por outro lado, a captura de um neutrom polo istopo 238U mostrou levar formaom do ele-
mento n. 94 da tabela de Mendeleieff, chamado plutnio, que, por sua vez, podia sofrer cisom nu -
clear, tal como 235U. (ELBC: s.v. bomba atmica)
As clulas albuminosas ou clulas de Strasburger som clulas parenquimatosas que coram in -
tensamente com os corantes citoplasmticos, polo que se pensa serem ricas em material proteico.
(ELBC: s.v. clula)
Verificou-se ainda nom se tratar de um regulador natural por nom ser constituinte do ADN de
nengumha espcie, sendo um produto da degradaom do ADN polo calor. (ELBC: s.v. cinetina)
Os microtbulos seriam enucleados diretamente a partir dessas fibras de cromatina, que se sabe
conterem cidos nucleicos (ADN e ARN) e um nmero indeterminado de protenas especficas. (ELBC:
s.v. cinetcoro)
O estudo [dos compressores axiais ou em hlice] igualmente vetorial e o seu aspeto o das fig.
8 e 9, em que se v ser o compressor constitudo por umha srie de rodas motoras intercaladas com
diretrizes igualmente munidas de palhetas. (ELBC: s.v. compressor)
Pensa-se terem sido os Orientais, nascidos em terras fecundas em remdios, os primeiros povos
verdadeiramente entendidos na confeom de medicamentos. (ELBC: s.v. farmcia)
Subseqentemente, h biossntese de metabolitos secundrios de proteom, que se supom
tambm contriburem para a contenom geral do patognio. (ELBC: s.v. hipersensibilidade, resposta de)
Ulteriormente, fsseis da mesma provenincia from reexaminados polo fundador da Paleonto-
logia e Anatomia Comparada, Georges Cuvier, que demonstrou (1811) pertencerem a umha
grande salamandra, da espcie, denominada, depois, Andrias scheuchzeri Tschudi. (ELBC: s.v. homo di-
luvii testis)
Prova cutnea destinada a avaliar a sensibilidade tuberculnica dos indivduos que se suspeite
terem contactado com a tuberculose. (ELBC: s.v. Mantoux, prova de)
O termo mitocndrios foi introduzido por Benda, em 1897, para designar os grnulos filamen-
tosos observados em muitas clulas e que ele considerou fazerem parte dos mecanismos heredit-
rios. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Os peroxissomas dos tecidos dos mamferos tenhem recebido umha atenom muito especial
polo facto de se ter constatado existirem vrias doenas genticas que estm associadas presena
de peroxissomas defeituosos. (ELBC: s.v. peroxissomas)
A causa do segundo acidente do space shuttle [= vaivm espacial] ainda nom conhecida, e from
precisos dous anos para esclarecer a causa do primeiro acidente. Inicialmente pensou-se ter sido
umha falha do motor, mas verificou-se ser resultado de umha sucessom de fatores imprevistos. (ELBC:
s.v. space shuttle)
Concluiu [Kamerlingh Onnes], portanto, ter continuado a haver na bobina umha corrente
persistente sem indcios de diminuiom de intensidade; logo, a resistncia eltrica da bobina era
nula, ou, polo menos, inferior a qualquer valor detetvel. (ELBC: s.v. supercondutividade)
Devido Engenharia Gentica de Plantas consegue-se colocar numha planta o gene (ou
genes) que se sabe serem responsveis polas caratersticas novas que se desejam obter. (ELBC: s.v.
transgnicos)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 473

Infinitivo flexionado dotado de sujeito expresso e includo numha clusula in-


troduzida pola preposiom de que determina substantivos heursticos (como ca-
pacidade, circunstncia, conceito, facto, hiptese, possibilidade, probabilidade [~
risco], propriedade, etc.), que constituem o foco da oraom
Esta umha das estruturas morfossintticas mais caratersticas e freqentes do galego-
portugus tcnico-cientfico. Trata-se de um caso particular dentro do caso mais geral dos
infinitivos flexionados (dotados, ou nom, de sujeito expresso) includos em clusulas in-
troduzidas pola preposiom de que determinam um substantivo (o qual nom necessaria-
mente heurstico, nem necessariamente representa o foco da oraom) 715. Este tipo de
clusulas nucleadas por um infinitivo flexionado concorrem com clusulas iniciadas por
de que e nucleadas por um conjuntivo (ou indicativo), clusulas estas que, deslocadas em
grande medida polas clusulas de infinitivo, apresentam em galego-portugus umha
freqncia de uso relativamente baixa (sobretodo em comparaom com o castelhano,
onde as clusulas de conjuntivo nom sofrem a concorrncia das de infinitivo, pois estas
nom existem).
Exemplo da concorrncia entre clusulas de infinitivo e clusulas de conjuntivo:
Clusula de infinitivo: O facto de as fontes de gua atravessarem fronteiras geogrficas e polticas
levanta problemas econmicos desafiantes.
Construom alternativa com o conjuntivo: O facto de que as fontes de gua atravessem fronteiras
geogrficas e polticas levanta problemas econmicos desafiantes. 716

Nestas e noutras clusulas de infinitivo, quando um artigo ou demonstrativo que inicia


o sujeito expresso do infinitivo segue imediatamente preposiom de, esta pode aparecer
aglutinada ou nom aglutinada quele determinante (ex.: o facto das fontes de gua atraves-
sarem / o facto de as fontes de gua atravessarem), se bem que o mais recomendvel seja a
nom aglutinaom, por razons de clareza expressiva (pois a preposiom de refere-se clu-
sula de infinitivo no seu conjunto)717, de modo que nos exemplos que se seguem, nos
casos pertinentes, a preposiom e o determinante inicial do sujeito da clusula de infini-
tivo mantenhem a sua independncia grfica:
Um dos problemas da tcnica a possibilidade de as clulas nom manterem o seu fentipo, trans-
formando-se noutros tipos de clulas, por exemplo do tipo fibroblstico. (Colquio/Cincias, 23: 40)
Por este mtodo nom h o risco de o paciente desenvolver umha reaom imunolgica a clulas
provenientes de um outro dador, nem de haver transmissom de doenas. (Colquio/Cincias, 23: 40)
O conceito tradicional de os neurnios pr-ganglionares do SNS serem colinrgicos e os ps-gangli-
onares noradrenrgicos deu lugar a um ponto de vista mais abrangente [...]. (Colquio/Cincias, 23: 62)
715
Exemplos de infinitivos flexionados que determinam substantivos nom heursticos no seio de clusulas in-
troduzidas por de serm vistos na parte final desta epgrafe.
716
Um outro exemplo de construom com de que : Baseado na observaom do emparelhamento obrigat-
rio das bases constituintes dos nucletidos que componhem o ADN, A-T, G-C, e no dado entretanto j adquiri-
do das respetivas proporons constantes caratersticas de cada espcie, Francis Crick avanou a hiptese de
que o ADN genmico de cada clula contm em si a capacidade de se autoduplicar. (Biologia Celular: 133).
717
Como, de resto, acontece sempre com a preposiom por seguida de artigo neste contexto: Isto impor-
tante, e a sua importncia justifica-se exatamente por os cientistas terem chegado conclusom de que os cor-
psculos constituintes da matria em que os Antigos pensavam som, na quase totalidade das substncias con-
forme se nos apresentam, agregados de partculas que se repetem como unidades estruturais. (Cadernos de
Iniciao Cientfica: 81, 82).
474 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

Qual a probabilidade de ele estar em D em t = 2? (Colquio/Cincias, 25: 8)


O facto de a velocidade de crescimento variar com a direom est na origem deste fenmeno.
(Colquio/Cincias, 25: 27)
O facto de as caspases serem expressas constitutivamente em todas as clulas, mesmo em c-
lulas ps-mitticas, como os neurnios, e de a apoptose poder ser induzida rapidamente, sugere
que estas proteases som reguladas com grande eficincia e precisom. (Colquio/Cincias, 25: 83)
O facto de os esquims se alimentarem exclusivamente de carne (e peixe) e de nom sofrerem
de doenas cardiovasculares levou a intensos estudos que permitrom concluir encontrarem-se pro-
tegidos polos cidos gordos essenciais, poli-insaturados, presentes em grandes quantidades nas suas
dietas. (ELBC: s.v. cidos gordos)
O facto de o alumnio ser um metal que funde a temperatura relativamente baixa facilita a ob-
tenom de peas das suas ligas por processos de fundiom (por vazamento ou por injeom), efetiva -
mente muito utilizados para diversas ligas de alumnio. (ELBC: s.v. alumnio)
sua alta reatividade qumica deve-se o facto de s na primeira metade do sculo XIX ter sido
obtido, pola primeira vez, alumnio no estado metlico , merc da utilizaom dos conhecimentos ci-
entficos entom em fase de grande desenvolvimento. (ELBC: s.v. alumnio)
Trs anos depois, Frederic Joliot-Curie, ao receber o Prmio Nobel pola descoberta da radioati -
vidade artificial, referiu-se possibilidade de os cientistas serem capazes de causar transformaons
nucleares de carter explosivo. (ELBC: s.v. bomba atmica)
Entretanto, um crescente nmero de cientistas dos EUA, muitos deles refugiados da Europa, co-
meava a alarmar-se com a possibilidade de umha tal fonte de poder vir a cair em maos estranhas.
(ELBC: s.v. bomba atmica)
Ao testar a capacidade de os cidos nucleicos estimularem a divisom, verificou-se que o ADN de
esperma de arenques autoclavado apresentava o mesmo efeito promotor. (ELBC: s.v. cinetina)
Se bem que em literatura botnica ou silvcola o termo cipreste seja usado neste sentido genrico,
nom podemos deixar de chamar a atenom para o facto de o vulgo o aplicar com freqncia no sen-
tido restrito do cipreste-comum. (ELBC: s.v. cipreste)
Asim, o facto de a Terra, no seu conjunto, se encontrar em equilbrio energtico d lugar ao
transporte meridional de energia das baixas para as altas latitudes. (ELBC: s.v. circulao geral da atmos-
fera)
Assinale-se que os ncleos de 235U sofrem cisom com neutrons trmicos (de energia inferior a
0,5 eV), o mesmo acontecendo com os istopos artificiais 233U e 239Pu, entre outros, e que a probabili-
dade de se darem estas reaons tanto maior quanto menor for a velocidade dos neutrons inci-
dentes. (ELBC: s.v. ciso nuclear)
A ecologia animal fundamenta a sua identidade, em grande parte, no facto de os animais das co-
munidades serem seres heterotrficos, ou seja, incapazes de produzirem por si prprios as substn-
cias de que se alimentam, ao contrrio do que acontece com as plantas, que som seres autotrficos.
(ELBC: s.v. ecologia)
Foi s recentemente, em 1975, que B. Mandelbrot comeou um estudo sistemtico dos fractais e
chamou a atenom dos investigadores para o facto de a natureza ser fractal, caso das nuvens, monta-
nhas, costa dos continentes, superfcies das ilhas, rvores, seres vivos, distribuiom das galxias, etc.
(ELBC: s.v. fractal)
O processo de fundiom distingue-se dos alternativos, conformaom plstica (laminagem, trefi-
lagem, estampagem, etc.), processos de uniom (soldadura, brasagem ou colagem) ou por arranque
de apara (maquinaom), polo facto de o material a conformar ter obrigatoriamente de passar polo
estado lquido e a forma final ser conferida pola moldaom. (ELBC: s.v. fundio)
Tem causado umha certa perplexidade o facto de, havendo tantas formas diversas de fosfolpidos
nas membranas, terem sido os fosfolpidos de inositol selecionados durante o processo evolu-
tivo para o desempenho destas (e possivelmente outras) importantes funons celulares. (ELBC: s.v.
inositol)
A sua importncia celular [a dos mitocndrios] reside no facto de [eles] serem a sede da maqui-
naria respiratria que permite a transformaom da energia dos alimentos numha forma biologica-
mente utilizvel (ATP) [...]. (ELBC: s.v. mitocndrios)
O risco de nascimento de umha criana com trissomia 21 aumenta com a idade da mae. Para as
mulheres de idade superior a 35 anos, o risco de terem um filho com trissomia 21 significativa-
mente mais elevado (aos 35, aos 40 e aos 45 anos de idade materna h o risco de, respetivamente, um
em cada 400, um em cada 110 e um em cada 35 recm-nascidos terem trissomia 21). (ELBC: s.v. sn-
drome de Down)
[...] som os causadores desta enfermidade, cuja designaom vulgar deriva do facto de as partes
atacadas (razes e colo) apresentarem umha coloraom de tinta, resultante da oxidaom de substn-
cias fenlicas. (ELBC: s.v. tinta, doena da)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 475

A poca de sementeira tem igualmente influncia, sendo bem conhecido o facto de o nmero de
filhos ser em geral maior nas sementeiras tempors do que nas serdias. (ELBC: s.v. trigo)

Exemplos de infinitivos flexionados, freqentemente desprovidos de sujeito expresso,


includos em clusulas introduzidas pola preposiom de que determinam substantivos de
natureza nom heurstica e/ou que nom representam o foco da oraom:
Umha das novidades a de os centros das esferas que representam os trs tomos nom estarem
em linha reta como no caso do dixido de carbono. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 83)
Todo isto tem a desvantagem, em relaom plasticina, de nom se poderem obter as peas iso-
ladas (os tomos) com os tamanhos relativos que convm dar-lhes. (Cadernos de Iniciao Cientfica:
85)
Seria natural descermos na direom de maior declive na esperana de atingirmos o fundo com
maior rapidez. (Colquio/Cincias, 23: 8)
Aos americanos Jackson, Wells, Long e Morton cabe a glria de terem sido os pioneiros da
anestesia por inalaom (com o ter e o protxido de azoto). (ELBC: s.v. anestsicos)
Em vez de casquilhos em material antifricom tambm se usam correntemente, sobretodo para
altas velocidades e cargas mais leves sem choques, os rolamentos de esferas, rolos ou agulhas, com a
vantagem de diminurem extraordinariamente o coeficiente de atrito. (ELBC: s.v. chumaceira)
[...] e Dryopithecus, cuja descoberta, no sc. XIX, suscitou a esperana de virem a ser encontrados
fsseis humanos antigos. (ELBC: s.v. homem)
Os inseticidas som dos pesticidas [anglicismo indevido por: praguicidas] com maior probabili-
dade de prejudicarem a fauna terrestre e aqutica, pois muitos deles som altamente txicos para
aves, peixes e crustceos. (ELBC: s.v. insecticida)

Outros casos
Incluem-se nesta epgrafe diversos outros tipos de construons (predicativo, sujeito,
complemento direto, determinante adverbial, etc.) que contenhem um infinitivo flexio-
nado com sujeito (nem sempre expresso) diferente do do verbo da clusula principal.

Predicativo:
Parece estarmos em presena de umha experincia simplicssima que nem sequer exige um la-
boratrio e material apropriado para ser realizada. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 47)
evidente que o uso de substncias dopantes tem variadas repercussons, nomeadamente jur-
dicas, morais, sociais e mdicas. E os maiores perigos do seu uso som precisamente: a) suprimirem
as reaons premonitrias naturais da fadiga, e da o esforo excessivo que o atleta, inconscientemente,
vai continuando a fazer; b) causarem perturbaom da coordenaom natural das funons fisiolgicas
e psicolgicas; c) provocarem abuso, habituaom e toxicomania. (ELBC: s.v. doping)

Sujeito:
Mesmo em computadores especializados, considerados altamente paralelos (e que nom som os
de uso corrente) apenas umha pequena fraom dos elementos se encontra ativa em cada instante.
Para o compreendermos basta pensarmos que a grande maioria dos elementos de um computador
se encontra na sua memria [...]. (Colquio/Cincias, 23: 6)
Seria natural descermos na direom de maior declive na esperana de atingirmos o fundo com
maior rapidez. (Colquio/Cincias, 23: 8)
Este processo de desdiferenciaom comum em culturas bidimensionais, sendo vulgar as c-
lulas passarem a produzir colagnio do tipo I em vez de colagnio do tipo II, o qual caraterstico do
fentipo condroblstico. (Colquio/Cincias, 23: 40)
Com efeito, os jazigos desta famlia (sulfuretos macios vulcanognicos) caraterizam-se polo seu
carter macio, sendo extremamente raro ( escala mundial) discernirem-se quaisquer restos de
chamins, ou at mesmo de produtos de oxidaom destas. (Colquio/Cincias, 23: 47/48)
Polo contrrio, freqente verem-se as rochas encaixantes substitudas por sulfuretos, inicial-
mente ao longo de fraturas entrecruzadas, que coalescem em minrios macios, formados exclusiva-
mente por sulfuretos. (Colquio/Cincias, 23: 48)
476 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

freqente confundirem-se na literatura as duas designaons. (Colquio/Cincias, 25: 21)


As condions impostas por Mistcherlich som: a) existir afinidade qumica entre os elementos
que se intersubstituem e os respetivos radicais; b) a valncia ser a mesma; c) os volumes das part-
culas serem semelhantes. (Colquio/Cincias, 25: 28)
freqente amostras incolores e transparentes tornarem-se translcidas, de aspeto leitoso e
com veios, quando o seu crescimento muito rpido. (Colquio/Cincias, 25: 29)
As pequenas clulas que os constituem [os carcinoides], regulares e uniformes, disponhem-se
em macios e cordons, e raro mostrarem mitoses ou irregularidades. (ELBC: s.v. carcinide)
O cuidado que requer o projeto de um cilindro e o rigor da sua construom podem avaliar-se
pensando que freqente atingirem-se no seu interior pressons de trabalho superiores a 80 kg/cm 2,
com temperaturas da ordem de 2000 C, e que a velocidade mdia do mbolo chega a ultrapassar 15
m/s com 7000 e mais cursos duplos por minuto. (ELBC: s.v. cilindro [Fs])
, tambm, vulgar estas superfcies mostrarem-se estriadas [...]. (ELBC: s.v. falha)
Nom raro, tambm, alojarem-se na caixa de falha materiais lvicos falha injetada ou fi-
lons de outras origens. (ELBC: s.v. falha)
A vantagem dos avions v./stol. serem os nicos capazes de operar a partir de pontes de voo de
navios nom muito grandes (porta-helicpteros) e estarem adaptados ao apoio de operaons anf-
bias. (ELBC: s.v. v/stol)
comum os vulcns disporem-se alinhados, denotando linhas de fratura em profundidade [...].
(ELBC: s.v. vulco)

Complemento direto:
xistosidade: Propriedade que permite a certas rochas sedimentares e metamrficas dividirem-se
em porons orientadas por planos paralelos entre si e independentes da estratificaom. (Dicionrio
da Lngua Portuguesa. Porto Editora: s.v. xistosidade)
Com o fim, por isso, de se evitarem fraudes e permitir aos respetivos comerciantes e industriais
trabalharem com produtos sobre cujo peso se nom suscitem dvidas, norma internacional utilizar
nas transaons dessas fibras o chamado peso condicionado. (ELBC: s.v. condicionamento dos txteis)

Complemento de adjetivo
(freqente na redaom das reivindicaons dependentes das patentes de invenom):
Importa monitorizar o local [...] atravs da instalaom [...] de instrumentos apropriados, capazes
de registarem continuamente variaons. (Colquio/Cincias, 23: 52; no original: registar)
Ao nvel da populaom conjunto de organismos geneticamente afins e capazes de se repro-
duzirem entre si trata [a Ecologia] da presena ou ausncia das espcies num determinado local
[...]. (ELBC: s.v. ecologia)
A ecologia animal fundamenta a sua identidade, em grande parte, no facto de os animais das co-
munidades serem seres heterotrficos, ou seja, incapazes de produzirem por si prprios as substn-
cias de que se alimentam, ao contrrio do que acontece com as plantas, que som seres autotrficos.
(ELBC: s.v. ecologia)
Com a inibiom da xantina-oxidase, os produtos de excreom do metabolismo das purinas
passam a ser a xantina e a hipoxantina, as quais som mais solveis em gua que o cido rico e, por
isso, menos capazes de originarem depsitos cristalinos. (ELBC: s.v. xantina)
2 Sistema de acordo com a reivindicaom 1, caraterizado por toda a superfcie da cuba, ex-
ceto a abertura superior e, no caso de ser usada, a zona que recebe fogo direto, ser isolada com reves-
timento de um material isolante, mecanicamente adequado. (Patente de invenom PT102138B:
1/3)
6 Sistema de acordo com as reivindicaons 1 a 5, caraterizado por os compartimentos (6, 6')
terem paredes feitas em rede de arame ou em chapas furadas, fabricadas, de preferncia, em material
metlico e inoxidvel. (Patente de invenom PT102138B: 2/3)
7 Sistema de acordo com as reivindicaons 1 a 6, caraterizado por nos compartimentos (6,
6') (caixas, gaiolas) das diferentes concretizaons se poderem colocar pranchas individuais ou pe-
quenos conjuntos de pranchas, nom compactados. (Patente de invenom PT102138B: 2/3)
10 Sistema de acordo com as reivindicaons 8 e 9, caraterizado por o movimento de rotaom
da estrutura rotativa (1) poder ser contnuo ou semicontnuo, de modo a que cada compartimento
esteja na posiom de entrada/sada de material na zona da abertura durante um perodo suficiente
para a rpida execuom desta operaom. (Patente de invenom PT102138B: 2/3)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 477

Complemento de verbo718:
O emparelhamento, possivelmente induzido pola tendncia de automontagem das subuni-
dades, leva os elementos laterais a reunirem-se para formar o elemento central e completar o com-
plexo sinaptonmico. (Biologia Celular: 363)
A questom tem de ser resolvida por partes; teremos que dispor as cousas de modo que, de cada
vez, somente duas das grandezas podam variar, enquanto se obriga os valores das outras a permane-
cerem constantes. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 49)
A pilha a responsvel por essa corrente eltrica. No circuito possvel obrigar os eletrons a
transferirem-se atravs dos fios de ligaom. (Qumica na Nossa Vida: 136)
Isto levou os filsofos naturais da poca a formularem vrias teorias sobre a distribuiom geo-
grfica das espcies. (Cincia Hoje, 167: 31; no original: formular)
Umha das estratgias que se adotrom foi promover os simpsios da Ioste em diferentes pases,
assim como convidar pessoas de pases pobres para assumirem a direom da entidade. (Cincia
Hoje, 187: 9)
Agentes antibacterianos como cefalosporinas, tetraciclina, [...] constiturom poderosas adions
ao imenso e sofisticado arsenal antibacteriano, o que levou muitos profissionais a pensarem que o
controlo total sobre as infeons causadas por microrganismos patognicos era um objetivo possvel
de atingir. (Colquio/Cincias, 23: 75, 76; no original: pensar)
Mudmos alguns pormenores na tcnica de armadilhagem e isso contribuiu para nos tor-
narmos recordistas de capturas. (National Geographic Portugal, 21)

Complemento circunstancial de modo:


A folhada constitui o estrato superior dos horizontes orgnicos que formam os solos florestais t-
picos, constitudos, sobretodo, sob coberto de povoamentos florestais j com algumha maturidade e
que permanecrom vrios anos sem serem perturbados. (ELBC: s.v. folhada)

Clusulas condicionantes (introduzidas por a/de ou por no caso de)719:


Porm, a manterem-se as elevadas taxas de crescimento da capacidade de memria dos compu-
tadores que se venhem verificando, provvel que esta diferena venha a deixar de existir dentro de
alguns anos, podendo talvez um vulgar computador pessoal vir a ter maior capacidade de armazena -
mento de informaom que o crebro humano. (Colquio/Cincias, 23: 6)
Como por outro lado se nom d no home pensamento sem crebro, temos de admitir umha re-
laom entre inteligncia e crebro, que, a nom ser causal, ser condicional, i. , de condiom. (ELBC:
s.v. crebro)
A manter-se o mesmo ritmo de consumo, e tendo em conta a curva demogrfica, pode pre-
ver-se o esgotamento das duas maiores fontes de energia atuais, durante o sculo XXI: o petrleo e o
gs natural para o ano 2050 ou 2075; o carvom pensa-se que durar mais dous sculos. (ELBC: s.v.
energia)
Som consideradas aqui apenas as bactrias metanognicas que crescem anaerobiamente com
CO2 e H2 como fontes de carbono e, de serem acetognicas, i. , de nom produzirem cido actico
como principal produto final, utilizam a via do acetil-CoA quando crescem com CO ou CO 2 e H2.
(ELBC: s.v. via do acetil-CoA)
No caso de as moldaons s permitirem o fabrico de um fundido, som ditas nom permanentes
ou destrutveis [...]. (ELBC: s.v. fundio)
No caso de o movimento ser representado por linhas de corrente retilneas e paralelas, ha-
ver vorticidade se houver umha variaom da velocidade do vento ao longo da normal [...]. (ELBC:
s.v. vorticidade)

718
Construom de conjuntivo alternativa ao infinitivo (flexionado): A organizaom do sistema nervoso sim-
ptico (SNS) a nvel da espinhal medula [anglicismo por: medula espinhal] e na periferia leva a que os grupos ce-
lulares nas regions torcica e lombar forneam a inervaom eferente pr-ganglionar aos neurnios simpticos
ps-sinpticos [...]. (Colquio/Cincias, 23: 62).
719
Tenha-se em conta que estas clusulas condicionais introduzidas por a/de ou por no caso de e nucleadas por
um infinitivo flexionado apresentam umha freqncia de uso muito menor que a das clusulas condicionais
iniciadas por se (e nucleadas por um futuro do conjuntivo).
478 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

No caso de se tratar de um corpo rgido, a vorticidade angular a mesma para qualquer linha
perpendicular ao eixo de rotaom, polo que a vorticidade ser o dobro da velocidade angular (z = 2 ,
em que a velocidade angular). (ELBC: s.v. vorticidade)

Clusulas temporais:
A decisom para a entrada no ciclo [...] ocorre no final da fase G 1, visto que, depois de as clulas
terem passado esta fase, de modo geral, progridem para a mitose. (Biologia Celular: 331)
As primeiras destas imagens [de fontes hidrotermais submarinas] from obtidas h precisa -
mente vinte anos, dous anos depois de, no rifte das Galpagos, terem sido descobertas emanaons a
cerca de 20 C, acompanhadas de fauna. (Colquio/Cincias, 23: 44)
Estar o vrus da pneumonia atpica a sofrer modificaons que o tornam mais mortal? Vrios es-
pecialistas consideram que cedo para tirar conclusons, mas a dvida instalou-se na imprensa chi-
nesa depois de no fim de semana pessoas relativamente jovens e saudveis nom terem resistido
doena, em Hong Kong. (Pblico, 15.4.2003: 26)
Aps um perodo de tempo conveniente, o campo eltrico desligado antes de os ions atin-
girem os eltrodos, permitindo o fracionamento dos componentes da amostra de acordo com a sua
mobilidade eletrofortica. (ELBC: s.v. electroforese)
leos minerais, detergentes, calda sulfoclcica e dinitrofenis eram exemplos deste tipo de pro -
dutos que matavam as formas hibernantes dos insetos fitfagos antes de infestarem as culturas.
(ELBC: s.v. insecticida)
As cascas de algumhas espcies [de quina] contenhem vrios alcaloides importantes e a sua in -
fusom j era usada polos ndios americanos antes de os europeus chegarem quele continente. (ELBC:
s.v. quina)
Como regra som de preferir as sementeiras tempors s serdias, pois vam permitir que o trigo
atinja mais rapidamente o desenvolvimento desejado, podendo resistir melhor s grandes chuvas e
frios prprios da poca, enquanto por outro lado vam permitir colh-lo antes de sobrevirem os
fortes calores. (ELBC: s.v. trigo)

Clusulas finais:
Mesmo em computadores especializados, considerados altamente paralelos (e que nom som os
de uso corrente) apenas umha pequena fraom dos elementos se encontra ativa em cada instante.
Para o compreendermos basta pensarmos que a grande maioria dos elementos de um computador
se encontra na sua memria [...]. (Colquio/Cincias, 23: 6)
Entom, para calculares a massa das molculas necessrio: 1.- Conheceres a constituiom
dessas molculas. 2.- Somares a massa de todos os tomos que intervenhem nessa molcula. 3.-
Comparar o valor obtido com a massa do tomo de hidrognio-1. (Qumica na Nossa Vida: 90)
Para podermos avaliar convenientemente a toxicidade dos resduos existentes na cultura, na al -
tura da colheita, essencial conhecer com exatidom qual o esquema de metabolizaom de cada inse-
ticida. [...] Estas protenas, nomeadamente as CryI e CryII, da subespcie kurstaki, tenhem sido mani-
puladas geneticamente e introduzidas em culturas, tais como milho e algodom, que passam a conter
nveis de toxinas nas plantas em desenvolvimento suficientes para combaterem pragas de espcies
sensveis quelas toxinas. (ELBC: s.v. insecticida)

Clusulas causais:
O aparecimento de frmacos (inibidores) que, em pequenas concentraons, inibem o trans-
porte de certos ions ou molculas por se combinarem com os repetivos translocadores, permitiu a
caraterizaom dos fluxos atravs desses sistemas de transporte. (Biologia Celular: 89)
Isto importante, e a sua importncia justifica-se exatamente por os cientistas terem chegado
conclusom de que os corpsculos constituintes da matria em que os Antigos pensavam som, na
quase totalidade das substncias conforme se nos apresentam, agregados de partculas que se re-
petem como unidades estruturais. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 81, 82)
medida que a determinaom de estruturas se vai tornando mais sofisticada, tambm cresce o
nmero de substncias que deixrom de ser consideradas como amorfas, por revelarem um certo
grau de cristalinidade (hemicristalinas). (Colquio/Cincias, 25: 24)
O papel das molculas muito importante, pois, ao estabelecerem pontes de hidrognio de di-
ferentes tipos, formam umha rede intrincada e complexa que refora a estrutura inica. (Colquio/Ci-
ncias, 25: 27)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 479

Continua ainda hoje a ser umha das citocininas sintticas mais utilizadas em estudos de fisiologia
vegetal por apresentar um efeito hormonal mais prolongado do que as citocininas naturais, umha
vez que os tecidos vegetais a metabolizam mais lentamente. (ELBC: s.v. cinetina)
um ensaio [o da dureza lima] que exige prtica, visto os resultados dependerem da rugosi-
dade da superfcie, da pressom, do ngulo de contacto e da velocidade. (ELBC: s.v. dureza, ensaios de)
Este cido [o sulfdrico] pode ainda conduzir a umha deficincia de ferro, por o precipitar na
forma de sulfureto. (ELBC: s.v. enxofre)
ainda de realar o papel que os fosfolpidos de inositol desempenham na clula ao darem
origem formaom de estruturas complexas com glicanas (PI-glicanas) [...]. (ELBC: s.v. inositol)
Estas plantas geneticamente modificadas, cultivadas em vastas reas dos EUA e Canad, e com pa-
recer favorvel da Comissom Cientfica das Plantas da UE, nom tivrom ainda autorizaom para
serem utilizadas polos agricultores, a nvel dos diferentes pases da Uniom, por estes pases conside-
rarem que nom estm totalmente esclarecidas todas as eventuais implicaons toxicolgicas e ambi -
entais resultantes da utilizaom destas plantas e/ou dos produtos delas resultantes. (ELBC: s.v. insecti-
cida)
Os mitocndrios tambm som importantes por disponibilizarem vrios compostos, nomeada-
mente cidos orgnicos e aminocidos, que som indispensveis s clulas como unidades para di-
versos processos de biossntese. (ELBC: s.v. mitocndrios)
A presena destas enzimas particularmente importante por participarem na degradaom oxi-
dativa de intermedirios metablicos [...]. (ELBC: s.v. peroxissomas)
Alm disso, [o solo] deve encontrar-se limpo de vegetaom espontnea, visto o trigo defen-
der-se muito mal da concorrncia. (ELBC: s.v. trigo)

Clusulas consecutivas720:
A convenincia est, por exemplo, na possibilidade de representar os corpsculos por figuras
adequadas, desenhando-os ou moldando-os, distribuindo-os uns em relaom aos outros, na respetiva
figuraom, de modo a traduzirem, o melhor possvel, o que sabemos a respeito deles. (Cadernos de
Iniciao Cientfica: 80)
Circuito impresso um desenho composto por pistas, normalmente de cobre, realizado sobre
umha placa de material isolante (baquelite ou plstico), de modo a permitir a passagem de corrente
entre os vrios componentes do circuito. (ELBC: s.v. circuito)
A separaom de blastmeros consiste no isolamento de clulas totipotenciais de embrions em est-
dios iniciais do seu desenvolvimento, promovendo-se, depois, a multiplicaom progressiva de cada
umha delas de modo a obterem-se indivduos exatamente idnticos. (ELBC: s.v. clonagem)

Clusulas concessivas:
Por exemplo, os cristais do gs raro rgon som considerados como moleculares, apesar de os ns
da rede serem tomos, unidos por foras de London. (Colquio/Cincias, 25: 27)
Apesar de estas substncias serem txicas e amargas, algumhas espcies de insetos, como o
caso da lagarta da borboleta-monarca, adaptrom-se a elas, alimentando-se da planta. (ELBC: s.v. meta-
bolismo)

Clusulas inclusivas:
Alm de terem aparecido numerosas peas isoladas, que recebiam denominaons medida
que iam sendo descobertas, pesquisadores que nom tiveram contacto direto com elas emitiam as
suas opinions. (Cincia Hoje, 161: 24)
A existncia de lacunas, ns vazios na rede, alm de a fragilizarem, podem at originar a sua des-
truiom. (Colquio/Cincias, 25: 29)

720
Exemplo com construom de conjuntivo: 10 Sistema de acordo com as reivindicaons 8 e 9, carateri-
zado por o movimento de rotaom da estrutura rotativa (1) poder ser contnuo ou semicontnuo, de modo a
que cada compartimento esteja na posiom de entrada/sada de material na zona da abertura durante um pe-
rodo suficiente para a rpida execuom desta operaom. (Patente de invenom PT102138B: 2/3).
480 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

b) Quando, com sujeito idntico, a clusula subordinada com o infinitivo ante-


cede a clusula principal, que contm polo geral o sujeito lexicalizado
Ao estudarmos Cincias Naturais, veremos que a osmose tem um papel importante. (Em
Grtner, 1998: 483)
Por nom terem a filiaom claramente identificada, como as mandiocas multiplicadas por es -
tacas, esses ps recebem o nome de sem pai ou de semente. (Cincia Hoje, 187: 32)
Ao interatuarem para constituir essas cadeias proteicas , os aminocidos sacrificam umha pe-
quena parte da sua estrutura qumica, de modo que umha protena qualitativamente diferente
dumha mistura de aminocidos. (Colquio/Cincias, 1: 43)
Por se encontrarem consolidados, estes hialoclastitos adquirem muitas vezes aspeto tabular, de
placa, merecendo o nome de slab, designaom que partilham com outras rochas brechoides parcial
ou totalmente cimentadas. (Colquio/Cincias, 23: 47)
Mas depois de analisarem bem a histria da gua Branca e perceberem as condions que o ra-
to-de-cabrera exige para se instalar, deixrom que todo se passasse como sempre. (National Geo-
graphic Portugal, 21)
Ao chegarem ao equador, as massas de ar transportadas polos ventos alsios som aquecidas, as-
cendem na atmosfera e deslocam-se para norte [...]. (ELBC: s.v. clima)
Para mais facilmente se deslocarem e, tambm, para se defenderem dos terpodes, viviam [os
saurpodes] na gua. (ELBC: s.v. dinossauros)
Ao atravessarem as camadas de clulas do tecido vegetal , as partculas vam libertando o ADN,
que, de algumha forma, acaba por se integrar no genoma da planta. (ELBC: s.v. transgnicos)
Upon contact with a torn vessel wall, platelets stick to the wound and thus form a plug in the
opening. (Encyclopaedia Britannica, Micropaedia: s.v. blood) > Ao entrarem em contacto com a pa-
rede rasgada de um vaso, as plaquetas aderem zona do ferimento, formando, assim, um tampom
que obtura o orifcio. (trad. C. Garrido)

265.3. Uso facultativo do infinitivo flexionado


Som estes casos em que o infinitivo compartilha o sujeito com o verbo nuclear (dife-
rente de 265.2-a), mas nos quais o infinitivo e o verbo nuclear se encontram suficiente-
mente separados (diferente de 265.1-b), a clusula do infinitivo nom antecede a principal
(diferente de 265.2-b) e o sujeito do infinitivo nom aparece expresso no seio da cons-
truom infinitiva (v. nota de rodap no incio do ponto 265.2). Como exceom, nas cons-
truons de infinitivo gerundial (= gerundivo) com valor atributivo, em que o infinitivo tem
por sujeito o substantivo que ele modifica, diferente do sujeito do correspondente verbo
finito, a flexom tambm facultativa (cf. Freixeiro Mato, 2000: 416; Mira Mateus et al.,
2003: 643). Apesar de em todas estas circunstncias a flexom do infinitivo ser meramente
facultativa, nos textos bem redigidos ela freqentemente atualizada, de modo que aqui
nom pode senom recomendar-se vivamente ao redator especializado galego o emprego
do infinitivo pessoal.

Construons de infinitivo gerundial ou gerundivo (a + infinitivo) com valor atributivo (modi-


ficam um substantivo e funcionam como equivalentes de clusulas de relativo de sentido ativo: cf.
Grtner, 1998: 230):
As bandas Q, ou de fluorescncia emitida pola quinacrina sob a aom dos raios ultravioleta,
from as primeiras a serem obtidas. (Biologia Celular: 129)
Prolongamentos dendrticos do melancito (setas largas) e desmosssomas a unir queratin-
citos entre si (setas estreitas). (Biologia Celular: 305, legenda de microfotografia eletrnica)
O tipo de motor proposto baseado na expulsom de qualquer composto polos centrmeros dos
cromossomas filhos [...] (como se fossem dous motores a jacto umha comparaom grosseira
a trabalharem em sentido oposto), originando o movimento at aos plos. (Biologia Celular: 348)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 481

Esta visom dos corpos, formados por corpsculos separados uns dos outros e sempre em agi-
taom, pode trazer-nos dificuldades quando queremos pensar nas cousas concretamente supondo
que estvamos a ver os corpsculos e eles todos a moverem-se. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 69)
Isto implica um nmero elevadssimo de neurnios, todos funcionando em paralelo, com
grupos de neurnios a realizarem cada umha destas operaons sobre cada pequena regiom da
imagem. (Colquio/Cincias, 23: 6)
O nervo craniano mais caudal, e mais importante, a participar no SNP pr-ganglionar o Vago
(X). (Colquio/Cincias, 23: 63, 64)
A pergunta feita por umha mulher jovem que sofre de psorase e que apresenta os joelhos co-
bertos de placas vermelhas, a escamar e a pelar. (National Geographic Portugal, 21: 8)
Bensley e Hoerr, em 1934, from os primeiros a isolar mitocndrios em quantidade, por centri-
fugaom diferencial dos extratos. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Admitindo a cruz de fluido precisamente no centro, os braos rodarm no mesmo sentido, o
que significa existir a, e s a, umha ntida vorticidade a evidenciar a transformaom do movimento
numha rpida rotaom. (ELBC: s.v. vorticidade)

Funom predicativa (o infinitivo fai parte de umha perfrase):


As faces do cristal podem desenvolver-se de forma desigual ou nem aparecerem. (Colquio/Ci-
ncias, 25: 27)
Um pequeno nmero de tumores carcinoides pode propagar-se aos gnglios regionais e os do
intestino darem metstases hepticas e ocasionarem, por excessiva produom de serotonina, umha
sndroma clnica bem definida (sndroma carcinoidiana) [...]. (ELBC: s.v. carcinide)
[Os Crisfitos] Podem ser unicelulares ou associarem-se em colnias gelatinosas, filiformes ou
ramificadas, de forma definida ou indefinida. (ELBC: s.v. Crisfitos)
[As preparaons oficinais som] quaisquer frmacos elaborados por um farmacutico segundo
umha frmula e umha tcnica indicadas numha farmacopeia, o que muito simplifica o receiturio
mdico, podendo mesmo, quando freqentemente prescritos, estarem preparados com antece-
dncia. (ELBC: s.v. preparaes oficinais)

Clusulas causais:
Som [os macacos-sau, gn. Callicebus] mongamos e reconhecidos por gritarem em dueto
polas manhs. (Cincia Hoje, 187: 58)
As clulas albuminosas distinguem-se das clulas parenquimatosas flomicas polas suas cone-
xons com os elementos crivosos, por nom conterem amido e pola atividade extraordinariamente
elevada de fosfatases cidas [...]. (ELBC: s.v. clula)
Occasionally the beds adjacent to the fault plane fold or bend as they resist slippage because of
friction. (Encyclopdia Britannica, Micropdia: s.v. fault) > Por vezes, os compartimentos adjacentes
ao plano de falha dobram ou curvam-se ao oferecerem resistncia ao deslizamento por causa do
atrito. (trad. C. Garrido)

Clusulas consecutivas:
Os cromossomas [...] ligam-se polos seus centrmeros s fibras do fuso acromtico e movem-se
de forma a disporem-se no plano designado por placa equatorial [...]. (Biologia Celular: 346)
Todos estes parmetros som suscetveis de serem tratados, com software adequado, de modo a
serem transformados em curvas espetrais, dado o carter peridico de que se reveste a sua des-
criom. (Colquio/Cincias, 23: 66)

Clusulas finais:
Os pesos poderm ser positivos ou negativos, para possibilitarem a representaom de sinapses
excitatrias e inibitrias. (Colquio/Cincias, 23: 7)
Os ensaios de dureza de metais usam corpos duros para provocarem mossas nos metais a en-
saiar. (Colquio/Cincias, 23: 33)
Nos anos 30, os agricultores luitavam com grandes dificuldades para combater eficazmente as
pragas, dado o reduzido leque de produtos sua disposiom. [...] Estas plantas geneticamente modi-
ficadas, cultivadas em vastas reas dos EUA e Canad, e com parecer favorvel da Comissom Cientfica
das Plantas da UE, nom tivrom ainda autorizaom para serem utilizadas polos agricultores, a nvel
482 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

dos diferentes pases da Uniom, por estes pases considerarem que nom estm totalmente esclare -
cidas todas as eventuais implicaons toxicolgicas e ambientais resultantes da utilizaom destas
plantas e/ou dos produtos delas resultantes. (ELBC: s.v. insecticida)
Alm de luz, os vegetais tenhem necessidade, para se desenvolver, de um abastecimento cons-
tante de sais nutritivos. (ELBC: s.v. pesca)
Na conversom polo calor, a resina contm grupos qumicos que som potencialmente reativos
mas que devem ser ativados polo calor para se tornarem ativos. (ELBC: s.v. tinta)
Estes steres xantato sofrem pirlise, a temperaturas relativamente moderadas, para darem al-
cenos (reaom de Chugaev), constituindo assim um processo indireto de desidratar lcoois. (ELBC:
s.v. xantato)

Clusulas de modo:
Percorrem [os ratos-de-cabrera] toda a rea da colnia, alimentando-se sem serem avistados
polos predadores, porque andam sempre nas galerias. (National Geographic Portugal, 21)
Trata-se [o metabolismo] de um sistema aberto, em que os seus processos se aproximam conti-
nuamente de um estado de equilbrio sem nunca o atingirem, polo menos enquanto o organismo
estiver vivo. (ELBC: s.v. metabolismo)
O sangue das artrias renais, ramos diretos da aorta, passa para as suas ramificaons, as artrias
interlobares, que caminham aos lados das pirmides de Malpighi e se infletem, no sentido do eixo
destas formaons, sobre a parte correspondente da respetiva base, sem se anastomosarem entre si
(de onde a possibilidade de ocorrerem enfartes renais, de maior ou menor extensom, quando um
destes ramos se obstrui). (ELBC: s.v. rim)

Clusulas temporais:
Eles [os hidrocarbonetos lquidos e gasosos] deslocam-se no seio das rochas, para reas de
menor gradiente de pressom, at encontrarem reas favorveis sua acumulaom, chamadas arma-
dilhas, no seio de rochas porosas e permeveis (geralmente areias pouco ou muito cimentadas, calc-
rios e dolomias), onde constituem as chamadas jazidas petrolferas, ou at superfcie. (ELBC: s.v. pe-
trleo bruto)

Complemento de adjetivo:
As abordagens tpicas de engenharia de materiais som incapazes de dar resposta ao seguinte de-
safio fabricar um material tam prximo do osso que o organismo nom o reconhea como um
corpo estranho. (Colquio/Cincias, 23: 36, 37)
Todos estes parmetros som suscetveis de serem tratados, com software adequado, de modo a
serem transformados em curvas espetrais, dado o carter peridico de que se reveste a sua descriom.
(Colquio/Cincias, 23: 66)
Foram j identificadas em diferentes tipos de clulas algumhas protenas motores, do tipo da
cinesina, ligadas aos cinetcoros ou integradas neles, e capazes de garantir polo menos a organi-
zaom da placa metafsica e talvez do prprio fuso acromtico. (ELBC: s.v. cinetcoro)
Em geral, os organismos do zooplncton som de tamanho demasiado pequeno para servirem a
umha exploraom direta polo home. (ELBC: s.v. pesca)
A vantagem dos avions v./stol. serem os nicos capazes de operar a partir de pontes de voo de
navios nom muito grandes (porta-helicpteros) e de estarem adaptados ao apoio de operaons anf-
bias. (ELBC: s.v. v/stol)

Complemento de substantivo:
No mtodo Ro-Nh as amostras som contaminadas e tenhem tendncia para formar agregados.
(Colquio/Cincias, 25: 29)
As clulas vegetais tenhem ainda a particularidade de possuir plastdios que podem ser cloro-
plastos, cromoplastos e leucoplastos e que som originados a partir dos protoplastdios presentes no
citoplasma da clula-mae. (ELBC: s.v. clula)
Do ponto de vista funcional, [os anticorpos] caraterizam-se pola capacidade de se ligarem si-
multaneamente a antignios e a elementos do sistema imunolgico do animal [...]. (ELBC: s.v. anti-
corpos)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 483

Todavia, sendo cada vez maior o desenvolvimento das sociedades, os homes sentem necessi-
dade de expandir as suas ideias nom suficiente, j, a simples deslocaom do home. (ELBC: s.v. cir-
culao [Tcn.])
Estas plantas geneticamente modificadas, cultivadas em vastas reas dos EUA e Canad, e com pa-
recer favorvel da Comissom Cientfica das Plantas da UE, nom tivrom ainda autorizaom para
serem utilizadas polos agricultores [...]. (ELBC: s.v. insecticida)

O GERNDIO
266. Como usos mais freqentes e/ou caratersticos do gerndio nos textos tcnico-
cientficos galego-portugueses, relevam os gerndios empregados em clusulas reduzidas
(causais, concessivas, temporais e condicionais), os gerndios que denotam mtodo,
meio, modo ou instrumento, os gerndios pospostos clusula principal que equivalem a
clusulas coordenadas comeadas por e, os gerndios, de funom atributiva, que equi-
valem a clusulas de relativo e os gerndios includos em clusulas adverbiais introduzidas
pola conjunom como721.

266.1. Gerndio como ncleo de clusulas adverbiais


e condicionais reduzidas
O gerndio empregado para a reduom de clusulas adverbiais aparece situado em
posiom anterior do verbo da clusula principal; no caso da reduom de clusulas condi-
cionais, o gerndio pode aparecer antes ou depois do verbo da clusula principal. Dentre
as diferentes clusulas reduzidas de gerndio, as mais freqentes nos textos tcnico-cient-
ficos som as causais; menor freqncia apresentam as concessivas, temporais e condicio-
nais. Estas ltimas surgem com freqncia para declarar os valores dos parmetros que in-
tervenhem numha equaom ou expressom matemtica.

Clusulas causais:
Sendo impossvel, na maioria dos casos, estudar todas as populaons dum dado ecossistema, os
ecologistas concentram os seus esforos em conjuntos mais pequenos, as comunidades (ou povoa-
mentos) e as guildes. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 5) [= J que impossvel...]
Um carburador elementar do tipo descrito, nom podendo dar-nos umha mistura homognea e
constante para todos os regimes de marcha, obriga a introduzir nos carburadores reais umha srie de
dispositivos auxiliares, sistema de arranque, ralenti, aceleraom rpida, etc., de maneira a tornar efici-
ente o seu funcionamento, seja qual for a velocidade do motor. (ELBC: s.v. carburador) [= dado que
nom pode dar-nos...]
Indicador: Substncia que, sofrendo determinada transformaom qumica a que corresponde
umha modificaom de cor, indica o ponto de equivalncia de certas reaons utilizadas em anlise
quantitativa. (ELBC: s.v. indicador)
O arseniato de chumbo, um dos inseticidas mais utilizados nessa altura, criou srios problemas
de resistncia e, sendo um produto muito txico e persistente, deixava resduos txicos nos ali-
mentos. (ELBC: s.v. insecticida) [= como um produto muito txico...]
Essas reaons intermdias, requerendo baixa energia de ativaom, realizam-se mais rapidamente
do que a reaom direta. (ELBC: s.v. catlise)

721
Sobre as perfrases verbais que incluem um gerndio, v. a secom especfica de perfrases (cap. 36) e a sec-
om dedicada ao infinitivo gerundial de funom predicativa ( 264.1-a).
484 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

Clusulas concessivas:
Esta estrutura contrasta com a do amido e a do glicognio, que, embora sendo polmeros de uni-
dades de glicose, assumem umha conformaom helicoidal por estabelecerem ligaons glicosdicas
(1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)
Esse estado cristalino nom se manifesta apenas nas substncias que, nas condions do ambiente,
existem j em fase slida, mas tambm naquelas que, existindo em fase lquida ou gasosa, nessas
mesmas condions, podam vir a solidificar. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 103)
Nom estando [o rato-de-cabrera, Microtus cabrerae] em perigo de extinom, encontra-se porm
ameaado. (National Geographic Portugal, 21) [= Ainda que nom esteja em perigo...]
Desde Charcot considera-se que o tique, parecendo um sintoma fsico, , na realidade, psquico.
(ELBC: s.v. tique [orig.: Desde Charcot que se considera...])

Clusulas temporais:
Supom-se que os quistos, chegando ao clon, passam polas fases referidas e as amebas uninucle-
adas iniciam umha nova infestaom. (ELBC: s.v. ameba) [= quando chegam]
Por outro lado, umha clula do interior do vulo o saco embrionrio, germinando in loco,
d origem a um tecido de reserva (endosperma primrio) e a algumhas rosetas contendo umha oos -
fera cada umha. (ELBC: s.v. alternncia de geraes)

Clusulas condicionantes:
Se a sua tendncia para maior agressividade for herdvel, em breve a maioria dos indivduos [...]
ser agressiva. Sendo assim, como explicar a existncia de conflitos simblicos? (Ecologia das Popu-
laes e das Comunidades: 100)
A populaom de presas (N) cresce exponencialmente na ausncia do predador: dN/dt = rN,
sendo r a taxa de crescimento da presa. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 113)
Normalmente, [os condensadores eletrolticos] s servem para a corrente contnua, pois, inver-
tendo-se a polaridade, o conjunto passa a funcionar como voltmetro e destri-se a pelcula dieltrica.
(ELBC: s.v. condensador)
Se f(x) for integrvel segundo Riemann em qualquer intevalo [a, b], define-se [...], sendo c um
nmero real qualquer, desde que os integrais do segundo membro tenham sentido. (ELBC: s.v. inte-
gral) [= se c um nmero...]
Tendo em conta a definiom de integral duplo, logo se reconhece que, se f(x, y) for identica-
mente igual unidade, o valor integral a rea do domnio de integraom. (ELBC: s.v. integral) [= Se se
tem/tiver em conta...]
Sendo N e a nmeros reais maiores que zero e a 1, define-se logaritmo de N na base a como o
nmero m tal que am = N. (ELBC: s.v. logaritmo)

266.2. Gerndio que indica mtodo, meio ou instrumento


O gerndio pode utilizar-se para denotar o mtodo ou meio por que se leva a cabo
umha aom ou se consegue um resultado desejado. Neste caso, o gerndio pode substi-
tuir-se por mediante / por (meio de (+ artigo)) + substantivo deverbal de aom. Exemplos:
A reconstruom tridimensional do complexo de Golgi obtida colocando as duas fotografias
lado a lado e observando-as com o auxlio dum estereoscpio. (Biologia Celular: 265)
Recorrendo a tcnicas de contraste negativo, possvel observar na face estromtica dos tila -
coides pequenas estruturas globulares, as ATPases cloroplastidiais. (Biologia Celular: 433, 434)
Efetua-se a observaom em boas condions colocando a cmara de fumo na platina de um mi-
croscpio. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 73)
A Ecologia tenta interpretar a enorme biodiversidade existente na Terra e a sua regulaom apoi-
ando-se, muitas vezes, na Teoria Evolutiva [...]. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 3)
Atuando diretamente sobre as fibras nervosas, [os anestsicos locais] interrompem temporaria -
mente a conduom dos estmulos atravs destas, tanto em direom centrpeta (sensitiva) como cen-
trfuga (motora). (ELBC: s.v. anestsicos)
Reduzindo este [o anidrido arsenioso] por carvom vegetal em retortas de ferro fechadas, obtm-
se por sublimaom o arsnio metlico. (ELBC: s.v. arsnio) gerundio
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 485

Na mquina frigorfica Westinghouse e Leblanc o problema foi resolvido arrastando o vapor e o


ar por meio de um ejetor de vapor, mantendo-se assim o grau de vazio necessrio evaporaom.
(ELBC: s.v. frigorfica, mquina)
A resposta de hipersensibilidade pode ainda ser conseqncia de um mecanismo que atua ma-
tando as clulas do hospedeiro e do patognio. (ELBC: s.v. hipersensibilidade, resposta de)
O clculo de reas de regions que nom sejam do tipo da fig. 4 fai-se decompondo-as em regions
desse tipo sem pontos interiores comuns e somando as reas correspondentes. (ELBC: s.v. integral)
Remedeia-se este inconveniente recorrendo magnitude, grandeza que depende da energia li-
bertada no foco e que deduzida da amplitude das ondas ssmicas registadas. (ELBC: s.v. magnitude
[Geofsica])
Umha escala de temperatura pode ser definida arbitrariamente dividindo o intervalo entre um
par de temperaturas padrom reprodutveis em graus. [...] A escala absoluta obtm-se, portanto, deslo-
cando o zero de 0 abaixo do ponto de fusom do gelo, T = + 273,16. (ELBC: s.v. temperatura)

266.3. Gerndio posposto clusula principal, equivalente a umha


clusula coordenada comeada pola conjunom e
De longe, este o uso mais freqente do gerndio na redaom tcnico-cientfica em
lngua galego-portuguesa. Como em muitos destes casos o gerndio apresenta um valor
temporal de posterioridade a respeito da aom indicada na clusula principal, alguns gra-
mticos galegos, baseando-se na tradiom gramatical do castelhano, tenhem qualificado
este uso de incorreto, mas nom assim Costa Casas et al. (1988: 213) e Freixeiro Mato
(2000: 421, 422), nem, de resto, a generalidade dos gramticos luso-brasileiros (p. ex.,
Cunha e Cintra, 1996: 489). Portanto, consideramos plenamente vlido este uso do ge-
rndio, de carter nexual, na redaom especializada em galego, se bem que, de harmonia
com as indicaons de AA.VV. (1992: 60) e de Freixeiro Mato (2000: 422), tambm de-
vamos prevenir contra um emprego abusivo desta forma 722, que exclua o de outras estru-
turas equivalentes723, como a coordenaom de clusulas mediante a conjuom copulativa
e ou mediante a preposiom para724. Exemplos:
Segundo alguns autores, o movimento dos complexos celulose-sintetase deve-se fluidez da
membrana, tendo os microtbulos um papel orientador desse movimento. (Biologa Celular: 430)
Alm de terem sido pouco explorados sob a forma de modelos, tanto o comensalismo como o
mutualismo som, em geral, pouco conhecidos com precisom, nom se sabendo em muitos casos se
ambos os parceiros de facto beneficiam com a interaom [...]. (Ecologia das Populaes e das Comuni-
dades: 136)
722
O que facilmente pode acontecer por influncia do ingls, onde tambm existe esta estrutura: Coals inclu-
de a rather broad range of substances, all owing their origin to the partial decomposition and chemical conver-
sion of immense masses of organic matter. [...] Such varying degrees of coalification are called coal ranks, the
major ones being lignite, subbituminous, bituminous, and anthracite. (Encyclopaedia Britannica, Micropae-
dia: s.v. coal).
723
Emprego abusivo do gerndio parece-nos existir, por exemplo, no seguinte trecho: As diversas combina-
ons que se podem fazer com estes elementos condicionam diferentes modos de circulaom dos gases, sendo
por isso designados de sistemas abertos, semiabertos, semifechados e fechados (circular e vaivm). Devido s
modificaons que tenhem vindo a ser introduzidas nestes sistemas esta designaom est caindo em desuso,
mantendo-se apenas por dificuldade na elaboraom de outra mais rigorosa. O sistema fechado tem intercala-
do um reservatrio contendo cal sodado que absorve o dixido de carbono expirado, permitindo que a mistu-
ra anestsica seja reinalada vrias vezes. Este mtodo menos poluidor do bloco operatrio e mais econmico,
facilitando o uso dos novos anestsicos mais seguros, mas tambm mais dispendiosos. (ELBC: s.v. anestsicos).
724
Exemplo: A calcificaom dos dentes temporrios comea a esboar-se no 5. ms de gravidez, para se con-
tinuar em toda a primeira infncia, e a calcificaom dos dentes permanentes, desde o nascimento at adoles-
cncia. (ELBC: s.v. dente).
486 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

O orangotango um habitante das rvores, alimentando-se, dormindo e reproduzindo-se nas


copas da floresta, embora os machos por vezes desam ao solo. (Grande Enciclopdia Animal: 136)
Aps umha curta gestaom, os marsupiais dam luz crias pouco desenvolvidas, prosseguindo o
desenvolvimento dentro da bolsa. (Guia Fapas dos Mamferos: 163)
Ambos tenhem numerosas garrafas alongadas montadas num eixo giratrio, sendo possvel fazer
colheitas e medions a intervalos regulares, pr-programados, ou por disparo manual. (Colquio/Ci-
ncias, 23: 50)
Antracite: [...] Nom se inflama chama de umha vela, sendo pobre em matrias volteis. ( DBCN:
s.v. antracite)
Outras fontes de alumnio som possveis, conhecendo-se mesmo os respetivos processos de ex-
traom, mas estes nom som presentemente econmicos. (ELBC: s.v. alumnio)
A sua determinaom [a do nmero de Avogadro] pode ser feita por vrios modos movimento
browniano, contagem de partculas alfa em certas condions, leis de Faraday, estudo de desloca-
mento de partculas em suspensom e tcnicas radiogrficas, conduzindo, no entanto, a umha boa
concordncia de resultados. (ELBC: s.v. Avogadro)
Os carburadores atuais som mecanismos de conceom muito aperfeioada, estando a sua cons-
truom distribuda por pouco mais de umha dezena de grandes fabricantes mundiais [...]. (ELBC: s.v.
carburador)
O Estado [do Cear] nom possui propriamente rios, mas sim torrentes, que podem ser denomi -
nadas ravinas ou rios temporrios, ficando reduzidas, na poca das secas, a poos isolados, quando
nom desaparecem por completo. (ELBC: s.v. Cear)
Para o caso de um slido, a energia de coesom a energia que se tem de fornecer a umha mol -
cula-grama do slido para o dividir nos seus elementos constituintes, determinando-se essa energia a
partir do calor de sublimaom. (ELBC: s.v. coesom)
A substituiom de um resduo contribuidor conduz perda de propriedades catalticas pola en -
zima, o mesmo nom se observando quando se substitui um resduo nom contribuidor. (ELBC: s.v. en-
zima)
Verifica-se, de facto, que mais de metade do clcio dos tecidos extracelular, podendo esse valor
chegar a 90%, conforme os tecidos e o seu estado fisiolgico. (ELBC: s.v. fluido intercelular)
Os reguladores de crescimento vegetal tenhem hoje aplicaons importantes na rea agronmica,
sendo usados, p. ex., como herbicidas, para alterar o crescimento vegetal ou para mudar as pocas
normais de floraom e de frutificaom. (ELBC: s.v. hormona)
A nicotina foi o primeiro inseticida de origem natural, sendo utilizada desde o sculo XVII. (ELBC:
s.v. insecticida)
Na realidade, as comunidades sociais de insetos som excecionais na ordem dos himenpteros,
pois apenas se encontram em trs das subdivisons dos aculeatos: Formicoidea (formigas), Apoidea
(abelhas) e Vespoidea (vespas), sucedendo, alis, que h muitas abelhas e vespas nom sociais. (ELBC:
s.v. insectos sociais)
As larvas dependem exclusivamente dos cuidados ministrados polos adultos e os machos te-
nhem geralmente umha vida muito curta, nom desempenhando funons na prpria comunidade.
(ELBC: s.v. insectos sociais)
Nas abelhas, s trs famlias apresentam comunidades sociais, sendo estas mais aperfeioadas na
famlia dos Apidae. (ELBC: s.v. insectos sociais)
O mercrio nom essencial para as plantas, estando classificado como elemento txico. (ELBC:
s.v. mercrio)
O mercrio metlico lquido temperatura ordinria, pois funde a 38,9 C, sendo de referir
que o nico metal que se mantm neste estado a temperaturas inferiores a 0 C. (ELBC: s.v. mercrio)
tambm [o mercrio] o metal com tensom de vapor mais elevada, vaporizando-se com relativa
facilidade. (ELBC: s.v. mercrio)
A quantidade de mitocndrios presentes em cada clula depende do tipo de clula, refletindo,
freqentemente, a sua atividade metablica. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Nos motores Diesel, na fase de admissom apenas se introduz ar nos cilindros, sendo este ar na
fase seguinte comprimido a altas pressons que lhe elevam a temperatura at nveis capazes de in-
flamar espontaneamente o combustvel logo que, posteriormente, este seja introduzido mediante
pulverizaom (injetores). (ELBC: s.v. motor)
Em Moambique, c. 90% da pesca total marinha, sendo a pescaria do camarom orientada para
a exportaom e representando mais de 40% das receitas do pas neste setor. (ELBC: s.v. pesca)
O comrcio do sal tivo grande importncia econmica, tendo conduzido a conflitos polticos e
guerras. (ELBC: s.v. sal)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 487

Experimentador cuidadoso, deixou descrions extremamente minuciosas dos mtodos anal-


ticos a que recorreu, sendo, por isso, considerado o fundador da anlise qumica das plantas, deven-
do-se-lhe as primeiras tabelas da composiom de diversos vegetais. (ELBC: s.v. Saussure, Nicolas-Tho-
deore de)

Como este uso do gerndio denota posterioridade a respeito da aom indicada polo
verbo da clusula principal, ele utilizado freqentemente na redaom especializada para
exprimir a ideia de resultado ou efeito:
Quando a ARN-polimerase I e o fator de elongaom atingem a seqncia nucleotdica correspon-
dente ao stio de terminaom, estes libertam-se da cadeia do ADNr originando a terminaom da sn-
tese. (Biologia Celular: 168)
Em muitas clulas cilndricas ou alongadas, as microfibrilas de celulose da parede celular pri-
mria disponhem-se perpendicularmente ao eixo maior da clula, impondo, por isso, um alonga-
mento direcionado. (Biologia Celular: 428)
Quando a substncia de que feito um corpo passa da sua fase slida sua fase lquida, a ele-
vaom de temperatura que para isso necessria provoca umha agitaom crescente das entidades
corpusculares constituintes do corpo, enfraquecendo as foras de ligaom entre elas e promovendo a
desarticulaom do edifcio cristalino. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 103)
O CO2 utilizado para carboxilar a ribulose-1,5-bifosfato, um acar com cinco tomos de car-
bono, originando duas molculas de cido fosfoglicrico. (Biologia Celular: 440)
Ao atingir as extremidades das ramificaons do axnio, o potencial de aom vai por sua vez
causar a libertaom de neurotransmissor, excitando as clulas com as quais essas extremidades rea-
lizam sinapses. (Colquio/Cincias, 23: 5)
As evidncias [anglicismo indevido por: os dados] existentes permitem defender modelos como
o representado na Figura 5, onde os campos hidrotermais acabam por se transformar em rochas a
teito das mineralizaons, marcando os horizontes portadores. (Colquio/Cincias, 23: 48)
Um crescimento muito rpido pode tambm provocar lacunas e facilitar o arrastamento do sol-
vente e a sua retenom, contaminando os cristais e diminuindo a sua transparncia. (Colquio/Cin-
cias, 25: 29)
A utilizaom da rocha ou concha como suporte de cristalizaom permite diminuir o grau de so -
bressaturaom ou subarrefecimento crticos, tornando o crescimento de cristais mais simples e r-
pido, dispensando a semente dos mtodos clssicos e da ancestral tcnica do fio. (Colquio/Cin-
cias, 25: 29)
O mtodo clssico de extraom do alumnio a partir da bauxite pode dividir-se em duas fases
fundamentais: a primeira consiste na obtenom da alumina pura a partir da bauxite; a segunda, na de-
composiom da alumina por eletrlise em sais fundidos, ou eletrlise gnea, obtendo-se no ctodo o
alumnio metlico. (ELBC: s.v. alumnio)
O sistema fechado tem intercalado um reservatrio contendo cal sodada, que absorve o dixido
de carbono expirado, permitindo que a mistura anestsica seja reinalada vrias vezes. (ELBC: s.v. anest-
sicos)
A catlise cido-base provavelmente devida troca de ions H + entre o catalisador e os rea-
gentes, originando compostos intermdios inicos que reagem mais facilmente. (ELBC: s.v. catlise)
[...] as caratersticas essenciais dos chamados motores Diesel ainda hoje se mantenhem, nomea-
damente: admissom do ar sem mistura de combustvel, compressom deste ar a pressons elevadas,
provocando temperaturas muito acima do ponto de inflamaom do combustvel [...]. (ELBC: s.v. Di-
esel)
Na mquina frigorfica Westinghouse e Leblanc o problema foi resolvido arrastando o vapor e o
ar por meio de um ejetor de vapor, mantendo-se assim o grau de vazio necessrio evaporaom.
(ELBC: s.v. frigorfica, mquina)

O gerndio posposto ao verbo principal aparece com algumha freqncia antecedido


polos elementos anafricos o mesmo ou todo ou polo advrbio de carter adversativo antes:
Assinale-se que os ncleos de 235U sofrem cisom com neutrons trmicos (de energia inferior a
0,5 eV), o mesmo acontecendo com os istopos artificiais 233U e 239Pu, entre outros, e que a probabili-
dade de se darem estas reaons tanto maior quanto menor for a velocidade dos neutrons incidentes.
(ELBC: s.v. ciso nuclear)
488 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

A substituiom de um resduo contribuidor conduz perda de propriedades catalticas pola en -


zima, o mesmo nom se observando quando se substitui um resduo nom contribuidor. (ELBC: s.v. en-
zima)
A flora [da Nova Zelndia] compreende c. 1000 espcies de fanerogmicas, acompanhadas de
numerosos e bem variados fentos e outras criptogmicas, todo constituindo, data da chegada dos
primeiros europeus, no fim do sc. XVIII, densas florestas pereniflias com preponderncia de rvores
notveis [...]. (ELBC: s.v. Nova Zelndia)
Estas caratersticas nom som explicveis por processos magmticos, antes sugerindo que tais mi-
neralizaons (incluindo jazigos famosos como Langmuitor, no Canad, e Kambalda, na Austrlia)
podam ter tido origem em processos anlogos aos dos campos hidrotermais submarinos atuais. (Co-
lquio/Cincias, 23: 52) [= antes elas sugerem / parecem indicar...]
Embora o Home use medicamentos desde tempos muito recuados, como cincia a Farmcia
recente [...] e ocupa umha posiom interdisciplinar, sendo, por vezes, difcil delimit-la em relaom s
cincias mdicas que lhe som mais afins, tais como a Fisiologia, a Bioqumica, etc., tanto mais que
nom tem umha metdica experimental prpria, antes adotando os mtodos prprios de outras disci-
plinas. (ELBC: s.v. farmacologia) [= antes ela adota...]

