INCINERACIJA-ritual koji podrazumijeva spaljivanje pokojnika.

Nain spaljivanja nije

jednoobrazan, ve je zavisan od pogrebnih obiaja jedne epohe ili kulture, kao i od
drutvenog poloaja pokojnika.Tijelo umrlog se spaljuje na posebnoj lomai od
jakozapaljivog materijala koji pri sagorjevanju razvija visoku temperaturu (stabla i granje
odreenog drvea) ili se polae u plitku jamu iznad koje se neposredno postavlja
lomaa.Mjesta incineracije najee se ne podudaraju sa mjestima sahranjivanja ostataka
spaljivanja pokojnika, sa samim grobom; lomaa se moe nalaziti van nekropole ili u njenim
okvirima.Istaknute linosti spaljivane su izdvojeno, na posebnim mjestima, dok su ostali
kremirani na odreenom prostoru u okviru nekropole.Ostaci spaljenog pokojnika, zajedno sa
pepelom i garom lomae, polagani su u jame razliitog oblika i zatrpavani ili su briljivo
izdvajani od ostataka lomae, ispirani i stavljani u urne,a zatim u jame ili posebne grobne
konstrukcije.

Najstariji grobovi spaljenih pokojnika vezuju se za neke mezolitske kulture sjeverne Evrope i
Podunavlja (v. Vlasac).Incineracija se samo izuzetno javlja i tokom neolita, na primjer u
Protosesklo kulturi Tesalije.Tek tokom eneolita je ee obavljana, a u pojedinanim
kulturama ovog razdoblja je glavni nain sahranjivanja.U bronzano doba postaje sve
prisutnija, da bi se pred kraj ovog razdoblja u veem dijelu Evrope bila opteprihvaena (v.
Kultura polja sa urnama).U grkoj i etrurskoj civilizaciji nije esto praktikovana, a u periodu
ranog Carstva, sve do prvih decenija III v. Bila je vodei pogrebni ritual (v. Bastum, ustrina).

KANELOVANJE-lijebljenje, odnosno tehnika ukraavanja keramikih posuda, paralelnim

plitkim brazdastim urezima.Pretpostavlja se da su keramike posude kanelovane drvenom
alatkom sa uskim i tupim radnim dijelom, ravnomjernim utiskivanjem u vlanu glinu
nepeenog suda.Poev od mlaeg neolita, posude raene su od kamena rukom ukraavane su
snopovima plitkih kanelura, odnosno plitkih lijebova iste irine.Kanelovani motivi se rijetko
nalaze na vazama od kamena ili posudama raenim na vitlu, na kojima se obino javljaju tzv.
rebraste kanelure, koje se katkada briljivo iskucavaju i na posudama od metala.

Kanelurama se takoe nazivaju iroko isklesani poduni, paralelni lijebovi na tamburima

antikih stubova ili eonim stranama pilona.

PINTADERA- (p. Pintadera), naziv koji se u arheologiji koristi za manje predmete od

peene gline, rjee od kamena, sline alatkama (peatima) za ukraavanje hljeba.Keramiki
''peati'' s jednostavnim geometrijskim urezima na proirenoj najee elipsoidnoj baznoj
strani i vertkalnim valjkastim ili kupastim drkama, potiu iz mnogih neolitskih kultura
jugoistone Evrope (Sesklo, Karanovo, Bojan, Kukuteni-Tripolje), a u manjoj mjeri-i sa
Bliskog Istoka iz centralne Evrope.Na osnovu etnografskih paralela, pretpostavlja se da su
ove alatke koritene za nanoenje boje na tijelo ili tkaninu.

INHUMACIJA-najstariji i najrasprostranjeniji nain sahranjivanja.Podrazumijeva

zatrpavanje tijela pokojnika u zemlju, pokrivanje granjem, kamenjem, jelenskim rogovima i
zemljom ili neki drugi postupak kojim se obezbjeuje njegova zatita i izolacija od svijeta
ivih (polaganje na teko pristupanim mjestima, kao to su pukotine u stijeni, peine i
posebne konstrukcije).Obavljana je poev od srednjeg paleolita u svim preistorijskim i
istorijskim razdobljima.Pokojnici su najprije inhumirani na prostoru ivih, u peinskim
stanitima, ispod podova koliba i kua, u jamama silosima prethodno koritenim za
skladitenje hrane, a od kraja mezolita i na posebnim prostorima-nekoropolama, na periferiji
naselja ili u njihovoj blioj i daljoj okolini.Sekundarna ili parcijalna inhumacija
podrazumijeva privremenu inhimaciju, a poslije raspadanja mekih dijelova tijela
(eskarnacija), eskhumaciju i konano sahranjivanje skeleta, bilo u cjelini ili parcijalno.Ovaj
nain sahranjivanja pouzdano je dokumentovan ve u srednjem paleolitu, ali nije iskljueno
da je obavljan i znatno ranije, na ta ukazuju nalazi dijelova ljudskih skeleta, najee lobanje
(kalota, mandibula) u starijepaleolitskim slojevima.

KNEMIDE-nazuvci ili dokoljenice, dijelovi oklopa za zatitu donjeg dijela nogu, koji su
najprije bili od koe.U pozno bronzano doba, od XII st. pr.n.e. izrauju se od bronzanog lima,
vjerovatno pod uticajima iz Egeje, gdje su se ranije javili.U grobu sa oklopom iz Dendre kod
Mikene, datovanom u posljednju etvrtinu XV st. pr.n.e., naeni su ostaci bar jedne
knemide.Evropske knemide su obino po ivici imale alke, koje su olakavale njihovo
privrivanje za nogu kaiem ili kanapom.Sa spoljne strane bile su ukraene iskucavanjem
geometrijskim i figuralnih motiva, na osnovu kojih se mogu odrediti raziite grupe.U srednjoj
Evropi, Italiji i Egeji naene su u ogranienom broju, pa se pretpostavlja da je njima istican i
drutveni poloaj vlasnika.Najmlae knemide ovog tipa datuju se u VII st. pr. n. e. i mahom
potiu sa Balkanskog poluotoka.Javljaju se u istonoj Bosni (Glasinac-Ilijak), u jugozapadnoj
Srbiji (Zabrnjica kod Priboja), Hercegovini (Dabrica kod Stoca) i sjevernoj Albaniji.U VIII st.
pr.n.e. u Grkoj su izraivane knemide koje prate oblik noge i ne vezuju se sa zadnje
strane.Veoma su esti likovni prikazi na njima.One su postale sastavni dio naoruanja
hoplita.Krajem V st.pr.n.e. knemide izlaze iz upotrebe u Grkoj, ali se u Italiji i Makedoniji
zadravaju i kasnije.Vie knemida datovanih u IV st.pr.n.e. poznato je iz Makedonije, npr.
pozlaene knemide iz tzv. Filipovog groba u Vergini.Knemide prilagoene obliku noge
pronaene su u Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori i predstavljaj import sa juga.Knemide se
javljaju na raziitim likovnim predstavama iz kasnijeg vremena, to pokazuje da su u
odreenim sluajevima i dalje bile u upotrebi.Na tropeumu iz Garduna kod Splita s poetka I
st., na kome su predstavljeni pobijeeni varvari, prikazane su i knemide.

TERA SIGILATA-(lat.tera sigillata), luksuzna rimska stona keramika sa sjajnom crvenom

prevlakom, porijeklom sa Istoka:proizvoena je najprije u Italiji, u Arecijumu, oko 30 god.
pr.n.e. a od poetka I st. i u galskim radionicam.Po mjestu nastanka, dijeli se na italsku i
provincijsku.Italskoj sigilati pripada aretinska keramika i njena mlae varijanta-padanska ili
sjevernoitalska.Provincijaska tera sigilata obuhvata proizvode radionica u junoj, srednjoj i
istonoj Galiji i Germaniji, kao i lokalnih radionica u paniji, Britaniji, Africi i
Panoniji.Postoje dvije vrste tera sigilate:ukraena i glatka.Ukraena sigilata dekorisana je
figurama izvedenim peaenjem u kalupu, a glatka-barbotinskim ukrasom ili
aplikacijama.Reljefni ukras dobijan je na taj nain to je najprije pravljen peat koji je
utiskivan u kalup da bi se dobio negativ, u koji je zatim stavljana vlana zemlja.Crveni sjaj
tera sigilate nije obina prevlaka, ve rezultat zadravanja finih estica zemlje koje ostaju na
povrini suda i ne raspadaju se, stoga je posuda premazivana rastvorom zemlje koja sadri
okdis gvoa ili mineral ilit.Pri peenju na temperaturi od 2000 Celzijusa povrina posude se
sjedinjavala sa premazom, uslijed ega je nastajala sjajna otporna prevlaka, a da bi se dobila
njena crvena boja, u lonarskim peima se dim lulama kanalisao u dimnjake, ime se
postizala odogovarajua oksidiua atmosfera.Oblici tera sigilate su razovrsni:prvu podjelu
izvrio je 1865. god. H. Dragendorff i to na 55 tipova.Kasnije su i drugi autori poput Deleta,
Lekea, i Riterlinga tu listu popunili novim oblicima a njihova podjela se djelimino poklapa
sa Dragendorfovom klasifikacijom.Neki oblici bili su dugo u upotrebbi, a neki su nastali tek u
poznom II st.Poznato je da se u doba ranog Carstva pribor za objed sastojao d 6 tanjira, 6
zdjela i 3 olje.Veliki broj posuda ima peat sa imenom majstora, koji je bio garancija
individualnog proizvoaa.Ime majstora ispisano je u reljefu ili udubljenim slovima na dnu
posude.Ukraene posude imale su peat u okviru dekoracije a esto su ga pratile skraenice f,
fe, fec (od fecit) i m, ma (od manu).Vlasnik radionice je najee oznaen sa 3 imena (tria
nomina), dok se imena robova u nominativu nalaze ispred imena vlasnika.

