Bùi Viện Và Cuộc Cải Cách Hải Quân - Nguyễn Duy Chính

Bui Vien va cuoc cai cach hai quan Nguyen Duy Chnh
BUI VI EN
(1839-1878)
&
C
CUUO
O C
CCCA
A II C
CAA C
CHHH
HAA II Q
QUUA
A N
N
Nguyen Duy Chnh
e cho em va cac con

N.D.C.
www.vietkiem.com 1
LI NOI AU
The ky th 19 la mot bc ngoat ln trong lch s nhan loai. Nhng quoc
gia co nhng nha lanh ao thc thi nhn ra c xu hng thi ai a a
dan toc en cho vinh quang. Ngc lai nhieu nc v khong nhn ra cai
mau chot cua cai cach a l nhng dp may va chuoc lay cai tham hoa b
nc ngoai cai tr. Viet Nam ta vao trng hp th hai mac dau khong
hiem nhng s phu thiet tha vi tien o cua dan toc, hoac dang s xin cai
to, hoac soan thao ieu tran. Mot trong nhng ngi o la Manh Dc Bui
Vien, va ong a tien them mot bc la a ra chng trnh to chc viec
hai phong nhng tiec thay cong viec cha i en au th ong mat.
Nghien cu ve Bui Vien b mot so tr ngai khach quan va chu quan. Tr
ngai khach quan la tai lieu ve ong hien co rat t, co le v ong chet qua tre
(39 tuoi) va s nghiep ch gii han trong vong 5 nam cuoi cung cua i
ong, sau khi xuat dng qua My.1
S nghiep o co le cung i vao quen lang neu thi tien chien nha van
Phan Tran Chuc khong soan mot cuon sach ve ong nhan e Bui Vien vi
Chnh Phu My Lch s Ngoai Giao thi T c (ong Nam A, Paris tai
ban 1985). Tuy nhien, tac pham cua nha van ho Phan co nhieu iem
khong chnh xac oi chieu vi nien bieu cua s sach, nhieu oan viet theo
tr tng tng cua ngi cam but ma khong kiem chng.
hai ngoai, Bao Van (Bui Van Bao) co ra mot quyen sach nhan e Bui
Vien Mot Nha Nho Sang Suot- Loi Lac Phi Thng (Que Hng,
Toronto, Canada 1988) noi dung khong co g mi la hn tac pham cua
Phan Tran Chuc, ch them mot so chi tiet trch trong Gia Pha Ho Bui
Trnh Pho, Thai Bnh2. Mac du tac gia cung co tham khao them mot so tai
1
Nam 1987, nha xuat ban Van Nghe California USA co an hanh mot tieu thuyet cua hoc gia qua co
Nguyen Hien Le nhan e Con ng Thien Ly ke chuyen mot ngi Viet Nam ten la Le Kim (Tran
Trong Khiem) qua My trc Bui Vien khoang 20 nam. Tuy nhien ay ch la mot san pham tng tng
nh chnh tac gia Nguyen Hien Le a trnh bay trong i Viet Van Cua Toi (Van Nghe, California
1986): Toi dung hoi ky cua toi va nhng tai lieu ve cuoc tm vang mien Tay nc My gia the ky
trc e tao ra nhan vat Le Kim (que Phu Tho-Bac Viet), ngi Viet au tien troi noi qua My, theo
mot oan tm vang, khi tm c roi th chan, tr ve Nam Viet lap gia nh, khai hoang va giup Thien
Ho Dng bnh Tay sat Ta trong ong Thap Mi. (tr. 231-232)
2
Theo gia pha ho Bui, nha giao Bao Van (Bui Van Bao) la chau goi Bui Vien bang ong bac (ong Bui
Vien la anh cung cha khac me cua ong noi cu Bao Van)
www.vietkiem.com 2
lieu cua ao Trinh Nhat, Tung Hiep, Thai Van Kiem, Lang Nhan
nhng tu trung nhieu cau hoi van khong co cau tra li.
Ngay ca tai lieu ghi lai trong Gia Pha Ho Bui cung co gii han. Mot so s
kien chep lai t sach bao khong c tra cu ky lng nen cung ghi
nguyen van nhng cho ung ra con phai ton nghi3. Gia Pha ch co them
mot so chi tiet ve que hng, ban quan va than nhan, cung nhng truyen
ke cua cac cu truyen lai, nhng khong co g e oi chieu. Phan ln bo
xung la van th, nhng tai lieu o nang phan s nghiep van chng ma t
phan tai lieu lch s nen cung khong s dung c bao nhieu.
Tr ngai chu quan la ngi viet la khong co ieu kien e truy nguyen
nhng ni co the con gi mot so tai lieu lien quan en Bui Vien Hue,
cung cha the trc tiep ve lang Trnh Pho e lam cong viec su tam va
thu thap d kien.
Tuy nhien, hai ngoai lai co mot so u iem ma nhng ngi i trc b
han che. Vi nhng tien bo ve thong tin va nhng nguon tai lieu phong
phu cua nc ngoai, chung ta co the nhn c the gii noi chung va khu
vc ong A noi rieng mot cach ro ret khien cho s so sanh va nhan thc
de dang hn. Mot iem ang noi khac la vao the ky 19, phng tien an
loat, sach v va nhat la hnh anh a co nhieu nen chung ta khong nhng
co the oc ma con co the hnh dung c khung canh cua nhng khu vc
can nghien cu.
Nh nhng tai lieu o, chung ta mi thay quan iem cua Bui cong tren
lanh vc cai cach la mot thay oi quan trong trong xu hng cua ng
thi. Cung vi nhng nha nho tieu bieu khac vao thi ky o nh Nguyen
Lo Trach, Nguyen Trng To, Pham Phu Th, Vu Duy Thanh s phu
Viet Nam a tao ra nhng hng phat trien rat tch cc va thch ang. Hn
na, chu trng cua Bui Vien co t nhieu c hoi e thc hien trong khi
nhng ngi khac phai ngng lai ni nhng ban ieu tran, am han nhi
chung.
3
Chang han cac tai lieu cho biet Bui Vien co quen vi Vu Duy Thanh (ong Bang Kim Bong) khi Hue
nam 1868-1871 (Phan Tran Chuc, Bu i Vie n v i chnh phu My , tr. 16) nhng thc te Vu Duy Thanh a
mat t nam 1861 (Lang Nhan, Giai Thoai Lang Nho, tr. 244), hoac Bui Vien theo hoc ong Nghe Giao
Cu (Bao Van, Bui Vien, Mot Nha Nho sang suot-loi lac- phi th n g, tr. 10) cung vi Nguyen Khuyen
nhng ong Nghe Giao Cu Vu Huy Li (1836-1888) ch hn Bui Vien 3 tuoi, con kem Tam Nguyen Yen
o 1 tuoi (1835-1910) va o Tien S sau Nguyen Khuyen en 4 nam (1875).
www.vietkiem.com 3
Chung ta cung lai co c hoi so sanh cai cach cua ong vi nhng cong cuoc
duy tan van ong cua cac nc ong A e nhn lai u khuyet iem. Tiec
thay trieu nh Hue khong co mot chnh sach lien tuc, cung khong ke tha
cong trnh d dang cua ho Bui khien chung ta l mot dp bc vao qu ao
the gii sm hn.
www.vietkiem.com 4
BOI CANH CHNH TR VA QUAN S