266.4. Gerndio atributivo que equivale a umha clusula de relativo


Com algumha freqncia aparecem nos textos tcnico-cientficos galego-portugueses
gerndios que determinam substantivos (funom atributiva ou adjetiva) e que podem ser
substitudos por clusulas de relativo, quer especificativas, quer explicativas. Nem Costa
Casas et al. (1988) nem Cunha e Cintra (1996) mencionam no captulo correspondente
ao gerndio esta possibilidade; no livro de estilo da agncia de notcias Lusa (AA.VV., 1992:
60), este uso do gerndio qualificado de decalque do francs e recomenda-se, como no
caso do gerndio de posterioridade, nom abusar dele; Freixeiro Mato (2000: 422), por
seu turno, desaprova-o expressamente, polo menos na sua modalidade especificativa ou
restritiva (nada di sobre a modalidade explicativa), enquanto que Grtner (1998: 230)
aduz exemplos deste uso atributivo do gerndio, tanto na sua modalidade especificativa
como explicativa, sem exprimir ao respeito qualquer reserva ou censura725.
Dado que a presena do gerndio atributivo (sobretodo, dos verbos conter, mostrar e
sinnimos) nos textos luso-brasileiros especializados hoje habitual circunstncia que,
sem dvida, favorecida polo facto de esta estrutura ocorrer em ingls e contribuir para a
concisom expressiva, sem que at agora, que nos conste, tenha sido objeto de desapro-
vaom absoluta726, e dado que o gerndio atributivo umha estrutura paralela do infini-
tivo gerundial de funom atributiva, aqui inclinamo-nos a nom censurar sem mais o seu
uso, sempre, naturalmente, que este seja moderado e que nom se faga em detrimento (sig-
nificativo) das construons semanticamente equivalentes e de vernaculidade indisputada,
isto , das clusulas de relativo e do infinitivo gerundial em funom atributiva. Exemplos:

725
significativo que, dos dous exemplos de uso do gerndio especificativo aduzidos por Grtner (1998:
230), um deles corresponda inequivocamente ao campo tcnico-cientfico: Uma proveta contendo 1000
ml....
726
Temos registado usos do gerndio atributivo mesmo em tratados gramaticais da lngua portuguesa (ex.:
As formas flexionadas exibindo tempo gramatical no inerte so aparentemente os nicos hospedeiros legti-
mos dos clticos especiais [...]. Mira Mateus et al., 2003: 830) e no Dicionrio da Lngua Portuguesa Contempo-
rnea da Academia das Cincias de Lisboa (DACL: s.v. bula1, aceom 4: Papel impresso que acompanha os me-
dicamentos, contendo informaes acerca deste[s] e acerca do seu uso.).
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 489

Em 1931, Lewis descreveu um outro processo de endocitose, consistindo na entrada de got-


culas de meio atravs de vesiculaom da membrana celular, nos macrfagos em cultura. (Biologia Ce-
lular: 215)
Neles se incluem as hemiceluloses, que som polissacardeos altamente ramificados contendo um
esqueleto base de cerca de 50 unidades de acar do mesmo tipo, ligadas entre si por ligaons glicos -
dicas (1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)
Existem dados empricos apoiando ambas as teorias e exceons que contradim ambas, nom exis-
tindo ainda consenso sobre esta questom [...]. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 161)
Turfeira: rea baixa com m drenagem, podendo conter pouca altura de gua, com vegetaom
prpria, musgos, gramneas e outras, que crescem pola extremidade superior, enquanto a inferior,
imersa, j morta, se decompom em meio pobre em oxignio. (DBCN: s.v. turfeira)
Em 1988, aps anos de trabalho e publicaons menos conhecidas, apareceu na revista Chemical
Geology um artigo defendendo que alguns dos principais jazigos de sulfuretos macios de Aljustrel se
teriam formado debaixo de umha cobertura de sedimentos, em condions muito semelhantes s
agora suspeitadas para o alvo no segmento FAMOUS. (Colquio/Cincias, 23: 51)
Em estudo do nosso grupo demonstramos que este mtodo pode constituir um excelente pro-
cesso de confirmaom da morte cerebral, com quatro dos parmetros mostrando 100% de sensibili-
dade [...]. (Colquio/Cincias, 23: 73)
Por outro lado, umha clula do interior do vulo o saco embrionrio, germinando in loco,
d origem a um tecido de reserva (endosperma primrio) e a algumhas rosetas contendo umha oos-
fera cada umha. (ELBC: s.v. alternncia de geraes)
O sistema fechado tem intercalado um reservatrio contendo cal sodada, que absorve o dixido
de carbono expirado, permitindo que a mistura anestsica seja reinalada vrias vezes. (ELBC: s.v. anest-
sicos)
Aneurisma. Afeom vascular caraterizada por dilataom anormal, circunscrita e permanente de
umha artria, contendo sangue. (ELBC: s.v. aneurisma)
Caleidoscpio. Dispositivo ptico constitudo por espelhos planos formando entre si determi-
nado ngulo (geralmente 30 ou 60), permitindo a formaom de imagens mltiplas de objetos colo-
cados entre eles. (ELBC: s.v. caleidoscpio)
Nos caminhos de ferro subterrneos, como o caso dos metropolitanos urbanos, a alimentaom
feita ao nvel do solo mediante um terceiro carril (condutor) estendido paralelemente via, nom
existindo neste caso catenria (poupa-se na altura dos tneis) e a captaom da corrente efetuada
por um patim deslizando ao longo desse 3. carril. (ELBC: s.v. conduo [Tcnica])
A toxina diftrica do tipo clssico de toxinas solveis, filtrveis, difusveis, fortemente antitoxi-
nognicas, reagindo com a antitoxina (soro) segundo a lei das proporons mltiplas. (ELBC: s.v. dif-
teria)
Tambm se consideram nesta categoria os eltrodos de oxidaom-reduom constitudos por
um metal nobre, como a platina, numha soluom contendo dous estados de oxidaom diferentes do
mesmo elemento, como Pt, Fe3+, Fe2+. (ELBC: s.v. elctrodo)
Os enxertos de pele from praticados na Antigidade pola civilizaom hindu, havendo descri-
ons pormenorizadas de tcnicas de reconstruom cutnea datando de 700 a.C. (ELBC: s.v. enxerto)
Finalmente, o quarto grupo formado polas chamadas mquinas de absorom, tambm desig-
nadas por mquinas de afinidade, em que se emprega um fluido tendo umha grande afinidade para a
gua, tal como o amonaco. (ELBC: s.v. frigorfica, mquina)
Considere-se, entom, o caso freqente da exploraom, por meio de um computador pessoal, de
um documento contendo apenas texto organizado sob a forma hipertextual. (ELBC: s.v. hipernave-
gao)
O seu corpo [o das lagartas] constitudo: pola cabea esclerificada; por trs segmentos tor-
cicos, cada um dos quais possuindo um par de patas esclerificadas, articuladas, e terminadas em garra
[...]. (ELBC: s.v. lagarta)
[Umha garrafa de Leida um] Condensador eltrico constitudo por umha garrafa de vidro (die-
ltrico), envolvida por umha folha de estanho (armadura condensadora) tendo colada parede in-
terna umha outra folha de estanho (armadura coletora). (ELBC: s.v. Leide, garrafa de)
Os elementos de origem terciria persistrom nas ilhas [da Macaronsia] devido sobretodo ao
isolamento. Devem encontrar-se nesta situaom vrias espcies de laurceas de folhas persistentes e
de gemas desprovidas de catfilos, como: [...] o barbusano (Apollonias barbujana (Cav.) Bronm.),
raro na Madeira, extinto em Porto Santo, mas existindo tambm nas Canrias. (ELBC: s.v. Macaro-
nsia)
Merece ainda referir alguns pteridfitos como o fento-frisado (Trichomanes speciosum Willd. =
Vandenboschia speciosa (Willd.) Kunkel), espontneo nos Aores, Madeira e Canrias, mas ocorrendo
tambn nas regions quentes do continente americano [...]. (ELBC: s.v. Macaronsia)
490 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

Neste processo utilizam-se culturas de plantas mantidas em meios artificiais, consistindo em


gua, sais minerais, acar, vitaminas e hormonas vegetais. (ELBC: s.v. transgnicos)
De dimensons muito reduzidas, bastante resistente a choques e vibraons, com umha vida
muito mais longa que os tubos eletrnicos e libertando muito pouco calor (excetuam-se os transs-
tores de potncia), o transstor apresenta numerosas vantagens sobre os tubos eletrnicos [...]. (ELBC:
s.v. transstor)

Um uso do gerndio atributivo freqente em gneros textuais de carter didtico-ins-


trutivo (manuais didticos, artigos de divulgaom) o includo em oraons carentes de
verbo pessoal que integram a legenda de gravuras e grficos727:
Fig. 7. Aspeto ultraestrutural de um nuclolo tipicamente anelar, mostrando um grande vacolo
central (Va) rodeado dos componentes fibrilar denso (DfD) e granular (Cg). (Biologia Celular: 163,
legenda de gravura)
Gravura do sculo XVIII representando a realizaom de umha experincia em que o corpo hu-
mano utilizado como condutor eltrico. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 238)
Estrutura de um osso compacto, mostrando os diversos tipos de lamelas (ver texto para umha
descriom detalhada). (Colquio/Cincias, 23: 37, legenda de gravura)

266.5. Gerndio em clusulas adverbiais introduzidas por como


Um emprego peculiar do gerndio no galego-portugus tcnico-cientfico, freqente
em definions e enunciados descritivos, o que ocorre quando o gerndio (sobretodo dos
verbos ser, ter e sinnimos), precedido pola conjunom como, age como ncleo de umha
clusula adverbial que complementa um verbo, freqentemente de carter intelectual
(como aparecer, considerar, descrever, identificar, representar, etc.) e que habitualmente apa-
rece na sua forma participial da passiva prpria ou em forma de passiva reflexa 728. Como se
adverte em AA.VV. (1992: 60), nalguns destes casos o emprego do gerndio desnecessrio
e o bom estilo levaria a prescindir dele. Exemplos:
O movimento de molculas hidrofbicas atravs de bicamadas lipdicas pode descrever-se como
consistindo numha seqncia de trs passos [...]. (Biologia Celular: 87)
Com base em diversa informaom e nos fortes argumentos contra a teoria das fibras de traom,
Mota (1957) apresentou umha nova teoria, em que considera o cromossoma como movendo-se au-
tonomamente (embora seguindo as fibras do fuso), impulsionado polo centrmero, que funcionaria
de verdadeiro motor. (Biologia Celular: 348)
Duas atitudes se podem tomar: ou dizemos que nom existe nengumha proporcionalidade entre
as intensidades das foras de traom e os alongamentos sofridos e, nesse caso, nom estabelecemos
nengumha lei, ou dizemos que sim, que existe proporcionalidade, e justificamos as diferenas que en-
contrmos como sendo devidas a imperfeions da graduaom da rgua, a defeitos nossos quando
efetumos as leituras, ou a quaisquer outras causas. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 53)
Neste momento, e de passagem, apenas para se fazer aceitar a real importncia que isso tem, re-
corde-se que o peso de um corpo varia com a sua distncia Terra, o que nom deixa dvidas de que,
do ponto de vista fsico, nom se pode deixar de considerar o facto de um corpo se encontrar mais
perto ou mais distante do solo como sendo umha das suas propriedades. (Cadernos de Iniciao Cien-
tfica: 123)
Cuvier rejeitou a ideia de que se tratava do esqueleto de um elefante, identificando-o como
sendo o de umha preguia, por ele chamada Megatherium americanum (grande animal selvagem ame-
ricano). (Cincia Hoje, 27: 161)

727
Este uso prximo do gerundio en oraciones nominales do espanhol, nica construom atributiva de ge -
rndio considerada de modo irrestrito como correta nessa lngua, e descrita, por exemplo, por Seco (1995:
207).
728
Estrutura que tambm existe em ingls: In all previous work this species was invariably represented as ha-
ving two pairs of appendices in each segment. > Em todas as obras anteriores, esta espcie foi representada sem
exceom como dispondo de dous pares de apndices em cada segmento.
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 491

Sem informaom sobre a chave, todas as possveis mensagens aparecem a Eve como tendo a
mesma probabilidade de gerar a mensagem cifrada que intercetou. (Colquio/Cincias, 25: 12)
O isomorfismo era definido em Geologia como sendo o processo polo qual se encontram na
Natureza cristais mistos com umha composiom qumica intermdia entre dous extremos puros.
(Colquio/Cincias, 25: 28) [melhor estilo: O isomorfismo era definido em Geologia como o pro -
cesso polo qual...]
Salvo indicaom em contrrio fornecida polo dirio de bordo [...], todas as capturas serm consi-
deradas como tendo sido efetuadas com a rede de menor malhagem existente a bordo. (ELBC: s.v. ar-
rasto, pesca de)
A exceom a crnea, que, sendo apenas parte de um rgao, mais comummente referida como
sendo transplantada [e nom enxertada]. (ELBC: s.v. enxerto)
Este [o apoplasto], que representa c. 5% do volume dos tecidos, umha estrutura com um certo
grau de continuidade em todo o corpo da planta (das razes s folhas) que atualmente se recohece
como sendo um local de elevada importncia fisiolgica, nomeadamente em processos metablicos
associados com a resposta da planta a fatores ambientais. (ELBC: s.v. fluido intercelular)
Theodor Nelson, o cientista que estivo na origem da ideia de hipertexto, definiu-no como sendo
um texto ligado em muitas direons, diferentemente do que acontece com os textos que from cons-
trudos at ao tempo presente. (ELBC: s.v. hipernavegao)
O projeto desenvolvido polo grupo de hipertexto Xanadu, sediado em San Jos, nos EUA, ficou
para a Histria como sendo a primeira realizaom prtica relevante dos princpios enunciados por
Theodor Nelson. (ELBC: s.v. hipernavegao)
Podemos considerar o sarilho como sendo constitudo por dous cilindros de raios diferentes, so-
lidrios um com o outro e mveis em torno do mesmo eixo. (ELBC: s.v. mquina)

O PARTICPIO
267. De um ponto de vista puramente morfolgico, deve ter-se em conta que, em gale-
go-portugus, som algo numerosos os verbos que apresentam dous particpios (de pas-
sado), um regular e um outro irregular ou truncado (entre eles, alguns freqentes nos
textos tcnico-cientficos, como aceitar > aceitado / aceite ou aceito, acender > acendido /
aceso, assentar > assentado / assente, eleger > elegido / eleito, emergir > emergido / emerso, em-
pregar > empregado / empregue (tb. s empregado), entregar > entregado / entregue, exprimir >
exprimido / expresso, expulsar > expulsado / expulso, extinguir > extinguido / extinto, findar >
findado / findo, ganhar > ganhado / ganho, gastar > gastado / gasto, matar > matado / morto,
murchar > murchado / murcho, pagar > pagado / pago, prender > prendido / preso, (em)pre-
nhar > (em)prenhado / prenhe, salvar > salvado / salvo, submergir > submergido / submerso, su-
jeitar > sujeitado / sujeito, suspender > suspendido / suspenso, torcer > torcido / torto). Como
norma geral, os particpios irregulares som utilizados como adjetivos ou fazendo parte de
construons verbais com ser (passiva), e as formas regulares nos restantes casos (perfrases
e tempos compostos com ter), o que origina algumhas interessantes discrepncias com o
castelhano:
A Avicena e a outros sbios rabes se deve que as tradions da medicina hipocrtica e galnica
nom se tenham submergido na longa letargia da Idade Mdia. (Deuses e Demnios da Medicina: 84)
[O bisso umha] Madeixa de filamentos escuros e robustos que fixa certos moluscos bivalves,
como, p. ex., o mexilhom, Mytilus edulis, a rochas ou qualquer outro substrato duro submerso no mar.
(ELBC: s.v. bisso)

A figura 1 apresenta umha mola em hlice, suspensa de um suporte; a figura 2 mostra a mesma
mola, da qual se suspendeu um corpo de certo peso. evidente que o corpo, por ser pesado, fijo es -
ticar a mola; tornou-na mais comprida. O aumento de comprimento que a mola sofreu pode ser me -
dido (como se v nas figuras) utilizando umha rgua ao longo da qual se fai deslizar um ponteiro que
se regula de modo que a sua extremidade aguada aponte a extremidade inferior da mola, antes e de -
pois de o peso ter sido suspenso. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 29)
492 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

Entretanto prepara-se umha soluom de 80 g de sulfato de cobre, pulverizado, em 100 g de gua


fervente, semelhana da experincia representada na figura 3. no seio desta soluom fervente que
se vai introduzir o cristal suspenso do cabelo. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 106)
Dessas medions resultam valores que servem para definir a situaom em que se encontra o sis-
tema que est a ser sujeito a investigaom. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 120)
As entidades corpusculares, que j sabemos encontrarem-se em permanente agitaom, podem
estar sujeitas a vrios movimentos. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 126)
Nom possvel que umha mala de viagem, assente no sobrado, se vaia colocar, espontanea-
mente, na prateleira onde queremos arrum-la. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 129)
Tabela de massas atmicas (expressas em unidades de massa atmicas, u). (Cadernos de Inici-
ao Cientfica: 194)
Sabe-se que [a baleia-franca = Eubalaena glacialis] atacada e morta polas orcas. (Mamferos de
Portugal e Europa: 192)

Em contraste com o castelhano, em galego-portugus (tcnico-cientfico) som regu-


lares os particpios dos verbos desenvolver, com o significado de desenrolar, elaborar (de-
senvolvido, diferente de desenvolto desembaraado, expedito), devolver (devolvido), envolver,
com o significado de tomar parte, abranger (envolvido, diferente de envolto embrulhado),
(des)prover ((des)provido), resolver, com o significado de dar soluom, resposta (resolvido,
diferente no significado de resoluto decidido) e dissolver, com o significado de fazer passar
para a soluom (dissolvido, diferente no significado de dissoluto devasso, corrupto):
Em conclusom, a observaom de um pulsar no interior da nebulosa do Caranguejo com um pe-
rodo de 0,033 segundos constitui umha validaom espetacular do modelo desenvolvido para as su-
pernovas. (Colquio/Cincias, 1: 15)
O clculo matemtico dos modos de umha cavidade , em geral, um problema complexo, que
apenas pode ser resolvido (com exceom de situaons simples) por procedimentos computadori-
zados morosos. (Colquio/Cincias, 1: 29)
Os clculos envolvidos som laboriosos. Os resultados som, no entanto, de sentido fsico muito
palpvel e interessante, polo que nos concentraremos na sua interpretaom. (Colquio/Cincias, 1:
32)
Na maior parte dos mares, por exemplo, a biomassa severamente limitada pola exigidade do
oxignio dissolvido na gua. (Colquio/Cincias, 1: 56)
Nos tecidos perifricos as hormonas tiroideias som degradadas e o iodeto devolvido ao
sangue para nova circulaom, estabelecendo-se um equilbrio competitivo entre a apetncia pola ti -
roideia e a eliminaom polo rim. (ELBC: s.v. iodo)
Os elementos de origem terciria persistrom nas ilhas [da Macaronsia] devido sobretodo ao
isolamento. Devem encontrar-se nesta situaom vrias espcies de laurceas de folhas persistentes e
de gemas desprovidas de catfilos [...]. (ELBC: s.v. Macaronsia)
Os dedos [das osgas] som muito achatados e cada um possui umha placa inferior, com escamas
modificadas em pequenas lamelas transversais, providas de pincis de sedas muito finas [...]. (ELBC:
s.v. osga)

268. O particpio, para alm de fazer parte de perfrases verbais (ou tempos com-
postos: v. cap. 36) e da passiva prpria, pode funcionar como conetor ou adjetivo nos se-
guintes usos:

a) Como conetor interfrsico (dado, devido e visto (que)):


Todos estes parmetros som suscetveis de serem tratados, com software adequado, de modo a
serem transformados em curvas espetrais, dado o carter peridico de que se reveste a sua descriom.
(Colquio/Cincias, 23: 66)
O reconhecimento de texto manuscrito corrente, com carateres ligados entre si, mais difcil, es-
sencialmente devido dificuldade em o segmentar corretamente em carateres individuais.
(Colquio/Cincias, 23: 10)
35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS - 493

Os resultados da missom Flores acerca do alvo FAMOUS from de certa forma pouco encoraja-
dores, visto nom se ter encontrado qualquer sinal de atividade, mas tampouco explicrom a anomalia
de metano. (Colquio/Cincias, 23: 50)
Dizer que existe umha tal correspondncia [biunvoca] entre dous conjuntos como que
afirmar que os dous conjuntos tenhem o mesmo nmero de elementos, visto que os elementos se
podem associar um a um, sem exceom. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)

b) Como pr-modificador:
Numha populaom grande, cujos membros se cruzam livremente e na ausncia de foras que
provoquem alteraons nos alelos de um dado locus dos cromossomas homlogos, as proporons ori-
ginais dos gentipos mantenhem-se constantes ao longo das geraons princpio de Hardy-Wein-
berg. (Biologia I Parte 12. Ano: 65)
Num sentido mais restrito, [o metabolismo] tambm considerado como a totalidade das rea-
ons qumicas e processos fsicos a que se encontra submetido um determinado composto ou classe
de compostos num organismo vivo (p. ex.: metabolismo dos aminocidos). (ELBC: s.v. metabolismo)
A expressom geral dos arcos x que tenhem o mesmo seno que um dado arco x = n + (1)n
, em que n um nmero natural (n N). (ELBC: s.v. seno)
Em grandes macios em que se nom exijam grandes resistncias podem incorporar-se na sua
massa pedras de maiores dimensons, formando o chamado betom ciclpico. (ELBC: s.v. beto)

c) Como ncleo de clusulas verbais situadas no incio da oraom que atuam


como pr-modificador (na reduom de clsulas de relativo: v. 254.4-q):
Obtidos de complexas e sucessivas divisons mitticas, os gmetas masculinos e os gmetas femi-
ninos interagem [...]. (Biologia Celular: 32)
Postulados inicialmente em relaom com os mecanismos de excitabilidade eltrica das clulas
nervosas e musculares (gnese do potencial de aom, potencial ps-sinptico), [certos canais mem-
branares] parecem estar envolvidos numha enorme variedade de fenmenos que poderm continuar
a ser designados de excitveis, se entendermos excitabilidade como umha alteraom funcional desen-
cadeada por um estmulo fisiolgico. (Biologia Celular: 92)
Um dos grupos mais bem sucedidos de animais, as formigas som encontradas dos desertos da
Austrlia s florestas pluviais da Amaznia, das savanas africanas s grandes cidades de todo o
mundo. (Cincia Hoje, 187: 68)
Fundada por G. Cantor (1845-1918), [a teoria dos conjuntos] vu a tornar-se da maior impor-
tncia para toda a matemtica, quer enriquecendo e permitindo dar maior desenvolvimento a muitos
captulos j existentes, quer dando origem a novos ramos desta cincia. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
Tambm designadas glndulas bulbouretrais, [as glndulas de Cowper] som glndulas tubuloa-
cinosas do aparelho genitourinrio masculino, cujo produto de secreom vertido na parte posterior
da uretra cavernosa. (ELBC: s.v. Cowper, glndulas de)

d) Como ps-modificador (na reduom de clsulas de relativo: v. 254.4-q):


A osteoartrite umha doena crnica degenerativa da cartilagem das articulaons, acompa-
nhada de dor durante o movimento, e que afeta as pessoas de idade, mas tambm jovens.
(Colquio/Cincias, 23: 39)
No grupo seguinte das Angiosprmicas reduz-se ainda mais a geraom gametfita, pois a o saco
embrionrio, mesmo depois de germinado, permanece unicelular e contm apenas sete ncleos.
(ELBC: s.v. alternncia de geraes)
por isso que o seu emprego [o do betom armado] est mundialmente condicionado por regu-
lamentos rigorosos, os quais estabelecem os nveis de segurana exigidos para estas estruturas. (ELBC:
s.v. beto)
O arsnio metlico tem a densidade 5,73, funde em tubo selado a 814 C e sublima a c. 450 C.
(ELBC: s.v. arsnio)
Estes [os promotores] som substncias, por vezes catalisadores fracos da reaom considerada,
que, adicionados em pequena percentagem a um catalisador, aumentam a sua atividade de tal modo
que o efeito cataltico da mistura excede largamente os efeitos separados dos seus constituintes.
(ELBC: s.v. catlise)
O potencial num ponto suficientemente afastado do diplo varia na razom inversa do quadrado
da distncia r [...]. (ELBC: s.v. dipolar, momento)
494 - 35. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (II):FORMAS VERBAIS INFINITAS

Fenmeno natural que afeta um terreno argiloso saturado de gua, quando assenta sobre um
substrato impermevel inclinado. (ELBC: s.v. solifluxo)

O advrbio bem, quando determina um particpio que age como ps-modificador,


adota como forma comparativa mais bem, e nom melhor, como em castelhano:
O exemplo mais bem estudado de um transportador o antibitico valinomicina, largamente
utilizado em estudos de transporte. (Biologia Celular: 89)
O reconhecimento de texto manuscrito corrente, com carateres ligados entre si, mais difcil, es-
sencialmente devido dificuldade em o segmentar corretamente em carateres individuais. Os sis -
temas mais bem sucedidos envolvem o uso de outras tcnicas [...]. (Colquio/Cincias, 23: 10)
Todavia, curioso que nom tenham sido descobertos depsitos como os do campo Rainbow, fi-
sicamente semelhantes aos encaixados em basaltos, nos ofilitos mais bem preservados, de idade Me-
sozoica ou Terciria. (Colquio/Cincias, 23: 52, 53)
Um dos grupos mais bem sucedidos de animais, as formigas som encontradas dos desertos da
Austrlia s florestas pluviais da Amaznia, das savanas africanas s grandes cidades de todo o
mundo. (Cincia Hoje, 187: 68)
O melapteruro , do ponto de vista do comportamento do seu rgao eltrico, como rgao de de-
fesa e de ataque, o mais bem adaptado de todos os peixes. (ELBC: s.v. rgos elctricos)

e) Como predicativo:
A difusom lateral de translocadores que tenderia a homogeneizar a sua distribuiom na mem-
brana celular parece estar impedida ou polas junons selantes ou por umha especializaom do citos-
queleto, que nessa zona estaria inserido na membrana. (Biologia Celular: 99)
O clcio, o mais verstil dos agentes sinalizadores intracelulares, est invariavelmente envolvido
no controlo da morte neuronal. (Colquio/Cincias, 25: 82)
Se A estiver contido em B sem se identificar com B, escreve-se A B (ou B A) e di-se que A
um subconjunto prprio de B [...]. (ELBC: s.v. conjuntos, teoria dos)
Num sentido mais restrito, [o metabolismo] tambm considerado como a totalidade das rea-
ons qumicas e processos fsicos a que se encontra submetido um determinado composto ou classe
de compostos num organismo vivo (p. ex.: metabolismo dos aminocidos). (ELBC: s.v. metabolismo)
36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):
PERFRASES VERBAIS
269. No presente captulo som estudadas as perfrases verbais mais significativas (mais
freqentes) do galego tcnico-cientfico729, classificadas nas epgrafes perfrases
aspetuais, perfrases modais e perfrases temporais.

269.1. Perfrases aspetuais


Seis som as perfrases aspetuais importantes no galego tcnico-cientfico: a imperfec-
tiva vir + gerndio, a imperfectiva ir + gerndio, a perfectivo-reiterativa e atualizadora
ter + particpio, a perfectiva ter + particpio, a reiterativa voltar/tornar/volver + a + infi-
nitivo e a terminativa vir + (a +) infinitivo.

a) Perfrase aspetual imperfectiva vir + gerndio


Globalmente, pouco freqente nos textos tcnico-cientficos. mais freqente com o
auxiliar no presente do que no pretrito imperfeito. Denota umha aom comeada com
anterioridade ao momento da enunciaom e que se estende (de modo durativo ou itera-
tivo) at ao momento da enunciaom, ficando aberta a sua continuaom no presente ou
no futuro (cf. Grtner, 1998: 34). Exemplos:

Estima-se que o mercado mundial dos medicamentos derivados de plantas seja da ordem de
30.000-40.000 milhons de dlares estado-unidenses anuais, e ele vem crescendo em taxas expres-
sivas. (Cincia Hoje, 167: 42)
Porm, a manterem-se as elevadas taxas de crescimento da capacidade de memria dos compu-
tadores que se venhem verificando, provvel que esta diferena venha a deixar de existir dentro de
alguns anos [...]. (Colquio/Cincias, 23: 6)

b) Perfrase aspetual imperfectiva ir + gerndio


Perfrase utilizada com algumha freqncia nos textos tcnico-cientficos para denotar
umha aom de desenvolvimento gradual. Exemplos:
medida que as clulas se multiplicam, vam-se aproximando do lmen do cino, aumentando
de volume, o citoplasma carrega-se de numerosas gotas adiposas e o ncleo torna-se vesiculoso e de -
genera. (ELBC: s.v. glndulas sebceas)
A relaom entre o aumento do fator de crescimento e a percentagem de rendimento mximo
obtenvel pode ser traduzida graficamente pola fig. anexa, a qual pom em evidncia que, de facto,
medida que o fator de crescimento (p. ex., um nutriente essencial) se vai tornando menos limitante, a
sua influncia sucessivamente menor, at se anular quando atingir a concentraom tima (ponto
em que a tangente curva paralela ao eixo dos XX). (ELBC: s.v. rendimentos decrescentes, lei dos)
Ao atravessarem as camadas de clulas do tecido vegetal, as partculas vam libertando o ADN, que,
de algumha forma, acaba por se integrar no genoma da planta. (ELBC: s.v. transgnicos)

729
Seguindo Freixeiro Mato (2000: 434, 435, 473), aqui nom consideramos perfrase verbal o complexo ver-
bal ser + particpio de valor passivo, o qual estudado na secom consagrada passiva (prpria); polo contr-
rio, e de harmonia com esse autor (2000: 435, nota n. 25), sim consideramos perfrases verbais as seqncias
estar + a + infinitivo , continuar + a + infinitivo, estar + gerndio e continuar + gerndio (bem como ficar
+ a + infinitivo/gerndio), ainda que estes complexos, segundo corresponder, som tratados nas secons con-
sagradas ao infinitivo gerundial e ao gerndio (formas infinitas do verbo).

495
496 - 36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS

Assim, as clulas mais superficiais do stratum de Malpighi vam-se queratinizando sem que o seu
ncleo desaparea completamente e transformam-se progressivamente nos elementos do limbo un-
gueal (crneo). (ELBC: s.v. unha)

c) Perfrase aspetual perfectivo-reiterativa e atualizadora ter [como presente


do indicativo] + particpio
No galego-portugus de Portugal e do Brasil, a perfrase (ou forma verbal composta)
ter [como presente do indicativo] + particpio utiliza-se para denotar duas circunstncias
(Grtner, 1998: 23; Mira Mateus et al., 2003: 142, 143): primeira, que umha aom iniciada
no passado se repete at ao momento atual (valor perfectivo-(re)iterativo, ex.: Tenho
falado muito com ela.; O aviom tem chegado atrasado todos os dias.); segunda, que
h processos ou estados iniciados no passado cuja duraom ou cujos efeitos se prolongam
at ao presente, e ainda podem, porventura, continuar no futuro (valor atualizador, ex.:
Como tens estado? Tenho estado muito mal, tenho estado doente.; O aviom tem es-
tado parado.). Nos textos tcnico-cientficos luso-brasileiros, muitos dos usos da per-
frase ter [como presente do indicativo] + particpio os quais som muito freqntes
se revestem deste valor atualizador, quer seja de modo exclusivo, quer em confusom com o
sentido perfectivo-reiterativo.
No galego-portugus da Galiza esta perfrase apresenta, na lngua espontnea, unica-
mente o valor perfectivo-reiterativo mencionado em primeiro lugar 730, o qual , em geral,
pouco freqente na redaom especializada (ex.: A nossa equipa de investigaom tem
feito a experincia com diversos animais de laboratrio sem obter qualquer resultado sig-
nificativo.731). No entanto, considerando que o valor atualizador desta perfrase deriva de
modo natural do seu valor perfectivo-reiterativo, e que o valor atualizador nom est aten-
dido no paradigma verbal do galego espontneo732, aqui propom-se que, de harmonia
com um uso que de facto j se regista com algumha freqncia em textos redigidos na Ga-
liza, a perfrase ter [como presente do indicativo (tb., secundariamente, como presente do
conjuntivo ou como gerndio)] + particpio tambm poda ser empregada, nos textos for-
mais e, nomeadamente, nos tcnico-cientficos, com o segundo valor enunciado, quer
dizer, o de tipo atualizador, como se observa em muitos dos exemplos que seguem.
A caraterizaom funcional dos canais tem sido feita recorrendo sobretodo a duas tcnicas. (Bio-
logia Celular: 91) [Diferente de: A caraterizaom funcional dos canais foi feita...]

730
Valor perfectivo-(re)iterativo que constante com o auxiliar em presente do indicativo; dependendo do
contexto, este valor pode dar-se tambm com o pretrito imperfeito do indicativo, com o futuro do indicativo
ou com o presente do conjuntivo: cf. Costa Casas et al. (1988: 226); Freixeiro Mato (2000: 455, 456); lvarez
e Xove (2002: 358).
731
Um outro exemplo da perfrase com valor puramente perfectivo-reiterativo: Durante muitos anos admi-
tiu-se que o colesterol ocorria apenas nos animais. Contodo, foi detetado, em 1958, nas algas -vermelhas e, em
1963, na pataqueira. De entom para ac tem sido encontrado, em pequenas quantidades, em muitas plantas,
sendo um componente importante nas espcies dos gneros Solanum e Nicotiana. (ELBC: s.v. colesterol).
732
Assim, nos textos redigidos em luso-brasileiro fica clara a diferena da perfrase a respeito do valor mera -
mente perfectivo do pretrito perfeito: Foi recentemente demonstrado, em clulas neuronais em cultura ex-
postas protena -amiloide, um aumento da expressom do gene bax e umha inibiom da expressom do gene
bcl-2. (Colquio/Cincias, 25: 87) [diferente de: Tem sido recentemente demonstrado...].
36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS - 497

No entanto, a maior parte dos autores tem defendido a origem golgiana com base na habitual
proximidade entre as vesculas primordiais dos melanossomas e os elementos de Golgi e na presena
de atividade tirosinsica em ambas as estruturas. (Biologia Celular: 307) [Diferente de: a maior parte
dos autores defendeu a origem golgiana...]
Em todos estes aspetos o crebro difere marcadamente dos computadores clssicos, e muitos es-
foros tenhem vindo a ser feitos para reproduzir tais capacidades em sistemas artificiais.
(Colquio/Cincias, 23: 3)
A regularidade da sua porosidade e a dimensom dos seus poros adequada ao crescimento
sseo tem feito com que alguns corais tenham aplicaom em situaons em que os esforos mec-
nicos som pouco intensos. (Colquio/Cincias, 23: 41)
Estas objeons, que nas neuropatias autonmicas nom som de considerar, dada a extrema re-
duom da sua produom, tenhem-se tentado ultrapassar por estudos com noradrenalina marcada
com radioistopos e estudos cinticos. (Colquio/Cincias, 23: 67)
Tomando como base o conhecimento, nalguns casos especulativo, da sua biognese, tenhem os
alcaloides sido subdivididos em: [...]. (ELBC: s.v. alcalides)
Diversos materiais tenhem vindo a ser usados como cimento polo home ao longo dos sculos.
(ELBC: s.v. cimento)
Investigaons mais recentes nom tenhem permitido obter resultados mais conclusivos. (ELBC: s.v.
conjuntos, teoria dos)
invertase tem sido atribudo um importante papel nos processos que levam intensificaom
do transporte Source-Sink da sacarose [...]. (ELBC: s.v. fluido intercelular)
Ultimamente a resposta de hipersensibilidade tem sido considerada como um exemplo da
morte celular programada (apoptose). (ELBC: s.v. hipersensibilidade, resposta de)
Tem causado umha certa perplexidade o facto de, havendo tantas formas diversas de fosfolpidos
nas membranas, terem sido os fosfolpidos de inositol selecionados durante o processo evolutivo
para o desempenho destas (e possivelmente outras) importantes funons celulares. (ELBC: s.v. ino-
sitol)
Do ponto de vista medicinal tem-se atribudo ao lpulo propriedades sedativas, hipnticas e bac-
tericidas. Tambm se lhe tenhem atribudo propriedades teis no tratamento da caspa e da tinha, na
cicatrizaom de chagas do coiro cabeludo e no crescimento do cabelo. (ELBC: s.v. lpulo)
Para avaliar o grau destruidor de um sismo, ou seja, a sua intensidade, tenhem sido propostas v-
rias escalas [...]. (ELBC: s.v. magnitude [Geofsica])
Devido s suas caratersticas de eucariota inferior, a levedura Saccharomyces cerevisiae foi o orga-
nismo cujo genoma mitocondrial tem sido mais extensivamente estudado. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Vrias evidncias [anglicismo censurvel por: provas] anatmicas tenhem sido registadas a este
propsito: [...]. (ELBC: s.v. rgos vmero-nasais)
Tem sido objeto de muitas controvrsias o facto de as fmeas de umha mesma espcie de aves
parasitas poderem variar individualmente a ornamentaom dos ovos, para cada umha conseguir pa -
rasitar umha de vrias espcies diferentes; mas nom tenhem sido convincentes as diversas explica-
ons que tenhem sido formuladas a este propsito. (ELBC: s.v. parasitismo nidal)
Os peroxissomas dos tecidos dos mamferos tenhem recebido umha atenom muito especial
polo facto de se ter constatado existirem vrias doenas genticas que estm associadas presena de
peroxissomas defeituosos. (ELBC: s.v. peroxissomas)
A Engenharia Gentica das plantas um dos ramos da Biotecnologia e forneceu, em 1983, a pri-
meira planta geneticamente modificada polo Home. De entom para ac, a Engenharia Gentica de
plantas tem sido explorada, tendo j permitido obter resultados ainda h pouco tempo impensveis.
(ELBC: s.v. transgnicos)

A perfrase com valor atualizador pode empregar-se, portanto, para traduzir alguns
usos do present perfect ingls:
Coal has long been used for power generation, for the production of metallurgical coke, and as a
source of various aromatic compounds employed as intermediates in synthesizing dyes, solvents, and
drugs. (Encyclopaedia Britannica, Micropaedia: s.v. coal) > O carvom tem sido empregado desde h
muito tempo na geraom de energia, na produom de coque metalrgico e como fonte de diversos
compostos aromticos empregados como intermedirios na sntese de tintas, dissolventes e fr-
macos. (trad. C. Garrido)
The increasing cost of natural gas in the late 20th century, however, has led to the exploration of
both new and old methods for producing gas from coal [...]. The continuing concern for finding alter-
native energy sources also has revived interest in the conversion of coal into liquid fuels similar to
498 - 36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS

crude oil. A method that has been extensively evaluated involves pyrolysis and hydrogenation [...].
Since the late 1970s, various other technologies for economical liquefaction of coal have been investi-
gated, particularly in oil-dependent countries possessing extensive coal reserves. (Encyclopaedia Bri-
tannica, Micropaedia: s.v. coal) > No entanto, o aumento do custo do gs natural nos fins do sculo
XX tem levado exploraom tanto de novos como de antigos mtodos para produzir gs a partir do
carvom [...]. A incessante preocupaom por achar fontes de energia alternativas tambm tem reavi-
vado o interesse pola transformaom do carvom em combustveis lquidos semelhantes ao petrleo
bruto. Neste sentido, um mtodo que tem sido muito avaliado inclui pirlise e hidrogenaom [...].
Desde os fins do decnio de 1970 tenhem-se investigado diversas outras tcnicas para conseguir a li-
quefaom econmica do carvom, particularmente em pases dependentes do petrleo que possuem
grandes reservas de carvom. (trad. C. Garrido)
Sulfur forms some 16 oxygen-bearing acids. Only four or five of them, however, have been pre-
pared in the pure state. (Encyclopaedia Britannica, Micropaedia: s.v. sulfur) > O enxofre forma cerca
de 16 cidos que contenhem oxignio. No entanto, apenas quatro ou cinco deles tenhem sido prepa-
rados no estado puro. (trad. C. Garrido)

d) Perfrase aspetual perfectiva ter + particpio


Quando na perfrase ter + particpio o verbo auxiliar ter aparece como infinitivo (in-
varivel ou flexionado), gerndio, futuro do indicativo, ps-pretrito, pretrito do conjun-
tivo, futuro do conjuntivo, pretrito imperfeito do indicativo ou presente do conjuntivo, o
seu valor , quase sempre, puramente perfectivo. De todas estas variantes da perfrase as-
petual perfectiva, a mais abundante nos textos tcnico-cientficos a formada polo infini-
tivo, o qual aparece freqentemente fletido. Exemplos:
Grandes contribuions ao estudo da nossa fauna [do Brasil] (como o Tratado Descritivo do Brasil
em 1587, obra mpar de Gabriel Soares de Souza, que, tivesse sido publicada, e com ilustraons, trans-
formaria [= teria transformado] o autor num dos maiores naturalistas do Renascimento) s se tor-
nrom conhecidas nos sculos XIX e XX [...]. (Cincia Hoje, 167: 31, 32)
As caratersticas globais destes ecossistemas som tais que ganhou adeptos a teoria de que a vida
na Terra poder ter-se gerado na dependncia de fontes termais submarinas, em sistemas anlogos
aos atuais. (Colquio/Cincias, 23: 45)
Estas caratersticas nom som explicveis por processos magmticos, antes sugerindo que tais mi-
neralizaons (incluindo jazigos famosos como Langmuitor, no Canad, e Kambalda, na Austrlia)
podam ter tido origem em processos anlogos aos dos campos hidrotermais submarinos atuais. (Co-
lquio/Cincias, 23: 52)
Todavia, curioso que nom tenham sido descobertos depsitos como os do campo Rainbow, fi-
sicamente semelhantes aos encaixados em basaltos, nos ofilitos mais bem preservados, de idade Me-
sozoica ou Terciria. (Colquio/Cincias, 23: 52, 53)
sua alta reatividade qumica deve-se o facto de s na primeira metade do sculo XIX ter sido ob-
tido, pola primeira vez, alumnio no estado metlico, merc da utilizaom dos conhecimentos cient -
ficos entom em fase de grande desenvolvimento. (ELBC: s.v. alumnio)
Aos americanos [= estado-unidenses] Jackson, Wells, Long e Morton cabe a glria de terem sido
os pioneiros da anestesia por inalaom (com o ter e o protxido de azoto). (ELBC: s.v. anestsicos)
Pensa-se terem sido os Orientais, nascidos em terras fecundas em remdios, os primeiros povos
verdadeiramente entendidos na confeom de medicamentos. (ELBC: s.v. farmcia)
Este mesmo anatmico [T. Wharton] descreveu-lhes [s glndulas suprarrenais] umha cavi-
dade, e Valsalva (1666-1723) dixo ter observado um ducto excretor. (ELBC: s.v. glndulas supra-renais)
Tem causado umha certa perplexidade o facto de, havendo tantas formas diversas de fosfolpidos
nas membranas, terem sido os fosfolpidos de inositol selecionados durante o processo evolutivo
para o desempenho destas (e possivelmente outras) importantes funons celulares. (ELBC: s.v. ino-
sitol)
Animais lentos e aparentemente sem defesas eficazes, [os megatrios] podem ter sido abatidos
polo home e por grandes carnvoros. (ELBC: s.v. megatrio)
Os peroxissomas dos tecidos dos mamferos tenhem recebido umha atenom muito especial
polo facto de se ter constatado existirem vrias doenas genticas que estm associadas presena de
peroxissomas defeituosos. (ELBC: s.v. peroxissomas)
36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS - 499

Depois da [= de a] tinta aplicada e [de] a maior parte da gua se ter evaporado geram-se foras
de tensom que tendem a provocar a fusom de tais partculas e a formar o filme (coalescncia). (ELBC:
s.v. tinta)
A droga [a zidovudina] nom se mostrou eficaz como agente anticancergeno, mas revelou-se efi-
ciente no tratamento da SIDA, tendo sido a primeira droga aprovada na terapia desta doena. (ELBC: s.v.
zidovudina)

Notas de uso:
1. Enquanto o emprego da perfrase perfectiva ter + particpio com o auxiliar em infi-
nitivo, gerndio, futuro do indicativo, ps-pretrito, pretrito do conjuntivo e futuro do
conjuntivo parece na verdade imprescindvel e insubstituvel nos textos formais redigidos
em galego-portugus da Galiza, embora nem todos estes usos se registem na fala espon-
tnea (cf. Costa Casas et al., 1988: 225, 226; Freixeiro Mato, 2000: 456; lvarez e Xove,
2002: 343), o da perfrase perfectiva com o auxiliar ter em pretrito imperfeito do indica-
tivo deve, polo contrrio, evitar-se em benefcio da utilizaom do pretrito mais-que-per-
feito do indicativo, forma presente na fala espontnea galega e que comporta idntico
valor semntico que a perfrase utilizada em luso-brasileiro. J o caso da perfrase perfec-
tiva ter + particpio com o auxiliar em presente do conjuntivo algo diferente, pois o seu
substituto funcional na fala espontnea galega, o pretrito do conjuntivo, apresenta umha
menor especificidade semntica do que ela (ex.: os indivduos que tenham sido expostos
radiaom sofrerm... diferente de os indivduos que fossem expostos radiaom so-
frerm/sofreriam...), de modo que julgamos recomendvel o emprego na escrita formal
da perfrase com o auxiliar em presente do conjuntivo:

Perfrase perfectiva ter + particpio indispensvel em galego formal:


Nom fum ao congresso e sinto nom ter ido. [auxiliar em infinitivo]
Tendo concludo a primeira fase da experincia, comerom a segunda. (= Concluda que foi a
primeira fase da experincia...). [auxiliar em gerndio]
Quando tu tiveres completado a primeira fase da investigaom, eu j terei concludo a terceira.
[auxiliar em futuro do conjuntivo e em futuro do indicativo]
Se tivesses estudado, terias aprovado. (condicional impossvel, diferente do condicional pos-
svel: Se estudasses, aprovarias.) [auxiliar em pretrito do conjuntivo]

Perfrase perfectiva ter + particpio recomendvel em galego formal:


Calcula-se que o Sol tenha chegado [melhor que: chegasse] seqncia principal h cerca de 5
109 anos. (Colquio/Cincias, 1: 9)
Quando, depois, e em conseqncia disso, j houver melhor emprego para o produto final, este
deixar em paz e liberdade a enzima da primeira reaom. Assim, todo se ter composto sem que o ADN
tenha tido [melhor que: tivesse] que saber de nada. (Colquio/Cincias, 1: 51)
Um aminocido que tenha sido posto [melhor que: fosse posto] fora dumha protena viver per-
feitamente feliz. (Colquio/Cincias, 1: 57)
O que acontece que, num segundo, a lmpada emite 3 10 20 fotons, ou seja, por segundo cada
um dos seus olhos recebe cerca de 10 12 fotons, se o leitor estiver a trs metros da lmpada e a olhar
para ela. Com um nmero tam grande nom admira que a estrutura corpuscular da luz lhe tenha pas-
sado [melhor que: passasse] despercebida. (Colquio/Cincias, 2: 7)
Foi em 1947 que o American College of Surgeons recomendou a utilizaom de dous tipos de
ao inoxidvel para implantaom, embora a utilizaom tenha comeado [melhor que: comeasse]
antes. (Colquio/Cincias, 23: 35)
Todavia, curioso que nom tenham sido descobertos [melhor que: fossem descobertos] dep-
sitos como os do campo Rainbow, fisicamente semelhantes aos encaixados em basaltos, nos ofilitos
mais bem preservados, de idade Mesozoica ou Terciria. (Colquio/Cincias, 23: 52, 53)
500 - 36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS

Perfrase perfectiva ter + particpio dispensvel em galego:


Nunca antes tinha assistido [substituvel por assistira] a um congresso de Geofsica.

2. Nos textos tcnico-cientficos, quando na perfrase perfectiva ter + particpio o au-


xiliar aparece como futuro do indicativo, ela adquire um valor modal de hiptese ou supo-
siom sobre o passado do ponto de vista do presente (cf. Grtner, 1998: 22, 445, 446); quando
o auxiliar aparece como ps-pretrito, a perfrase adquire um valor modal de hiptese sobre
o passado formulada com reserva ou distanciamento (cf. Grtner, 1998: 29; v. 256.2, 257).
Exemplos:
Trata-se de um lago de lava, umha zona onde a lava fluiu de baixo para cima, sem extravasar a de-
pressom, o que ter retardado a solidificaom, geralmente muito rpida no ambiente submarino.
(Colquio/Cincias, 23: 47)
O estudo da alternncia de geraons abre-nos assim umha visom unificada dos seres vivos, redu -
zindo a multiplicidade da sua morfologia e dos seus ciclos evolutivos a um plano comum, sobre o
qual a evoluom filogentica se ter dado no sentido do predomnio da geraom esporfita [...].
(ELBC: s.v. alternncia de geraes)
O ensino regular da farmcia ter sido institudo durante o breve reinado de D. Sebastio, ao de-
terminar-se, na Universidade de Coimbra, certo nmero de estudantes a cursar a Faculdade de Bo-
tica. (ELBC: s.v. farmcia)
Segundo esta hiptese [a endossimbitica], os mitocndrios teriam sido, no passado, orga-
nismos independentes, prximos das atuais eubactrias aerbias, que term invadido ou sido captu-
rados por um eucariota anaerbio primitivo [redaom correta: que term invadido um eucarionte
anaerbico primitivo ou por ele term sido capturados]. Com o passar do tempo, a maioria da infor-
maom gentica do endossimbionte ter sido transferida para o ncleo da clula hospedeira, ficando
o genoma dos mitocndrios como apenas um resduo da autonomia gentica inicial. (ELBC: s.v. mi-
tocndrios)
Conta-se que a mulher do Vice-Rei do Peru, a Condessa de Chinchn, ter sido salva das febres
que padecia porque umha sua serva ndia, que lhe era muito afeioada, lhe ter dado a beber, s es-
condidas, umha infusom dessa misteriosa casca [de quina] e com isso lhe ter salvo a vida. [...] Term
sido tambm os jesutas que figrom a expansom daquela droga [da quinina] no Oriente. (ELBC: s.v.
quina)
A caixa depositada no corredor do Museu de La Plata nom ficou inclume. Consta que, no si-
lncio sem testemunhas da noite, um desafeto de Moreno, o clebre antroplogo e paleontlogo ar-
gentino Florentino Ameghino (1854-1911), teria examinado a pele, chegando conclusom de que
pertencera a umha preguia. (Cincia Hoje, 161: 24)
No Brasil ocorrrom as duas primeiras espcies citadas: G[lossotherium]. robustum, no Rio
Grande do Sul, e G. lettsomi, na Bahia. Ao que parece, ambas procediam de regions temperadas e, pe-
rante a queda da temperatura nos territrios de origem, h aproximadamente 12 mil anos, teriam-se
refugiado em ambiente menos agressivo, como o do Brasil intertropical. (Cincia Hoje, 161: 24)
Em 1988, aps anos de trabalho e publicaons menos conhecidas, apareceu na revista Chemical
Geology um artigo defendendo que alguns dos principais jazigos de sulfuretos macios de Aljustrel se
teriam formado debaixo de umha cobertura de sedimentos, em condions muito semelhantes s
agora suspeitadas para o alvo no segmento FAMOUS. (Colquio/Cincias, 23: 51)
Por um lado, alguns citam que num escrito datado de 2200 anos a.C. se trata do algodom e dos
tecidos feitos com a sua fibra; outros autores dim que os Chineses, muitssimo arreigados s tradi-
ons, teriam recebido a planta da ndia, a qual foi primitivamente muito cultivada como ornamental,
e nom como produtora de fibra. (ELBC: s.v. algodo)
Os Chineses teriam realizado os primeiros foguetes em 1100; em 1232 usrom-nos na defesa de
Kai-Fung-Fu (Pien King), cercada polos Mongis, sob a forma de flechas voadoras incendirias.
(ELBC: s.v. foguete)
Certos vidros vulcnicos comportam, no entanto, cristais que j se teriam formado no interior da
cmara magmtica, e, com o decurso do tempo, no seio da matria vtrea comeam a registar-se des -
vitrificaons, formando-se cristalitos de formas em geral exticas. (ELBC: s.v. vidro vulcnico)
36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS - 501

e) Perfrase aspetual reiterativa voltar/tornar/volver + a + infinitivo:


Eventualmente [anglicismo indevido por: finalmente] esta diminuiom nas presas ir provocar
umha diminuiom no nmero de predadores, e quando estes diminuem as presas podem tornar a au-
mentar, gerando outro ciclo. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 115)
No primeiro [no reservatrio], que se encontra pressom atmosfrica em virtude de comunicar
com o ambiente por um orifcio, existe um flutuador com umha haste superior que fecha umha vl-
vula de entrada de carburante logo que este atinge um certo nvel no seu interior e volta a abrir logo
que este desce. (ELBC: s.v. carburador)
Durante o dia h um aumento progressivo da temperatura, depois esta estaciona, a seguir baixa
progressivamente at atingir um nvel mnimo durante a noite ou princpio da manh, e depois volta
a aumentar. (ELBC: s.v. termoperodo)

f) Perfrase aspetual terminativa vir + (a +) infinitivo


muito produtiva nos textos tcnico-cientficos, esta perfrase apresenta a aom como
resultado de um processo, o qual, por vezes, pode ser casual ou inesperado. Exemplos:
Por outro lado, na leitura dos valores dados pola rgua (3. coluna), a partir dos quais vimos a co-
nhecer os valores dos alongamentos sofridos, j entra em conta a nossa intervenom. Se nessa leitura
usarmos umha rgua graduada em milmetros, ser em milmetros que viremos a indicar os valores
dos alongamentos da mola. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 52)
Esse estado cristalino nom se manifesta apenas nas substncias que, nas condions do ambiente,
existem j em fase slida, mas tambm naquelas que, existindo em fase lquida ou gasosa, nessas
mesmas condions, podam vir a solidificar. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 103)
Esta noom, cuja validade reafirmada polas novas conquistas da medicina, tem vindo revoluci-
onar certas ideias que pareciam definitivas sobre o comportamento teraputico em face de afeons
malignas, perante as quais todo o nossso empenho era de intervenom rpida, fosse qual fosse o es-
tdio da sua evoluom. (Deuses e Demnios da Medicina: 38)
Em todos estes aspetos o crebro difere marcadamente dos computadores clssicos, e muitos es-
foros tenhem vindo a ser feitos para reproduzir tais capacidades em sistemas artificiais.
(Colquio/Cincias, 23: 3)
Porm, a manterem-se as elevadas taxas de crescimento da capacidade de memria dos compu-
tadores que se venhem verificando, provvel que esta diferena venha a deixar de existir dentro de
alguns anos, podendo talvez um vulgar computador pessoal vir a ter maior capacidade de armazena-
mento de informaom que o crebro humano. (Colquio/Cincias, 23: 6)
Com umha relaom obscura com o hidrotermalismo aparecem-nos os j citados cold seeps, que
na opiniom de alguns poderm vir a revelar reservas de combustveis superiores s atualmente co-
nhecidas e exploradas. (Colquio/Cincias, 23: 56)
Nos musgos, p. ex., os esporos que caem terra e germinam dam origem a um protonema do
qual se formam caule e folhas rudimentares, onde, por sua vez, se virm a originar os gametngios.
(ELBC: s.v. alternncia de geraes)
Entretanto, um crescente nmero de cientistas dos EUA, muitos deles refugiados da Europa, co-
meava a alarmar-se com a possibilidade de umha tal fonte de poder vir a cair em maos estranhas.
(ELBC: s.v. bomba atmica)
Diversos materiais tenhem vindo ser usados como cimento polo home ao longo dos sculos.
(ELBC: s.v. cimento)
Por outro lado, acumulam-se formas azotadas de baixo peso molecular, como aminas e amidas,
prejudiciais para os animais que vinherem a ingerir estas plantas. (ELBC: s.v. enxofre)
Foi inventado [o extrator centrfugo] em meados do sc. XIX, pouco depois da colmeia mvel, e
estas duas descobertas, juntamente com a da cera moldada, vinhrom revolucionar a apicultura,
transformando-a numha verdadeira indstria. (ELBC: s.v. extractor centrfugo)
[...] e Dryopithecus, cuja descoberta, no sc. XIX, suscitou a esperana de virem a ser encontrados
fsseis humanos antigos. (ELBC: s.v. homem)
A invenom da mquina plana, que permitiu a fabricaom da folha em contnuo, deve-se ao
francs Louis Nicolas Robert, e foi patenteada em 1799. Didot-Saint Lger, o patrom de Robert, ad -
quiriu-lhe todos os direitos e tentou explorar a patente (1803) com um mecnico ingls, Bryan
Donkyn. A patente vu, finalmente, a cair nas maos dos irmaos Henry e Sealy Fourdrinier [...]. (ELBC:
s.v. papel)
A introduom, por H. Cartan, da noom de filtro, permitindo a generalizaom da noom de li-
mite, vu simplificar bastante alguns aspetos da topologia. (ELBC: s.v. topologia)
502 - 36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS

269.2. Perfrases modais


As perfrases verbais de carter modal mais importantes no galego tcnico-cientfico
som as de obrigaom ou necessidade (haver + que + infinitivo, ter + de/que + infinitivo,
dever + infinitivo e ser + de + infinitivo) e as de hiptese (dever + infinitivo e poder + in-
finitivo).

a) Perfrases modais de obrigaom/necessidade: haver + que + infinitivo,


haver + de + infinitivo, ter + de/que + infinitivo, dever + infinitivo, ser +
de + infinitivo:
Obtida a alumina pura, h que decomp-la para se obter o alumnio no estado metlico. (ELBC:
s.v. alumnio)
Ora, o alumnio pertence ao grupo dos metais reativos, em que h que utilizar tcnicas de ex-
traom especiais [...]. (ELBC: s.v. alumnio)
Por isso os balons habitualmente usados nos laboratrios s permitem efetuar separaons de l-
quidos cujos pontos de ebuliom sejam apreciavelmente afastados (20 C ou mais). Caso contrrio,
h que recorrer a dispositivos mais complicados, nomeadamente utilizaom de colunas de pratos.
(ELBC: s.v. destilao)
No clculo de um moente, relacionado com o da respetiva chumaceira, h que ter em atenom
nom s a sua resistncia como as possibilidades de lubrificaom [...]. (ELBC: s.v. moente)
Na histria dos conhecimentos acerca das causas dos defeitos congnitos, h que referir trs
marcos fundamentais. (ELBC: s.v. teratologia)

Volumes iguais do mesmo lquido, que apresentem, ao ar, igual superfcie de evaporaom, ham
de necessariamente evaporar-se mais depressa ou mais devagar conforme a vaporizaom se realizar a
temperatura mais elevada ou menos elevada. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 49)

A questom tem de ser resolvida por partes; teremos que dispor as cousas de modo que, de cada
vez, somente duas das grandezas podam variar, enquanto se obrigam os valores das outras a perma -
necerem constantes. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 49)
No entanto, o facto de se apresentar, nas condions normais de pressom e temperatura, na forma
gasosa obriga a que tenha de ser liquefeito sob pressom e acondicionado em recipientes capazes de
suportar elevadas pressons. (ELBC: s.v. amonaco)
Para o caso de um slido, a energia de coesom a energia que se tem de fornecer a umha mol-
cula-grama do slido para o dividir nos seus elementos constituintes, determinando-se essa energia a
partir do calor de sublimaom. (ELBC: s.v. coesom)
O processo de fundiom distingue-se dos alternativos [...] polo facto de o material a conformar
ter obrigatoriamente de passar polo estado lquido e a forma final ser conferida pola moldaom. [...]
(ELBC: s.v. fundio)
Tambm fundamental para a compreensom do funcionamento destes organitos [dos mitocn-
drios] foi a elucidaom da sua estrutura, o que tivo de aguardar a microscopia eletrnica e o desenvol-
vimento das tcnicas dos cortes finos, na dcada de 50. (ELBC: s.v. mitocndrios)

A soluom que se encontra no estojo [porta-lentes (de contacto)] deve ser renovada diaria-
mente. (Instruons de utilizaom de soluom conservadora de lentes de contacto)
O sc. XX beneficiar com todas estas condions, em que se nom deve esquecer a contribuiom
da histologia e da anatomia patolgica, possveis pola descoberta do microscpio. (ELBC: s.v. cirurgia)
A farinha de peixe com mais 0,2% de azoto sob a forma de amonaco considera-se produto alte -
rado e apenas deve ser empregada como adubo. (ELBC: s.v. farinha)
Outros fatores do complexo B incluem o cido p-aminobenzoico (PABA), o inositol, a colina e a
betana, embora seja questionvel se estes compostos se devem englobar no grupo das vitaminas.
(ELBC: s.v. vitaminas)

Estas objeons, que nas neuropatias autonmicas nom som de considerar, dada a extrema re-
duom da sua produom, tenhem-se tentado ultrapassar por estudos com noradrenalina marcada
com radioistopos e estudos cinticos. (Colquio/Cincias, 23: 67)
36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS - 503

, portanto, til fazer-lhes umha breve referncia para mostrar, por meio de alguns exemplos, que
umha reaom de eltrodo pode conduzir a resultados muito diferentes daqueles que seriam de
prever a partir de umha anlise apenas da reaom primria. (ELBC: s.v. processos electroqumicos)

b) Perfrases modais de hiptese ou probabilidade: dever + infinitivo e


poder + infinitivo
Alm de com valor dentico, a perfrase dever + infinitivo pode empregar-se para de-
notar probabilidade ou hiptese, a qual pode chegar a ser de certeza quase absoluta (de-
duom lgica, valor que em ingls se exprime mediante must: cf. Riera, 2005a: 106).
Exemplos:
Quem aceita a hiptese da agitaom corpuscular com base nos argumentos apresentados anteri-
ormente, e noutros que porventura lhe ocorram, nom pode deixar de concluir, como j dixemos, que
essa agitaom deve ser maior nos gases do que nos lquidos, e nestes, maior do que nos slidos. (Ca-
dernos de Iniciao Cientfica: 68)
Nem populaons arcaicas nem o H. neanderthalensis devem ter contribudo para o genoma hu-
mano moderno. (ELBC: s.v. homem)
O tocoferol deve desempenhar, no entanto, outras funons biolgicas. (ELBC: s.v. vitaminas)

A perfrase modal poder + infinitivo, que indica hiptese ou possibilidade (= al. drfen,
ingl. may) nom deve ser confundida com o complexo verbal nom perifrstico poder + infi-
nitivo, em que o verbo poder conserva o seu significado bsico de ser capaz de ou ter a
possibilidade de (= al. knnen, ingl. can). A construom poder + infinitivo constitui per-
frase modal (cf. Freixeiro Mato, 2000: 471; Navarro, 2005: s.v. may) quando ela exprime
hiptese ou probabilidade e pode ser substituda por um advrbio de dvida seguido do
segundo verbo em conjuntivo (ex.: esses medicamentos podem ser txicos para as clulas
= talvez sejam txicos). Assim, som exemplos da perfrase modal de hiptese ou probabili-
dade:
Umha vez que os compostos que som produzidos em excesso podem ser txicos para as clulas,
foi sugerido que o metabolismo secundrio poder direcionar a sntese para a formaom de produtos
inofensivos, que serm posteriormente excretados. (ELBC: s.v. metabolismo)
Animais lentos e aparentemente sem defesas eficazes, [os megatrios] podem ter sido abatidos
polo home e por grandes carnvoros. (ELBC: s.v. megatrio)
Assim, umha clula parenquimatosa de fgado pode conter mais de 1000 mitocndrios (ocu-
pando 10-15% do volume da clula), enquanto que clulas jovens da coifa radicular de milho pos -
suirm c. 200, mas nas clulas expandidas maduras esse nmero atingir os 2000 a 3000. (ELBC: s.v.
mitocndrios)
, portanto, til fazer-lhes umha breve referncia para mostrar, por meio de alguns exemplos, que
umha reaom de eltrodo pode conduzir a resultados muito diferentes daqueles que seriam de
prever a partir de umha anlise apenas da reaom primria. (ELBC: s.v. processos electroqumicos)

Polo contrrio, nos seguintes exemplos, o verbo poder nom constitui perfrases modais
de probabilidade:
A ativaom das caspases pode ser controlada pola protena bcl-2, normalmente localizada na
membrana externa do mitocndrio [...]. (Colquio/Cincias, 25: 85)
Em grandes macios em que se nom exijam grandes resistncias podem incorporar-se na sua
massa pedras de maiores dimensons, formando o chamado betom ciclpico. (ELBC: s.v. beto)

Quando nas perfrases modais de hiptese dever + infinitivo e poder + infinitivo os


auxiliares aparecem no futuro do indicativo, caso muito comum nos textos tcnico-cient-
504 - 36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS

ficos, aquelas adquirem um valor reforado de suposiom ou deduom (sobre o presente,


no caso de o infinitivo ser simples, ou sobre o passado, no caso de o infinitivo consistir na
perfrase ter + particpio):
Estas condions som excelentes para facilitar a mistura de fluido hidrotermal com gua do mar
nom modificada abaixo da superfcie, o que dever acarretar a formaom concentrada de grandes
quantidades de sulfuretos, de ferro, cobre e zinco, ou seja, de jazigos minerais, abaixo da superfcie.
(Colquio/Cincias, 23: 47)
As caratersticas do campo Lucky Strike, aliadas evidncia [anglicismo indevido por: dados] ob-
tida nos jazigos antigos, permite prever que sob o campo hidrotermal, a pequena profundidade, de-
verm existir verdadeiros minrios do tipo sulfuretos macios. (Colquio/Cincias, 23: 48)

As caratersticas globais destes ecossistemas som tais que ganhou adeptos a teoria de que a vida
na Terra poder ter-se gerado na dependncia de fontes termais submarinas, em sistemas anlogos
aos atuais. (Colquio/Cincias, 23: 45)
A ausncia de outras formas de vida alm de bactrias [...] sugere que o campo hidrotermal Sal-
danha (assim foi batizado) poder ser extremamente jovem, isto , que a descarga concentrada de
fluido, atravs de orifcios bem definidos, poder ter-se iniciado muito recentemente. (Colquio/Ci-
ncias, 23: 52)
Nom foi identificada fauna, mas observrom-se filamentos que poderm corresponder a agre-
gados de bactrias. (Colquio/Cincias, 23: 52)
Foi recentemente demonstrado, em clulas neuronais em cultura expostas protena -amiloide,
um aumento da expressom do gene bax e umha inibiom da expressom do gene bcl-2. Este poder ser
um dos mecanismos polo qual a acumulaom de -amiloide tornar os neurnios mais vulnerveis a
diferentes agentes lesivos, contribuindo assim para o aparecimento da doena. (Colquio/Cincias,
25: 87)
As alteraons no equilbrio do Ca2+ intraneuronal e a subseqente formaom de espcies reativas
de oxignio poderm levar ao aumento da probabilidade de morte neuronal em circunstncias que,
habitualmente, nom seriam txicas. (Colquio/Cincias, 25: 87)
Umha vez que os compostos que som produzidos em excesso podem ser txicos para as clulas,
foi sugerido que o metabolismo secundrio poder direcionar a sntese para a formaom de produtos
inofensivos, que serm posteriormente excretados. (ELBC: s.v. metabolismo)
Mais raramente, o mongolismo ou sndrome de Down poder, em c. 1% dos casos, ser devido a
mosaicismo [...]. (ELBC: s.v. sndrome de Down)

269.3. Perfrase temporal ir + infinitivo


A perfrase verbal de carter temporal mais importante do galego tcnico-cientfico a
perfrase prospetiva ir + infinitivo733, com o auxiliar como presente ou futuro do indica-
tivo, a qual desempenha duas funons principais nos textos especializados734:
733
Em geral, a perfrase temporal prospetiva haver + (de +) infinitivo (futuro analtico) nom prpria de tex-
tos formais; com este valor, utiliza-se o futuro sinttico (polo contrrio, nos textos tcnico-cientficos sim pode
surgir a perfrase verbal haver + de + infinitivo com valor modal de suposiom certa ou de necessidade lgica:
v. 269.2-a): Umha vez ativado, este programa vai evoluir polas seguintes fases que se desenvolvem em
seqncia: iniciaom, propagaom, compromisso e execuom, que passaremos a descrever (Fig. 3). (Col-
quio/Cincias, 25: 78) | Como por outro lado se nom d no home pensamento sem crebro, temos de admi-
tir umha relaom entre inteligncia e crebro, que, a nom ser causal, ser condicional, i. , de condiom.
(ELBC: s.v. crebro) | O sc. XX beneficiar com todas estas condions, em que se nom deve esquecer a contri-
buiom da histologia e da anatomia patolgica, possveis pola descoberta do microscpio. (ELBC: s.v. cirurgia)
| Assim, umha clula parenquimatosa de fgado pode conter mais de 1000 mitocndrios (ocupando 10-15%
do volume da clula), enquanto que clulas jovens da coifa radicular de milho possuirm c. 200, mas nas clu-
las expandidas maduras esse nmero atingir os 2000 a 3000. (ELBC: s.v. mitocndrios).
734
Nalguns casos, na seqncia ir + infinitivo o verbo ir parece reter, polo menos em parte, o seu valor se-
mntico de movimento: constitudo [o mesonefro] por tubos em que se pode distinguir umha porom
proximal e outra distal e que apresentam, numha das extremidades, um glomrulo ou corpsculo de Malpighi
36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS - 505

a) Apresentaom do contedo do texto (elemento metacomunicativo de anteci-


paom, em concorrncia com o futuro do indicativo):
Neste momento, e por simplicidade, vamos supor que se caraterizou a porom do lquido utili-
zado na experincia medindo o seu volume, e isso nada importa para as conclusons que iremos tirar.
(Cadernos de Iniciao Cientfica: 47)
As provas fisiolgicas que vamos analisar tenhem as caratersticas seguintes [...]. (Colquio/Cin-
cias, 23: 65)
Vamos entom analisar o modo como as clulas respondem aos estmulos provenientes do meio
extracelular, que culmina na ativaom ou na inibiom do processo de morte celular. (Colquio/Cin-
cias, 25: 78)
Vamos dar exemplos de funons integrveis e funons nom integrveis (segundo Riemann). a)
Suponhamos que [...]. (ELBC: s.v. integral)

b) Valor preditivo ou de inevitabilidade


O valor preditivo ou de inevitabilidade (similar ao de will em ingls: cf. Hyland, 1998:
114-116) reforado polo uso do auxiliar ir em futuro do indicativo735. Exemplos:
Se aumentarmos a concentraom de ions (fora inica) nas soluons em contacto com a mem-
brana, estes ions, rodeando as protenas, vam diminuir a sua interaom com a membrana e, eventual-
mente, remov-las das membranas. (Biologia Celular: 89)
Finalmente [no orig., anglicismo indevido eventualmente] esta diminuiom nas presas ir pro-
vocar umha diminuiom no nmero de predadores, e quando estes diminuem as presas podem
tornar a aumentar, gerando outro ciclo. (Ecologia das Populaes e das Comunidades: 115)
Ao atingir as extremidades das ramificaons do axnio, o potencial de aom vai por sua vez
causar a libertaom de neurotransmissor, excitando as clulas com as quais essas extremidades rea-
lizam sinapses. (Colquio/Cincias, 23: 5)
Este [o carburante] vaporiza-se e forma a mistura combustvel que vai penetrar no cilindro.
(ELBC: s.v. carburador)
Nveis elevados de cdmio nos solos vam-se repercutir nas plantas, dado que se trata de um
metal facilmente absorvido e translocado por estas. (ELBC: s.v. cdmio)
A pancada ir produzir umha muito pequena impressom, a que corresponde umha certa defor-
maom plstica do material, consumindo-se nessa deformaom umha parte maior ou menor da
energia cintica do martelo. A altura do ressalto vai, portanto, depender da energia ainda dispo-
nvel. (ELBC: s.v. dureza, ensaios de)
Em resultado da atividade das sulfobactrias, o enxofre convertido em cido sulfrico, que vai
reagir com os carbonatos existentes no solo [...]. (ELBC: s.v. enxofre)
H, assim, um interesse renovado polos modelos referentes ao metabolismo fotossinttico das
plantas, por se admitir que esses modelos irm fornecer indicaons que permitirm prever alteraons
na assimilaom do dixido de carbono polas plantas em diferentes ambientes e condions e, por-
tanto, seguir a dinmica deste gs na atmosfera. (ELBC: s.v. modelo biolgico)
[...] encetando-se um processo de transformaons que em breve iriam desembocar na adoom
de prticas agrcolas [...]. (ELBC: s.v. Paleoltico)

e, na outra, um pequeno canal excretor que vai terminar no canal de Wolff. (ELBC: s.v. mesonefro) | Vrias evi-
dncias [anglicismo por: provas] anatmicas tenhem sido registadas a este propsito: as duas pontas da lngua
bfida de certos rpteis vam contactar exatamente com as aberturas palatinas dos rgaos vomeronasais aps te-
rem sido apostas polo animal em rastos de outros animais congneres ou, entom, de presas perseguidas.
(ELBC: s.v. rgos vmero-nasais).
735
Assim, Grtner (1998: 33) afirma: Im Futuro do presente bezeichnet sie [= a perfrase ir + infinitivo] die
Nachzeitigkeit zur Zukunft, d.h. eine Handlung, die nach einer anderen zuknftigen stattfinden wird bzw. von
einem erst in der Zukunft entstehenden Subjekt vollzogen wird. Damit sind modale Nebenbedeutungen von
Wahrscheinlichkeit bis Sicherheit verbunden. ([A perfrase ir + infinitivo] no futuro do presente denota
posterioridade a respeito do futuro, isto , umha aom que ser realizada depois de umha outra, quer dizer, por
parte de um sujeito que s surgir no futuro, de forma que assim se lhe associam adicionalmente valores mo-
dais que vam da probabilidade certeza., trad. C. Garrido).
506 - 36. O SISTEMA VERBAL DO GALEGO CIENTFICO (III):PERFRASES VERBAIS

Os pigmentos som slidos, insolveis na gua, de granulometria extremamente fina, que, dis -
persos no agente peliculante, vam conferir tinta opacidade, cor, resistncia corrosom. (ELBC: s.v.
tinta)
Assim, a sementeira rala favorece o afilhamento, enquanto a sementeira basta o vai dificultar; a
fertilidade e a humidade do solo favorecem-no igualmente, assim como a temperatura. (ELBC: s.v.
trigo)
Como regra, som de preferir as sementeiras tempors s serdias, pois vam permitir que o trigo
atinja mais rapidamente o desenvolvimento desejado, podendo resistir melhor s grandes chuvas e
frios prprios da poca, enquanto por outro lado vam permitir colh-lo antes de sobrevirem os fortes
calores. (ELBC: s.v. trigo)
O conceito de vcuo est associado rarefaom do gs contido num determinado volume. O
grau de rarefaom, ou seja, o nmero de tomos ou molculas por unidade de volume vai condici-
onar a pressom do gs. (ELBC: s.v. vcuo)
Os gases libertados vam reagir entre si e com material lvico, antigo e oxidado, que caiu ou escor-
regou dentro da cratera, e assim se produzem altssimas temperaturas na parte superior da coluna l -
vica, ou no lago formado pola lava no topo do aparelho vulcnico. (ELBC: s.v. vulco)
Longnquo ainda est o tempo em que a xenotransplantaom ir resolver o problema da falta de
dadores para transplantaom. (ELBC: s.v. xenotransplantao)
37. TEMATIZAOM, FOCALIZAOM E TOPICALIZAOM
NO GALEGO CIENTFICO
270. Na composiom de textos tcnico-cientficos, como acontece, em geral, na de
qualquer texto pragmtico, o redator, para potenciar a funom representativa, deve prestar
atenom estrutura informativa da mensagem, ordenando os constituintes dos enunci-
ados de umha forma que se adapte s caratersticas e interesses cognitivos do destinatrio.
Trs som as estruturas informativas dos enunciados que aqui consideramos: a organi-
zaom em tema e rema, a organizaom em foco e dado e a organizaom em tpico e comen-
trio (cf. sntese aplicada ao galego em Freixeiro Mato, 2000: 690-705).
A organizaom em tema e rema ou tematizaom permite ao redator separar o que o
destinatrio da mensagem conhece (tema) do que desconhece (rema) e efetua-se dis-
pondo o elemento temtico na posiom inicial do enunciado, e o rema a seguir; a organi-
zaom em foco e dado ou focalizaom consiste em ressaltar um constituinte (foco) sobre o
resto do enunciado (dado), situando aquele, na maior parte dos casos, no princpio da
oraom e dotando-o de forte intensidade meldica; finalmente, a organizaom em tpico e
comentrio ou topicalizaom serve para marcar os limites referenciais da seqncia e conse-
gue-se situando o tpico ao princpio do enunciado e separando-o do comentrio medi-
ante umha pausa, com queda da entoaom.