PITOS (gr. pthos) je velika bavasta posuda koju su Grci koristili za skladitenje ita.
Izraivan je od peene zemlje, drveta ili metala, a esto je imao zailjeno dno i dva ili vie
redova uica. Ponekad su u pitosima sahranjivani pokojnici. esti su u minojskoj i mikenskoj
kulturi. U arhajskoj epohi, od VIII do VI st., na Kritu su izraivani oslikavani pitosi, dok
su u Beotiji i na Rodosu ukraavani reljefnim scenama iz mitova. Ovu vrstu posuda Rimljani
su zvali dolijum.

SPONDILUS (Spondylus gaederopus), mediteranska koljka, debele ljuture, u prahistoriji

esto koritena sirovina za izradu razliitih vrsta nakita ( dugmad, narukvice, perle, prstenje,
privjesci). U Sredozemlju i na Balkanskom poluostrvu spondilus je upotrebljavan od starijeg
neolita, a u srednjoj Europi postao je veoma cijenjen u mlaem neolitu, posebno u velikom
kompleksu kulture linearne keramike. Nalazi iz grobova ove kulture pokazuju da su nakit od
spondilusa uglavnom nosili ene i djeca. Smatra se da je ova koljka dobavljana iz junih
mediteranskih oblasti, ali su koriteni i njeni fosili iz geolokih slojeva u irem podruju
Podunavlja.

TIPOLOGIJA- sistem klasifikacije tipova arheolokih nalaza, struktura i cjelina, prirodnih i

kulturnih procesa i pojava. Linearni i hijerarhijski odnos klasa, tipova i varijanti u odreenoj
tipologiji zavisi od izbora primarnih i sekundarnih kriterijuma klasifikacije. U tipolokoj
analizi artefakata, to podrazumijeva izbor i vrednovanje sirovinskih, morfolokih, tehnkih
stilskih i funkcionalnih atributa nalaza. Moge tipologije su zasnovane na subjektivnom izboru
i odreivanju hijerarhije tipova, varijanti i atributa za koje se smatra da su znaajni za
kultrunu interpretaciju. One su prilagoene ili okolnostima ( za lokalitet, ui period, kulturu
regiju) ili su date u vidu liste tipova, kada pretenduju na iru primjenu. Nasuprot njima, cilj
''analitikih'' tipologija su objektivnost i ujednaenost pri izboru i odreivanju hijerarhije
tipova i atributa, a takoer i univerzalnost da bi bili obuhvaeni nalazi i pojave iz ire oblasti,
kulture i perioda. Njihovu krajnost predstavlja tzv. atributska analiza.
Tipoloka metoda je u razvoju arheologije imala znaajnu, ponekad i prenaglaenu ulogu. U
kombinaciji s drugim metodama istraivanja ona je i danas nezamjenjiva pri definisanju
kulturnog i relativno hronolokog poloaja arheolokih nalaza.

Bazilika-gr. ; lat(basilica).U grkoj arhitekturi dvorana u kojoj je obavljao

slubu arhont bazilej(glavni sveenik).U rimskoj arhitekturi graevina koja se odlikuje sa
velikom salom sa izraenom podunom osovinom, najee podijeljena na 3 ili 5
brodova(navis) od kojih je centralni najiri i najvii.Postoje dva osnovna tipa: grki i
 orijentalni.Oni se meusobno razlikuju po mjestu na kom se nalazi ulaz .Kod grkog
tipa,preteno sa dva broda,ulaz se nalazi na uoj strani, a naspram njega je podignuta apsida,
dok je kod orijentalnog tipa,ulaz na jednoj od irih strana.

Rimske bazilike:

- forumska bazilika (basilica forensis)

- kuna bazilika

Najstarija bazilika( Basilica Porcia): 184.(pr.n.e) u Rimu, cenzor Katon.

Najraskonija bazilika- Basilica Ulpia,Trajanov forum

Na rimskom forumu nalazilo se nekoliko bazilika poput : Basilica Aemilia,Basilica Iulia..

Monumentalnu Maksencijevu baziliku u Rimu dovrio je Konstantin Veliki

Od ranokranskih bazilika najpoznatije su:

- Konstatinova bazilika
- S.Paolo fuori le mura

- S.Sabina

- S.Maria Maggiore, Rim

- S.Apollinare in Classe, Ravena

- Eufrazijeva bazilika

STRATIGRAFIJA
Prouavanje stratifikovanih stijena,naroito sedimentnih, vremena njihovog postanka i
prostornog smjenjivanja kao i korelacije slojeva u razliitim oblastima i slojevima.

Osnovni princip je redoslijed taloenja odnosno princip superpozicije, po kome se mlai

slojevi taloe preko starijih.

Stratigrafija je geoloka nauna disciplina,ije je principe usvojila arheologija uzimajui u

obzir utjecaj ovjeka i ivjekove djelatnosti na stratigrafiju arheolokih lokaliteta

TORKVES

Lat(torques) ogrlica

Torkves je bio uobiajen u cijeloj Evropi,te je noen kao simbol statusa i moi.
Torkvesi (kolutaste ogrlice) ine omiljeni nakit za vrat koji se javlja u bronano doba, a
tijekom mlaefaze eljeznoga doba Evrope, postaju oznaka keltskih ratnika, plemenskih voa
i heroja.Obiaj noenja masivne ogrlice nastavlja se i kod rimskih vojnika, a prisutni su i u
opremi pokojnika ranoga srednjeg vijeka.

Torkvesi imaju duboko simboliko, religiozno znaenje koje predstavlja zatitu unutar
prostora to ga zatvara krug, a istovremeno daje sigurnost puta u zagrobni ivot, kao i vjeru u
ponovno uskrsnue.

Nosili su se s otvorenim krajevima prema naprijed. Bili su oznaka drutvenog poloaja kod
Kelta i osim druida, nosili su ih i ostali drutveno visoko pozicionirani pojedinci.

KULTURA- u arheolokom smislu, termin poistovjeen sa teritorijalno, hronoloki i stilski

homogenim materijalnim ostatcima odreene predhistorijske, ili historijske drutvene
zajednice. Izuavanje konteksta svakog od tih aspekata i ispitivanje njihovih meusobnih veza
predstavlja neophodne uslove za deifrovanje odreene kultura, odnosno njenog definisanja u
prostoru i vremenu socijalnog i ideolokog ustrojstva zajednice koja je njen nosilac, kao i
njenih odnosa sa drugim kulturama.

BARBOTIN je tehnika ukraavanja keramike u primitivnom vidu poznata ve u predhistoriji.

Razmuena glina nabacuje se na hrapavu povrinu posude prije peenja da bi se dobila neka
vrsta reljefnog ukrasa. Moe se dopuniti bojom, glazurom ili emajlom (emajl je staklasta
glazura koja se najee nanosi na metalne predmete. Emajl daje povrini predmeta trajnost,
odreenu boju i izgled. Vjerovatno je nastao kao zamjena za skuplju tehniku ukraavanja
metalnih predmeta. Takoer, ova tehnika je esto zastupljena u RIMSKOJ KERAMICI.