Mot trong nhng cau hoi ma nhieu ngi trong chung ta thng at ra la
cai cot loi cua lch s Viet Nam au ma co the ton tai c trong may
ngan nam qua. Ngi th bao la do dan toc chung ta anh hung, ke th lai
cho rang nc mnh co nhng nhan tai kiet xuat. Xet tien trnh phat trien,
dan toc Viet Nam v mot v tr a d ac biet, nh c tren mot b bien
dai va hep doc theo mot day nui cao khien chung ta trong v the rat de
b tan cong. Suot 2000 nam hu s, hau nh tnh trang xa hoi cua ta thay
oi rat t. i
song cua ai
a so ngi
Viet Nam vao
the ky 19
khong khac
vi ong cha
chung ta thi
Dan que Viet Nam lap quoc bao
nhieu, van det la y vai ma mac, trong lay lua ma an.
Lang xa, n v can ban cua xa hoi la mot tieu quoc oc lap ve kinh te, co
phong tuc va sinh hoat rieng, ngay ca tieng noi cung ai ong tieu d vi
vung lan can, tuy khong han la mot ngon ng khac nhng so sanh cung co
rat nhieu iem bat ong. Ch gan ay, khi s thong tin va trao oi rong rai,
chung ta mi chap nhan nhng tieu chuan va quen lang dan phng ngon,
phng ng cua vung mnh.
Lang nao cung co luy tre vay quanh nh mot bc tng ngan chan xam
nhap t ben ngoai, la mot n v c ban trong chien au. Giac en nha
an ba phai anh noi len y niem an ba cung d phan vao viec bao ve xa
thon, v trong nhieu thi ky, giac gia lien mien i an cp t vung nay
sang vung khac la moi e doa chnh, ch khong han co y ngha an ba
tong quan diet giac nh nhieu ngi co e cao. n v o co nhng u
iem nhng cung co khuyet iem, thch hp cho kieu chien tranh du kch,
chien tranh nhan dan -- ch i, on anh ke ch ngay tren a ban mnh
-- nhng lai khong u manh e van dung vao mot cuoc chien qui c.
Chnh v the, ti the ky 19 Viet Nam cha xay dng c qui mo quan s
www.vietkiem.com 5
ang ke va khi nhn lai, trieu nh nha Nguyen cung mac phai nhng tr
tre tng t vi Trung Hoa trong cung thi ky o.
A - THE GII VAO THE KY TH 19
1/ Cuoc cach mang ky nghe
The ky 19 a cac nc Au Chau t tnh trang lac hau ve nhieu mat thanh
chu nhan ong cua the gii. Nhng tien bo ky thuat, ky nghe va c cau xa
hoi mi a thay oi han nhieu quoc gia a en viec gia tang tranh gianh
anh hng va thuoc a a en nhng bc nhay vot ve quan s. Cuoc
cach mang khi au t cuoi the ky 18 khi ngi Au Chau biet ap dung
may chay hi nc vao nganh hang hai cung ap dung mot so khoa hoc
mi e s dung cac loai sung ai bac tren thng thuyen va chien ham.
Trc ay nhieu quoc gia a co nhng ham oi ln nhng ch dung cac
loai may nem a (projectile-throwing machines) cong kenh, kem chnh
xac va thieu linh ong. Nhng cai cach ve tau be va xe hoa a tao nen
nhng chuyen ong mi trong san xuat va nhu cau tieu thu. Nam 1765,
James Watt che tao c may chay bang hi nc va en nam 1791 th
tm ra cach co the bien sc hi nc tha nh sc quay tron4. Phap, trng
Bach Khoa (Ecole Polytechnique) c thanh lap tai Paris nam 1794. Mot
loat cac phat minh tiep theo nh may ien tn (telegraph), ien5, ong c
ien, may anh vao cuoi the ky 18 va au the ky 19 tao nen nhng thay
oi ln trong sinh hoat, thuc ay nhng quoc gia Au Chau i tm th trng
va nguyen lieu.
au the ky th 19, chiec tau Savannah chay bang hi nc a co the vt
ai Tay Dng en My Chau trong 29 ngay ri 6. Ch vai chuc nam sau,
bo mat cua nhieu o th Au My a thay oi han. Ngi ta a biet s dung
ien va nhieu lanh vc ky nghe mi c thanh hnh. ng sat chay t
Stockton en Darlington c xay dng nam 1826 va nhanh chong i vao
phuc vu hanh khach nam 1830 sau khi Robert Stevens ve kieu ng ray
hnh ch T (T-Rail). en nam 1860, ngi Phap ten la Lenoir che tao
c may no (internal-combustion engine).
4
Steam-engine with rotary motion
5
ien do Galvani tm ra t 1786 nhng en 1800 ngi ta mi che tao ra pin
6
Friedrich Klemm, A History of Western Technology, 1959 tr. 276
www.vietkiem.com 6
Nhng tien bo o a gia tang nang suat chuyen ch len hang chuc lan
ong thi giam c ph ton khien cho cac quoc gia Au Chau, My Chau
bo nhieu tai khoan ln xay dng thiet lo va ong tau. Nang suat ky nghe
va nong nghiep v the cung tang vot. Nhieu hang xng san xuat vi qui
mo ln khi au cho che o t ban.
Nhng kham pha mi trong khoa hoc a ong gop cho s phat trien cua
nhan loai tren nhieu mat, ke ca ky thuat quan s. Khong mot ky thuat nao
co the tach ri thanh mot phat minh v ai neu khong co nhng tien bo
tng t mat khac. Nhu cau giao thong khien cho ng sa, cau cong
c m mang ong thi cai thien he thong truyen tin khien cho the gii
cang ngay cang thu hep lai. Ky thuat c trao oi, vay mn, che bien
cho thch nghi vi tng khu vc va cang ngay cang a dang.
2/ Cai cach quan s cua Au Chau
Ngay t the ky th 15, nhieu quoc gia a tm cach ong nhng chien
thuyen co trang b ai bac e dung vao chien au tren bien ca. Tien bo c
kh tren ca viec che tao sung than cong lan ky thuat ong tau cong them
kien thc mi ve hang hai a a nhng oan thuy thu co oc mao hiem
en nhng vung xa xoi. u iem ve hoa kh (firearms) a khien ho chinh
phuc c nhieu vung at cach chnh quoc hang nghn dam.
Viec cai tien sung ong cung tao ra nhng chien thuat, chien lc mi.
Trc het la s thay oi ve bo phong. nhng the ky trc, phng phap
chnh yeu la xay on ap luy, lay hao sau tng cao e co thu, la ket qua
cua mot nen van minh nong nghiep chu trong vao bao ve at ai va thc
pham thu hoach. Phng phap co thu o hu hieu trong oan ky nhng
that bai the ky 12, 13 khi ngi Mong Co dung con nga la phng tien
di ong chnh vi vu kh la cay cung gon nhe va manh, lay tan sat pha huy
lam moi e doa chnh.7 Ti the ky th 15 khi thuoc no a c s dung
nhieu, sung than cong c coi la vu kh chnh tren chien trng va co the
tan cong t xa th hnh the va cach bo tr thanh luy cung thay oi. T loi
xay tng day trn nhan cua thi Trung Co thanh tr c chuyen sang
viec xay dng nhng phao ai e at sung ban ra theo nhieu hng (thi
gian o sung than cong rat nang ne, kho chuyen hng va thng at theo
7
Xem them Vo Nga va Canh Cung, bien khao cua Nguyen Duy Chnh
www.vietkiem.com 7
mot loi nhat nh). Sebastien Le Preste de Vauban (1633-1707), ky s