270.1. Tematizaom
O tema o elemento informativo acerca do qual se fala e indica a perspetiva que adota
o redator; o rema o que se predica do tema, aquilo que o redator d como mais relevante
a respeito do tema. A estratgia para determinar a organizaom em tema e rema a ordem
das palavras no enunciado, de modo que o tema se situa esquerda e o rema direita.
A estrutura informativa nom marcada aquela em que o tema coincide com o sujeito
da oraom, e esta constitui, de facto, a estrutura mais freqente das oraons nos textos tc-
nico-cientficos. Assim, por exemplo, Hoffmann (1998: 419) cifra em 35% a percentagem
de enunciados que nos textos especializados impressos apresentam o sujeito como tema,
ainda que esta freqncia poda variar entre os diferentes gneros textuais.
O facto de a passiva ser abundante na redaom especializada (sobretodo em lnguas
como o ingls e, tambm em considervel medida, em galego-portugus) contribui para a
preponderncia das oraons em que o tema coincide com o sujeito, o qual, neste caso, se
identifica com o objeto direto da correspondente oraom em voz ativa (utilizaom da voz
passiva, sobretodo da passiva prpria, como mecanismo de tematizaom do objeto direto):
Os anestsicos gasosos som fornecidos em cilindros, onde se encontram sob pressom. Os anes-
tsicos lquidos som utilizados em vaporizadores especiais que possuem mecanismos de compen-
saom em relaom s modificaons de temperaturas e de volume do lquido a vaporizar. (ELBC: s.v.
anestsicos)
A derruba de rvores de dimetros inferiores a 35 cm feita polo home munido de machado [...].
(ELBC: s.v. derruba)

507
508 - 37. TEMATIZAOM, FOCALIZAOM E TOPICALIZAOMNO GALEGO CIENTFICO

No caso dos artigos de enciclopdia e das normas tcnicas, o sujeito constitui o tema
na esmagadora maioria das oraons, de modo a propiciar umha progressom temtica ba-
seada na constncia do tema (Hoffmann, 1998: 420):
A flor constitui o rgao reprodutor dos Espermatfitos. [...] A flor deriva de folhas que [...]. As
flores podem classificar-se seguindo critrios diversos, como, por exemplo, [...].

Como segunda estrutura informativa mais freqente nos textos especializados im-
pressos, Hoffmann (1998: 419) menciona, com o valor de 25%, aquela que apresenta
como tema um determinante adverbial. Esta organizaom em tema-rema revela-se especial-
mente freqente em gneros textuais tcnico-cientficos como a resenha, a recensom e o
resumo (de artigo de investigaom), nos quais aparecem com profusom enunciados inici-
ados por expressons locativas como as seguintes: Neste livro [...], No presente vo-
lume coletivo [...], No presente artigo [...].
Nas oraons declarativas dos textos tcnico-cientficos, a tematizaom do predicado
nom tam freqente como nas dos textos literrios. Nos textos especializados, ela d-se
principalmente em dous casos: quando se produz inversom da ordem sujeito-predicado
em oraons de natureza descritiva com verbo copulativo (nas quais, com freqncia,
umha clusula adjetival aparece em posiom inicial), e quando o sujeito composto (e,
portanto, compreende umha forma verbal) e a oraom comea polo verbo. Exemplos:
Igualmente importantes som as funons inversas das funons circulares e das funons hiperb-
licas. Notar, no entanto, que para definir a inversa de f: A ==> B, deve esta funom aplicar biunivoca-
mente A sobre B, o que obriga a certas restrions na definiom das funons circulares inversas e hi -
perblicas inversas. (ELBC: s.v. funo)
Tambm fundamental para a compreensom do funcionamento destes organitos [dos mitocn-
drios] foi a elucidaom da sua estrutura, o que tivo de aguardar a microscopia eletrnica e o desenvol-
vimento das tcnicas dos cortes finos, na dcada de 50. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Embora seja bastante utilizado no fabrico de joias, objetos de arte e de luxo , a principal apli-
caom do ouro ainda como reserva bancria para cobertura da moeda circulante. (ELBC: s.v. ouro)
Constituem os rins os mais notveis emunctrios do organismo, assegurando a eliminaom de
produtos catablicos extremamente nocivos, o que explica a gravidade da insuficincia renal, aguda
ou crnica, e as alteraons da composiom do sangue e dos humores que a acompanham [...]. (ELBC:
s.v. rim)

Ocorreu a Brearley que esse ao poderia ser usado em cuitelaria. (Colquio/Cincias, 23: 35)
E possvel que descontinuidade ssmica de Mohorovii, nos oceanos, corresponda nom
umha passagem de rochas baslticas a rochas ultramficas, mas sim umha frente de serpentinizaom
no interior destas ltimas. (Colquio/Cincias, 23: 44)
Tem sido objeto de muitas controvrsias o facto de as fmeas de umha mesma espcie de aves
parasitas poderem variar individualmente a ornamentaom dos ovos [...]. (ELBC: s.v. parasitismo nidal)

Sobretodo na redaom de textos tcnico-cientficos de natureza didtica ou ensastica,


nom rara a tematizaom do dativo ou objeto indireto, como mostram os seguintes
exemplos736:

736
Em relaom tematizaom do objeto indireto, deve chamar-se a atenom para duas circunstncias de or-
dem morfossinttica, as quais som ilustradas nos exemplos que seguem: primeira, que, ao contrrio do que
acontece com a focalizaom, a tematizaom nom condiciona a colocaom do cltico; segunda, que o bom esti-
lo de redaom demanda prescindir do dativo pronominal na presena do dativo nominal, aqui tematizado (v.
243.2-a).
37. TEMATIZAOM, FOCALIZAOM E TOPICALIZAOMNO GALEGO CIENTFICO - 509

grandeza E chama-se habitualmente erro quadrtico total, ou simplesmente erro total da rede no
conjunto de treino. (Colquio/Cincias, 23: 8)
Aos americanos [= estado-unidenses] Jakson, Wells, Long e Morton cabe a glria de terem sido
os pioneiros da anestesia por inalaom (com o ter e o protxido de azoto). (ELBC: s.v. anestesia)
Ao eltrodo positivo d-se geralmente o nome de andio ou nodo e ao eltrodo negativo o de
catdio ou ctodo. (ELBC: s.v. elctrodo)
invertase tem sido atribudo um importante papel nos processos que levam intensificaom
do transporte Source-Sink da sacarose [...]. (ELBC: s.v. fluido intercelular)

270.2. Focalizaom
O foco constitudo por um elemento informativo que se destaca, que se pom de re-
levo, e que, para tal, se dispom em geral esquerda do enunciado, sem pausa e com mar-
cada intensidade meldica; o dado constitudo polos elementos do enunciado que nom
formam o foco. Um ou vrios elementos interpretam-se como foco de umha oraom se
podem inserir-se na expressom ... que/quem (cf. Carvalho Calero, 1987: 424), expressom
que, de facto, representa umha frmula alternativa de focalizaom, dita de clivagem. Ex-
emplo:
Polissacardeos bem mais complexos do que a celulose fam parte da matriz da parede celular.
As hemiceluloses incluem-se entre eles.
tema rema
Entre eles se incluem as hemiceluloses.
foco dado
( entre eles que se incluem as hemiceluloses.)
foco dado

de ressaltar que, como mostra o exemplo anterior, a focalizaom, ao contrrio da to-


picalizaom (v. infra) e da tematizaom (v. supra), determina o deslocamento do pronome
cltico para umha posiom pr-verbal. A seguir trataremos duas estratgias de focalizaom
sinttica presentes nos textos tcnico-cientficos galego-portugueses: a focalizaom medi-
ante inversom e a focalizaom mediante construons clivadas.

a) Focalizaom mediante inversom


A estratgia mais simples para focalizar em galego certos indefinidos ou comple-
mentos adverbiais consiste em situar esquerda, em posiom pr-verbal, esses elementos
que se deseja destacar (focalizaom mediante inversom), de modo que, se o verbo do corres-
pondente enunciado nom marcado apresentar um pronome encltico, este passar
tambm para umha posiom pr-verbal, como mostra o seguinte exemplo:
Conhece-se algo sobre os mecanismos da mutagnese.
tema rema
Algo se conhece sobre os mecanismos da mutagnese.
foco dado

Nos seguintes enunciados, extrados de textos tcnico-cientficos lusitanos, o foco, des-


tacado por inversom, aparece sublinhado.
Algo se conhece sobre os mecanismos bioqumicos que conduzem as clulas da fase G 1 ao
incio da fase de sntese do ADN. (Biologia Celular: 331)
510 - 37. TEMATIZAOM, FOCALIZAOM E TOPICALIZAOMNO GALEGO CIENTFICO

Polissacardeos, bem mais complexos do que a celulose, fam parte da matriz da parede celular.
Neles se incluem as hemiceluloses, que som polissacardeos altamente ramificados contendo um es-
queleto base de cerca de 50 unidades de acar do mesmo tipo, ligadas entre si por ligaons glicos-
dicas (1 ==> 4). (Biologia Celular: 426)
O texto deste Caderno deve ser lido sem pressas. Propositadamente se apresenta dividido em 3
partes (I, II e III), aconselhando-se o jovem leitor a fazer intervalos entre a leitura de cada umha das
partes e s passar seguinte quando lhe parecer que j assimilou convenientemente a parte anterior.
(Cadernos de Iniciao Cientfica: 12)
Tais experincias tenhem de comum com as experincias realizadas polos cientistas o propsito
com que som efetuadas, que o de se provocar determinado ato e o de repeti-lo para se reconhecer se
em condions anlogas os efeitos produzidos som os mesmos. Da se tirarm conclusons que po-
derm vir a ser consideradas como leis. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 40)
Duas atitudes se podem tomar: ou dizemos que nom existe nengumha proporcionalidade
entre as intensidades das foras de traom e os alongamentos sofridos e, nesse caso, nom estabele -
cemos nengumha lei, ou dizemos que sim, que existe proporcionalidade, e justificamos as diferenas
que encontrmos como sendo devidas a imperfeions da graduaom da rgua, a defeitos nossos
quando efetumos as leituras, ou a quaisquer outras causas. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 53)
Reproduom de umha gravura da Arte de Navegar do cosmgrafo portugus Manuel Pimentel,
editada pola primeira vez em 1699. Nela se representam os seis instrumentos de medida mais
usados na navegaom dessa poca para determinaom do valor da altura do Sol. (Cadernos de Inici-
ao Cientfica: 53)
Neste caso dos corpsculos, quando queremos pensar neles, imaginamos naturalmente que som
esfricos, e como esferas os representamos no papel desenhando umha circunferncia. (Cadernos de
Iniciao Cientfica: 80)
Para a matria em fase gasosa, est certo: as unidades estruturais som molculas; para os lquidos
e slidos nem sempre som molculas, mas nalguns casos tambm o som. A isso se referem as figuras
5 a 7. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 83)
Essa estrutura, porm, compacta e nom aberta como se representa na figura 8. A figura 9 que
nos d a imagem mais prpria dessa estrutura. Por a se v que as camadas de ions se sobreponhem
no cristal [...]. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 110)
Na Grcia, pois, instaura-se um sistema mdico que colhe a seiva de vrias fontes, mas que rapi-
damente se modela numha sntese genial. Ali se formam escolas onde a discussom se desembaraa
de preconceitos que tornam a inteligncia rida e passiva; ali se encontra a liberdade de expressom
que em todas as pocas estimulou o verdadeiro progresso. (Deuses e Demnios da Medicina: 19)
Na escola de Tales, e sob o estmulo desses filsofos, pola primeira vez se investigam na natu-
reza as motivaons dos fenmenos que alteram a harmonia do organismo e se procuram as leis que
os regulam [...]. (Deuses e Demnios da Medicina: 26)
Os historiadores mais recentes negam, em particular, que Hipcrates tenha pertencido ao corpo
mdico do templo de Esculpio, pois dificilmente se aceita que algum tam apostado em dissociar a
medicina da teologia e dos ritos, vendo na doena um fenmeno de origem natural e nom sobrena-
tural, haja colaborado com os prestes milagreiros. (Deuses e Demnios da Medicina: 29)
Nelas [nas obras de Hipcrates] se condensa, e muitas vezes se ilumina, toda a sabedoria de
umha poca. (Deuses e Demnios da Medicina: 39)
Aos rabes se deve a preparaom de xaropes e extratos de frutos [...] e o emprego teraputico
dos narcticos. (Deuses e Demnios da Medicina: 82)
A Avicena e a outros sbios rabes se deve que as tradions da medicina hipocrtica e galnica
nom se tenham submergido na longa letargia da Idade Mdia. (Deuses e Demnios da Medicina: 84)
S em aplicaons muito exigentes do ponto de vista computacional, como o processamento em
tempo real de imagens em movimento, por exemplo, se utilizam realizaons em hardware dedicado
ou computadores especiais. (Colquio/Cincias, 23: 9)
Umha regra se observa na homotermia, que a de que as temperaturas baixas determinam re-
flexo nervoso que ativa o metabolismo, com produom de calor, a qual diminui medida que a tem -
peratura externa aumenta. (ELBC: s.v. calor animal)
O contedo do balom aquecido e, logo que se atinge o ponto de ebuliom da mistura, esta
ferve e o vapor formado mais rico no componente mais voltil que o lquido original. Neste facto se
baseia a separaom por este mtodo [destilaom]. (ELBC: s.v. destilao)
Sobre umha provvel terceira seqncia de sinalizaom celular, baseada no PI(3,5)P 2, pouco se
sabe, embora haja dados experimentais que apoiam a sua existncia. (ELBC: s.v. inositol)
Em todas as classes em que se dividem os protozorios se encontram espcies parasitas. (ELBC:
s.v. protozorio)
37. TEMATIZAOM, FOCALIZAOM E TOPICALIZAOMNO GALEGO CIENTFICO - 511

b) Focalizaom mediante clivagem


Para individualizar e pr em destaque complementos ou adjuntos de verbo de oraons
simples, a lngua galego-portuguesa pode recorrer, alm de inversom, tambm a umha
estratgia de focalizaom sinttica que consiste em gerar oraons copulativas de tipo iden-
tificacional que respondem a algumha das seis construons que se ilustram nos exemplos
seguintes (cf. Mira Mateus et al., 2003: 685-694):

A cientista investigou a transmissom da doena. [oraom simples]


tema rema

Focalizaom mediante clivagem do constituinte a transmissom da doena737:

Foi a transmissom da doena o que a cientista investigou.


[construom clivada-Q]
Foi a transmissom da doena que a cientista investigou.
[c. clivada]
O que a cientista investigou foi a transmissom da doena.
[c. pseudoclivada bsica]
A transmissom da doena foi o que a cientista investigou.
[c. pseudoclivada invertida]
A transmissom da doena que a cientista investigou.
[c. pseudoclivada invertida de que]
A cientista investigou foi a transmissom da doena.
[c. semipseudoclivada bsica]

Nestas seis construons, ditas de clivagem, o constituinte posto em destaque (consti-


tuinte clivado) surge na posiom de predicado da clusula pequena nucleada polo verbo
copulativo (formas do verbo ser) e pode ocupar umha posiom anterior ou posterior a
este. Das seis construons de clivagem possveis em galego-portugus, apenas trs, a cliva-
da-Q, a pseudoclivada bsica e a pseudoclivada invertida, estm presentes em castelhano,
polo que nas outras trs (clivada, pseudoclivada invertida de que e semipseudoclivada
bsica) que o redator galego deve reparar com especial atenom.
Dentre as seis construons de clivagem enunciadas, as mais representadas nos textos
tcnico-cientficos redigidos em galego-portugus som a clivada-Q, a clivada, a pseudocli-
vada invertida e a pseudoclivada invertida de que, e dentre estas quatro, as mais
freqentes som, de longe, a construom clivada e a construom pseudoclivada invertida

737
A focalizaom deste constituinte, que desempenha a funom de objeto direto, mediante inversom daria o
enunciado A transmissom da doena a investigou a cientista., tipo de enunciado que, pola sua grande carga
enftica ou emotiva, extremamente raro nos textos tcnico-cientficos. Menos estranha talvez se revelasse nos
textos especializados a correspondente topicalizaom (v. infra), que rezaria: A transmissom da doena[,] in-
vestigou-na a cientista..
512 - 37. TEMATIZAOM, FOCALIZAOM E TOPICALIZAOMNO GALEGO CIENTFICO

de que, inexistentes em castelhano (e destacadas a negro no exemplo anterior). Enquanto


as construons clivada-Q e pseudoclivada invertida apresentam umha clusula de relativo
sem antecedente expresso, as construons clivada e pseudoclivada invertida de que mos-
tram umha clusula pseudorrelativa, isto , umha clusula que nom encabeada por um
pronome relativo, mas que tem um papel idntico ao das verdadeiras relativas (Mira Ma-
teus et al., 2003: 688).
Nos textos tcnico-cientficos, as construons clivadas, que neles som as construons
de clivagem mais freqentes, apresentam constituintes clivados em funom, sobretodo, de
sujeito, de objeto direto, de objeto indireto ou de clusula adverbial de causa, de modo, de
lugar ou de tempo da correspondente oraom simples, como mostram os seguintes
exemplos (nos quais os constituintes clivados aparecem grafados em itlico):

Construons clivadas com constituintes clivados em funom de sujeito:


Som as protenas associadas aos filamentos de actina que conferem aos microfilamentos das dife-
rentes clulas e regions celulares caratersticas estruturais e funcionais prprias. (Biologia Celular:
180)
Como nom a Terra que se afasta mas sim o corpo, podemos simplificar [...]. (Cadernos de Inici-
ao Cientfica: 124)
Ora, from justamente estas quatro ltimas molculas que, apesar de tam simples e despretensi-
osas, tendo ensaiado entre si, rdua e imaginativamente, todas as interaons possveis durante 1,1 mil
milhons [melhor: 1100 milhons] de anos em full time, acabrom finalmente por fazer florir a vida
no nosso Planeta. (Colquio/Cincias, 1: 42)
A coesom entre os graos dos pigmentos assegurada por um aglutinante, cuja natureza qumica
pode ser muito diversa. ele que serve de base classificaom corrente das pinturas em tmperas,
leos e outras espcies, termos estes, contodo, que devem ser interpretados com grande prudncia,
visto o seu significado variar de autor para autor. (Colquio/Cincias, 16: 65)
As enzimas aumentam a taxa das reaons porque baixam a energia livre de ativaom das reaons
qumicas que catalisam, sem alterarem o seu ponto de equilbrio, o qual acaba inevitavelmente por
ser atingido com ou sem enzimas. o tempo necessrio para atingir o ponto de equilbrio que extraordi-
nariamente diminudo por aom das enzimas. (ELBC: s.v. enzima)
Som as primeiras maxilas e as mandbulas, transformadas em estiletes quitinosos, que produzem a pi-
cada. (ELBC: s.v. Hemipterides)
Term sido tambm os jesutas que figrom a expansom daquela droga [da quinina] no Oriente.
(ELBC: s.v. quina)
Como elemento do meio interior, o sangue representa o integrador de todas as secreons end -
crinas que nele circulam. o sangue que transporta as hormonas desde as glndulas de secreom in-
terna at aos tecidos e rgaos especificamente sensveis. (ELBC: s.v. sangue)
Onnes (que dominava bem a tecnologia das baixas temperaturas, pois foi ele que, em 1908, pola
primeira vez liquefijo o hlio [...]. (ELBC: s.v. supercondutividade)
Do ponto de vista bioqumico, from O. Warburg e R. Kuhn que primeiramente demonstrrom,
em 1933, que certas vitaminas som constituintes de enzimas. (ELBC: s.v. vitaminas)

Construons clivadas com constituintes clivados em funom de objeto direto:


Tambm poderamos indicar, em vez do volume, o peso dessa porom de gua. Nom seria, con-
todo, nem volume nem peso que o investigador deveria escolher porque qualquer dessas duas gran-
dezas nom define convenientemente a porom de lquido usado. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 47)
exatamente isto que ns traduzimos quando afirmamos que o ar se dilatou. (Cadernos de Inici-
ao Cientfica: 69)
Neste caso dos corpsculos, quando queremos pensar neles, imaginamos naturalmente que som
esfricos, e como esferas os representamos no papel desenhando umha circunferncia. Foi sempre
isso que os Antigos pensrom, a nom ser quando lhes convinha atribuir aos corpsculos qualquer
forma diferente para com isso explicarem certas propriedades das substncias. (Cadernos de Iniciao
Cientfica: 80)
37. TEMATIZAOM, FOCALIZAOM E TOPICALIZAOMNO GALEGO CIENTFICO - 513

Iniciando os estudos nas escolas de Bruxelas, [Andr Veslio] foi depois enviado para o Colgio
Creveau, em Lovaina, donde transitou para a Universidade da mesma cidade, adquirindo rapida-
mente vastos conhecimentos na leitura dos clssicos, tendo sido a ele que o editor Haldinus procurou
para a correom das provas das edions grega e latina das obras de Galeno. (Deuses e Demnios da Me-
dicina: 120)

Construons clivadas com constituintes clivados em funom de objeto indireto:


Nom era ao peso do ar que Torricelli deveria atribuir o efeito observado, mas pressom exercida
polo ar. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 226)
Quando meditamos sobre o valor da Entomologia e quando pensamos que ela especialmente
importante nos pases tropicais, onde h mais gentes, mais fame e mais doenas, compreendemos
que, alm de ser o maior domnio da Zoologia , talvez, o mais importante, pois a ele que compete,
em grande parte, difundir conhecimentos que permitam defender as nossas culturas, muitos dos
nossos produtos armazenados e, at, a nossa sade. (Colquio/Cincias, 1: 68).

Construons clivadas com constituintes clivados em funom de clusula adverbial causal:


Foi graas ao estudo do complexo de Golgi em cortes espessos observados ao TEM que em 1969 Ram-
bourg chamou a atenom para a complexidade da face trans do complexo de Golgi. (Biologia Celular:
264)
Para quem tiver preconceitos sobre as diferenas biolgicas entre o home e outras espcies nom
pola hidroxiapatite que os vai alimentar. (Colquio/Cincias, 23: 36)
por isso que o seu emprego [o do betom armado] est mundialmente condicionado por regula-
mentos rigorosos, os quais estabelecem os nveis de segurana exigidos para estas estruturas. (ELBC:
s.v. beto)
por esta razom que as mutaons que afetam o terceiro nucletido do codom podem nom ser
sentidas. (ELBC: s.v. cdigo gentico)

Construons clivadas com constituintes clivados em funom de clusula adverbial de modo:


No presente texto, que nom incluir a fagocitose, nesse sentido que, a partir de agora, se insere o
uso da palavra endocitose. (Biologia Celular: 216)
Se nessa leitura usarmos umha rgua graduada em milmetros, ser em milmetros que viremos a
indicar os valores dos alongamentos da mola. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 52)
assim, de facto, que se deve fazer a representaom da molcula de gua [...]. (Cadernos de Inici-
ao Cientfica: 83)
Tambm sublinham [estes exemplos] a importncia da Ecologia Comportamental, pois foi
atravs dela que se demonstrou a existncia de soluons alternativas e de variabilidade comporta-
mental em relaom a diferentes tipos de problemas ecolgicos. (Ecologia das Populaes e das Comuni-
dades: 110)
polo processo Bayer que se obtm a alumina pura. (ELBC: s.v. alumnio)

Construons clivadas com constituintes clivados em funom de clusula adverbial de lugar:


Entretanto prepara-se umha soluom de 80 g de sulfato de cobre, pulverizado, em 100 g de gua
fervente, semelhana da experincia representada na figura 3. no seio desta soluom fervente que se
vai introduzir o cristal suspenso do cabelo. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 106)
Os mitocndrios das clulas de msculo som particularmente proeminentes e foi nessas clulas
que os citologistas da segunda metade do sc. XIX inicialmente os detetrom, dando-lhes o nome de
sarcossomas. (ELBC: s.v. mitocndrios)
tambm na matriz que se encontra o ADN mitocondrial, assim como todos os componentes ne-
cessrios sua replicaom e transcriom, bem como os ribossomas mitocondriais e sistemas impli -
cados na sntese proteica que ocorre nos mitocndrios. (ELBC: s.v. mitocndrios)
Foi aqui [em Sam Tom] que a cultura [da quina] adquiriu maior importncia, abastecendo nom
s o mercado nacional, como permitindo algumha exportaom. (ELBC: s.v. quina)
Os pptidos que atuam sobre os canais de Na + som os de maiores dimensons (contenhem de 45
a 72 aminocidos) e entre eles que se contam as escorpaminas. (ELBC: s.v. veneno de escorpio)
514 - 37. TEMATIZAOM, FOCALIZAOM E TOPICALIZAOMNO GALEGO CIENTFICO

Construons clivadas com constituintes clivados em funom de clusula adverbial de tempo:


Foi em 1947 que o American College of Surgeons recomendou a utilizaom de dous tipos de ao
inoxidvel para implantaom, embora a utilizaom tenha comeado antes. (Colquio/Cincias, 23:
35)
Foi s recentemente, em 1975, que B. Mandelbrot comeou um estudo sistemtico dos fractais e
chamou a atenom dos investigadores para o facto de a natureza ser fractal, caso das nuvens, monta -
nhas, costa dos continentes, superfcies das ilhas, rvores, seres vivos, distribuiom das galxias, etc.
(ELBC: s.v. fractal)

Construons clivadas com constituintes clivados em funom de outros adjuntos do verbo:


Sendo assim, somos levados a concluir que, se a hiptese corpuscular vlida para gases,
tambm o ser para vapores porque, de qualquer modo, de matria em fase gasosa que se trata. (Ca-
dernos de Iniciao Cientfica: 62)
Os Antigos, Gregos e Romanos, apreciavam muito o quartzo, mas s o quartzo incolor e de total
transparncia, e era somente para ele que usavam o nome de cristal. (Cadernos de Iniciao Cientfica:
99)
S para valores do campo magntico j muito mais elevados que esse estado misto desaparece,
passando entom todo o material ao estado normal. (ELBC: s.v. supercondutividade)
Foi do seu estudo [do Agrobacterium] que evolurom as tcnicas de Engenharia Gentica das
plantas. (ELBC: s.v. transgnicos)

Quanto s construons pseudoclivadas invertidas de que, refira-se que, como


mostram os seguintes exemplos, os seus constituintes clivados mais habituais nos textos
tcnico-cientficos som, por um lado, clusulas adverbiais de tempo da correspondente
oraom simples que assinalam de modo enftico (mediante o uso do advrbio restritivo
s) um limite temporal ante quem non (v. uso da preposiom at em 251.1), e, por outro,
advrbios interrogativos (como, onde, porque, quando, etc.).
S recentemente que surgiu um novo interesse por este tipo de interaom [o mutualismo]. (Eco-
logia das Populaes e das Comunidades: 134)
S em 1926 que se ficou a saber, graas difraom de raios X realizada por Bassett sobre ossos e
dentes, que estes eram constitudos por umha substncia semelhante ao mineral apatite.
(Colquio/Cincias, 23: 36)
Vrias tentativas from feitas nesse sentido, mas s depois de, em 1886, Hall e Hroult, independen-
temente um do outro, terem descoberto que a alumina (de elevado ponto de fusom: 2050C) se dissolve na cri-
olite (Na3AlF6) fundida a temperaturas economicamente aceitveis, sem que esta seja alterada apreciavel-
mente durante a eletrlise, que se tornou vivel a produom do alumnio em escala capaz de competir
com os aos e outros materiais. (ELBC: s.v. alumnio)
Na verdade, s em 1912 que F. G. Hopkins provou, experimentalmente, em Inglaterra, que os
animais necessitavam, mais do que apenas hidratos de carbono, protenas e lpidos na dieta alimentar
para um crescimento normal. (ELBC: s.v. vitaminas)

Assim se poderia concluir como que o tempo gasto na evaporaom depende do volume de l-
quido que se utiliza. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 50)
Umha anlise minuciosa de muitos destes aspetos ajudar-nos [orig.: ajudar-nos-] a entender
como que as populaons se mantenhem no mosaico ambiental. (Ecologia das Populaes e das Comu-
nidades: 4)
Tambm importante compreendermos porque que certas espcies se reproduzem umha
nica vez e outras apresentam vrias pocas de reproduom [...]. (Ecologia das Populaes e das Comu-
nidades: 4, 5)
A dataom fai-se determinando onde que se ajusta o padrom caraterstico da seqncia dos
anis das tbuas da pintura que se pretende datar na curva de anis anuais estabelecida para a respe-
tiva espcie em cada umha dessas regions. (Colquio/Cincias, 16: 82)

Essa estrutura, porm, compacta e nom aberta como se representa na figura 8. A figura 9 que
nos d a imagem mais prpria dessa estrutura. (Cadernos de Iniciao Cientfica: 110)
37. TEMATIZAOM, FOCALIZAOM E TOPICALIZAOMNO GALEGO CIENTFICO - 515

270.3. Topicalizaom
O tpico a unidade que apresenta um mbito ou estado de cousas em relaom ao
qual se predica umha determinada informaom e que surge ao incio do enunciado, prece-
dendo o comentrio e dele separado por umha pausa (nos textos escritos, quase sempre
mediante vrgula), com queda da entoaom. O comentrio a informaom que se suscita a
partir da pausa que assinala o tpico. Um ou vrios elementos interpretam-se como tpico
se podem ser introduzidos polas expressons topicalizantes no mbito de, por causa de,
quanto a ou a respeito de, sem que sofra nengumha mudana a estrutura informativa da
oraom (cf. Carvalho Calero, 1987: 424):

O microscpio tornou possvel o conhecimento dos protozorios.


tema rema
Graas ao microscpio, tornou-se possvel o conhecimento dos protozorios.
tpico comentrio

Nos textos tcnico-cientficos os constituintes que mais freqentemente som objeto


de topicalizaom som os complementos adverbiais (de lugar, de tempo, de causa...); mais
raramente, aparece topicalizado o objeto direto, e praticamente nunca o objeto indireto
ou o sujeito. Exemplos de topicalizaom som os seguintes:
Em muitas clulas cilndricas ou alongadas, as microfibrilas de celulose da parede celular pri-
mria disponhem-se perpendicularmente ao eixo maior da clula, impondo, por isso, um alonga-
mento direcionado. (Biologia Celular: 428)
Sobre umha provvel terceira seqncia de sinalizaom celular, baseada no PI(3,5)P 2, pouco se
sabe, embora haja dados experimentais que apoiam a sua existncia. (ELBC: s.v. inositol)
Se a escolha da gua para substncia primordial deriva de ela ser essencial vida, como j supujo
Aristteles, se de ser o elemento que mais facilmente passa polos trs estados slido, lquido e ga-
soso, nom podemos determinar. (ELBC: s.v. Tales de Mileto)
Em territrio portugus, alm dos Aores, pode referir-se o vulcanismo extinto da ilha da Ma-
deira. No continente, as manifestaons vulcnicas som muito remotas (v.g. complexo basltico da re-
giom de Lisboa-Mafra). (ELBC: s.v. vulco)
38. ESTRUTURAS MORFOSSINTTICAS DE BAIXA
FREQNCIA NO GALEGO CIENTFICO
271. Para concluirmos a anlise da morfossintaxe da lngua tcnico-cientfica galega,
enunciam-se no presente captulo aquelas estruturas que destacam pola sua ausncia ou
escassez nos textos especializados da Cincia e da Tcnica, fenmeno que resulta de um
processo de rarefaom de estruturas presentes na lngua geral (v. 232). A raridade destas
estruturas devida a que representam o uso oral espontneo e nom som prprias da ex-
pressom formal planificada (interjeions, dativos de interesse e de solidariedade, dativos
pleonsticos, futuro analtico com a perfrase haver + (de +) infinitivo, frmula conjuntiva
e mais, etc.), ou a que o seu emprego contraria algum dos carateres essenciais do discurso
especializado: precisom, clareza, concisom, coerncia sinttica (impersonalizaom expres-
siva, objetividade ou neutralidade emotiva). No entanto, como se viu em 243.1, a pre-
sena de algumhas destas estruturas rarefeitas tpica da lngua especializada utilizada na
composiom de alguns gneros textuais tcnico-cientficos de cariz didtico ou divul-
gador.

272. Por responderem a necessidades da expressom emotiva e subjetiva, as oraons


exclamativas som, em geral, excludas do discurso especializado. No entanto, elas nom
som raras na didtica e na divulgaom tcnico-cientficas, como mostram os dous se-
guintes exemplos:
De experincia em experincia, de hiptese em hiptese, chegou-se conclusom de que existem
realmente, na matria, certas partculas s quais se devem atribuir as propriedades eltricas que even -
tualmente manifesta, e que essas partculas nom som as molculas nem os tomos, mas que tambm
nom som partculas para alm das molculas e dos tomos. Concluiu-se que som partculas dos pr-
prios tomos! (Cadernos de Iniciao Cientfica: 88)
O total ( 4 1018 cal) aproximadamente o calor que seria libertado polo arrefecimento e cris-
talizaom de 1 km3 de magma basltico! (Colquio/Cincias, 23: 53)

273. Deixando de parte os gneros textuais de carter didtico ou divulgador (nos


quais som relativamente freqentes os pronomes pessoais em funom de sujeito, o ns
pedaggico e, em menor medida, os pronomes vocativos [v. 243.1]) e, em todos os g-
neros textuais, os pronomes deticos (v. 249.2), pode dizer-se que o emprego de pro-
nomes pessoais e de adjetivos possessivos muito limitado no discurso tcnico-cient-
fico, por tal uso se opor a um tom impessoal e objetivo. Assim, nos textos especializados
som freqentes as oraons em voz passiva (prpria ou reflexa) e as oraons de ativa impes-
soal (v. 261). Quando, contodo, num texto tcnico-cientfico aparece um pronome pes-
soal sujeito, explcito ou implcito, este quase nunca eu, por ser considerado demasiado
pessoal e, mesmo quando o autor do texto nico, o sujeito de preferncia ns (plural de
modstia).
De todos os pronomes pessoais em funom de sujeito, o mais abundante nos textos
tcnico-cientficos ns, que pode aparecer com os seguintes valores: 1. ns designa um
sujeito que inclui vrios redatores (equipa de investigaom); 2. ns designa um sujeito

516
38. ESTRUTURAS MORFOSSINTTICAS DE BAIXA FREQNCIA NO GALEGO CIENTFICO - 517

que s inclui o redator (plural de modstia ou pluralis majestaticus); 3. ns designa um su-


jeito que se identifica com a instituiom ou empresa para a qual o redator trabalha ou in-
vestiga; 4. ns designa um sujeito que se identifica com a comunidade humana, com a so-
ciedade, em que o redator se insere; 5. ns umha frmula impessoal equivalente a umha
pessoa, todo o mundo, a gente; 7. ns inclui, sobretodo nos textos didticos, tanto o leitor
como o(s) autor(es): pluralis communis ou ns pedaggico (v. 243.1); 8. ns alude, nos
textos didticos, exclusivamente ao leitor (ns pedaggico de ignorncia: At agora
desconhecemos o mtodo de clculo, mas em seguida vamos explorar umha nova estra-
tgia para contornar o problema [...].).

274. Tambm as expressons idiomticas ou as frases coloristas vem muito limitada a


sua ocorrncia nos textos tcnico-cientficos, com a notvel exceom (polo menos em ln-
guas como o galego-portugus, o castelhano, o ingls e o alemm) dos artigos e livros de
divulgaom, como mostra o seguinte exemplo738:
A modelaom de redes de neurnios, por seu lado, passou por umha longa travessia do deserto.
(Colquio/Cincias, 23: 4)739

738
Que tal presena de expressons idiomticas ou coloristas tambm possvel na divulgaom cientfica com-
posta em alemm mostra-o o seguinte exemplo, tirado da revista de divulgaom alem Naturwissenschaftliche
Rundschau: Bisher galt das Mittelohr der rezenten Sugetiere als entscheidendes gemeinsames abgeleitetes
Merkmal (Synapomorphie) der Monotremen und Theria. Eine so komplexe Struktur, so die Lehrmeinung,
kann schwerlich mehrfach unabhngig voneinander entstehen. Gerade diese Vorstellung wird nun durch Fos-
silfunde erschttert. [...] Mssen wir uns von der Vorstellung verabschieden, dass extrem komplexe Merkmale
im Laufe der Evolution nur einmal entstanden sind? Im Falle des Sugetiermittelohrs sollte man das Kind
nicht mit dem Bade ausschtten: [...]. (Naturw. Rdsch., 8/2005: 435). A nossa traduom: At agora, o ouvido
mdio dos mamferos recentes vinha sendo considerado como decisivo carter derivado comum aos Mono-
tremados e Trios (sinapomorfia). Na teoria, tam complexa estrutura dificilmente poder ter surgido multipla-
mente de modo independente nos diferentes grupos, mas precisamente esta consideraom que agora se v
abalada polos novos achados de fsseis. [...] Teremos de abandonar a ideia de que os carateres extremamente
complexos surgem apenas umha vez no decurso da evoluom? Nem tanto: com o caso do ouvido mdio dos
Mamferos, nom deveramos ir longe de mais [das Kind mit dem Bade ausschtten > lit. esvaziar o banho com o
meninho dentro, isto , deitar fora o bom com o mau, ir longe de mais, exagerar].
739
Ora, a presena de expressons idiomticas (e mesmo humorsticas) em gneros textuais tcnico-cientficos
como o livro de texto ou a monografia didtica, sendo algo habitual em ingls, bastante mais rara em galego-
portugus, polo que tal circunstncia poder constituir na traduom umha discordncia intercultural de tipo esti-
lstico (cf. Garrido, 2004a: 110; Garrido, 2004b). Considerem-se, a este respeito, a modo de exemplo, as duas
expressons idiomticas que ocorrem nos dous trechos transcritos a seguir, extrados da monografia didtica
The Growth of Biological Thought. Diversity, Evolution, and Inheritance, do bilogo estado-unidense Ernst Mayr
(2000. The Belknap Press of Harvard University Press. Cambridge, Massachusetts): Avery and his group re -
mained extremely careful [...] in the evaluation of their findings, but the evidence was so strong that they no
longer needed to prove their point; the shoe was now on the other foot, and it was up to the opponents to refu-
te Averys claim. (pg. 818, 819) | The genotype and phenotype problem could now be stated in definitive
terms and the last nail could be hammered into the coffin of the theory of the inheritance of acquired charac-
ters. (pg. 824).
blankblank
APNDICES
blankblank
APNDICE I
O ALFABETO GREGO E O LXICO CIENTFICO
(alfa) FS.:radiaom ; BIOQ.: alfaglobulina; ASTRON.: de Centauro; como sm-
bolo () pode indicar: partcula, ngulo, radioatividade, coeficiente,
aceleraom; tambm se usa em formulaom qumica: -metilpirrole,
cido -aminopropinico, -D-glicose.

(beta) FS.: radiaom ; BIOQ.: betaglobulina; BOT.: betacianina; como smbolo ()


pode indicar: partcula, ngulo, radioatividade; tambm se usa em
formulaom qumica: -metilpirrole, -D-glicose.

(gama) radiaom ; BIOQ.: gamaglobulina; MED.: gamagrafia; PAT.: gamacismo;


FS.:
como smbolo () pode indicar: raios, funom matemtica, coefici-
ente; tambm se usa em formulaom qumica: -picolina.

(delta) GEOMORF.: delta, deltaico; ANAT.: msculo deltoide; PAT.: deltacismo; como
smbolo () serve para indicar dioptria.

(psilo(n)) Como smbolo () indica permitividade eltrica e fora eletromotriz.

(zeta) LING.: zetacismo

(eta) LING.: etacismo; como smbolo () serve para indicar o coeficiente de vis-
cosidade.

(teta) Como smbolo () indica elongaom angular.

(iota) LING.: iotacismo, iotizaom.

(capa) BIOL.: partcula , cadeia .

(lambda) ponto ; PAT.: lambdacismo; como smbolo () indica: compri-


ANTROP.:
mento de onda, partcula elementar, condutividade.

(mi) Como smbolo () indica: micro- [10 6], permeabilidade magntica,


momento bipolar.

(ni) Como smbolo () indica: freqncia, nmero de moles.

521
522 - APNDICE I O alfabeto grego e o lxico cientfico

(xi [ksi]) Como smbolo () indica savart (unidade de intervalo logartmico de


freqncia)

(micro(n)) - - -

(pi) QUM.: eletrom , ligaom , orbital ; como smbolo () indica o nmero


(= 3,141592...).

(r) Como smbolo () indica: densidade, resistividade, partcula ele-


mentar.

(sigma) QUM.: eletrom , ligaom , orbital ; ANAT. ANIM.: vlvula sigmoide, ansa sig-
moide; PAT.: sigmoidite, sigmoidostomia; QUM. ORG.: reaom sigmatrpica;
como smbolo indica: tensom superficial (), condutividade eltrica
(), desvio-padrom (), somatrio ().

(tau) Como smbolo () indica tensom de cisalhamento.

(psilo(n)) Como smbolo () indica partcula elementar.

(fi) Como smbolo () indica fluxo magntico, fluxo luminoso, ngulo,


nmero (= 1,618034).

(qui) ESTAT.: distribuiom de 2 [qui-quadrado]; como smbolo () indica sus-


cetibilidade.

(psi) Como smbolo () indica: fluxo eltrico, partcula elementar.

(mega) Como smbolo () indica: partcula elementar, velocidade angular,


pulsaom, ngulo slido; indica ohm.
APNDICE II
LEITURA DE NMEROS E EXPRESSONS QUANTITATIVAS
A. ASPETOS ESSENCIAIS DA LEITURA DE NMEROS (V. TB. 244)
0 zero
1 um/umha
2 dous/duas
17 dezassete
20 vinte
21 vinte e um/umha
22 vinte e dous/duas
(publicaom de vinte e duas pginas [numeral adjetivo],
mas pgina vinte e dous da publicaom [numeral substantivo])
23 vinte e trs
24 vinte e quatro
50 cinqenta
100 cem (cento)
101 cento e um/umha
102 cento e dous/duas
103 cento e trs
120 cento e vinte
123 cento e vinte e trs
500 quinhentos/quinhentas (*cinco centos)
* SEM USO NOS TEXTOS CIENTFICOS E TCNICOS
1000 mil, milhar (*milheiro), milhares (*milheiros)
* SEM USO NOS TEXTOS C.-T.
1001 mil e um/umha
1010 mil e dez
1025 mil e vinte e cinco
1100 mil e cem
1111 mil cento e onze
1500 mil e quinhentos / mil e quinhentas
1530 mil quinhentos e trinta / mil quinhentas e trinta
2001 dous mil e um / duas mil e umha
106 um milhom (de)
1.700.000 um mihom e setecentos mil / um milhom e setecentas mil
1.760.404 um milhom setecentos e sessenta mil quatrocentos e quatro

109 mil milhons (Br. um bilho)


1012 um biliom (Pt. um bilio; Br. um trilho / mil bilhes)
1018 um triliom (Pt. um trilio; Br. um quintilho)

523
524 - APNDICE II Leitura de nmeros e expressons quantitativas

3,27 gal. trs vrgula dous sete


ingl. three point two seven (3.27)
al. drei Komma zwei sieben
3,1416 trs vrgula catorze dezasseis
2,01 dous vrgula zero um euros / dous euros e um cntimo
0,01 um centsimo / umha centsima; 7/13: sete treze avos
0,001 um milsimo / umha milsima; 4/9: quatro nonos

A conjunom e aparece: 1 entre dezenas e unidades; 2 entre centenas e unidades; 3 entre


milhares e unidades; 4 entre centenas e dezenas; 5 entre milhares e dezenas; 6 entre mi-
lhares e centenas redondas; 7 entre os milhons e as centenas de milhar redondas.

Nom aparece conjunom: 1. entre milhares e centenas, quando seguem dezenas e/ou
unidades; 2 entre os milhons e as centenas de milhar, quando seguem dezenas de milhar
e/ou unidades de milhar.
B. DENOMINAOM DOS MLTIPLOS DE 103 EM VRIAS LNGUAS
(ESCALA LONGA [REGRA 106N] / ESCALA CURTA [REGRA 103(N+1)])
Lngua Galego-Portugus English
Quantidade Deutsch Espaol (UK since 1974)
Europeu Brasileiro
eine Million um milhom / um milho a million
un milln
106 um milho
mil millones = mil milhons / um bilho a billion
eine Milliarde
109 un millardo mil milhes
eine Billion um biliom / um trilho a trillion
un billn
1012 um bilio
mil bilions / um quatrilho a quadrillion
eine Billiarde mil billones
1015 mil bilies
eine Trillion un trilln um triliom / um quintilho a quintillion
1018 um trilio
526 - APNDICE II Leitura de nmeros e expressons quantitativas

C. EXPRESSONS QUANTITATIVAS
Imprecisom/aproximaom
cerca de 600 (= c. 600) / por volta de 600 (*sobre [cast.])
informal: *uns seiscentos; *seiscentos e tal / e poucos / e tantos indivduos

Percentagens
30%: trinta por cento da populaom foi atingida / os trinta por cento da populaom
from atingidos
Mais de 50% do peso seco da semente [do caf] formado por polissacridos e acares, 10
20% por lpidos e 1015% por protenas. A fraom lipdica nom saponificvel, que excede em geral
os 10%, contm essencialmente esteroides [...]. (ELBC: s.v. caf)
O objetivo fundamental era o mximo aproveitamento possvel do poder calorfico do combus-
tvel, demonstrado pola obtenom, j em 1897, de rendimentos da ordem dos 26%, praticamente o
dobro do que na poca se conseguia, quer com mquinas a vapor quer com motores a gs; som, alis,
hoje correntes os aproveitamentos superiores a 40%, que permitem considerar os motores Diesel
como os de funcionamento mais econmico em inmeras aplicaons. (ELBC: s.v. Diesel)

Proporom
3/5: em cada cinco espcies de insetos, trs som colepteros
A incidncia da trissomia 21, sem grandes variaons mundiais, de 1 em cada 700800 nasci-
mentos. (ELBC: s.v. sndrome de Down)

Relaom
4/2 = 8/4: quatro est para dous (assim) como oito para quatro / o nmero repre-
senta a razom (do comprimento) da circunferncia para o seu dimetro
Quando a potncia atua paralelamente ao plano inclinado, a potncia est para a resistncia
como a altura est para o comprimento do plano. (ELBC: s.v. plano inclinado)

Superndices e subndices
a: a-linha (cast. a-prima, ingl. a-prime);
a: a-duas linhas;
a: a-trs linhas;
hs: ag-esse

Temperatura
5 C gal. cinco graus (Celsius)
5 C ingl. five degrees Celsius
5 C al. fnf Grad (Celsius)

4 C gal. quatro graus (Celsius) abaixo de zero


= quatro graus (Celsius) negativos
4 C ingl. four degrees Celsius below zero/freezing
= minus four degrees Celsius
4 C al. vier Grad (Celsius) unter Null
= vier Grad (Celsius) minus = minus vier Grad (Celsius)
APNDICE II Leitura de nmeros e expressons quantitativas - 527

+4 C gal. quatro graus (Celsius) acima de zero


= quatro graus (Celsius) positivos
+4 C ingl. four degrees Celsius above zero
+4 C al. vier Grad (Celsius) ber Null
= vier Grad (Celsius) plus = plus vier Grad (Celsius)
D. OPERAONS ARITMTICAS
A TABUADA

ADIOM OU SOMA:
7 + 8 = 15 gal. sete e oito som/fam quinze
ingl. seven and/plus eight are/make fifteen
al. sieben und/plus acht ist/sind/gleich fnfzehn
SUBTRAOM:
10 - 3 = 7 gal. dez menos trs som/fam sete
ingl. ten take away three are/equals seven
/ three from ten leaves seven
al. zehn weniger/minus drei ist/sind/gleich sieben
MULTIPLICAOM:
23=6 gal. duas vezes trs som seis740
ingl. two times three is six / two threes are six
al. zwei mal drei ist/gleich sechs
DIVISOM:
20 : 4 = 5 gal. vinte divididos / a dividir por quatro som cinco
ingl. twenty divided by four is/equals five
al. zwanzig (geteilt/dividiert) durch vier ist/gleich fnf

740
Do mesmo modo: A especificaom de um binculo vem discriminada no instrumento sob a forma de um
nmero vezes outro: 8 30, por exemplo. Para a observaom das aves, umha ampliaom de 8, 9 ou 10 vezes
perfeita.. O valor dos pesos vezes a altura d a grandeza do poder mecnico.. Mas, no caso da indicaom
de dimensons, utiliza-se por: A lngua [do Arapaima gigas] compreende umha porom ssea de 20 cm de
comprimento por 4 cm de largura.; As dimensons som 5 4 1 [= cinco por quatro por um]..
528 - APNDICE II Leitura de nmeros e expressons quantitativas

potenciaom e radiciaom

32 = 9 gal. trs ao quadrado nove


ingl. three squared is nine
al. drei im/zum Quadrat / drei in der zweiten Potenz
/ drei hoch zwei ist neun

33 = 27 gal. trs ao cubo vinte e sete


ingl. three cubed is twenty-seven
al. drei in der dritten Potenz / drei hoch drei
/ die Kubikzahl von drei
/ der Kubus von drei ist siebenundzwanzig

25 = 32 gal. dous quinta (potncia) trinta e dous


ingl. two to the power of five / to the fifth is/equals thirty-two
al. zwei in der fnften Potenz / zwei hoch fnf ist zweiunddreiig

gal. 106 dez sexta (potncia); 107 dez stima (potncia)


... 109 dez nona (potncia)
... 1010 dez elevado a dez / (mais raro:) dez dcima potncia
... 1011 dez elevado a onze / (mais raro:) dez dcima primeira potncia
... O nmero ou constante de Avogadro 6,023 1023
(seis vrgula zero vinte e trs vezes dez elevado a vinte e trs)

16 = 4 gal. a raz quadrada de dezasseis quatro


ingl. the square root of sixteen is four
al. die Quadratwurzel aus sechzehn ist vier
APNDICE III
SMBOLOS MATEMTICOS
Mathematische Zeichen Mathematical Symbols Smbolos Matemticos

5,3 fnf Komma drei five point three (5.3) cinco vrgula trs
+ mehr, und, plus (Addition) plus (addition) mais (sinal de adiom)
- weniger, minus (Subtraktion) minus (subtraction) menos (sinal de subtraom)
mehr oder weniger, plus or minus mais ou menos
[plus oder minus
, mal (Multiplikation) multiplied by, times multiplicado por, vezes
[(multiplication) [(sinal de multiplicaom)
:, ,/ geteilt durch (Division) divided by (division) dividido por
(sinal de divisom)
= ist gleich is equal to, equals igual a
ist ungleich is not equal to, does not equal diferente de, nom igual a
~ ist hnlich, ist quivalent mit is similar to, is equivalent to semelhante a, equivalente a
, ist annhernd/nahezu/ is approximately equal to aproximadamente igual a
[ungefhr gleich
ist identisch mit is identical to/with idntico a
> ist grer als is greater/more than maior que
< ist kleiner als is smaller/less than menor que
ist gleich oder grer als is equal to or greater than igual ou maior que
[is greater than or equal to [ maior ou igual a
ist gleich oder kleiner als is equal to or less than igual ou menor que
[is less than or equal to [ menor ou igual a
() runde Klammern parentheses parnteses
[] eckige Klammern brackets colchetes
{} geschweifte Klammern braces chaves
unendlich infinity, infinite infinito
Wurzel aus (Quadratwurzel) (square) root of raz quadrada de
Grad(e) degree(s) grau(s)
(Bogen)Minute(n) minute(s) minuto(s)
(Bogen)Sekunde(n) second(s) segundo(s)
% Prozent, vom Hundert per cent por cento (percentagem)
Promille, vom Tausend per thousand por mil
Element von belongs to, is an element of pertence a, elemento de
kein Element von, does not belong to, nom pertence a,
[nicht Element von [is not an element of [nom elemento de
, {} leere Menge empty set, null set conjunto vazio
Mengenschnitt, Durchschnitt intersection intersecom
(Mengen)Vereinigung union uniom
umfasst contains as a subset contm

enthalten in, Teilmenge von, is included in, is a subset of, est contido
[echte Teilmenge von [is contained in
wenn ..., dann implies implica
an n-te Potenz von a a to the power of n potncia n de a
loge, Logarithmus zur Basis e natural logarithm, logaritmo natural,
ln [logarithm to the base e [logaritmo na base e

529
530 - Apndice III Smbolos matemticos

log10, Logarithmus zur Basis 10 decimal logarithm, logaritmo decimal


lg [logarithm to the base 10 [logaritmo na base 10
|x| (absoluter) Betrag von x absolute value of x valor absoluto de x (xis),
[mdulo de x
n! n Fakultt factorial n fatorial de n, n fatorial
lim Grenzwert limit limite
f(x) Ableitung einer Funktion derivative of a function derivada de umha funom
f(x)dxDifferenzial der Funktion f(x) differential of f(x) diferencial de f(x)
a Integral von a the integral of a integral de a
ba Integral zwischen a und b integral from a to b integral entre a e b
Summe summation somatrio
sin Sinus sine seno
cos Kosinus cosine cosseno
tan Tangens tangent tangente
cot Kotangens cotangent cotangente
sec Sekans secant secante
cosec Kosekans cosecant cossecante
APNDICE IV
GRANDEZAS E UNIDADES DO SISTEMA INTERNACIONAL (SI)741

A. NOMES E SMBOLOS DAS UNIDADES BSICAS DO SI


Grandeza fsica Nome da unidade Smbolo
Comprimento metro m
Massa quilograma [m] kg
Tempo segundo s
Intensidade de corrente eltrica ampere742 A
Temperatura (termodinmica) kelvin K
Quantidade de matria mole [f] mol
Intensidade luminosa candela cd

B. NOMES E SMBOLOS DAS UNIDADES DERIVADAS DO SI


Grandeza fsica Nome da unidade Smbolo
Freqncia hertz Hz
Fora newton N
Pressom pascal Pa
Energia, Trabalho joule J
Potncia watt743 W
Carga eltrica coulomb C
Diferena de potencial eltrico volt744 V
Resistncia eltrica ohm
Condutncia siemens S
Capacidade (Capacitncia) eltrica farad F
Induom magntica tesla T
Fluxo magntico (ou de induom) weber Wb
Indutncia eltrica henry H
Temperatura (Celsius) grau Celsius C
Fluxo luminoso lmen lm
Iluminaom lux lx
Luminncia nit nt
Radioatividade becquerel Bq
Dose de radiaom absorvida gray Gy
Dose equivalente sievert Sv
ngulo plano radiano rad
ngulo slido esterradiano sr
Exposiom (ionizaom) roentgen R

741
O Sistema Internacional de Unidades (SI) foi adotado pola XI Conferncia Geral de Pesos e Medidas, em
1960. Para ampliar o tema pode consultar-se Baptista (1994).
742
Observe-se que o nome da unidade nom leva acento grfico, apesar de o apresentar o apelido do fsico e
matemtico francs (A.-M. Ampre).
743
Forma secundria (imprpria de textos cientficos): vtio.
744
Forma secundria (imprpria de textos cientficos): vltio.

531
532 - APNDICE IV Grandezas e unidades do Sistema Internacional (SI)

C. UNIDADES EM USO JUNTAMENTE COM AS DO SI


Grandeza fsica Nome da unidade Smbolo
Tempo minuto min
Tempo hora h
Tempo dia d
Tempo svedberg745 Sv
Aceleraom galileu Gal
ngulo plano grau
ngulo plano minuto
ngulo plano segundo
Comprimento746 angstrm
Comprimento747 fermi f, fm
Comprimento748 parsec pc
Superfcie (FS. ATM.) barn b
Luminncia stilb sb
Volume litro l, L
Volume (TERMO.) amagat749 amagat
Massa [unidade cgs] grama [m] g
Massa tonelada t
Pressom bar bar
Pressom atmosfera atm
Pressom torr Torr
Energia [unidade cgs] erg erg
Energia eletrom-volt eV
Energia caloria cal
Energia (FS. ATM.) hartree Eh
Fora [unidade cgs] dine [m] dyn
Fora quilograma-fora [m]750 kgf
Potncia cavalo-vapor CV
Viscosidade dinmica poise P
Viscosidade cinemtica stokes St
Entropia clausius Cl
Radioatividade curie Ci
Dose de radiaom absorvida rad rad
Dose equivalente rem751 rem
Corrente eltrica biot Bi
Carga eltrica franklin Fr
Induom magntica [unidade cgs] gauss G
Fluxo magntico [unidade cgs] maxwell Mx
Intensidade de campo magntico [cgs] oersted Oe

745
Do nome do qumico sueco Theodor Svedberg, unidade de medida de constante de sedimentaom
igual a 1013 s.
746
De onda de umha radiaom.
747
No mbito da FS. ATM.
748
No mbito da ASTR.
749
Do nome do fsico mile Hilaire Amagat. The name amagat is unfortunately used as a unit for both mo -
lar volume and amount density. Its value is slightly different for different gases, reflecting the deviation from
ideal behaviour for the gas being considered. (IUPAC, 1993a: 113).
750
Unidade atualmente denominada kilopond.
751
De roentgen equivalent man.
APNDICE V
TABELA PERIDICA DOS ELEMENTOS QUMICOS
1 hidrognio 43 tecncio 85 stato
2 hlio 44 rutnio 86 rdon
3 ltio 45 rdio 87 frncio
4 berlio 46 paldio 88 rdio
5 boro 47 prata 89 actnio
6 carbono 48 cdmio 90 trio
7 azoto1 49 ndio 91 protactnio
8 oxignio 50 estanho 92 urnio
9 flor 51 antimnio 93 netnio
10 non 52 telrio 94 plutnio
11 sdio 53 iodo 95 amercio
12 magnsio 54 xnon 96 crio
13 alumnio 55 csio 97 berklio
14 silcio 56 brio 98 califrnio
15 fsforo 57 lantnio 99 einstinio
16 enxofre 58 crio 100 frmio
17 cloro 59 praseodmio 101 mendelvio
18 rgon 60 neodmio 102 noblio
19 potssio 61 promcio 103 laurncio
20 clcio 62 samrio 104 unnilqudio
21 escndio 63 eurpio =rutherfrdio Rf
22 titnio 64 gadolnio 105 unnilpntio
23 vandio 65 trbio = dbnio Db
24 crmio 66 disprsio 106 unnilhxio
25 mangansio2 67 hlmio = seabrgio Sg
26 ferro 68 rbio 107 unnilsptio
27 cobalto 69 tlio = bhrio Bh
28 nquel 70 itrbio 108 unnilctio
29 cobre 71 lutcio = hssio Hs
30 zinco 72 hfnio 109 unnilnio
31 glio 73 tntalo = meitnrio Mt
32 germnio 74 tungstnio4 110 ununnlio
33 arsnio3 75 rnio 111 ununnio
34 selnio 76 smio 112 ununbio
35 bromo 77 irdio 113 ununtrio
36 crpton 78 platina 114 ununqudio
37 rubdio 79 ouro 115 ununpntio
38 estrncio 80 mercrio 116 ununhxio
39 trio 81 tlio 117 ununsptio
40 zircnio 82 chumbo 118 ununctio
41 nibio 83 bismuto
42 molibdnio 84 polnio

1. Forma secundria: nitrognio (Br. unicamente nitrognio). Para designar as funons


qumicas que incluem azoto deve dar-se prioridade aos radicais terminolgicos que co-
meam por nitr- (nitrato face a azotato, nitreto face a azoteto, nitrito face a azotito, etc.).