TESERA ( lat. Tessera) u rimskoj kulturi- kockica od razliitog materijala ( kamen, staklo,
olovo, kost, bronza, peena zemlja). Sluila je za igru, kao ulaznica za javne predstave, bon za
besplatno ito ( tesserae frumentaire), preporuka za gostopriomstvo ( tesserae hospitalis) ili za
izradu mozaika ( v. opus, mozaik).
ARTEFAKT (iz latinskog ars "obrada" l facere "napraviti")
Artefakt je svaki predmet koji je napravio ovjek i koji je bio koriten od strane ovjeka
Obino su to predmeti od kamena, kostiju ili drveta
Artefakti su vani za vani za prouavanje zato to daju informacije o kulturama u prolosti i
o njihovom nainu ivljenja
KREMEN je tvrda, sedimentna kriptokristalna silikatna stijena staklenog izgleda. Stijena je
obino tamnosive, plave, crne ili tamnosmee boje.
Vrlo est mineral, pa se nalazi u kiselim eruptivnim, kao i u sedimentnim I metamorfnim
stijenama. Vrlo je otporan na djelovanje fiziko-hemijskih initelja razgradnje stijena. Prvi
alati su sadravali kremen. KvKremen je koriten za izgradnju piramida, antikih amfiteatara,
srednjevjekovnih crkvenih zdanja i kraljevskih dvora.
Kremen je drugi po redu (po uestalosti) mineral koji se pojavljuje u prirodi i sam ini 12%
Zemljine kore.
Nauka koja se bavi istraivanjem grae Zemlje, postankom i klasifikacijom stijena naziva se
petrologija, a minerale od kojih su graene stijene istrauje mineralogija.
ULJANICA kao predmet koji sadri sredstvo za rasvjetu, javlja se ve u prapovijesti.
Najstariji poznati oblik je izdubljena kamena ploa sa fitiljem.
U Grkoj svjetiljka na ulje nadomjetava baklju u kunoj uporabi od 5. st. pr. Kr., a baklja se i
dalje upotrebljava na sveanostima.
Rimljani se ve u 4. st. pr. Kr. slue uljanicom u kunoj upotrebi preuzevi je od grkih
kolonista na jugu Italije. Iz Rima se uljanica proirila carstvom,
Svjetiljke su se upotrebljavale u domovima, javnim ustanovama, duanima,
kazalitima,rudnicima, u kultne svrhe kao i bile su neizostavan grobni prilog.
Izraivane su od keramike, ali ih ima i od bronce (luksuzne), srebra, zlata,stakla (luxuzne),
eljeza Proizvodile su se u velikom broju zbog jeftinoe.
Prouavanje svjetiljki je vano za poznavanje gospodarstva i trgovine.
LUCERNE- svjetiljke kao karakteristini proizvodi antikog naina ivljenja doli su
uPanoniju, Dalmaciju i Histriju rimskim osvajanjem.
TOPONIMI (gr. = mjesto, = ime) oznaavaju vlastita imena dodijeljena
topografskim objektima. Predstavljaju zajedniki naziv za geografska i izvanzemaljska
imena.Toponime prouava toponomastika.Toponimi se dijele na ove
skupine: ekonimi ili ojkonimi (imena naseljenih mjesta),oronimi (imena gora i uzvisina)
i hidronimi (imena voda-rijeka, potoka, jezera). Funkciju toponima preuzimali su razliiti
geografski pojmovi, imena biljaka i ivotinja, imena etnikih skupina, imena vlasnika ili
osoba koje su na razliite naine povezane uz odgovarajui objekt u prostoru, istaknuti stvarni
ili izmiljeni (mitoloki) dogaaji ali i razliiti drugi sadraji iz materijalne i duhovne
kulture.Toponimi su se u prolosti prevodili i prilagoavali jeziku novog stanovnitva, a time
se iskrivljivao izvorni izgovor i nain pisanja.esto ih zbog toga nije mogue etimoloki
interpretirati tj. utvrditi loginu vezu izmeu objekta u prostoru i njegovog sadanjeg
imena.Za vanije objekte u Hrvatskoj postoje brojni egzonimi na talijanskom (npr. Pola
Pula, Fiume Rijeka, Zara Zadar, Spalato Split, Zagabria Zagreb i dr.), njemakom
(Agram Zagreb, Karlstadt Karlovac, Walkowar Vukovar, Zwischenmurgebiet
Meimurje i dr.) i maarskom jeziku (Eszk Osijek, Cskornya akovec, Varasd
Varadin, Zgrb Zagreb, jlak Ilok i dr.).to se tie toponima vezanih uz imena osoba,
dovoljno je prisjetiti se brojnih Aleksandrija, nazvanih po Aleksandru Makedonskom, zatim
gradova nazvanih po istaknutim rodovima i pojedinicima starovjekovne rimske drave (npr.
Forum Julii danas Friuli, Colonia Claudia Augusta Agrippinensium danas Kln i sl.), ali i
gradova, veih prostornih cjelina i razliitih drugih geografskih objekata nazvanih po
vladarima, politiarima i vojskovoama (npr. Louisiana, Carolina, Georgia, Victoria,
Monrovia, Wellington, Sydney, Melbourne i dr.).Egzonimi (gr. x = izvan, nyma = ime)
prihvaeni su nazivi za strane toponime, nastali zbog dodira kultura i jezika, a razlikuju se od
izvornoga naziva zbog prilagodbe.Npr. Budimpeta (Budapest), Be (Wien), Mleci (Venecija),
Carigrad ( Istanbul), itd.Endonim ili autonim (gr. endo = unutra, nyma = ime) koristi se za
izvorni naziv kojime se etnici ili ktetici oznaavaju na nekome jeziku.Npr. Sarajevo, Ilija,
Deutschland ( Njemaka), Great Britain (Velika Britanija), Warszawa (Varava), Bucureti
(Bukuret) itd.Meutim, toponimi su najperzistentniji jezini oblici koji se u razliitim
oblicima provlae kroz jezinu prolost odreenog prostora.
GRADINA (gradita) ostaci su utvrenih stalnih naselja na uzvisinama koje se grade od
prapovijesti pa sve do srednjeg vijeka (katel, burg).Tijekom opasnosti sluile su kao
pribjeita (refugium) ili kao straarska mjesta (manje gradine).Unutar njih u pravilu se
nalaze stambene graevine smjetene u sredini ili du zatitnih zidova.Utvrivale su se
najprije palisadama s uim ili irim rovovima izmeu njih, a kasnije se podiu i zidovi
razliite visine i irine, koji su u poetku graeni od nevezana kamenja i zemlje, a poslije
pojaavani drvenom graom.Iako se javljaju jo na kraju neolita, gradine su karakteristine za
kasnije periode, poevi od bronanog doba pa nadalje.Njihovo graenje nastavlja se i u
ilirskom razdoblju ( nae podneblje) kao i u Rimskom carstvu.Zadnji period u kojem se
javljaju jeste srednji vijek.Najstarije gradine u Hrvatskoj potjeu s kraja neolitika. Iz ilirskog
su razdoblja najbolje ouvane na krakome zemljitu, a posebnu skupinu ine gradine na
podruju Liburnije, Kvarnera i Istre, tzv. kasteljeri, koji uglavnom pripadaju eljeznom dobu.
Te su gradine nainjene od velikih tesanih blokova, odnosno od lomljena nevezana
kamenja.Za rimske su vladavine pojedine gradine bile naputene, dok su druge upotrebljavali
starosjedioci ili su sluile kao rimske vojne stanice.Neke od ilirskih gradina na podruju
Bosne i Hercegovine su Velika gradina u Varvarima, Zecovi kod Prijedora, Gradac kod
Kreeva, Gradac kod Lepenice, Debelo brdo kod Sarajeva itd.Od srednjovjekovnih gradina-
utvrda, izdvajaju se Vranduk, Poitelj, Ostroac, Bobovac, Jajce, Klju itd.
GEMA (lat. Gemma), minijaturni obraeni kamen s reljefnim prikazom ljudskih figura i
portreta, alegorijskih tema, scena iz rata ili ivotinja.Umjetniki obraen poludragulj (rjee
drugi kamen) koji slui kao amulet, peatnjak i ukras. Moe biti dekorirana figuralno ili
ornamentalno, a katkad ima i natpis.Ako je prikaz ispupen, gema se naziva kameja, a ako je
udubljen intaljo.Geme su izraivane od tvrdih i obojenih vrsta kamena (karneol, oniks,
serdolik, ahat, gorski kristal, kalcedon).
Geme su stavljane u broeve, medaljone, privjeske, prstenje i ogrlice. Na slubenim peatnim
gemama esto su prikazani vladari ili svetenici.Pri izradi intalja posebna tekoa bila je u
tome to je majstor morao voditi rauna o obrnutom prikazu (lik u ogledalu).Najstarije
poznate geme (intalje) datovane su od oko 4000 god. pr.n.e. a potiu iz Egipta i
Mesopotamije.Kameje su se pojavile kasnije (krajem IV i poetkom III st. pr. n.e.One su
najee izraivane od sardoniksa i odlikovale su se polihromnou za razliku od
tradicionalnih jednobojnih intalja i rijetkog kamenja iz Egipta.Kasnije se ire iz Egipta
(skarabeji) preko Krete u Grku. U doba helenizma nailaze na iroku primjenu. Geme su
poznavali i Etruani, a u Rimskom carstvu su u svestranoj upotrebi.Umjetnost obrade
obojenog i poludragog kamena naziva se gliptika, a kolekcija gema daktilioteka.Najvea
antika gema (dim. 31x26 cm), vjerovatno sa predstavom Augustove i Tiberijeve apoteze,
nazvana je Velika kameja Francuske, a izraena je poetkom I v.pr.n.e. od oniksa.Od gema
naenih na teritoriji Srbije najuvenija je Beogradska kameja (v. Kusadak).
MIKROLIT-(fr. microlithe, eng. microlith), nazv za orue veoma malih dimenzija, ne veih
od 25 mm.To moe biti struga, strmo retuirani iljak ili neki drugi tipa alatke, ali se sam
termin najee vezuje ua tzv. geometrijsko orue (segmente, trouglove, trapeze).Tendencija
mikrolitizacije orua naroito je izraena krajem mlaeg paleolita i u mezolitu i tesno je
povezana sa tehnolokim inovacijama koje se tada javljaju (odbijanje, mikrodleto
tehnika).Cilj smanjenja dimenzija artefakata bio je ne samo uteda mineralnih sirovina ve i
mogunost dobijanja alatki standardizovane forme i funkcije.Od njih je kasnije, pomou
raznih tehnika usaivanja, pravljeno razliito kompozitno orue.U finalnom paleolitu i
mezolitu esto je i tzv.hipermikrolitsko orue, ija je duina (zavisno od izbora
morfometrijskih kriterijuma), ne prelazi 12,5 odnosno 10 mm.

URNA-posuda, od peene zemlje, kamena, stakla ili metala u koju su polagani ostaci
spaljenog pokojnika, koriena od ranog neolita.U Grkoj su kao urne koriene sve vrste
posuda iz svakodnevnog ivota.Kod Etruraca imale su oblik kue ili stilizovane figure, katkad
postavljene na neku vrstu stolice.U rrimskoj kulturi urne se nazivaju olla cineraria.
Kako su u grkoj kulturi kao urne prvobitno koriene posude za vaenje vode iz izvora, one
su esto i atribut razliitih rijenih boanstava.

TIP-osnovna jedinica tipoloke klasifikacije pokretnih i nepokretnih arheolokih nalaza,

kulturnih procesa i fenomena.Predstavlja idealizovanu verziju realnih predmata i
pojava.Odlikuje se specifinim skupom atributa (tipologija).iri pojam od tipa je klasa, a ui
pojam-podtip ili varijanta.Klase, tipovi i varijante artefakata mogu, manje ili vie, biti
karakteristini za odreeni priod, kulturu ili oblast.