cong pha chnh cua vua Louis XIV a hoan chnh ky thuat va ve kieu
thanh, thng c goi la kieu Vauban.8 Kieu thanh nay co kha nang
phong ng chat che va kho ma tan cong neu oi phng khong vt troi
ve nhan lc va hoa lc. 9
Song song vi nhng tien bo ve ky thuat va van chuyen, tiep lieu, cang ve
sau to chc quan oi cang tr nen qui mo hn va so lng quan s trong
mot chien dch cung tang dan. Ba trong iem: cach bo phong, hoa kh va
qui mo cua binh oan a em en nhng thay oi ln trong chien lc va
chien thuat.
Quan oi khong ch la nhng ngi lnh cam sung ma la nhng oan quan
c chuyen mon hoa, oi hoi s hieu biet ve ky thuat cac loai vo kh,
may moc, theo tieu chuan huan luyen cho tng cap bac. Viec s dung ai
phao oi hoi s quan va xa thu phai am tng nhng c ban ve an ao,
biet tnh toan o nham va tam xa e at c hieu qua chnh xac. Thanh
th cac oan quan va thuyen be bat buoc phai can en nhng chuyen vien
hay ky s co can ban ve toan phap (mathematics-based engineer). Ngoai
ra quan oi lai con phai co s quan c kh i theo e sa cha moi khi b
truc trac. 10
Ve mat hang hai, t cuoi the ky 16 en au the ky 19 cac s gia goi la
thi ai ging buom (The Great Age of Sail), giai oan ma nhieu quoc
gia tranh nhau lam chu bien ca a nhng oan tau i chinh phuc cac x
xa la lam thuoc a. V nc nao cung muon lam ba chu va lan lt nc
kia, cac quoc gia Tau Au phai tang cng sc manh hai quan e bao ve
lay mnh.
8
John Keegan, A History of Warfare, 1994 tr. 327
9
Nam 1790, Nguyen Vng sai Olivier de Puymanel va Theodore Le Brun trong coi xay mot toa thanh
theo kieu Vauban Gia nh ma s ta goi la thanh Bat Quai (thanh Qui). Thanh nay rat kien co lai
c Tong tran Le Van Duyet tu bo ngo hau chong lai xam lang t mat be. Khi Le Van Khoi chiem
ong Gia nh (sau vu an Le Van Duyet), hang chuc ngan quan trieu nh phai anh may nam mi
chiem c mac du trong thanh ch co vai tram binh s. Sau o vua Minh Mang ra lenh pha huy thanh
Bat Quai, xay lai mot thanh nho hn (thanh Phung) lay ly do la thanh trong nc khong c ln hn
kinh o va chnh v the sau nay a khong chong noi quan Phap khi ho tien anh Saigon. (Nguyen nh
au: From Saigon to Ho Chi Minh City 300 year history, Land Service Science and Technics
Publishing House, VN 1998)
10
Mosse W.E., Liberal Europe: The Age of Bourgeois Realism 1848-1875, 1974 tr. 145
www.vietkiem.com 8
Di thi Louis XIV nc Phap a tien len tranh gianh anh hng vi
nc Anh. Trong khoang t 1661 en 1683, nc Phap theo uoi mot
chnh sach trong thng toan bo (full-scale mercantilist policy), khuyen
khch moi loai buon ban neu em li ve cho chnh quoc. Phap nhanh
chong bien thanh mot quoc gia hang au ve hai quan khien ho co nhng
oan thng thuyen ong thi cung la nhng oan quan i xam lang nc
khac.
Nc Anh cung lap tc e phong ong ban lang gieng bang mot chnh sach
tng t chu trong en chiem ong lanh tho, dung chien tranh nuoi chien
tranh, lay ngay tai nguyen cua cac vung va chinh phuc lam ban ap cho
nhng chien dch tiep theo. S giau co cua chnh quoc, sc manh cua hai
quan, tai nguyen chien lc cua thuoc a va trong iem quan s la bon
yeu to chnh trong viec e ra mot chnh sach phat trien cua Anh quoc vao
giai oan nay. Nh chnh sach buon ban va khai thac thuoc a, nc Anh
ngay cang giau, hai quan Anh cang luc cang manh va e quoc Anh moi
ngay mot them m rong.
en cuoi the ky th 18, ngi Anh e ra chien thuat thuy bo tac chien
(amphibious operations) va chu trong ve tan cong gan trong khi ngi
Phap th lai dung ky thuat ban ai bac t xa trc khi o bo theo kieu ma
sau nay ngi ta goi la tien phao hau xung. S tranh chap va chien tranh
gia cac cng quoc Au Chau a em en nhieu cai tien, t viec tieu
chuan hoa cac tn hieu truyen tin (signal) en hoan chnh cac loai sung
ong. Chien thuyen cua ngi Anh c che tao nhieu tang, boc ong ben
ngoai, sung ai bac cung khong con co nh ma co the xoay mot goc 900
(moi ben trai phai 450) va ho co the ban ti ba vien trong mot phut. Ho
cung che tao c ai bac ngan nong (carronade hay short-barreled gun)
rat tien cho di chuyen va can chien, hu dung cho viec yem tr bo binh.
B- ONG A GIA THE KY 19
ong A c nh ngha la cac quoc gia khu vc b bien pha Tay Thai
Bnh Dng va nhng ao quoc bao gom Han Quoc, Trung Hoa, Viet
Nam, Nhat Ban, Philippines, Indonesia. Ngi Au Chau con goi la Vien
ong (The Far East) v thi ky o ho phai i vong qua chau Phi, vt qua
An o Dng mi ti c vung at nay.
www.vietkiem.com 9
Vao gia the ky th 19, khi cac nc Au Chau xam chiem khu vc A
ong, cac quoc gia khu vc nay co hai khuynh hng chnh:
- Khuynh hng bao thu, ong ca lay chu trng be quan toa cang
va nham mat lam ng trc hien tnh the gii. Nhng quoc gia ai
dien cho ng loi nay co the ke en Trung Hoa va Viet Nam.
- Khuynh hng canh tan va m ca giao thiep vi nc ngoai, mot
mat hoc hoi nhng ieu mi la, thay oi c che hoc thuat, thi c, du
nhap nhng cai hay cua ngi. ai dien cho chieu hng nay phai
ke en Nhat Ban, Thai Lan.
1/ Trung Hoa
Trung Hoa la quoc gia co mot nen van minh sm sua, tien trc cac quoc
gia Au Chau en may tram nam. Ngay t the ky th 11, ho a che tao
c may in va sach v a tng oi kha pho bien. Thng mai va ky
nghe cung phat trien vi nhieu cong trnh o so ve giao thong bao gom ca
ng sa va thuy ao. Nhieu thanh pho ln c xay dng mot cach qui
mo, to ln va van minh hn cac thanh pho Au Chau cung thi. Tien giay
c phat minh do nhu cau buon ban va rieng ky nghe sat, ho a at c
mc 125,000 tan mot nam e dung trong quan s vi mot oi quan len
en tren 1,000,000 ngi. Ho a tm ra va biet s dung thuoc sung e che
tao sung than cong vao cuoi the ky 14.
Nam 1420, Minh trieu a co mot hai oi hung hau len en 1350 chien
thuyen, trong o co 400 chien ham kien co va 250 hai thuyen c ac
biet dung cho vien hanh. Tuy nhien ke t nam 1433, sau nhng chuyen
vien du cua thai giam Trnh Hoa, trieu nh nha Minh khong nhng ngng
viec phat trien hai quan ma con cam khong cho che tao nhng chiec tau
nao ln hn 2 cot buom va quan quan c ieu qua nhng thuyen nho
hn dung e i lai va tuan tieu trong cac kinh ao.11
Cho ti the ky th 16, ky thuat ong tau cua A chau van co nhieu iem
vt troi so vi thuyen be cua Au Chau. Tau phng bac co the co en 5
cot buom, hai chnh, ba phu trong khi tau s dung ngoai khi nc ta
thng la ba buom, 1 chnh hai phu. Tau cua Nhat va tau phng bac
11
Paul Kennedy: The Rise and Fall of the Great Powers, 1987 tr. 6-7
www.vietkiem.com 10
thng co buom hnh vuong trong khi phng nam th buom thng theo
hnh quat. Tuy nhien, trong hang nghn nam tau be A Chau khong cai
tien g, ngc lai nh biet ap dung kien thc khoa hoc va ky thuat mi,
thuyen cua Au Chau co nhng bc tien vt bc hoi the ky 18 va en
au the ky 19 a hn han thuyen be cua Trung Hoa.
T khoang gia the ky th 19, v s suy yeu cua trieu nh Man Thanh
nhieu cuoc noi day a lan tran khap nc, nhat la mien Nam Trung Hoa.
ang ke nhat co the ke cac cuoc noi day cua Thien a Hoi, loan Thai
Bnh Thien Quoc, giac Niem va ngi Hoi Tan Cng.
a/ Nha phien chien tranh
Ngi Tay Phng buon ban nha phien ong A t the ky 16 nhng ti
the ky 19 th len en mot con so khong lo. Nam 1838, ngi Tau nhap
cang en 34,776 thung (moi thung 20 kg) va Thanh trieu quyet nh cam
viec buon ban thuoc phien. Nam1839, khi Lam Tac T c c lam Kham
Sai ai than en Quang ong, ong ta lien ra lenh tch thu thuoc phien cua
cac thng nhan ngi Anh roi tron vi muoi, voi bot em o xuong song.
So hang o len en 20,000 thung tr gia khoang $6,000,000.
Ngi Anh tc gian em quan tan cong Quang ong va anh vao mot so
can c phong thu doc theo duyen hai khien cho Thanh nh phai bai chc
Lam Tac T. Ky Thien len thay voi vang ieu nh a en mot tam c.
Tuy nhien hai ben eu khong ong y va quan Anh lai tien anh Ninh Ba
khien cho Thanh trieu phai ky hoa c Nam Kinh (Treaty of Nanking)
ngay 29 thang 8 nam 1842 m nam ca ai la Quang ong, Ha Mon, Phuc
Chau, Ninh Ba va Thng Hai cho ngi ngoai quoc vao buon ban. Ngoai
ra con phai nhng Hongkong cho ngi Anh va boi thng $21,000,000
www.vietkiem.com 11
bao gom $6,000,000 tien thuoc phien, $3,000,000 tien n cua cac thng
gia Trung Hoa va $12,000,000 chien ph. 12
Nha Thanh at ra chc Tong Ly Nha Mon e trong coi viec giao thiep vi
nc ngoai va nhieu quoc gia c quyen thiet lap lanh s quan Bac
kinh. Hoa c Nam Kinh m au cho mot loat cac hoa c bat bnh ang
khac.
b/ Quan s
Nha Thanh chia quan cua ho thanh ba loai: Man Chau, Mong Co va Han
Toc, moi loai chia ra tam nhom vi mau c khac nhau goi la Bat Ky.
Man Chau Bat Ky la quan lc quan trong nhat, tat ca la ngi Man Chau,
c the tap cha truyen con noi.
Mong Co Bat Ky la nhng oi quan ngoai sa mac la thanh phan b ngi
Man Chau chinh phuc trc khi chiem c Trung Hoa. Ho cung la nhng
oi quan c u ai.
Ch co Han Toc Bat Ky la nhng n v ngi Han bao gom nhieu thanh
phan khac nhau, khong co tnh the tap va phc tap hn ca. V lng bong
t oi, so lnh ma co khi en qua na, lai khong c tap luyen nen kha
nang chien au rat kem. Vu kh cua ho cung co lo, van con dung gm
giao, cung ten, ao kiem va rat t sung an. Mot trong nhng nhan xet cua
cac tac gia ngoai quoc la tuy ngi Tau co vu kh ho cung khong biet cach
s dung cho hieu qua. ien hnh la khi quan Thanh vao anh Trung
Nguyen, ve phng dien trang b, quan Minh tuy co nhieu sung ong hn
nhng lai that bai v thieu tap luyen va tinh than cung kem hn.13 Quan
nha Thanh cung vao tnh trang o the ky 19. Ch co sau khi F.T. Ward
va C. G. Gordon em quan vao giup nha Thanh anh vi quan Thai Bnh
Thien Quoc (c goi la Van Thang Quan) hoi thap nien 1860, sung
trng mi c trang b cho Hoai quan cua Ly Hong Chng.
Thuy binh cua ho th van dung cac loai thuyen cheo bang tay hay cac loai
thuyen buom cu ky. Cac phao ai doc theo b be cung khong s dung
c v thieu tu bo, binh lnh tru phong thieu huan luyen. Nam 1870,
12
Paul Clyde: The Far East, 1964 tr. 120
13
Geoffrey Parker: The Military Revolution Military Innovation and the Rise of the West 1500-1800,
1996 tr.137
www.vietkiem.com 12
Trung Hoa mn ai Ta Luxmore, mot s quan hai quan Anh, ch huy

chien ham ln nhat co ten Dng Vu. Vien quan nha Thanh cao cap nhat
tren chien ham o la mot e oc. ai Ta Luxmore mo ta ong ta nh sau :
Toi khong biet ong e oc lam g tren chien thuyen nay v t khi thay
ong ta tren tau. Moi khi ong en ong thng ong ca chat trong phong
rieng, trong o co tng Ma To ma ngi ta tin rang o tr cho thuyen tren
bien. Ong lao trong phong chang lam g ngoai viec tung kinh va nhap
nh... Chang hieu sao vien tng gia nay lai c giao chc vu nay v
ong ta chang biet g ve may hi nc hay Anh ng la ngon ng ch huy
duy nhat dung tren chien ham.
Theo tac gia cuon Hai Trnh Lupwing (The Navigation of Lupwing), van
e cua lc lng Trung Hoa la thieu ky luat, thieu to chc, thieu lanh ao
va thieu ao c. Ong viet :
Ai ai cung biet rang mot quan oi ch co nhan s ma khong co ky luat va
to chc th khong nhng vo dung ma con co hai na. Hn na, ngay ca
ham oi hay qua n oi co nang lc nhat cung se b anh bai neu ngi ch
huy khong co kha nang, hieu biet va khon ngoan. Noi ve lc lng v ai
cua quan oi Trung Hoa, ngi ta thay rang cac cap ch huy thieu kha
nang lanh ao nang ne.
Li phe bnh sau cung cua ong ta nh sau :
anh gia theo tieu chuan Tay Phng, quan oi Trung Hoa hnh thc kha
hn thc chat. To chc, neu ch o co the e mo ta he thong cua ngi
Tau th qua thc la mot tro ci. Quan lc Trung Hoa ch gian d la mot
am ngi o hp co trang b nhng khong co ky luat g ca.14
c/ Canh tan quan oi
S that bai cua Trung Hoa trong nhng cuoc chien tranh vi nc ngoai a
lam cho s phu thc tnh. Cung nh nhieu quoc gia A ong thi ky o,
nhieu nho s Trung Hoa a yeu cau Thanh nh cai cach ve quan s, chnh
tr cung nh xa hoi.
14
Chen-Ya Tien: Chinese Military Theory Ancient and Modern, 1992 tr.86-87 (ban dch Nguyen Duy
Chnh)
www.vietkiem.com 13
Hai ngi i au trong viec hoach nh mot chnh sach mi la Nguy