534
APNDICE V Tabela peridica dos elementos qumicos - 535

Quando nom se trata de umha funom qumica, a presena de azoto pode indicar-se em-
pregando ambos os tipos de radicais. Assim, por exemplo, os quatro xidos de azoto est-
veis recebem os nomes de: xido nitroso ou xido diazotado (N2O), xido ntrico, xido az-
tico, xido de azoto ou monxido de azoto (NO), dixido de azoto (NO2) e pentxido diazo-
tado (N2O5).
2. Forma secundria: mangans.
3. Nom confundir o elemento arsnio com arsnico As2O3, anidrido arsenioso ou tri-
xido de arsnio, slido branco, pulverulento, venenoso, com diversas aplicaons indus-
triais.
4. Secundariamente, volfrmio.
BIBLIOGRAFIA CITADA
E CORPUS TEXTUAL CONSIDERADO
NO ESTUDO DA MORFOSSINTAXE
BIBLIOGRAFIA CITADA752
AA.VV. 1990. Acordo Ortogrfico da Lngua Portuguesa. <Pode consultar-se em Estrela e Pin-
to-Correia (1994: 145-216) e no n. 1 do Boletim da Academia Galega da Lngua Portu-
gesa>. (Cita-se como AOLP-1990)
AA.VV. 1992. Livro de Estilo e Pronturio da Lusa. Agncia de Informao Lusa. Lisboa.
AA.VV. 1995. Diccionario da Lingua Galega. Obradoiro-Santillana. Vigo.
AA.VV. 1998. Grande Dicionrio Visual da Cincia [trad. annima de Ultimate Visual Dictio-
nary of Science]. Editorial Verbo. Lisboa/So Paulo. (Cita-se como DVC)
AA.VV. 1998-2003. Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura. Edio Sculo XXI. Editorial Verbo.
Lisboa/So Paulo. (Cita-se como ELBC)
Academia Brasileira de Letras. 52009. Vocabulrio Ortogrfico da Lngua Portuguesa. Rio de
Janeiro.
AHRENS, G. 1992. Medizinisches und naturwissenschaftliches Latein. Langenscheidt.
Leipzig/Berlim/Munique.
ALONSO ESTRAVIZ, I. 1986. O lxico galego-portugus. Actas do I Congresso Internacional da
Lngua Galego-Portuguesa na Galiza: 429-442. Associaom Galega da Lngua. Corunha.
ALONSO ESTRAVIZ, I. 1995. Dicionrio da Lngua Galega. Sotelo Blanco Edicins. Santiago de
Compostela.
LVAREZ, R. e X. XOVE. 2002. Gramtica da Lingua Galega. Editorial Galaxia. Vigo.
BAPTISTA, A. M. 1994. O Sistema Internacional de Unidades (SI). Gradiva. Lisboa. (Cita-se
como OSIU)
BERMEJO, M. R. 1999. O nome e o smbolo dos elementos qumicos. Revista Galega do En-
sino, 23: 91-113.
BOUFFARTIGUE, J. e A.-M. DELRIEU. 1984. Trsors des racines grecques. Belin. Paris.
BUARQUE DE HOLANDA FERREIRA, A. 1999. Novo Dicionrio Aurlio Sculo XXI. Editora Nova
Fronteira. Rio de Janeiro. (Cita-se como DALP)
CAMPOS, L. S. e M. MOURATO. 1999. Nomenclatura dos Compostos Orgnicos. Segundo as Re-
gras e as ltimas Recomendaes da International Union of Pure and Applied Chemistry
(IUPAC). Escolar Editora. Lisboa.
CARVALHO CALERO, R. 1981. Problemas da Lngua Galega. S da Costa Editora. Lisboa.
CARVALHO CALERO, R. 1983a. A fortuna histrica do galego. Em R. Carvalho Calero: Da
Fala e da Escrita: 15-27. Galiza Editora. Ourense.
CARVALHO CALERO, R. 1983b. O idioma galego e os problemas da linguage tcnica. Em R.
Carvalho Calero: Da Fala e da Escrita: 36-43. Galiza Editora. Ourense.
CARVALHO CALERO, R. 1987. A posiom dos clticos em galego-portugus. Aglia, 12: 421-
426.
CARVALHO CALERO, R. 1989. Escritos sobre Castelao. Sotelo Blanco. Barcelona.

752
As referncias correspondentes a autores luso-brasileiros que assinam com mais de um apelido som alfabe-
tizadas, ao igual que o resto de referncias, conforme o primeiro apelido do (primeiro) autor.

539
540 - BIBLIOGRAFIA CITADA

CASTRO, M. 22006 (1998). Manual de Iniciaom Lngua Galega. Sociolingstica, Morfossin-


taxe, Ortografia e Lxico. Associaom Galega da Lngua. Santiago de Compostela.
<Ediom eletrnica descarregvel em http://www.pglingua.org>
CASTRO LOPES, M., B. PERES BIEITES e E. SANCHES MARAGOTO. 2007. Manual Galego de Lngua e
Estilo. Abrente Editora e outras. Santiago de Compostela.
Comissom Lingstica da Associaom Galega da Lngua. 1985. Pronturio Ortogrfico Ga-
lego. Associaom Galega da Lngua. Santiago de Compostela. (Cita-se como POG)
Comissom Lingstica da Associaom Galega da Lngua. 21989 (1983). Estudo Crtico das
Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma galego (Instituto da Lingua Galega-Real
Academia Galega, 1982). Associaom Galega da Lngua. Santiago de Compostela.
Comissom Lingstica da Associaom Galega da Lngua. 2010. Atualizaom da Normativa
Ortogrfica da Comissom Lingstica da AGAL conforme o Acordo Ortogrfico da Lngua
Portuguesa de 1990. Associaom Galega da Lngua. Santiago de Compostela.
CONDE TEIRA, M. A. 1996. Acerca dos nomes dos anfibios e rptiles galegos. Cadernos de
Lingua, 13: 75-88.
COSTA CASAS, X. X., M. A. GONZLEZ REFOXO, C. C. MORN FRAGA e X. C. RBADE CASTIEIRA.
1988. Nova Gramtica para a Aprendizaxe da Lngua. Va Lctea. Oleiros.
COTTEZ, H. 1986. Dictionnaire des structures du vocabulaire savant. Les usuels du Robert.
Paris.
CUNHA, C. e L. CINTRA. 91996. Nova Gramtica do Portugus Contemporneo. S da Costa.
Lisboa.
DARWIN, C. R. 1985 (1859). The Origin of Species By Means of Natural Selection. Penguin
Books. Londres.
DE BARROS CUNHA, J. G. 1937. Vocabulrio de Trmos Gregos de Uso Freqente em Zoologia e
Antropologia. Coimbra Editora. Coimbra.
DAVIA FACAL, L. 1999. Lingua e Ciencia. Edicins Xerais de Galicia. Vigo.
DE TEVES COSTA UREA PRIETO , M. H., M. I. GRECK TORRES e C. M. NEGRO ABRANCHES. 1995.
Do Grego e do Latim ao Portugus. Fundao Calouste Gulbenkian-Junta Nacional de
Investigao Cientfica e Tecnolgica. Lisboa.
ESTRELA, E. e J. D. PINTO-CORREIA. 31994. Guia Essencial da Lngua Portuguesa para a Comuni-
cao Social. Editorial Notcias. Lisboa.
FAGIM, V. R. 2009. Do para o NH. Manual de Lngua para Transitar do Galego-Castelhano
para o Galego-Portugus. Associaom Galega da Lngua. Santiago de Compostela.
FARINHA DOS SANTOS TAVARES, J. e J. SOTTO-MAYOR. 22007 (1994). Dicionrio Verbo de Ingls
Tcnico e Cientfico. Ingls-Portugus. Portugus-Ingls. Editorial Verbo. Lisboa/So Paulo.
(Cita-se como DITC)
FERNANDES DOS REIS, Q. e J. MARQUES DA SILVA. 1970. Nomenclatura Moderna da Qumica
Inorgnica. Livraria Cruz. Braga.
FERREIRO, M. 1997. Gramtica Histrica Galega. II. Lexicoloxa. Edicins Laiovento. Santiago
de Compostela.
BIBLIOGRAFIA CITADA - 541

FERREIRO, M. 41999. Gramtica Histrica Galega. I. Fontica e Morfosintaxe. Edicins Laio-


vento. Santiago de Compostela.
FLUCK, H.-R. 1996. Fachsprachen. Einfhrung und Bibliographie. A. Francke Verlag.
Tubinga/Basileia.
FRADE, A., F. CUNHA e M. J. HENRIQUES. 1995. Dicionrio Breve de Cincias da Natureza. Edito-
rial Presena. Lisboa. (Cita-se como: DBCN)
FREIXEIRO MATO, X. R. 2000. Gramtica da Lingua Galega. Volume II: Morfosintaxe. Edicins
A Nosa Terra. Vigo.
GARCA SUREZ, X. A. 1993. Lxico cientfico, normativa ortogrfica e outras reflexins. A
Trabe de Ouro, 1993-II: 93-96.
GARCA YEBRA, V. 1999. Diccionario de galicismos prosdicos y morfolgicos. Gredos. Madrid.
GARCA YEBRA, V. 2003. Cien borrones prosdicos en la terminologa cientfica espaola.
Panace@, IV-12: 160, 161. <http://www.medtrad.org/pana.htm; 24.11.2005>
GARRIDO, C. 1996. Variao terminolgica no campo cientfico e a sua relao com a tra-
duo. Aglia, 47: 309-320.
GARRIDO, C. 1998. La traduccin al espaol de las designaciones alemanas de grupos taxo-
nmicos. Actas das II Jornadas Internacionales de Traduccin e Interpretacin de la Univer-
sidad de Mlaga: 1057-1063. Universidad de Mlaga. Mlaga.
GARRIDO, C. 1999. Estado actual e perspectivas da norma lexical. Aglia, 57: 3-25.
GARRIDO, C. 2000. Problemas y estrategias de la traduccin de los nombres vernculos in-
gleses de animales en los textos de divulgacin cientfica. Em A. Beeby, D. Ensinger e
M. Presas (org.): Investigating Translation: 251-260. John Benjamins.
Amesterdm/Nova Iorque.
GARRIDO, C. 2001. Aspectos Tericos e Prticos da Traduom Cientfico-Tcnica (Ingls > Ga-
lego). Associaom Galega da Lngua. Santiago de Compostela.
GARRIDO, C. 2004a. Anlise e ensaio da crtica da traduom (para galego) de livros tcnico-
cientficos. Em C. Garrido (org.): Ferramentas para a Traduom: 41-125. Associaom
Galega da Lngua. Santiago de Compostela.
GARRIDO, C. 2004b. Funcionalismo e traduom de textos cientficos de carcter didctico.
Aglia, 79/80: 11-31.
GARRIDO, C. 2005. Delineamento e aplicaom de um modelo de avaliaom da qualidade
da lngua especializada tcnico-cientfica cultivada no galego-portugus da Galiza (a
propsito da Enciclopedia Galega Universal). Aglia, 83/84: 55-122. <http://webs.uvi-
go.es/cgarrido/EGU.PDF>
GARRIDO, C. 2011. Lxico Galego. Degradaom e Regeneraom. Edies da Galiza. Barcelona.
GARRIDO, C. No prelo. Dicionrio de Zoologia e Sistemtica dos Invertebrados. Portugus, Ingls,
Alemo, Espanhol. (Cita-se como DZSI)
GARRIDO, C. e J. M. CONDE. 1993. Lxico cientfico isolacionista: umha crtica de cincias e
letras. Aglia, 35: 259-286.
GRTNER, E. 1998. Grammatik der portugiesischen Sprache. Max Niemeyer Verlag. Tubinga.
542 - BIBLIOGRAFIA CITADA

GERBERT, M. 1970. Besonderheiten der Syntax in der technischen Fachsprache des Englischen.
Linguistische Studien. Max Niemeyer Verlag. Halle an der Saale.
GERR, S. 1942. Language and science. Philosophy of Science, 9: 147-161.
GODLY, T. 1993. Terminological principles and methods in the subjectfield of Chemistry.
Em H. B. Sonneveld e K. L. Loening (org.): Terminology Applications in Interdisciplinary
Communication: 141-164. John Benjamins Publishing Company. Amesterdm/Fila-
dlfia.
GPFERICH, S. 1995. Textsorten in Naturwissenschaften und Technik. Pragmatische Typologie
Kontrastierung Translation. Gunter Narr Verlag. Tubinga.
HARTMANN-PETERSEN, P. e J. N. PIGFORD. 1991. Dicionrio de Cincia [trad. de Dictionary of
Science por P. B. Correia Ramos e M. H. Camacho Gomes]. Publicaes Dom Qui-
xote. Lisboa.
HIRS, W. 1993 The use of terminological principles and methods in Medicine. Em H. B.
Sonneveld e K. L. Loening (org.): Terminology Applications in Interdisciplinary Commu-
nication: 223-240. John Benjamins Publishing Company. Amesterdm/Filadlfia.
HOFFMANN, L. 1998. Syntaktische und morphologische Eigenschaften von Fachsprachen.
Em L. Hoffmann, H. Kalverkmper e H. Ernst Wiegand (org.): Fachsprachen - Lan-
guages for Special Purposes. Volume 1: 416-427. Walter de Gruyter. Berlim/Nova
Iorque.
HYLAND, K. 1998. Hedging in Scientific Research Articles. John Benjamins Publishing Com-
pany. Amesterdm/Filadlfia.
International Union of Pure and Applied Chemistry ( IUPAC). 1993a. Quantities, Units and
Symbols in Physical Chemistry. Blackwell Scientific Publications. Oxford.
International Union of Pure and Applied Chemistry ( IUPAC). 1993b. A Guide to IUPAC
Nomenclature of Organic Compounds. Recommendations 1993. Blackwell Scientific Publi-
cations. Oxford.
International Union of Pure and Applied Chemistry ( IUPAC) / Sociedade Portuguesa de
Qumica. 2002. Guia IUPAC para a Nomenclatura de Compostos Orgnicos. Traduo Por-
tuguesa nas Variantes Europeia e Brasileira de A Guide to IUPAC Nomenclature of Organic
Compounds Recommendations 1993 [trad. por A. C. Fernandes, B. Jerosch Herold, H.
Maia, A. P. Rauter e J. A. R. Rodrigues]. Lidel. Lisboa.
JEROSCH HEROLD, B. 2006. O papel dos professores e investigadores universitrios na tra-
duo cientfica. Actas do IX Seminrio de Traduo Cientfica e Tcnica em Lngua Portu-
guesa. Cincia e Traduo. Fundao para a Cincia e a Tecnologia/Unio Latina.
Lisboa.
KALVERKMPER, H. 1983. Textuelle Fachsprachen-Linguistik als Aufgabe. LiLi Zeitschrift fr
Literaturwissenschaft und Linguistik, 13: 124-166.
KHLER, C. 1980. Syntaktisch-stilistische Besonderheiten deutscher naturwissenschaftlich-
technischer Fachtexte. Em G. Neubert (org.): Textgattungen der Technik. Praktische
Hinweise fr den bersetzer: 9-28. Vereinigung der Sprachmittler der DDR. Berlim.
BIBLIOGRAFIA CITADA - 543

KOKOUREK, R. 1982. La langue franaise de la technique et de la science. Oscar Brandstetter


Verlag. Wisbaden.
MACHADO, R. 1959. Acentuao das palavras portuguesas terminadas em -ia. Boletim da So-
ciedade de Lngua Portuguesa, I: 15-35.
MAILLOT, J. 1975. A traduo cientfica e tcnica [trad. de La traduction scientifique et technique
por P. Rnai]. Editora McGraw-Hill do Brasil/Editora Universidade de Braslia. So
Paulo/Rio de Janeiro.
MALACA CASTELEIRO, J. (coord.). 2009. Vocabulrio Ortogrfico da Lngua Portuguesa. Porto
Editora. Porto.
MARTNEZ DE SOUSA, J. 1984. Diccionario internacional de siglas y acrnimos. Ediciones Pir-
mide. Madrid.
MARTNEZ DE SOUSA, J. 1993. Diccionario de redaccin y estilo. Ediciones Pirmide. Madrid.
MATEUS, A. 1989. Fundamentos de Zoologia Sistemtica. Fundao Calouste Gulbenkian.
Lisboa.
MIRA MATEUS, M. H., A. M. BRITO, I. DUARTE, I. HUB FARIA, S. FROTA, G. MATOS, F. OLIVEIRA,
M. VIGRIO e A. VILLALVA. 52003 (1983). Gramtica da Lngua Portuguesa. Editorial Ca-
minho. Lisboa.
MHN, D. e R. PELKA. 1984. Fachsprachen Eine Einfhrung. Germanistische Arbeitshefte,
n. 30. Niemeyer. Tubinga.
MONTERROSO DEVESA, J. M. 1990. Apelidos galegos. Nomes de famlia galegos: um intento
de regeneraom, classificaom e divulgaom. II Congresso Internacional da Lngua Gale-
go-Portuguesa na Galiza [separata]. Associaom Galega da Lngua. Corunha.
MOSCOSO MATO, E. 1994. As construccins pasivas do tipo ser + participio nos Miragres
de Santiago. Cadernos de Lingua, 9: 129-162.
MURITH, J. 1982. Dictionnaire de sigles & abrviations techniques & scientifiques. Technique &
Documentation. Lavoisier. Paris.
NAVARRO, F. A. 22005 (2000). Diccionario crtico de dudas ingls-espaol de medicina. Mc-
Graw-Hill/Interamericana. Madrid.
NAVARRO, F. A., F. HERNNDEZ e L. RODRGUEZ-VILLANUEVA. 21997. Uso y abuso de la voz pa-
siva en el lenguaje mdico escrito. Em F. A. Navarro: Traduccin y lenguaje en medicina:
101-105. Monografa Dr. Antonio Esteve, n. 20. Fundacin Dr. Antonio Esteve. Bar-
celona.
NYBAKKEN, O. E. 91981. Greek and Latin in Scientific Terminology. The Iowa State University
Press. Ames.
PAPAVERO, N. 21994. Rudimentos de grego. Em N. Papavero (org.): Fundamentos prticos de
taxonomia zoolgica:151-167. Editora da Universidade Estadual Paulista. So Paulo.
PENA, J. 2005. Os nomes denominais de actividade, axentivos e instrumentais. Em A. I.
Boulln Agrelo, X. L. Couceiro Prez e F. Fernndez Rei (org.): As Tebras Alumeadas.
Estudos Filolxicos Ofrecidos en Homenaxe a Ramn Lorenzo: 423-431. Universidade de
Santiago de Compostela. Santiago de Compostela.
544 - BIBLIOGRAFIA CITADA

PIEL, J.-M. 1989 (1976). Origens e estruturao histrica do lxico portugus. Em Estudos
de Lingustica Histrica Galego-Portuguesa: 9-16. Imprensa Nacional/Casa da Moeda.
Lisboa.
POUSA ORTEGA, H. 2002. Lxico fronteirizo no Baixo Mio: a pesca con barco. Em R. l-
varez, F. Dubert Garca e X. Sousa Fernndez (org.): Dialectoloxa e Lxico: 245-278.
Instituto da Lingua Galega/Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela.
PUERTA LPEZ-COZAR, J. L. e A. MAURI MS. 1995. Manual para la redaccin, traduccin y pu-
blicacin de textos mdicos. Masson. Barcelona.
QUEMADA, B. 1971. propos de la nologie. Essai de dlimitation des objectifs et des
moyens daction. La banque des mots, 5: 135-150.
Real Academia Galega. 1997. Diccionario da Real Academia Galega. Editorial Galaxia/Edi-
cins Xerais de Galicia. Vigo.
Real Academia Galega e Instituto da Lingua Galega. 182003 (1982). Normas Ortogrficas e
Morfolxicas do Idioma Galego. Santiago de Compostela.
RIERA, C. 2005a. Manual de redacci cientfica. El llenguatge de les cincies de la salut. Editorial
Claret. Barcelona.
RIERA, C. 2005b. Producci, difusi i divulgaci de la cincia en catal. Zeitschrift fr Katala-
nistik, 18: 1-10.
ROS PANISSE, M. C. 1977. Nomenclatura de la flora y fauna martimas de Galicia. I. Inverte-
brados y peces. Anexo 7 de Verba. Servio de Publicaons da Universidade de Santiago
de Compostela. Santiago de Compostela.
RODRGUEZ RO, X. A. 1996. Os traballos terminolxicos en lingua galega: unha aproxima-
cin sa situacin e s sas necesidades. Cadernos de Lingua, 13: 35-74.
SAGER, J. C, D. DUNGWORTH e P. F. MCDONALD. 1980. English Special Languages. Principles
and Practice in Science and Technology. Oscar Brandstetter Verlag. Wiesbaden.
SANJUAN LPEZ, A., M. A. FERNNDEZ DOMNGUEZ, M. P. JIMNEZ ALEIXANDRE e P. BRAAS PREZ.
1984. Vocabulario das Ciencias Naturais. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.
SCHMIDT, W. 1969. Charakter und gesellschaftliche Bedeutung der Fachsprachen. Spra-
chpflege, 18: 10-20.
SCHMITT, P. A. 1999. Translation und Technik. Stauffenburg Verlag. Tubinga.
SECO, M. 91995. Diccionario de dudas y dificultades de la lengua espaola. Espasa Calpe. Ma-
drid.
SERRA, J. A. e R. M. ALBUQUERQUE. 1963. Anfbios de Portugal. Revista Portuguesa de Zoologia
e Biologia Geral, 1-3 (4): 75-227.
SOUTO, E. 1985. Achegas para a unificaom. Aglia, 3: 329-334.
TRUEB, L. F. 22005. Die chemischen Elemente. Ein Streifzug durch das Periodensystem. S. Hirzel
Verlag. Estugarda.
VASQUES CORREDOIRA, F. 1998. A Construo da Lngua Portuguesa frente ao Castelhano. O
Galego como Exemplo a contrrio. Edicins Laiovento. Santiago de Compostela.
CORPUS TEXTUAL CONSIDERADO
NO ESTUDO DA MORFOSSINTAXE

Enciclopdias, atlas, dicionrios e vade-mcuns

AA.VV. 1999. Dicionrio Lello Prtico Ilustrado. Lello e Irmos. Porto.


AA.VV. 1982. Dicionrio Tcnico-Cientfico Ilustrado. Pltano Editora. Lisboa.
AA.VV. 1998. Grande Dicionrio Visual da Cincia [trad. annima de Ultimate Visual Dictio-
nary of Science]. Editorial Verbo. Lisboa/So Paulo.
AA.VV. 1998-2003. Enciclopdia Luso-Brasileira de Cultura. Edio Sculo XXI. Editorial Verbo.
Lisboa/So Paulo. (Cita-se como ELBC)
AA.VV. 2001a. Enciclopdia Mdica da Famlia [trad. de Complete Home Medical Guide,
1999, por A. Miraldo, A. P. Santos, A. P. Silva e S. Moreira]. Civilizao. Porto.
AA.VV. 2001b. Manual Merck - 17. edio. Roca. So Paulo.
AA.VV. 2005. Geographica. Atlas Ilustrado do Mundo [trad. por A. Vaz Pereira, C. Lopes, J. Vaz
Pereira e M. Periquito]. Dinalivro. Lisboa.
Academia das Cincias de Lisboa. 2001. Dicionrio da Lngua Portuguesa Contempornea.
Editorial Verbo. Lisboa.
BURNIE, D. (dir.). 2002. Grande Enciclopdia Animal [trad. de Animal, 2001, por S. Gomes e
F. Machado]. Civilizao. Porto.
FRADE, A., F. CUNHA e M. J. HENRIQUES. 1995. Dicionrio Breve de Cincias da Natureza. Edito-
rial Presena. Lisboa.
HOUSTON, R. (dir.). 2007. Grande Enciclopdia do Oceano. Uma Viagem Descoberta do l-
timo Paraso da Terra [trad. de Ocean, 2006, por M. J. Barbosa]. Civilizao. Porto.

Livros de texto

AZEVEDO, C. (org.). 1992. Biologia Celular. Fundao Gomes Teixeira. Porto.


CAMPOS, L. S. e M. MOURATO. 1999. Nomenclatura dos Compostos Orgnicos. Segundo as Re-
gras e as ltimas Recomendaes da International Union of Pure and Applied Chemistry
(IUPAC). Escolar Editora. Lisboa.
DE CARVALHO, R. 2004. Cadernos de Iniciao Cientfica. Relgio Dgua Editores. Lisboa.
JONES, K. C. e A. J. GAUDIN. 32000. Introduo Biologia [trad. de Introductory Biology, 1977,
por A. Xavier da Cunha]. Fundao Calouste Gulbenkian. Lisboa.
PIT, M. T. e T. AVELAR. 1996. Ecologia das Populaes e das Comunidades. Uma Abordagem
Evolutiva do Estudo da Biodiversidade. Fundao Calouste Gulbenkian. Lisboa.
RODRIGUES, M. M. e F. MORO LOPES DIAS. 1997. Qumica na Nossa Vida 9. Ano. Porto
Editora. Porto.
ROQUE, M., M. . FERREIRA e A. CASTRO. 1995. Biologia 12. Ano. Porto Editora. Porto.

545
546 - CORPUS TEXTUAL CONSIDERADO NO ESTUDO DA MORFOSSINTAXE

SUDHAUS, W. e K. REHFELD. 2002. Manual de Evoluom e Sistemtica [trad. de Einfhrung in


die Phylogenetik und Systematik, 1992, por C. Garrido]. Edicins Laiovento. Santiago de
Compostela.

Livros de divulgaom

DARWIN, C. R. 2005. A Origem das Espcies [trad. de The Origin of Species by Means of Natural
Selection, 1859, por Dora Batista]. Publicaes Europa-Amrica. Mem Martins.
GONALVES, M. E. (org.). 2003. Os Portugueses e a Cincia. Publicaes Dom Quixote.
Lisboa.
GOODERS, J. e A. HARRIS. 22000 (1996). Guia de Campo das Aves de Portugal e da Europa
[trad. de Field Guide to the Birds of Britain and Europe, 1990, por . A. Fernandes e A.
Pena]. Temas e Debates. Lisboa.
LEWONTIN, R. C. 2002. A Quimera do Xenoma Humano [Trad. de The dream of the
Human Genome, em The Doctrine of DNA. Biology as Ideology, 1993: 59-83, por F.
Vzquez Corredoira e S. Mourelo Peres]. Coleom Breviarios, n. 11. Edicins Laio-
vento. Santiago de Compostela.
MACDONALD, D. e P. BARRET. 1999. Mamferos de Portugal e Europa [trad. de Collins Field
Guide Mammals of Britain and Europe, 1993, por M. Laires]. Guias FAPAS. FAPAS/Pe-
louro do Ambiente da Cmara Municipal do Porto. Porto.
NAMORA, F. 71989. Deuses e Demnios da Medicina. Volume I. Publicaes Europa-Amrica.
Mem Martins.

Artigos de revistas de divulgaom

ARCHER, L. 1988. A qumica da vida. Colquio/Cincias, 1: 41-57.


BARBOSA, M. A. 1999. Os materiais e a vida: um osso duro de roer. Colquio/Cincias, 23:
33-43.
BARRIGA, F. J. A. S. 1999. Actividade hidrotermal no fundo do mar dos Aores. Colquio/Ci-
ncias, 23: 44-59.
BARROSO, A. 1988. De que so feitas as coisas? Colquio/Cincias, 2: 3-18.
BATISTA CALIXTO, J. 2000. Biopirataria. A diversidade biolgica na mira da indstria farma-
cutica. Cincia Hoje, 167: 36-43. <http://www.uol.com.br/cienciahoje>
BESSA SOUSA, J. 1992. A fsica das baixas temperaturas. Colquio/Cincias: 10: 3-28.
BORGES DE ALMEIDA, L. 1999. Redes neuronais. Colquio/Cincias, 23: 3-16.
CARTELLE, C. 2000. Preguias terrcolas, essas desconhecidas. Cincia Hoje, 161: 19-25.
<http://www.uol.com.br/cienciahoje>
COIMBRA, A. 1995. A dor como sintoma e como doena. Colquio/Cincias, 16: 49-59.
COIMBRA, S., N. CORREIA, F. CORREIA e N. FARINHA. 2002. E o campo pariu um rato. Conser-
vao do rato-de-cabrera (Microtus cabrerae). National Geographic Portugal, 21: s.n.p.
CORPUS TEXTUAL CONSIDERADO NO ESTUDO DA MORFOSSINTAXE - 547

CRAWFORD, P. 1995. O significado da relatividade no final do sculo. Colquio/Cincias, 16:


3-23.
DE LENCASTRE, H. 1999. A resistncia aos antibiticos na dcada de 1990. Colquio/Cin-
cias, 23: 75-90.
DO ROSRIO, L. M. 1994. A fbrica celular de insulina. Colquio/Cincias, 15: 17-30.
DUARTE SANTOS, F. 1988. Formao, evoluo e colapso de uma estrela. Colquio/Cincias,
1: 3-17.
EMPERAIRE, L. 2002. A agrobiodiversidade em risco. O exemplo das mandiocas na
Amaznia. Cincia Hoje, 187: 28-33.
FALCO DE FREITAS, A. 1999. Sistema nervoso autnomo e aparelho cardiovascular: um pa-
radigma de auto-organizao, complexidade e caos. Colquio/Cincias, 23: 60-74.
FORMOSINHO, S. J. 1989. Reaces qumicas. Colquio/Cincias, 5: 17-31.
GUIMARES, P. R. e R. COGNI. 2002. Parceria surpreendente: formigas podem facilitar a ger-
minao de sementes de diversas plantas. Cincia Hoje, 187: 68-70.
LAZZARO, D. 2002. Fim do mundo? Cincia Hoje, 187: 22-27.
LOPES DOS SANTOS, J. 2000. Alternativas qunticas. Colquio/Cincias, 25: 5-19.
MENDES-VICTOR, L. 2000. Riscos associados a fenmenos naturais. Colquio/Cincias, 25:
37-53.
MONIZ PEREIRA, L. 1988. Inteligncia artificial mito e cincia. Colquio/Cincias, 3: 1-13.
PEIXOTO CABRAL, J. M. 1995. Exame cientfico de pinturas de cavalete. Colquio/Cincias,
16: 60-83.
QUARTAU, J. A. 1988. Os insectos e o homem. Colquio/Cincias, 1: 58-69.
RESENDE OLIVEIRA, C. 2000. Morte neuronal. Colquio/Cincias, 25: 76-88.
SWERDLOW, J. L. e S. LEEN. 2002. Desmascarar a pele [trad. por I. S Nogueira, L. Pinto e V.
Pinto]. National Geographic Portugal, 21: 2-29.
TEIXEIRA, C. 2000. Os cristais no ensino e divulgao da Qumica. Colquio/Cincias, 25:
20-36.
NDICE REMISSIVO DE TERMOS

NDICE REMISSIVO DE TERMOS


No presente ndice remissivo recenseiam-se por ordem alfabtica os termos (tambm
os nom preferentes), afixos e radicais greco-latinos citados no corpo do texto (cf. Observa-
ons sobre a tipografia e o ndice de termos, 2). Em primeiro lugar aparecem os sufixos, infixos
e radicais mdios e terminais (elementos cuja representaom comea com um hfen), e, a
seguir, o resto dos elementos (prefixos, radicais iniciais e termos). Para a ordenaom alfa-
btica, desconsideram-se os algarismos que integram os termos. Os nmeros remetem
para os pargrafos do texto (includas as notas de rodap), exceto quando precedidos por
a (que indica apndice).

-a 25, 25.1, 85 42
-an -az 75
-a 25.3 -ana -aza- 153
-aa 75 -ana 86.1
-baro
-bara 105
-acanto 104 -ncia 174
-base 18.2
-ceas 175 -ando 92 -bata 105
-aceno 153 -andria 18.2, 101.1, 104 -bata 105
-ceo -cea 88.1 -andro 104 -bio 105
-ceos 175 -ngio 104 -biose 105
-acho 73 -anilida 153 -blasto 105
-ao -aa -75 -anilina 153 -bole 105
-aom 86.1 -ano -ana 88.1, 153 -bolia 105
-ada 64.4, 76, 86.1 -ano 153 -cana 155
-ade 25.3 -ante 64.4, 91 -cala 106
-adelfo 175 -antema 176 -calipto 50.7, 106
-adieno 153, 157 -ntemo 104 -carba- 155
-adi-ino 153, 161 -anto 104 -carbaldedo 155
-ado 64.4 -antropia 104 -carbamoil- 155
-ado -ada 89, 92 -antropo 18.2, 104 -carbonilo 155
-agem 53.2, 64.4, 76, 86.1 -ar 47, 70, 88.1, 95 -carboxamida 155
-agogo 176 -reo 88.1 -carboxlico 155
-agonista 104 -arg- 153 -cardia 18.2, 106
-agra 176 -aria 76 -crdio 106
-al 76, 88.1, 153 -rio 77 -crpico 106
-ale(s) 54.8, 175 -rio -ria 88.1, 93 -carpo 106
-algesia 104 -rios 175 -caul(e)
-algia 18.2, 104 -aritmo 104 -(c)om 86.1
-alho -alha 73 -ars- 153 -cefalia 18.2, 106
-alino 24, 104 -artrose 176 -cfalo 106
-ama 76 -a(s) 25.3 -cele 25.4, 33, 106
-ame 76 -ase 25.3, 48.3, 88.3, 153 -cel(i)o 25.4, 33, 106
-amento 88.3
-ase -celo 25.4, 33, 106
-mia 76 -asia 88.3 -cnico 64.3
-amida 153 -sico 88.3 -ceno 64.3, 175
-amidina 153 -astenia 104 -centese 176
-amido 153 -tico -tica 88.3 -centro 106
-amina 153 -ato 64.4, 73, 153 -ceps 128
-aminilo 153 -atrieno 153, 157 -cer- 106
-amino 153 -atri-ino 153, 161 -cera 106
-amnio 153 -vel 93 -cerco 106

551
552 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

-cete 106 -cracia 18.2 -doxia 18.2


-ceto 106 -crasia 18.2, 106 -dromia 107
-ciano 106 -crata 18.2 -dromo 107
-ciclo 106 -crescncia 128 -dura 64.4, 76, 86.1
-cida 25.1, 128 -crescente 128 -duto 50.2, 129, 229
-cdio 128
-crino 18.3, 106 -e 25, 25.3, 25.4, 25.5, 85
25.3
-cie -croismo 106 -e 25.3
-cinese 106 -cromia 106 -ea 175
-cinesia 106 -cromo 106 -ear 95
-con 106 -cronismo 106 -ecano 153, 157
-cpite 128
-crono 106 -ecer 96
-cisto 11.1, 106 -cultor 128 -cia 108
-ctico 106 -cultura 128 -ecina 153, 157
18.3, 106
-cito -cura 128 -cio 116
-clad- 106 -curo 128 -ectasia 18.2, 50.2, 108
-cladales 175 -cspide 128 -[c]tico 108

-clase 18.3, 106, 175 -dactilia 50.2, 107 -(ec)tomia 50.2, 108
-clasia 175 -dctilo(s) 50.2, 101.1, 107 -edo 76
-clsio 53.1, 175 -dedo 156 -edria 108
-clastia 18.2, 175 -deira 86.2 -edro 108
-clasto 106 -deiro -deira 53.1, 93 -eia 12.2
-clido 106 -dela 86.1 -eidade 82
-clinal 106 -dlico 107 -eid(o)- 108
-clnico 106 -delo(s) 107 -ena 157
-clino 106 -demia 176 -eio 85
-clismo 106 -dendro 107 -eira 82, 86.1
-cloro- 155 -derm- 107 -eiro 69.2
-cocia 106 -derma 25.4, 53.3 -eiro -eira 76, 78
-ccico 106 -derme 25.4, 53.3, 107 -ejar 95
-coco 106 -dese 107 -elhom 83
-cola 106, 128 -desia 107 -lio 108
-cola 206 -diazeno 156 -elmintes 108
-color 128 -diazina 156 -elmintes
-om 64.4, 86.1 -diaznio 156 -elo -ela 73
-cndria 106 -dio -dia 93 -elo -ela 74
-condria 106 -dienil 156 -elo 76
-cndrio 106 -dienilo 161 -mese 18.3, 176
-cndrio -dieno 156 -emia 18.2, 108, 176
-copo 106 -digit- 128 -en 42
-copta 50.7, 106 -di-ilo 156 -ncia 174
-crico 106 -di-inilo 161 -ndima 108
-corismo 106 -dmio 156 -endo 92
-corstico 106 -dino 107 -enho 69.2
-corne 128 -dioico 156 -enil 157
-crneo(s) 128 -dio -dia 93 -enilo 161
-crnio 128 -doco 107 -eno 157
-coro 106 -doiro -doira 86, 93 -nquima 108
-cosmo 106 -dor -dora 53.1, 86.2, 93 -entar 95
-ctilo 106 -douro -doura 93 -ente 91
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 553

-enteria 108 109, 208


-filo -glena 110
-ento -enta 88.2 -fise 25.3, 48.3 18.2, 18.3, 110
-glia
-ea
-eo 88.2 109
-fise
-glifo 18.3, 110
-epano 153, 157 18.3
-fita -glob- 176
-epina 153, 157 18.3, 101.1, 109, 175
-fito -gloss- 110
-eppedo 108 -fixo 40.7 -glossa 48.1, 110
-epsia 88.3 -flexo 40.7 -glota 18.2
-ptico 88.3 -floro 131 -gnat- 110
-ergia 18.2, 108 -fluor- 158
-gnato 18.3, 110
-s -esa 88.2 -fluxo 40.7 -gnomonia 110
-escente 130 -fluxom 131 -gnose 110
-escvel 130 -fobia 18.2, 109 -gnosia 18.2, 110
-ese 48.3, 88.3 -fobo 109, 208 -gogia 18.2
88.3
-ese -foliado 131 -gonfo 110
-esia 88.3 -flio 131 -gonia 110
-simo -sima 48.1, 89 -fone 18.2, 109 -gnio 110
-estesia 18.2, 108 -fonia 109 -gono 110
-s -esa 88.2 -fono: 18.2 -grado 132
-et- 157 -forese 18.2, 25.3, 48.3 -grafia 110
-etano 153, 157 -forme 131 -grafo 110
-ete 153 -frmio 158 -grama 25.1, 110
-ete -eta 73, 83 -foro 18.3, 109 -gramo 110
-etride 108 -fraga 131 -hidro- 160
-tico -tica 88.3 -frago 131 -ia 11.2, 13, 18.2, 82, 176
-etidina 153, 157 -frenia 18.2, 109 -ia 79, 175, 176
-eto 73, 157 -frico 131 -aco -aca 18.3, 88.3
-vel 93 -fugo 131, 206 -iano -iana 88.1
-exia 108 -gamia 18.2, 110 -iano 175
-ez -eza 82 -gmica 110 -ase 18.3, 25.3, 176
-faciente 131 -gamo 110 -iatra 112
-faom 86.1, 131 -gstrio 110 -iatria 112
-fagia 18.2, 109 -geia 18.3, 110 -ia 75

-fago 18.3, 101.3, 109 -gel 159, 206 -ice 82
-fano 109 -gena 18.3 -ico 69.2
-farngeo 102.1 -gneo 110 -ico -ica 80, 88.3
-fase 18.3, 25.3 -gnese 48.3, 110 -ico 100.1, 153, 161, 175
-fasia 109 -genesia 110 -iom 86.1
-femia 109 -gnia 18.3 -ict- 50.2, 112
-fero 131 -genia 18.2, 110 -culo -cula 74
-fic- 109 -gnico 110 -ida 64.4, 86.1, 161
-ficaom 131 -gnio 18.3, 30, 110 -idade 82
-ficar 131 -geno 18.3, 110, 132 -ida(s) 18.3, 175
-fico 131 -geo 18.3, 110 -ide 25.3
-fido 131 -gero 132 -ide 79, 176
-fila 109 -gest- 175 -ideno 161
-filtico 50.2, 109 -ginia 110 -deo(s) 18.3, 70, 79, 112, 161,
-filia 18.2, 109 -gino 110 174, 175
-filo 109 -giro 18.2, 110 -idino 161
-fil(o) 109 -gleia 110 -dio 18.3, 112, 175
554 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS


-ido(s) 18.3, 112, 161, 175 25.4
-is -mancia 18.2, 114
-idom 82 -ise 48.3, 88.3 -mania 114
-drico 161 88.3
-ise
-mano 18.3, 114
-idro 112 -sico 88.3 -mante 114
-id(o)- 108, 112 -ismo 80, 82, 176 -mastia 114
-iedade 82 -ista 25.1, 80, 88.3 -megalia 114
-iente 91 -stico -stica 88.3 -mel- 137
-ieta 112 -isto 112 -melia 114
-ificar 95 -ite -ito 74
-melo 114
-il- 112 -ite 7, 17.1, 25.4, 53.2, 54.4, 161, -menta 76, 86.1
-il 93 175, 176 -mente 69.2
-ileno 161 -tico -tica 88.3 -mento 64.4, 76, 86.1
-ilha 43 -ito -ita 83 -mero 114, 163, 175
-ilho -ilha 43, 73, 83 -ito 25.4, 161, 175 -metria 114
-ilhom 83 -itude 82 -metro 114
-ilidade 82 -vel 93 -mi- 114
-ilideno 161 -ivo -iva 93 -micete(s) 114
-ilidino 161 -izar 47, 95 -micose 114
-lio 161 -jacente 135 -mctico 50.2
-ilo -ila 43, 74 -je- 135 -mielite 114
-ilo 53.3, 161, 175 -jeom 86.1 -mitia 114
-im -ina 73 -jei- 135 -mixia 114
-imen- 112 -jeiom 86.1 -mnsia 18.2, 114
-imenta 86.1 -jeit- 135 -monas 114
-imento 86.1 -jet- 135 -morfismo 114
-imida 161 -lalia 113 -morfo 114
-imina 161 -lapso 136 -morfose 114
-ina 153, 175 -ltero 136 -motor 137
-ina (-na) 161 -lectico 113 -motriz 137
-inano 153, 161 -lcito 18.3 -nastia 115
-neo(s) 175 -lema 25.1, 113 -nauta 115
-inho -inha 73, 83, 88.3 -lepse 113 -necta 50.2, 115
-inil 161 -lepsia 113 -necti- 50.2, 115
-inilo 161 -lexia 113 -nefa 115
-inino 153, 161 -lnge 136 -nefro 115
-ino -ina 88.3 -lise 25.3, 48.3 -nema 115
-ino 153, 161 18.3, 113
-lise -nsia 18.2, 115
-ino(s) 175 -lite 113 -neta 115
-inte 91 18.3, 113
-lito -neuro(s) 115
-io 18.3, 30, 161 -locular 136 -nico 115
-iose 176 -logia 102.1, 113 -nmia 18.2
-ipsa 24, 112 -logista 25.1, 80, 113 -nitrilo 164
-ipsia 88.3 -logo 25.1, 80, 113 -nomia 18.2, 115
-ptico 88.3 -loma 113 -nmio 115
-ir 97 -luca 136 -nomo 115
-irano 153, 161 -lvio 136 -nose 115
-ireno 153, 161 -luviom 136 -noto 115
-iridina 153, 161 -ma 25.1 -o 85
-irina 153, 161 -malacia 114 -ocano 153, 165
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 555

-ocina 153, 165 -psida(s) 175 -pitec- 117


-ctio 50.2 -ptico 50.7, 88.3, 116 -piteco 117
-culo 139 -optria 50.7, 116 -planet- 117
-od- 116 -or 82 -plasia 117
-ode 116 -ornis 116 -plasma 117
-dia 18.2 -orquidia 116 -plastia 117
-odinia 116 -ose 25.3, 48.3, 54.4, 82, 88.3, -plstico 117

-odo 18.3, 116 165, 176 -plasto 117
-odonte 116 -sido 165 -plaxe 117
-odontia 18.2, 116 -osmtico 116 -plegia 18.2, 117
-oftalm(ia) 116 -osmia 116 -pleura 117
-oico 116, 165 -oso -osa 69.2, 89 -plexia 18.2, 40.7
-oidal 25.3, 64.3, 88.1, 116 -oso 100.1, 165 -plexo 40.7
-oide 25.3, 64.3, 88.1, 116, 165 -steo 116 -pneia 117
-oide(s) 175 -ostose 116 117
-po
-ideo -idea 25.3, 64.3 -straco 116
-pode(s) 25.4, 117
-oideu -oideia 25.3, 64.3 -ote -ota -oto 73 -poddeo(s) 117
-oidiano -oidiana 25.3, 64.3 -tico -tica 88.3 -pdio 117
-olo 165 -tis 116 -poese 117
-ona 165 -otismo 116
-pora 117
-ol- 139, 165 -oto 73 -poro 18.3
-olano 153, 165 -vel 93 -potam- 117
-olato 165 -ox- 165 -ptamo 117
-ole 153, 165 -oxa- 165 -praxia 117
-olidina 153, 165 -oxi 165 -preno 166
-olistese 116 -oxo 116 -prest- 117
-olo -ola 73, 74, 75, 83 -paridade 140 -procto(s) 117
-ola
-olo 18.3
-paro 140 -ptergio(s) 50.7, 117
-om -ona 75 -pata 18.2, 25.1, 117
-ptero(s) 50.7, 117
-om 15, 86.1, 174 -patia 117 -ptilo 50.7, 117
-oma coletivo 77 -pausa 117 -ptise 50.7, 117
-oma 25.1, 175, 176
-pede 25.4, 140 -ptose 50.7, 117
-mio(n) -pedese 117 -puntura 50.2, 140
-on 42, 165, 174
-pede(s) -qunio 118
-ona 53.3, 165, 175 -pedia 18.2, 117 -queta(s) 118
-onano 153, 165 -peia 117 -qumica 101.1
-one(s) 175 -pel 117 -rafia 44.2
-nico 174 -peltdeos 117 -rafia 119
-onmia 116 -pene 140 -rafo 44.2
-nimo 116 -penia 117 -ragia 18.2, 44.2, 119
-onina 153, 165 -pepsia 18.2, 117, 176 -recetor 44.2
-nio 165 -peto 140 -reia 44.2
-onomsia 18.2 -pexia 117 -ribonucleico 44.2
-onte 116 -pigia 117 -ribose 44.2
-ope 18.2, 116 -pila 53.2, 117 -rinco 119
-opia 116 -pilo 53.2, 117 -rino- 101.1
-opse 116 -pinado 140 -rino(s) 44.2, 101.1
-opsia 18.2, 88.3, 116 -pion- 117 -riza 44.2, 119
-psia 88.3 -pir- 117 -rizo 46.1
556 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

-rodopsina 44.2 -strico 108 -topia 18.2, 121


-rostro 141
-stico 120
-topo 18.3, 121
-rreia 119 -stigmat- 120 -toquia 121
-rreico 119
-stole 25.3 -tor -tora/-triz 86.2, 93
-rrn(e)os 119
-stoma 18.3, 108 -trio -tria 93
-rub- 141 -stomia 108 -tremado(s) 121
-rubina 44.2 -stomo 108 -trmato(s) 121
-sarcia 120 -sultama 169 -tremo(s) 121
-sauro- 30 -sultona 169 -trepsia 121
-saur(i)o 120 -ta 25.1 -tresia 121

-scafo 18.3, 108 -tact- 50.2, 121 -tric- 121
-scapto 50.7, 120 -tctico 38
-trico 18.3, 121

-scele(s) 120 -tali 121 -trquio 121
-scler- 24 -talpia 121 -triz 86.2
-scopia 18.2, 120 -tansia 121 -trofia 18.2, 121
-scpio 102.1, 120 -taxia 38, 121
-trofo 18.3, 121

-scopo 120 -teca 121 -trom 15, 174
-se 25.3 -tcio 121 -tromb- 121
-secom 50.2 -tecnia 18.2, 121 -tropia 121
-secto 50.2, 142 -tcnico 121 -trpio 121
-seira 120 -tctico 50.2, 121 -tropismo 121
-sepsia 120 -tesmo 121 -tropo 121
-sptio 50.7 -tel- 121 -tura 77
-septo 50.7 -tele 121 -uente 91
-sfera 18.2, 24, 108, 120 -telia 121 -ula 175
-sfigmia 108, 120 -tenia 121 -ulo -ula 74, 89
-silva 142 -teno 17.1, 121 -um 89
-sita 120 -terapia 18.2, 121 -ume 53.1, 64.4, 76, 86.1
-sol 142, 169, 206 -trio 121 -men 76
-sole 120 -termia 18.2, 121 -ur- 122
-som 86.1 -trmico 121 -ura 82
-soma 120 -termo 121 -urese 25.3, 48.3
-sor -sora 86.2 -tetia 121 -urgia 18.2, 108, 122
-soto 120 -ttico 121 -ria 18.2, 122, 176
-sperma(s) 25.1, 108, 120 -tia- 170 -uro 122
-spermia 108, 120 -timia 121 -uv- 144
-sprmica 108 -tiol 170 -vel 93
-spermo 120 -tiona 170 -valncia 145
-spir- 120 -tipia 18.2, 121 -valente 145
-spleno- 24 -tipo 18.3, 121 -vel 93
-sporo 18.3, 108 -tocia 121 -voco 145
-ssom 86.1 -toco 18.3, 121 -vomo 145
-stase 18.2, 18.3 -tom 86.1 -voro 101.3, 145
-stase 18.2, 18.3, 120 -tomia 121 -xena 123
-stasia 18.2, 120 -tmio 121 -xera 123
-sttico 120 -tomo 18.3, 121 -xil- 123
-stato 18.3, 120 -tonia 121 -xilo 123
-stenia 18.2, 120 -tnico 121 -xom 86.1
-ster- 169 -tono 121 -zima 124
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 557

-zo- 124 ab-reaom 23.5, 149 acessrio 48.1, 50.2


-zorio(s) 46.1, 124, 175 abre-latas 22.3 acetabuliforme 131
-zoico 46.1, 175 abrupti- 50.7, 126 acetaldedo 153
-z(o)oide 46.1, 124 abruptinrveo 50.7, 126 acetaldol 186.1
-zoto 46.1 abrupto 50.7 acetamida 153
-zoo- 46.1 abs- 149 acetato 153
abscesso 48.1, 50.1, 50.8 actico 153, 161
abscisina 48.1, 50.1, 50.8 acetil- 153
abscisom 48.1, 50.1, 50.8 acetilactico 153
A, a abscissa 48.1, 50.1, 50.8 acetilaom 86.1
absorom 86.1 acetilar 86.1
absortividade 82 acetilcetona 153
A a4
absorvncia 37, 174 acetilcolina 22.2
a4
absorvente 37, 64.3, 91 acetilcolinesterase 22.2, 153
a- 25.2, 44.1, 95, 104, 149, 206
absorver 37, 91, 209 acetileno 112, 153, 157
a [= a-linha] 53.1
absorvidade 82 acetlio 161
AA 179
absorvvel 93 acetilo 53.3, 153, 161
aa 57
abstergncia 174 acet(o)- 153
ab- 23.5, 126, 149, 206
acabamento 64.4, 86.1 acetoacetato 153
abadejo 25.2
accia 18.2 acetoactico 153
abaixa-lngua 150.2
academia 18.2 acetona 165
abalorecer 96
acad. 178.1 acetona 153, 165, 200.5
abano caudal 9
aafrm 46.1 acetoso 89
abdome 41, 42, 54.10, 59, 59.3,
acampamento 25.2 acetoxi- 153
200.7
acanaladura 86.1 achado 49, 64.4
abdmen 17.3, 41, 42, 54.10, 59,
acanto- 104 achamento 64.4
59.2, 59.3, 200.7
acantobdlido 104 accula 52.2, 74
abdomino- 126
acantoptergio 50.7 aciculi- 126
abdominoscopia 126, 200.1
acantozoide 104 aciculifoliado 131
abducente 46.2, 126
acarase 25.3, 48.3 aciculiflio 126, 131
abduom 126, 206, 207
acaricida 128 aciculiforme 52.2
abdutor 50.1, 126, 207
acariose 25.3 aciculissilva 126
abdutor
acaule 91, 106 acidente 50.2
abduzir 46.2
acaulescente 91 acidez 82
abelhom 75
ace- 153 acidificar 95
abentrico 149
aceom 50.2, 50.7 acidificvel 93
aberrncia 174
acefalo- 104 cido 46.2, 89, 95, 211
abesouro 75
acefalobraquia 104 cido 2-carbamoil-benzoico 155
abetarda 20, 36, 150.1
acefalocisto 104 cido -aminobutrico 185
abiognese 57
acefenantrileno 153 cido -aminopropinico a1
abissal 48.1
aceitaom 50.7 cido abscsico 48.1, 50.1, 50.8
ablaom 205
aceitador 86.2 cido actico 22.9, 89, 99, 153,
ablactar 50.2
aceleraom a1 161, 201.2
abluom 205
acelerador 86.2, 93 cido acetilsaliclico 200.8
abbada 9, 25.2, 25.5, 36
acelerador de partculas 86.2 cido acetoxil- -2-benzoico 200.8
abobadado 25.2
acelular 149 cido alantoico 153
abobadar 25.2
1,2-acenaftoquinona 153 cido antranlico 153
abomaso 201.1, 201.1
acender 95 cido arsnico 153, 161
aboral 149
acesso 48.1, 50.2 cido-base 22.7
aborgene 25.5, 42
558 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

cido benzoico 154 cido ribonucleico mensageiro cino 18.3


cido brico 153 185 aclidiano 104, 106
cido butrico 22.9, 154 cido saliclico 161, 169 aclido 104, 106
cido carbmico 155 cido sulfnico 100.2, 169 acme 18.2, 50.2, 53.3
cido ciandrico 155 cido sulfrico 22.9, 100.1, 161, acne 18.2, 50.2, 53.2, 53.3
cido cianoactico 155 200.8, 211 ao 46.1, 198
cido ciclo-hexano-carboxlico cido sulfuroso 100.1, 165 aom 50.2
155 cido tartrico 22.9 aor 46.1
cido clordrico 200.8 cido tauroclico 143 acr- 153
cido cloroso 165 cido telurdrico 143 acrata 18.2
cido de Lewis 100.1 cido valerinico 88.3 crata 18.2
cido desoxirribonucleico 44.2, cido valrico 88.3 acrescentar 50.8, 95
180.1, 182.2 cido 10-amino-10-oxo-3,6- acrescente 128
cido difosfrico 156 dioxa-9-azadecanoico 165 acrscimo 50.8
cido diperoxiftlico 166 cido 1,2,3,4-tetra- acrlico 153, 163
cido esterico 153 -hidro-1,4-imino- acrilolo 152
cido fnico 89 naftaleno-2-carbo- acritude 82
cido fenoxiactico 158 xlico 161 acro- 104
cido fluorobrico 158 cido 1,3,5-pentano-tricarbox- acroanestesia 104
cido frmico 100.2, 153, 158 lico 155 acrocefalia 104
cido fumrico 158 cido 2-carbamoil-benzoico 155 acrodinia 116
cido glioxlico 159 cido 2-(3-metilu- acrolena 139, 153, 163
cido glutmico 159 reido)-1-naftoico acromatina 161
cido gordo 22.9, 40.1 171 acromegalia 18.2, 114
cido heptanodioico 156 cido 23-nor-5- acromio- 104
cido heptanoico 165 -colanoico 164 acrmio 42, 59.3
cido hipocloroso 160 cido 2,3-anidro- acromioclavicular 104
cido homolctico 160 -D-gulnico 153 acromiocoracideo 104
cido hmico 211 cido-3-acetoxibenzoico 153 cron 18.2, 42
cido lctico 88.2, 162 cido 3-formilglutrico 158 acrnico 115
cido lisrgico 180.1 cido 3-(benzoil- acrpeto 200.1
cido mesotartrico 163 oxi)propanoico -acrose 153
cido metabrico 163 153 ACTH 182.3
cido metacrlico 163 cido 3,3'-tiopro- actina 50.2
cido monosselenossulfrico 169 pinico 170 actnia 18.2, 50.2
cido muritico 200.8 cido 4-hidrazono- Actinirios 175
cido ntrico 22.9 -1-carboxlico 160 actindeo 18.3, 50.2, 79, 112, 161
cido ortobrico 165 cido 7-ftalimido- actinfero 50.2
cido oxlico 165 -1-naftoico 161 actnio 50.2, a5
cido p-sulfanilbenzoico 169 acidocetose 186.1 actin(o)- 50.2, 104
cido perbenzoico 166 acidose 82, 176 actinobacilose 50.2, 104
cido perclrico 161 acidulaom 86.1 actinocarpo 50.2
cido peroxipro pinico 166 acidular 86.1 actinoftalmo 116
cido peroxontrico 166 acdulo 69.2, 89 actinmetro 104
cido pirofosfrico 156, 166 acil- 153 acu- 126
cido propinico 117, 166 acilo 53.3 acar 46.1
cido qunico 167 acilona 165 aucena 46.1
cido ribonucleico 168, 182.2 aciloxi- 153 aculei- 126
acinaciforme 131 aculeiforme 126
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 559

acleo 201.1 adjuntar 86.1 aferente 208


acume 42 admoestaom 50.3 aferiom 86.1
acmen 42 ADN 180.1, 182.2, 185 aff. 178.1
acumulaom 64.4 adnato 50.3 afloraom 86.1
acumular 64.4 adoante 64.4 afloramento 86.1
acupuntura 50.2, 126, 140 adoom 50.7 afluente 91
acstico 200.1 adormentar 95 afluxo 40.7
acutngulo 126 adotar 50.7 afrodisia 18.2, 88.3
acut(i)- 126 ADP 150.1 afrodisaco 88.3
acutifoliado 126 ad-radial 23.5, 50.3, 149 afta 89
acutiflio 126 ad-renal 23.5 aftosa 22.9
acutirrostro 126 adrenalina 23.5, 161, 200.4 aftoso 89
ad- 23.5, 23.7, 126, 149, 206 adscriom 50.3, 50.7 AGAL 182.1
adamantino 88.3 adstrato 206, 207 agaprnis 116
adaptaom 50.7 adstringente 50.3, 208 gar-gar 18.2, 22.7, 150.2
adaptar 50.7 adstringir 50.3 gata-musgo 22.7
adaxial 149 aduom 126, 206, 207 glifo 18.3
ad-digital 23.7 aduto 50.2, 126 aglossia 48.1
ADEGA 182.1 adutor 126, 207 aglutinante
adelo- 104 advocacia 50.3 aglutinina 161
adelofcea 104 areo 88.2 aglutinognio 18.3, 110
adelomicete 104 aeri- 126 agnado 18.3
adeni- 104 aercola 126 gnato 18.3
adeniforme 104 aeriforme 126 agnico 197
adeno- 104 aero- 104 agonista 206
adenograma 104 aerbica 64.3 agorafobia 18.2
adenoma 25.1, 176 aerbio 64.3, 105 agrafador 53.1, 86.2
adenosina-2'-fosfato 21 aerodeslizador 60 agraz 75
adenosinadifosfato 150.1 aerodinmica 104 agregado 92
adenosina-trifosfatase 22.2, 153, aerdino 107 agressivo 48.1
185 aeroduto 50.2, 104, 129 agri- 126
adenosinatrifosfato 21, 99 aeroespacial 104 agricultor 128
aderncia 49 aerofagia 18.2, 109 agricultura 126, 128
aderir 86.1 aerfito 18.3 agridoce 150.1
adesom 86.1 aerogel 104 agro- 104
adiaforese 48.3 aerlito 18.3 agrobactria 104
adicionar 86.1, 95 aerologia Agrogeologia 104
adiom 86.1, 95, 126, 207 aeronauta 115 agropecurio 24, 102.2
adipectomia 126 aeroplano 64.3 agrostlogo 104
adip(o)- 126 aerossol 104, 142 gua-ardente 20, 22.9, 150.1,
adipocele 25.4 aerstato 18.3, 212 150.2
adipcito 18.3 afacia 205 gua bidestilada 22.9
adipognese 126 afani- 104 gua boricada 22.9
adipose 200.1 Afanpteros 104 gua branda 222
adiposria 126 afano- 104 gua de cal 22.1
adir 86.1, 95 afanptero 104 gua de colnia 22.1
adjacente 46.2, 52.1, 135 afasia 82, 109, 205 gua de Javel 22.1
adjetivo 50.3 afeom 50.2 gua dura 22.9, 100.2, 222
adjunom 86.1 aflio 108 gua-forte 22.9
560 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

gua leve 22.9 alcalinar 95 aleurmetro 104


gua-m 22.9, 100.2, 150.2 alcalinizar 95 aleurona 104, 165
gua-mae 22.7 alcalino 95 alexia 113
gua-marinha 22.9, 100.2, 150.2 alcalinria 122 alfa [= ] a1
gua-mel 22.7 alcalizar 95 [= Alfa] de Centauro a1
gua mineral 22.9 alcaloide 161 -globulina a1
gua-oxigenada 22.9, 200.6, alcance 85 algaliar 95
201.1 alcano 33, 153 algarismo 44.1, 211
gua oxigenada 22.9, 200.6 alapom 20, 150.1 algas castanhas 213
gua pesada 22.9 alaprema 150.1 lgebra 2, 18.3, 88.3
gua-rgia 22.9, 150.1, 150.2 Alcedo 184 lgebra booleana 2
aguardente 20, 22.9, 53.2, alcenilo 33, 152 lgebra de Boole 100.1
150.1,150.2 alceno 33, 157 algbrico 18.3, 88.3
aguarrs 20, 53.2, 150.1 alcinilo 152 algebrista 25.1
aguilhom 201.1 alcino 33, 157, 161 algesia 206
agulha 52.2 lcool 18.3, 49, 54.9, 99 algicida 25.1
airbag 60 lcool etlico 99 alginurese 25.3
ala 211 lcool metlico 99 algo- 126
alado 52.2, 89, 211 lcool proplico 166 algodom hidrfilo 100.2
alambicado 194 alcoolato 153 algodom-plvora 22.7, 100.2
alambicar 194 alcoolemia 18.2 ALGOL 183
alanina 161 alcoolmetro 114, 186.2 Algologia 126
alantase 200.1 alcometro 114, 186.2 algoritmo 44.1, 211
alanto- 153 alcoxi- 153 algstase 104
alantoico 153 ald- 153 algotrom 15
alantoide 25.3, 54.4, 153 aldedo 153, 156, 183.2 alho-porro 22.1
alantona 153 aldo- 153 ali- 126
alar 52.2 aldol 153, 186.1 alicate 54.3
alaranjado de metilo 64.3 aldose 153, 165 alidade 25.3
alarme 53.1 aldosterona 53.3, 175 aliengena 132
alastradeiro 93 aldoxima 153 alfero 126
alastramento 64.4 alectico 200.2 aliforme 126
alastrar 64.4 alcito 18.3 aligtor 18.2, 54.9
alavanca de marchas 222 alecrim 202 alil- 153
alavanca de mudanas 222 aleitamento 52.1, 86.1, 201.1 alilamina 153
alavanca de velocidades 222 aleitar 201.1 alilo 53.3
albacora 73 alelo 186.3 alimentar 88.1
albatroz 18.1, 54.1 alelo- 104 alscafo 18.3
albedo 59, 59.1 alelomorfo 104, 186.3 alo- 104
albino 35, 37, 52.1 alelopatia 104 albaro 104
albume 42, 59.3 alm- 23.1 alctone 50.2
albmen 37, 42, 59.3 alm-Atlntico 23.1 alodano 153
albumina 18.2, 37, 102.2, 175 alm-mar 23.1 alo(s) 18.1
ala 211 alergnio 18.3, 186.2 aloglota 18.2
ala bacteriolgica 86.1 alrgeno 18.3, 186.2 alomeria 104
ala de Henle 211 alergia 7, 9, 18.2, 108 alopata 117
ala de semeadura 86.1 alergognio 186.2 alopatia 117
alado 64.4 alerta 53.1 aloptrida 10.3
alcalescncia 174 aleur(o)- 104 alopecia 18.2, 176
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 561

aloxana 153, 165 amaciante 222 amidilo 53.3


aloxano 153 amagat a4 amidino- 153
lpico 88.3 amlgama 18.3, 53.1, 53.3 amidino-transferase 153
alpino 88.3 amanita 161 amido 18.2, 212
alpista 53.3 amanita-mata-moscas 22.1 amieiro 6, 202
alpiste 53.3 amanitina 161 amgdala 50.5, 104
alqueno 33 amarar 95 amigdalo- 104
alquilo 152 amarelado 89 amigdalectomia 50.2
Alquimia 18.2, 80 amarelo-claro 22.9 amigdalotomia 104
alquimista 25.1, 80 amarelo de Cassel 100.1 amil- 153
alquino 33 amarelo de Manchester 100.1 amilase 25.3, 48.3, 153
alt- 149 amarelo-esverdeado150.2 amilo- 104, 126, 153
alta-fidelidade 60 amargor 82 amilodextrina 104, 126, 153
altazimute 149 amarlide 25.3 amilognio 104
alteraom climtica 222 amarlis 25.3, 25.4, 53.2, 54.1 amillise 126
alti- 126 Amazonas 46.1 amilopectina 50.2, 102.2
altifalante 20, 22.8, 150.1 Amaznia 18.3 amiloplasto 102.2, 117
altmetro 114, 126 mbar cinzento 100.2, 213 amina 153, 161
altitude 82 ambi- 48.2, 69.1, 126, 149 amina-oxidase 22.2, 153
alto- 22.8, 150.2 ambidestro 126, 149 aminilo 53.3
alto-cmulo 22.8, 126 ambientalismo 80 amino- 153
alto-estrato 22.8, 126, 150.2 ambientalista 80 aminocido 179
alto-falante 20, 22.8, 150.1 ambiente 64.1 9-aminoacridina 153
alto-forno 22.8, 150.2 ambiopia 126 aminobenzeno 161
alto-mar 22.8, 53.3 ambparo 149 4-aminobenzenossulfonamida
alto-relevo 22.8 ambissexual 48.2 153
altostrato 22.8, 150.2 ambivalente 149 aminocetona 153
altura 82 ambli- 104 amn- 50.6
alt. 178.1 ambliopia 104, 116 amnsia 18.2, 50.6
alucinaom 63 Amblipgios 104 amnio- 104
alucinognio 18.3, 161 ambrosia 18.2, 88.3 mnio 50.6, 54.4
alume 42 ambrsia 18.2 amniocentese 176
alumel 64.5 ambrosaco 88.3 amniognese 104
almen 42 ambulacro 227 amniografia 104
alumina 18.2 ambulatrio 93 amo- 104
alumnio 153, 169, a5 amebase 25.3, 48.3 amfila 104
alumino- 153 amebcito 18.3, 200.9 amolecer 95, 96
aluminofrrico 153 amijoa 9, 202 amolentar 95
aluminossilicato 153 amijoa-babosa 221 amonal 183.2
alunagem 52.2 ameixeira 78 amnia 88.3, 211
alvio 136 amendoim 7 amonaco 18.3, 88.3, 153, 211
aluviom 53.2, 136, 207 amercio 64.5, a5 amnico 88.3
alvolo 18.3 amerstico 104 amnio 88.3, 153, 211
alvo 35, 37, 52.1, 64.3, 82, 211 Amesterdm 18.1 amonio- 153
alvor 35, 37 ametista 25.5 amonita 53.2, 211
alvorada 35, 37 ametro- 104 amonite 53.2, 54.4, 104, 175, 211
alvura 35, 37, 82 ametrmetro 104 amono- 153
Al3+ 179 ametropia 104 amonocido 153
amaciador 222 amida 153, 155 amonobase 153
562 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

amorfinismo 176 anatomopatologia 102.2 anfioxo 116


amortecedor 86.2 ancilo- 104 anfractuosidade 50.2
amostra 25.2, 211 ancilosar 33 angina do peito 100.1
amostragem 25.2, 85, 86.1, 211 ancilose 32, 33, 104 angio- 104
AMPc 185 ancilstomo 33, 104, 108 angioblastema 104
ampelo- 104 ancistro- 104 Angiosprmicas 104
ampelfago 104 ancistrocrpico 104 angiossarcoma 104
ampelografia 104 ancistrodesmo 104 anglfono 18.2, 22.7
ampere 64.5, a4 ancoradoiro 86 anglo-saxnico 22.5
ampere-hora 22.7 andorinha 73, 175 angstrm a4
amplexi- 126 andorinha-do-mar 22.1 angi- 126
amplexicaule 126 andro- 101.1, 104 angicida 31
ampliar 64.4 androceu 27 angiforme 31, 126
amplidom 82 andrforo 104 ngulo 32, a1
amplitude 82 andrognio 30 ngulo plano 185, a4
ampola 26, 43 androginia 101.1, 110, 200.2 ngulo slido a1, a4
ampular 26 andrgino 110 angusti- 126
ampulheta 43 andromeddeo(s) 18.3, 79, 174, angustifoliado 126
an- 23.2, 149, 206 186.2 angustiflio 126
ana- 104, 149 andromdeo(s) 79, 174, 186.2 angustissepto 126
anclase 106 androsterona 104, 169 anidrido 18.2, 23.2, 49, 104, 112
andromo 104, 107 anedota 18.2, 50.2 anidrite 49
anaerbio 64.3 anel 4 anidro 112
anaerobiose 105 Aneldeos 18.3, 79, 112, 175 anidro- 104, 153
anfase 18.3, 25.3, 149 anemia 5.1, 6, 7, 11.2, 14, 18.2, anidrose 49
anafiltico 38, 50.2, 104, 109 108 anilha 43
anafilaxia 18.2, 38 anemia aplstica 117 anilina 161
anagnese 17.3, 149 anemia falciforme 131 anilino- 153
anagogia 18.2 anemo- 104 anilo 152
analptica 50.7 anemofilia 18.2, 104 animal 64.1
analgesia 18.2, 88.3, 104, 205, anemgrafo 110 animalrio 77
206 anemograma 25.1 animlculo 74
analgsico 88.3 Anemologia 104 aniom 15, 206
analisar 47, 95 anmona 25.3 aniom sulfato 100.2
anlise 25.3, 47, 48.3, 53.2, 54.4, anestesia 18.2, 108, 205 aniom tetrateluroarseniato 170
88.3, 95 anestesiologista 80 anipnia 104
analista 25.1, 88.3 anestesista 80 anisilo 152
analtico 88.3 anestro 104 aniso- 104
anamnese 50.6 anetole 165 anisodonto 104
anans 7, 211 aneurisma 25.1 anisole 165
anaplasia 117 anexo 40.7 anisotropia 104
anaplasmose 104 anfetamina 161, 183.2 anisto 112
anarmnico 49, 206 anfi- 104 anitrico 149
anastomose 25.3, 48.3 anfiartrose 176 ano- 126
anastomose cirrgica 60 anfbio 104 ano-luz 22.7, 150.2
antase 18.3 anfbola 53.2, 53.3 andino 18.3
antema 18.3 anfidiploidia 104 nodo 18.3
anatomista 25.1, 80 anfimixia 114 anfele 18.3, 54.4, 64.3
anatomocirrgico 102.2 anfineuro 115 anom(o)- 104
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 563