RITON-posuda od kamena, metala ili keramike, koriena za pie i pri rtvovanju, u vidu
roga bovida, koja se zavrava predstavom ljudske ili ivotinjske glave ili protomom raznih
ivotinja.Postoje dva otvora, vei za punjenje, i manji, pri dnu, za izlivanje.Prvi ritoni su bili
su izraeni od roga.Keramiki ritoni javljaju se u kulturama srednjeg i mlaeg neolita na
Balkanskom poluostrvu (danilska kultura, Dimini kultura). U minojskoj i mikenskoj kulturi
izraivani su od skupocjenog materijala.Od V st. pr.n.e. posebno su bili omiljeni u Africi,
Joniji, Etruriji i junoj Italiji.

AMFORA-u grkoj i rimskoj keramici-posuda izduenog oblika, sa dvije drke, katkad

zailjenog dna, koja je sluila za uvanje i transport prvenstveno vina i ulja, ali i ostalih
namirnica.Grki lonari otpoeli su da proizvode ovu vrstu posude poev od VI st. pr.n.e. i da
je ukraavaju u crnofiguralnom i crvenofiguralnom stilu.Stamnos i pelike su oblici slini
amforama, a posebnu vrstu ine amfore koje su dodjeljivane kao nagrada prilikom panatejskih
takmienja.

Na rimskim amforama, koje su zatvarane zapuaima od peene zemlje, gipsa i katrana,

nalazio se peat proizvoaa i naznaka koliine sadraja.Na trbuhu bizantijskih amfora
mahom se nalaze plii ili dublji lijebovi.

KERAMIKA-peena glina, koriena za izradu razliitih predmeta, najee posuda.Sirovina

za dobijanje keramike je iroko rasprostranjena,a njeno oblikovanje i peenje relativno su
jednostavni.Zbog lakog modelovanja gline, oblik i dekoracija keramikih proizvoda veoma su
raznovrsni.Keramika je jedan od najeih nalaza na arheolokim lokalitetima.Zbog njene
lomljivosti, glini su dodavani punioci (usitnjene koljke, puevi, pijesak, pljeva, trava), koji su
joj poveavali tvrdinu i trajnost, a takoe spreavali pojavu pukotina pri peenju.Sto je
punilac bio sitniji, to je i posuda bila tvra i otpornija na udar i zagrijavanje.Temperatura
peenja keramike moe se odrediti na osnovu nekih karakteristika gotovog proizvoda.Ako je
povrina staklasta ili glazirana, onda je temperatura peenja bila iznad 900 stepeni Celzijusa, a
pe vjerovatno bila zatvorenog tipa.Na osnovu stepena oksidacije, takoe se moe suditi o
temperaturi peenja:ako je boja homogena u cijeloj maasi, onda je oksidacija bila potpuna, a
ako je jezgro crne ili sive boje, temperatura je bila nia i oksidacija nije bila potpuna ili je
vrijeme peenja bilo kratko.Peenje u otvorenimm peima takoe daje nehomogenu
boju.Obino je temperatura peenja iznosila izmeu 700 i 800 stepeni Celzijusovih.

Tehnologija proizvodnje i naini ukraavanja keramike mogu se utvrditi primjenom razliitih

fiziko-hemijskih analiza.Prouavanje mineralnog sastava gline od koje je izraena keramika
moe se obaviti polarizacionim mikroskopom, rendgenskom difrakcijom, neutronskom
aktivacionom analizom i ostalim metodama.Takva ispitivanja su korisna i za utvrivanje
porijekla keramike (lokalni proizvod ili import), kao i tehnologije izrade.Porijeklo keramikih
proizvoda znaajno je objanjenje ekonomskih i ostalih veza izmeu udaljenih populacija.

PEKTORAL-metalna okrugla, polukruna ili pravougaona ploa koja je noena na grudima,

obino priivena na konu odjeu, i titila vlasnika od udarca (oklop).

FORUM-sredite politikog i kulturnog ivota svakog rimskog grada, locirano najee na

presjeku karda i dekumanusa.To je prostrani trg okruen javnim graevinama i
hramovima.Pojedini forumi imaju odreene namjene, kao Volujski trg (Forum boarium) ili
Trg povra (Forum holitorium) u Rimu.Ostali forumi u Rimu:Rimski forum, Augustov forum,
Trajanov forum, Nervim forum itd.

OPSIDIJAN-vulkansko staklo crne, mrke, sive, katkad i zelene boje.Naziv je dobio po

Opsidijanu, koji ga je donio u Rim iz Etiopije (lapis Obsidianus).Nastaje brzim hlaenjem
lave i najee je kiselog sastava, a javlja se u gornjim dijelovima lavinih izliva.Opsidijan je
poluprozraan ili neprovidan, krt i pri lomljenju daje otre ivice.Zbog tvrdine (jedna od
najtvrih stijena koja moe da se okresuje), trajnosti i otrog koljkastog preloma sluio je za
izradu orua i oruja (noevi, srpovi, vrhovi strijela, strugai), kao i dekorativnih
predmeta.Lii na crno staklo, pa je u praistoriji korien i za pravljenje ogledala.Najraniji
primjeri takvih ogledala potiu iz neolita (atal Hijik).Analiza opsidijanskih artefakata sa
mnogih mlaepaleolitskih lokaliteta na Bliskom istoku pokazala je da je postojala
organizovana trgovina opsidijanom i sa populacijama udaljenim od nalazita.Od VI mil.
pr.n.e. na Mediteranu se trgovina odvijala morskim putem.Brojne alatke od opsidijana
dobavljanog iz oblasti Bik planine (Maarska) naene su u neolitskim naseljima u Srbiji
(Vina, Selevac, Potporanj).Kako su leita opsidijana rijetka i kako njegov sastav varira od
jednog do drugog leita, to se mogu rekonstruisati trgovaki putevi.Spektrohemijska analiza
mikroelemenata u opsidijanu moe pomoi pri utvrivanju njegovog porijekla.

Nalazita:Maardka, Rumunija, Jermenija, Grka-ostrvo Melos, Italija-Liparska ostrva,

Sardinija, Anadolija, Slovaka, Island.

KANTAROS-u grkoj kulturi-posuda za pie na visokoj nozi, sa dvije vertikalne drke, od

peene zemlje ili metala.Atribut je boga Dionisija.Omiljeni je oblik u keramikoj proizvodnji
u VI i V st.pr.n.e.

SITULA-vedro posebnog oblika iskovano od bronzanog lima, nastalo u Italiji pod uticajem
slinih vedara iz poznog bronzanog odoba.Starije situle imaju zaobljene zidove i dvije
uvrene drke.esto su ukraene iskucavanjem poluloptastih ispupenja i cizeliranjem
stilizovanih ptica, a javljaju se poetkom starijeg gvozdenog doba.Mlai oblik je konian, s
veoma naglaenim ramenima i pokretnim rukama, i karakteristian je za kasnije faze starijeg
gvozdenog doba.Mnoge situle iz mlae faze bogato su ukraene iskucavanjem razliitih
figuralnih scena i kompozicija:prizori borba, pijanke, muziari, sportska nadmetanja, sveane
procesije ili nizovi ivotinja i razliitih biljnih ili geometrijskih ornamenata.Takva figuralna
dekoracija, koja se osim na situlama javlja i na pojasnim kopama od bronzanog lima,
nazvana je situlska umjetnost.Situle sa figuralnom dekoracijom javljaju se u sjevernoj Italiji
(oko Bolonje i Este), Istri (Nezakcijum), Sloveniji (Vae, Magdalenska gora, Novo Mesto) i
Tirolu (Kufaru).Datuju se od VI do IV st.pr.n.e.

STELA-u antikoj kulturi, vertikalno postavljena kamena ili bronzana ploa sa reljefnim
predstavama i natpisima.To su najee nadgrobni spomenici (stela funeraria), ali mogu biti i
poasnog ili votivnog karaktera (stela votica).Najstarijim nadgrobnim stelama smatraju se
kamene ploe ukraene reljefnim spiralama i scenama iz lova, koje su otkrivene u
kraljevskom krugu grobova A u Mikeni (XVI st.pr.n.e.).U grkoj arhajskoj kulturi to su
najprije izduene pravougaone ploe sa stojeom reljefnom figurom pokojnika, s palmetama
ili sfingom na vrhu kao ukrasom.Spartanske stele skoro su kvadratne.Na njima su
predstavljeni pokojnici koji sjede na prijestolu, dok su ispred njih prikazani lanovi porodice
sa darovima-pijetlom i narom(stela iz Hrisafe).U toku V i IV st.pr.n.e., posebno u Atici,
nadgrobne stele esto imaju izgled edikula u kojima su u visokom reljefu prikazani pokojnici,
katkad u scenama iz svakodnevnog ivota (obuar sa obuarskim kalupom, ena sa robinjom,
mladi ratnik u borbi).

Jedna vrsta etrurskih stela, odomaena u Felsini, imala je zaobljeni vrh.U rimsko doba stela je
omiljena vrsta nadgrobnog spomenika rasprostranjean u cijelom Carstvu, posebno u
podrujima pored Rajne i Dunava.

TEL-termin koji oznaava breuljak pokraj rijeka ili na ravniarskim terenima, nastao
dugotrajnim ivotom ljudskih zajednica na jednom mjestu, najee od ostataka sukcesivno
graenih naselja.Najstariji telovi vezani su za starije neolitske kulture Bliskog istoka, a u
Evropi su zastupljeni samo na Balkanskom poluostrvu i pojedinim dijelovima Panonske
nizije.Preteno su elipsoidnih osnova, zahvataju povrinu od 1 do 10 ha, a dostiu visinu i do
20 m.Njihovim istraivanjima mogue je utvrditi vertikalnu stratigrafiju svih vrsta
arheolokih nalaza, a time i njihovu relativnu hronologiju.