Nguyen va Phung Que Phng. Nguy Nguyen a ra nhng bien phap
nhan e Tru Hai Thien (Ke Hoach Phong Thu Duyen Hai) nam 1842 ai
lc nh sau:
- Cai cach quan oi bang cach hoc hoi cach che tao vu kh, ong tau
cua ngi Tay Phng. Ngoai ra phai ai ngo xng ang, tra lng
hau h e co c nhng binh s u tu
- Tap trung phong thu tren at lien va du ch vao trong cac thuy ao
e tieu diet tai mot khu vc a sap xep trc
- Lien minh vi nhieu nc e ho kiem che lan nhau va mn tay ke
thu nay tieu diet ke thu kia
- M ca cho ngi ngoai quoc vao buon ban
Phung Que Phng i sau hn vao nhng cai cach chnh tr va xa hoi trong
o ong nhan manh:
- Hoc hoi va t che tao nhng vu kh can thiet, thuc ay ngi hoc ve
ky thuat e thoat ra khoi nhng e doa cua nc ngoai.
- Cai cach giao duc e ao tao nhan tai bao gom nhieu lanh vc ky
thuat va khoa hoc khac ong thi bien cai ky nghe quoc phong
- Cai cach cach huan luyen binh s, ao tao nhng lc lng nho
nhng tinh nhue hn la duy tr mot oi quan khong lo nhng kem
coi
- Ap dung ly thuyet The Dung, duy tr tinh than Khong Manh nhng
ap dung ky thuat mi.
Nhng quan iem mi o sau nay c phat ong e tr thanh mot phong
trao di cai ten Dng Vu Van ong. Tuy nhien nhng van ong co tnh
chat la rm o khong i en au v ch do nhiet huyet s phu ma khong
pha i la nhng chng trnh c nghien cu chu ao va ap dung mot cach
qui cu. Nhng cai cach quan s van ch hi ht be ngoai nen khong thanh
cong.
Ve sau, e oi pho vi nhng to chc noi day, nhieu n v quan s a
phng c thanh lap va t nhieu mang lai nhng sinh kh mi nh Tng
www.vietkiem.com 14
Quan cua Tang Quoc Phien, gia tang lu ong tnh, nhan manh vao c
tnh cua quan s, Hoai Quan cua Ly Hong Chng, s dung vu kh Tay
Phng, S Quan cua Ta Tong ng nhan manh vao vai tro he thong
tiep lieu.
Tuy nhien nhng cai cach o van ch gii han va khong bao gi thanh
cong hoan toan cho ti khi nha Thanh b lat o nam 1911.
2/ Viet Nam
a/ Tnh hnh chnh tr va xa hoi
Cho ti gia the ky th 19, nc ta van con la mot quoc gia het sc lac
hau. Cong nghe gan nh khong co g, buon ban th khong biet, ch biet
lam ruong e lay gao ma an. Le Than Tran Trong Kim a viet trong Viet
Nam S Lc:
thu ay tuy mot tien c bon bat gao ma van co ngi chet oi v
rang gia gao th re nhng kiem c ong tien that la kho
Nha ca phan nhieu la nha tranh nha la, t khi co nha ngoi nha gach
Cach an mac th ch co o vai nau, ngi ngheo kho ch co manh ao canh
va thng th ong cai kho, co i au mi mac cai quan vai dai en au
goi. Ngi sung tuc mi co vai cai ao nau en va vai cai quan nhuom nau
hoac e trang, ch khong c mac o gam o voc va i giay
Nc ngheo dan kho, lai phai luc co nhieu tai bien, ngi ngoai vao xam
lc, trieu nh ng ngac khong biet xoay x ra the nao, long ngi ly tan,
phan ra be no ang kia, giet hai lan nhau 15
Sau khi ky hoa c Giap Tuat (1874), ang le trieu nh Hue phai cap thi
15
Tran Trong Kim: Viet Nam S Lc, q. 2, 1971 tr. 251-2
www.vietkiem.com 15
cai cach e e phong nhng am mu ke tiep cua

thc dan, vua T c lai khong nhn ra c ai the
van tin tng rang co the nh ngi Tau sang giup
e chong nhau vi ngi Phap.16 Nam 1876, nha
vua sai Bui An Niem, Lam Hoang, Le Cat sang
trieu cong. en nam 1880 lai sai Nguyen Thuat,
Tran Khanh Tien, Nguyen Hoa sang tan Bac Kinh
Vua T c dang o cong va bieu van xng than.17
Vua T c tuy khong phai la ngi hon am nhng ban chat la mot van
nhan, chuong cai hoc c nghiep, ma kem ve ng thc dung. e chong
lai quan Phap, nha vua thu dung quan C en
cua Lu Vnh Phuc, phong cho Lu lam e oc
(nh pham).
Quan C en ong on trai tren thng lu
song Hong Ha, thu thue cac thuyen be qua lai,
nhung nhieu ke l hanh, muon lam g th lam
18
Trong khi liet cng tiep tuc xau xe Trung Hoa th
vua T c van chu trng be quan toa cang,
Quan C en s m ca th ngi nc ngoai se lung oan.
Nam 1873, khi Jean Dupuis gay han Bac Ky, tien s ang Xuan Bang
tau len:
Lay tnh the ma noi, th anh la hn, nhng xet thi the th cung co luc
nen hoa. Tnh Hai Dng, ca Cam Giang, tau be tien loi giao thong nh
x Gia nh vay. Ha than ngh ngi Phap a lay Nam Ky the nao roi
cung lai xin thong thng x Bac Ky. Ke sach hay khong g bang m hoi
buon ca Cam, gi th cho cac nc Thai Tay en ay thong thng. T
16
Nam 1882, khi thanh Ha Noi that thu, tong oc Lng Quang Trng Thu Thanh con dang s: Nc
Nam va nc Tau tiep giap vi nhau ma the lc nc Nam that la suy hen, khong co the t chu c
na, vay ta nen mn tieng sang anh giac ma ong gi cac tnh thng du. i khi co bien th ta
chiem lay nhng tnh ve pha bac song Hong Ha. Thanh nh sai Ta Knh Bu, ng Canh Tung
em quan sang ong Bac Ninh, Sn Tay (Tran Trong Kim: sdd tr. 299)
17
Phan Khoang: Viet Nam Phap Thuoc S, 1961 tr. 254
18
Phan Khoang: sdd tr. 256
www.vietkiem.com 16
mnh phat th th mnh lam chu, li quyen mnh, he nc nao chc

chiem li rieng th a co nc khac ngan tr.
Vua T c a phe len t s:
Mot nc con giao thiep khong xong na la e nhieu nc en.19
Khi Vu Duy Tuan thi nh, tra li ve viec hoa hay chien, ho Vu chu
chien, nha vua a trach:
Kim nhat thnh chien, minh nhat thnh chien, chien nhi bat thang, tng tr
tram ha a? (Nay xin anh, mai xin anh, anh khong thang th e ta
cho nao?)
Mac du tnh the nc ta luc o khong qua lac quan nh s phu lam tng,
vua T c van ch thu mnh trong cung ien, lam th xng hoa, lay cai
hieu nho cua ngi con lam trong ma quen cai hieu ln vi ca xa tac.
Trong khi o mien Bac Viet Nam luon luon loan lac, giac gia lien mien.
Tra n Trong Kim a viet:
Tuy vay mac long, khong co i nao lam giac gia bang i ngai lam
vua. Ch c vai ba nam au th con hi yen tr, con t nam Tan Hi
(1851) la nam T c th 4 tr i th cang ngay cang nhieu giac. Ma nhat
la at Bac ky co nhieu giac hn ca, bi v at Bac ky la at cua nha Le
cu, dan tnh cung con co nhieu ngi tng nh en tien trieu, nen chi
nhng ngi muon lam loan, hoac t nhan la dong doi nha Le, hoac tm
mot ngi nao gia nhan dong doi nha Le, roi ton len lam minh chu e lay
c ma khi s.20
Trong vong 15 nam t 1851 en 1866, Bac ky co en hang chuc vu noi
loan ln nh giac Tam ng (giac khach Tha i Nguyen, 1851), giac
Chau Chau (Le Duy C, Cao Ba Quat Sn Tay,1854), Ta Van Phung
(Quang Yen, 1861), Cai Tong Vang (Bac Ninh 1862) Ngoai ra con cac
nan giac khach ngoai be luon luon quay pha:
Cuoi nam Qu Hi (1863) la nam T c th 16, quan giac hop hn
500 chiec thuyen ao Cat ba va nui o Sn, co y muon em quan vao
anh at Kinh ky, nhng chang may phai bao, thuyen am mat nhieu.
19
Lang Nhan: Giai Thoai Lang Nho, 1985 tr. 465
20
Tran Trong Kim: sdd, tr. 267
www.vietkiem.com 17
Quan e oc la Le Quang Tien va quan bo phu Bui Huy Phan c tin ay