anomocelo 104 anticoagulante 64.4, 149 Antropologia 104


anomuro 104 anticodom 16 antropologista 80
anoproctite 126 anticoncecional 50.7, 93 antroplogo 80
anortico 38, 108 anticonceom 50.7, 149 nus 27, 54.1, 59, 59.2
anorexia 18.2, 38, 108 anticoncetivo 50.7, 93, 149 anuviar 35, 37
anorretal 126 anticorpo monoclonal 213 anzol 46.1
anortite 175 anticorpo policlonal 213 Apalachiano 88.1
anosmia 116 antideslizante 69.1 apanha 85
anstraco 18.3 antignio 17.2, 18.3 apara-lpis 22.3
anquilosar 33 antgeno 17.2, 18.3 aparato 211
anquilose 33 antigravidade 149 aparecimento 86.1
ansa 52.2, 211 antigidade 31 aparelho 211
ansa de Henle 100.1, 211 antimatria 149 aparelho circulatrio 93
ansa intestinal 211 antimnsia 50.6 aparelho de fiaom 200.9, 211
ansa sigmoide 211, a1 antimnio 157, a5 aparelho de Golgi 211
ant- 206 antinomia 18.2 aparelho de imersom 211
antagonista 104, 206 antirrbico 44.1, 52.2 aparelho de Kipp 34
antrtico 50.2 antirraqutico 44.1 aparelho de medida 211
ante- 126, 149 antissecretor 48.2 aparelho digestivo 211
antebrao 149 antissepsia 48.2 aparelho fonador 93
antebraquial 149 antissptico 48.2, 50.7 aparentado 95
antecadinho 149 antissoro 48.2 aparentar 95
antecrisol 149 antitrombina apatite 53.2
antecessor 48.1 antitussgeno 26, 48.1, 149 apndice cecal 213
antecipaom 149 antiviral 149 apndice xifoide 64.3
anteclisa 126 antivrus 149 apendicite 25.4, 54.4
antediluviano 149 antivitamina 149 aperidico 206
ante-histrico 23.2 anto- 104 api- 126
anteiso- 153 Antobiologia 104 Apiceas 200.5
antemeridiano 149 antociano 104, 106 apirio 77
antena em Y 62.1 antfilo 18.3 pice 40.8
antero- 126 antofilo 18.3 apico- 126
ntero- 23.1, 44.1, 149 antfito 104 apicodental 126
ntero-dorsal 23.1 antonomsia 18.2 apiclise 126
ntero-externo 149 Antozorios 175 apicultura 126
ntero-posterior 23.1 antra- 153 apfugo 126
ntero-superior 48.2 antraceno 153 apirexia 117
antergrado 126 antracite 53.1, 53.2, 175 aplantico 117
anti- 44.1, 48.2, 149, 153, 206 antracito 53.1, 53.2, 175, 213 aplasia 117
anti-fouling 60 antracnose 104, 115 aplstico 117
anti-g 179 antrac(o)- 104 apneia 117
anti-halo 149 antracoltico 104 apo- 104, 149, 153
anti-helmntico 23.2, 49 antracose 54.4 apocrpico 106, 149
anti-higinico 23.2 antranlico 153 apocarpo 106
anti-hipntico 49 antraquinona 153 apocodena 153
anti-hormona 23.2 antraz 18.1, 40.8, 54.1, 211 apcope 25.3
anti-incrustador 23.3, 149 antropo- 104 apcrino 18.3
anticlmax 54.1 antropofagia 18.2 apocuprena 153
anticlinal 106, 207 antropfilo 104 apdema 18.3
564 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

apodtico 50.2 aqeogneo 126 areia movedia 93


apodrecer 96 aqi- 101.3, 126 areni- 126
apoferritina 149 aqicultura 126 arencola 126, 128
apfise 25.3, 48.3, 109 aqfero 126 areniforme 126
apfise coracoide 128, 200.8 aqfugo 52.1, 101.3 arenito 25.4, 53.1, 175
apfise unciforme 144 aquilgia 175 areo- 104
apfise xifoide 123 Aquisgrana 18.2 areografia 104
apogamia 104 aquisiom 50.3 arola 18.3, 74
apogeu 27 aquoso 52.1, 201.1 aresta 25.5
apomixia 104 ar- 153 argamassa 48.1
apomorfia 104 ar-ar 22.7 argento 153
apomorfina 153 arabinose 165 argento-vivo 64.5, 100.2, 200.8
apontador-lser 60, 100.1 Aracndeos 18.3, 50.2, 79, 112, argila 43
apontamento 85 175 argili- 126
appila 117 Arcnidos 18.3, 79, 175 argilcola 128
apopltico 39 aracn(o)- 104 argilfero 126
apoplexia 14, 18.2, 39, 40.7, 176 aracnodactilia 104 argilito 53.1
apoptose 50.7 aracnoide 25.3, 54.4 argilo- 126
apopttico 50.7 aracnoidite 176 argilo-humfero 126
aps- 23.1 Aracnologia 104 argirntemo 104
aps-guerra 23.1, 53.1 aragonite 53.2, 175, 200.8 argirismo 104
aps-venda 23.1 araldite 64.5 argir(o)- 104
apossemtico 149 Aranedeos 112 argironeta 115
apotcio 121 araneiforme 62.1 rgon 16, 18.2, 42, 165, 174, a5
aptema 18.3 arara 7, 9 argonauta 115
apzema 25.2, 46.2 arbitrariedade 82 arete 18.3
apraxia 117 arbitrrio 88.1 arilato 153
aprendizado 64.4 arbreo 35, 37, 52.1 arlico 153
aprendizagem 64.4 arborescente 35, 37 arilo 153, 197
apresentaom 25.2 arbori- 126 aron 42
apriorstico 88.3 arboricida 25.1, 126 Ariondeos 17.2, 18.3, 79, 175
aprobativo 35, 37 arborcola 126 aristarco 197
aprobatrio 35, 37 arborizar 35, 37 aristocracia 18.2
aprovar 35, 37 arbsculo 35, 37 aritenoide 53.2, 54.4
ptero 50.7, 89, 211 arbusto 35, 37, 52.1 aritmtica 50.9
aptidom 50.7, 82 arco da velha 22.1, 150.2 aritm(o)- 104
aptitude 50.7, 82 arco-ris 22.7, 150.2, 201.2 aritmgrafo 104
aqua- 126 arct- 50.2 arma de fogo 214
aquafobia 126 arctaom 50.2, 200.6 armadilha 43, 73, 175, 229
aquaplanagem 60 arctocfalo 50.2 Armadildeos 43
aquaplaning 60 arctopiteco 50.2 armila 43
aqurio 77 Arcturo 50.2 arminho 73
aquecer 69.1 ardentia 82 ARN 168, 182.2
aqeduto 50.2, 129 ardor 82 arnica 18.2
aqum- 23.1 ardsia 211 ARNm 185
aqum-mar 23.1 are 53.1 ARN-polimerase 185
aqunio 118, 205 arefaom 86.1 ARN-replicase 185
aqeo- 126 areia aurfera 126 arolo 152, 154
aqeoglacirio 126 areia engolideira 93 aromtico 153
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 565

arqueaom 85 artemsia 18.2, 48.1, 64.5 a seguir 221


arqueio 85 artria 18.2, 74 asfaltagem 65
arque(o)- 104 artria aorta 100.2 asfltico 65
arqueobactria 104 artria tir(e)oideia 64.3 asfalto 65
arque- 104 arteri(o)- 104 asfixia 18.2
arquecito 200.9 arteriografia 104 asfdelo 18.3
arquefito 104 arterola 18.3, 74 asma 53.2
arquetalo 104 arteriopatia 104 asparagina 45
arqutipo 18.3 arteriorrafia 44.2, 119 asparaginase 45
Arquimedes 18.2 arteriorragia 44.2 aspergilo 175
arquimediano 88.1 arteriosclerose 24, 82, 104, 205 aspeto 50.2
arquiplago 33 arteriovenoso 22.5 aspetual 50.2
arquivo 33 rtico 50.2 spide 53.2, 53.3
arranca-pregos 150.2 articulaom 201.2 aspido- 104
arranha-cu(s) 22.3, 60 articulaom coxofemoral 128 aspidocfalo 104
arranjo 2 articulaom temporomandibular aspidozoide 104
arrastar 64.4 102.2 aspirador 53.1, 86.2
arrastom 75 articulista 211 aspirina 64.5, 120, 161, 200.8
arrebenta-pedra 131 artculo 211 asquelminte 108
arrefecimento 86.1 artigo 211 assaz 8, 9
arren(o)- 104 artio- 104 assentada 213
arrenoblastoma 104 artiodctilo 50.2, 104, 107 assente 64.2
arrenotocia 121 artralgia 104 asspalo 48.2, 69.1
arrenotoquia 121 artritismo 82 assepsia 48.2, 120
arrepio 150.1 artr(o)- 104 assptico 48.2, 50.7
arritmia 18.2, 44.1, 82, 104 artrodese 107 assexual 48.2
arroaz 25.2 artrdia 18.2, 104 assilvestrado 149
arrotar 189.2 Artrpodes 25.4 assimetria 48.2
arruela 43 artrose 25.3, 48.3, 176 assimtrico 149
arsa- 153 arvorado 35, 37 assmptota 48.1, 50.7
arsaciclo-hexano 153 arvorar 35, 37 asssimpttico 50.7
arsano 153 rvore 35, 37, 52.1 assim que 225
arseniado 153 arvoredo 35, 37, 76 assncrono 149
arseniato 153 as- 48.1, 149 assinergia 18.2
arsenical 88.1 asa 48.1, 52.2, 89, 211 asssmico 48.2
arsenico- 104 ascaricida 25.1 assistlico 48.2
arsnico 161, 211, a5 ascride 25.3 assoprador 10.1
arsenicofagia 104 ascardeo 175 assumptvel 50.7
arsenicfago 104 ascaridase 25.3, 48.3 astato 17.1, 18.3
arsenieto 153 ascdia 53.3 stato 17.1, 18.3, a5
arsnio 153, 161, 211, a5 Ascidiceos 175 astelia 104
arseno- 153 ascdio 53.3 astenia 18.2, 104, 120
arsenobenzol 153 asco- 104 aster- 104
arsenopirite 153 asco 42 Asterceas 200.5
arsenoso- 153 ascognio 110 astria 18.2
arsino 153 ascolquen 104 asteriforme 104
arso- 153 ascomicete asteroide 25.3
arsono- 153 scon 42 Asteroides 25.3, 175
artefato 50.2 ascsporo 104 astigmatismo 104, 120
566 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

astigmatmetro 104 atropurpreo 126 autptico 88.3


astigm(o)- 104 atto- 147.2 autorreduom 44.1
astro- 101.3, 104 atual 50.2 autorregulaom 44.1
astrcito 18.3 atum-gaiado 73 autorreprodutor 44.1
Astrofsica 104 atum-listado 73 autossoma 48.2
astrglia 18.2, 18.3 atum-patudo 73 auttrofo 18.3
astroide 25.3 atum-rabilho 73 aux(o)- 104
astronauta 101.3 atum-voador 73 auxocromo 104
Astronomia 115 aturujar 189.2 auxotrofia 104
ataraxia 18.2 audio- 102.2, 126 aval 54.7
atelectasia 18.2, 50.2, 104, 108 audiofone 18.2 ave 211
atel(o)- 104 audiofreqncia 102.2 avelanha 212
atelocardia 104 audiograma 126 ave-lira 114
atelocefalia 104 audimetro 126 avestruz 53.2, 53.3, 211
atero- 104 audiovisual 102.2 avi- 126
ateroma 25.1, 104, 205 auditivo 200.1 avirio 88.1
aterosclerose 24, 104, 205 aurola 18.3 avicultura 126
aterragem 52.2, 86.1 auri- 126, 153 avifauna 126
aterrar 9, 95 auriculado-amplexicaule 22.5 aviom a jacto 100.1, 187, 201.2,
atiria 104 auriculo- 102.2, 126 227
atir(e)oidismo 104 auriculotemporal 102.2, 126 aviom de reaom 100.1
atitude 50.2 auriculoventricular 102.2, 126 avinica 183.1
atividade 102.2 auriculovestibular 126 axi- 126
atlas 54.1, 176 aurfero 126 axial 40.7
atlo- 176 auro- 153 axiforme 126
atlo-odontoide 176 aurora boreal 100.2 axila 40.7
atm a4 australopiteco 59, 59.3 axioma 40.7
atmo- 104 aut(o)- 12.2, 44.1, 48.2, 102.3, axissimtrico 126
atmlise 104, 113 149 axo- 104
atmmetro 104 auto-organizaom 23.3 axnio 17.3, 22.7, 30
atmosfera 7, 18.2, 108, 120, a4 autoaglutinina 23.3, 149 axono- 104
ato 50.2 autoanafilaxia 23.3 axonometria 104
ato- 147.2 autocatlise 104 axoplasma 104
toco 18.3, 121 autoclave 53.2 aza- 153
atol 221 autocolimador 149 azlea 18.3, 46.1, 175
atomstico 88.3 autocracia azaleia 46.1
tomo 104, 121 autocrata 18.2 azano 153
tomo-grama 22.7 autctone 50.2 azedo 46.2, 82, 211
atonia 82 autoenxerto 149 azedume 82
ATP 21, 182.3 autoestrada 7, 24, 102.3 azeite 5, 9, 46.2, 211
ATPase 185 autofecundaom 149 azeitona 46.2, 211
ATP-sintetase 185 autogiro 12.2, 18.2, 186.3 azepina 157
atraente 91 autogirptero 186.3 azetidina 157
atrepsia 121 autoinfeom 149 azeto 157
atresia 121 automaom 86.1 azevedo 76
atriporo 18.3 automatizaom 86.1 azeviche 25.5, 37, 46.2
atrito 201.2, 227 automvel 35, 37, 93 azevinheiro 37, 46.2
atro- 126 autopsia 18.2 azevinho 37, 46.2
atrofia 18.2, 207 autpsia 12.2, 18.2, 88.3, 116 azidotimidina 180.1
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 567

azigo- 104 bacteriano 50.2, 88.1 balom de oxignio 212


zigo 104 bactericida 25.1, 50.2, 105 balom Kitasato 64.5
azigobranquial 104 bactrio 11.2 balom meteorolgico 212
azimute 18.2, 25.4, 46.2 bacteri(o)- 50.2, 105 balom-sonda 100.2, 212
azina 161 bacterioclorofila 105 balom volumtrico 212
azinheira 46.2 bacteriofagia 109 balor 36, 198
aziridina 161 bacterifago 18.3, 109, 186.1 balorento 88.2
azirina 161 Bacteriologia 50.2 banana 212
azo 153, 198 bacteriorrodopsina 44.2 bananeira 212
azo- 153 bacteriosttico 120 bandeamento 85
azobenzeno 153 bactriano 88.1 bandeio 85
azocina 165 baculi- 127 bandeirola 73
azofenol 153 baculiforme 127 bando 53.1
azoico 46.1, 175 baculimetria 127 banho-maria 22.7, 64.5
azonano 165 bao 46.1, 201.2 Banto 18.2
azonina 165 badejo 25.2 baob 25.4
azotato a5 bafo 36 baquelite 60
azoteto a5 baga 36, 198 bar 54.12, a4
azotito a5 baa 49 barbatana 202, 227
azoto 9, 46.1, 51, 124, 153, a5 banha 35, 36 barbear 64.4
azotria 18.2, 122 baixa-mar 22.8 bari- 105
azougue 64.5, 201.2 baixo- 22.8, 150.2 baricentro 102.1, 104, 106
AZT 180.1 baixo-abdmen 22.8 brio a5
azul-celeste 22.9 baixo-relevo 22.8 barn a4
azul-escuro 22.9 baixo-ventre 22.8 baro- 105
azul-marinho 22.9 bala 198 bargrafo 105
azul-turquesa 150.2 balana 46.1 barmetro 105
azurite 25.4, 46.1, 175 blano 18.3 baronarcose 105
balan(o)- 105 barorrecetor 44.2, 50.7, 186.2
balanoglosso 105 barotraumatismo 105
balanopostite 105 barretina 73
B, b balar 189.2 barrir 189.2
baleato 73 base 25.3, 32, 88.3
b a4
baleeiro 78 basi- 127
babsia 79
baleia 25.6 BASIC 181.1
babosa 221
baleno- 105 bsico 88.3
bacalhoeiro 78
Balenopterdeos 105 basicraniano 127
bacelo 201.1
baleota 73 basidio- 105
baci- 127
baleote 73 Basidiolquens 105
bacia (hidrogrfica) 62.2
baliza 46.1 Basidiomicetes 105
bacfero 127
balneo- 127 basidisporo 18.3, 108
bacilo 201.1
balneotecnia 127 basfugo 131, 200.1
bacilo de Calmette-Gurin 180.1
balneoterapia 127 basitemporal 127
bacilo de Koch 100.1
balom 212 bastonete 73
bacilose 176
balom de aferiom 86.1, 212 batedeira 53.1, 86.2
bacinete 73
balom de anestesia 212 bater 64.4
bacvoro 127
balom de ar 60 bati- 105
bactria 11.2, 18.2, 50.2
balom de Claisen 100.1 batida 64.4, 86.1
bactria acetognica 110
balom de ensaio 100.1 batiestesia 105
bactria metanognica 110
568 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

batimento 64.4, 86.1 benzolo 53.3 bilharziose 17.2, 18.3, 25.3, 64.5
batmetro 105 benzona 165 biliom 43, 89, 216
batiscafo 18.3 benzoquinona 186.1 bilionsimo 89
batscafo 18.3, 108 berklio 64.5, a5 bilirrubina 44.2, 52.2, 141
batisfera 18.2 berlio a5 blis 25.4, 54.1, 201.2
batizar 50.7 bernardo-eremita 64.5 bmano 18.3
bato- 105 berqulio 64.5 bin- 146
batofobia 105 besouro 75 binocular 146
batrquio 33 beta [= ] 36, a1 binculo 54.3, 139
baunilha 36, 43, 51, 73 -cianina a1 binmio 115
bauxite 17.1, 25.4, 53.1, 175 -globulina a1 bio- 105
BCG 180.1 betatrom 15, 183.1 biolcool 105
beceg 180.1 btula 35 biocenose 106
becquerel a4 Betulceas 35 Biofsica 105
begnia 64.5, 79 betume 25.5 biforo 18.3
behaviorismo 200.4 betume da Judeia 65, 100.1 biogs 105
beio 46.1, 221 betuminoso 25.5 biognese 110
beija-flor 211 bexiga 11.1, 35, 52.2, 201.2 biognico 110
beira-mar 22.7 bexigoso 35 bioindstria 105
Beirute 18.2, 25.4 Bi a4 biologista 80
belemnite 25.4, 175 bi- 23.2, 44.1, 48.2, 146, 149, 154 bilogo 80
belone- 105 biamperimetria 149 bioma 25.1
belonefobia 105 bibenzilo 154 biomagnetismo 105
beloni- 105 bibenzolo 154 binica 183.1
Beloniformes 105 bceps 50.7, 54.1, 59, 59.2, 59.3, binico 174
bem- 23.1 128 bionutriente 105
bem-estar 23.1 bicho-preguia 53.2 biopolmero 105
bem-soante 23.1 biciclo- 154 biopsia 18.2, 18.2, 116
bncton 42 biciclo[1.1.0]butano154 biorritmo 24
benefcio 198 biciclo[3.2.1]octano 154 biosfera 18.2
benfeitor 23.1 1,1'-biciclopropano 154 biossatlite 24
bntico 88.3 bicpite 50.7, 54.1, 59, 59.2, 59.3, biossensor 105
bentnico 88.3 128 biossntese 48.2, 105
bentos 88.3 bico de Bunsen 64.5, 100.1, 219 biot a4
benz- 154 bicolor 128 biotaxia 121
benzamida 154 biebdomadrio 23.2 biotite 175
benzedrina 161 bieldeo(s) 18.3, 79, 174 bitopo 18.3, 121
benzeno 46.2, 154, 157 biface 53.3 biovular 200.3
benzenossulfonato 21 bfase 18.3 bpede 25.4
benzidina 46.2, 154 bifsico 18.3, 146 bipedia 140
benzil- 154 bifenileno 157 bipenado 146
benzilo 46.2, 53.3, 154 bifenilo 53.3 bipene 140
benzilpenicilina 154 bfido 131 bipinado 140
benzimida 161 bifocal 146 bipinulado 140
benzina 46.2 bigamia 18.2 bipolar 149
benzo- 46.1, 154 Big Bang 189.2 birrefraom 44.1
benzociclo-octeno 154 bile 25.4, 54.1 birrefringncia 44.1, 149
1,2,3-benzoditiazollio 161 bilhrzia 46.2 bis- 23.2, 48.2, 146, 152, 154
benzoil- 153, 154 bilharzase 17.2, 18.3, 25.3, 49 bisav 146
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 569

bis(hidrogenotrioxocarbonato) bocejar 95 Bq a4
de clcio 160 bhrio a5 brctea 50.2
bisma- 154 bolbo 29 bractola 18.3, 50.2, 74
bismuto 154, a5 bolbo piloso 29 bradi- 105
bisneto 146 bolbo raquidiano 29 bradicardia 18.2, 106, 207
bissecom 48.2 bole-bole 22.4, 150.2 bradiglossia 48.1
bisseriado 48.2 blide 25.5, 53.2, 53.3 bradipneia 105
bissetor 50.2, 86.2, 146 blido 25.5, 53.3 Bradipoddeos 117
bissetriz 48.2, 50.2, 86.2, 146, 149 bolo- 105 bradisfigmia 108
bissexto 48.2, 149 bolmetro 105 bradissismo 105
bissexual 48.2 bombagem 85 brainstorming 60
bisso 48.1 bombardeamento 85, 86.1 bramir 189.2
bissulfato 48.2 bombardear 95 branco do olho 64.3
bis(fenil-hidrazona) 154 bombardeio 85 branco do ovo 64.3
bis(fosfato) 154 bombeamento 85 branco-prateado 22.9
bis(haptobenzeno)crmio 160 bombear 95 brando 222
bis(haptociclopentadienilnquel) bmbice 40.8, 54.1, 59.3 branqueaom 85
160 bmbix 40.8, 54.1, 59.3 branqueadura 85
bit 60, 181.2 bonito 73 branqueamento 85
bitcula 27 bora- 154 branquear 95
bitangente 146 borato 153 branqueta 83
biureto 146 brax 40.8, 54.1 brnquia 18.2, 212
bivalve 25.4 borboleta 36, 212 branquial 212
Bivalvia 200.5 borborigmo 189.2 branquio- 105
bivitelino 200.3 borda 25.5 branquioma 105
blasto- 105 bordejar 95 Branquipodes 25.4, 117
blastoclio 25.4, 33, 106 bordetela 64.5 Branquiros 105
blastocelo 25.4, 33, 106 bordo 25.5, 197 braqui- 105
blastocinese 105 bordo(-sicmoro) 212 braquialgia 127
blastcito 60, 150.2, 200.2, 213 Breas 54.1 braquicefalia 18.2, 106
blastoderme 107 boro- 154 braquicfalo 106
blastodisco 105, 200.2 boro 154, a5 braqucero 105
blastognese 25.3, 48.3 borossilicato 154 braquidactilia 50.2, 107
blastmero 17.3, 114, 175 borotungstato 154 braqui(o)- 127
blastporo 18.3 borracha 212 Braquipodes 25.4, 127, 213
blstula 74, 175 bosom 15 braquistilo 105
blefarite 105 bosque 216 brasil 65
blefar(o)- 105 bosqumano 18.3 brasilina 65
blefaroplasto 105, 117 Botnica 10.3, 200.2 Brassicceas 200.5
blefaroptose 50.7, 117 botnico 10.3, 80 breu 53.1
blenda 200.8 botan(o)- 105 brevi- 127
blen(o)- 105 botanfilo 105 brevicaule 127
blenoftalmia 105 botom 212 brevipene 127
blenorragia 18.2, 44.2 botom sinptico 100.2 brevirrostro 141
blenorreia 105 botri(o)- 105 brilho 43
bloco 25.5 botriocfalo 105 brio- 105
bloquear 85, 95 botriomicose 105 brifilo 105
bloqueio 85 botulismo 200.1 Brifitas 53.3
boca 26 bovino 88.3, 89 Brifitos 18.3, 53.3, 175
570 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

Briozorios 105, 175 bule-bule 22.4 cablagem 76, 86.1


brita-ossos 22.1, 40.3 bulimia 18.2 cabo-verdiano 22.5
brcolos 54.2 buna 183.2 cabrum 89
brom- 154 bunsen 64.5 caapo 7, 46.1
bromato- 105 Buprestdeos 117 cacarejar 189.2
Bromatologia 105, 120 buraco 212 cacatua 189.1
bromatometria 105 buraco de Botal 212 cachimbo 5.1, 7
brometo 157 buraco de conduom 212 caco- 106
brometo de metilo 100.1 buraco de Fermi 212 cacodilo 106
bromidrato 154, 200.2 buraco do ozono 100.1 cacoquimia 106
bromo 154, a5 buraco mentoniano 212 cacmen 42
brom(o)- 105, 154 buraco negro 212, 213 CAD 179
bromoactico 154 buraco occipital 212 cadeia [= capa] a1
bromobenzeno 154 bureta 73 cadeia alimentar 88.1
bromofrmio 105, 152 burocrata 18.2 cadela-de-frade 205
bromometria 105 busca-plos 22.3 cadmiar 69.2
bronco- 105 bssola 40.5, 48.1 cdmio 69.2, a5
broncografia 105 1,3-butadienilo 161 caduci- 128
broncolitase 105 butadieno 156, 183.2 caducicordado 128
bronqui- 105 butano 153 caducifloro 128
bronquiectasia 18.2, 108 butanona 165 cafeeiro 78
bronquilise 105 1,4-butanossultona 169 cafena 161, 200.4
bronquite 25.4 1,2,4-butanotricarbaldedo 155 caixa craniana 88.1
bronto- 105 2-butenilo 161 caixa de mudanas 187
Brontologia 105 buteno 152 caixa de Petri 100.1, 219
brontossauro 48.2, 105 butirceo 88.1 caixa preta 213
bronze 46.2 butirina 186.1 cal 53.1, 53.3
broto 212 butiro- 105, 154 cal a4
browniano 88.1 butirolactona 105, 154 cala-azar 46.1
brucelas 64.5 butirmetro 105 calafrio 150.1, 206
brucelose 197 butiroso 88.1 calandra 43
brucina 161, 197 buxo 40.1 calandragem 86.1
brucite 197 Buxceas 40.1, 40.7 calau 18.2
brunidura 64.4 buzina 46.2 calaza 46.1
Bryozoa 200.5 bzio 46.2 calazar 46.1
bucal 26 bypass 60 calcaneo- 128
buco- 26, 127 byte 60 calcaneoastragalino 128
bucocervical 127 calcaneodinia 128
bucodental 127 calcanhar 195
bucofaringe 26 calcrio 25.5, 88.1, 175, 213
bucolingual 127 C, c calcario- 128, 175
bufar 189.2 calcarioargiloso 128, 175
buganvlia 175 calcariossilicioso 128, 175
C a4
bugia 64.5 calcednia 64.5
cabea de cilindro 62.2
bulbilho 43, 73, 74 calcemia 155
cabea de gravaom 62.2
bulbilo 43, 73, 74 calc(i)- 128, 155
cabea de medusa 62.2
bulbo 29, 74 clcico-potssico 22.5
cabelo 43, 88.1
bulbo piloso 29 calccola 206
cabelo de relgio 62.2
bulbo raquidiano 29 calciferol 152
cabimento 85
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 571

calcfugo 206 calota craniana 88.1 canguru 18.1


calcmetro 128 CAM 182.3 cnhamo 17.3
calcinaom 213 camada 213 canibal 18.1
calcinar 213 camada crnea 213 Candeos 70, 112, 175
clcio 100.1, 155, 161, a5 camada de Heaviside 213 cnon 41, 42, 54.10, 59.3
calcite 17.1, 25.4, 53.2, 175, 200.8 camada de ozono 100.1, 213 cnone 41, 42, 54.10, 59.3
calco- 106, 128 camada eletrnica 213 canseira 82
calcofilite 106 camaleom 106, 194 cantrida 25.3
calcoltico 200.1 camarom 221 caos 54.1
calcopirite 9, 106, 128 camarom-tigre 221 capa de eletrons 213
calcosite 222 cmbio 27, 59.3, 222 capa de filom 213
calculose 200.1 Cambriano 17.2 capacidade eltrica a4
Calcut 18.1 Cmbrico 17.2, 175 capacitncia (eltrica) 174, a4
caldo de cultura 213 came- 106 capicua 53.2
cale- 128 camfito 106 capilar 88.1
Caledoniano 88.1 camlia 64.5 capilari- 128
calefaciente 128 Cameldeos 106 capilarmetro 128
calefaom 86.1, 128 camelo 43, 88.1 capilaro- 128
caleido- 106 camomila 106 capilaroscopia 128
caleidoscpio 106, 108 campani- 128 capri- 128
calhandra 43 campaniforme 128, 131 capricrnio 128
calheta 43, 73 campilo- 106 Caprifoliceas 128
cali- 106 campiltropo 106 caprino 89
calic- 106 campo gravitacional 88.1 cpside 25.3
calia 46.1, 213 campto- 50.7, 106 cpsula 50.7
clice 25.5, 40.8, 59.3, 88.3 camptocormia 106 cpsula unilocular 136
calici- 128 camptdromo 106 captaom 50.7
calicifloro 128 camptozorio 50.7 captar 50.7
caliciforme 128 camura 46.1 captopril 45, 50.7
calicino 88.3 cana-de-acar 22.1 capturar 50.7
calicose 106, 200.1 canal 53.3, 201.2, 229 caqutico 38, 82, 108
calicrena 106 canal de Wirsung 229 caquexia 18.2, 38, 82, 108
calido- 106 canal gastrovascular 102.2 Carabas 53.2
calidoscpio 106, 108 canalizaom 229 carter 50.2, 54.9
califrnio 64.5, a5 canal semicircular 229 caraterstica 50.2
calipto- 50.7, 106 cancergeno 110, 200.1 caraterstico 50.2
caliptoblasto 50.7, 106 cancro 204 caraterizaom 50.2
calista 25.1, 80 cancro da mama 100.1 caraterizar 50.2
calistenia 18.2 cancro do rim 100.1 carba- 155
Calitricceas 106, 121 candeeiro 7, 9 carbamida 155
clix 40.8, 59.3 candela a4 carbamino-hemoglobina 186.2
calo 43, 80 caneta de lser 60, 100.1 carbazida 186.2
calor 9, 53.3 caneta de memria 60 carb(o)- 128, 155
calori- 128 caneta-lser 60, 100.1 carbo-hemoglobina 186.2
caloria a4 canf- 155 carbo-hidrazida 186.2
calorfugo 128 canfano 155 carbonceo 35
calormetro 102.1, 128 canfanol 155 carbonato 35
calosidade 43 canfeno 155 carbonato de clcio 200.8, 213
calota 73 cnfora 18.3, 155 carbonato de potssio 100.1
572 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

carboneto 155, 157 carnaa 75 casa-roubada 64.5


carboneto de clcio 157 carnaz 75 casca 213
carboni- 128 carni- 128 cascavel 37, 187, 213
carbnico 35, 155 carnia 46.1, 75, 213, 214 casease 48.1
Carbnico 17.2, 128, 175 carniceiro 213 casei- 128
carbonfero 128 carnvoro 101.2, 128, 145 caseificar 128
carbonizaom 213 cartida 25.3, 88.2 casena 48.1
carbonizar 46.1, 213 cartide 25.3 caseinato 48.1
carbono 155, 213, a5 carotdeo 88.2 csia 18.2
carboxi- 155 carpiano 88.3 cassete 48.1, 53.2, 53.3, 73
carboxi-hemoglobina 155 crpico 88.3 Cassiopeia 48.1
carboxidismutase 155 carpo- 106 cassiterite 48.1
carboxilase 155 carpognio 106 castanheiro 70, 78, 202
carboxilo 155 carraa 53.1 castanho 213
carbnculo 18.3, 201.2, 211 carragenina 64.5 castanho-sudm 150.2
carbureto 157 carraguina 64.5 castelhano-falante 22.7
carcassa 48.1 carrapato 53.1 casuar 18.1
carcino- 106 carregamento 85 cata-vento 22.3
carcinognico 200.1 carreira 213 cat(a)- 106
carcinognio 110 carrio 46.1 catabtico 106
carcinoide 64.3 carruagem-cama 22.7 catclase 175
carcinoidiano 64.3 carruagem-restaurante 22.7 cataclismo 106
Carcinologia 106 crsico 64.5 catdromo 106
carcinologista 80 carso 34 catafilo 106
carcinoma 25.1, 176 crstico 64.5 cataforese 18.2, 106
carcinomatose 106 carta-bomba 100.2 catalase 25.3, 48.3
cardeal 52.2, 213 cartaz 75 catalase-negativo 150.2
crdia 18.2, 53.2, 53.3, 54.4 crter 60, 64.5 catalase-positivo 22.9
cardaco 18.3, 88.3 cartilagem 53.2, 64.3 catalepsia 88.3
cardial 88.3 cartilagem estratiforme 130 catalptico 50.7, 88.3
cardialgia 106 cartilagem tir(e)oide 64.3 catalisar 47, 95
cardinal 52.2, 213 cartilagneo 53.2 catlise 47, 95
cardio- 106 cartilaginoso 53.2 catapltico 39
cardiopata 18.2, 25.1, 117 carvalhal 76 cataplexia 39, 40.7
cardiopatia 106, 117 carvalheira 76 catarata 54.4
cardiopuntura 50.2 carvalho 37 Catarrinos 44.2, 101.1
cardiorrafia 44.2 carvalho-comum 22.1 catassol 20, 22.3, 150.1
cardiotnico 121 carvoaria 35 catatonia 106
cardite 88.3 carvoeiro 35 catatua 189.1
cardtico 88.3 carvom 35, 213 catecolamina 21
cardume 41 carvom betuminoso 213 catecol-O-metiltransferase 22.2,
carga 85 carvom castanho 213 153
carga eltrica a4 carvom de pedra 213 categoria farmacoteraputica
crie 54.4 carvom fssil 213 102.2
cario- 106 carvom mineral 213 categute 60
cariocinese 106, 200.2 carvom sub-betuminoso 149, cateter 18.1, 80, 201.2
cariolema 113 213 cateterismo 80
cariopse 106, 116 casa-alugada 64.5 cateterizar 201.2
carioteca 106, 113 casal 225 cateto 11.2
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 573

cateto- 106 ceco 52.1, 213 centsimo 53.1, 89


catetmetro 106 ceco- 128 centi- 146, 147.2, 149
catgut 60 cecostomia 128 centiare 53.1
catiom 15, 206 cedo 213, 225 centgrado 132
catiom amnio 100.2, 165 cedro-do-lbano 22.1 centigrama 146, 147.2
catiom clcio 100.2 cefalalgia 106 centilitro 146, 149
catiom sulfnio 165 cefaleia 32 centmetro 146, 147.2
catiom tetraclorofosfnio cefal(o)- 106 centpode 25.4
165 Cefalpodes 25.4, 106, 117 centrfuga 53.1, 53.3
catiom tetrametilamnio cefalorraquidiano 106 centrifugaom 64.4
153 cefalotrax 54.1, 102.2 centrifugador 53.1, 53.3
cativo 50.7 cego 52.1, 213 centrifugadora 53.1, 53.3
cato 27, 50.2, 54.4 cegonha-preta 213 centrfugo 131, 208
ctodo 18.3, 116 cegueira 82 centrolo 18.3, 74
catlito 18.3 celacanto 104 centrpeto 140, 208
catorze 46.2 celntero 42 centro- 106
cauchu 18.1, 40.4, 212 celnteron 42 centro-africano 22.5
cauda 8, 9, 59.1, 201.2 celaco 88.3 centrolectico 106
cauda-de-raposa 22.1 celidnia 33 centrolcito 18.3
cudice 40.8 celioscopia 106 centrmero 106
caudo- 128 celiotomia 106 cerasta 33
caudofemoral 128 celofane 18.2, 25.5, 183.1 ceratina 33, 106
caule 43, 213 celoma 106 ceratinizaom 86.1
cauli- 128 Celsius a4 ceratite 33
caulifloria 128 clula 204 cerat(o)- 33, 106
cauliforme 128 clula-alvo 64.3, 211 ceratoconjuntivite 106
caulinar 128 clula cloragognea 17.3, 18.3 ceratodiforme 106
caulo- 106 clula-filha 22.7, 60, 150.2, 213 ceratomalacia 106
caulocalina 106 clula-flama 150.2 ceratotomia 33, 106
caulognico 106 clula-mae 22.7, 60, 150.2, 213 Crbero 18.3
causador 86.2 clula tormognea 18.3 cerca 225
cauterizaom 86.1 clula tricognea 9, 17.3, 18.3 cercria 18.2
cauterizar 46.1, 86.1 clula-tronco 150.2 cerco- 106
cavala 40.4 clula voltaica 100.2 Cercopitecdeos 106, 117
cavalo 37, 43 celulite 176 cercosporiose 106
cavalo-marinho 62.2,150.2 celulose 25.3, 165 cerebrastenia 128
cavalo-vapor 22.7, 179, a4 cel(io)- 106 cerebri- 128
cavi- 128 cementaom 205 cerebriforme 128
cavicrneo 128 cena 50.8 crebro 18.3, 213
cavidade pelviana 88.1 cenrio 50.8 cerebr(o)- 128
cd a4 cenestesia 108 cerebrospinal 102.1, 128
CD-ROM 185 cen(o)- 106 cereija 199
cecdia 18.2, 53.3 cencito 106 ceri- 128
cecdio 18.2, 53.3, 134, 175, cenogmeta 25.1 cerfero 128
201.2 cenossarco 48.2 cerimetria 128
cecido- 106 Cenozoico 106 crio 64.5, a5
cecidognese 106 centurea 175 CERN 181.1
Cecidomideos 106, 114 centeio 25.6 ceroplastia 117
ceclia 18.2 centsima 53.1 certame 42
574 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

certmen 42 chamejar 95 ciclo-hexanocarboxamida 155


certeza 82 chamin 18.1, 25.5 ciclo-hexeno 157
cerume 42, 76 charuto 40.2 ciclone 18.2, 25.5, 42
cermen 42, 76 chassi(s) 18.1, 54.5 ciclo-octino 161
cervato 73 chave de cuitelo 9 ciclopentano 153
cervico- 128 chave de fendas 100.1 ciclopentano-1,3-di-ilo 161
cervicoartrose 128 chave de parafuso 100.1 ciclopentanotiol 170
cervicofacial 128 chave inglesa 100.2 1,3-ciclopentileno 161
cervino 88.3 chefe 40.2 cicloplegia 39
cervo 88.3, 175 chefiar 40.2 cicloplgico 39
cesariana 64.3, 65 CHF 179 ciclopropano 155
csio a5 chiar 189.2 ciclorrafo 44.2
cessaom 64.4 chimpanz 46.2 ciclstomo 18.3, 106, 108
cessar 64.4 chinchila 43 ciclotema 106
cet- 155 Chioglossa lusitanica 59.1 ciclotimia 121
cetceo 106 chip 60 ciclotrom 15, 174, 183.1
cetano 155 chocar 189.2 cincia 4, 50.8
ceteno 155 choque 40.2 cientista 25.1, 50.8, 80
cetil 155 choque eltrico 40.2 cifstoma 18.3, 50.8, 106
cetina 155 chuchar 189.2 cifo- 106
cet(o)- 155 chumbo 52.1, 88.2, 166, a5 cifomedusa 50.8, 106
ceto-enol chupar 189.2 cifoscoliose 106
ceto-hexose 165 chuva 52.1, 89 Cifozorios 50.8, 106, 175
cetocido 155 chuva cida 100.2, 211 cifra 211
cetoaldedo 155 chao 228 cifraom 64.4
cetoster 155 Ci a4 cifragem 64.4
cetona 155, 165 cianeto 155, 157 cifrom 179, 211
cetona dimetlica 200.5 cian(o)- 155 cigarra 189.1
cetona diproplica 99 cianofcea 106, 175 Cilardeos 175
cetona etlica e metlica 99 cianfago 18.3 ciliatura 77
cetona etlica-metlica 99 cianfito 106 cilindro-eixo 22.7
cetona etilmetlica 99 cianognio 106, 110 cilindroma 25.1
cetona 2-hidroxietlica e metlica ciati- 106 cimbi- 128
99 citica 50.8 cimbiforme 128, 131
cetona 2-hidroxietlica-metlica ciatiforme 106, 131 cimeira 53.1
99 cato 18.3 cimentaom 205
cetona 2-hidroxietilmetlica 99 cica 25.3, 54.4 cimento 205
Cetonineos 175 cicadale 54.8, 175 cimo 53.1
cetopentose 155 Cicadales 54.8, 175 cimo- 106
cetose 165, 186.1 ccade 25.3 cimmetro 106
cetoxima 155 cicatrizvel 93 cin- 106
cetro 50.7, 50.8 ciclase 153 cinase 33
ceva 85 cicl(o)- 106, 155 cinco 50.8, 198
cevada 37 ciclo de Born-Haber 22.7 cindir 50.8
cevagem 85 ciclognese 106 cin(e)- 33, 102.3
cevo 37 ciclo-heptano 23.2 cineclube 102.3
CFC 158, 180.1 ciclo-hexano 155 cinestesia 106, 108
cf. 178.2 ciclo-hexanocarbonilo 155 Cintica 33
cgs 180.1 ciclo-hexanocarbonitrilo 164 cinet(o)- 106
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 575

cinetoplasto 106, 117 cirrostrato 22.7, 150.2 citoblasto pluripotente induzido


cinetossoma 106 cirrtico 88.3 213
cino- 106 Cirtacantacridneos 175 citoblasto totipotente 213
cinoglossa 106 cirt(o)- 106 citocinese 33, 106
cinorrdio 106 cirto- 106 citocromo-c-oxidase 22.2, 150.2,
cinrrodo 106 cirtcito 106 153
cintilaom 50.8 cirtforo 106 citocromo-oxidase 106
cinza 46.1 cirtmetro 106 citogel 159
cinzel 46.2 cirtose 106 citogentica 106
cinzento 46.1, 213 cirurgia 8, 32, 45, 106, 108, 122 citlise 18.3
cio- 106 cis- 23.2, 149, 155 citologista 80
cioflico 50.8, 109 cis- citoplasma 117
cifilo 109 dibromotetracarbonil- citosina 21
cifito 50.8, 106 crmio(II) 23.2, 155 citosina-desaminase 22.2, 153
ciografia 50.8, 106 cis-1,2-dimetilciclopentano 155 citosqueleto 24
cipreste 18.2 cisalha 47 citossol 48.2, 169
cir- 106 cisalhamento 47 citrato-sintase 22.2, 153
circa- 128 cisatlntico 149 ctrico 161
circadiano 128 cis(s)om 48.1, 50.8 citronela 187
circinado 52.2 cisplatino 149 Ciurdeos 50.8, 175
circuito integrado 60 cissi- 128 Ciuromorfos 50.8
circulatrio 93 cissiparidade 48.1, 50.8, 128, 140 ciznia 18.2
circum- 23.4, 128, 149 cissparo 48.1 Cl a4
circum-adjacente 149 cissoide 25.3, 48.1, 116 cladismo 80
circum-ambiente 23.4 cissom 48.1, 50.8 cladista 80
circum-hospitalar 23.2 cissura 48.1, 201.2 clado 10.1, 217
circum-murado 23.4 cistadenoma 11.1, 106 clado- 106
circum-navegaom 23.4 cistalgia 11.1, 106 cladcero 106
circum-navegar 128 cisti- 11.1, 106 claddio 106
circum-nutaom 23.4, 24, 128, cisticerco 11.1, 33, 106 cladognese 106
149 cstico 11.1, 33 Clamidiceas 106
circumboreal 149 cistdio 11.1, 175 clamid(o)- 106
circumpolar 23.4, 149 cistina 33 clamidomona 106
circun- 23.4, 24, 128, 149 cistite 11.1, 33, 176 clamidomnade 106
circuncrculo 128 cisto 11.1, 11.2, 33 clamidsporo 106
circuncisom 48.1, 128 cist(o)- 11.1, 106 claraboia 20, 150.1
circunjacncia 46.2 cistocele 102.1, 106 classe 48.1
circunjacente 23.4, 46.2 cistopexia 117 classificaom lineana 100.2
circunvascular 128, 149 cistoseira 120 clast(o)- 106
circunvoluom 23.4, 128, 149 cistotomia 201.2 clastomania 106
circunvoluom cerebral 128 cistozoide 106 clausius a4
cirri- 128 cistrom 16 claustrofobia 18.2
Cirrpedes 128 ctiso 18.3 clavi- 128
cirro 27, 128 cito- 106 clavcula 204
cirrocmulo 22.7, 150.2 citoblasto 60, 150.2, 200.2, 213 claviculo- 128
cirro-cmulo 22.7, 128, 150.2 citoblasto embrionrio 60, 213 claviculoumeral 128
cirro-estrato 22.7, 128, 150.2 citoblasto histoespecfico 213 claviforme 128
cirrose 25.3, 48.3 citoblasto pluripotente 213 clxon 42
cirroso 88.3 cleisto- 106
576 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

cleistocarpo 12.2 cloreto de etenilo 200.5 cogulo 205


cleistogamia 12.2 cloreto de metilo 99 coalhar 205
cleistogmico 12.2, 106 cloreto de polivinilo 166 coalheira 201.1
cleistotcio 12.2 cloreto de potssio 100.1 coalho 205
Clepatra 18.3 cloreto de sdio 7, 100.1, 201.2 cana 18.3, 53.1, 53.3
clepto- 50.7, 106 cloreto de vinilo 200.5 coano- 106
cleptomania 50.7, 106, 114 cloreto de 3-carboxi-1-metilpiri- cano 18.3, 53.1, 53.3
clicar 60, 189.2 dina coancito 18.3, 106
clido- 106 155 coanoflagelado 106
clido-hioide 106 clrico 88.3 coartada 50.2
clidotripsia 106 clordrico 161 coaxar 189.2
clima- 106 cloro 88.3, 155, a5 cobaia 53.3
clima 106 cloro- 106, 155 cobaio 53.3
climcico 88.3 clorobenzeno 155 cobaltite 25.4
climatrico 88.3 13-cloro-6,12-di-oxa-3-tia-9-aza- cobalto a5
climatrio 88.3, 106 tetradecanonitrilo 170 cobra 6,262
climtico 88.3 1-cloro-2,3-epoxi-propano 157 cobra-(de-)capelo 7, 9, 22.1, 213
climat(o)- 106 cloroetileno 200.5 (cobra-)cascavel 150.2, 187, 213
climatologia 106 Clorofceas 109 cobra-coral(-verdadeira) 213
clmax 40.8, 54.1 clorofila 106 cobra-cuspideira 213
cline 25.5 clorofluorcarboneto 158, 180.1, cobra-de-gua 22.1
clnica dentria 88.1 186.2 cobra-de-cabelo 195
clin(o)- 106 clorofluorcarbono 158 cobra-de-colchete 213
clinocloro 106 clorofrmio 18.3, 30, 106, 155, cobra-de-escada 213
clinoide 54.4 158 cobra-de-ferradura 213
clinmetro 106 2-cloro-hexano 155 cobrana 85, 86.1
clique 189.2 7-cloro-1,8-naftalenossultama cobre 26, 64.5, 222.1,a5
clister 222 169 cobre-nquel 22.7
clisto- 106 cloroplasto 106, 117 cocana 155, 161
clistogamia 12.2 clorose 48.3 coccdeo 50.2
clistogmico 12.2, 106 cloroso 88.3, 165 coccdio 50.2
clitride 25.3, 54.1, 88.2 clortico 88.3 coccidiose 50.2
clitordeo 88.1, 88.2 Clusiceas 200.5 coccige 40.8, 50.2, 59.3
clitoridiano 88.1 cm3 178 coccigeo- 50.2, 106
cltoris 25.3, 54.1, 88.2 cnida 53.2 coccgeo 40.8, 50.2, 88.2
clonagem 53.2, 64.4, 86.1, 213 Cnidrios 175 coccigeomesentrico 106
clonal 213 cnido- 106 cccix 38, 40.8, 50.2, 59.3, 88.2,
clone 25.5, 42, 213 cnidoblasto 106 204
clnico 213 cnidocisto 106 cocom 50.2
clono 59.3, 213 cnidoma 77, 175 ccico 88.3
clnus 59.3, 213 co- 23.2, 23.3, 48.2, 128, 149 cociente 31
cloral 153 coabitaom 23.2, 49 cclea 204
clorar 95 coabitar 23.2, 149 cocleari- 128
cloreto 7, 9, 155, 157 coacervaom 64.4, 92 cocleariforme 128
cloreto cobltico 161 coacervado 64.4, 92 coco 27, 197
cloreto cobaltoso 100.1, 161 coaom 95 coco- 106
cloreto de clcio 161 coagir 95 coclito 106
cloreto de cobalto (II) 100.1, 161 coagulador 201.1 Cocolitoforales 106
cloreto de cobalto (III) 161 coagular 205 cdea 213
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 577

codeclinaom 149 colocaom 86.1 Compostas 200.5


codena 161 colocaom em funcionamento composto 64.3
codesso 48.1 86.1 composto eutctico 121
codom 4, 16 colocar um problema 211 compostos orto- e perifusio-
codorniz 189.1 colocsia 18.2 nados 166
coeficiente 149, a1 colo da bexiga 225 compostos ortofusionados 165
coeficiente de viscosidade a1 colo da glande 225 compota 222
coenzima 149 colo da raz 225 compressa 48.1
coerncia 49 colo do tero 225 compressom 48.1, 149
coerir 86.1, 95 coldio 16 compressor 10.1
coeso 64.2, 86.1 colofnia 18.2 comprido 221
coesom 86.1, 95 coloide 159 comprimento 82, 179, 221, a1, a4
cofator 149 clon 42, 59.3, 88.3, 176 comprimento de onda a1
co-herdeiro 23.2 colnia 17.3, 200.6 comprobatrio 35
co-hipnimo 23.2 coloraom 64.4 comprovar 35
cola- 106 coloraom de Gram 22.9, 100.1 computador 53.1, 60, 86.2
colagnio 18.3, 106 coloraom de Papanicolaou comunicaom arteriovenosa
colagogo 106 100.1 102.2
colapso 136 coloraom pseudoapossemtica comutaom 149
colapso gravitacional 136 149 con- 128, 149
colarinho 73 colorir 97 concavidade 207
col(e)- 106 colosso 48.1 cncavo- 23.1, 149
colecionador 86.2 colp(o)- 106 cncavo-convexo 23.1, 149
colecistite 106, 176 colpocitologia 106 conceom 50.7, 214
colectomia 106 colposcopia 106 conceito 50.7
coldoco 107 colquicina 33 concentrado 64.4
coleo- 106 clquico 33 Concentricicloides 25.3, 175
coleopoese 117 Colubrdeos 18.3, 79, 175, 213 conceptual 50.7
Colepteros 75, 50.7, 106, 175 columela 74 concetculo 50.7
coleptilo 50.7, 106, 117 coluna 50.6 concha 32
coleorriza 44.2 colza 46.1 concisom 48.1
clera 53.2, 53.3, 196 com- 69.1, 149 concludente 91
clera-morbo 22.7 coma 25.1, 53.3 concocom 149
colesterol 165, 169 comando distncia 102.2 concrescncia 50.8, 128
coletor 86.2 comb. nov. 178.1 concrescente 128
colheita 64.4 comedoiro 86, 86.2 concussom 48.1
coli- 106 cometa 25.1 condensador 86.2, 128
colibacilo 106, 131 cometa de Halley 100.1 condensar 209, 128
clica 53.2, 187 cominho 73 condimentar 88.1
clico 88.3 cominutivo 128 condor 18.1
colidir 86.1, 95 comissura 48.1 Condrictes 50.2, 106
colfago 18.3, 183.1 compacto 50.2 condrio- 106
coliforme 106, 131 compasso 18.2, 48.1 condrioma 25.1, 106, 175
coligativo 128 compilar 128 condriossoma 106
colimador 149 complementar 88.1 condrite 53.1
colinear 149 complementrio 88.1 condrito 25.4, 53.1, 175
colisom 86.1, 95 complexo 40.7 condr(o)- 106
colite 176 complexona 165 condrocele 25.4
colo 42, 43, 59.3, 225 componente 52.2, 53.3 condrocrnio 106
578 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

condrodisplasia 200.2 contador (de) Geiger(-Mller) cor de rosa 22.1


condrossarcoma 106 100.1 coraci- 128
conducente 46.2 contagem 85, 86.1 coraciforme 128
conduta 53.2, 229 contagem decrescente 50.8, coracoide 25.3, 53.3, 54.4, 64.3,
condutncia 174, 179, a4 100.2 128, 200.8, 204
condutismo 200.4 contagem regressiva 100.2 coracideo 64.3
condutividade a1 conta-gotas 22.3, 150.2 coracoideu 64.3
condutividade eltrica a1 contaminaom 225 coraom 46.1, 52.2
condutividade trmica 205 contaminar 225 coral 116
conduto 229 contentor 52.2, 86.2 corali- 128
cone 25.5, 73, 116 contedo 8, 9 coraliforme 128
conectar 50.2, 86.1 contra- 44.1, 128, 149, 206 coral-mole 22.1, 222
conetivo 50.2 contra-alsio 149 coraloide 116
conetor 50.2 contraceom 50.7, 128, 149 corante bisazoico 154
conexom 86.1 contracetivo 50.7, 93, 149 corante diazoico 154
conexom terra 100.1 contramar 149 coro 46.1
conexom de Taylor 100.1 contrarreaom 44.1 cordi- 128
conexom em estrela 62.1 contrarregra 23 cordial 64.3
conflito 50.2 contrtil 82, 93 cordiforme 52.2, 62.1, 128
confocal 149 contratilidade 82 cordite 176
conglutinante 91 contraveneno 149 cordom umbilical 201.2
coni- 128 convicom 50.2 coreia 25.6
cnico- 23.1 convicto 50.2 cori- 106, 175, 200.2
cnico-espiral 23.1 contribuinte 91 corindo 42, 59.3
condio 4, 18.3, 134, 175 controlo 18.2 corndon 42, 59.3
Conferas 128 controlo remoto 102.2 corio- 176
conirrostro 128 contundir 86.1, 95 crio 42, 59.3
conjuntiva 64.3 contusom 86.1, 95 corioadenoma 176
conjuntivite 176 convecom 50.2 coriocarcinoma 176
conoidal 116 conversor 86.2 corioide 54.4
conoide 116 convexidade 207 crion 42, 59.3
conquilfero 106 convexo- 23.1, 149 coriorretinite 176
conquili(o)- 106 convexo-cncavo 23.1, 149 coriptalo 106, 175, 200.2
Conquiliologia 106 convicom 50.2 corisspalo 175, 200.2
conscincia 50.6 cooperaom 23.3 cormo 213
conservativo 93 coordenada 23.3 Cormfitas 53.3
constncia celular 201.1 copaba 22.1 Cormfitos 18.3, 53.3
constante 50.6 cope- 106 corneo- 128
constante de Faraday 64.5 Coppodes 106 corneoblfaro 128
constante de sedimentaom a4 copolmero 149 corneoirite 128
constipaom 201.2 Coprneos 175 corneto 73
constituinte 91 copro- 106 coro- 106
construom 50.2 coprocessador 149 coroa 52.2, 213
consultrio 93 coprfilo 106, 200.2 coroide 25.3, 54.4, 176
consumidor primrio 214 coprlito 18.3, 113 coroidite 176
consumpom 50.7 coprologia 106 corologia 106
consumptivo 50.7 copyright 60 corona 52.2, 213
contacto 50.2 coque 60 corono- 128
contador 93 cor 53.2, 97, 213 corongrafo 128
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 579

coronoide 54.4 couraado 95 creosoto 53.1, 120


corpo de Nissl 100.1 couraar 95 crescimento 50.8, 201.2
corporatura 77 couve 37 CREST 185
corpreo 88.2 couve-flor 22.1, 150.2 Cretceo 175
corpsculo 74 cvado 37 Cretcico 175
correia 25.6 covarincia 149, 174 cria 73
correlaom 149 coxa 40.1 criacionismo 25.5
corrente sangnea 100.2 coxal 40.1, 40.7, 88.1 criaom 85, 86.1
correpressor 149 coxalgia 40.7 criana 53.2
corrida 86.1, 213 coxartria 40.7 cribelo 59.3
corrida aos armamentos 213 coxartropatia 40.7 cric(o)- 106, 176
corrida armamentista 213 coxartrose 128 cricofaringe 176
corrida espacial 213 coxeira 82 cricoide 53.2, 54.4, 106, 176
corriola 73 coxito 40.7, 175 cricotraqueotomia 176
corrosvel 93 cox(o)- 40.7, 128 criminologista 80
corrupom 50.7 coxodinia 40.7 Crinoides 25.3, 175
corta-papel 22.3 coxofemoral 128 crio- 106
corte 85 coxpode 40.7 Criobiologia 106
cortejamento 85, 86.1 cranial 88.1 cricero 106
crtex 40.8, 54.1, 59, 59.2, 59.3, craniano 25.5, 88.1 crioclastia 18.2
201.2, 213 crnio 25.5, 88.1, 201.2 crioclastismo 106
cortical 213 crani(o)- 106 criolite 17.1, 53.3, 113
crtice 40.8, 54.1, 59, 59.2, 59.3, craniclase 106 crilito 17.1, 53.3
213 cranioenceflico 24, 102.2 cripta 50.7
cortico- 128 craniomalacia 106 cript(o)- 50.7, 106
corticografia 128 crassi- 128 criptobrnquio 106
corticospinal 128 crassifoliado 128 criptodepressom 106
cortia 46.1, 213 crassiflio 128 criptogamia 110
cortisona 175 crassinucelado 128 criptogmica 110
coruja 189.1 crasso 48.1 criptografia 108, 200.2
corujeira 76 cratera 8, 9, 18.2, 53.2 criptomnade 25.3
corvacho 73 cravelhal 76 criptomonas 25.3
Corvdeos 7, 9 cravelhame 76 crpton 16, 18.2, 42, 50.7, 165,
cosmo- 101.3, 106 cr 53.1, 213 174, a5
cosmo 54.1 creatina 106 criptorquidia 116
cosmogonia 110 creatina-cinase 22.2, 153 Criptozoologia 50.7
cosmografia 106 creat(o)- 106 crisntemo 18.3, 104
cosmonauta 101.3 creatorreia 106 crise 25.4, 88.3
Cosmonutica 106 cremalheira 213 1-crisenol 165
cosmos 54.1 cremaster 17.1, 18.1, 106 cris(o)- 106
cossecante 48.2, 91 cremster 17.1, 18.1, 106 crisoberilo 106
cosseno 4, 23, 48.2, 52.2, 149, creme 53.1 crisomela 106
183.1, a3 crem(o)- 106 crisoprsio 18.3, 53.1
costela 73, 204 cremocarpo 106 crispraso 18.3, 53.1
cotildone 18.3, 42, 53.2, 53.3 creno- 106 crista 25.5
ctilo 18.3 Crenobiologia 106 cristal 213
cotovelo 9, 37 crenoterapia 18.2, 106 cristal de rocha 213
coulomb 64.5, a4 creo- 106 cristali- 106
couraa 46.1 creofagia 106 cristalfero 106
580 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

cristalito 74 cubitorradial 128 curvmetro 128


cristalo- 106 cuboide 54.4 curvo 208
cristalogenia 106 Cubozorios 175 cute 25.4, 53.2, 54.1, 59.3
crivo 37 cuco 189.1 cuti- 128
crocitar 189.2 cujo 8, 9 cutcula 128
crocodilo fmea 100.2 culici- 128 cutinizaom 86.1
crocodilo macho 100.2 culiciforme 128 cutirreaom 128
cromado 92 culicfugo 128 ctis 25.4, 53.2, 54.1, 59.3
cromagem 86.1 cultivar 53.2 CV 179, a4
cromano 153 cultivo 213
cromtide 17.2, 25.3, 53.1, 53.3 cultura 213
cromatdio 17.2, 18.3, 25.3, 53.1, cume 53.1
53.3, 112, 134, 175 cmulo 27, 59.3 D, d
cromatina 106 cumulonimbo 150.2
cromat(o)- 106 cmulo-nimbo 150.2
Da 179
cromatografia 106 cunctatrio 50.2
Dacelo 184
crmio 18.3, 30, 161, a5 cuni- 128
dacriadenalgia 107
crmio-nquel 22.7 cunicultura 52.2, 128
dacri(o)- 107
cromo- 106 cupresscea 48.1
dacriociste 107
cromocentro 106 cupri- 128
dcron 64.5
cromoplasto 106, 117 cprico 26
dctilo 18.3, 50.2
cromosfera 18.2, 120 cuprfero 128
dado 8
cromossoma 48.2, 106, 120 cuprite 26
dador 86.2
cromossmico 106 cupro- 155
dfnia 50.4
crnico 208 cuproalumnio 155
daguerretipo 18.3
crono- 106 cupronquel 22.7, 155
daimm 40.8
cronopotenciometria 106 cuproso 26
dlia 64.5
cronoscpio 106 cura 85
dlmata 64.3
crossing-over 60 curare 91
dalton 179
crosso- 106 curarizante 91
daltnico 69.2
Crossoptergios 48.1, 50.7, 106 curarizar 91
daltonismo 80
crosta 29, 213 Curculiondeos 175
damasco 64.5
crosta terrestre 29, 213 cureta 73
Dmocles 18.3
cruci- 128 curetagem 53.2, 64.4, 86.1
Daniano 175
Crucferas 46.2, 52.1 128, 200.5 curie a4
darwiniano 80, 88.1
cruciforme 46.2, 52.1, 128 crio 64.5, a5
darwinismo 60, 80
crude 25.5 curta-metragem 22.8, 150.2
darwinista 80, 88.3
crusta 29, 201.2, 213 curteza 82
dasi- 107
Crustceos 175 curtiom 64.4, 86.1, 199
dasicladale 175
crusta da Terra 213 curtidura 86.1
Dasicladales 106, 175
crusta terrestre 7, 29, 213 curtimenta 86.1
dasmetro 107
cruza-bico 22.1, 62.3 curtimento 64.4, 86.1, 199
Dasipoddeos 107
cruzeiro 52.1 curto- 22.8
dasiro 122
cten(o)- 106 curt(o)- 106
datil(o)- 50.2, 101.1, 107
ctencero 50.2 curto-circuito 22.8, 150.2
datilptero 50.2, 101.1, 107,
ctenodonte 50.2 curtose 106
200.2
Ctenforos 50.2, 106 curtume 64.4, 82, 86.1
datilossnfise 200.2
cubito- 128 curvi- 128
datiloz(o)oide 52.1, 107, 124
cubitocarpal 128 curvilneo 128
Daubentondeos 175
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 581