SKIFOS-u grkoj kulturi, pehar za pie sa dvije drke neposredno ispod oboda.Izraivan je
najee od peene zemlje, ali i od metala i stakla.Skifosu je slina kotile, koja je sluila kao
posuda za pie i kao kutlaa, a bila je i mjera za zapremninu (0,27 l).

SKIPTAR-tap ili palica, simbol svetenike ili vladarske moi.Sveteniki tap i kraljevsko
ezlo javljaju se vrlo rano i uvijek su znak velike drutvene raslojenosti unutar praistorijskih
zajednica.Miljenje da su ve u mlaem paleolitu (komandna palica) izuzetno obraeni
dijelovi jelenskog roga sluili kao ''komandni tapovi'' (baton de commandement) i da ukazuju
na postojanje plemenskog voe, danas je naputeno.Skiptri su najprije korieni u stoarskim,
patrijarhalnim zajednicama, ve u ranim eneolitskim kulturama, i nalaeni su sa veim brojem
bakarnih i zlatnih predmeta u grobovima plemenskih prvaka (Varna).Izuzetnu grupu nalaza
ine kameni skiptri u obliku stilizovane glave konja, otkriveni sluajno illi u grobovima
stepskih odlika u kulturama ranog i srednjeg eneolita karpatsko-donjopodunavske oblasti
(suvorovo, Kasima, Salkuca).Podizanje gradskih utvrenih naselja u istonoj Egeji i
Anadoliji tokom ranog bronzanog doba praeno je i pojavom bogatih kraljevskih grobova, sa
insignijama kraljevsje vlasti, meu kojima su naeni i skiptri (Dorak, Alada Hijik).
LIMES-najprije staza, put ili mea izmeu dva posjeda , a kasnije utvrena granica Rimskog
carstva, ija je izgradnja zapoeta poslije 16 god.To je sistem fortifikacionih objekata-
bedema, palisada, prezidijuma, kastra, kastela i burgusa, koji su meusobno povezani
putem.Limes su drale pomone trupe, stacionirane u utvrenjima, sa osmatranicama i
signalnim kulama izmeu njih, na razmaku od priblino 500 m.U Evropi su najpotpunije
istraeni limes izmeu Rajne i Dunava (germanski i recijski limes), izgraivan je od druge
polovine I do prve etvrtine II st., britanski limes (Hadrijanov zid).Od vanevropskih limesa
dobro je pozat tripolitanski limes, dug skoro 1000 m, od Tunisa do Velike Sirte.Radi odbrane
sjeverne granice Rimske imperije,a kasnije Bizantije, podignut je limes koji se moe podijeliti
na tri odsjeka:panonski, mezijski i daki.Panonski limes poinje utvrenjem Ad Militare
(Batina) i preko niza veih i manjih utvrenja-Ad Novas (Zmajevac), Mons Aureus
(Kamenac), Kukcijum (Ilok), Bononija (Banotor), Akuminkum (Slankamen), Burgene (Novi
Banovci)- zavrava se kod Taurunuma (Zemun), a titio je provinciju Panoniju od upada
Sermata i ostalih barbarskih plemena naseljenih u dananjoj Bakoj i Banatu.Mezijski limes
poinje od Singidunuma (Beograd) i prati uglavnom desnu obalu Dunava i glavnu magistralu
prema Crnom moru.Od niza veih utvrenja na ovom dijelu limesa-Trikornijum (Ritopek),
Margum (Oraje), Viminacijum (Kostolac), Lederata (Ram), Pinkum (Veliko Gradite), Kupe
(Golubac), Talijata (Donji Milanovac), Transdijerna (Tekija), Egeta (Brza Palanka), Klevora
(Mihajlovac), Pontes (Kostol)-uglavnom su ouvane dogradnje iz Justinijanovog vremena
koje se vezuju za utvrenja iz prvih stoljea Carstva, i to preteno iz vremena Domicijana i
Trajana.Strategijski znaaj prirodne granice ovaj odsjek limesa zadrao je i za vrijeme rimske
uprave u Dakiji.Daki limes u Banatu sagraen je poslije osvajanja Dakije radi odbrane njene
zapadne granice.Njegovi ostaci otkriveni su kod Vrca(Kononija), Velikog Surduka (Centum
Putei), Varadije (Arkidava) i idovina (Bersovija).Jo nije sa sigurnou utvreno da li tzv.
rimski anevi u Bakoj i Banatu predstavljaju ostatke rimskih odrambenih bedema i jaraka ili
potiu iz kasnijeg vremena.

FIBULA- dio nakita koji je sluio za privrivanje odjee i koristila se od bronzanog doba
do razvijenog srednjeg vijeka. Fibula se sastojala iz sljedeih dijelova: noga, luk, glava i igla.
Svi ovi dijelovi su razliitog oblika i uglavnom su bili bogato ukraeni. Nekada su se na fibule
kaili lanii, alke i privjesci. Najee je izgraena od bronze, ali moe biti i od zlata, srebra
i eljeza. Na luku su esto bili od drugih materijala kao to su ilibar, staklo ili koral.U
kasnom bronzanom dobu i u ranoj fazi eljeznog doba fibule su bile velike, duine oko 10cm,
a ponekad i preko 20cm. Krajem starijeg eljeznog doba njihova duina iznosi od 3 do 7-8cm
i finije i preciznije su izraene. Najranija fibula potie s poetka kasnog bronzanog doba. Radi
se o fibuli u vidu violinskog gudala nazvana fibula Peskijera tipa, po nalazitu Peskijera u
sjevernoj Italiji. Bila je rairena u Italiji, Grkoj i zapadnim dijelovima Balkanskog
poluostrva. U poetku su se igle koristile za privrivanje odjee. Njihovim postepenim
savijanjem mogle su se transformisati u fibule.U kasno bronzano doba fibula se sve vie
ukraava i prvenstveno e sluiti kao ukrasni predmet za grudi. Tako je nastala
pozamanterijska fibula sastavljena od vie diskova od spiralno uvijene ice. Sljedea faza u
razvoju su naoaraste fibule, napravljene od dva spojena diska od spiralne ice i nalazimo ih
na irokom prostoru srednje Evrope, Karpatskom bazenu, na Balkanu, u Italiji i Grkoj. Ovaj
oblik fibule javlja se sve do kasnog eljeznog doba.Poetkom starijeg eljeznog doba u Italiji,
Balkanu i Makedoniji izrauju se velike jednopetljaste lune fibule koje su takoer varijante
violinskih fibula, a od Balkana prema Grkoj i Panoniji izrauju se dvopetljaste lune fibule.
Vrhunac razvoja je fibula sa nogom u obliku beotskog tita-pravougaonog oblika.U Grkoj su
karakteristine lune jednopetljaste fibule sa velikom etvrtastom nogom ukraene urezanim
geometrijskim motivima. Nazvane su geometrijske ili dipilonske, po nalazima kod Dipilona u
Atini iz perioda IX i VIII vijeka.Na istonom Balkanu od V do III vijeka izrauju se lune
fibule sa jednom petljom i nogom od ice koja se kupasto zavrava nazvana je trake
fibule.Vrlo dekorativne fibule, esto od srebra i zlata, sa nogom u vidu zmijske glave,
upotrebljavaju se u Makedoniji i na centralnom Balkanu od VI do III vijeka. Poetkom
eljeznog doba istiu se unaste i zmijolike fibule koje se kasnije ire na Evropu i Balkan,
gdje takoer pod njihovim uticajem nastaju originalne lokalne forme.U mlae eljezno doba,
u Evropi preovladavaju keltski oblici fibula sa slienijom glavom i izduenim zavretkom
noge koji je mogao biti stilizovan u formi ivotnjske ili ljudske glave.U III i II vijeku javljaju
se rane latenske fibule sa kuglastim dugmetom na kraju noge.

Rimske fibule su naslijedile pozno latenske eme i pojavio se velik broj novih tipova. Auciza
fiule, nazvane po imenu majstora imaju arnirski mehanizam na glavi i pravougaonu nogu sa
dugmetom na glavi. Ovaj tip fibule je bio rasprostranjen u svim dijelovima Rimskog carstva u
I vijeku.Znaajnu grupu rimskih fibula sainjavaju izrazito profilisane fibule koje se odlikuju
zadebljalim lukom i glavom. Kod njih su nastale panonske fibule, sa lukom u obliku trube. U
vrijeme kasnog carstva najee su krsaste fibule sa bogato ukraenim lukom i izduenom
lobanjom.

MAUZOLEJ- (lat.mausoleum) je predstavljao u antikom svijetu monumentalnu nadzemnu

grobnicu i nadgrobni spomenik. Najpoznatiji je Mausolej u Halikarnasu iz sredine IV vijeka
koji predstavlja grobnicu perzijskog satrapa Mauzola po kome je ova vrsta spomenika dobila
ime. Meutim mauzoleji su graeni i ranije. Spomenik Nereida, kao i Grob lava u Knidosu iz
394.godine smatraju se najstarijim mauzolejima.Mauzolej u Halikarnasu smatra se za jedno
od sedam svjetskih uda. Po predanju ga je podigla Mauzolova sestra oko 350.godine.
Mauzolej je imao izgled hrama sa 36 stubova, bio je visok oko 40m sa krovom u obliku
stepenasto zarubljene piramide. Dvije monumentalne statue su moda predstavljale Mauzola i
Artemizija. One se uvaju u Britanskom muzeju u Londonu. U rimsko doba graeni su
mauzoleji u obliku hrama pravougaone osnove, mauzoleji u obliku kue, kruni i poligonalni
mauzoleji, zatim u obliku kule. Mauzoleji sa krunom i poligonalnom osnovom vjerovatno su
etrurskog porijekla. Najpoznatiji mauzolej ovog tipa je Avgustov mauzolej. Iz kasne antike
najpoznatiji su mauzolej Maksencijevog sina Romula i mauzolej u entele iz sredine IV
vijeka sa scenama iz Starog i Novog zavjeta. Istom tipu pripada i Dioklecijanov mauzolej u
Splitu, oktogonalnog oblika sa 24 stuba i krovom u obliku piramide. Poznati su jo mauzolej
u Raveni, gotskog kralja Teodoriha, zatim mauzolej Julijevaca u Sen Remiju u vidu tolosa.
Mauzoleji u obliku kule su najei na istoku. Na zapadu je poznat Teranov grob u Akragasu,
visok preko 9 m kao i mauzolej u Igelu koji je visok 23 m.