lien em quan ra anh, b quan giac anh tap hau, quan quan bo chay. Le
Quang Tien va ong Bui Huy Phan phan nhay xuong be t tan.
en thang 6 nam Giap T (1864) la nam T c th 17, quan hiep thong
Trng Quoc Dung, quan tan ly Van c Khue, quan tan tng Tran Huy
Sach va quan chng ve Ho Thien anh nhau vi giac at Quang Yen,
b giac giet ca. Tran ay quan quan thua to, quan s thiet hai rat nhieu 21
b/ Nhu cau cai to quan s
Ve mat quan s, di trieu Nguyen binh lc va cach to chc cua ta cang
them lac hau, xem ra con kem ca nhng thi ky trc. Mot trong nhng
nguyen do chnh yeu la nh che xa hoi va t tng a khien cho phan ln
s phu khong thoat ra c cai han che cua hoc thuat. Vi
phng phap giao duc t chng va chu trong nhieu ve
van tai, nang phan tieu xao (lam th, cau oi ) va loi
suy ngh chat hep, to chc quan oi cua Viet Nam rat s
sai. Nha vua va trieu nh ch trong h van, thch th phu,
chu trong nhieu en van chng bat co ma khong e y g
en viec tr nc va cai thien dan sinh.
Theo Phan Khoang, t thi Minh Mang, binh che nc ta
gom bo binh, thuy binh, k binh, tng binh, phao thu
binh. Theo t trnh cua Pham Phu Th thang 2 nam T
c 27 (1974) th toan quoc nc ta binh lnh chia ra nh
vu kh sau:
Cac hang lnh trong nc (tong) cong c (o) hn 119,000; tr so thieu

c (o) 31,700 con c hn 80,800; kinh cac th lnh (tong) cong c
(o) 21,790 nhng tr lnh ha ban va cac khoan khac, con so ng ban la
9540; cac tnh th tnh ln co c 4 - 5,000; tnh nho cung co so nghn hoac
may tram. Nhng ma quan lnh ay t tap luyen, ban la thuat can thiet ma
moi nam ch tap mot lan thoi, cho nen lam s th roi len, co khi va thay
quan ch a s.22
21
Tran Trong Kim: sdd tr. 271
22
Li tau cua Pham Phu Th (Phan Khoang: sdd, tr. 130-131)
www.vietkiem.com 18
Binh kh th la gm, giao, sieu, ma tau, sung ai bac, sung ieu thng.
Sung ai bac nay eu nap tien, ban 10 phat cha trung mot, khi di i th
phai xe ay nang ne, khi cac than cong khong i, lai phai cung vai va o
sam thuoc; sung ieu thng nay no bang a la, ban xa o 250 thc hay
300 thc la cung, moi oi 50 ngi lnh th ch co 5 ngi cam sung ieu
thng, moi ngi ch ban co 6 phat an ma thoi, he ai ban qua so th phai
boi, muon ban phai lay thuoc sung (ng trong mot cai bao mang nt
lng) bo vao long sung, dung ong thong hong ep thuoc vao cho chat roi bo
vao vien ch (ng trong cai bau mang co), roi bop co cho vien a la
nay lam chay thuoc ngoi; vay ban c mot phat sung a ton mat bao
nhieu th gi roi, ay la cha noi khi bop co mai ma a la khong bat la ra
cho.23
Ve thuy binh, i T c co o 7,500 ngi cho toan quoc, bao gom 6, 7
chiec tau hi (sau hoa c Giap Tuat (1874) c Phap tang them 5 chiec
tau nho), khoang 50 thuyen ln, nhieu chiec boc ong. Tuy nhien thuy
quan cung nh cac vien quan suat, eu la tay ngang, khong bien c
song gio, khong biet thuat i be.24
Trong la th e ngay 18-5-1842, vien co ao Jean Miche a ke nh sau ve
viec huan luyen cua lnh trieu nh ta:
T khi chung toi ay, chung toi cha tng thay mot ten lnh tap dung
vo kh. Co ke a i tong quan t 20 nam ma cha tng thay rut gm ra
khoi vo, tr khi co nhng vu x tram. ay la cach duy nhat e tap luyen:
buoi chieu trc khi mat tri lan, ngi ta at gia san trong moi trai
lnh mot hnh nom bang rm che than bang mot manh chieu rach co lam
cho giong mat ngi roi nhng ten lnh tien len tay cam mot chiec roi
may, cham ch nghe ch th cua mot ong rau gia nhat trong trai va quat
vao con ma ay cho en khi no b rach bm. Nhng lnh nao quat phat sau
trung phat trc va tao nen mot ng ranh sau la anh hung, chung a
biet cach tra tan 25
Nhn lai nhng hoat ong va cac tran anh trong thi T c bat c s gia
23
Phan Khoang: sdd tr.131
24
Phan Khoang: sdd tr. 132
25
Hoang C Thuy: Viet S Khao Luan, 2002 tr. 977
www.vietkiem.com 19
nao cung phai cong nhan quan oi cua trieu nh qua kem
coi, khong the nao am ng c viec tr an noi chi en
viec chong xam lang va gi gn hai phan. Francis Garnier
vi mot oi quan tren di 200 ngi a lay c bon tnh
trung chau Bac Ky ch trong 20 ngay va ch mot ngi Phap
Francis
va bay ten lnh lay c thanh Ninh Bnh. Nhng thang li
Garnier cua Nam trieu eu nh vao sc cua bon giac khach C en.
c/ Nhng e ngh cai cach

Di thi T c, nhieu s phu y thc c nhu cau canh tan at nc e
tranh cai hoa b xam lang va giai quyet nhng van e dan sinh. Nhng
ngi co cai nhn sm sua nhat la nhng ngi co c hoi c ra nc
ngoai. Hn 20 nam sau khi ngi Trung Hoa phai ky hoa c Nam Kinh,
Phan Thanh Gian cung s bo qua am phan vi Phap (1863), khi tr ve
ong a tau len vua T c nhng ieu mat thay tai nghe ong thi xin
canh tan cho kp vi ngi nhng nh than cho la tang boc ngi ngoai
quoc va lam giam uy the mnh.26 Ong a phai chua xot viet may cau:
T ngay i s ti Tay kinh,
Thay viec Au chau phai giat mnh.
Keu tnh ong bang mau kp bc,
Het li nan n, chang ai tin!
Nam 1865, Pham Phu Th cung dang s xin lap trng hang hai, c ngi
i hoc ch ngoai quoc va phien dch sach v, chu trong en cong nghe, ky
nghe
Nam 1866, Nguyen ieu, Nguyen c Hau, Nguyen Trng To trnh len
nhieu ban ieu tran xin chuong cai hoc thc dung, chnh on vo b, canh
nong, ky nghe va giao thiep vi nc ngoai.
Nam 1868, Tran nh Tuc cung Nguyen Huy Te xin cho m ca bien Tra
Ly e buon ban. Ngoai ra con co inh Van ien cung mat tau xin khai
khan dinh ien, buon ban, huan luyen binh s va cai to binh b.
26
Lang Nhan: sdd tr. 317
www.vietkiem.com 20
Ngoai ra con vo so cac s phu u thi man the t Nam ch Bac lo lang cho
van menh nc nha nen tm u moi cach thuyet phuc nha vua va nh
than thay oi chnh sach.
d/ Bang giao My-Viet
Bui Vien c cac s gia nhac ti nh ngi Viet Nam au tien at chan
len at My va tiec thay nc ta a mat mot c hoi ngoai giao co the a
a en mot thay oi ln en van menh thi o.
T khi c oc lap nam 1783, Hoa Ky a tm cach m rong bang giao va
buon ban vi nhieu nc tren the gii ke ca Viet Nam. Nam 1803, thuyen
trng John Briggs la ngi My au tien at chan len at nc ta. Ngay 7
thang 6 nam 1819, mot s quan hai quan khac la John White cung en
Vung Tau. White a xuat ban mot cuon sach nhan e Lch S Chuyen Du
Hanh ti bien Trung Quoc (History of a Voyage to the China sea, Boston:
1823) e cap en that bai trong viec thng thao mua ng (sugar) khi
en Viet Nam va anh i ra tay khong.
Nam 1832, di thi Minh Mang, mot phai oan cua chnh phu Hoa Ky do
thuyen trng Edmund Roberts mang theo mot la th (cua Ngoai Trng
Livingston, viet thay mat tong thong Andrew Jackson) e xin yet kien nha
vua ngo hau thiet lap quan he ngoai giao gia hai nc. Phai oan My
c tiep on kha trong the, ke ca ai tiec mac du ho than phien la o
an cua mnh khong ngon nhng lai khong c gap mat vua Minh Mang.
S chep la s d vua Minh Mang t choi v quoc th khong chnh thc va
khong u le nghi (la th ch gi cho ai Hao Hu Great and Good
Friend -- ma khong e ai Nam Hoang e be ha).
en nam 1845, thuyen

trng Percival, ch huy
con tau USS Constitution
a cap ben a Nang e
oi trieu nh Hue tha
mot giao s ngi Phap.
Khong thanh cong,
Percival ban ai bac vao
a Nang
www.vietkiem.com 21
hai cang roi bo i. Tuy nhien, Hoa Ky cung nh nhng nc Au Chau

khac eu thay hai cang Tourane (a Nang) cua ta rat tot va o oc Perry
sau khi hoan tat chuyen du hanh en Nhat Ban a yeu cau Tong Thong
Polk chiem lay mot hai cang A Chau va e ngh a Nang. Tong Thong
My bac bo e ngh nay v viec chiem ong lanh tho mot quoc gia khac
A Chau khong phu hp vi he thong chnh tr cua My.27
27
Robert Cowley: The Readers Companion to Military History, 1996 tr. 94-95
www.vietkiem.com 22
BUI VIEN VA CONG CUOC CAI CACH HAI QUAN
A- TIEU S BUI VIEN