DDT 21, 180.1 deglutiom 86.1, 186.2 deonto- 107


de- 48.2, 69.1, 129, 149, 206 deglutir 86.1, 186.2 deontologia 107
de visu 59, 59.1 dectico 50.2 depilatrio 69.2, 93
dbito 35 dejeom 86.1 depois 221
deca- 146, 147.1, 152 dejetar 86.1 depressom 48.1, 149
decgono 146 delvel 93 deriva 85
decagrama 146, 147.1 Deli 18.1 derivaom (vascular) 60
decalina 64.5 delineamento 214 deriva gentica 85
decalitro 146 delinqir 31 derivada 2
decmetro 147.1 delir 93 Dermpteros 107, 205
dece- 46.2 delirium tremens 59.1 dermatite 107
decnio 46.2 delta 88.3, 207 dermat(o)- 107
deci- 46.2, 146, 147.2, 149 delta [= ] a1 dermatglifo 18.3, 110, 225
decibel 146 deltacismo a1 dermatologista 80
decifraom 64.4, 149, 223 deltaico 88.3, a1 dermatlogo 80, 113
deciframento 64.4 deltoide 54.4, 64.3 dermatoplstico 107
decigrama 146 deltoto 42 dermatose 176
decilitro 46.2, 146, 147.2 demagogia 18.2 derme 12.4, 25.4, 54.4
dcima 53.1 demncia 18.2 derm(o)- 107
decimal 46.2 democracia 18.2 dermocitoblasto 213
decmetro 147.2, 149 democrata 18.2 Dermpteros 107, 205
dcimo 53.1, 46.2 demonstraom 50.6 dermotropismo 107
declive 2 demulcente 91 derramamento 85, 86.1, 225
decocom 50.2, 86.1, 149 dendri- 101.2, 107 derrame 85, 86.1, 225
decocto 50.2, 86.1 dendriforme 101.2 dervis 40.2
decodificaom 149 dendrite 25.4, 53.3, 74, 175 dervixe 40.2
decompor 52.2, 86.2, 214 dendrtico 107 des- 23.2, 48.2, 95, 149, 156, 206
decompositor 52.2, 86.2, 214 dendrito 25.4, 74, 175 des-N-metilmorfina 156
decorrer 64.4 dendro- 101.2, 107 desandador 100.1
decorticaom 129 dendrbata 105 descabeamento 86.1
decorticado 89 dendrograma 101.2 descalcificaom 155
decremento 206 Dendrologia 107 descarga poluente 225
decbito 129 dengue 53.2 descendncia 52.2
decurso 64.4 densidade a1 descender 52.2, 214
decussado 48.1 dentadura 76 descer 52.2, 214
(dedo) mdio 222 dentama 76 descerebraom 149
deducente 46.2 dentmia 76 descida 52.2, 85, 86.1
deduom 207 dentrio 88.1 descoagular 149
defeito 50.2 dente-de-leom 62.2 descodificaom 149
defeso 64.4 dente molar 88.1 descolagem 85, 86.1
defletir 86.1 dente queixal 88.1 descolorir 95, 97
deflexom 86.1 denti- 129 descompor 214
defoliante 91 dentiforme 62.1 desconformidade 25.5, 149
deformidade 149 dentifrcio 102.1 descontinuidade 25.5, 149
defumaom 64.4 dentfrico 45, 102.1, 129, 131 descontinuidade de Mohorovii
defumadura 64.4 dentgero 129 100.1
degelo 85 dentilabial 200.2 descorticaom 213
degeneraom 86.1 dentirrostro 141 descorticar 213
degenerescncia 86.1 dentista 25.1, 201.2 descriom 50.7
582 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

desembarque 25.5 desprezvel 93 diadema 53.1


desencadeador 86.2 dessalga 48.2 diafaneidade 82
desencadear 64.4 dessalinizaom 48.2, 95, 149 difise 25.3, 48.3
desenho 214 dessalinizar 95 diaforese 18.2, 25.3, 48.3
desenho arquitetnico 214 dessecador 48.2 diafragma 25.1, 107
desenho tcnico 214 dessulfuraom 48.2 diafragmat(o)- 107
desenhos animados 214 destorom 86.1 diafragmatocele 107
desenrolar 64.4, 214 destrinar 64.4 diagnose 214
desenvolver 214 destruidor 86.2 diagnstico 64.3, 214
desenvolvimento 214 destrutor 86.2 diagrama 25.1, 110
desertificar 95 desumidificador 49 diali- 107, 200.2
desfasagem 85, 86.1 desvio 85 dialicarpelar 107
desfasamento 85, 86.1 desvio-padrom 10.1, 85, a1 dialiptalo 200.2
desfibrilar 43 det. 178.1 dialisado 64.4
desfibrilhar 43 deterioraom 85 dialisar 47, 95
desfiladeiro 225 deterioramento 85 dilise 25.3, 47, 48.3, 95, 102.2,
desflorestamento 206 detrito 59.3 113
desidrataom 23.2, 49 deutrio 156 dialisspalo 200.2
desidro- 149, 156 deutero- 107, 156 dialitpalo 107
desidrocolesterol 156 deuterogamia 107 diamante 88.3, 213
desidrogenaom 49 deuterom 16 diamante-de-gould 22.1
desidrogenase 25.3, 48.3, 153 deuteromicete diamantino 88.3
design 214 deuto- 107 diandria 18.2
desinfeom 50.2, 86.1 deutoplasma 107 diapedese 18.2, 107, 117
desinfetar 50.2 devedor 35 diapositivo 53.1, 102.2
deslizante 69.1 dever 35 diarsano 153
desmo- 107 dexio- 107 diassintomia 60
desmologia 107 dexiocardia 107 distase 18.3, 25.3, 120, 153
desmotropia 107 dexiotrpico 107 distole 25.3, 207
desnaturaom 52.2 dextrina 161 diatermia 121
desnaturado 52.2 dextro- 102.3, 129 Diatomceas 175
desnaturar 52.2 dextrocardia 69.1, 129 1,6-diazecina 157
desnvel 18.2 dextrogiro 17.1, 18.2, 102.3, 110, diazepano 157
desnutriom 149 129 diazo 156
desodorizante 149 dextroglicose 102.3 diazo- 156
desoxi- 149, 156 dextrorso 129 diazocetona 156
desoxiacar 102.2 dextrose 165 diazometano 156
6-desoxi--D-glico- dezena 46.2 diborano 153, 156
piranose 156 di- 44.1, 48.1, 48.2, 146, 152, 154, dicarbadodecabora-no 155
desoxirribonucleico 44.2 156 diclnico 106
desoxirribose 44.2 dia- 107 diclino 106
despejamento 64.4, 85 dibase 18.3 dicloreto 146
despejar 85 diabsio 18.3 dicloro- 155
despejo 64.4, 85 diabete 54.1 diclorodifeniltricloroetano 21,
despejo de poluentes 225 diabetes 53.1, 53.3, 54.1, 107, 185 99, 180.1
despejo de resduos 85 diabtico 185 diclorofluormetano 158
despovoamento 206 dicido 146 2',3-dicloro-2-naftalenossulfona-
desprendimento 86.1 diclase 18.3, 175 nilida 153
desprezar 93 diadelfo 175 dico- 107
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 583

dicogamia 107 dimctico 38, 50.2, 88.3 diploteno 17.1, 121


dicotomia 107 diminuendo 92 dipolar 146
dicrosmo 106 diminuiom 207 dipropilcetona 99
dictio- 50.2, 107 dimixia 88.3 dipso- 107
Dictipteros 50.2, 107 dimorfismo 107 dipsomania 107
Dictiossifonales 107 dimorf(o)- 107 dptero 117
didesidro- 156 dimorfoteca 107 direito 208
7,8-didesidrocolesterol 156 DIN 182.3 dirigvel 212
didmio 156, 183.1 dinamite 25.5 dirrinia 44.1
ddimo 156 dnamo 18.3, 53.1 dis- 23.2, 48.1, 48.2, 69.1, 107,
diedro 146 dinamo- 107 129, 149, 206
diespiro- 156, 157 dinamognese 107 disci- 107
dietilter 99 dinammetro 107 disciforme 107
diferena de potencial eltrico a4 Dinastneos 175 discinesia 106
difio- 107 dine 53.1, 186.3, a4 discissom 48.1
difiodonte 107 dino- 107 disco- 107
difiodontia 116 dinoflagelado 107 disco flexvel 216
difosfato de adenosina 150.1 dinomonadino 107 disco rgido 60, 216
difraom 86.1 dinor- 156, 164 discoblstula 105, 200.2
difteria 18.2, 50.4, 176 dinrnis 116 discomedusa 102.2
difusom 48.1 dinossurio 120 discomicete 107
digerir 86.1 dinossauro 30, 48.2, 107, 120 discondroplasia 200.2
digestom 86.1 dinotrio 107 discrasia 18.2, 106
digiti- 129 diocese 18.2 disembrioma 129
digitifoliado 129 dodo 18.3, 116 disemia 48.1, 48.2
digitiforme 129 dodo duplo 53.4 disenteria 48.1, 107, 108
digitgrado 129 dioico 116 disepatia 48.1
dgito 211 diol 156 disforia 206
diglota 18.2 dioptria 50.7, 116, a1 disidria 48.1
di-hidro- 156 diospireiro 202 disidrose 48.1
1,2-di-hidro-1-aza-2-boranafta- dispiro 202 disjunom 149
leno 154 dioxana 153 dislexia 113, 149
di-hidroenantotoxina 23.2 dioxano 153 dislipemia 149
5,12-di-hidro-1,2-fe- 1,4-dioxecano 157 dismenorreia 149
nil-5,12-epiditio- dioxi- 156 dismnsia 50.6
naftaceno-6-ol 157 dioxidano 156 disodia 48.1
1,4-di-hidronaftaleno 156 dixido de azoto a5 disopia 48.1
di-hidroxifenilalanina 180.2 dixido de silcio 200.5 disorexia 48.1, 149
diluente 64.4, 91 dioxina 100.1 disosmia 48.1, 116
diluvial 88.1 diplegia 39 dspar 18.2
diluviano 88.1 diplgico 39 dispepsia 18.2, 117, 149
dilvio 136 dipl(o)- 107 displasia 88.3
dimetilaminilo 153 diplobionte 186.2 displsico 88.3
dimetilamino 153 dipldoco 13, 18.3 dispneia 12.2, 13, 18.2, 117
dimetilbenzeno 157 diplfase 25.3 dispositivo intrauterino 180.2
dimetildiazeno 156 diplognese 107 disprsio a5
dimetilformamida 153 diplonte 107, 186.2 disquete 53.2, 53.3, 73
3,3-dimetilpentano 156 Diplpodes 25.4 dissacardeo 48.1, 48.2
dimetilsulfxido 99 diplostmone 107 dissacrido 48.2
584 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

dissmara 48.2, 146 dizimar 46.2 dosar 86.1


dissecaom 48.1 DNA 182.2 doseamento 86.1
dissecom 48.1 dobra 53.2 dosear 86.1
dissemia 48.1, 48.2 dobradia 46.1 dose de radiaom
disseminaom 48.1 dobra-falha 150.2 absorvida a4
disspalo 48.2 doce 26, 82 dose equivalente a4
dissertaom 48.1 doce-amarga 206 dossel 48.1
dissidncia 48.1 doce de frutas 222 doutorando 92
dissilicato 48.1, 48.2 docim- 107 doutrina 50.2
dissimetria 48.2 docimasia 107 doze 46.2
dissipaom 48.1, 93 docimstico 107 Dr. 178.2
dissipativo 93 documental 77 Dra. 178.2
dissociaom 48.1, 48.2 documentrio 77 draga-minas 22.3, 150.2
dissdico 48.2 doura 82 dralon 165
dissoluom 48.1, 48.2, 86.1, 205 dodeca- 146, 152 drio- 107
dissolvel 93 dodecaedro 146 driopiteco 107, 117
dissolvente 48.1 dodecgono 146 droga 221
dissolver 48.2, 86.1 doena 9, 46.1, 202 drom(o)- 107
dissmico 48.2 doena aguda 208 dromomania 107
dissonncia 48.2 doena crnica 208 drsera 13, 18.3
dissuasom 48.1 doena de Alzheimer 100.1 droso- 107
dissulfonato 48.2 doena de Estugarda 100.1 drosfila 107
dissulfureto 48.2 doena de Hand-Schuller-Chris- drosmetro 107
distansia 18.2, 121 tian 100.1 drupa 32
dstico 120 doena de Newcastle 100.1 drupola 74
distocia 121 doena de Parkinson 100.1 dbio 35
distonia 121 doena de Stuttgart 100.1 dubitativo 35
distonia neurovegetativa 121 doena de Tay-Sachs 153 dubleto 73
distorcer 95 doente 91 dbnio a5
distorom 86.1, 95 dolico- 107 dctil 50.2, 82, 93
distribuiom de Maxwell-Boltz- dolicocefalia 18.2 ductilidade 50.2, 82
mann 150.2 dolicoclon 107 ducto 50.2, 229
distribuiom de 2 [= qui-qua- dolicossauro 107 ducto ad-radial 149
drado] a1 dlmen 42 ducto auditivo 200.1
distrofia 18.2, 121 dolomite 25.4, 175 ducto urinfero 144
disria 18.2, 48.1 doninha 73 dugongo 18.2, 25.4
disrico 48.1 dopa 180.2 dulcamara 206
ditafone 18.2 dopa-descarboxilase 22.2, 153 dulaqcola 24
ditiano 153 dopamina 161 dulc(i)- 129
ditiazina 161 doping 60 dulciaqcola 24, 26, 129
1,3-ditiole 165 dor 53.2 dulor 46.1, 82
DIU 180.2 dori- 107 duodeno 187
diurese 25.3, 48.3, 88.3 dorfora 107 dupleto 73
diurtico 88.3 dorsal mdio-ocenica 23.1 duplici- 129
divalncia 146 dorsal ocenica 100.2 duplicidentado 129
divalente 146 dorsi- 129 duplo 53.4, 208
dvida 35 dorsifixo 129 dura-madre 22.6
dividendo 92 dorsiventral 129 dura-mter 22.6, 59.2, 150.2
divindade 82 dosagem 86.1 duradoiro 93
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 585

durame 42 ecossonda 108 fira 18.3


durmen 42 ectipo 18.3, 59.3, 108 eflorescncia 174
duraz 75 ectono 18.3 egpcio 50.7, 52.1
dvida 35 ecotoxicologia 108 egiptologia 50.7, 52.1
duvidador 37 ecrm 229 egiptlogo 50.7, 52.1
duvidar 35 ecto- 50.2, 108, 149, 206 Egito 50.7, 52.1
duvidoso 35 ectoderma 25.4, 53.3 ego- 108
dzia 46.2 ectoderme 25.4, 50.2, 53.3, 108, egcero 108
DVD 180.1 149, 206 egofonia 108
dyn a4 ectolcito 18.3 egotismo 108
ectoparasita 149 einstinio 64.5, a5
ectopia 18.2, 121 eis 9
ectoplasma 108 eixo 6, 9
E, e Ectoprocta 200.5 ejeom 86.1
ectro- 50.2, 108 ejetar 201.1
ectromelia 50.2, 108, 114 elgico 184
Eh a4
ectrpio 18.3, 50.2 elai(o)- 108
e- 130, 149, 206
ectrpion 18.3, 50.2 elaimetro 114
ebonite 25.4
ectrtico 50.2, 108 elaiossoma 120
ebuliom 43, 86.1
eczema 46.2, 89 elairia 108
ebuliometria 200.2
eczematoso 89 Elapdeos 175
ebulimetro 200.2
edafo- 108 elasmo- 108
ebulioscopia 200.2
edaflogo 200.2 Elasmobrnquios 108
ebulioscpio 200.2
Edafologia 108, 197 elastmero 163
ebulir 86.1
edelvais 60 elater(o)- 108
ebrneo 88.2
edema 12.4, 25.1 Elaterdeos 108
ecdmico 50.2
den 18.3, 42 elatermetro 108
ecdise 201.1
Edentados 149 elefantaco 88.3
ecdisona 53.3, 165, 175
dipo 18.3 elefantase 25.3, 48.3, 88.3, 176
eclipse 50.7, 53.3
Edipodneos 175 eleiom 50.2
eclipse da Lua 100.1
edri- 108 elementar 88.1
eclipse do Sol 100.1
edrioftalmo 108, 116 elemento 2, 88.1
eclodir 64.4, 86.1, 95
edulcorante 26, 91 elemento alcalinoterroso 102.2
eclogito 53.1
efedrina 161 elemento transuraniano 149
eclosom 64.4, 86.1, 95
efeito 50.2 eleo- 108
ecmnsia 18.2, 50.6
efeito de Doppler 100.1 elemetro 114
ecmofobia 50.2
efeito de estufa 100.1 eleossoma 108, 120
eco- 102.3, 108
efeito de gargalo 100.1, 225 eletr(o)- 102.2, 108
ecocardiografia 102.3
efeito de Tyndall 100.1 eletroanlise 108
ecocinesia 108
efeito do fundador 100.1 eletrocintica 108
ecodoppler 108
efeito piezoeltrico 100.2 eletrocuom 48.1, 86.1
ecografia 102.3
efeito Stark 100.2 eletrocutar 86.1
ecolalia 108, 113
efeito tnel 100.2 eletrodilise 102.2
ecolocalizaom 108
efeito Venturi 100.2 eltrodo 18.3, 116
Ecologia 63, 80, 108
eflide 25.3, 79 eletroforese 18.2, 25.3, 48.3
ecologismo 80
efemrida 53.1, 53.3 eletrforo 18.3, 109
ecologista 80
efmero 53.1, 53.3 eletro-hemostase 24, 102.2
eclogo 80
eferente 208 eletro-higrmetro 24, 102.2
economia 18.2
efervescncia 18.2 eletrolisar 95
ecossistema 48.2, 108
586 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

eletrlise 18.3, 25.3, 48.3, 95 emigraom 149 endosperma 25.1


eletrlito 18.3 emissom 48.1 endospermo 25.1
eletrom 15, 174 emissor 48.1 endosqueleto 23.3
eletrom [= pi] a1 emissor-recetor porttil 183.1 endossarco 48.2
eletrom [= sigma] a1 emoliente 91 endossimbiose 48.2, 149
eletrom-volt 22.7, 179, a4 empiema 108 endossoma 48.2
eletronegativo 22.9 empola 26, 43 endotermia 18.2
eletro-ptico 24, 102.2 empregar 50 endoutrinar 95
eletropositivo 22.9 empuxo 85 endurecer 96
eletrossiderurgia 24, 48.2 empuxo arquimediano 85, 88.1 enea- 146, 152
eletrotecnia 18.2 em seguida 221 enegino 146
eletrtono 18.3 emu 18.2 enegono 146
eletrotnus 18.3 emunctrio 50.2 eneasspalo 48.2
eleutero- 108 en- 70, 95, 108, 130 eneo- 130
Eleuterozorios 108 enantema 25.1, 108, 176 Eneoltico 130, 200.1
elipse 25.3, 50.7 enantio- 108, 157 energia 2, 18.2, 38, 108, a4
elipses confocais 149 enantiomorfo 108 enrgico 38
elptico 50.7 enantiotropia 108 ensimo 89
ELISA 181.1 encapsidaom 130 enevoar 35
elisa 181.1 encfalo 33, 108, 213 enfartamento 25.5
elite 18.2 encefalo- 108 enfarte 25.5
elitro- 108 encefalografia 108 nfase 53.2
elitrorragia 108 encefalograma 25.1 enfermagem 76
elitrotomia 108 encefalomielite 108 enfermidade 9, 202
elixir 40.1 encher 49 engordurar 95
elongaom angular a1 enchido 64.3 engravidar 95
eluente 91 enciclopdia 18.2, 117 engrenagem 25.5
eluir 91 encrave 50 enguia 25.5, 106
eluviom 53.2, 136, 207 encurtar 95 enjeitamento 86.1
ema 18.2 endito 175 enjeitar 86.1, 201.1
embainhar 35 endo- 48.2, 108, 149, 157, 206 enlatamento 64.4, 86.1
embarcadoiro 86 endoaneurismorrafia 23.3 eno- 12.2, 108
embocadura 69.2 endocitose 108 Enologia 108
embolia 18.2, 105 endcrino 18.3, 106 enolgico 108
embraiagem 53.2 endoderma 25.4, 53.3 enlogo 12.2
embri(o)- 108 endoderme 25.4, 53.3, 206 enmetro 12.2
embriocardia 108 endodontia 18.2, 32, 116 enrolar 95
embriocitoblasto 60, 213 endoenterite 23.3 ensambladura 76
embriogenia 18.2 endoenzima 23.3 ensamblagem 76
embrionrio 62.2, 88.1 endogamia 108 ensi- 130
embriopatia 108 endgeno 110 ensiforme 130
embritomo 108 endgeo 18.3, 110 ensilagem 86.1
emenagogo 176 endolcito 18.3 ENSO 181.1
emergir 149, 206 endopodito 175 ent- 157
emerso 64.2 endopolmero 149 ent-abietano 157
mese 18.3 endorfina 108, 183.1, 186.2 entalpia 121
emeto- 108 endorreico 119 entelquia 18.2
emetofobia 108 endoscopia 108 ntero 42
emetologia 108 endosmose 18.2 nteron 42
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 587

entero- 108 Eocambriano 108 eplide 25.3, 79


enterocele 33 eocnico 64.3 equaom de Einstein 100.1
enterocinase 33 Eoceno 62.4, 108, 175 eqi- 130
enterococo 108 olo 18.3 equi- 108, 130
enteropneusto 108 on 18.2, 42 eqidade 31
enteroquinase 33 ep- 102.3, 157 Eqdeos 31
ent(o)- 108, 206 epndima 25.1, 108 eqidistante 31
entomo- 108 epi- 48.2, 102.3, 108, 149, 157 equidna 53.2
entomfago 109 epiandrosterona 102.3 eqiltero 130, 136
Entomologia 108 epicarpo 149 equimose 86.1
entomologista 80 epiciclo 106 equino- 108
entomlogo 80 epicicloide 25.3 eqino 31
Entomstracos 108 epiciclopentano 157 equino 31
Entoprocta 200.5 epidemia 7, 11.2, 18.2, 176, 201.2 equincio 50.2, 130
Entoproctos 50.2, 117 epiderme 25.4, 53.3 equinoderme 25.4
entptico 108 epidioxi 157 equinodermo 25.4
entorse 53.3, 201.2 epdoto 18.3, 53.1 equinforo 108
enttico 108 epfise 25.3, 48.3 Equinoides 25.3, 108, 175
entozorio 124 epfito 18.3, 109 equipa 53.2
entranar 25.5 epigstrio 110 eqissetale 175
entre- 69.1, 149 epgino 108, 110 Eqissetales 175
entrecruzamento 60 epiglote 108 eqisseto 31
entreferro 149 epgrafe 53.2 eqitativo 31
entrelinha 149 epilepsia 18.2, 50.7, 113 Equiurdeos 175
entren 69.1, 149 epilptico 50.7 Equiridos 108, 175
entropia 121, a4 epmero 102.3, 157 equivalncia 145
entrpio 18.3, 121 epinastia 115 equivalncia massa-energia 150.2
entrpion 18.3 epinefrina 200.4 equivalente 145
enturbar 35 epiptalo 149 equivalente-grama 22.7
enurese 25.3, 48.3 epploo 18.3, 42, 59.3 equvoco 145
enuresia 25.3 epploon 18.3, 42, 59.3 rbio 64.5, a5
envasadura 86.1 epiro- 108 eremita 64.5
envas(ilh)amento 64.4, 86.1 epirognese 108 erg 108, 197, a4
envernizadura 64.4, 86.1 episperma 25.1 ergasto- 108
envernizamento 64.4, 86.1 epissemtico 48.2 ergastoplasma 108, 117
envernizar 95 episspalo 48.2 ergo- 108, 157
enviesar 68 epstase 18.2, 18.3 ergocornina 157
envolver 215 epistasia 18.2, 18.3 ergocriptina 157
envolvido 215 epstoma 18.3 ergocristina 157
enxaguamento 64.4 epitlio 121 ergoterapia 108
enxaqueca 40.1 epitio 157 ergotina 157
enxertar 40.1 eptoco 18.3, 121 erio- 108
enxertia 229 epiulena 157 eriofilo 108
enxerto 63, 85, 229 epizootia 18.2 erimetro 108
enxofre 9, 88.2, 169, 170, a5 epoxi- 102.3, 157 eritema 25.1
enxugar 40.1 epxido 157 eritr(o)- 102.3, 108, 157
enxurrada 76 epoxietano 102.3 eritroblasto 108
enzima 46.2, 53.2, 108, 124, 153 psilo(n) [= ] 42, a1 eritroctico 106
eo- 108 eplida 25.3 eritrcito 7, 18.3, 200.8
588 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

-D-eritrofuranose 157 escaravelho de ambrosia 18.2 esfer(o)- 108


eritromicina 102.3 escato- 108 Esferocarpceas 108
eritropoese 108 escatofagia 108 esfercito 108
eritropoiese 108 escatofilia 108 esferocitose 24
eritrose 102.3, 157, 165 escatfilo 200.2 esferogrfica 7
erlenmeyer 64.5 escatologia 108 esferoidal 24, 88.1
ermo 49 escavaom 40.5 esferoide 25.3, 88.1
erodir 86.1, 95 escavar 40.5 esfigmo- 108
ergeno 108 esclerite 25.4, 74, 175 esfigmgrafo 108
erosom 86.1, 95 esclerito 25.4, 74, 175 esfigmograma 110
eroto- 108 esclero- 108 esfigmomanmetro 108
erotofobia 108 esclercio 205 esfincter 18.1
erotgeno 108 esclerodermia 108 esfncter 18.1, 32, 50.2
eructaom 50.2, 189.2 escleroprotena 24 esgana-gata 150.2
eructar 50.2, 189.2 esclerose 24, 25.3, 48.3, 176, 205 esgoto 7
erupom 50.7 esclertica 108 esmeralda 65
eruptivo 50.7 escoamento 86.1 eso- 108
erva 35, 49, 52.1 esclex 40.8, 54.1 esotrico 11
erva-belida 22.1 escopro 50 esotropia 108
erva-cidreira 187 escoriaom 86.1 espaciotemporal 52.2
erva-de-santiago 150.2 escoriar 86.1 espao 52.2
ervaal 35 escorna-bois 202 espao-tempo 150.2
ervanrio 49 escorpiom 175 espadice 18.2, 40.8, 53.2, 53.3,
ervrio 49 escorpione 175 59.3
ervedelo 76 Escorpiones 175 espanhol-falante 22.7
ervedo 35 escorregadio 93 espasmo clnico 213
rvedo 35, 76 escorregadio 93 espasmdico 88.3
ervilha 6, 9, 37, 49 escova 37 espato da Islndia 200.8
ervoso 35 escovagem 86.1 espcie 25.3
es- 95 escrever 35 espcie-filha 22.7, 150.2
s-nordeste 22.7 escriba 35 espcie-mae 150.2
escaf- 108 escribomania 35 espcie-tipo 22.7
escafandro 53.1, 108 escrivania 35 especfico 64.3
escafognatito 175 escrivaninha 35 espcime 42, 54.9, 54.10
escafoide 25.3, 54.4 escrivao 35 espcimen 42, 54.9, 54.10
Escafpodes 25.4, 108 escrfula 176 espculo 27, 59.3
escala centgrada 132 escrofulismo 176 espeleo- 108
escalagem 86.1 escurecer 96 Espeleologia 108
Escamados 89, 200.5, 213 escuti- 130 esperana (matemtica) 63
escndio 64.5, 161, a5 escutiforme 130 espermacete 106, 155
escape 85 escutgera 130 espermateca 121
escapo 27 esdrxulo 40.1 espermaticida 128
escpula 200.8 esfcelo 18.3 esperm(at)o- 108
escapulo- 130 esfarelite 200.8 espermatocele 108
escapuloclavicular 130 esfen(o)- 108 espermatcito 18.3
escapuloumeral 130 esfenoide 54.4 Espermatfitas 18.3, 53.3
Escarabedeos 175 esfenopalatino 108 Espermatfitos 18.3, 53.3, 175
Escarabeneos 175 Esfenpsidas 108, 175 espermatognio 110
escaravelho 37 esfera 24 espermatozoide 108, 116, 124
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 589

espermiduto 50.2, 229 esporocarpo 108 estatorreator 120


espermognio 108 esporocisto 108 estatueta 73
espermoviduto 129 esporfito 18.3, 109 estauro- 108
espessura 48.1, 82 esporognio 110 estaurolite 108
espetral 50.2 esporom-do-centeio 157 estaursporo 108
espetro 50.2, 52.1 esporozoto 74 estvel 35
espetro- 50.2, 130 espraiar 40.5 estearato 153
espetrgrafo 130 espremer 40.5 esteato- 108
espetrograma 50.2, 52.1, 25.1 esprio 25.5 esteatocele 108
espetrometria 50.2, 130 esquadro 53.1 esteatopigia 117
espetroscopia 130 esqueleto 23.3 esteatorreia 108
espici- 130 esquerdo 208 esteatose 200.1
espicfero 130 esquisto- 108 estegano- 108
espiciforme 130 esquistossomase 18.3, 108 esteganografia 108, 200.2
espinafre 53.1 esquistossomose 18.3, 25.3 estego- 108
espinal 52.1 esquiz(o)- 46.1, 108 estegocfalo 108
espinha 52.1, 73 esquizofrenia 18.2, 108, 109 estegossauro 30, 108
espinheiro-alvar 78 esquizogonia 108 esteiro 205
espinho 53.1, 73 esquizotimia 121 esteli- 130
espirar 205 essncia 48.1 esteliforme 130
espirilo 175 estabilidade 35 estender 40.6, 52.1, 86.1
esprito 26, 28 estabilizar 35 esteno- 108
espiritromba 229 estado-unidense 22.5 estenoalino 24, 49, 104
espirituoso 26 estafil(o)- 108 estenocardia 108
espiro- 108, 130, 157 estafilococia 106 estenocefalia 108
espirogira 108 estafiloccico 88.3, 106, 108 estepe 25.5, 88.3
espirgrafo 197 estafilococo 106, 108 estpico 88.3
espirmetro 130 estalactite 25.4, 50.2, 175 estequio- 108
espiroqueta 53.1, 118 estalagmite 25.4, 175 estequiometria 108
espiro[3.4]octano 157 estamini- 130 ster 183.1
esplanada 40.6, 52.1 estaminfero 130 esterase 48.3
esplncnico 108 estamindio 116 estreo 186.3
esplancn(o)- 108 estana- 157 estereo- 108
esplancnografia 108 estanho 157, a5 estereofnico 186.3
esplancnopleura 117 estani- 130 estereognosia 18.2, 108, 110
esplenectomia 108 estanfero 130 estereografia 108
esplnico 24 estano- 157 esternite 25.4, 74, 175
esplenite 24 estanofluoreto 157 esternito 25.4, 74, 175
esplen(o)- 108 estanque 53.4 esterno 18.2, 27, 42, 59.3
esplenomegalia 108, 200.2 estante 53.2 esterno- 108
espoliar 40.5 estaqui- 108 esternoclavicular 108
espondil(o)- 108 estaquisprico 108 esternocleidomastideo 99
espondilolistese 108, 116 estaquiurcea 108 esternocostal 108
espondilose 108 estar 228 esterol 169
espongi- 108 estase 18.3 esterradiano a4
espongiforme 108 estatstico 88.3 estesi(o)- 108
esporngio 27, 104 estat(o)- 120 Estesiologia 108
esporo 53.1 estatocisto 120 estesimetro 108
esporo- 108 estatlito 18.3 estet(o)- 108
590 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

estetofonmetro 108 estricnina 50.2, 161 etilideno 161


estetoscpio 108 estrdeo 108 etilidino 161
esteva 205 estrigi- 108 etlio 161
estiba- 157 Estrigiformes 108, 175 etil-metil-cetona 99
estigma 25.1 estr(o)- 108 etilo 152, 157, 161
estilete 73 estrobo- 108 4-etil-2,6,6-trimetiloctano 152
estil(o)- 108 estroboscopia 108 etinilo 161
estiloide 54.4 estrof- 108 etino 157
estilomatforo 108 estrofantina 108 Etipia 18.2, 18.3
estilopdio 108 estrofanto 108 etiquetagem 64.4
estimativa 93 estrognio 17.2, 30, 108, 110, etmoidal 64.3
estomacal 52.1 200.7 etmoide 54.4, 64.3
estmago 52.1 estroma 25.1 etnia 11.2, 18.2
estomatite 108 estromatlito 18.3 tnico 50.9
estomat(o)- 108 estrncio 32, 64.5, a5 etno- 108
estomatologista 80 estrngilo 32 Etnologia 108
Estomatpodes 108 estrutura 2 Etnopsicologia 108
estrang- 108 estrutura hemisferoidal 64.3 etlogo 80
estrangria 108 esturio 205, 207 etoxi 153
estratagema 53.1 estupefaciente 64.4, 91, 131 etoxi- 153, 157
estratgia 18.2 estupefaom 64.4 etoxibenzeno 157, 165
estrati- 130 esvaziar 95 etoxietano 99
estratiforme 130 et- 157 eu- 12.2, 44.1, 108, 206
estrato 27, 130, 213 eta [= ] a1 E.U.A. 185
estrato- 130 eta- 157, 160 eucalipto 27, 50.7, 106
estratocirro 22.7 etacismo a1 eucarionte 12.2, 25.1, 108, 206
estrato-cirro 22.7, 130 et al. 178.1 eucariota 25.1
estratocmulo 22.7, 150.2 etanal 153 ucito 18.3
estrato-cmulo 22.7, 130, 150.2 etanamina 153 eucrasia 18.2, 106, 108
estratopausa 130 etano 153, 157 eucromatina 108
estratosfera 18.2, 120 etanodioato 152 eudio- 108
estrattipo 18.3 1,2-etanodiol 165 eudiometria 108
estrela 43 etanol 105, 165 eudimetro 108
estrela cadente 64.3, 100.2 etanotiol 170 euforia 206
estrela pulsante 183.1 eteno 157, 172 eufrsia 18.2
estrelas circumpolares 149 ter 157 Eufrates 18.2
estrelinha 73 ter actico 183.1 Euglena 12.2, 110
estrelinha-de-cabea-listada ter dietlico 99 eupepsia 18.2, 108, 117
150.2 ter etlico-fenlico 165 eupneia 12.4, 25.6
estrelinha-de-poupa 22.1 ter etlico e fenlico 165 eupraxia 117
estrepeiro 78 ter fenlico e metlico 165 euri- 108
estrepsi- 108 ter fenlico-metlico 165 eurialino 24, 104
Estrepspteros 108 etreo 88.2 Euripterdeos 108
estrept(o)- 50.7, 108 etil- 152, 157 euritrmico 108
estreptobacilo 50.7 etilamina 153, 157 euro 179
estreptococia 106 etilazano 153 europeu 25.6
estreptoccico 88.3, 106 etilbenzeno 161 eurpio 64.5, a5
estreptococo 106, 108 etileno 157 eurritmia 44.1
estreptomicina 108 etilenoglicol 159 eurrtmico 108
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 591

eussstole 25.3 exgeno 11, 108, 110 extravasaom 86.1


eustase 18.2 exom 16 extravasamento 86.1, 130
eustasia 18.2 exonuclease esplnica 22.2, 153 Extremo Oriente 222
eutansia 18.2, 121 exopodito 175 extroversom 130
eustatismo 18.2 exosmose 18.2 extrovertido 130
eutctico 38, 50.2, 121 exosqueleto 23.3 exumaom 49
eutelia 201.1 expetativa 50.2 exumar 206
eutexia 38 expiraom 206
eV 179, a4 expirar 205, 209
evaginaom 206 explanaom 40.6
evaporar 209 explanador 40.6 F, f
evaporito 53.1 explanar 40.6, 52.1
evisceraom 86.1 explanatrio 40.6, 52.1
f a4
evolucionar 86.1, 95 explodir 86.1, 95
F a4
evoluom 63, 86.1, 95 explosom 86.1, 95
Fabceas 35, 200.5
evoluir 86.1, 95 expoente 52.2, 91, 215
fabiforme 35, 52.1
ex- 23.1, 23.2, 130, 149, 206 exponente 52.2, 215
fabricaom 85
ex-diretor 23.1, 49 exprimir 40.5
fabrico 85
ex-presidente 49 exsicador 40.9, 86.2, 130
fac- 158
exa- 147.1 exsicar 40.9, 130
fac-smile 22.6, 150.2
exacerbar 130 exsolver 40.9, 130
fac-trifluortris(piri-dina)rutnio
exalaom 49 exsucom 40.9, 50.2, 130, 149
(III) 158
exame 40.7 exsudado 64.4, 130
face 53.3
exantema 25.1, 176 exsudar 40.9
face de cristal 62.2
exatidom 82 exsudado 40.9
face de vlvula 62.2
exato 50.2 exsudato 40.9, 64.4, 92, 149
fcies 53.1, 53.3, 54.1
exaustor 49, 64.3 exsurgncia 40.9
faco- 109
exceom 50.7 exsurgir 40.9
faclito 109
excntrico 53.1, 149 extensibilidade 40.6, 52.1
facoscpio 109
excipiente 64.4, 91 extensvel 40.6
facto 50.2, 200.6
excitom 15 extenso 40.6, 52.1
fago 186.1
excrescncia 50.8 extensom 40.6, 52.1
fago- 109
exe- 40.7 extensor 52.1
fagcito 18.3
execuom 40.7 externo 40.7
fagocitlise 109, 186.2
executar 40.7 extero- 23.1, 130
fagofobia 109
executivo 40.7 xtero- 23.1, 149
faglise 186.2
exemplar-tipo 22.7 xtero-anterior 149
faia-branca 22.1
exemplo 40.7 xtero-inferior 23.1
faiscar 95
exeqvel 31 exterorrecetor 23.1, 130, 149
falange 25.3, 195, 211
exercer 40.7 xtero-superior 149
falange distal 73
exerccio 40.7 extinto 64.2
falange mdia 73
exercitar 40.7 extorquir 86.1, 95
falangeta 73
exrcito 40.7 extorsom 86.1, 95
falanginha 73
exina 175 extra- 48.2, 130, 149
falci- 131
exito 175 extracelular 69.1, 149
falciforme 131
exo- 108, 157, 206 extrapeninsular 149
falecimento 50.8
Exobiologia 108 extrassstole 25.3, 48.2, 149
falha 53.2
excrino 18.3, 106 extrator 64.3
falha antittica 100.2
exogamia 206 extrator de Soxhlet 64.5
falbase 18.2
592 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

falso-pltano 212 febre amarela 22.9 fenolato de sdio 165


fanero- 109 febre das Montanhas Rochosas fenolftalena 157
fanerogamia 109 100.1 fenologia 109
Fanerozoico 109 febre de Malta 100.1 fentipo 18.3, 109
farad 64.5, 186.3, a4 febre dos sete dias 53.2 fenoxi 165
faraday 64.5, 186.3 febre escarlatina 22.9 fenoxi- 158
fardico 88.3 febre lctica 22.9 fental 76
faringe 25.3, 32 febre recorrente 22.9 fento- 147.2
farngeo 88.2 febre suna 100.2 feo- 109
faringo- 109 febre ter 146 Feofceas 109
faringoscopia 18.2 febre tifoide 22.9 feofitina 109
faringoscpio 109 febri- 131 fermi a4
faringotomia 109 febrfugo 131 frmio 64.5, a5
farmcia 18.2 fecho de correr 213 Fero 18.1
frmaco 222 fecho-ecler 213 feromona 53.3
farmaco- 109 feixe 40.1, 52.2 ferredoxina 101.2
Farmacogentica 109 feixe liberolenhoso 102.2 ferrenho 69.2, 88.2
Farmacognosia 109 fel 53.1, 54.7 frreo 88.2
Farmacologia 109 feldspato 60 ferri- 101.2, 131, 158
farmacopeia 117 feldspatoide 25.3 ferricianeto 158
farmacoteraputico 22.5 Feldeos 17.2, 18.3, 79, 175 ferriciandrico 158
farol 18.1 felognio 30, 110 frrico 69.2, 88.2
fascicular 52.2 felugem 53.2 ferrfero 131
fascculo 52.2 fmea 100.2 icebergue 18.2, 25.4, ferritina 101.2
fascola 18.3 57 ferro 88.2, 158, a5
fascol(o)- 109 femoro- 131 ferro- 101.2, 131, 158
fascolomdeo 109 femorocaudal 131 ferro-alumnio 101.2
fase 25.3, 88.3 femorotibial 131 ferro batido 22.9
fasiani- 109 femto- 147.2 ferro bruto 22.9
Fasiandeos 200.5 fmur 17.3, 59, 59.2 ferro doce 22.9, 222
fasianiforme 109 fen- 158 ferro forjado 22.9
fsico 88.3 2,7-fenantrenodi-ilo 156 ferro fundido 22.9
fato-macaco 22.7 feneco 18.2 ferro galvanizado 22.9
fator 93 fenetil- 158 ferro macio 222
fator antiangiognico 149 fenetole 165 ferro-mangansio 101.2
fator de iteraom 150.1 fenicado 89 ferro-molibdnio 22.7
fator pr-angiognico 149 fenic(o)- 109 ferro-nquel 22.7
fauna hipogeia 18.3, 110 fenicopteriforme 109 ferro-silcio 22.7
fauna limcola 136 fenicptero 109 ferro-tungstnio 150.2
fava 35, 52.1 fenil- 158 ferro-vandio 22.7
fava-de-santo-incio 22.1 fenilalanina 158 ferrocianeto 131, 158
faval 35 fenilaminilo 153 ferrociandrico 158
faviforme 35 fenlio 161 ferroeltrico 131
favismo 35, 52.1 Fnix 32, 40.8, 53.2, 54.1 ferropenia 101.2
favo 35 feno- 109, 158 ferroso 69.2
fax 186.1 fenobarbital 109, 158 ferrugento 88.2
FDA 182.3 fenocristal 109 ferruginoso 69.2
febre 111 fenofosfazina 158 fervente 64.2, 91
febre aftosa 22.9, 89 fenol 158 fetidez 82
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 593

feto 27 Filogentica 109 fixar 40.7


fezes 54.2 filogenia 18.2, 109, 110 fixo 40.7
fi [= ] a1 filoide 25.3 flabelado 131
fiaom 64.4, 86.1 filopdio 109 flabeli- 131
fibra 36, 74, 176 filotraqueia 200.9 flabelfero 131
fibri- 131 filotrom 15 flabeliforme 131
fibriforme 131 filoxera 40.7, 123 flagelo 74
fibrila 43, 73, 74 filtraom 64.4 flamejar 95
fibrilha 43, 73, 74 filtrado 64.4 flamingo 109
fibrino- 131 filtragem 64.4 flash 189.2
fibrinognio 18.3, 131 fio 52.2, 73 flebectasia 109
fibrinlise 131 fiorde 25.5, 57 fleb(o)- 109
fibro- 131 fsico 10.3, 80 flebobrnquio 109
fibroma 25.1, 176 fsico-qumico 22.5, 102.2, 150.2 flebotomia 121
fibrose 25.3, 48.3 fisio- 48.2, 109 fleimom 50.5
fibrossarcoma 131 fisiocrata 18.2 fletir 86.1, 95
fbula 35 fisiognomonia 110 fleuma 50.5
fibulaom 35 Fisiologia 48.2, 109 fleumtico 50.5
ficom 50.2 fisiologista 113 flexionar 86.1, 95
fico- 109 fisioterapeuta 25.1 flexvel 216
Ficologia 126 fiso- 48.2, 109 flexom 86.1
ficoteca 109 fisocele 48.2, 109 floco 6, 50
ficoxantina 109 fisoclisto 48.2, 109 floema 25.1
fgado 51 fisoide 48.2 flogisto 109
figueiredo 76 fisstomo 48.2 flog(o)- 109
fil- 109 fissi- 48.2, 131 flogopite 109
filacto- 109 fissidctilo 131 flora (bacteriana) 63
filactocarpo 50.2, 109 fissifloro 48.2 florescncia 174
Filadlfia 18.2 fissifoliado 131 florescer 50.8, 97
fildio 211 fssil 48.2 floresta 216
filantropia 104 fissiparidade 140 floresta de chuva 140
filantropo 18.2, 109 fissparo 48.2 flori- 131
filria 18.2, 176 fisspede 48.2, 131, 140 floricultor 131
filarase 25.3, 176 fissom 48.1, 48.2, 86.1 florido- 131
filatelia 18.2 fissura 48.1 floridofcea 131
filetagem 86.1 fito- 101.1, 101.3, 109 florir 97
filtico 109 fitocromo 109 flsculo 74
filhote 73 fitofagia 18.2 flucti- 50.2
filicale 175 fitfago 18.3, 101.3, 109, 150.1, fluctgeno 50.2
Filicales 175 214 fluctvago 50.2
filiforme 52.2, 62.1, 131 fito-hemaglutinina 24, 102.2 flor 158, a5
filpode 17.2, 25.4 Fitologia 200.2 fluor- 158
filipdio 17.2, 25.4 fitnimo 116 fluorcarboneto 158
filite 211 Fitopaleontologia 200.2 fluorescena 157, 161
filmagem 86.1 fitozorio 101.1, 200.2 fluoreto 157
filo- 109 fiunchal 76 fluorite 17.1
fil(o)- 109 fivela 35, 43 fluorniobato 158
filfago 109 fiveleta 35 fluoro- 158
filognese 109 fixaom 40.7 fluorocrmio 158
594 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

fluorofrmio 158 formen de Monro 212 fosfamina 158, 186.2


fluvio- 102.2, 131 formen magno 201.2, 212 fosfato 153
fluvioglacirio 102.2 foramini- 131 fosfatria 122
fluvigrafo 131 foraminfero 131, 212 fosfeto 157
fluviomarinho 102.2, 131 frceps 50.7, 54.1, 59.3 fosfina 186.2
fluxo 40.7 forci- 131 fosfo- 158
fluxo eltrico a1 frcipe 50.7, 54.1, 59.3 fosfocreatina 158
fluxo luminoso a1, a4 forcipressom 131 fosfoenolpiruvato-carboxilase
fluxo magntico a1, a4 forcipulado 131 22.2, 153
fm a4 fora 46.1, 63, a4 fosfoglicerdeo 158
fobia 18.2 fora centrfuga 208 fosfoglicrido 158
focagem 53.2, 85, 86.1, 95 fora centrpeta 140, 208 fosforescncia 174
focalizaom 53.2 fora eletromotriz 86.2, a1 fosfrico 153, 158, 161
focalizar 95 fora locomotriz 137 fosforizar 95
focar 95 foresia 18.2, 25.3 fsforo 18.3, 95, 109, 158, a5
foco- 109 frfex 40.8, 54.1, 59.3 fosgnio 109
focomelia 109, 114 frfice 40.8, 54.1, 59.3 fossa 48.1
focmelo 114 forjadura 64.4, 86.1 fssil 48.1, 54.6
fogo 216 forjagem 64.4, 86.1 foto 186.3
fogo de artifcio 22.9, 216 forjamento 64.4, 86.1 foto- 102.3, 109
fogo de Santelmo 22.9, 216 form- 158 fotofobia 18.2
fogo-ftuo 22.9, 150.2, 216 formaldedo 156, 158 fotoeltrico 109
fogo feniano 216 formalina 158 fotofobia 18.2
fogom 75 formamida 158 fotografia 186.3
fogo perptuo 216 formataom 85 fotlise 18.3
fogo posto 216 formatar 95 fotolitografia 109
foguetom 75 formiato 153 fotom 15, 174
fol(e) 54.7 formica 64.5 fotonovela 102.3
folhada 76 frmica 64.5 fotoqumico 109
folha ensiforme 130 frmico 158, 161 fotorrecetor 44.2, 186.2
folheatura 77 formiga 22.1, 199 fotosfera 18.2
folhelho 73 formiga-branca 22.1 fototactismo 121
folhelho petrolfero 73 formiga-leom 22.1 fototaxia 121
folheto 62.2, 73 formigueiro 76 fototelegrafia 200.2
folheto branquial 62.2 formil- 158 Fr a4
folheto embrionrio 62.2, 73 formilo 158 fracionrio 208
folhosa 89 frmula dentria 88.1 fraom 46.1
fololo 18.3 formulrio 88.1 fractal 50.2
fonador 93 fornalha 73 fraga 216
fonema 25.1 fornecimento 85 fragmo- 109
fon(o)- 109 frnice 40.8 fragmobasdio 109
fonocardiograma 109 frnix 40.8, 54.1, 59.2 fragmoplasto 109
fonofobia 109 forno de revrbero 100.1 frncio 64.5, a5
fongrafo 110 Forondeos 175 francfono 22.7
fonlito 53.1, 109 Fornidos 175 franklin a4
fonorrecetor 186.2 fos- 109 fraqueza 82
forame 42, 59.3, 212 fosf- 158 frasco de Erlenmeyer 64.5
formen 42, 59.3, 212 fosfa- 158 freagem 64.4
formen de Magendie 212 fosfaciclo-hexano 158 freamento 64.4
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 595

freeware 190 ftirase 18.3, 25.3, 50.4, 176, 200.1 fusobactria 176
freio 25.6 fuco 27, 54.4 fusocelular 176
frenesi(m) 194 fcsia 64.5 fusom 48.1, 86.1
frentico194 fugida 64.4, 86.1 fusospiroquetose 176
freno- 109 fumaa 75
frenologia 109 fumagem 64.4
frenopata 25.1, 109 fumar- 158
frente 53.2, 216 fumarase 158
frente de onda 216 fumarato 158 G, g
frente de superfcie 216 fumarato-hidratase 22.2, 153
frente fria 216 fumarola 75
G a4
frente intertropical 216 fumi- 131
g 178, a4
frente Mach 216 fumigar 69.3
GABA 185
frente polar 216 fumgeno 131
gado bovino 88.3
frente quente 216 fumvoro 131
gado vacum 88.3
fron 16, 18.2, 42, 158 funom de
gadolnio 64.5, a5
fron 12 158 regressom 86.1, 141
gaguejar 189.2
freqncia 102.2, a1, a4 funom geratriz 52.2
gaiado 73
fricom 50.2, 201.2, 227 fundir 86.1
Gal a4
frigo(ri)- 131 fundo gnico 60
galactagogo 110
frigoria 131 fungar 189.2
galctico 38, 50.2
frigorfico 9, 131, 202 fungi- 131
galact(o)- 50.2, 101.3, 110
frigoterapia 131 fungicida 25.1, 131
galactforo 101.3
frino- 109 fungcola 131
galactmetro 50.2, 101.3, 110
frinodermia 109 fungiforme 131
galactose 25.3, 50.2, 101.3
frinolisina 109 fungo 175
-galactosidase 22.2, 153
fritideira 53.1, 86.2 fungo-ambrosia 18.2
galaicofalante 22.7
fronde 53.2 fur- 158
galxia 18.2, 38
fronte 216 furano 153, 158
glbula 53.3
fronto- 131 furansido 165
glbulo 53.3
frontoclpeo 131 furazano 153
galecofalante 22.7
frontoparietal 131 furazol 158
galecfono 18.2, 22.7
frugi- 131 furfur- 158
galego-falante 22.7
frugfero 131 furfurceo 88.1
galego-portugus 22.5
frugvoro 131, 145 furfural 158
galena 200.8
fruti- 131 furfreo 88.1
gale(o)- 110
frutfero 131 furfuril 158
galeopiteco 110, 205
frutificaom 131 furfurol 158
galgo 187
frutose 25.3, 50.2, 165 furil- 158
galhada 76
frutose-bisfosfato-aldolase 22.2, 1-(2-furil)-2-(2-pi-rrolil)etano-
galhadura 76
153 diona 158
galileano 88.1
F.S.A. 178.1 furo 212
galileu a4
ftal- 158 furnculo 201.2
Galinceas 43, 52.1
ftalazina 158 furunculose 176
galinha 52.1
ftalena 157, 186.1 fusi- 131
galinhola 75
ftlico 158, 186.1 fusiforme 131, 176
galinicultura 52.1
ftalimida 158 fusionar 86.1
glio 64.5, a5
ftanito 50.4 fusvel 64.3
galvanismo 80
ftrtico 50.4 fuso- 176
galvanizaom 64.4, 86.1
596 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

galvanizar 86.1, 95 Gastroenterologia 24 genioplastia 110


gama a1 Gastrpodes 25.4, 117, 175, genit(o)- 132
gama- 110 200.7 genitoplastia 132
gamacismo a1 gastrporo 18.3 genitourinrio 24, 102.2, 132,
-globulina 110, a1 gastrostomia 108 200.2
gamagrafia 110, a1 gastrotomia 121 geniturinrio 24
gamba-manchada 221 gastrtrico 18.3 gen. nov. 178.1
gmeta 7, 13, 17.3, 18.3, 25.1 gstrula 74, 175 geno- 110
gametngio 27, 104 gato-bravo 22.1 genoma 77, 175
gametcito 18.3 gato-monts 22.1 genoteca 110
gametfito 18.3 gato-siams 88.2 gentipo 18.3, 110, 121
gamo- 110 gauss a4 gentipo Aa 53.1
gamoptalo 110 gaze 25.5 geo- 110
gamosspalo 110 gazela 46.2 geode 25.5, 53.1, 116
gara 46.1 geada 52.2, 205 Geodesia 18.2, 107
gara-real 22.1 gear 52.2, 205 geofone 18.2
gardnia 64.5 giser 57 geognosia 18.2, 110
gargalhar 189.2 gel 54.7, 186.3 geo-histria 24, 49, 102.2
gargalo 212, 225 gel de slica 99 geoide 25.3
garganta 189.2, 225 geladeira 202 Geologia 38, 110
gargarejo 189.2 gelar 52.2, 205 geologicamente 69.2
garrafa de Leida 100.1 gelatina 159, 186.3 geolgico 38, 69.2
gs 89 geleia 222 gelogo 80
gs cido 22.9 geleira 78 Geomalacus maculosus 59.1
gs amonaco 88.3 gelo 52.2, 205 gemetra 80
gs carbnico 22.9 gelose 22.7 Geometria 110
gs de iluminaom 158 gema 212 geotctico 38, 50.2, 121
gs doce 22.9 gmeo 18.3 geotactismo 50.2, 121
gs dos pntanos 100.1 Gmeos 18.3 geotaxia 50.2, 121
gs hilariante 22.9, 100.2 gemindeo(s) 53.1, 79, 174 geotectnica 50.2
gs ideal 22.9 gene 4, 25.5 geotermia 18.2, 121
gs inerte 22.9 genea- 110 geotropismo 121
gs lacrimogneo 18.3, 22.9, 110, genealogia 110 geraom 46.1, 52.2
136 genebra 36 gerador 52.2
gs leve 208 generalidade 82 geraniale 54.8
gs natural 22.9, 100.2 generativo 52.2 Geraniales 54.8
gs nobre 22.9 gnero 17.3 geratriz 52.2
gs perfeito 22.9, 99 gnero-tipo 22.7 gerir 86.1, 95
gs pesado 208 gnese 32 germa- 159
gs raro 99 gentico 10.1, 10.3, 80 germnio 64.5, 159, a5
gasoduto 50.2, 129, 229 genetista 25.1, 80 germe 28, 42, 59.3, 197
gasolina 183.2 gnico 10.1 grmen 42, 59.3
gasoso 89 gengiva 25.5, 37, 88.1 germicida 25.1
gaster(o)- 110 gengival 25.5, 88.1 germinar 205
gasteromicete 110 gengivite 200.1 germolar 205
gastralgia 110 geni(o)- 110 germolo 73, 205
Gastrenterologia 24 genioglosso 110 geronto- 110
gastr(o)- 110 genio-hiideo 110 Gerontologia 110
gastroclico 110 genio-hioideu 110 gesso 48.1
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 597

gestagnio 110 glndula pineal 204 glioma 110


gesteira 76 glndula sericgena 200.9 glioxal 159
gestom 86.1, 95 glndula sudorpara 140 glioxlico 159
GeV 179 glndula suprarrenal 149 glipto- 50.7, 110
GH-RH 185 glndula tir(e)oide 64.3 gliptografia 50.7, 110
giardase 176 glndula tir(e)oideia 64.3 gliptoteca 50.7, 110
giga- 110, 147.1 glndula ultimobranquial 149 globo 212
gigaeletrom-volt 179 glandulomamrio 24, 102.2 glbulo 69.2, 176
gigantismo 110 glauco- 110 glbulo branco 201.1
gigant(o)- 110 glaucfano 110 glbulo rubro 213
gimn- 50.6 glaucoma 25.1 glbulo vermelho 7, 200.8, 213
gimno- 110 glauconite 110 glomrulo 74
gimnoblasto 110 gli- 159 glomerulo- 132
gimnofiono 110 glia 186.1 glomerulonefrite 132
Gimnosprmicas 50.6, 108, 110 glic- 159 glossalgia 48.1, 110
gimnoto 50.6, 115 glicana 53.2 glossrio 48.1
gimnuro 50.6 glicemia 18.2 glossite 110
ginandria 101.1, 200.2 glicerina 46.2, 159 gloss(o)- 110
ginandromorfo 110 glicer(o)- 159 glossoctoco 150.2
ginsio 50.6 glicerofosfato 159 glossodinia 110
ginstica 50.6 glicerogelatina 159 glossolalia 48.1
gineceu 27 glicerol 159 glossotomia 48.1, 121
gineco- 101.2, 110 glicdeo 161 glote 25.4, 54.4
Ginecologia 80, 101.2, 110 glcido 110, 112, 159, 161 glucagom 16, 110
ginecologista 80 glicina 161 gluc(o)- 110
ginjeira 53.2 glic(o)- 110, 159 glucosamina 159
gin(o)- 101.1, 101.2, 110 glicoclice 25.5, 40.8, 110 glucose 25.3, 110
ginforo 101.2 glicocola 106 glucosil-transferase 22.2, 153
ginopatia 110 glicognese 110 gluom 15, 174
gipso- 110 glicognio 18.3, 110 glut- 159
gipsfilo 110 glicognio-6-glicano-hidrolase glutamato 159
girassol 20, 48.2, 150.1 22.2, 153 -glutamil-transferase 22.2, 153
girino 6, 9, 201.2, 229 glicognio-sintase 22.2, 153 glutationa 16, 53.2
giro- 102.3, 110 glicogenlise 18.3, 110 glutationa-peroxidase 22.2, 153
giromagntico 110 glicol 159 glutationa-sintase 22.2, 153
giropiloto 102.3 glicolpido 110 glute 42
giroscpio 102.3, 110 gliclise 18.3, 25.3, 48.3, 110 glten 42, 159
gito araneiforme 62.1 gliconeognese 110 gnaisse 48.1, 60
glabela 63 glicoprotena 110 gnato- 110
glacial 205 glicosamina 110, 159 gnatbase 18.2
glaciar 205 glicose 25.3, 110, 159, 165 gnatostomado 50.5
glacirio 102.2, 205 glicose-6-fosfato-desidrogenase gnatstomo 110
gladolo 18.3 22.2, 153 gneisse 50.5, 60
glande 53.2, 204 -D-glicose a1 Gnetpsidas 175
glndula 204 -D-glicose 179, a1 gnose 50.5
glndula adrenal 149 glicosria 110 gnu 50.5
glndula bissognea 18.3, 110 glicoxlico 159 Golias 18.2
glndula endcrina 106 glio- 110 goma 212
glndula fiadeira 200.9 glioblastoma 110 goma-arbica 22.9, 150.2,252
598 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

goma-elstica 212 grandeza 82, 217, a4 guia 53.1


goma-guta 212 grani- 132 guiador 86.2
goma-laca 22.7, 100.2 granfero 132 Guin 18.1
goma-resina 22.7, 150.2, 212 granfugo 132 guppy 64.5
Gonfocerneos 175 granito 25.4, 175 gusano 229
gonfose 110 granulia 176 guta-percha 22.7, 150.2
gnio 42, 59.3 granulito 53.1 Gutferas 200.5
gon(i)o- 110 grnulo 74 gutural 189.2
gonioscopia 110 granum 54.11 guturo- 132
gono- 110 grao 27 guturofonia 132
gonococo 110 grapto- 50.7, 110 guturonasal 132
gonocorismo 106 graptolite 17.1, 25.4, 50.7, 53.3, guturopalatal 132
gonocorstico 106 110, 175 Gy a4
gonporo 18.3 graptlito 17.1, 18.3, 50.7, 53.3
gonorreia 110 grau 10.1, 27, 217
gonozoide 186.2 grau Celsius a4
gonozooide 186.2 grauvaque 53.1, 60 H, h
grdio 195 gravador 53.1
gordurento 88.2, 89 grvida 82
h a4
gorduroso 88.2, 89 gravidez 82, 201.2
H a4
gorja 189.2 gravdico 88.3
H-1 179
gota 201.2 gravitacional 88.1, 88.3
hbitat 59.1
gotejamento 85, 95 gravtico 88.1, 88.3
hadrom 174
gotejar 95 gravitom 15
hadroma 25.1
grade 7 gray a4
hfnio 64.5, a5
gradiente efetivo 221 greco-latino 22.5, 150.2
haleto 157, 186.2
gradiente lquido 221 grelhadora 53.1, 86.2
halo- 24, 111, 160
grado 10.1, 217 grilo 189.1
halobionte 24, 111
grafite 53.1, 53.2, 175 gripe 200.4
halocinese 111
grafito 53.1, 53.2, 175, 213 gripe aviria 88.1, 100.1, 100.2
halfito 18.3, 24
graf(o)- 110 gripe das aves 88.1, 100.1
halofrmio 160
graflogo 80 grosso 48.1, 82
halogeneto 157, 186.2
grafoscpio 110 grossura 82
halognio 18.3, 110
gralha 7, 189.1 grou 53.1, 189.1
haloperidol 160
gralhar 189.2 grua 53.1
haltere 196
gram- 22.8, 150.2 grudar 95
hamadrada 25.3
Gram-Bretanha 22.8 grude 25.5, 95
hamadrade 25.3
gram-duque 22.8 grupo eletrogneo 110
hamamlide 25.3
gram-negativo 22.8, 22.9 grupo-espcie 22.7
hamiltoniano 60
gram-positivo 22.8, 22.9 grupo-famlia 22.7
hapanttipo 18.3
gram-varivel 22.9 grupo-gnero 22.7
hpax 40.8
grama 25.1, 53.1, 53.3, a4 grupo-irmao 150.2
hapl(o)- 111
Gramneas 200.5 guaicol 165
haplfase 25.3
gramofone 18.2 guanilato-ciclase 22.2, 153
haploidia 111
grampo de garra 62.1 guaranina 200.4
haplonte 186.2
granada 53.2 guarda-chuva 22.3
haplospordio 111
granate 53.2 guarda-costas 22.3
hapltipo 18.3
Grande Explosom 189.2 guarda-lama(s) 22.3
hapt(o)- 50.7, 111, 160
grande formen 212 guelra 6, 9, 212
haptoglobina 50.7, 111
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 599

haptotropismo 111 helminto- 111 hemoptsico 88.3


hardware 190 Helmintologia 111 hemorragia 11.2, 14, 18.2, 44.2,
harmo- 111 helo- 111 119
harmonia 49 Helobial(es) 111 hemorroidal 25.3
harmnico 206 helfito 111 hemorrida(s) 25.3, 54.2
harmotmio 111, 121 hemcia 7, 18.2, 18.3, 53.2, 200.8 hemorroide(s) 25.3, 54.2
hartley 60 hematmese 18.3, 176 hemostase 102.2
hartree a4 hemat(o)- 111 hemstase 18.2, 18.3
hssio a5 hematocele 106 hemostasia 18.2, 18.3
haste 49 hematcrito 18.3 hemoterapia 102.2
haxixe 40.2, 204 hematoma 25.1, 176 hendeca- 146, 152
HCB 153 hematopoese 111, 117, 186.2 hendecgono 146
HDL 180.1 hematopotico 142 hendecandro 146
hebe- 111 hematose 25.3, 48.3, 142, 176 hennigiano 88.1
hebefrenia 111 hematoxilina 123 henry 60, 64.5, a4
hectano 153 hematria 18.2, 176 heparina 161
hectare 50.2, 53.1 heme 25.5, 53.2 heptico 51
hctica 50.2 hemeralope 18.2 hepatite 7, 9, 25.4
hctico 50.2 hemeralopia 111, 201.2 hepatite anitrica 149
hect(o)- 50.2, 146, 147.1 hemer(o)- 111 hepat(o)- 111
hectoctilo 106 hemi- 48.2, 111, 149 hepatcito 111
hectgrafo 14, 50.2 hemianalgesia 149 hepatomegalia 111
hectograma 14, 50.2, 146 Hemicordados 149 hepatopexia 117
hectolitro 14, 146, 147.1 hemidctilo 111 hepatosplenomegalia 24
hectmetro 14, 146, 147.1 hemiedria 108 hept(a)- 50.7, 146, 152
hdera 49 hemimetbolo 25.3 heptaedro 146
hedra 49 hemina 111 heptgono 146
helco- 111 hemono 18.3, 42 heptano 50.7, 153
Helcologia 111 hemiparasita 149 heptanolo 165
helcomenia 111 hemiplegia 18.2, 39, 111, 117 1-heptanol 179
heli- 102.3 hemiplgico 39 heptasspalo 48.2, 50.7
helaco 88.3 hemisferoidal 25.3, 64.3 1,3,6-heptatri-ino 23.3, 153
hlice 40.8, 49, 59.3 hemisferoide 25.3, 64.3 her(d)ana (biolgica) 218
helicicultura 128 hemissecom 48.2 herbceo 35, 46.2, 49, 201.1
helico- 111 hemitropia 121 herbanrio 35
helicoidal 88.1 hem(o)- 12.2, 111 herbrio 35, 49, 52.1, 77
helicoide 88.1 hemoclio 25.4, 106 herbtico 49
helicptero 50.7, 102.3, 111 hemocelo 25.4 herbi- 49, 101.3
hlio 161, a5 hemocitoblasto 213 herbicida 25.1, 35, 52.1
helio- 111 hemodialisado 64.4 herbcola 35, 49
heliografia 111 hemodinammetro 14 herbfero 49
heligrafo 102.1 hemofilia 18.2, 111 herbiforme 35
helistato 18.3, 120 hemoglobina 12.2, 102.2, 176 herbvoro 35, 49, 101.2, 145
helioterapia 111 hemoglobinria 18.2 herbo- 49
heliotrpio 121 hemolisado 64.4 herbolrio 35, 49
heliporto 102.3 hemlise 12.2, 18.3 herborista 35, 49
hlix 40.8, 54.1, 59.3 hemopoese 186.2 herborizaom 35, 49
helmintase 25.3, 48.3, 176 hemoptico 88.3 herborizador 49
helminto 176 hemoptise 50.7, 88.3, 117 herborizante 49
600 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

herborizar 49 hialideo 25.3 hidrogenossulfato de sdio 100.1


hercleo 88.2 hialoplasma 111, 117 hidrogenossulfito de sdio 160
hereditariedade 218 hibernculo 35 hidrogenossulfureto 160
hrnia 18.2 hibernaom 35 hidrogenotrioxocarbonato de
herona 64.5, 161 hibernal 35 sdio 160
herpes 54.1, 88.3, 176 hibernar 35 hidrogenotrioxossulfato de sdio
herpet- 176 hibernoterapia 35 160
herptico 88.3, 176 hibridaom 86.1 hidrolisar 95
herpetismo 176 hibridar 86.1 hidrlise 18.3, 95
herpeto- 111 hidtico 111 hidromancia 18.2
Herpetologia 111 hidtide 25.3, 79, 111 hidropatia 117
hertz 64.5, a4 hidatdico 111 hidroplanagem 60
hertziano 46.2 hidat(o)- 111 hidrporo 18.3
heter(o)- 111 hidatognico 111 hidroscopia 120
hetero- 149 hidrcido 102.2, 160, 161 hidrosfera 18.2, 24
heterotomo 149 hidragogo 176 hidrossal 48.2
hetercero 214 hidrargrio 200.8 hidrossarcocele 200.2
heterocromossoma 149 hidrargirismo 111 hidrossol 142, 169, 206
heterdino 18.3, 107 hidrargiro- 111 hidroterapia 18.2, 121
heterodoxia 18.2 hidrato 153 hidroti- 111
heterogamia 111 hidrazino- 160 hidrotimetria 111
heterogeneidade 82 hidrazo- 160 hidroxi- 160
heterogneo 110, 208 hidrazobenzeno 160 2-hidroxibutanal 160
hetermero 111 hidrazono- 160 -hidroxicetona 165
heterossexual 48.2, 149 hidreto 157, 160 hidrxido 161
heterotrfico 111 hidreto de boro 156 hidrxido de sdio 201.1
hetertrofo 18.3, 111 hidr(o)- 111, 160 2-hidroxietilmetilcetona 99
heureca! 49 hidroadenite 111 7-hidroxi-2-heptanona 165
hex(a)- 146, 152 hidrobrometo 200.2 hidroxilo 155, 160
hexacloreto de benzeno 153 hidrobrometo de 6-hidroxi-5-metil-2-
1,2,3,4,5,6-hexaclorociclo-hexano hioide 54.4 -hexanona 160
153 hioscina 154 Hidrozorios 175
hexaclorofeno 146 hidrocarboneto 157, 158, 160 hierarquia 49
hexacoordenado 23.3 hidrocele 25.4, 106, 111 hierglifo 18.3, 49
1,4-hexadieno 157 hidrocelulose 160 hieto- 111
hexanamida 153 hidrfano 109 hietgrafo 111
1-hexanimina 161 hidrfilo 109 hietmetro 111
hexano 153 hidrfobo 109 hifema 111
hexanonitrilo 164 hidrofone 18.2 hfen 42
2,3,5-hexanotricarbonilo 155 hidrfugo 101.3 hif(o)- 111
Hexapoda 200.5 hidrogel 159, 206 Hifomicrobiales 111
hexpode 146, 194 hidrognio 9, 17.3, 18.3, 30, 110, higiene 25.3
2-hexendial 153 160, 161, a5 higienista 88.3
2-hexeno 157 hidrogeno- 160 higr(o)- 111
hexose-fosfatase 22.2, 153 hidrogenocarbonato de clcio higroscpio 111
2H-fosfole 165 160 higrotropismo 111
hial(o)- 111 hidrogenocarbonato de sdio hile- 111
hialgrafo 111 160 hilemorfismo 111
hialoide 25.3 hidrogenofosfato 160 hilo 27, 59.3, 205
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 601

hil(o)- 111 hipfise 25.3, 48.3, 111 hodgrafo 111


Hilobatdeos 111 hipogstrio 69.1, 110, 149 hodmetro 111
hmen 42 hipgeo 18.3, 110 Holrtico 50.2, 200.6
himnio 42, 175 hipogeu 18.3 hlmio 64.5, a5
himeno- 111, 175 hipoglicemia 206 hol(o)- 111
Himenolquens 111, 175 hipoglossa 48.1 holograma 111
himenomicete 175 hipomagnesemia bovina 149 holometbolo 25.3
Himenpteros 50.7, 111 hipomorfo 114 holoplncton 111
hi(o)- 111 hippio 42 holtipo 18.3
hioglosso 111 hippion 42 Holoturoides 25.3, 175
hioide 111 Hipopotamdeos 117 homalo- 111
hiper- 23.5, 44.1, 111, 149, 206 hipoptamo 117 homalogrfico 111
hiperacumulador 149 hiporrquis 44.1 homeo- 111
hiperbetalipoproteinemia 149 hiporreflexia 44.1 homeopata 25.1, 117
hiprbole 25.3, 105, 111 hiporreia 44.1, 44.2 homeopatia 117
hipercromia 106 hipospadia 54.4 homeopatologista 117
hiperdistole 25.3 hipossensibilizaom 48.2, 149 homeostase 18.2, 18.3, 111, 120
hiperemia 149 hipossulfito 48.2, 160 homestase 18.2, 18.3, 111, 120
hiperfalangia 149 hipossulfuroso 48.2 homeostasia 18.2, 18.3, 111, 120
hiperglicemia 206 hipstoma 18.3 homestato 111
hiperligaom 60 hipstraco 18.3 homeoterapeuta 117
hipermetr- 111 hipotrofia 206 homeoterapia 117
hipermetrope 18.2, 111, 116 hipovolemia 149 homeotermia 18.2
hipermetropia 111 hipso- 24, 111 homeotermo 111
hipermnsia 50.6 hipsodonte 24, 111 home-r 150.2
hipertelia 121 hipsometria 24, 111 homi- 133
hipertermia 111 hrace 40.8, 54.1 homicdio 133
hipertrofia 18.2, 206, 207 hrax 40.8, 54.1 Homindeos 18.3, 70, 79, 133,
hiperuricemia 18.2 hirto 49 175
hipervitaminose 149 hispanofalante 22.7 Hominoides 175
hipervolemia 149 hister- 111 hom(o)- 111, 160
hipno- 111 histerectomia 111 homo- 149
hipnofobia 111 histerese 111 homogeneidade 82
hipnose 25.3, 48.3, 50.7 histeria 18.2, 63, 194 homogeneizado 64.4
hipntico 142 histrico 194 homogneo 110, 111, 208
hipnotismo 111 hister(o)- 111 homolateral 149
hipo- 44.1, 48.2, 111, 149, 160, histerografia 111 homosserina 160
206 hstico 48.1 homossexual 48.2, 149
hipoabsorom 149 histidina 161 homotaxano 160
hipoacusia 111 histio- 111 homotermo 111
hipobromito 160 histicito 111 homotetia 32, 111, 121
hipocicloide 25.3 histo- 111 homottico 121
hipoclorito de sdio 161 histocompatibilidade 102.2 homotipia 18.2
hipocondria 88.3, 106 histognese 111 homnculo 59, 59.3
hipocondraco 88.3 histologista 80 hora a4
hipocndrio 106 histria 18.2 hordolo 18.3
hipocraz 54.1, 64.5 histrico-geogrfico 22.5 hormona 9, 17.3, 53.3, 165, 175
hipoderme 25.4 histrico-natural 22.5 hormona adrenocorticotr
hipofilo 111 hodo- 111 fica 182.3
602 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