ANALOGIJA- kao metodoloki princip analogija je prisutna u svim naunim disciplinama,

iako, s logikog stanovita, strogo posmatrano, ne zadovoljava kriterijume koji bi je
okvalifikovali kao pouzdano sredstvo zakljuivanja. Pitanje relevantnosti analokog
zakljuivanja bilo je naroito vano za arheologiju koja je, teei naunoj objektivnosti,
pokuavala da sazna kakva je bila prolost. Istorija tog akademskog stremljenja(tenja) ka
naunom idealu razotkrila je, meutim, sutinsku nepouzdanost, logiku nedoslednost i najzad
neobjektivnost svih arheolokih zakljuaka o prolosti, ukazavi na injenicu da sve to
saznajemo o prolosti, saznajemo, ili bolje rei, interpretiramo po analogiji na
sadanjost.Zakljuivanje po analogiji, kao logiki metod, moe se definisati kao postupak po
kome iz pretpostavke da se odreena svojstva neka dva procesa ili objekta podudaraju,
zakljuujemo da posmatrani procesi ili objekti imaju jo i neko drugo zajedniko svojstvo. A
problem je u tome to ponekad hipoteze mogu biti istinite, a zakljuak laan. Rana upotreba
etnografskih analogija u arheolokom zakljuivanju naroito je ulivala optimizam i poverenje
u pogledu njenog potencijala da se koristi kao interpretativni izvor za rekonstrukciju
praistorijskih zajednica.Poetak prakse izjednaavanja praistorijskih i "primitivnih" ljudi
modernog doba see unazad do 16. vijeka, do vremena kada je naraslo etnografsko znanje o
novim i "primitivnim" svjetovima poelo sve vie uticati na arheoloku interpretaciju
praistorijskih kultura (Wylie 2002: 137). tavie, takve paralele pojavljuju se u samom
temelju nastanka arheologije kao discipline.Arheologija pokuava da sazna kakva je bila
prolost. Arheoloki zapis je, meutim, rezultat dinamike prolosti, ali ne odslikava direktno
tu dinamiku. Stoga je arheolog uvijek prinuen da na osnovu saznanja iz sadanjosti
konstruie i interpretira prolost. Sve to saznajemo o prolosti, dakle, saznajemo po analogiji
na sadanjost.

TUMUL-velika humka od zemlje ili kamena, koja je nasuta radi trajnog i nadaleko vidljivog
obiljeja groba, odnosno grobnice pojedinca ili veeg broja lanova zajednice (porodice, roda,
stalea).Tumuli su nasipani u jednom mahu ili u vie navrata, a razliitih su dimenzija i
strukture, zavisno od epohe iz koje potiu, kao i od ugleda, drutvenog poloaja i eshatolokih
shvatanja u njima sahranjenih linosti.Po grai se svrstavaju u zemljane i kamene, a po
dimenzijama-u male, prenika do 15 m, srednje, prenika do 25 m, i dinovske, sa prenikom
50 m i vie.Mogu biti usamljeni ili formirati manje i vee nekropole.esto su na obodu
oivieni kamenim prstenom ili zidom, u njihovom sreditu i na periferiji mogu se nalaziti
grobovi i grobnice najrazliitijeg izgleda i konstrukcija, poev od jednostavnih raka (kultura
grobnih jama) do grobnih odaja i sloenih monumentalnih konstrukcija (megaliti, kultura
katakombnih grobnica).

Najstariji tumuli vezuju za pojedine mlaeneolitske kulture zapadne Evrope(dolmen) i

ranoeneolitske kulture istone Evrope (kultura grobnih jama).Njihova pojava u podunavlju i
na Balkanskom poluostrvu vezuje se za prodore nomada i ratnika iz pontskih stepa tokom
eneolita.U srednjoj Evropi sahranjivanje u tumulima postaje uobiajeno tek krajem ranog i
tokom srednjeg bronzanog doba.U kasnijim praistorijskim i ranoistorijskim epohama tumuli
se esto vezuju za grobove plemenskih poglavara, kraljeva i ostalih monika.Meu njima se,
po veliini i izuzetno bogatim prilozima, istiu tumuli iz razdoblja VI do III st.pr.n.e. u kojima
su sahranjivani lanovi rodovske aristokrarije u Skitiji, Trakiji, centralnom Balkanu, kao i u
srednjoj i zapadnoj Evropi.Pojava tumula u grkoj, etrurskoj i rimskoj civilizaciji najee se
objanjava uticajima iz Male Azije.
PIKSIDA-ovalna ili okrugla kutija kod Grka, izraivana od imirovog drveta, peene
zemlje, slonovae ili metala.Sluila je za uvanje nakita, zaina i pomada.Ukraavana je
reljefnim ili slikanim predstavama.

OPIDUM-termin koji oznaava velika protourbana keltska naselja u zapadnoj i srednjoj

Evropi, podizana mahom na teko pristupanim terenima, karakteristina prvenstveno za
poznolatensku kulturu II i I st.pr.n.e.Ova naselja bila su u cjelini utvrena zidom i ancem.To
su najee zanatski i trgovaki centri ili sredita pojedinih plemena, od kojih neki zahvataju
porvrinu od stotinu ili vie hektara (Alezija, Bibrakt, Mauhing).njihova fortifikacija,
izgraena posebnom tehnikom (murus galikus), najee ima monumentalne kapije.

ARHEOBOTANIKA-interdisciplinarna nauna oblast koja prouava makro i mikrobiljne

ostatke sa arheolokih lokaliteta.Dobijeni podaci omoguavaju rekonstrukciju prirodne
sredine, kao i odnosa izmeu ovjeka i prirodnog okruenja, odnosno privrednih i ostalih
aktivnosti prahistorijskih i protohistorijskih zajednica pomou kojih se one prilagoavaju,
kontroliu ili modifikuju sastav vegetacije u svojoj okolini.

INGOT-poluga ili tzv. pogaa srovog metala pripremljenog za topljenje u kalupima.Veliki

komadi bakra, teki i do 32 kg, u obliku jastuka naeni su u centrima bronzanog doba Egeje,
kao to su Mikena i kraljevske palate na Kreti.Pretpostavlja se da veina ovih polufabrikata
potie sa Bliskog istoka, odnosno iz maloazijskih gradova (Ugarit, Milet), sa Rodosa ili
direktno iz rudnika sa Kipra.

ARHEOZOOLOGIJA-prouavanje ostataka ivotinja sa arheolokih lokaliteta radi

upozavanja ekonomije ljudskih zajednica i meusobnih odnosa ovjeka i ivotinja.Utvruje
sastav faune i zastupljenost razliitih vrsta lovljenih ili pripitomljenih ivotinja, poetke i
razvoj pripitomljavanja, naine eksploatacije ivotinja na osnovu zastupljenosti razliitih
dijelova skeleta, njihove individualne starosti i tragova kasapljenja na kostima, kao i
sezonalnost naseljavanja i karakter stanita ili dijelova stanita.

APOTROPEON-predmet kome se pripisuje natprirodna mo da brani i titi od zla, ini,

bolesti, uroka, i to ne samo ljude ve i ivotinje, razne predmete i graevine.U antikom
periodu najee je u vidu glave gorgone, ivotinjske glave, grifona ili mukog i enskog
polnog organa.Noen je kao nakit ili je postavljan na oklopima, titovima, raznim
predmetima, kuama i javnim graevinama.

KARDO i DECUMANUS-u rimskim gradovima i logorima-glavna saobraajnica pravca

sjever-jug (cardo maximus), koju pod pravim uglom predijeca saobraajnica pravca istok-
zapad (decumanus maximus).Njihov presjek oznaava sredite grada ili logora.Ulice paralelne
sa njima nazivaju se cardines i decumani.Odreivanje karda i dekumanusa bio je svojevrstan
sakralni in, koji je obavljan uz uee augura i magistrata, pomou posebnog instrumenta
(groma).

LABRIS-dvojna sjekira, religiozni simbol, posebno est u kulturi bronzanog doba na Kreti
(minojska kultura), i to tokom cjelokupnog njenog trajanja.To je sjekira sa dvije naspramne
otrice i sa otvorpm za dralje u sredini, od razliitih vrsta materijala (kamen, olovo, srebro,
zlato) i razliitih dimenzija (od nekoliko centimetara do 1,2 m).Porijeklom je iz
Mezopotamije, gdje je ve od 4 mil. pr.n.e. izraivana od kamena.Tokom 3 mil.pr.n.e.
koriena je u Elamu, Sumeru i Troji II, ali tek na Kritu postaje izraziti religiozni simbol i
votivni dar.U starijim fazama minojske kulture labris je stavljan u grobove ili u svetilita u
peinama i na vrhovima brda.U mlaim fazama najee je postavljan na stubove ili posebne
baze, kao i na konsekrativne rogove.Za minijaturne dvojne sjekire se pretpostavlja da su
sluile kao magijski predmeti u vezi s kiom i agrarnim kultovima.