Bui Vien chanh quan lang Trnh Pho, tnh Thai Bnh, sinh nam 1839, mat
nam 1878 luc mi 39 tuoi. Theo Gia Pha ho Bui, ong la con trng ong
Bui Ngoc (tc Viep), o Tu Tai nam Giap T (1864), o C Nhan nam
Mau Thn (1868) 28 nhng khong o Tien S. Nhieu sach noi rang khi vao
Hue thi Hoi, ong a tap van va hoc ong Vu Duy Thanh (1806-1861) (tc
ong Bang Kim Bong) nhng co le chi tiet nay khong chnh xac v Vu Duy
Thanh a mat t bay nam trc khi Bui Vien vao en kinh o29. Tuy
nhien chung ta khong the khong nhn thay s tng ong gia ho Vu va
ho Bui v ca hai ngi eu la nhng nha nho chuong thc dung va nhn
thay mot iem can ban la phai at lai vai tro cua hai quan trong cong tac
cai cach va canh tan.
Trong bai s viet dang d trc khi t tran, Vu Duy Thanh a tau:
Hnh the nc ta ch co chieu dai, khong co chieu rong. Tr hai x Nam,
Bac ky rong hn mot chut, con quang gia t Thanh Hoa tr vao, t Bnh
Thuan tr ra, mat trong ra bien, lng ta vao nui rng, moi tnh mot
oan. Neu thot nhien tnh nao gap bien, b cat ng giao thong, viec tiep
te quan lng tc th b ngan tr. Va suot t Bac en Nam chay dai theo
me bien, phong nh co nc ngoai dom nom, th bat c cho nao ho cung
co the lot vao c. Nh vay, viec phong gi mat bien rat quan trong.
ieu can la phai kp luyen tap thuy quan, hau ai binh lnh va giao quyen
hanh cho cac quan vo e ho co uy tn ma ieu khien 30
Sau hai khoa Hoi th khong o nam 1868, 1869, Bui Vien lai kinh o va
co c hoi quen biet vi mot so nha nho thc thi nh Nguyen T Gian
28
Ong o an khoa (sau em la Bui Phung mot nam) th 17 trong 22 c nhan trng thi Nam nh (Cao
Xuan Duc: Quoc Trieu Hng Khoa Luc, ban dch Nguyen Thuy Nga va Nguyen Th Lam, nxb
TpHCM, 1993 tr. 398)
29
Ngay ca cho rang Bui Vien theo hoc ong Bang t trc khi vao Hue cung khong hp ly v Vu Duy
Thanh o Bang Nhan nam 1851 roi lam viec ngay tai Hue, khi o Bui Vien mi 12 tuoi.
30
Lang Nhan, sdd tr. 257
www.vietkiem.com 23
(Hong Lo T Khanh va i s sang Tau ve), Nguyen Trng To, ang

c Thuan la nhom s phu co chieu hng cai cach c goi la Tan
ang.31 Thang 4 nam 1871, ong theo Le Tuan ra bac anh dep giac khach
C en, C Vang la d ang cua Thai Bnh Thien Quoc va lap c
nhieu chien cong. Sau o ong lai xuong Nam nh giup cho Doan Uan
trong cong tac xay dng ca be Ninh Hai (tc Hai Phong ngay nay).
Thang 4 nam Qu Dau32 (1873), vua T c c cac quan ho gia ra chi
ca Thuan An. Trong khi vua ang ng lam th co 9 chiec tau buom van
tai cua nha kinh lc Bac Ky ch tien tai va quan lnh vao Hue. ot nhien
t ngoai khi hai chiec tau o tien en cha sung ban sang, ta thua chay, hai
chiec tau b giac cp mat. Cac vo quan ta ban than cong ra nhng khong
trung c phat nao, bon giac ban giet chan che roi lai giong thuyen chay
mat. Bui Vien a lam mot bai th ke ro viec nay, ong thi che nhao s
hen yeu cua thuy binh nc ta.
Bien co o t nhieu khien cho vua ta nhan chan c s hu bai cua trieu
nh va co le v the a chuan y e ngh cua Bui Vien xin c xuat dng
xem xet tnh hnh va tm cach cau vien. Mot iem ang at thanh van e
la Phan Tran Chuc (sau nay c tac gia Bao Van nhac lai) a mieu ta la
Bui Vien a phai t lai lay mot chiec thuyen nan het sc mong manh,
tren nhng ngon song tay nh, ch ong ra ngoai be rong33. Bo qua nhng
oan them mam them muoi cua nha van ho Phan nh
t biet cac lieu hu, Bui Vien cho ging buom ve pha Bac, vao mot
buoi sa ng quang ang ma mat tri mi moc troi len mat nc gn song,
khong khac mot cai a ngoc ln e nghieng tren tam tham hong (tr. 45)
hay
Sau mi ngay lenh enh tren mat be, mi ngay em vat lon vi gio
bao phai e len nhng ngon song to tay nh ke tiep nhau, nho len roi lai
o xuong nh co y hanh ha chiec thuyen mong manh ma tay ong cheo lai,
Bui Vien trong xa a thay at lien, khoang at roi mot tia sang vui mng
trong khoi oc ay hi vong cua ong (tr. 47)
31
Phan Tran Chuc, sdd tr. 38
32
Ong Bao Van sa lai la Bnh T (1876) cho phu hp vi thuyet ong i s ve roi mi co bien co nay.
33
Phan Tran Chuc, sdd 38-39
www.vietkiem.com 24
chung ta kho co the tin tng mot s bo c c ra ngoai quoc c ch

than nha vua tien i lai s sai en the.
Nhng nam thang Bui Vien i s cung khong ro ret. Neu ung nh Phan
Tran Chuc viet, thi gian ong My ke ca hanh trnh va ch i cung phai
hn 1 nam, them i lai t Viet Nam ti Hng Cang, Nhat Ban, va i va
ve cung phai ca nam na, co the tin rang t nhat khi tr ve Hue phai vao
nam 1875. Viec ong sang gap Tong Thong Grant nhng khong thanh cong
v khong co quoc th cung hi vo ly neu thc s vua T c a c ong i
s th at phai giao cho ong mot giay t g e lam bang, ong thi mang
theo nhng pham vat trao oi va thng thng bao gi cung co Chanh
S, Pho S va tuy tong ch khong the ch ch v mot ngi.
Mot so tac gia lai chep rang Bui Vien ch c c i Hng Cang e lien
lac vi ngi Anh v trieu nh biet rang Anh va Phap hai ben co nhieu
xung ot trong qua kh. Viec ong ra nc ngoai co le ch c coi nh
mot cong tac lien lac va tham do, hoac co khi ong c nghe ngi khac
ke lai canh tr nc ngi ma to mo noi mau phieu lu nen t y ra i
khong chng.
Tuy nhien khi ti Trung Hoa, ong a nhan ra c rang ngi Anh cung
thc dan khong kem, neu khong noi rang con hn ngi Phap nen rat that
vong. Trong thi gian lu lai ay, ong a ket giao c vi vien lanh s
My (?)34 va co y sang Hoa Ky cau vien. Ong lap tc quay tr ve trnh len
vua T c nhng nha vua khong may sot sang vi e ngh nay nen ong
a mao quoc th va t che mu ao hang tam pham roi qua Hng Cang
nh ngi ban My a ve gap Tong Thong Grant. 35 Tong Thong Grant
bang long giup nhng Bui Vien khi o lai s toi a t quyen va mao quoc
th nen xin c ve tau lai. en khi vua T c bang long c ong lam
chanh s th chnh tnh nc My a thay oi. 36
34
Co le ay la ai dien (commissioner) Hoa Ky tai Quang ong v vao thi gian nay co nhieu phai bo
truyen giao cua My ti ay giang ao, tranh gianh anh hng vi cac phai bo Thien Chua Giao Roma.
Ngi My luc nay ong vai tro trung gian buon ban gia ngi Anh va ngi Trung Hoa.
35
Co the ong xuat dng lan 2 vao gia nam 1874 v au nam o khi Le Tuan mat (2-1874) o n g co n
lam cau oi phung nh sau: Thanh chua ai than an tham hau, ai nhan mu quoc cc tng hoan
(PTC: 36)
36
Nguyen Huyen Anh: Viet Nam Danh Nhan t ien 1981 tr. 27
www.vietkiem.com 25
Cau chuyen nay xem ra co ly hn va cung phu hp vi thi gian ba nam