hormona do crescimento 185 ictiossauro 30, 112, 120 imersom 50.6


hormona folculoestimulante icto 50.2, 54.4 imida 161
185 ctus 50.2 imidazole 165
hormona luteinizante 185 ICZN 182.3 imido- 161
horscopo 120 Idade Mdia 222 imigraom 50.6, 149
hortel 228 ideo- 112 imina 161
hortel-comum 228 ideogenia 112 imino- 161
hortel-de-gua 228 ideograma 110 IML-1 179
hortel-pimenta 22.1, 228 idio- 112 imvel 35, 50.6, 93, 149
hospedeiro 78 idioblasto 112 impacto 50.2
hovercraft 60 idioglssico 112 impar 189.2
hulha 49, 211, 213 idiotia 18.2, 32 mpar 18.2, 189.2
humidade 49 idoso 89, 185 imparidigitado 129
hmido 49 i.e. 178.1 impedncia 174
humo 27, 54.1, 59, 59.2, 59.3 i. 178.1 impermevel 149
hmus 27, 54.1, 59, 59.2, 59.3 iersnia 64.5 impetigem 18.2
Hz a4 igni- 134 impetigo 18.2
ignfero 134 implodir 95
ignifugar 134 implosom 95
ignitrom 15, 183.1 impressom digital 225
I, i ignvomo 145 impressora 48.1
iguana 53.3 imune 50.6
iguanodonte 116 imunitrio 50.6
i- 149, 206
leo 27, 59.3, 176, 205 imuno- 134
iaque 25.4
ileo- 134, 176 imunoeletroforese 134
iatro- 101.1, 112
ileocecal 102.1, 134, 176 Imunologia 50.6, 134
Iatroqumica 101.1, 112
ileocolite 176 in- 23.2, 69.1, 134, 149, 206
ibero 18.2
leon 42, 59.3, 176, 205 in-flio 22.6
bis 25.4, 53.1, 53.3, 54.1
ileostomia 134, 176 in-octavo 22.6, 50.2
icebergue 25.4, 57
ilhu 27 in-oitavo 22.6
icebergue 18.2, 25.4, 57
ilhu de Langerhans 27, 73 in-quarto 22.6
icnumon 18.3, 41, 42
ilhota 73 in situ 59.1
icnumone 18.3, 41, 42, 59.3
ilhota de Langerhans 27, 73 in vitro 59, 59.1
icn(o)- 112
ilaco 88.3 in vivo 59, 59.1
Icnologia 112
lio 42, 59, 59.3, 88.3, 205 inbil 49
cone 11, 18.3, 25.5, 42, 53.3
ilio- 134, 176 inabitvel 49
icon(o)- 112
iliocostal 134, 176 inalaom 49
iconoscpio 112
lion 42, 59, 59.3, 176, 205 inarmnico 23.2, 206
icos(a)- 146
ilioplvico 134, 176 inato 50.6, 149
icosaedro 146
iliossacro 48.2 incandescncia 174
icosandro 146
ilgico 149 incerteza 82
icosano 153
iluminaom a4 inchao 49
ict- 50.2
iluminncia 174 incisivo 64.3
ictnia 50.2
im- 149, 206 incisom 48.1
ictio- 50.2, 112
man 18.2, 42, 54.10, 88.3 incolor 128
ictifago 50.2
imaturo 82 incontaminvel 149
Ictiologia 50.2
imbecil 18.1 incremento 206
ictilogo 112
imergir 64.2, 149, 206 incubaom 86.1
ictioptergio 117
imerso 64.2 incubar 86.1
ictiossurio 120
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 603

indecomponvel 69.1 infundibuli- 134 interferom 16


indelvel 93 infundibuliforme 131, 134 interfone 18.2, 109
indemne 50.6 infusom 48.1 interleucina 33
ndex 40.8 ingerir 86.1 ntero- 23.1, 134, 149
indicador 86.2 ingestom 86.1 intero- 134
ndice 40.8 ngua 219 ntero-anterior 149
ndice craniano 88.1 ininterrupto 50.7 interorrecetor 134
ndio a5 injeom 50.2, 86.1, 135 ntero-superior 23.1
indole 165 injeom intramuscular 149 interrogante 53.3
5-indolol 165 injetar 86.1, 135 interrupom 50.7
Indonsia 18.2, 115 inlndsis 57 interruptor 50.7
indubitvel 35 ino- 112 intersecom 50.2
induom 149, 207 inosclerose 112 intervalo de confiana 63
induom magntica a4 inotrpico 112 intina 175
indstria alimentar 88.1 inovar 50.6 intra- 149
indutncia (eltrica) 174, a4 insnia 18.2 intramuscular 149
inequaom 149 insaturvel 93 intravenoso 52.2, 149
inerente 49 Insecta 200.5 intro- 149
inerte 134, 149 inserir 149 introm 16
infanticdio 128 inseticida 25.1 introversom 149
infecionar 50.2, 205 inseto 50.2, 194 introvertido
infecioso 50.2 insolvel 93 inumaom 49
infeom 50.2, 205 insnia 18.2, 53.2 inumar 206
nfero- 23.1, 149 inspiraom 49, 206 invaginaom 206
nfero-anterior 149 inspirar 209 invernada 35
nfero-lateral 149 instantneo 53.1 invernadoiro 35
nfero-posterior 23.1 instrumental 76 invernal 35
infestaom 205 insuflador 10.1 invernar 35
infestar 205 intacto 50.2 invernia 35
infetar 50.2, 69.2, 205 integral 2, 53.1 inverno 35
infeto 50.2 inteiro 208 invernoso 35
infetocontagioso 50.2 intelecom 50.2 invertase 25.3
infibulaom 35 intelectivo 50.2 involuom 95
infiltrvel 93 intelecto 50.2 involuir 95
infletir 86.1 intelectual 50.2 iodeto 157
inflexom 86.1 INTELSAT 183.2 iodo 161, a5
inflorescncia 174 intensidade de corrente eltrica iodo- 161
influente 91 a4 iodobenzeno 161
influenza 200.4 intensidade luminosa a4 iodofrmio 158, 161
influxo 40.7 inter- 23.5, 44.1, 149 iogurte 18.2, 25.4
informtica 183.1 internet 53.2 ioimbina 60
informtico 80 inter-rdio 23.5, 149 iom 15, 17.3
infra- 44.1, 48.2, 149 interambulacro 149 iom-grama 150.2
infra-heptico 23.2 interarticular 149 iom hexa-hidroxoantimoniato
infra-hiideo 149 interatmico 149 (V) 153
infrarrenal 44.1 intercmbio 222 iom hidroxilamnio 153
infrassom 23, 48.2, 149 interceom 50.7 ionizaom a4
infrassnico 48.2 intercetar 50.7 iota [= ] a1
infravermelho 149 interface 25.3, 53.3 iotacismo a1
604 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

iotizaom a1 isonefa 115 jazida 46.2, 53.2, 220


iperite 60 iso-octano 23.3, 153 jazida de minrios 220
psilo(n) [= ] 42, a1 isopata 117 jazida fossilfera 220
ir- 149 isopatia 117 jazida mineral 220
Iraque 18.2, 25.4 isopentano 102.3 jazigo 46.2, 53.2, 220
iridectomia 108, 112 isopentil- 153 jazigo petrolfero 220
irdio a5 isoptalo 112 jejuno 27
iridiscncia 174 isopreno 166 joaninha 6, 175
irid(o)- 112 isopropilideno 161 joelho 6, 9
iridcito 112 isptero 50.7 Jnia 18.2
Iridologia 112 isscele 120 joule 64.5, a4
ris 53.3 isscele(s) 106, 120 jovem 54.6
irmaos siameses 88.2 isosssmico 112 joviano 88.1
irregular 149 isostrico 108 jugular 88.1
irresolvel 93, 149 isotrmica 121 juzo 46.1
irrigaom 85, 227 isotrmico 121 jnior 54.9
irrigaom sangnea 85, 227 isotermo 121 Jurssico 17.2, 48.1, 175
irrupom 50.7 istono 18.3, 121 justa- 149
is- 112 istopo 18.3, 121, 205 justaglomerular 149
isc(o)- 112 isqu- 112 justalinear 40.5
iscogalactia 112 isquemia 112 justaposiom 20, 40.5, 149
iscria 112 isquiadelfo 200.2
isenom 40.5 squio 42
isentlpico 112 isquio- 200.2
isento 40.5 isquioddimo 200.2 K, k
isentrpico 112 squion 42
iso- 102.3, 112, 161 isquipago 200.2
[= capa] 213, a1
ISO 182.3 itrbio 64.5, a5
K a4
isoalilo 161 itercia 18.2, 50.2
kala azar 34
isoamil- 153 trio 64.5, a5
Kamptozoa 200.5
isoamilase 22.2, 153 IUPAC 152, 179
karst 34
isbara 18.3, 105 Ixoddeos 116
kelvin 34, 60, 64.5, a4
isbata 18.3, 105
kg 147.1, a4
isobutano 161
kgf a4
isocianato 161
kilopond a4
isocrico 106 J, j kimberlito 34
iscoro 106
kitasato 64.5
isocronismo 106
J a4 km 34
iscrono 106
jacente 52.1 krill 34
isodasicarpidona 161
jacto 50.2, 100.1, 187, 201.2 kW 34, 147.1
iso-hdrico 23.2, 49
jacto de luz 201.2 kwashiorkor 34
isoieta 112
jacto de plasma 201.2
isoipsa 24, 49, 112
jaguar 57
isolador 91, 199
janela 6, 9
isolante 91, 199
isolar 95
janela oval 9 L, l
jante 25.5
isolcito 18.3
jarda 60
ismero 102.3, 161 L a4
javali 37
isomorfismo 114 l a4
jazer 46.2, 52.1
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 605

L-citrulina 21 lagosta 73, 221 lastro 25.5


Labiadas 200.5, 221 lagostim 18.1, 73, 221 lastro gentico 25.5
labial 221 lagostim-do-rio 22.1, 73, 100.1, latero- 23.1, 136, 149
labido- 113 221 ltero- 23.1, 136, 149
labidgnato 113 laguna 221 ltero-abdominal 23.1, 149
lbio 221 lalo- 113 ltero-esfenoide 149
labiodental 200.2 lalofobia 113 lateroflexom 23.1, 136, 149
labirinto 25.5 lama 43 ltex 40.8, 54.1, 59, 59.3, 212
labirinto em T 62.1 lambda [= ] a1 lati- 136
laboratorial 88.1 lambdacismo a1 ltice 40.8, 54.1, 59, 59.3, 212
lacerti- 136 lamblase 176 latici- 136
lacertiforme 136 lamela 22.3, 74, 150.2 laticfero 136
lacrimi- 136 Lamiceas 200.5 latiflio 136
lacrimiforme 131, 136 lmina 22.3, 150.2 latissepto 136
lacrimo- 136 laminaom 64.4, 86.1 latitude 82, 221
lacrimogneo 136 laminagem 64.4 ludano 205
lacrimonasal 136 laminar 86.1 laudanosina 161
lact- 162 lamnula 22.3, 74 laurncio 64.5, a5
lactaom 52.1, 86.1, 201.1 lmpada 7, 9 laurissilva 142
lactama 162 lampro- 113 lavado 64.4
lactncia 52.1, 86.1, 201.1 lamprfiro 113 lavagem 64.4, 86.1
lactante 50.2, 52.1, 205, 221 lana-chamas 22.3 lavrana 86.1
lactar 50.2, 201.1 lanceolado-linear 22.5 laxante 40.1, 208
lactase 162 lani- 136 lebracho 73
lactato 50.2 lanfero 136 lcito 18.3
lactato-desidrogenase 22.2, lanolina 183.2 lecito- 113
150.2, 153 lantandeo 18.3, 79, 161 lecitoblasto 113
lactente 50.2, 52.1, 205, 221 lantnio a5 lecttipo 18.3, 50.2
lcteo 50.2, 88.2 lanu- 136 legume 53.1
lacti- 50.2, 136 lanugem 136 Leguminosas 200.5
lacticemia 136 laparo- 113 leg. 178.1
lacticnio 50.2, 52.1, 88.2 laparocele 113 legenda 64.4
lctico 50.2, 52.1, 88.2 laparoscopia 113, 200.1 legendagem 64.4
lactfero 101.3 lpis-lazli 18.2, 22.9, 150.2 lei de Avogadro 100.1
lact(o)- 50.2, 101.3, 136 lpis-tinta 22.7 lei de Boyle e Mariotte 100.1
lactodensmetro 101.3 largo 221 lei de Hardy-Weinberg 22.7,
lactoilglutationa-liase 22.2, 153 largura 82, 221 100.1
lactmetro 101.2, 136 laringe 25.3 leis de Mendel 100.1
lactose 2, 25.3, 50.2, 52.1, 101.3, laring(o)- 102.1, 113 leishmanase 17.2, 25.3, 176
165 laringofarngeo 102.1 leishmaniose 17.2, 25.3, 48.3, 176
lactume 42 Laringologia 113 leite 52.1, 53.1, 100.1
lactmen 42 laringoscpio 102.1 leitelho 73
lacuna 221 larval 88.1 leitor 2, 50.2
ldano 27, 205 larvar 88.1 leitura 50.2
ladar 183.2 larvrio 88.1 lembrana 86.1
lago- 113 larva velgera 145 lemingue 18.2, 57
lagoa 221 lser 60, 180.2, 185 Lemuroides 175
lagoftalmia 113, 116 laser 60, 180.2 lenhito 53.1, 175
Lagomorfos 113 lasso 48.1 lente objetiva 53.2
606 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

lente ocular 53.2 leve 208, 221 limni- 113


lente olho de peixe 62.2 levedura 25.5 limnmetro 113
lentes confocais 149 levstico 53.1 limnite 50.6
lentes de contacto 60, 216 levo- 102.3, 136 limno- 113
lentes de contacto flexveis 216 levodopa 102.3 Limnologia 50.6, 113
lenti- 136 levogiro 17.1, 18.2, 102.3, 136 limonite 17.1, 25.4, 53.2, 175
lenticela 74 levorrotatrio 136 limpa-neves 22.3
lentcula 74 levulose 25.3, 165 limpa-para-brisas 22.3
lenticular 131 lexiclogo 80 Linceas 175
lentiforme 131, 136 lhama 43 lince-europeu 22.1
lentigem 136 LH/FSH-RH 185 lince-ibrico 22.1
leom-asitico 22.1 libertaom 64.4 lindano 153
leom-marinho 22.1 libertar 64.4 linear 52.1
lepidi- 113 licantropo 18.2 linf- 113
lepidiforme 113 lic(o)- 113 linfa 184
lepido- 113 Licoperdceas 113 linfadenopatia 113
lepidptero 117 licopodiale 54.8, 175 linfo- 113
lepidossurio 113, 120 Licopodiales 54.8, 175 linfoblasto 105, 113
lepra 32 licopdio 113, 117 linfcito 18.3
lepto- 50.7, 113 Licpsidas 175 linfo(cito)penia 186.2
leptocaule 113 licorne 128 lngua-de-cam 106
leptocefalia 113 liom 50.2 lingual 88.1
leptomnade 25.3 lienteria 108, 113 lingi- 136
leptomonas 25.3, 54.1, 114 ligaom dupla 53.4 lingiforme 131, 136
leptospirose 25.3, 48.3, 50.7 ligaom [= pi] a1 linguo- 136
leptoteno 50.7, 121 ligaom [= sigma] a1 linguodental 136
leque caudal 9 ligaom tripla 53.4 linha 52.1
ls-sueste 22.7 ligando 92 linhaa 46.1
lesma 221 ligase 25.3, 153 linhite 175
lesma-de-conchinha 22.1, 100.1 ligeiro 221 linhito 175
lesma-marinha 22.1, 221 ligni- 136 li(o)- 113
lesma(-terrestre) 22.1, 221 ligncola 136 lio- 113
letal 136 lignite 53.1, 53.2, 175 lifilo 113, 208
letargia 18.2 lignito 25.4, 53.1, 53.2, 175, 213 lifobo 113, 208
let(i)- 136 lignvoro 136 litrico 113
letfero 136 ligno- 136 lipdeo 112, 161
leucemia 18.2 lignocelulose 136 lpido 112, 161
leuc(o)- 113, 176 lgure 18.3 lipo- 113
leucocidina 176 ligrio 18.3 lipocele 25.4
leucoctico 106 ligstica 53.2 lipocromo 18.2
leuccito 18.3, 106, 176, 201.1 lils 18.1, 53.1 lipfilo 113
leucocitozoonose 113 Liliceas 175 liplise 113
leucoma 25.1 Limacdeos 175 lipoma 25.1
lucon 42 limalha 73 lipossucom 113
leuco(cito)penia 18.2, 117, 176, Limax 184 lipotimia 18.2, 113
186.2 limi- 136 liquaom 31, 221
leucoplasto 117 limcola 136 liquar 95, 221
leucovrus 113 limite 2, 18.2 liquefaom 31, 46.1, 86.1, 221
levantar um problema 211 limn- 50.6 liquefazer 31, 86.1, 221
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 607

lquen 41, 42, 54.10 lofo- 113 lmen 42, 59.2, 59.3, a4
liquenologista 80 lofoforado 113 luminncia 174, 179, a4
lquido 221 lofforo 113 luminescncia 18.2, 25.5, 174
lquido cefalorraquidiano 102.2 lofoscopia 113 lunaom 52.2
lirdeo(s) 18.3, 79, 174 loftrico 18.3, 113 lunar 52.2
lisado 64.4 logaritmo 44.1, 104, 211 luneta 54.3
lise 88.3 logaritmo neperiano 100.2 lnula 52.2, 74
liso- 113 logo 221, 225 lunulado 52.2
lisossoma 48.2 logo- 113 lupa binocular 146
lisozima 53.2, 113, 124 logopedia 18.2 lupo 59, 59.3
listado 73 logo que 225 lpus 59, 59.2
litase 88.3, 200.1 logorreia 113 lusco-fusco 22.7
litisico 88.3 logtipo 18.3 Lusitaniano 175
ltico 88.3 lombar 28 lusofalante 22.7
ltio 32, 161, a5 lombricoide 29 lusfono 18.2, 22.7
lito- 101.3, 113 lombriga 26, 221 lutcio 32, 64.5, a5
litclase 18.3, 175 lombriga-intestinal 221 lux 54.12, 59.1, a4
litoclasia 175 longa-metragem 22.8, 150.2 luxaom 40.1
litoclastia 175 longi- 136 luxar 40.1
litoclasto 106 longicrneo 128, 136 Luxemburgo 40.1
litfago 113 longipene 136 luxo 40.1
litologia 101.3 longitude 82, 221 luzente 46.2
litosfera 18.2, 213 longo 221 lx a4
litotripsia 113 longo- 22.8
litro a4 longueirom 75
lixa 40.1 longura 82, 221
lixvia 40.1 lontra 199 M, m
lixiviaom 86.1 louro-cereija 150.2
lixiviar 86.1 lousa 48.1, 211
m3 179
lm a4 louva-a-deus 22.1, 114, 150.2
m- 163
lobacho 73 lox(o)- 113
m 54.12, 179, a4
lobato 73 loxodromia 107
m. 178.1
lobaz 75 loxodrmico 113
Maastrichtiano 175
lobo 27, 73, 197 LSD 180.1
ma 46.1, 187, 199
lobpode 25.4 Lua 52.2
macaco 62.2
lobopdio 25.4 lubrificante 186.2
maarico 7, 62.2, 219
lobrigante 221 lubrificar 186.2
Macaronsia 18.2, 115
lbulo 197 luci- 46.2, 136
macho 100.2
local 221 luciferase 46.2
macio 222
localidade-tipo 22.7 luciferina 46.2
macieira 53.2, 78
loc. cit. 178.1 lucfero 46.2, 136
macio 222
loci 54.11, 59.1 lucfilo 46.2
macro- 101.3, 114
locomotiva 86.2 lucfugo 46.2, 136
macrocefalia 101.3, 200.2
locomotor 137 lumbago 28
macrcito 114
locomotriz 137 lumbricida 26
macrocosmo 54.1, 54.4, 106
locus 54.11, 59.1 Lumbricdeos 26
macrglia 18.2, 18.3
lcus 54.1, 54.11, 59, 59.2 lumbricoide 29
macroglosso 48.1
Locustneos 175 lobrigante 221
macrmero 175
lofi- 113 lume 42, 53.1, 59.2, 59.3, 216
macronormcito 114
608 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

macrorrizo 46.1 malnutrido 23.4 marmeleiro 222


macrosmtico 116 malo- 114 marmelo 222
macrsporo 18.3 Malfagos 114 marmota 189.1
macrossomia 114 malsoante 23.4 marraxo 40.1
Madagscar 18.2 malte 53.1 martinete 64.5
madeirame 76 maltose 25.3, 165 mser 60, 180.2
m digestom 149 mami- 137 maser 60, 180.2
madreprola 20, 150.1 Mamferos 131, 137 masoquismo 48.1
madrpora 117 mamili- 137 massa 48.1, a4
madreporite 175 mamite 200.1 masseter 13, 18.1, 48.1
madreporito 53.1, 175 mamute 25.4 massilha 73
madressilva 20, 48.2, 150.1 manejar 95 massivo 222
magia 18.2 manga 53.2 mstax 54.1
magnsico 88.3 mangans a5 mastectomia 50.2
magnsio 64.5, 88.3, 161, 169, a5 mangansio 17.3, 53.1, a5 masticatrio 93
magnete 42 manguo 53.1 mastigatrio 93
magnetismo 80, 174 mangusto 18.3, 53.1 mastigo- 114
magneto 186.3 manaco 88.3 mastigonema 114
magneto- 174 manicuro 128 mastigossoma 114
magnetoeltrico 174, 186.3 manite 161 mastite 200.1
magnetoestricom 50.2 manitol 161 mast(o)- 114
magnetofone 18.2 mano- 114 mastcito 18.3, 114
magnetmetro 174 manmetro 114 mastodinia 114
magnetrom 15, 174 manta (morta) 76 mastodonte 116
magnitude 217 mantena 222 mastoide 25.3, 54.4
magnlia 64.5 mantimento 222 mastoidite 176
maior 222 mantissa 48.1 mastoptose 50.7, 114, 117
mais pequeno 222 manutenom 52.2, 86.1, 222 Mastozoologia 114
mal 54.7 mapa-mndi 22.6, 150.2 mata 216
mal- 23.4, 149 mquina de lavar loua 100.1 mata-ratos 22.3
Malawi 18.1 mquina de lavar (roupa) 100.1 Matemtica 54.5
mal das vacas loucas 100.1 maquinaria 18.2 matemtico 10.3, 80
mal dos mergulhadores 100.1 mar 53.3 matria cinzenta 100.2, 213
malac(o)- 114 mar alto 22.8, 53.3 matria-prima 22.9, 100.2, 150.2
malacofilo 114 maratona 53.2 material-tipo 22.7
Malacologia 114 marca-passo 22.3, 54.4, 60 mato 216
malacologista 25.1, 80 marcaom 64.4, 86.1 maturidade 82
malacoptergio 117 marcar 86.1 maturo 82
malacstraco 18.3, 116 marcescente 130 mau, m 9
mal-afamado 23.4 marco 226 Maurcias 53.2
malato-desidrogenase 22.2, 153 mar 18.1, 25.5 maxilar 64.3
malolo 18.3 mar negra 213 maxili- 137
mal-estar 23.4, 149 mar vermelha 100.2 maxilpede 137
malformaom 23.4, 149 marfim 88.2 maxilo- 137
malhagem 86.1 marijuana 204 maxilofacial 137
malhete 73 marina 88.3 maxilofrontal 137
malhete em rabo de andorinha marinha 88.3 maxilopalatino 102.2
62.1 marinho 52.1, 88.3, 102.2 maxwell a4
Mali 18.1 marmelada 222 mazela 46.2
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 609

meato 229 meio-elemento 22.8 menta 228


mdia 222 meio-gordo 22.8 mentagra 137, 176
mdia aritmtica 222 meio-tom 22.8 mental 88.1
mdia geomtrica 222 meiose 12.2, 114 mento 18.2, 201.2
medicamento 222 meitnrio 64.5, a5 mentoniano 88.1
medicvel 93 mel 53.1, 54.7 menurdeo 114
medicina 222 mela- 114 mEq 179
mdico-cirrgico 22.5, 102.2, melao 46.1, 53.1 mer- 114, 163
150.2 melfiro 114 mer-triaquadricianorrdio (III)
mdico-forense 22.5 melamina 205 163
mdico-legal 22.5 Melansia 18.2, 115 meralgia 114
mediom 86.1 melanina 205 mercaptana 50.7, 53.2, 183.2
medida 86.1 melan(o)- 114 mercapto- 50.7, 163, 169
mdio 222 melanoblasto 114 mercaptopurina 50.7
mdio- 23.1, 149 melanodermia 107, 114 mercromina 137
Mdio Oriente 222 melanodermia senil 107 mercura- 163
mdio-palatal 23.1, 149 melantrico 18.3 mercuramnio 137
mdio-ventral 149 melanria 122 mercur(i)- 137
medocre 18.3 melhora 85 mercurialismo 80
medronheiro 35, 76 melhoramento 85, 86.1 mercuriamnio 137
medula 7, 18.2 melhoramento gentico 85 mercrio 64.5, 163, 200.8, 201.2,
medula espinal 52.1 melhoria 85, 86.1 a5
medula espinhal 52.1 meli- 137 mercuro- 137
medulo- 137 melfero 137 mercurocromo 18.2, 18.3, 137
meduloblastoma 137 melfico 131, 137 mergulho 85
mega- 101.3, 114, 147.1 melissa 48.1, 187 meri- 114
megacefalia 101.3 melito- 137 mericarpo 114
megacfalo 114 melitococia 137 merma 73
megaceronte 106 melo- 114 mero- 114
megahertz 147.1 melodia 18.2 meroplncton 114
meglito 18.3 meloplastia 114 merozoto 74
megalo- 114 membrana nuclear 113 mescalina 161
megalocefalia 200.2 memria 2 mesmerismo 80
megalcito 114 memria USB 60 meso- 114, 163
megalosplenia 108, 200.2 mendelvio 64.5, a5 mesocarpo 114
megaohm 147.1 meni- 114 mesogleia 110
megatrio 121 men(i)- 114 mesolo 49
megatonelada 147.1 menianto 114 mesolbio 114
meia-caixa 22.8 meninge 25.3 mesolcito 18.3
meia-cana 22.8 mening(o)- 114 mesom 15, 174
meia-lua 22.8, 150.2 meningocele 114 mesonefro 54.4
meia-mar 22.8 meningococo 114 Mesopotmia 18.2
meia-porca 22.8 meninhice 82 mesosperma 25.1
meia-vida 22.8 menispermcea 114 Mesozorios 175
meio 208, 222 men(o)- 114 met- 163
meio- 114 menopausa 114, 117 met(a)- 114, 163
meio-arco 22.8 menor 222 meta-anlise 24
meio de cultura 100.1, 213 menorragia 44.2, 114 metbole 25.3
meio-dia ment- 137 metabolito 18.3
610 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

metbolo 25.3 metoxifenilmetano 150.1 microscpio eletrnico de varri-


metacarpiano 88.3 metoxil 152 mento 64.4, 86.1
metacrpico 88.3 metro 179, a4 micrsporo 18.3
metacrlico 163 metro- 114 microssistema 24
metacronismo 114 Metrologia 114 microssoma 120
metfase 25.3 metrorreia 114 microstilo 114
metal 32 mezinha 222 micrtomo 18.3, 121
metalepse 113 F 147.2 microtrquio 121
metali- 137 m.f.p. 178.1 microtrom 15
metaliforme 137 MHz 147.1 microvilosidade 43, 229
metalo- 137 mi [= ] a1 microvilosidade(s)
metalografia 137 mi- 114 intestinal(ais) 229
metaloide 165 mianhar 189.2 mctico 50.2
metaloterapia 137 miar 189.2 mictrio 50.2
metalurgia 18.2, 122 miasma 25.1 micturiom 50.2, 86.1
metmero 114 mica 201.2 midrase 18.3
metamorfose 25.3, 48.3, 114 mica negra 175 miel(o)- 114
metanlise 24 mica preta 175 mieloblasto 105, 114
metanefro 54.4 micom 50.2, 86.1 mieloplaxe 117
metano 100.1, 152, 153 micet(o)- 101.2, 114 mgala 18.3, 25.3
metanoato 153 micetcito 114 migmatito 175
metanol 99, 161 Micetologia 101.2, 114 migraom 149
metanolato de sdio 165 mico- 101.2, 114 migrador 93
metassmico 17.3 Micologia 101.2, 114 migratrio 93
metstase 18.3, 88.3, 120 micologista 80 miase 18.3, 25.3, 114
metasttico 88.3 miclogo 80 miite 205
metatrax 114 micorriza 44.2, 119 mil 43, 222
meteorito 114, 175 micose 88.3 mil-em-rama 150.2
meteoro 175 mictico 88.3 mil-folhas 22.8
meteor(o)- 114 micra 42 Milax 184
meteoroide 79, 175 micro 42 mldio 18.3, 60
Meteorologia 114 micro- 114, 147.2 mileflio 150.2
Meteosat 183.2 micro-onda 24, 102.2 milsima 53.1
metil- 152, 163 micro-organismo 24 milsimo 43, 53.1, 89
2-metilbutano 161 microbicida 25.1 milha 43
metileno 112, 163 microcosmo 54.1, 54.4, 106 milhar 43, 222
2-metil-1,3-epoxi-hexano 157 microfarad 147.2 milheiro 43, 222
metilidino 161 microfilme 60 milho 43
metilo 152, 163 microfone 18.2, 109 milhom 43, 89, 216
-metilpirrole a1 micrglia 18.2, 18.3 mili- 146, 147.2, 149
-metilpirrole 179, a1 micrmero 114, 175, 179 miliceo 43
m-etilpropilbenzeno 163 micrmetro 42 miliar 43
mtodo de Kjeldahl 100.1 mcron 42, a1 milibar 146, 147.2
mtopa 18.3 Micronsia 18.2, 115 miliequivalente 179
metopo- 114 micrpila 18.3, 53.2 miligrama 25.1, 53.1, 147.2, 149
metoposcopia 114 micrpilo 18.3, 53.2, 117, 212 milionsimo 43, 89
metoxi 152 microrganismo 24 milpode 25.4
metoxi- 152, 153, 163 microscopia 18.2 milonito 53.1, 175
metoxibenzeno 165 microscpio binocular 146 min a4
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 611

mineraom 222 mitocndrio 10.1, 11.1, 53.1, 106, monocristal 149


mineral 222 114 monocromo 18.2, 106
mineralogista 80 mitose 114, 200.2 monofiltico 149
minrio 53.1, 222 mix(o)- 114 monofilia 109
mineromedicinal 24, 102.2 mixomatose 48.3 monofilo 109
minhoca 221 Mixomicetes 114 monofio- 114
minuto a4 mixossarcoma 114 monofiodonte 114
mio- 114 mizo- 114 monofosfato de adenosina cclico
Mioceno 114, 175 mizostomdeo 114 185
mioglobina 114, 161 MKSA 180.1 monogamia 18.2, 110
miolema 25.1 m 179 monoico 116
mioma 25.1 mnemo- 114 monlito 18.3
mope 18.2, 18.3 mnemnica 50.6 monmero 146
miose 12.2 mnemotecnia 50.6, 114, 121 monomirio 114
miosite 205 mnemotcnico 50.6, 121 monoplegia 39
miostis 114, 116, 205 mnsico 50.6 monoplgico 39
mitomo 18.3, 121 moagem 64.4, 86.1 monorquidia 116
miradoiro 86, 86.2 mobelha-pequena 22.1 monorrnico 44.1
miria- 114, 146 mbil 35 monorritmo 44.1
mirada 25.3, 146 mobil- 137 monossacardeo 48.2, 165
mirade 25.3, 146 mobilidade 35, 82, 137 monossacrido 48.2
miriagrama 25.1, 146 mobilizar 35 monossoma 48.2
mirimetro 146 modem 183.2 monossomia 48.2
Miripodes 25.4, 114, 146 moedura 64.4, 86.1 monotremado 121
mirmeco- 114 moenda 64.4, 86.1 monotrmato 121
mirmeccoro 114 mol a4 monotremo 121
mirmecfago 114 mola 43, 53.2 monovalente 145
mirtale 175 mola de cabelo 62.2 monxido de azoto a5
Mirtales 175 mole 53.2, 186.3, 222, a4 monxilo 123
misantropo 18.2, 48.1 molcula 186.3 monquilho 43
miscvel 93 molibdnio 18.3, 30, a5 montaraz 75
mis(o)- 114 Moluscos 175 monte de Vnus 100.1
misofobia 48.1 momento bipolar a1 montmorilonite 175
misonesmo 114 monadelfo 114, 175 monzonito 53.1, 175
misopedia 114 monandria 18.2 morbi- 137
mssil 18.2, 48.1, 54.6 monandro 104 morbidez 82, 205
Mississipiano 48.1 monom 53.2 morbideza 82
missom 48.1 monera 18.2 morbfico 131, 137
mistacoceto 106 monere 18.2, 175 morbilidade 82, 205
misticeto 106 monili- 137 mordida 86.1
misto 40.5 moniliforme 131, 137 moreia 26, 197
mistura 40.5 mon(o)- 44.1, 48.2, 114, 146, morena 26, 197
misturadora 53.1, 86.2 149, 152, 163 morfina 161, 176
mistura eutctica 121 monocultura 102.2 morfinismo 176
mitili- 114 mono-hidrato 163 morfo- 114
mitilicultura 114 monoamido-oxidase 22.2, 153 morfognese 114
mito- 114 monoclnico 146 morfognico 114
mitocndria 10.1, 11.1, 53.1, 106 monocloroactico 163 morno 222
monocotilednea 149 morsa 189.1
612 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

mortalidade 205 mungida 85, 86.1 nanoplncton 115


mrula 74, 175 mungidura 85, 86.1 napalm 183.2
mosca ts-ts 150.2 Munique 18.2, 25.4 napiforme 131
moscovite 175 Murendeos 26 narc(o)- 115
Moscovo 18.2 mrice 40.8, 54.1 narcolepsia 115
moto- 137 musaranho 53.1 narcose 176
motoneurnio 137 musci- 137 narcoterapia 115
motopropulsionador 137 musccola 137 narcotina 161
motor 86.2 musciforme 131, 137 narina 201.2
motora 86.2 muscinal 52.1 nariz 53.1
motosserra 102.2 msculo 204 NASA 182.3
motriz 86.2 msculo adutor 126 nascente 53.2, 53.3, 91
movedio 93 msculo coracobraquial 102.2 nascimento 50.8
mvel 35, 82, 93 msculo deltoide 64.3, a1 naso- 138
movimento acelerado 208 msculo flexor 86.1 nasofaringe 138
movimento browniano 88.1 msculo piriforme 131 nasolabial 138
movimento harmnico 206 museu 27 nassa 48.1
movimento uniforme 208 musgo 52.1 nastia 18.2
movvel 93 mutagnico 110 naturalista 52.2, 80
ms. 178.2 mutom 16 natureza 46.1, 52.2
muci- 137 Mx a4 naturismo 80
muciforme 137 naturista 80
mucilagem 53.2 nusea 32
muco 27, 54.4, 59.3 nutilo 18.3
muco- 137 N, n navio-fbrica 22.7, 150.2
mucocele 25.4 Na+ 179
mucosidade 27 Nertico 50.2
N a4
mucoviscidose 137 neblina 35
N-acetilacetamida 161
muda 201.1 nebulito 35
N-acetil-hexosaminidase 153
mudana 86.1, 222 nebulosa 35
N-fenilftalimida 161
mudez 82 nebulosidade 35
nada 53.1
mufla 213 nebuloso
nadir 207
mugili- 137 necr(o)- 115
nado-morto 64.4
mugiliforme 137 necrfago 213, 214
nado-vivo 64.4
multi- 48.2, 137, 149 necrofilia 109
nafta 50.4
multicolor 128 necrforo 18.3
naftalena 186.1
multidom 9, 82 necromancia 18.2
naftaleno 157, 164
multfido 137 necromante 114
1,8-naftalenossultona 169
multifilar 149 necropsia 18.2, 18.2, 115, 116
naftlico 186.1
multifloro 131 necrosar 95
naftantraceno 153
multiltero 137 necrose 95, 176
nafto- 164
multmetro 137 necrotrofia 115
naftoquinona 164
multparo 140 nctar 50.2
naja 7, 9, 22.1, 213
multiplicando 92 nectreo 50.2, 88.1
naja-da-ndia 213
multissensor 48.2 nectrio 50.2, 88.1
n(h)andu 18.2
multisseriado 48.2 necto- 50.2, 115
n(h)andu-de-darwin 18.2
multivalve 149 ncton 42, 50.2
n(h)andu-vulgar 18.2
mmia 27 nectpode 50.2, 115
nano- 115, 147.2
mumificaom 27 nefel(o)- 115
nanofarad 147.2
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 613

nefelmetro 115 nervura 76, 86.1 nictalopia 111, 115, 201.2


nefo- 115 nes(o)- 115 nicti- 50.2, 115
nefoscpio 115 nesnimo 115 nictitante 50.2
nefralgia 115 nesossilicato 115 nict(o)- 115
nefrdio 134, 175 nespereira 78 nictobata 105
nefr(o)- 115 netuniano 88.1 nictbata 105
nefroangiosclerose 115 netnio 50.7, 64.5, a5 nictofobia 50.2, 115
nefrocele 106 netunismo 50.7, 80 nictria 50.2, 115
nefrcito 18.3 netunista 80 nidificaom 86.1
nfron 42 Netuno 50.7 nidificar 86.1
nefrnio 30, 53.1, 149 neur- 101.2 nife 181.2
nefropatia 117 neuralgia 101.2, 104, 115 nigromancia 114
nefrstoma 18.3 neurlgico 104 nimbo 27
negativo 208 neurastenia 18.2, 101.2, 104, 176 nimbo-estrato 150.2
negatrom 15, 183.1 neuri- 101.2 nimbostrato 150.2
negrilho 83 neurilema 25.1, 101.2 ninfmana 114
negrinha 83 neur(o)- 101.2, 115 nibio 64.5, 161, a5
negrinho 83 neuroblastoma 101.2 nquel 64.5, a5
negrita 83 neurocitoblasto 60, 213 niquelado 92
negro de fumo 213 neurglia 18.2, 18.3, 110, 186.1 nit 179, a4
negror 82 neuro-hemal 24 nitrato 51, a5
negrume 82 neuro-hipfise 102.2 nitrato-redutase 22.2, 153
neissria 64.5 neuro-hormona 24, 49 nitreto a5
Nematelmintes 25.4, 108, 115 Neurologia 115 ntrico 51
nematicida 115 neuroma 25.1 nitrificvel 93
nemat(o)- 115 neurnio 9, 30, 53.1, 53.3 nitrito 161, a5
nematocisto 11.1, 106, 115 neuropata 18.2, 25.1 nitro 51
Nematodes 18.2, 25.4, 115 Neurpteros 117 nitr(o)- 138, 164
Nemtodos 18.2 neurose 25.3, 48.3, 176 nitrfilo 138
nematomorfo 114, 195 neurossfilis 102.2 nitrognio 9, 51
Nemertea 200.5 neurotoxina 102.2 nitrometano 164
Nemertini 200.5 neurotransmissor 48.1, 102.2 nitrmetro 138
neo- 115, 164 nuston 42 nitroso- 164
neoblasto 115 neutrom 15, 17.3, 174 nitrosobenzeno 164
neodmio 156, a5 nvoa 35 nitrosomnade 25.3
neomorfo 115 nevoeiro 35 nitrosomonas 25.3, 54.1, 114
non 16, 18.2, 30, 42, 165, 174, nevoento 35 nvel 18.2, 213
a5 newton 64.5, a4 nivo- 138
neopentilo 164 newtoniano 60, 88.1 nivmetro 138
neoplasia 88.3, 117 nexo 40.7 n 52.2
neoplsico 88.3, 117 nF 147.2 n grdio
neoplastia 88.3, 117 nhandu 18.2 noblio 64.5, a5
neoplstico 88.3, 117 ni [= ] a1 nocirrecetor 186.2
neopreno 166 nicol 64.5 nocti- 50.2, 138
neotenia 121 nicotina 161 noctiflora 138
nervaom 76 nicotinismo 176 noctfobo 50.2, 52.1
nervo acstico 200.1 nict(o)- 50.2 noctiluca 136, 138
nervo craniano 88.1 nictal- 50.2, 115 noctvago 50.2, 52.1, 101.2
nervo vago 145 nictalope 18.2, 50.2 nodal 52.2
614 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

ndulo 52.2 notocrdio 115 nmero homogneo 208


ndulo sinptico 100.2 notonecta 50.2, 115 nmero i 179
ndulo sinoauricular 142 notptero 115 nmero imaginrio 208
nogueira 53.2 noturno 52.1 nmero inteiro 208
noite 52.1 Nova Deli 18.1 nmero Mach 100.2
noitib-da-europa 22.1 Nova Iorque 25.4 nmero pi 179, a1
noitib-de-nuca-vermelha 150.2 nova-iorquino 22.5 nmero primo 100.2
nom(-) 23.1, 149 novocana 155 nmero real 208
nom-eletrlito 23.1 noz 26, 204 numul- 138
nom-equilbrio 23.1, 149 noz-moscada 22.1 numuliforme 138
nom-eu 149 nt 179, a4 numulite 25.4, 53.2, 54.4, 138,
nom euclidiano 149 nubfero 35 175
nom-fumador 23.1 nubfugo 35 nupcial 50.7
nom-homologia 149 nubgeno 35 nutriente 64.4, 91
nom linear 149 nublar 35 nuvem 35
nom-linearidade 149 nuci- 138 nuvoso 35
nom-metal 23.1, 149 nucfero 138 nylon 60, 165
nom paramtrico 23.1 nuciforme 26, 138 N.B. 178.1
nom radioativo 23.1 ncleo 204, 205 N/m2 179
nom-seqncia 149 nucleo- 138
nomo- 115 ncleo-filho 22.7
nomograma 115 nucleoflico 138
nom. nov. 178.1 nuclolo 7, 18.3 O, o
nona- 146, 152 nucleom 15
nonaedro 146 nucleosdeo 112
o- 165
nonano 146 nuclesido 112
o-etilmetilbenzeno 165
nnio 64.5 nuclesido-ribosiltransferase
osis 25.4, 54.1
nonu- 146 22.2, 153
ob- 23.5, 139, 149
nonuplicar 146 nucleossoma 138
obcnico 50.1, 149
noo- 115 nucleotdeo 17.2, 18.3
obcordiforme 149
noolgico 115 nucletido 17.2, 112
obdiplostmone 149
noosfera 115 nucldeo 18.3, 79, 112, 174, 205
obducto 50.2
nor- 164 ncula 26
oblio 42
nor-noroeste 22.7 nudi- 138
oblion 42
noradrenalina 138, 164, 200.4 nudibrnquio 138
4-O--galactopiranosil-D-fru-
norepinefrina 200.4 nudicaule 138
tose2
nor(mo)- 138 nudpede 25.4
objeom 86.1
normcito 138 nuli- 146
objetar 86.1
normovolemia 138 nulparo 146
objetiva 50.1, 53.2
norte-americano 22.5 nulissomia 48.2, 146
objeto 50.2
norte-irlands 22.5 nmero 2
oblquo 208
nosencfalo 115 nmero abstrato 208
obnubilaom 50.1, 69.1
nos(o)- 115 nmero concreto 208
obscuro 50.1
nosogenia 18.2 nmero de moles a1
observatrio 93
nosologia 115 nmero de octanas 53.2
obsessom 48.1
nost- 115 nmero e 179
obstipaom 201.2
nostalgia 104, 115 nmero [= fi] 179
obtecta 50.2
noto- 115 nmero fracionrio 208
obturador 50.1
notocorda 115 nmero heterogneo 208
obverso 139
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 615

ocapi 18.1 odontologista 25.1, 80, 113, olig(o)- 116


occ- 139 201.2 oligoclsio 18.3, 53.1, 175
occipcio 50.2, 139 Oe a4 oligodendrglia 18.2, 18.3
occipital 50.2, 139 oersted a4 oligoelemento 102.2, 116
occipito- 50.2, 139 ofdio 213 oligfago 116
occipitolateral 139 ofi(o)- 116 oligofrenia 18.2, 101.2
occipitoparietal 139 Ofioglossales 110 oligolectico 113, 200.2
occipcio 50.2, 139 Ofiologia 116 oligolcito 18.3
oceanrio 77 ofissauro 116 Oligoquetas 25.1, 53.1, 118
Ocenia 18.3 ofiro 53.1 oligossacardeo 116
oceano 18.2 Ofiuroides 25.3, 175 olival 76
ocelo 74 ofri- 116 olivina 53.2
oci- 116 frio 116 omatdio 18.3, 134, 175
ocidental 50.2 frion 116 ombro 49
ocidente 50.2 oftalmo- 116 mega [= ] 18.3, a1
ocisom 48.1 Oftalmologia 50.4 micro(n) [= ] 42, a1
ocitocina 116, 161 oftalmologista 80, 201.2 omni- 50.6, 139, 149
oco 49 oftalmlogo 80 omnidirecional 139, 149
ocorrncia 224 oftalmomalacia 116 omnipresente 50.6
ocorrer 224 oftalmoplegia 39 omnvoro 50.6, 139, 149
OCR 180.1, 182.3 oftalmoplgico 39 om(o)- 116
ocro- 116 ohm 64.5, a1, a4 omofagia 116
ocroleuco 116 odio 18.3, 27, 134, 175 omoplata 18.2, 53.2, 200.8
ocronose 116 oitante 146 omotocia 116
octa- 50.2, 146, 152 oitavo 50.2 Onagrceas 175
octaedro 50.2 ol- 139 onagro 18.3, 116
octaetride 50.2, 108 olaria 76 nagro 18.3, 116
octana 53.2, 146 olei- 139 onco- 116
octanagem 53.2 oleicultura 139 oncocercose 116
octandro 146 olefina 157 oncogene 116
octano 53.2 leo 5, 9, 211 onclito 116
octante 146 oleo- 139 ona 46.1
octeto 50.2, 60 leo de copaba 22.1 onda hertziana 100.2
oct(o)- 50.2, 146 leo-de-copaba 22.1 onfalite 116
octgono 50.2, 146 leo de imersom 100.1 onfal(o)- 116
octu- 50.2, 146 oleoduto 50.2, 129, 229 onfalotomia 116
octuplicar 50.2, 146 leo lubrificante 186.2 nice 40.8, 54.1, 59.3
ocul- 139 olemetro 139 onico- 116
ocular 53.2 oleoplasto 117 Onicforos 116
oculista 201.2 oleotrax 139 onicomicose 116
culo 54.3 olfaom 139 onirismo 116
oculgiro 139 olfato 50.2 onir(o)- 116
culos 54.3 olhada 86.1 Onirologia 116
odontalgia 104, 116 olhadela 86.1 nix 12.4, 40.8, 54.1, 59.3
odont(o)- 116 olhar 64.4, 86.1 n(o)- 116
odontoceto 106 olho de gato 62.2 Onomasiologia 116
odontforo 116 olho de sapo 62.2 onomas(t)- 116
odontoide 54.4 olho de tigre 100.1 onomstica 116
olho mgico 62.2 onto- 116
616 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

ontognese 116 ordenha 85, 86.1 orto- 116, 165, 174


ontogenia 18.2, 116 ordenhaom 85, 86.1 ortoclsio 18.3, 53.1, 175
ONU 18.1, 180.2 orelha-de-lebre 62.2 ortodontia 18.2, 32, 116
onze 46.2 oreo- 116 ortodontologia 116
oo- 116 oreopiteco 116 ortodoxia 18.2
oocisto 116 organelo 25.4, 74, 175 ortofonia 109
ocito 18.3 organismo clonal 213 ortgnato 18.3
oognio 110 organito 25.4, 74, 175 ortogonal 208
ooteca 116 organossol 142 ortopedia 18.2, 116, 117
opaco 208 rgao-alvo 211 ortptero 116
opala 18.2, 53.2 rgao sensorial 93 ortptico 50.7, 116
opom 50.7 rgao vomeronasal 102.2 ortose 25.3, 200.7
operando 92 oricterope 25.4, 50.2, 116 orvalho 37
operom 4, 16 oricteropo 25.4, 50.2, 116 oscilatrio 93
opiato 153 orict(o)- 50.2, 116 ose 11, 165, 205
opiliom 54.8, 175 orictognosia 116 osfi(o)- 116
opilione 54.8, 175 orictografia 50.2 osfiomielite 116
Opiliones 54.8, 175 Orictologia 50.2, 116 sido 11, 165, 205
pio 205 orifcio 212 smio a5
opstio 42 orifcio anal 212 osmo- 116
opstion 42 orifcio lacrimal 212 osmologia 116
opist(o)- 116 origem 53.2 osmometria 116
opistocelo 106 Oriom 42 osmorrecetor 201.1
opistocrnio 116 Oron 18.2, 42, 79 osmorregulaom 116
opistglifo 18.3, 110 oriondeo(s) 53.1, 79, 174 osmose 18.2, 116
opistgnato 116 Orionte 18.2, 42, 79 ossama 76
opistossoma 116 rix 40.8 ossamenta 76
opo- 116 orizo- 46.1 ossmia 76
opoblsamo 116 orlon 165 ossatura 77
opopnace 116 ornear 189.2 sseo 88.2
opopnax 116 Ornithorhynchidae 200.5 ossculo 74
opositi- 139, 175 ornito- 116 ossificaom 131
opositifloro 139, 175 ornitodelfo 116 ossificar 131
opositipenado 139, 175 ornitgalo 116 osso 49, 88.2
opositiptalo 175 ornitologista 80 ostario- 116
opoterapia 116 ornitlogo 80 ostariofiso 116
optar 50.7 ornitorrinco 119 Osteictes 50.2, 112
ptica 50.7 Ornitorrinqudeos 200.5 ostete 176
ptico 50.2 oro- 116 osteo- 116
opto- 50.7, 116 orognese 116 osteoblasto 207
optmetro 50.7, 116 orografia 116 osteocitoblasto 213
orangotango 18.2 orquialgia 116 osteoclasia 175
orbital 53.2, 53.3, 88.1 orquicele 106 osteoclastia 175
orbital [= pi] a1 orqudea 204 osteoclasto 116, 207
orbital [= sigma] a1 orquidectomia 116 osteocondrite 116
orbitrio 88.1 orquid(o)- 116 ostelise 48.3
rcades 18.3 orquidopexia 116 osteomalacia 114
orcena 157 orqui(o)- 116 osteomielite 114
ordem 53.2 orquiocele 116 osteoplasto 117
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 617

osteossarcoma 48.2 ovo- 139 oxignio 9, 11, 18.3, 30, 40.7, 110,
ostolo 18.3 ovo alectico 200.9 116, a5
ostrceo 88.1 ovo isolectico 200.9 oximel 116
straco 18.3 ovo oligolectico 200.9 oximino- 165
ostrac(o)- 116 ovcito 18.3, 139 oxirano 161
Ostrcodes 116 oxcido 102.2, 161 oxireno 161
ostrei- 116, 139 1,2,5-oxadiazole 165 oxirrinco 116
ostreicultura 116, 139 oxafosfetano 158 oxitocina 116, 161
ostreiforme 116, 139 oxal- 165 oxiro 116
otalgia 116 oxalato 165 oxo- 165
otria 53.2 oxalemia 165 oxocano 165
tico 50.2 oxalilo 152 1-oxo-1,2-di-hidro-naftaleno 165
otimizar 50.7, 95 oxalo 152 oxolano 165
timo 50.7 oxamida 161, 165 oxonano 165
ot(o)- 102.1, 116 4-oxa-13-tia-8,9-diaza- ozalide 184
otocon 106 1,6,8,10,15-hexadecapen- ozo- 116
otlito 18.3, 113 taeno 153 ozocerite 46.1, 116
otorragia 116 1,2-oxatieto 157 oznido 161
otorrino 186.3 oxazirina 161 ozono 46.1, 146
Otorrinolaringologia 101.1, 1,3-oxazole 165
102.1, 116 oxepano 157
otorrinolaringologista 80, 186.3 oxepina 157
ourio 46.1 oxetano 157 P, p
ourio-do-mar 22.1, 62.2 oxeto 157
ourio-(do-mar-)roxo 213 oxi- 102.3, 116, 165
P a4
ourio-(do-mar-)violeta 213 oxicido 102.2
p- 166
ourives 54.1 2-oxi-4-aminopirimidina 21
p-dimetilbenzeno
ourivesaria 76 oxicloreto de bismuto 165
166
ouro a5 oxidaom-reduom 22.7
p-hidrazinofenol 160
ouro negro 213 oxidvel 93
Pa 179, a4
ouro-pigmento 150.2 3,3'-oxidifenol 165
paciente 91
ouvear 189.2 xido 11, 205
padreiro 212
ouvinte 91 oxido- 102.2, 165
pagamento 85
oval 53.2 xido aztico a5
pgina inferior 208
ovaleno 157 xido cobltico 100.1
pgina superior 208
ovarialgia 139 xido cuproso 100.1, 161
pagode 53.1
ovari(o)- 139 xido cprico 100.1, 161
Pagurdeos 122
ovariotomia 139 xido de azoto a5
paguro 64.5
ovelhum 89 xido de cobalto (III) 100.1
pal- 117
ovi- 139 xido de cobre (I) 100.1, 161
paldio 64.5, 161, a5
oviduto 50.2, 129, 139, 229 xido de cobre (II) 100.1, 161
palafita 53.2
ovgero 132, 139 xido diazotado a5
palanestesia 117
ovino 89 3-oxido-2-naftoato de dissdio
palat(o)- 140
ovparo 140 165
palatofaringe 102.2
oviscapto 120 xido ntrico a5
palatofarngeo 140
ovissaco 48.2 xido nitroso a5
palatografia 140
OVNI 182.2 oxidorredutase 102.2
palatoplastia 117
ovni 18.1, 180.2 oxidrilo 155
palatoquadrado 102.2
ovo 49
Palertico 117
618 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

pale(o)- 117 papo-ruivo 22.1, 62.3, 202, 213 pararrosanilina 44.1


Paleobotnica 200.2 papovavrus 185 parasita 18.2, 88.1, 117, 120
Paleonemertinos 117 paqui- 117 parasitrio 88.1
Paleontologia 117 paquicefalia 117 parasito 18.2
paleontologista 80 paquimeninge 25.3, 117 parasitologista 80
paleontlogo 80 paquiteno 17.1, 121 parasitlogo 80
Paleozoico 175 par 225 para-sol 44.1
palestesia 117 par- 117, 149 parasselnio 48.2, 69.1
paliada 89 para- 22.3, 44.1, 48.2, 117, 149, parassfilis 48.2
palidecer 96 166, 175 parassimbiose 48.2
pali(n)- 117 para- [verbo] 22.3 parassimptico 48.2
palinfrasia 117 para-brisas 22.3, 150.2 parassinapse 48.2
palingnese 117 paracasena 149 parassntese 22.3, 94
palingenesia 110 paracentese 176 parassstole 25.3
palindia 18.2 parada 86.1 partipo 18.3
Palinurus 184, 221 paradoxal 53.1 paratireoide 25.3
palmatfido 131 paradoxo 40.7, 53.1 paratiroide 25.3
palmatissecto 50.2, 142 parafasia 109 par craniano 225
pamboreal 41, 149 parafemia 109 par de eletrons 225
pambrasileiro 23.4 parafina 149 parecena 53.2
Pampas 53.1 parfise 109 parlio 117, 149
pan- 23.4, 41, 117, 149 parafuso sem fim 100.1 parnquima 108
pan-africano 23.4 paragem 86.1 parnquima em
panaceia 117 paragem cardaca 86.1 paliada 89
pan-americano 149 paragneisse 175 parenteral 117
pancitopenia 117 paragnosia 110 par fsico 225
panclastite 117 para-hlio 149 pari- 140
pncreas 54.1, 117 para-hidrognio 22.3, 49 Pardeos 70
pandemia 117, 176 para-hiperqueratose 23.2 paridigitado 140
Pangeia 117 paralctico 38, 50.2 paripenado 140
pan-negritude 149 paralalia 113 parkinsoniano 60
panculo 74 paralaxe 38, 40.7, 50.2, 53.2, pardia 18.2
Paninos 175 183.2 paronomsia 18.2
pan-mctico 38, 50.2, 88.3 paraleleppedo 108 par ptico 225
pan-mixia 18.2, 23.4, 24, 50.2, paralelogramo 110 parquia 18.2
88.3, 117 paralisar 47, 95 partida 25.3
pan-monofilo 23.4 paralisia 18.2, 47, 95 partide 25.3
pan-negritude 23.4 paramnsia 114 parsec 183.2, a4
panspermia 108 paraptrida 10.3 parteno- 117
pntano 18.3 paraplegia 39, 117 partenocarpia 117
pant(o)- 117 paraplgico 39 partenognese 25.3, 48.3, 110,
pantofagia 117 parpode 17.2 117
pantpode 117 parapdio 17.2 partcula [= capa] a1
pantropical 23.4, 149 Parapsicologia 22.3, 69.1, 149 partcula elementar a1
Panulirus 184, 221 paraquedas 20, 22.3, 150.1 parturiom 86.1
papagaio 8 paraquedismo 20 parturiente 91
papeira 54.4 paraquedista 20, 22.3 pascal 64.5, 179, a4
Papilionceas 200.5 para-raios 22.3, 44.1 pasigrafia 48.1
papiloma 25.1, 176, 185 pararretal 44.1 paspalhs 189.1
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 619

passagem 48.1, 64.4 pedilvio 136 plvis 25.4, 54.1, 59.3


passar 64.4 pedo- 117 pen- 140
pasteurizaom 86.1 ped(o)- 117 pena 225
pasteurizar 86.1, 95 Pedobiologia 102.2 pen-drive 60
pastilha 43, 73 pedofilia 117 pene- 140
patela 200.3 pedognese 117 peneplancie 140
patente 95 pedlogo 200.2 peneplano 140
patentear 95 Pedologia 117, 197 peni- 140
pato- 117 pedomorfose 117 peniforme 140
patognese 117 pedra de amolar 211 peninervado 140
patognico 18.3 pedra de afiar 211 peninrveo 140
patognio 18.3 pedra-man 22.7 pennsula 140
patgeno 18.3 pedra-pomes 22.7, 25.4 pnis 25.4, 54.1, 59, 59.2
patognomia 110 pedreira 76 pnsil 18.2
patognomonia 110 pedrs 88.2 pent(a)- 146, 152
patologista 25.1 pednculo 204 pentaceno 153
pau-brasil 65 pegada 225 pentadactilia 146
pauci- 140 pegada fssil 225 pentadctilo 50.2
paucifloro 140 Pgaso 18.3 pentgono 110
paucifoliado 140 pegmatito 25.4, 175 pentano 153
pavilhom 37 pego- 117 pentanolo 165
pavom 18.1 Pegologia 117 pentaptalo 146
Pavom 18.1 peitoral 52.2 pentaquis- 152
pxaro 40.4, 211 peixe 52.2 3-penteno-1-ino 161
pc a4 peixe-chato 22.1 pentil- 153
PCB 100.1 peixe-eltrico 115 pentiloxi 165
pecilo- 117 peixe-martelo 22.1 pntodo 18.3
pecilocromtico 117 pel- 140 pentose 165
pecolo 18.3 pelagem 76 pentxido diazotado a5
pcten 42, 50.2 pelagra 140, 176 penugem 225
pectina 50.2 pelame 53.1, 76 penumbra 140
pectini- 50.2, 140 pel(e) 54.7 penia 18.2
pectinibrnquio 50.2, 140 pelecani- 117 pepsina 161
pectiniforme 140 Pelecaniformes 117 peptidase 25.3
pectori- 50.2, 140 peleci- 117 peptdeo 18.3, 112, 161
pectoriloquia 50.2, 140 pelecpode 117 peptidil-dipeptidase 22.2, 153
pea 46.1 Pelecypoda 200.5 pptido 18.3, 50.7, 112, 161
pecuria 88.1 peletierina 161 per- 23.2, 149, 166
pecurio 88.1 pelicano 18.2, 62.2 pera- 117
pedagogia 18.2, 117 pelo- 117 pera 100.1
pederneira 40.8, 228 pelbata 105 pera de borracha 100.1
pedi- 117, 140 Pelobatdeos 117 Perameldeos 117, 137
pediatra 112 pelti- 117 perceom 50.7
Pediatria 112, 117 peltgera 117 percentagem 150.1, 216
pedicelrio 53.3 peltinrveo 117 percetvel 50.7
pedicelo 74 pelcia 53.2 percurso 9, 64.4, 149
pediculose 25.3, 176, 200.1 pelve 25.4, 54.1, 59.3 percussom 48.1
pedicura 128, 140 pelviano 88.1 percutneo 149
pedicuro 80 plvico 88.1 perdigoto 73
620 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

perion 42 perissstole 25.3, 48.2 pesqueiro 76, 78, 205


pereira 53.2 perisso- 117 pesquisar 95
peremptrio 50.7 Perissodctilos 48.1, 50.2, 117 pessrio 48.1
perene 50.6 perstoma 108 pssego 40.4
peron 42 peritcio 121 pessegueiro 78
perfazer 149 peritoneoscopia 200.1 pestanejar 95
perfectvel 50.2 peritoneu 17.2, 18.3, 27, 200.7 peste negra 213
perfectivo 50.2 peritnio 17.2, 17.3, 18.3, 200.7 pesticida 25.1
perfeito 50.2 permafrost 60 peta- 147.1
perfumaria 76 permanganato de potssio 161 ptala 53.2
perfunctrio 50.2 permeabilidade magntica a1 petrificaom 131
perfundir 149 Permiano 88.1 petrificar 95, 131
perfusom 149 permitividade eltrica a1 petr(o)- 101.3, 102.3, 117
peri- 48.2, 117, 149, 166 permuta 222 petrglifo 18.3, 110
perianto 104 permutaom 60 petrleo 102.3
periarticular 149 permuta de ions 222 petrleo bruto 25.5
pericrdio 106, 117 perna de cam 62.2 petrolfero 117
pericrio 42 pernalta 20, 150.1 Petrologia 101.3
pericarpo 149 pernio 18.3 Petroqumica 102.3
perclase 18.3 perono- 117 petrosslice 117
periclsio 175 Peronosporales 117 pevide 37
periclinal 106, 117 peroxi- 166 pxego 40.4
periclino 106 peroxidase 25.3 pez 53.1
periderme 25.4 perxido 149, 161, 166 pezunho 46.1, 53.1
peridistole 25.3 perxido de hidrognio 201.1 pF 147.2
Peridneos 107 peroxissoma 48.2 Phasianidae 205
peridotito 175 peroxo- 166 pi [= ] a1
peridro- 166 perpendicular 208 pia-mter 22.6, 59.2, 150.2
peridroantraceno 166 perplexo 40.7 piar 189.2
peridrofenantreno 23.2 persedeo(s) 53.1, 79, 174 picada 86.1
perilio 108 persolver 149 pica-pau 22.1
periferia 18.2 personalidade 82 pica-peixe 22.1
perigeu 27 perto 225 piarra 46.1, 211
perimetria 114 perturbar 35 piarra argilosa 211
permetro 114 pesa-papis 22.3 pcnico 50.2
perneo 17.2, 18.3, 42, 117 pesada 86.1 picno- 117
perineo- 117 pesadelo 53.1 picnmetro 117
perineoplastia 117 pesagem 86.1 pico- 147.2
perineu 17.2, 18.3, 42, 117 pesca do alto 53.3 picofarad 147.2
peridico 197, 206 pesca do largo 53.3 -picolina a1
perodo 18.3, 116 pescaria 76, 205 picro- 117
peristeo 116, 149 pescas 54.5 picrotoxina 117
peristraco 18.3 pescoo 225 pict(o)- 50.2
perpato 18.3 peso 48.1 pictografia 50.2
peripecia 18.2 peso bruto 221 pictograma 50.2
peripcia 18.2 peso em hmido 221 pictrico 50.2
priplo 18.3 peso lquido 221 pielo- 117
perisperma 25.1, 108 peso molhado 221 pielonefrite 117
perissarco 48.2 peso seco 221 pielotomia 117
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 621

piezo- 46.1, 117 pirmide retangular 141 placa madreprica 175


piezoeletricidade 24 piranha 57 placebo 59, 59.1
piezoeltrico 117 pirano 153 placenta 204
piezograma 117 piransido 165 placer 60
pigmentrio 88.1 pirazolo 165 placo- 117
pigmento 50.5, 88.1 pirtico 38 Placodermos 117
pigmeu 27 pireto- 117 Placodontdeos 117
pigo- 117 piretognico 117 Placozorios 175
pigobranquiado 117 piretoterapia 117 plagio- 117
pigpode 117 pirex 18.1 plagiclase 18.3, 117
pleo 201.2 pirexia 38 plagioclsio 18.3, 175
pilha 43, 100.2 piri- 140 plagiotropismo 117
pilha eltrica 100.2 piridina 161 plagitropo 121
pilha voltaica 88.3 piriforme 131, 140 planalto 20, 150.1
pili 54.11, 59.1 pirilampo 150.2 plancto 42, 50.2, 59.3
pili- 140 pirimidina 161 plncton 42, 50.2, 59.3
pilfero 140 pirite 9, 17.1 plancttrofo 121
piliforme 140 piro- 117, 166 planeta 25.1, 32
pilo- 140 piroclastia 18.2 planetrio 77
pilone 42 pirforo 117 planeto- 117
piloro 18.2, 204 pirlise 117 Planetologia 117
pilosidade 229 pirolusite 17.1 plano- 23.1, 149
pilosidade pubiana 43, 229 pirmano 114 plano-cncavo 149
piloso 52.2 pirscafo 18.3 plano-convexo 23.1, 149
pilossebceo 140 pirosfera 18.2 planta alastradeira 93
pilriteiro 78 pirotecnia 18.2, 101.2 plantgrado 132
plula 8, 9 piroxena 40.7, 53.2, 53.3,123 plnula 74, 175
pilus 54.11, 59.1 pirrole 165 plaqueta 73, 201.1
pimpim 189.1 pirrolidina 165 plasma 25.1
pinati- 140 piruvato-desidrogenase 22.2, 153 plasmdio 18.3, 117, 134, 175
pinatfido 140 pirvico 144 plasm(o)- 117
pinatissecto 142 pisca-pisca 22.4, 150.2 plasmdio 116
pina 46.1, 54.3, 201.1 pisci- 140 plasmogamia 117
pineal 52.1, 204 piscicultura 52.2 plasmlise 18.3
pinha 52.1, 204, 211 pisciforme 52.2, 140 plastdio 18.3, 112, 117, 134, 175,
pini- 140 piscvoro 140 186.3
pinpede 140 pisco 8, 22.1, 202 plastidoma 77, 175
pintarroxo 83 pisi- 117 plasto 117, 186.3
pintassilgo 48.1 pisiforme 117 pltano 212
pio- 117 pislito 117 pltano-bastardo 22.1, 212
pioemia 117 pitec- 117 Platelmintes 25.4, 108, 117
piora 85, 95 pitecantropo 18.2, 104, 117 Plathelminthes 200.5
pioramento 85, 95 pitirase 176 plat(i)- 117
piorar 85, 95 pito- 117 platina 50, 53.2, a5
piorreia 117 pitom 18.2, 53.1 platinoide 165
piperazina 46.2 pton 18.2, 53.1 Platirrinos 44.2, 101.1, 119
piperonal 153 pitsporo 117 platirrostro 117
pipeta 73, 189.2 pxel 183.2 Platyhelminthes 200.5
pirmide 25.3 placa de Petri 100.1 plectnquima 50.2, 117
622 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