Labris ima znaajnu ulogu i u mikenskoj religiji.U tradicionalnim kulturama Male Azije,
posebno u Kariji i Lidiji, redovno se javlja u rukama boga gromovnika, kao i kasnije u Evropi,
u germanskoj religiji.Na Kreti je , meutim, uvijek povezan sa enskom figurom, vjerovatno
boginjom, u ijim rukama ozaava najveu mo i dostojanstvo.Moda je i supstitucija
odreenog mukog boanstva.

ATRIBUT-osnovna morfoloka, tehnika, stilska ili funkcionalna karakteristika artefakta

odreenog tipa.Pravac u anglosaksonskoj arheologiji (nova arheologija), osporavajui
subjektivni pristup u izboru i gradaciji atributa pri odreivanju tipova, razvio je tzv. atributsku
analizu.Cilj te analize je da se primjenom sloenih statistikih tehnika doe do skupova
atributa relevantnih za odreivanje tipa, a samim tim, i za tipoloku klasifikaciju.

ZEMUNICA-primitivni oblik stanita koji je graen u raznim prahistorijskim i historijskim

periodima, bez obzira na stepen razvoja i steeno znanje graditelja.Zemunice su obino
manjih dimenzija, u prahistorijskim epohama krune i ovalne osnove, ukopane do 1 m, a u
historijskim periodima-etvrtaste osnove i vee dubine.Krovni pokriva je najee od lakog
materijala (trska, slama), sloen u kupu ili na dvije vode.U ranom srednjem vijeku zidovi
ukopa zemunice esto su obloeni drvenom graom.Zemunice imaju privremeni karakter i ne
mogu se pripisati nekom odreenom vremenu ili narodu.Nastaju uglavnom prilikom osnivanja
ivota u naselju ili u periodima velikih pomjeranja stanovnitva.U lesnim predjelim bile su
dugo u upotrebi, sve do XVII i XVIII st.

SOJENICE-stanita na kolju, podgnuta na jezerima, obalama rijeka ili movarnim i

vodoplavnim terenima.Grade se od neolita u raznim dijelovima Evrope, i to tako to se na
vertikalno pobodeno kolje postavlja drvena platforma na kojoj se podiu kolibe od lake
drvene grae.Najvei broj sojeniarskih naselja istraen je u oblasti alpskih jezera (vicarska,
sjeverna Italija, juna Njemaka).Pokretni arheoloki nalazi veoma su dobro ouvani jer se
ispod platformi, izmeu kolja, formira kulturni sloj ije sadraje vremenom dobro
konzerviraju voda i mulj.Zahvaljujui toj okolnosti, u sojenicama su esto nalaeni drveni
predmeti, ostaci tkanina i razni plodovi.

STRUGA-odbitak ili sjeivo, koje je najee transverzalno retuirano dubokim i

uzdignutim retuem.Ugao retua, u odnosu na povrinu sa koje je izvreno retuiranje,
uglavnom je vei od 60 stepeni.Na osnovu morfolokih karakteristika, mogu se razlikovati
strugai na sjeivima i odbicima, pljosnati ili debeli (unasti), a na osnovu oblika radne ivice-
luni, iljati, njukasti, ramenasti, noktasti i kruni.
Iako se sporadino javljaju i u ranijim periodima, poevi od mlaeg paleolita strugai
preovlauju u veini industrija orua od okresanog kamena.Pretpostavlja se da su korieni za
obradu krzna i koe ulovljenih ivotinja.

ANTROPOLOGIJA-kompleksna nauka o ovjeku u vremenu i prostoru.S obzirom na

karakter istraivanja, ustaljena je njena podjela na socio-kulturnu i biofiziku
antropologiju.Prva se bavi ovjekovom kulturom u najirem smislu i osnovni pravci
istraivanja su joj evolucija, struktura i funkcija kulture.Biofizika antropologija izuava ivot
ovjeka u biolokom smislu, odnosno postanak i razvoj ljudske vrste, kao i grau i funkciju
ovjekovog organizma.Izvorni materijal je ljudski skelet iz razliitih perioda prolosti.Zbog
takvog profila i sadraja istraivanja, antropologija (i drutvenohistorijski i prirodnjaki dio)
ima mnoge suspecijalnosti, kao to su naprimjer, antroplogija religije, antropologija sna,
industrijska antropologija, paleoantropologija, somatska antropologija.

TUTUL-okrugli bronzani ukras za odjeu, posebno pojaseve, ili konjsko remenje, obino u
vidu dugmeta, s koninim ili iljatim uzdignutim srednjim dijelom.Za ukraavanje odjee
tutuli se koriste od ranog bronzanog doba.U haltatu su esti na konjskoj opremi, s masivnim
donjim dijelom i alkama za privrivanje.

GRIVNA- vrsta narukvice koja se nosi oko zgloba ruke.Keltska plemena su sa sobom u nae
krajeve donjeli razne oblike grivni.Grivne sa peatobraznim krajevima i grivne sa kopom
vrlo retke na naim nalazitima i poticu iz perioda naseljavanja keltskih plemena u
Podunavlju.Grivne sa granulama razlicitog su oblika a radjene su tehnikom livanja.
NALAZITE-(arheoloko) je mjesto u kojima se dokaz o prolosti i tadanjim aktivnostima
uva, a koji je, ili moe biti, istraivan pomou discipline arheologije. Arheoloko nalazite je
isto tako mjesto ljudske aktivnosti koje se moe sagledati u koncentraciji artefakata i
odbaenih sirovina. Svi nalazi sa jednog lokaliteta posmatraju se unutar ire kulturne cjeline
(kulturne grupe ili kompleksa), u cilju analize ljudske aktivnosti tog podneblja. Tradicionalno,
nalazita se odlikuju prisustvom artefakata i odlika tog nalazita. U sluaju paleolitika ili
mezolitika samo rasprenje kremenih pahuljica predstavlja mjesto vrijednim istrage.
Pojedini arheolozi ulaze u prepirke zbog odreenih nalazita, zato to dva ili vie nalazita
koja se nalaze u blizini bivaju proglaena da su razliita ili naprotiv ista. Vano je napomenuti
razliku izmeu arheolokog nalazita i arheolokog otkria.
VARIJANTA-pojam koji izvrava klasifikaciju predmeta tipu ili grupi kojoj predmet
pripada.U arheolokom smisluvarijanta se da objasniti kao nacin na koji se klasificira oruzje ,
orudje ili keramika,kulturi iz koje potice ili pripada, npr chopper tool pripada musterijenskog
kulturi.
KONTINUITET-stalnost karakteristika osoba, sadrzaja, objekata, mjesta i dogaaja
promatranih od strane promatraca u odreenom vremenskom periodu.
KULTURNI KOMPLEKS-superoridirani pojam koji oznaava skupinu kultura s djelimino
zajednikim elementima.
STRIGIL-kod Grka i Rimljana, instrument od bronze,koji se sastoji od drke i luno
povijenog udubljenog strugaa.Sluio je za skidanje naslaga ulja, znoja i praine sa tijela
hrvaa i ostalih sportista.
KOMPARACIJA-meusobna usporedba dva ili vie istovrsnih i istovremenih arheolokih
nalaza zbog utvrivanja stupnja njihove ope poddudarnosti ili podudarnosti pojedinih
njihovih svojstava.
HRONOLOGIJA- znanstvena disciplina koja se bavi odreivanjem vremena u kojem se zbio
neki dogaaj ili niz dogaaja. Kronologija moe biti relativna kada se dogaaji smjetaju
prema meusobnom odnosu ili apsolutna - kada se dogaaji smjetaju prema tono
odreenom datumu. U nedostatku pisane povijesti, sa svojim hronikama i listama kraljeva,
u arheologiji se razvijaju relativne hronologije koje se temelje na tehnikama izrade artefakate i
njihovom stilu.
PERIODIZACIJA- veih vremenskih perioda na manje.
FRESKO- Freska je tehnika zidnog slikarstva. Slika se bojama, koje se rastapaju u vodi, po
svjeem sloju buke.Boja se sui istovremeno s podlogom i tako se nerazdvojno povezuje s
njom. Rad na svjeoj buci zahtijeva brzinu i sigurnost jer se naknadne promjene mogu
izvriti tek tako sa se ukloni itav sloj buke i da se zamijeni novim slojem. Zato su slikari
prethodno izraivali crte na kartonu koji se u mjeri slagao s konanim djelom i prenosili
obrise na svjeu buku.
Postoji jo jedna varijanta fresko- tehnike, a ona se zove secco (tal. suho). Boja se nanosi na
osuenu buku, koja se prije slikanja osvjei gaenim vapnom. Stapanje boje s podlogom nije
tako potpuno i zato dolazi do znatnih oteenja.
KAPITOLIJSKA TRIJADA-hram posveen Jupiteru,Junoni i Minervi.
BIKONIAN- izraz koji oznaava da kakav predmet ima oblik dvaju
suprotstavljenihstoaca ije su osnove spojene.
RETUIRANJE- su negativi na ivici kamenog odbitka koji nastaju naknadnom
obradom artefakta pomou retuera (od kamena, kosti, rogaili sl.) radi
stvaranja orua ili oruja eljene forma. Ovim postupkom se ojaavala ivica odbitka
i ugao pogodan za korienje alatke. Namjerna obrada se razlikuje od sluajnih oteenja.
Laplas je klasifikovao retu prema:

nainu izvoenja (ugao u odnosu na vertikalnu stranu odbitka)

irini retua (dubok ili na margini)

pravcu retua (direktan, inverzan, naizmenian, bifacijalan, normalan)

kontinuitetu (kontinuinari, diskontinuirani, jamiast, nazupen)

lokalizaciji (proksimalan, medijalan, distalan)

orijentaciji (lateralan, transferzalan)

i formi (prav, konveksan, konkavan, sinusoidan).

VILLA RUSTICA- seoska vila, sastojala se od gazdinske kue, tala, radionica, i magacina.
UMBO-kruno, ovalno ili pravokutno ojaanje u vidu ispupenja na sredini tita.

KULTURNI SLOJ- u arheologiji sloj zemlje na ljudskim stanitima koji sadri tragove ili
ostatke ljudske aktivnosti. Debljina kulturnog sloja varira od nekoliko cm pa do
30-35 metara i uglavnom ovisi o duljini i intenzitetu ljudske aktivnosti datog
stanita. Kulturni slojevi se iskopavaju radi prouavanja ovjekove aktivnosti i
radi rekonstrukcije datog stanita. Kulturni sloj je umjetna naslaga
(formacija) nastala kao posljedica intenzivne graditeljske aktivnosti i drugih
djelatnosti zbog ega sadri niz arheolokih nalaza razliite funkcije. On je
sainjen od niza elemenata obuhvaenih pojmom stratigrafske jedinice ( zidovi,
ukopani objekti, nasipi). Debljina stratigrafske jedinice razmjerna je trajanju
aktivnosti na nalazitu.

KULTURNI UTJECAJ- primarno oznaava proces djelominog zbliavanja u sadrajima

istovremenih kultura razliitog porijekla do kojega dolazi zbog dugotrajnih meusobnih
dodira pojedinih njihovih zajednica. U arheolokom smislu, ovaj se proces oituje u
postojanju slinih pojava u materijalnoj ili duhovnoj kulturi, a najee je izraen kroz
slinosti stilsko-tipolokog karaktera (oblici keramike, nain ukraavanja, ukrasni predmeti i
sl.) ili slinostima u nainu pokapanja i drugim manifestacijama kulta.

IMPORT- je naziv za uvoz proizvoda, usluga ili poslovnih subjekata koji dolaze izvan
drave. Predstavlja dio meunarodne trgovine. Nasuprot uvozu imamo izvoz ( eksport ). U
arheologiji bi to predstavljalo uvoz raznih keramikih posuda, uvoz oruja i orua, nakita i
drugih dobara.

INDUSTRIJA- u uem smislu obuhvaa stilsko-tipoloke aspekte karakteristine za razliite

vrste djelatnosti unutar pojedinih kultura (kremena industrija, kotana industrija, industrija
bakra, i sl.), a u irem smislu oznaava stilsko-tipoloke aspekte vezane uz pojedina razdoblja.

METODOLOGIJA ARHEOLOGIJE

Methodos+ logos (gr.)

pravila+ teorija+ praktina primjena= METODOLOGIJA

Posebna disciplina prouavanja logikih operacija i tehnikih radnji

Zadatak: kritiki procjenjivati znanstveni postupak

Povijesni pregled razvoja metodologije:

1. EVOLUCIONIZAM, 19. st.

2. DIFUZIONIZAM, kraj 19. st.

 3. NEOEVOLUCIONIZAM, izmeu dva svjetska rata

4. FUNKCIONALIZAM, 1930.-e

5. SEPTICIZAM, 1950.-e

6. NOVA ARHEOLOGIJA, 1960.-e

7. POSTPROCESUALNA ARHEOLOGIJA, 1980.-e

Arheoloka metodologija:

1. teren (metoda praktinih istraivanja)

2. laboratorij/ured (metoda znanstvene obrade podataka)

METODA PRAKTINIH ISTRAIVANJA

REKOGNOSCIRANJE (terenski pregled, zrana fotografija, geofizike metode)

ISKOPAVANJE (pravila, vrste iskopavanja, tehnike)

DOKUMENTACIJA!!!!

METODA ZNANSTVENE OBRADE PODATAKA

1. Stratigrafsko- tipoloka

2. Komparativna

- klasifikacija, tipologija, kronologija, komparacija...

OBJAVA!!!

KADA, KAKO, ZATO?

Mjerenje vremena:

a) Period prije Krista/ prije nae ere (PR.K./P.N.E.)

b) Period poslije Krista/ period nae ere (P.K./ N.E.)

(B.C.= BEFORE CHRIST; A.D.= ANNO DOMINI)

- Za iskazivanje datuma prilikom koritenja radioaktivnih metoda datiranja koristi se

raunanje godina unazad od sadanjosti (PS/ BP)
 - Terminus post quem

Terminus ante quem

- DATIRANJE- odreivanje vremena nastanka arheolokih predmeta ili kulturnih

slojeva

- Relativno datiranje- odreivanje redoslijeda dogaaja ili radnji bez preciznog

utvrivanja vremena (stratigrafija, tipologija, cross-dating, serijacija, odreivanje
sadraja fluora i kolagena, radiometrijsko odreivanje)

- Apsolutno datiranje- tano utvrivanje vremena koje se izraava u godinama (C-14,

dendrokronologija, termoluminiscencija, kalij-argon metoda...)

- KRONOLOGIJA- utvrivanje vremenskog slijeda dogaaja ili predmeta

- Apsolutna i relativna kronologija

- PERIODIZACIJA- podjela veih vremenskih perioda na manje

- TIPOLOGIJA- sistem klasifikacije tipova arheolokih nalaza, struktura i cjelina,

prirodnih i kulturnih pojava i procesa

- ANALOGIJA- srodnost ili podudarnost izmeu dva predmeta/pojave/kulture i sl. u

svim ili najveem dijelu njihovih najvanijih svojstava

- STRATIGRAFIJA- prouavanje arheoloke stratifikacije; podudara se sa

sukcesivnou i kronolokim odnosima slojeva i interfacija elemenata, njihovim
topografskim odlikama i pedolokim sastavom, artefaktima i drugim tipovima ostataka
koje sadravaju, te interpretacijom njihova izvora i mjesta u ljudskoj povijesti

- KONTEKST- povezivanje predmeta/pojava na osnovu zajednikih imbenika

KOMPARACIJA- meusobna usporedba dva ili vie istovrsnih i istovremenih

arheolokih nalaza zbog utvrivanja stupnja njihove ope poddudarnosti ili
podudarnosti pojedinih njihovih svojstava

KULTURA- razliite vrste arheolokih predmeta koji tvore koherentnu teritorijalnu,

vremensku, tehnoloku i stilsko-tipoloku cjelinu koja se u cijelosti ili dijelom svojih
pojedinosti bitno razlikuje od drugih istovremenih i na isti nain definiranih cjelina.

STRATIGRAFIJA-studiranje arheoloke stratifikacije. Podudara se sa sukcesivnou i

kronolokim odnosima slojeva i interfacija elemenata, njihovim topografskim odlikama i
pedolokim sastavom, artefaktima i drugim tipovima ostataka koje sadravaju, te
interpretacijom njihova izvora i mjesta u ljudskoj povijesti.

STRATIFIKACIJA-tip odlaganja zemlje koji je najveim dijelom posljedica ljudskih

aktivnosti. Odlikuju ga promjene u naravi odloenog materijala i promjene u koliini
odlaganja. Sadrava stratigrafske jedinice formirane odlaganjem i kopanjem, odnosno slojeve
i jame.

PERIODIZACIJA - podjela na due ili krae periode (vremenske odsjeke) unutar kojih se
odvijaju neki razvojni procesi (ili skupovi procesa) koji su po svom karakteru i sadraju bitno
drukiji od slinih procesa u drugim periodima. Osim ope periodizacije koja podrazumijeva
osnovnu podjelu povijesti (prapovijesno doba, antiko doba, srednji vijek) u arheologiji se
primjenjuju i ue periodizacije svih osnovnih doba na ue periode: (prapovijesno doba -
paleolitik, mezolitik, neolitik, eneolitik, bronano doba, eljezno doba; grko doba -
geometrijsko, arhajsko, klasino, helenizam; rimsko doba - republika, rano carstvo, kasno
carstvo, kasna antika, rano kranstvo; srednji vijek - seoba naroda, razvijeni srednji vijek .).
Dalja periodizacija podrazumijeva podjelu svakog tako izdvojenog perioda na ue vremenske
i razvojne cjeline prema troperiodnom sustavu, npr. rano (starije), srednje, kasno (mlae)
bronano doba i sl.

ATRIBUT - osnovna morfoloka, tehnoloka, stilska ili funkcionalna znaajka artefakta

odreenog tipa.

TIP - model; naziv za skup svojstava koje diferenciraju zasebnu grupu unutar iste vrste. Tip
nema irinu vrste, ali ni ogranienost individue. U smislu uzorka ili modela, tip sjedinjuje u
sebi openitost vrste i njihove posebnosti. U irem smislu tip se uvijek svodi na zbroj
morfolokih osobina za odreivanje odnosa meu stvarima.

VARIJANTA - inaica unutar osnovne vrste predmeta. Najee se koristi u tipologiji

artefakata za oznaavanje odstupanja u pojedinostima (obino modifikacija oblika ili ukrasa)
koja postoje izmeu dva ili vie, bitnim odlikama meusobno povezanih primjeraka. Takvo
razlikovanje podrazumijeva postojanje izvornika ili dobro poznatog primjerka. Pojam se vrlo
esto koristi i za razlikovanje regionalnih stilsko-tipolokih razlika unutar pojedinih kultura
rasprostranjenih na velikim podrujima.