plect(o)- 50.2, 117 pluvi(o)- 140 polcia 18.2, 18.3


plectgnato 117 pluviometria 52.1, 140 policlnica 53.2
ple(i)o- 117 pluvissilva 140, 142 policloreto de bifenilo 100.1
pleiotropia 117 pneumtico 50.7 policromo 18.2
pl(e)isto- 117 pneumat(o)- 117 polidipsia 88.3
Pl(e)istoceno 117, 175 pneumatocele 117 polidptico 88.3
pleni- 140 pneumatose 117 poliedro 108
plenilunar 140 pneum(o)- 117 poliestireno 166
plenilnio 140 pneumo-hidrotrax 117 polifenol-oxidase 22.2, 153
pleocitose 117 pneumococia 106 polifiltico 149
pleocrosmo 117 pneumoccico 106 polifilo 109
plon 42 pneumococo 106, 117 polgamo 110
pleroma 25.1 pneumoconiose 200.1 poliglota 18.2
plesi(o)- 48.2, 117 pneumogstrico 117 poli-insaturado 23.3
plesiomorfo 117 Pneumologia 117 poli-iodeto 23.3
plsion 42 pneumonia 50.7, 176 polilcito 18.3
plesiossauro 48.2, 117 pneumstoma 18.3 polimastia 114
pless(i)- 48.2 pneumotrax 50.7 polmata 80
plessmetro 48.2 PNL 221 polimento 64.4
plessmetro 48.2 p 26, 52.2 polimerase 25.3
pletismo- 117 Poceas 200.5 polimerase do ARN 185
pletismgrafo 117 podagra 176 polmero 64.3, 163
pleura 204 podito 175 polimorfismo 114
pleurite 25.4 podo- 117 Polinsia 18.2, 115
pleurito 175 podofilino 117 polinmio 4, 115
pleuro- 117 podograma 117 polioma 185
pleurodonte 117 podlogo 80 poliomielite 176
pleuronectiforme 50.2, 115 poeira 76 poliploide 117
pleurotomia 117 poeirento 88.2 plipo 117
pleurotremado 121 poejo(-das-hortas) 228 polipdio 117
plexo 40.7 pogono- 117 polipreno 166
plio- 117 pogonforo 117 polipropileno 166
Plioceno 117, 175 poiquilo- 117 Poliquetas 25.1, 53.1
Plistoceno 205 poiquilcito 117 polirradiculite 44.1
pluma 225 poiquilosmtico 117 polirribossoma 44.1, 186.2
plumagem 76 poiquilotrmico 117 polirrizo 46.1
plumba- 166 poise a4 polissacardeo 48.2
plumbagina 52.1 polarizar 95 polissacrido 48.2
plumbato 153 plen 41, 42, 54.10 polissarcia 120
plmbeo 52.1, 88.2 plex 40.8, 54.1, 59.3 polisspalo 48.2
plmbico 52.1 poli- 44.1, 48.2, 117, 149, 166 polissiloxano 48.2
plumom 225 poli-insaturado 23.3 polissoma 48.2, 186.2
plmula 225 polia 25.5 polissomia 48.2
pluri- 140 polia de correia em V 62.1 polissulfureto 48.2
pluricelular 140 polia V 62.1 polistireno 166
plurifloro 140 poliacetato de vinilo 166 politesmo 121
plutocracia 101.2 poliandria 18.2, 104 poliria 122
plutnio 64.5, a5 policarbonato 149 polivalente 145
pluvial 52.1 plice 40.8, 54.1, 59.3 polnio 64.5, a5
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 623

polpa 26 ps-aquecimento 149 preceito 50.7


poluom 86.1 ps-clmax 23.1 precessom 48.1, 86.1
poluente 64.4, 91 ps-combustom 23.1 precinta 53.2
poluiom 86.1, 95, 225 ps-guerra 23.1, 53.1 precipitado 64.4
poluir 86.1, 95, 225 ps-operatrio 23.1, 149 precisom 48.1
polvo 37, 117 ps-praia 149 pr-clmax 23.1, 149
plvora 26 ps-prandial 45 precoce 213
plvora negra 213 ps-traumtico 149 pr-cordal 23.1
pomba 53.1 ps-venda 23.1 precursor 149
pombo 53.1 ps-zigapfise 149 predador 214
pombo-correio 53.1 pose 48.1 predecessor 149
pombo-torcaz 53.1, 75, 150.2 positivo 48.1, 208 preencher 23.3
pomi- 140 positrom 15, 183.1 preenchimento 23.3, 149
pomiforme 140 poso- 117 prensil 18.2, 93
pomito 25.4, 175 posologia 48.1, 117 prefixo 40.7
pomo- 140 possana 174 pr-floraom 149
pomo de Adm 22.1 possessom 48.1 pr-foliaom 149
pomo-de-adm 22.1 pstero- 23.1, 149 pr-formaom 149
Pomologia 140 pstero-inferior 23.1 preguia 7, 9, 53.2
Pongdeos 175 pstero-lateral 149 Pr-histria 49
ponte 53.2 potamo- 117 preia- 150.2
ponte pnsil 18.2 Potamologia 117 preia-mar 22.8, 50
ponte suspensa 18.2, 64.2 potmon 42 premissa 48.1
ponte (vascular) 60 potssio 48.1, a5 pr-mittico 23.1, 149
ponto 52.1 potncia 174, 179, a4 pr-molar 149
ponto cardeal 213 poto- 117 prensagem 86.1
ponto de Curie 100.1 potomania 117 pr-operatrio 149
ponto de fusom 100.1 Potsdamiano 175 preparaom 85
ponto de inflexom 86.1 poupa 9 preparo 85
ponto de sutura 100.1 pouso 85 pr-proglucagom 149, 166
ponto [= lambda] a1 povoaom 52.2, 225 pr-proinsulina 149
ponto triplo 53.4, 100.2 povoamento 206 prepcio 140
pool 60 pozolana 46.1 pr-retinal 44.1
populacional 225 p.p.m. 178.1 presa 48.1
populaom 52.2, 225 praga 50, 225 presbi- 117
populoso 52.2, 225 praguicida 25.1 presbiacusia 117
porfirin- 117 praia 50 presbio- 117
porfirinemia 117 praseo- 117 presbiofrenia 117
porfirinria 117 praseodmio 117, 156, a5 presbiopia 32
poro 27 prata 50, a5 presbita 18.2
porquinho-da-ndia 53.3 pratarraz 75 presbitia 32
porta-luvas 150.2 prtica 50.2 prescriom 50.7
porta-objeto 22.3, 150.2 praxe 40.1 pr-senilina 149
portinhola 73 prxis 40.7 prespio 48.1
porto 26 pr- 23.1, 44.1, 149 preservativo 48.1
porturio 26 pre- 48.2, 140, 149 presidente 91
pr um problema 211 pr-adaptaom 149 presilha 48.1
porventura 8 pr-adulto 23.1 pr-sistlico 48.2
ps- 23.1, 149 preaquecer 69.1 pressom 48.1, 86.1, 179, a4
624 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

pressurizaom 48.1 Produto Nacional Lquido 221 propinico 117, 166


preto 213 proecdise 23.1, 149 prpole 18.3, 25.4, 54.1, 59.3
preto e branco 213 Prof. 178.1 prpolis 18.3, 25.4, 54.1, 59.3
prevenir 59.3 Profa. 178.2 propranolol 45
Priapuldeos 18.3, 79, 175 prfase 18.3, 25.3 propriedade 82
Priaplidos 18.3, 79, 175 profiltico 109 propriedades coligativas 128
Primatas 25.1 profilaxia 18.2 proprio- 140
Primates 25.1 profundo 208 propriorrecetor 44.2, 45, 140,
primi- 140 progesterona 53.3, 175 186.2
primpara 140 progestognio 175 prosnquima 108
primo- 140 progestgeno 175 proso- 117
primogenitor 140 proglote 53.3, 175 prosobrnquio 117
princpio de Arquimedes 100.1 progltide 17.2, 53.3, 175 prosdia 18.2
pri(o)- 117 proglotdio 17.2, 53.3, 175 prosopalgia 117
priodonte 117 progntico 110 prospila 117
priom 16 prgnato 18.3, 110 prosop(o)- 117
prisma de Nicol 64.5 prognose 50.5, 110 prosopoplegia 117
prisom de ventre 201.2 prognstico 50.5 prossecretina 48.2
pro- 48.2, 117, 149, 166, 175, 206 programa 2 prossector 48.2, 52.1
pr- 23.1, 44.1, 149 progressom 48.1 prossmio 23.1
proacelerina 149 proinsulina 23.1, 166 prossoma 48.2
promnio 23.1 projeom 86.1, 135 prstata 117
pr-apopttico 149 projetar 86.1 prot- 149, 166
proatlas 23.1 projtil 18.2, 22.7 protactnio 50.2, 149, a5
probabilidade 35, 52.1 projeto 50.2, 214 protamina 166
probabilismo 35 prolapso 136 protargol 153
probacterifago 23.1 proli- 140 proteico 166
problema 13 prolfico 140 protena 166
probscide 229 prolgero 132, 140 protena p53 179
probscide inerme 201.1 prolixo 40.7 prtele 121
procana 155 promcio 32, 64.5, a5 proteoglicana 53.2
procmbio 59.3, 149 promoom 23.1 protelise 18.3
procarionte 23.1, 25.1, 116, 117, pronefro 54.1, 115, 175 proteoma 77, 175
149, 175, 206 pronto 225 proterandria 117
Procariota 25.1 proncleo 23.1, 149 proter(o)- 117
procelari- 140 pr-oxidante 23.1, 149, 166 proteroginia 117
Procelariformes 140 prop- 166 proterglifo 18.3
processar 2 propano 153, 166 prtido 166
processo 48.1 propanol 165 prtio 32
proct(o)- 50.2, 117 propanona 200.5 protista 175
proctite 50.2 2-propanotiona 170 proto- 117, 149
proctdeo 17.2 propeno 157 protocrebro 149
proctodeu 17.2, 50.2 propepsina 166 protcito 18.3
Proctologia 50.2, 117 propilamina 166 Protococales 117
procutcula 23.1 3-propil-1,5-heptadi-ino 161 protocolo 2
prdromo 107 proplico 166 protodistole 25.3
producente 46.2 propilo 161 proto-hormona 23.2
produto 50.2 3-propil-o-xileno 165 protom 15, 174
produto de despejo 85 propino 161 protom-protom 22.7
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 625

protonefro 54.4, 115, 175 psicossomtico 48.2 putrescente 130


protonnfon 42 psicro- 117 putrescvel 130
protoplasma 117 psicrfilo 117 putri- 140
prottipo 18.3 psicrmetro 117 putrvoro 140
Protozorios 117, 124, 149, 175 psiqu- 117 PVC 166
prova 35, 52.1 Psiquiatria 50.7, 117
prova do 2 53.1 psquico 32
provar 35 psitacismo 80
provvel 35 psoas 54.1 Q, q
proveta 35, 52.1, 73 psoraco 88.3
provitamina 166 psorase 25.3, 48.3, 88.3
quadri- 146
prximo 40.7 pterido- 117
quadrceps 18.2, 50.7, 54.1, 59.2,
Prximo Oriente 222 pteridfito 117
59.3, 128
prumo 52.1 pterigoide 54.4
quadricpite 18.2, 50.7, 54.1, 59.2,
psamito 175 ptero- 101.1, 117
59.3, 128
psamo- 117 Pterocliddeos 117
quadrifnico 146
psamfilo 117 pterodctilo 50.7, 52.1, 101.1,
quadriltero 146
psamfito 117 107, 117, 200.2
quadrmano 18.3
psefito 175 pterpode 25.4, 50.7, 117
quadro 226
pseudo- 44.1, 48.2, 50.7, 69.1, ptialo- 117
quadro negro 213
117, 149 ptialorreia 117
quadro preto 213
pseudo-hermafroditismo 149, pube 25.4, 53.2, 53.3, 54.1, 59.2,
quadrmano 18.3
200.2 59.3
quadrpede 25.4, 140
pseudociese 117 pbis 25.4, 53.2, 53.3, 54.1, 59.2,
quanta 54.11, 59.1
pseudoescorpiom 50.7 59.3
quantidade de matria a4
pseudogravidez 149 pujana 174
quantum 54.11, 59, 59.1
pseudo-halognio 23.2 pulmom foliceo 200.9
quaro 226
pseudomorfose 114 pulpar 26
quark 60, 191
pseudoparnquima 69.1 pulpectomia 26
quartzito 53.1, 175
pseudpode 17.2, 25.4, 117, 149 pulsaom a1
quartzo 201.2, 226
pseudopdio 17.2, 25.4 pulsar 18.1, 183.1
quasar 18.1, 181.2
pseudorrafe 25.3 pulverizador 52.2
quase(-) 23.1
pseudorraiva 44.1, 149 pulverizar 26
quase analgico 23.1
pseudorrostro 44.1 pulverulento 26, 52.2
quase-equilbrio 23.1
pseudossimetria 48.2 pmice 22.7
quase esttico 23.1
pseudossoluom 48.2 punctiforme 50.2, 52.1
quase estelar 23.1
pseudovetorial 69.1 punctura 50.2
quase peridico 23.1
psi [= ] a1 purgaom 85
quatriliom 43, 146
psicagogia 18.2 pur(i)- 140
quebra-gelo 22.3, 150.2
psicanlise 24, 50.7 puriforme 140
quebra-mar 22.3
psicanalista 25.1 purpreo 88.2
quebradio 93
psicastenia 18.2 purpuri- 140
quebra-ossos 22.1
psico- 117 purpurfero 140
queda 9
psicodlico 107, 117 purulento 140
queimador de Bunsen 64.5, 219
psicofisiologista 117 putmen 42
queixal 88.1
Psicologia 69.1 putre- 140
quela 201.1
psiconeurose 117 putrefaom 86.1, 131
quelato 64.4
psicopata 18.2, 25.1 putrefacto 50.2, 140
quelha 7
psicose 50.7 putrefazer 96
queli- 118
626 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

quelcera 53.2, 106 quinolina 12.2, 161, 167 rabilho 73


quelicerado 118 quinona 165, 167, 186.1 rabirruivo 20, 62.3, 150.1
quelidnia 33 quinquagsimo 31, 48.1 rabirruivo(-preto) 213
quelnio 33 qinq(e)- 146 rac- 168
queratina 33, 106 qinqefoliado 146 racemo- 168
queratite 33 qinqeflio 146 rad 185, a4
querat(o)- 106, 118 quinquenal 31 radar 183.2
queratotomia 33, 106 quinqunio 31 radi- 141
qercetina 31 qinqeovulado 146 radiaom a1
qercite 161 qinqevalve 146 radiaom a1
qercitol 31, 161 quint(i)- 146 radiaom a1
querosene 25.5, 60 quintiliom 146 radiano 18.2, 185, a4
questom 8, 9 quintuplicar 146 radicando 92
queto- 118 quinze 46.2 radic(i)- 141
Quetgnatos 18.3, 118 quionablepsia 118 radiccola 141
quetpode 118 quion(o)- 118 radcula 141
quetptero 118 quionfilo 118 rdio 53.3, 59, 59.3, 161, 186.3,
qui [= ] a1 quiragra 33 227, a5
qui quadrado [= 2] 53.1, a1 quir(o)- 33, 118 radio- 102.2, 141, 174
quiasma 25.1, 33, 60 quirfano 33, 118 radi(o)atividade 24, 102.2, 174,
quili- 118 quiromancia 18.2, 114 a1, a4
quilfero 33, 118 quirptero 118 radiocarbono 174
quilificar 33 quisto 11.2, 33 radioelemento 174
quilite 33 quisto hidtico 111 radioespetro 141
quilo 32, 186.3 quitina 11.1, 33, 159 radiofonia 109, 186.3
quil(o)- 118, 146, 147.1 quitinase 11.1 radiofotoluminescncia 99
quilofagia 33 quitinizar 11.1 radiografia 102.1, 110, 141, 174
quilograma 25.1, 33, 53.1, 146, quitinforo 11.1 radioimunoeletroforese 99
147.1, 186.3, a4 quton 11.1, 42 radioistopo 174
quilograma-fora 150.2, a4 quivi 18.1 Radiolrios 175
quilmetro 33 quociente 31 radolo 18.3
quiloplastia 118 q.s. 178.1 Radiologia 113
quilowatt 147.1 q.s.p. 178.1 radimetro 174
quilowatt-hora 22.7 q.v. 178.1 radionucldeo 174
quimi- 101.1 radioscopia 120, 174
Quimiatria 101.1 radiosseguimento 56, 99
qumico 10.3, 80 radiossonda 48.2
quimiorrecetor 44.2, 50.7, 186.2 R, r radiotelefonia 174
quimioterapia 18.2, 121 radiotelegrafia 174
quimitrofo 18.3 radiotelegrfico 121
R a4
quin- 167 radom 16
R. 178.1
quina 161, 167 rdon 16, 18.2, 42, 174, a5
r 52.2
quinase 117 raf- 119
rabdite 53.3
qingentsimo 31 rafe 25.3
rabdo- 119
quinina 161, 167, 176 rafdeo 119
rabdocelo 119
quinino 167 rafidiptero 119
Rabdologia 119
quinismo 176 rgada 18.3, 25.3
rbico 35, 52.2
quinolena 12.2, 167 rgade 18.3, 25.3
rabia 75
4-quinolilamina 153 r-golias 18.2
rbido 35
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 627

rgon 42 rato-do-egito 18.3 refinaom 64.4, 86.1


ranha-cludia 22.1, 64.5 razom anarmnica 206 refinaom a fogo 216
raio 227 re- 23.2, 23.3, 48.2, 69.1, 95, 141, refletncia 174
raios 36 149 refletir 86.1, 95
raios X 174 reabilitaom 23.2, 49 reflexo 40.7, 95
raiva 35, 52.2 reabsorom 149 reflexom 86.1, 95
raivar 35 reabsorom tubular 149 refluxo 40.7
raivoso 35 reabsorver 149 refraom 86.1
raz 62.2, 201.2 reaom 50.2 refratar 93
raz ensima 89 reaom cido-base 22.7 refratrio 93
raz napiforme 131 reaom de oxidaom-reduom refrativo 91
ramalhete 73 22.7 refrangente 91
ramalho 73 reaom Diels-Alder 22.7 refranger 91
ramo 53.1, 73, 201.2 reaom do biureto 146 refringente 91
ranfo- 119 reaom sigmatrpica 120, a1 rega 85, 227
ranfoteca 119 reactncia 17.3, 50.2, 174 regeneraom 52.2
ranger 64.4 reativo 64.4, 227 regenerar 52.2
rangfer 53.2 reator 64.4, 227 regime 18.2, 42, 54.9
ranicultura 52.2 reagente 64.4, 227 regime alimentar 88.1
Randeos 52.2 reagente nucleoflico 138 regmen 54.9
rnula 52.2 recalescncia 174 regiom xifoidiana 64.3
rapace 25.5, 40.8 receom 50.7 rego 227
raposa 53.2 receita 50.7 regra 227
raposo 53.2 receitar 50.7 regra de Bergmann 227
rapsdia 18.2 recm- 23.1 regressom 48.1, 86.1, 141
rapto 50.7 recm-nascido 23.1, 64.4 regreta 73
raque 25.4, 53.2, 54.1, 59.3 recentrifugaom 149 rgua 227
raquialgia 119 recessom 48.1, 86.1 rgua-t 62.1
raquidiano 25.5 recessom das galxias 86.1 reitor 50.2
raqui(o)- 119 recetculo 50.7 rejeiom 50.2, 86.1, 135
rquis 25.4, 53.2, 54.1, 59.3 recetor 50.7, 86.2 rejeiom de falha 86.1
rarear 95 recetor de concentraom 201.1 rejeitar 86.1, 135
rarefaciente 131 recetor GABArgico 185 rejeito (de falha) 86.1
rarefaom 86.1, 131 reciclagem 53.2, 64.4 relapso 136
rarefazer 86.1, 131 recife 25.2 relaxar 40.1
raridade 82 rcipe 59.2 relicto 50.2
rasgadura 86.1 recobrimento 86.1 relictual 50.2
rasgamento 86.1 reconstituinte 91 relgio 18.3
rasgo 229 rectinrveo 50.2, 141 relutncia 174
rasgom 86.1 recuada 85, 86.1 REM 185
raso 208 recuo 85, 86.1 rem 185, a4
raspagem 64.4, 86.1 rede T 62.1 remanescncia 174
rastilho 73 rede varredoura 93 remdio 222
rastreio 85 redox 22.7 remeter 205
ratazana 46.1, 189.1 redutase 25.3, 102.2 remitir 205
raticida 25.1, 201.2 reelaboraom 23.3 rena 53.2
ratita 25.4 reentrncia 23.3 renal 52.2
rato 60, 189.1 reescrita 23.3 reni- 141
rato-de-fara 18.3 refeitrio 86, 86.2 reniforme 52.2, 62.1, 102.1, 141
628 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

rnio 64.5, a5 retangular 141 rinchar 189.2


reno- 141 retngulo 50.2 rinco- 119
Reno 18.2 retentor 86.2 rincocelo 119
renografia 141 retesar 86.1 rincdeo 119
reo- 119, 185 re[c]t(i)- 141 rincporo 18.3
reobase 119 reticulpode 25.4 rinite 101.1
reologia 119 reticulipdio 25.4 rin(o)- 101.1, 101.2, 102.1, 119
reorrecetor 186.2 retculo 74 rinoceronte 101.1, 106, 119
restato 18.3, 119, 120 reticulo- 141 Rinocerotdeos 175
reovrus 185 reticulcito 141 rinolalia 119
repartiom 85 reticuloendotelial 141 Rinolofdeos 113
repartimento 85 retilneo 50.2, 141 rinorrafia 44.2, 119
repelente 64.3 retinrveo 50.2, 141 rinorragia 119
repercussom 48.1, 141 retino- 141 rinorreia 44.2, 119
replicaom 93 retinopatia 141 rio- 119
replicase do ARN 185 retinoscopia 141 rilito 18.3, 53.1, 119
replicom 16 reto 176, 187, 208 ripidoglosso 48.1
repovoamento 206 ret(o)- 176 riqutsia 64.5
rprobo 35 retocele 176 risca 229
reprovar 35 retocolite 176 risca de absorom 229
reptante 50.7, 64.3 retriz 40.8, 50.2 risca de Fraunhofer 229
rptil 18.2, 50.7, 54.6, 64.3, 88.1 retro- 23.2, 48.2, 141, 149 risco 229
reptiliano 50.7, 64.3, 88.1 retroalimentaom 10.1, 149 ritidoma 25.1, 213
repto desafio 50.7 retroauricular 149 ritmo 50.9
res- 168 retrofoguetom 149 rizina 46.2
reserpina 161 retrognatia 149 rizo- 119
resfriamento 86.1 retrgrado 141 rizforo 109
resina 168 retromutaom 141, 149 rizoma 25.1
resina permutadora 222 retrosseguir 48.2 rizpode 25.4, 119
resistncia 174 retrovrus 149 rizopdio 25.4
resistncia eltrica a4 reumatismo 82 RMN 182.2
resistividade 69.2, a1 reumoso 89 RNA 182.2
resorcina 168 revelaom 64.4, 86.1 r [= ] a1
resorcinol 168 revelar-se 227 roaz 25.2
respeito 50.2 revenido 64.4 robalia 75
respetivo 50.2 revenimento 64.4 robalo 75
ressecom 48.2, 149 revrbero 18.3 robot 25.4
ressoador 48.2 revestimento 86.1 rocha calcria 88.1
ressonncia 18.2, 48.2, 174 riacho 73 rocha-mae 100.2
ressumaom 48.2 ribeirinho 88.3 rocha sedimentar 88.1
ressupinado 48.2 ribo- 168 rochedo 76
ressurreiom 50.2 ribonucleico 168 roadura 227
ressuscitaom 48.2, 50.8 ribose 25.3, 168 rodavalho 37
restauraom 85 ribossoma 24 Rodimeniales 112
restauro 85 rcino 18.3 rdio 161, a5
restriom 50.2 ricto 28, 50.2, 54.4 rodo- 119
resultante 64.4 rgido 216 rododendro 107, 119
resultar 227 rim 6, 9, 52.2, 202 rodofcea 109, 119
retal 176 rmel 64.5 rodoplasto 119
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 629

rodospirilo 175 rmen 42, 59.3 salicil- 169


roentgen a4 ruminante 64.4, 91, 201.1 salicilamida 169
roer 201.2 ruminar 91, 201.2 salicilanilida 169
rola 189.1 rupi- 141 salcola 142
rombencfalo 119 rupcola 128, 141 salmetro 142
rombo 32 ruptura 50.7 salina 88.3
romb(o)- 119 Rutelneos 175 salinizar 95
romboedro 119 rutnio 64.5, a5 salino 88.3
Romnia 18.3 rutherfrdio 64.5, a5 saliva 59.1, 88.1, 201.2
romeu 202 rtilo 18.3 salival 88.1
ropalo- 119 salivar 88.1
ropalcero 119 salmodia 18.2
Rosceas 175 salobro 53.4
rosceo 88.1 S, s salping(o)- 120
rosale 175 salpingoscpio 120
Rosales 175 salpingostomia 120
s a4
rosola 74 saltom 75, 221
S 179, a4
rosto 52.2, 205 saltom-de-arribaom 221
sabugueiro 6, 9
rostro 52.2, 205 saltom-invasor 221
sacada 86.1
rota 28 saltom-migrador 221
saca-rabos 18.3
rotaom de culturas 213 saltom-peregrino 221
sacarase 25.3
rotante 93 salvarsan 64.5
saca-rolhas 22.3
rotatrio 93 sam-bernardo 22.8, 64.5, 150.2
sacari- 120
roteiro 28 sam-tomense 22.5
sacardeo 17.2, 18.3, 25.3, 112,
Roterdm 18.1 samrio 64.5, 161, a5
161
roti- 141 samoiedo 64.3
sacrido 17.2, 18.3, 112, 161
rotfero 131, 141 sanatrio 93
sacarfero 120
rtula 200.3 sangradoiro 86
sacarmetro 120
rotulaom 64.4 sangramento 64.4
sacarose 25.3, 165
rotulagem 64.4 sangue 12.2, 31, 52.1, 53.1
sacro- 142
rouqueira 82 sanguessuga 48.2
sacrocitico 142
roxo 213 sangificaom 142
sacrodinia 142
Rp. 178.1 sanginria 31
sadismo 82
r.p.m. 178.1 sangneo 31, 52.1
safira 8, 53.2
rpm 178.1 sangi(no)- 142
sal 53.1, 54.6
rube- 141 sanginopotico 142
sal amargo 100.1
rubefaciente 64.4 sanginopurulento 142
sal das cozinhas 100.1
rubefaom 64.4, 86.1, 141 sapo-concho 22.1, 201.2, 229
sal de Epsom 100.1
rubola 18.3 sapo-concho-almiscarado-
sal de Glauber 100.1
rubdio a5 comum 9
sal de Seldlitz 100.1
rubrica 18.2 saponi- 142
sal-gema 22.7, 53.1, 150.2
rubro 52.2, 213 saponificaom 142
sala de jantar 86, 86.2
rudimentar 88.1 saponificar 95
sala de operaons 118
ruga 89, n 306 saporfico 131
salamandra 32, 201.2
rugir 189.2 sapro- 120
salga 64.4, 85
rugoso 89 saprfago 120
salgaom 85
ruivo 37, 52.2, 213 saprofitismo 120
salgadura 85
rum 27 saprfito 18.3
salgueiro-chorom 22.1
rume 42, 59.3 sapropel 117
sali- 142
630 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

saraiva 37 secoesteroide 169 semnopiteco 50.6


sarco- 120 secreom 86.1 sempre-verde 150.2
sarco-hidrocele 200.2 secretor 93, 209 sempre-viva 22.1, 150.2
sarcocele 120 secretrio 93 snior 54.9
sarcocola 106 securi- 142 seno 4, 27, 52.2, a3
sarcoide 120 securiforme 142 sensila 43, 74
sarcolema 25.1, 113 sede 197 sensilha 43, 74
sarcoma 25.1, 120, 176 sedentrio 93 sensitivo 93
sarcmero 120 sedimentar 88.1 sensorial 93
sarcopta 50.7, 106 segmentar 88.1 sentido retrgrado 141
sarda 40.4 segmentrio 88.1 spala 53.2, 69.1, 183.1
sardinha 40.4 segregar 86.1, 209 separar 216
sargao 75 seguimento por rdio 56, 99 spia 18.2
sarrajom 73 segundo a4 sepse 18.2
sartrio 204 seio 52.2 sepsia 18.2, 88.3
satlite 95 seita 50.2 spsis 18.2
satelitizar 95 seiva 37 sept(i)- 50.7, 142, 146
satisfazer 2 seixo 40.1, 226 septicemia 18.2, 50.7, 142
saturnismo 80 SEK 179 septicida 50.7, 142
sauri- 30 sela 43, 73 sptico 50.7, 88.3
surio 30 sela turca 100.2 septiliom 50.7
sauriplvico 30 Selachii septivalente 146
saurisquiano 30 seladura 64.4 septo 50.7, 59, 59.3
saur(o)- 120 selagem 64.4 seqestraom 86.1
saurpode 30, 120 Selquios 33, 200.5 seqestro 31, 86.1
savana 37 selena- 169 ser 227, 228
savart a1 selenaciclopentano 169 SERGAS 182.1
saxtil 93, 142 seleneto 157, 169 serici- 120
saxi- 142 selen(i)- 169 sericcola 120
saxcola 93, 142 selnico 169 sericgeno 120
saxfraga 131, 142 selnio 64.5, 169, a5 srie rubra 213
saxofone 18.2 selenite 175 srie-tipo 22.7
saxom 40.7 selen(o)- 120, 169 srie vermelha 213
saxnico 40.7 selenodonte 120 seringa 40.5
sazonal 88.1 selim 73 seringueira 40.4, 212
sb 179, a4 SEM 181.1 sero- 27, 102.2, 142
SCUBA 182.3 sem- 23.1 seroalbumina 27, 102.2
sebe 53.2 semeadura 86.1 serdio 213
sebo- 142 sem-fim 23.1 Serologia 142
seborreia 142 smen 17.3, 42 seropositivo 22.9
seborreide 142 sementeira 86.1 seroterapia 102.2, 142
sec- 169 semi- 149 sertipo 18.3
sec-butil 169 semicarbazida 149 serpentrio 77
secador 53.1, 86.2 semicondutor 149 serpente 213
secagem 64.4, 53.2, 86.1 semiconservativo 93 serpentina 88.3
secante 91 semilnio 149 serpentinito 175
seccionar 50.2 semimicroanlise 149 servo 142, 186.3
secom 50.2 semivida 22.8 servo- 142
seco- 169 semno- 50.6 servocomando 142
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 631

servofreio 142, 186.3 siemens 64.5, 179, a4 sinal analgico 228


servomecanismo 142 sienito 53.1, 175 sinal das cargas 228
servossistema 186.3 sievert a4 sinal de Babiski 228
sesqui- 48.2, 169 siflide 176 sinal de Cruveilhier 62.2
sesquixido 169 sfilis 25.4, 54.1 sinal de Musset 228
sesquixido de cobalto 100.1 sifonptero 104, 120 sinal de Stellwag 228
sesquissulfureto 48.2, 169 sifon(o)- 120 sinal digital 228
sesquiterpeno 169 sifonoglife 18.3 sinal mais 228
sssil 208 sifonglifo 18.3 sinal menos 228
sessom 48.1 sifonpode 25.4 sinal negativo 228
sston 42 sifonstomo 120 sinal positivo 228
setceo 88.1 sigma [= ] a1 sinapomorfia 120
Sete-Estrelo 22.8 sigmat- 120 sinapti- 50.7, 120
sete-mesinho 22.5 sigmatrpico 120 sinptico 50.7
setentriom 50.7 sigmoidite a1 sinaptinemia 50.7, 120
setentrional 50.7 sigmoidostomia a1 sinapto- 50.7 120
seti- 142 Signatdeos 110 sinaptossauro 50.7, 120
setfero 142 signo 50.5, 228 sinartrose 48.3, 176
setiforme 142 signo do Zodaco 228 sincrpico 120
setor 50.2, 52.1 signo lingstico 228 sinccio 32
sex- 146 sil- 169 sinclinal 106, 207
sextante 146 sila- 169 sncopa 25.3
SGHN 182.1 silabenzeno 169 sncope 25.3, 53.2, 222
shareware 190 silaciclopentano 169 sincronismo 106
shigela 64.5 silagem 86.1 sincrotrom 15
SI 179, 181.1, a4 silano 169 sindactilia 200.2
si- 169 slex 40.8, 59.3, 228 sindesm(o)- 120
sial 169, 183 slfide 25.3 sindesmografia 120
sialadenite 120 slica 40.8, 200.5, 213, 228 sindesmose 120
sial(o)- 120 slica-gel 99 sndroma 25.3, 53.2, 100.1
sialografia 120 slice 40.8, 59.3, 228 sndrome 25.3, 53.2
siams 88.2 silcio 40.8, 169, 228, a5 sndrome de Down 100.1
seabrgio 64.5, a5 silicone 9, 11, 53.1, 165, 228 sinergia 18.2, 108
sicandra 42, 205 silicose 48.3, 176, 200.1 sinestesia 18.2
sico- 120 Siluriano 17.2 sinfisodactilia 200.2
sicmoro 18.3, 120 Silrico 17.2, 175 singmeon 42
scon 42, 205 silveira 76 Singapura 18.2
scone 30, 42, 205 silvi- 142 sinistro- 142
sicnio 30, 42, 205 silvcola 142 sinistrocardia 142
sicose 50.7 silvicultura 101.2, 142 sinistrorso 142
sida 22.9, 53.2, 182.2, 185 sim- 120, 169 sino- 142
SIDA 22.9, 53.2, 182.2, 185 sima 169, 183 sino 9
sida 182.2, 185 simbiose 105 sinoauricular 142
sider(o)- 120, 142 simptrida 10.3 sinonmia 18.2, 116
sideroblasto 120 simplasma 120 sinostose 116
siderlito 120 simples 54.1 sintase 25.3, 186.2
siderstato 142 smplices 54.2 sntese 88.3, 95
siderurgia 18.2, 122 sin- 120, 169 sintetase 186.2
sidtico 185 sinal 53.1, 228 sinttico 88.3
632 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

sintetizar 95 soldadura 86.1, 228 soto- 23.1


sntipo 18.3 soldadura forte 228 sovaco 37
sintoma 7, 18.2, 25.1, 228 soldadura fraca 228 soxhlet 64.5
sinusoide 25.3, 52.2 soldagem 86.1, 228 spin 186.3
Sipunculdeos 175 slen 42 sp.178.1
Sipunclidos 175 soleno- 120 sp. nov. 178.1
siringe 25.3, 211 solencito 120 Squamata 200.5
siring(o)- 120 solenodonte 120 sr a4
siringomielia 120 solenglifo 18.3, 110 ssp. 178.2
siringotomia 120 soli- 142 ssp. nov. 178.1
sismicidade 120 solidariedade 82 ss. 178.2
sismo 12.2 solidificaom 86.1 St a4
sism(o)- 12.2, 120 solidificar 86.1 STI-90 179
sismgrafo 12.2 solidom 82 stilb 179, a4
Sismologia 12.2 solifluxom 131 stokes a4
sismoterapia 120 solfugo 142 suar 52.2, 86.1
sistema mtrico solpede 25.4, 142 sub- 23.5, 23.6, 142, 149, 206
100.2 solitude 82 subaxilar 206
sistema reticuloendotelial 141 solo 228 sub-betuminoso 23.6, 149
sistemata 80 soluar 189.2 sub-bibliotecrio 23.6
sstole 25.3, 207 soluom 169, 205 sub-bosque 23.6, 50.1, 149
sit(i)o- 120 soluom de Benedict 100.1 subduom 50.2, 142
sitiofobia 120 soluto 205 subdural 149
Sitiologia 120 solvente 205 sber 213
sizgia 18.2, 38, 46.2 soma 25.1, 28, 179, 197, 207 subespcie 149
sizgico 38 somativo 28 subface 50.1
soalho 228 somato- 120 subgloboso 50.1
sob- 23.6 somatologia 120 sub-harmnico 149
sobre- 48.2, 69.1, 149 somatrio 28, a1 sub-heptico 23.2
sobreaquecimento 149 sombrear 95 subida 86.1
sobredosagem 86.1 somite 25.4, 175 subjacente 52.1, 135
sobredose 149 somito 25.4, 74, 175 sublimaom 64.4, 92
sobreiro 213 sonar 183.2 sublimado 64.4, 92
sobrenadante 91, 149 sonda Galileu 100.2 sublingual 50.1
sobressaliente 48.2 sondagem 85, 86.1 sublinhar 50.1
sobressalto 48.2 son(i)- 142 submarino 52.1, 88.3
sobressaturaom 48.2 sonfero 131, 142 submergir 50.1, 93
sobresselente 48.2 sonigrafia 142 submergvel 93
sobretensom 149 sono- 142 submersvel 50.1, 93
sobrevivncia 69.1, 149 sonografia 142 submerso 50.1, 64.2
soda custica 100.2, 201.1 sonmetro 142 submersom 50.1
sdio a5 sopori- 142 submeter 50.1
sofro- 120 soporfero 142 subministraom 50.1, 85
Sofrologia 120 soporfico 131 subministrar 50.1
software 190 sorbite 161 submisso 50.1
software colaborativo 190 sorbitol 161 submltiplo 50.1
sol 54.6, 186.3 soro 27 subplano 50.1
solanina 206 sorvedoiro 86 sub-radular 23.5
solda 228 sota- 23.1 sub-regiom 23.5
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 633

sub-reptcio 23.5 sul-suleste 150.2 suplementrio 88.1


sub-rotina 23.5 sulci- 142 suplncia 50, 52.1
subscrever 50.1 sulciforme 142 suporte 6, 27
subsidncia 142 sulco dermopapilar 110 suporte de tubos de ensaio 5.1,
subsolo 50.1, 149 sulfamida 153 100.1, 201.2
substncia 50.1 sulfanil- 169 suporte lgico 190
substituiom 50.1 sulfato de cobre 200.8 supra- 44.1, 69.1, 149
substituinte 91 sulfato de ferro 200.8 supra-auricular 23.3
substrato 50.1, 206, 207 sulfdrico 161 supra-axilar 69.1, 149
subtil 50.1 sulfito 161 supracondutividade 149
subtraom 50.1, 207 sulfito de clcio 100.1 supraescapular 149
subtraendo 50.1, 92 sulfo- 169 suprarrenal 23, 44.1, 149
subtrair 50.1 sulfona 165 suprarrenina 44.1
subtrator 50.1 sulfonal 153 suprir 50, 52.1
subvalor 50.1 sulfonamida 153 surdez 40.4, 82
suc- 142 sulfxido de dimetilo 99 surdina 40.4
succ- 50.2 sulfxido dimetlico 99 surdo 40.4
succin- 50.2 sulfreo 88.2 surdo-mudez 22.5
succinato 50.2 sulfureto 157, 186.2 surdo-mudo 22.5, 150.2
succinato-desidrogenase 22.2, sulfureto de chumbo 200.8 suricato 53.1
153 sulfureto de dimetilo 99 surto 9, 212
succneo 50.2 sulfureto de zinco 200.8 surto de malria 212
succnico 50.2 sulfrico 161 susceptncia 50.7
succinimida 161 suma 28 suscetibilidade 50.7, a1
sucom 50.2 sumo 228 suscetvel 50.7
sucedneo 142 sumo de laranja 228 sustentaom efetiva 221
suco 212, 228 sumpom 50.7 Sv a4
suco de carne 228 sumptuoso 50.7 svedberg a4
suco de laranja 228 suor 52.2 s. lat. 178.1
suco digestivo 228 super- 23.5, 44.1, 69.1, 142, 149, s. strict. 178.1
suco gstrico 228 206
suco pancretico 228 super-refraom 23.5
sucrose 165 super-regeneraom 23.5
suculento 88.2 superaxilar 206 T, t
sudaom 23, 52.2, 86.1 superciliar 69.1
sudori- 142 supercompressom 149
T a4
sudorfico 131, 142 supercondutividade 149, 180.1
t a4
sudorparo 52.2, 140, 142 superficial 208
T 179
sug- 142 superfcie 25.3
T4 179
sugerir 86.1 supernova 149
t de Student 53.1
sugestionar 86.1 spero- 23.1, 149
tabagismo 176
sugestom 86.1, 142 spero-anterior 23.1
tabe 131
sugilaom 86.1 spero-posterior 149
tabela 229
sugilar 86.1 superovrico 142
tabfico 131
sujeiom 50.2, 86.1 superxido 142, 149
tbua 229
sujeitar 86.1 superpopulaom 52.2
tabuada 229
sujo 9 superpovoamento 52.2
TAC 182.2
sul-africano 22.5, 150.2 superpredador 214
tctico 50.2
sul-americano 22.5 suplementar 88.1
tafo- 121
634 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

tafocenose 121 taxativo 40.1 telemetria 121


talami- 121 taxi- 101.2, 121 telemvel 60, 102.3
talamifloro 121 taxia 40.7, 50.2 telencfalo 121
tlamo 32 taxidermia 121 teleo- 121
talasso- 121 taxlogo 80 teleognese 121
talassfito 121 taxo- 101.2, 121 teleolgico 121
talassoterapia 121 taxon 17.1 telerradiografia 44.1
tlio a5 txon 40.7, 42, 54.10 telerradioscopia 121
talo 27, 43, 213 Taxonomia 80, 101.2, 115, 121, telerrecetor 121
talo- 121 175 telerregulaom 44.1
talfito 213 taxonomista 80 telescpio 120, 121
talsporo 121 tecidual 48.1 televisom 121
tamandu 18.1, 22.1 tecidular 48.1 telex 183.2
tamarim 18.1 teclado 76 teli- 121
Tamisa 18.2 tecncio 32, a5 telitoquia 121
tanato- 121 tecnetrom 15 telo- 121
tanatocenose 121 tcnica 50.2 telfase 18.3, 25.3
tanatofobia 121 tecno- 121 telolectico 113, 121
tangorrecetor 186.2 tecnologia 121 telolcito 18.3
tntalo 64.5, a5 tect- 50.2 telmero 121
tapume 86.1 tectibrnquio 50.2 telopodito 175
taqui- 121 tectito 50.2 telorragia 121
taquicardia 18.2, 121, 207 tecto- 50.2 telotismo 116
Taquiglossdeos 121 tectognese 50.2 telso 41, 42, 59, 59.3
tardi- 143 tectnica 50.2 tlson 41, 42, 59, 59.3
tardgrado 143 tectnico 50.2 telura- 170
tarraxa 40.1 tectonito 50.2 teluraciclo-hexano 170
tarsal 88.1 tectossilicato 50.2 telur(i)- 143
tarsiano 88.1 tectriz 40.8, 50.2, 86.2 telrico 88.1
trsico 88.1 teflon 183.1 telurdrico 143
tartaruga 229 tgmen 42 telurfero 143
tataraneto 146 teia 25.6, 52.2, 229 telrio 18.3, 30, 170, a5
tatarav 146 teia de aranha 78 teluro- 170
tatejar 189.2 tena 161, 200.4 temperado 222
ttica 50.2 teito 50.2 temperatura (termodinmica) a4
ttico 50.2 tela 52.2, 229 tempo a4
ttil 50.2 tela coroideia 25.3, 229 temporao 213
tato 50.2 telangiectasia 121 temporal 102.2
tatu 43 tel(e)- 44.1, 121 temporomandibular 22.5, 102.2
tau [= ] a1 telecomando 102.2 tmporo-occipital 102.2
taurina 143 telecpia 186.1 tenalgia 121
tauro- 143 telecopiadora 186.1 tenaz 18.1, 54.1, 54.3
tauto- 121 telefac-smile 186.1 tendom calcneo 195
tautomerismo ceto-enol 22.7 telefax 186.1 tendom de Aquiles 195
tautmero 121 telefonar 95 tenebriom 35
tautonmia 18.2 telefone 18.2, 102.3 Tenebriondeos 35
tautnimo 121 (telefone) celular 60, 102.3 tenebroso 35
tavao 18.2, 37 telefotografia 121, 200.2 teni- 121
taxa 8, 9, 17.1, 40.1 telegrfico 121 tenase 25.3, 48.3
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 635

teniforme 121 termmetro 102.1, 121 theilria 79


tenfugo 121 termopar 225 tia- 170
ten(o)- 121 termorrecetor 186.2 tiaciclo-octano 170
tenorrafia 121 termosfera 18.2 1,3-tiazole 165
tenossinovite 121 termossifom 48.2 tiazolidina 165
tenotomia 121 termstato 18.3 4-tiazolina-2-tiona 170
tenreque 18.2 tero- 121 Tibete 18.2, 25.4
tensom 86.1 teropiteco 121 tbia 18.2
tensom de terpode 121 tietano 157
cisalhamento a1 terra castanha 213 tieto 157
tensom superficial a1 terrao 53.1 tiflectasia 121
tentilhom 189.1 terrrio 77 tifl(o)- 121
te(o)- 121 terrgeno 132 tiflopdeo 121
teobromina 121 tese 48.1 tiflose 121
teodolito 18.3 tesla 64.5, a4 tiflossole 120, 121
telogo 80 tesoura 48.1, 54.3 tifo 54.4
teor 229 tessela 48.1 tifoide 25.3
teorema 25.1 testceo(s) 175 tigmo- 121
teoria BCS 180.1 testculo 204 tigmonastia 121
teoria da pr-formaom 149 testosterona 53.3, 169, 175, 183.1 tigmotaxia 121
tpala 53.2 teta [= ] a1 Tigre 18.2
tpido 222 ttano 54.4 tlia 18.2, 18.3, 53.2
ter- 146 tetarto- 121 Tiliceas 175
tera- 147.1 tetartoedro 121 tilo- 121
terapeuta 25.1 tetigo- 121 tilpode 25.4, 121
terapia 13, 18.2 Tetigonioides 121 timalo 18.2, 32
terato- 121 tetr(a)- 44.1, 146, 152 timo 27
teratognese 121 tetrav 146 tmpano 32, 204
teratologia 121 tetra-hidrocanabinol 204 tingidura 64.4
trbio 64.5, a5 1,2,3,4-tetra-hidronaftaleno 160 tino- 121
terc- 146, 170 tetraciclo- 154, 170 tinocordeo 121
ter 146 tetracloroaluminato 155 tinta anti-incrustaom 60
terc-butil 170 2,3,7,8-tetraclorodibenzoparadi- tinturaria 76
Tercirio 146 oxina 150.1 tintureira 28
terol 46.1 2,3,7,8-tetraclorodibenzo-p-dio- tio- 48.2, 170
tergal 64.5, 183.1 xina 150.1 tiocetona 170
tergito 25.4, 74, 175 ttrada 25.3 tiofenol 170
termalismo 80 ttrade 25.3 tiolano 165
terminal 53.1 tetraetilchumbo 157 tiossulfrico 48.2
termiom 16 tetralogia 146 tipo 27
trmita 18.3, 229 tetraneto 146 tipo- 121
termitrio 77, 229 2,5,8,11-tetraoxatridecano 165 tipognese 121
trmite 18.3, 22.1, 229 tetraplegia 39, 146 tique-taque 22.7
termite 18.3, 229 tetraplgico 39 tira-ndoas 22.3
termiteiro 76, 77, 229 tetrpode 25.4 tiragem 86.1
termo 197 tetraquis- 152 tiragem editorial 64.4
termo- 121 tetrarreator 44.1 tiramina 121
termocompressor 121 tetraz 40.8 tir(e)o- 121
termoinico 174 txtil 18.2 tir(e)ocondrotomia 121
636 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

tir(e)oide 25.3, 53.2, 54.4, 64.3, torom 86.1 transexual 48.2


121 trio 64.5, a5 transferncia 50.6
tir(e)oidectomia 121 tornar(-se) 229 transferidor (de ngulos) 219
tir(e)ideo 64.3 tornassol 20, 48.2, 150.1 transformar 95
tir(e)oideu 64.3 torneira 6 transfundir 149
tir(e)opatia 121 tornozelo 46.2 transfusom 48.1, 149
tir(e)otomia 121 Torr a4 transgnico 149
tir(e)otoxicose 121 torr a4 transstor 18.2, 183.1
tiriol 46.1 torradeira 53.1, 53.2, 86.2 translaom 50.6, 149
tirosina 121 torrefaom 86.1 translucidez 82
tirosina-aminotransferase 22.2, torrefazer 86.1 translcido 149
153 torrente 53.2 transmissom 48.1, 50.6
tisan(o)- 121 tortuoso 89 transmissor-recetor porttil 60
tisanptero 121 torvelinho 37, 73 transmitncia 174
tisanuro 121 tosse 26, 48.1 transonncia 149
tissular 48.1 tostadeira 53.1 transnico 48.2
titnio 64.5, a5 toupeira 53.2 transparente 50.6, 208
tixo- 121 toxialbumina 121 transplantaom 50.6, 149, 229
tixotropia 121 toxi(co)- 102.2, 121 transplantar 50.6, 149
tixotrpico 121 toxicodependente 22.5, 102.2 transplante 50.6, 63, 149, 229
tmese 50.9 toxicodermia 121 transposom 149
TNT 150.1, 180.1 toxicomania 102.2 transrecetor 183.1
toco- 121 tox(o)- 121 transtorno 50.6
tocografia 121 toxoplasmose 121 transubstanciaom 48.2
Tocologia 121 trabalho 2, 63, a4 transudaom 23, 48.2
tojal 76 trabcula 35, 52.1 transudar 48.2
tolueno 157, 183.1 trabeculado 35 transudato 64.4
toluidina 161 trabecular 35 transulfuraom 48.2
tom 205 traado 64.4 transumncia 23.2, 49, 50.6
tomada 85, 86.1 traamento 64.4 transuraniano 149
tominho 73 trao 229 transvasar 50.6, 149
tomo- 121 trao de umha matriz 229 trapa 229
tomodensitometria 182.2 traduom 50.2 trapela 150.1
tomografia 121, 182.2 trago 27 trapzio 46.2
tonelada a4 tranar 25.5 trapezoidal 88.1
tonelagem 76 tranqilizante 31, 161 trapezoide 54.4, 88.1
tnica 187 trans- 23, 23.2, 95, 149, 153, 170 traqueia 18.2, 74, 211
tono 54.1, 205 trans-tetra-aminodiclorocobalto traqueia-artria 22.7
tono- 121 (II) 23.2, 170 traquedio 53.1, 134, 175
tonmetro 121 trans-1,2-dimetilciclopentano traquelite 121
tnus 54.1, 205 170 traquel(o)- 121
topar 189.2 transaminase 25.3, 48.3, 149 traquelopexia 121
topzio 46.2 transatlntico 50.6 traqueo- 121
topo- 121 transbordar 149 traqueobronquite 121
topografia 121 transcetor 50.7, 183.1 traquola 18.3, 74
toptipo 18.3 transcetor porttil 60 traqueotomia 121
toracocentese 176 transcriom 50.6, 50.7 traqui- 121
trax 40.8, 54.1 transcriptoma 50.7, 77, 175 traquipterdeo 121
torcicolo 20, 62.3, 150.1 transduom 149 traquito 53.1, 175
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 637

tras- 149 tricspide 128 trocanter 17.1, 18.1


trasfegar 50.6, 149 triespiro- 157 trocnter 17.1, 18.1
tratamento de escolha 100.1 trifenilclorometano 21 trocarte 18.2
trator 86.2 trifluorometano 158 troc(o)- 121
trauma 25.1 trifosfato de adenosina 21, 99, trocfora 121
traumato- 121 182.3 trocotrom 15
Traumatologia 121 trifosfato de uridina 150.1 trofalaxia 18.2
traumatotaxia 121 trigmeo 146 trofectoderme 121
travagem 64.4 trglifo 18.3 trof(o)- 121
travar 64.4 tri-iodometano 23.3 trofoblasto 121
trave 35, 37, 52.1 triliom 43, 216 trofoplasto 117
travejamento 35, 76 trilobite 25.4, 53.2, 53.3, 54.4, 175 troglo- 121
travejar 35, 37 trimetilamina 153 Trogloditdeos 121
travom 37 trindade 82 troglfilo 121
tremat- 121 trineto 146 trgon 18.2
trematode 25.4, 121 trinitrotolueno 147.1, 150.1, tromba 229
trematdeo 25.4 180.1 tromba nom armada 201.1
treo- 170 trinor- 164 trombastenia 121
treose 170 trodo 18.3 trombo 59, 59.3
trepadeira 9, 86.2, 93 trixido de cobalto 100.1 tromb(o)- 121
trepadeira-azul 86.2 trioxignio 146 trombcito 18.3, 121, 201.1
trepar 9 tripano- 121 trombocitopenia 121
trepo- 121 tripanossoma 25.1, 121, 176 tromboflebite 121
treponema 115, 121 tripanossomase 25.3, 48.3, 176 tromblise 121
tresmalho 25.5 tripartir 146 trombopenia 121
treva 35 tripleto 73 trombose 88.3
trevo 37 triplo 53.4 trombtico 88.3
trevoso 35 triplo- 146 trompa 229
treze 46.2 triploblstico 146 trompa de Eustquio 100.1, 120,
tri- 44.1, 146, 152 triploide 146 229
triangular 146 triplopia 146 trompa de Falpio 100.1, 229
1,3,5-triazina 161 trptico 50.7 tropo- 121
1,3,5-triazina-2-ilamina 153 tripto- 50.7, 121 tropfilo 121
triblstico 146 triptofano 18.2, 50.7, 121 tropfito 18.3
tribo 28 triptfano 18.2, 50.7, 121 tropopausa 121
tribo- 121 triquina 89 troposfera 121
tribofosforescncia 121 triquinase 25.3, 48.3, 176 trovoada 76
tribologia 121 triquinose 25.3, 48.3, 89, 176 trovom 37
tributirina 186.1 triquinoso 89 truismo 60
trceps 50.7, 54.1, 59.2, 59.3, 128 trirradiaom 44.1 truita-das-fontes 150.2
triciclo- 154 trirradial 44.1 ts-ts 22.7, 50.9, 150.2
trcio 32 tris- 146, 152 tsunmi 50.9, 57
tricpite 50.7, 54.1, 59.2, 59.3, 128 trisav 146 tuba 229
tric(o)- 121 trscele 106 tuba auditiva 229
tricobtrio 121 trissecom 48.2 tubagem 76, 86.1, 229
tricoloma 25.1, 113 trissomia 48.2 tubarom 7, 9, 10.2
tricoma 25.1 trtio 32 tuba uterina 229
tricoplaxe 117 troca 222 tuber- 143
tricuspidado 128 troca trmica 222 tuberculiforme 143
638 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

tubrculo 143 U, u UNESCO 182.3


tuberculose 143, 176 ungiculado 31
tuber(i)- 143 unguli- 144
u 179
tuberiforme 143 ungulgrado 144
bere 53.1
tubiforme 131 uni- 44.1, 146
UCI 18.1, 180.2
tubo 229 unicorne 128
Ufologia 182.2
tubo capilar 88.1 unicrnio 128
ufologista 182.2
tubo de ensaio 99, 100.1 unifloro 131
uflogo 182.2
tubo de Newton 100.1 unilocular 136
UHF 180.1
tubo em Y 62.1 unirramoso 44.1
UI 181.1
tubo Geissler 100.2 unirrefringente 44.1
usque 60
tubo laticfero 136 unisseptado 146
ulite 200.1
tubulaom 76, 229 unisseriado 48.2
ulna 59, 59.1
tubuladura 76, 229 unissexual 48.2
ulo- 122
tubuli- 143 unissonncia 174
ulocarcinoma 122
Tubulidentados 143 univitelino 146
ulodermatite 122
tubulfero 143 unvoco 145
uloide 122
tubulifloro 143 unnil- 147.3
ulorreia 122
tubulina 143 unnilnio 147.3, a5
ultrico 121
tucano 18.2, 57 unnilhxio 147.3, a5
ultimo- 149
tlio 64.5, a5 unnilctio 50.2, 147.3, a5
ultimobranquial 149
tulipa 18.2, 18.3, 53.2 unnilpntio 147.3, a5
ultra- 44.1, 48.2, 149
tlipa 18.2, 18.3, 53.2 unnilqudio 147.3, a5
ultracentrfugo 149
tumefaom 86.1 unnilsptio 50.7, 147.3, a5
ultrafiltraom 149
tumefazer 86.1 unun- 147.3
ultraleve 64.3, 149
tumor 59.1 ununbio 147.3, a5
ultramarino 52.1
tundra 57 ununhxio 147.3, a5
ultramicrtomo 149
tnel de vento de ununnlio 147.3, a5
ultrarrelativista 44.1
tipo Eiffel 62.1 ununctio 147.3, a5
ultrassom 48.2, 149
tungstnio 18.3, 30, 200.4, a5 ununpntio 147.3, a5
ultrassnico 48.2
turbar 35 ununqudio 147.3, a5
ultrassonografia 48.2, 149
turbelrio 35 ununsptio 147.3, a5
ultravioleta 149, 180.1, 213
turbidez 35, 52.1 ununtrio 147.3, a5
u.m.a. 179
trbido 35 ununnio 147.3, a5
umbela 204, 205
turbilhom de ideias 60 ur- 171
Umbelferas 131, 200.5
turbina 143 uranilo 171
umbigo 27
turbina Kaplan 100.2 urnio 17.3, 64.5, 161, 171, a5
umbilical 27
turbo- 143 rano 11.1, 17.1, 18.3
umbrela 204, 205
turbo-hlice 143 uran(o)- 122, 171
umbrfilo 50.8
turbodnamo 143 uranolona 171
mero 49
turbojacto 143 uranometria 122
umero- 144
turvo 35, 52.1 uranoplastia 122
umerocubital 144
tussi- 143 uranoplegia 122
umeroescapular 144
tussgeno 26, 48.1, 143 urdidura 86.1
umerorradial 144
tussilagem 48.1 urdimento 86.1
unci- 144
tutano 18.2 urdume 53.1, 82, 86.1
unciforme 144
urease 22.2, 153
undec(a)- 146, 152
uredo- 144
undecaedro 146
uredsporo 144
undecano 146
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 639

uredossoro 144 utilizador 91 vandio 64.5, a5


ureia 18.2, 25.6, 27, 146, 171 utopia 18.2 vanilina 36, 51
ureia-amido-hidrolase 22.2, 153 UTP 150.1 vaporizar 46.1
ureido- 171 UV 180.1 vapotrom 183.1
ureido 171 uvete 176 varela 73
uremia 12.2, 108 uvulectomia 144 vareta 73
uretana 153 uvul(o)- 144 varincia 10.1, 18.2, 174
uretano 153, 171 uvulotomia 144 varico- 145
uretano de etilo 171 varicocele 25.4, 33, 145
urter 17.3, 54.9 varicoflebite 145
uretralgia 122 varicoso 89
uretr(o)- 122 V, v variedade 82
uretrorrafia 122 varola 18.3
uridinatrifosfato 150.1 varioloide 25.3
V a4
urina 27, 201.2, 211 varredura 64.4, 86.1
vaca-loura 22.1, 202
urinar 27 varrimento 64.4, 86.1
vacina 7, 9
urinemia 144 varroase 25.3
vacinoterapia 102.2
urini- 144 vrzea 37, 46.2
vacum 89
urinfero 144 vasa 48.1
vcuo 201.2
urin(o)- 144 vasectomia 48.1
vacolo 18.3, 53.1, 175
urinogenital 144 vaselina 48.1, 183.2
vacuoma 25.1, 77, 175
ur(o)- 12.2, 122 vaso- 145
vade-mcum 22.6
urocinase 33 vaso 48.1
vaga 198
Urodelos 107 vaso de decantar 100.1
vaga-lume 22.1
urogenital 200.2 vaso tir(e)ideo 64.3
vagem 35
urogonfo 110 vasoconstritor 145
vgil 208
urologista 12.2, 80 vasopressina 48.1, 145
vagina 35, 59.1
urlogo vasos comunicantes 100.2
vagini- 145
urpode 122 vastidom 82
vaginiforme 145
uroquinase 33 vtio 60, a4
vaginite 35
urrar 189.2 vazio 46.2, 95, 201.2
vagino- 145
urso 27 veado 175
vaginotomia 145
urso-beiudo 221 vedaom vidro-metal 22.7
vago- 145
urso-formigueiro 22.1 vegetal 64.1
vagom-cama 22.7
urticante 27 vegetoanimal 24, 102.2
vagom-restaurante 22.7
urticria 18.2, 27 vegetomineral 24
vagomimtico 145
urtiga 27 veia 25.6, 52.2, 76
vagonete 53.1
urzeira 76 veia jugular 88.1
vagotomia 145
USC 182.1 veia porta 100.2
vaguear 95
USD 179 veia safena 99
vaivm 20, 150.1
ustulaom 213 veculo 49
vaivm espacial 20, 150.1
ustular 213 veio 25.6
vala 198
UTAD 182.1 veio de excntricos 9
val(e) 54.7
utente 91 vela (de igniom) 9, 64.5
valerinico 88.3
uteralgia 144 velame 42, 59.3
valrico 88.3
uter(o)- 144 velmen 42, 59.3
valor 198
utero-ovrico 144 velhice 82
vlvula em Y 62.1
uteroscopia 144 veli- 145
vlvula sigmoide a1
uterovaginal 144 velo 43
vlvula tricspide 128
640 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

velocidade 63 vesicante 91 vinilideno 161


velocidade angular a1 vesicatrio 52.2, 93 vinilo 53.3
veloso 43 vesico- 145 violceo 213
venaom 76 vesicorretal 145 violeta 213
venefcio 198 vesicotomia 145 viperino 88.3
venenoso 89 vescula 11.1, 52.2, 74 virgindade 82
veni- 145 vesicular 35 virase 25.3
venissecom 145 vesper- 145 virilha 37, 219
venissutura 145 Vespertiliondeos 145 viriom 16
venoso 52.2 vespom 75 virose 48.3
ventonha 10.1, 202 vetor- 145 vrus 54.1, 59.2, 63
ventri- 145 vetorcardiografia 145 vrus da imunodeficincia hu-
ventricular 102.2 vetorcardiograma 145 mana 22.9, 182.2
ventrilateral 145 vexar 40.1 vrus de Marburgo 100.1
ventro- 145 VGA 180.1 vrus do bola 100.1
ventroinguinal 145 Via Lctea 201.2 vrus dos Everglades 100.2
ventrotomia 145 vbora-de-arete 18.3 vrus bola 100.2
vnula 52.2 vbora-de-seoane 22.1 vrus Everglades 100.2
veratrole 165 vibrafone 18.2 viscosidade cinemtica a4
verde-amarelado 22.9 vibrtil 93 viscosidade dinmica a4
verde-esmeralda 22.7 vibrissa 48.1 visual 102.2
verde-mar 22.7 vice- 23.1 vitelo 74
verde-negro 22.7 vice-presidente 23.1 viti- 145
verdelhom 83 vice-versa 150.2 viticultura 145
verderolo 83 vicinal 52.1 vtreo 88.2, 201.1
verdete 83 vidoedo 76 vitrificaom 64.4
verme 204, 229 vidoeiro 35 vitrificar 95
verme-chato 22.1 vidraa 75 vitrificvel 93
vermelhidom 82 vidro 213 vitrolo 18.3, 200.8
vermelhinho 83 vis 68 vitrolo azul 200.8
vermelho 37 vigia 52.2 vitrolo verde 200.8
vermelho-congo 22.7, 100.2, vigiador 52.2 vivaz 75
150.2 vigiar 52.2 vivente 91
vermelho do Congo 22.7 vigilncia 52.2 vivi- 145
vermi- 145 vigilante 52.2 vivparo 145, 150.1
vermicida 145 viglia 18.2, 52.2 vivissecom 48.2, 145
vermfugo 131 VHF 180.1 vizo- 23.1
vermilnge 136 VIH 22.9, 182.2, 225 vodca 53.2
vermvoro 145 VIH-positivo 22.9 volfrmio 18.3, 200.4, a5
vernix caseosa 59.1 vilosidade 43 volframite 200.4
verniz 37 vilosidade(s) aracnoideia(s) 229 volt 64.5, 76, a4
veronal 153 vilosidade(s) corinica(s) 229 voltagem 76
versi- 145 vilosidade(s) placentria(s) 229 voltaico 88.3
versicolor 128, 145 vilosidade(s) sinovial(ais) 229 vltio a4
vertebromedular 24, 102.2 viloso 43 volu- 145
vertedura 64.4, 86.1 vime 37 volume 145
vrtice 40.8 vinagre 20, 150.1 volumetria 145
vesicaom 86.1 vinil- 172 volmetro 145
vesical 88.1 vinilbenzeno 172 volumoso 89
NDICE REMISSIVO DE TERMOS - 641

volvel 93 xarope 40.3 xistoso 40.3


volva 29 xvega 40.3 xistro 40.3
volvocale 175 xelim 40.2 xistrpode 40.3
Volvocales 175 xen(o)- 40.1, 123 xivasmo 40.2
vmer 59.2 xenofilia 40.1 xgum 40.2
vomeronasal 22.5 xenofobia 11, 40.1 xordo 40.4
vxel 190 xenlito 50, 123
vranha 37 xnon 16, 18.2, 42, 165, 174, a5
vulcm 27 Xenopeltdeos 117
vulcanismo 27 xenotransplante 40.1 Z, z
vulcanito 53.1 xerife 40.2
vulcanizaom 212 xero- 40.1, 123
Z-bosom-Z 179
vulcanologista 27, 80 xerodermia 40.1
zangao 18.2
vulva 29, 145 xerofagia 123
zngao 18.2
vulvo- 145 xerfilo 40.1
zfiro 46.2
vulvopatia 145 xerfita 18.3
zelotipia 18.2, 121
vulvovaginite 102.2, 145 xerfito 18.3, 40.1
znite 25.4, 46.2, 207
xeroftalmia 40.1, 116
zefago 46.2
xerorrendzina 123
zeolite 17.1, 53.3, 113
xi [= ] a1
zelito 17.1, 53.3
W, w xiba 40.4
zepelim 46.2, 64.5
Xifideos 32
zero 46.2, 211
xifirrinco 40.1
W 179, a4 zeta [= ] a1
xif(o)- 40.1, 123
walkie-talkie 60, 183.1 zetacismo a1
xifoide 25.3, 40.1, 54.4, 64.3, 123
warfarina 60, 183.2 zeuglo- 124
xifideo 25.3
watt 60, 64.5, 179, a4 Zeuglpteros 124
xifoidiano 25.3, 64.3
watt-hora 150.2 zibelina 46.2
xifpagos 40.1
Wb a4 zigo- 124
xifosuro 40.1, 123
weber 60, a4 Zigofilceas 46.2
xil- 173
www 180.1 zigoma 25.1, 46.2
xilema 25.1, 40.1
zigomtico 46.2
xileno 40.1, 157, 173
zigomorfo 46.2
xilidina 173
zigptero 124
xilo 42
X, x xil(o)- 40.1, 123
zigsporo 124
zigoteno 17.1, 121
xilcopo 106, 123
zigoto 46.2
x 40.2 xilfago 40.1
ziguezague 46.1
xabom 40.4, 70 xilofone 18.2, 40.1
zim(o)- 124
xamanismo 40.2 xilognio 40.1
Zimologia 124
xamanista 40.2 xlon 42
zinco 46.2, 198, a5
xampu 40.2 xilopala 18.2, 123
zircnio a5
xantlio 161 xilose 40.1
Zoantrios 175
xantina 40.1 xintosmo 40.2
zocio 116
xant(o)- 40.1, 123 xisto 40.3, 211
zoo 186.3
xantofila 40.1, 109, 123, 152 xisto argiloso 211
zoo- 101.1, 124
xantopsia 123 xisto betuminoso 211
zofito 18.3, 101.1, 200.2
xantptero 40.1 xisto luzente 211
zoogleia 110
xarda 40.4 xisto petrolfero 73
zoografia 124
xareta 40.3 xistosidade 40.3, 211
zolito 113
642 - NDICE REMISSIVO DE TERMOS

Zoologia 101.2, 113


zoolgico 186.3
zoologista 80
zologo 80
zoom 60
zosporo 18.3
zootaxia 121
zootecnia 11.2, 18.2
zster 32
Zurique 18.2, 25.4
zwitteriom 16
Esta segunda ediom do
MANUAL DE GALEGO
CIENTFICO
foi impressa
a 23 de maro do 2011,
nas oficinas de
Sacauntos Cooperativa Grfica
em Compostela, Galiza.

Das könnte Ihnen auch gefallen