(t 1873 en 1876), trc khi ong c ch nh e to chc hai quan. Nh
vay co the ong ch qua My mot lan nhng i Hng Cang en ba lan.
Chung ta co the a ra mot vai nghi van:
- Ong khong co phai oan chnh thc nh mot phai bo quoc gia,
- Ong khong u t cach e ai dien trieu nh (tuy o C Nhan, Bui
Vien cha gi mot chc vu g va khi muon lien lac vi ngi My,
ong phai gia mao quoc th va mu ao tam pham mot v tr khong
may g lam cao). Cung co the v thay ong xuenh xoang qua nen
chnh phu My a t choi kheo bang cach yeu cau ong tr ve trnh
bay vi trieu nh e a mot phai oan qua chnh thc.
Tuy nhien chuyen o khong quan trong ngoai viec ong la ngi Viet Nam
au tien at chan len My Chau the ky th 19.
B - VAI TRO CUA HAI QUAN TRONG VIEC BAO VE AT NC
1/ Nan hai khau
T the ky th 16, di trieu Minh, nc Tau b nan cp bien quay pha.
Nhng hai tac o thng la ngi Nhat nen c at ten la oai khau
(wokou, giac lun). Hai tac khong phai ch hoat ong doc theo b bien
Trung Hoa ma keo dai t Trieu Tien xuong en tan Ma Lai. Thanh th, ca
mot vung duyen hai rong ln coi nh khong thuoc quyen kiem soat cua
quan quan. Cac toan giac o cung hoanh hanh doc theo duyen hai nc ta
va c goi la giac tau o v thuyen cua chung sn en. Gernet Jacques a
nhan nh nh sau:
Vao the ky th 16, hai tac banh trng en mot mc o cha tng co va
nguyen nhan co the tm ra c la no co lien quan trc tiep en viec phat
trien thng mai tren mat bien ong A, t Nhat Ban keo en Indonesia.
Cac vua nha Minh oi pho bang chnh sach ngan cam nhng thieu lien tuc
va chat che ch v quan iem chien lc va kinh te moi luc mot khac. 37
T thi vua The Tong nha Minh, cp be cang hoanh hanh, lay cac ao
ngoai khi lam can c, oi th vao cp boc, bay tnh duyen hai khong ni
37
Jacques Gernet: A History of Chinese Civilization, 1986 tr. 420
www.vietkiem.com 26
nao yen.38 en khi Ho Ton Hien, Tong oc Chiet Giang ra lenh cam dan
chung lien lac, tiep ng cho ho, nan giac be mi suy dan.39 Thi o, ngi
Trung Hoa khong nhng khong muon giao thiep vi ben ngoai ma ho con
cam khong cho hoc ngoai ng cung nh day tieng Tau cho ngi nc
ngoai. Trong khi ngi Au Chau phat trien hang hai va tm ng chinh
phuc thuoc a th Trung Hoa lai tai giam hai quan v t khi ao xong Van
Ha (Grand Canal) nam 1411 ho khong con can en viec chuyen ch hang
hoa bang ng bien.
Sang i Thanh, nc Tau van tiep tuc chnh sach bo trong duyen hai
nham muc tieu co lap bon giac bien. Thi ky o, Viet Nam ta ang thi
ky Nam Bac phan tranh, co nhng lc lng hai quan tng oi manh nen
hai khau khong dam cp pha nhieu ma lai tap trung vao mien Nam
Trung Hoa roi lan dan len tan mien Bac. Chung chuyen hng xuong lap
can c ai Loan, Philippines va nhng ao ngoai khi Thai Bnh Dng.
Nc ta thi o cung co nhieu tng tai nh Hoang Ngu Phuc, Hoang
nh Bao, Nguyen Hu Chnh khien bon giac be phai kieng de.
i Tay Sn, thuy quan nc ta rat manh nen hai khau khong dam quay
nhieu. Hn the na, khi chung b quan Thanh anh uoi con sang than
phuc nc ta, c vua Quan Trung phong quan chc va cap dng e
quay tr lai quay pha mien Nam nc Tau.40
Vao thi trung co, nhng loai thuyen be cua hai khau eu nhe va nhanh,
s dung ca cheo chong lan buom. Bon chung lai lieu lnh va tan ac, chnh
v the quan quan trieu nh khong sao tieu tr c.
2/ Tuan Dng Quan
Khong phai en the ky th 19 ngi Viet Nam mi nhn thay s quan
trong cua mat bien. Ngay t thi Tay Sn, cuoi the ky th 18 Nguyen Hue
a chu trng phat trien mot lc lng hai quan va hai quan thi Tay Sn
a at c nhieu chien cong hien hach, tieu diet nhieu chien thuyen cua
Au Chau.
38
T Hai trong truyen Kieu cung la mot trong nhng ten cp bien kiet hiet thi Minh (li chu cua
ng i vie t )
39
Phan Khoang, Trung Quoc S Cng, tr. 243
40
Tran Trong Kim: sdd tr.143
www.vietkiem.com 27
Quan iem cua Bui Vien cung tng t va s nghiep cua ong c nhac
en nhieu la thay v ch dang s yeu cau trieu nh cai cach, chnh tien
sinh a ng ra chu trach nhiem e cai to hai quan, ong thi thanh lap
mot ham oi co kha nang lu ong tac chien e chng minh nhng g ong
e ngh.
a/ Vai tro cua Tuan Dng Quan
Mot trong nhng vai tro chnh yeu cua Tuan Dng Quan la e bao ve
mat bien. Nc ta co en hn 2000 cay so mat bien nen viec gi yen hai
phan la mot cong tac quan trong khong phai ch trong viec quoc phong ma
ca ve giao thong va thng mai.
Di trieu Nguyen kinh o nc ta at tai Hue e can bang hai au Gia
nh Thang Long. Tuy nhien ve mat kinh te, Hue nho hep va can coi
khong thuan tien cho viec i lai, chnh v the Ha Noi va Saigon van co
nhieu u iem hn ve mat ngoai thng.
Khi e ra d an xay dng mot oi ngu hai quan, Bui Vien a nhan manh
en vai tro thu li cua no, cai ma ngay nay trong quan tr ngi ta goi la
ROI (return-on-investment), ngha la cai c so sanh vi cai mat. Ong a
sm hieu c tnh hnh tung quan cua trieu nh sau nhng chien ph va
boi thng cho nhng nc thang tran theo hoa c nam Nham Tuat
(1862) va Giap Tuat (1874), lai chinh chien giac gia lien mien nen kho
un eu trong rong.
Viec xay dng mot ham oi, du la tuan tieu hay phong ng eu oi hoi
mot kinh ph rat cao, trieu nh Hue v the rat tien tan trong nhng chi ph
binh b. Do o, Bui Vien gan nh phai t xoay s lay e thc hien nguyen
vong cua mnh. Tuan Dng Quan v the c xay dng theo nhng tieu
chuan sau ay:
- T tuc t cng: Tuan Dng Quan ong vai tro bao ve cac thuyen
buon i t Bac vao Nam. V a the nc ta dai va hep, ng sa
cha c m mang nen i t Bac vao Nam chu yeu van la ng
be. Tuy nhien giac cp rat nhieu ma trieu nh th bat lc khien
cho dan chung khong the qua lai va v the kinh te khong the nao
phat trien c.
www.vietkiem.com 28
Biet rang neu trong ch vao trieu nh cung cap phng tien th se
khong bao gi thanh, Bui Vien a m rong tam hoat ong quoc
phong, bien Tuan Dng Quan t mot lc lng bao ve duyen hai
thanh mot lc lng hai quan ong vai bao tieu va tuan hanh bang
cach:
* S dung ngay oi Tuan Dng Quan ma trieu nh thanh
lap e i tieu tr giac be
* Cai tien Tuan Dng Quan thanh mot oi van tai lng tien
cho trieu nh
* Dung Tuan Dng Quan e ho ve cac nha buon thu li
dung vao viec trang b41
Vi chng trnh o, oi Tuan Dng Quan a co the s dung ba
nguon tai nguyen: chi ph cua hai quan, tien ong gop mai lo cua
nha buon va tien cong van tai lng tien cho trieu nh. Mot tnh
toan s khi chung ta a thay Bui Vien khong nhng co au oc to
chc ma lai biet kinh doanh, toi u hoa (optimization) hoat ong cua
mnh ong thi toi a hoa (maximization) cac nguon li tc.
Chng trnh thc hien tuan dng oi do o co mot kinh ph tng
oi doi dao theo chieu hng luy tien, cang hieu qua th cac nha
buon cang tin tng, cang tin tng th so ong gop cang nhieu va
do o viec canh tan cang nhanh chong. Ngoai ra trieu nh Hue
cung khong con phai lo nhieu mat ma mat nao cung na vi, co the
tap trung khuyen khch viec thng mai va bang giao vi nc
ngoai, ong thi giam thieu c cong tac bo phong doc theo duyen
hai, bien nhng phao ai quan s thanh nhng ca bien cho tau cap
ben. Xem lai lch s nc ta, trieu nh rat quan tam ve viec bo
phong nhng khong co tien e thc hien nhng ke hoach ln, lai
thieu y niem xay dng von au tien ngoai viec gia tang thue ma la
ieu ma vua T c khong muon lam. Cai quan niem can kiem
gian phac cua nha nho khong the ap dung vao viec canh tan.
41
theo li ho (nha buon) khai vi toi th moi thuyen ng nop vao cong qu hang nam mot tram
phng thoc va ba mi quan e trieu nh bao hiem cho ho khoi b tan hai v cai ach giac be (t bieu
ngay 8 thang 7, nam 1876 Phan Tran Chuc, sdd tr. 85)
www.vietkiem.com 29
- Cai tien hieu nang:

/ Cai tien ky thuat e gia tang s lu ong (mobility) cua hai
quan: Ngay t au Bui cong a nhn thay u iem cua thuyen
be hai tac. Nh chung ta a biet, hai khau doc theo b be
Trung Hoa va Viet Nam thi o khong phai ch la nhng am
giac le te ma la nhng to chc kha qui mo. am hai khau o
von d la tan quan cua Thien a Hoi, Bach Lien Giao la
nhng to chc mu o phan Thanh phuc Minh nhng khong
thanh cong nay tr thanh cp bien, co can c va mang li
lien lac khap vung ong va ong nam A Chau. Ngoai to chc
chat che, ho cung co trnh o va a mua c nhieu tau be,
sung ong cua Au Chau va khong ngai ung o vi cac chien
thuyen ngoai quoc. Trong t bieu tau len vua T c, Bui
Vien viet:
Viec tr an ngoai be, gan ay nc ta tin cay vao cong
cuoc hai phong cua mot nc ngoai. Nhng chong choi vi
hang muon ngan chiec thuyen cua giac tau o, chung ta ch co
vai chiec tau thuy, va cham chap va nang ne. Gi c cho
no th hong cho kia, vai con voi ch vi mot an ho, the du
manh en au cung khong the che ch cho xiet c. Va
nhng tau thuy long sau bay, tam thc ma thuyen giac th
long ch ba, bon thc la cung. Neu gap tau thuy i tuan th
giac a co mot cach oi pho rat gian d va co hieu lc vo
cung la chung tranh thuyen vao nhng cho be nong, tau
khong sao en c ma ban cung khong ti
Do o viec au tien Bui Vien ngh ti la phai thanh lap c
mot oi tuan phong hai dng bang hoac hn quan giac be.
/ Cai tien tiep lieu (logistics) e ng pho kp thi
Trc kia doc theo b be nc ta co thiet lap nhng oi quan
phong, vi nhiem vu chnh yeu la tieu giac ngoai be. Thc
te nhng oi quan phong nay ch lam nhiem vu bao ong theo
kieu moi khi dan lang gap cp hay thu d th em noi ong
mam thau ra go e thong tin ong thi doa nat ke ch.
www.vietkiem.com 30
Phng phap o a kem hu hieu lai thu ong, ch khi nao

bon cp a bo i luc o mi chay ra tiep ng. Bui Vien nhan
xet rat ung:
Thc ra t khi at ra en gi, nhng oi quan phong cac
on duyen ha khong co ch g cho nha nc ca. V chc trach
cua ho la phai phong nga giac be, ma giac be th ch hoanh
hanh ngoai khi. Du ho co biet ch la ngoai be co giac na
cung ch en dng mat ma nhn, ch khong co cach g xoay
tr 42
Do o ong quan niem anh giac phai anh ngay t ngoai be,
bien nhng oi Tuan Dng (theo ngha i tuan) thanh thuy
quan chien au, giam thieu trach nhiem cho cac oi quan
phong bang cach giai ngu nhng thanh phan yeu uoi, gia
nua va ch giao cho ho nhiem vu to chc nhng hai cang va
hoi giay thong hanh nhng ngi ngoai quoc hoac ban x
qua lai cac thng cang43
Ong e ngh lap mot thuy oi hon hp bao gom dan chai
(700/1000) va hai tac chieu hoi (300/1000) co a ban hoat
ong toan quoc ngha la thong nhat ch huy, a phng tiep
ng, co the tap turng lc lng e hanh quan nhng tran ln
oi pho vi giac ma khong e b ri vao the thu ong nh
trc.
Ong cung e ngh chia thanh hai loai can c tiep lieu :
Cac on ln hai cang la can c cua oi tuan dng,
Cac on nho nhng ni hiem yeu la ni lien lac va ho
tr.
/ Cai tien kha nang binh s e chien au hieu qua
Mot trong nhng quan iem sang suot ma co le sau nhng lan
ra nc ngoai ong a hoc hoi c cua cac nc Tay Phng
la phai tuyen chon va to chc binh s cho tinh nhue. Trc
42
43
www.vietkiem.com 31
ay quan ta van ch cot tuyen lnh cho u so, bo ong cho moi
lang nen ngi c chon thng la dan que ngheo kho b bat
i chang khac g i ay, kha nang a kem coi ma tinh than lai
cang suy sup. Bui Vien e ngh ch tuyen lnh trong cac lang
dan chai la nhng ngi co kinh nghiem va quen vi song
gio, cong them vi chnh bon giac be c chieu du ve cong
tac vi trieu nh, trong ve pham ch khong trong ve lng,
lai cho ho lng bong ay u44
b/ To chc
Bui Vien c giao cho chc Tuan Tai Nha Chanh Quan oc kiem Tham
Bien Thng Chnh45, ong lap tc cung vi Pho Quan oc ang Van ng
(vo c xuat than) tuyen mo binh lnh va chia thanh hai loai:
- Thuy Dung: la binh lnh ngi Viet tuyen mo t cac dan chai doc
theo duyen hai co nhng ieu kien tr dung, c hanh, bi loi gioi,
thuoc ng be, biet trc nhng luc co the xay ra ma gio, thong
cac phep tnh (ieu 1 chieu mo)
- Thanh oan: la nhng ngi Tau, ke ca giac be c chieu mo lam
lnh trong Tuan Dng Quan, do chnh ngi Tau ch huy.
Viec thanh lap Tuan Dng Quan c Bui cong soan thanh ieu le, bao
gom li noi au va 20 ieu khoan chia ra nh sau:
/ The le tong quat (ieu 1, ieu 2)
/ Lng bong va cap bac (ieu 3)
/ Tng thng cho ngi chieu mo (ieu 4)
/ Phu cap, binh phuc (ieu 5)
/ Tr cap gia nh (ieu 6)
44
trieu Nguyen lng thang cua lnh la 1 quan tien, 1 phng gao (Tran Trong Kim, sdd tr. 194), rieng
quan cua Bui Vien thuy binh ha hang (di cung) cung c 2 quan tien, 1 phng gao.
45
Phan Tran Chuc cho rang chc nay tng ng vi Tong Trng bo Hai Quan kiem Hang Hai va
Thng Mai nhng e rang khong ung. Cung trong li phe cua vua T c co bao ong phai ban vi Bo
Chanh Thanh Hoa roi hp tau len nha vua. Bo Chanh (coi viec binh cua mot tnh) trieu Nguyen ham
Chanh Tam Pham, nh vay co le chc vu cua Bui cong cung tng ng, ngha la khoang nh hay tam
pham. Va lai trong to chc di quyen ong, cao nhat la t pham nen co le ong cung ch hn mot chut.
www.vietkiem.com 32
/ Che tai oi vi lnh ao ngu (ieu 7)

/ Ky luat binh trai (ieu 8)
/ Ky luat khi giao tranh (ieu 9)
/ Ky luat oi vi dan chung (ieu 10)
/ Tng thng khi giao tranh (ieu 11)
/ Tr cap t tuat (ieu 12, 13)
/ Cac hnh phat:
- vi pham khi tai ngu (ieu 14)
- ha lam cua cong (ieu 15)
- thi hanh cong tac (ieu 16)
/ Cac ngach th lai:
- tuyen mo (ieu 17),
- lng hng (ieu 18)
- ky luat (ieu 19)
/ Cac ngach tap vu khac (ieu 20)
c/ Tuyen mo
V chu trong en kha nang binh lnh, Bui Vien a a ra nhng tieu chuan
tuyen mo ro ret va tng thng nhng ai tm c ngi. Ngi nao mo
c:
- 5 en 10 thuy binh: th c phong oi trng
- 10 thuy binh: -- tong cu pham
- 20 thuy binh: -- chanh cu pham
- 30 thuy binh: -- tong bat pham
- 40 thuy binh: -- chanh bat pham
- 50 thuy binh: -- tong that pham
- 60 thuy binh: -- chanh that pham
www.vietkiem.com 33
- 70 thuy binh: -- tong luc pham

- 80 thuy binh: -- chanh luc pham
- 90 thuy binh: -- tong ngu pham
- 100 thuy binh: -- chanh ngu pham
- 200 thuy binh: -- tong t pham
- 300 thuy binh: -- chanh t pham 46
Ong cung a ra nhng tieu chuan nhat nh e tuyen mo, mac du con ai
cng nhng a co nhng nguyen tac ro ret e chia ra thng hang, trung
hang va ha hang (ieu 2). ieu chnh yeu ay la nhng ngi tnh nguyen
ch khong phai b cng bach va chnh v the khong phai bat c ai cung
co the gia nhap Tuan Dng Quan ma phai hoi u mot so ieu kien nhat
nh. Ngoai ra nhng ngi o con phai co ly lch tot, c than thuoc va
ly dch bao am (ieu 1).
d/ Ky luat
Co the noi ky luat ma Bui Vien a ra la ky luat thep a p dung trong thi
chien. ieu o cung khong lay lam la v ky luat la sc manh cua oan
quan, cha noi nhng ke ong chieu mo eu la thanh phan rat tao tn, va
phai lay li ma du, va phai lay uy ma trng tr. Ong a ra nhng trach
nhiem lien i gia binh s va ngi chieu mo, va chu toi, va phai boi
thng cong qu. Ong lai ap dung nhng hnh phat khat khe chung ta
thng thay trong s sach nhng giai oan can phai cung co lai uy quyen
cua ngi lam tng, chang han nh Neu binh s nao gap tri ma ma lay
non cua dan e oi th lap tc b chem au e th chung (ieu 10).
Mot ieu chung ta cung nhan ra la Bui Vien khong tr binh theo loi nhan
ngha cua nha nho ma theo kieu giang ho ngha s ngha la ong ap dung
chnh nhng qui luat co san cua bon hai khau. Hai khau bien ong
thng la hoi vien cua mot so bang hoi, giao phai, co nhng ngha kh
rieng cua to chc nhng ong thi cung rat tan nhan vi ke phan boi hay
khong het long. Co le Bui Vien a nghien cu kha sau rong ve nhng to
46
Trong sach cua PTC (tr. 98) va BV (tr. 47) eu khuyet t 50 en 80 (ch ghi chanh quan hay pho quan,
chu n g to i theo th t ie n va o cho h p ly )
www.vietkiem.com 34
chc nay va nam vng c nhng qui luat cua ho nen a a ra nhng
bien phap tng thng va trng phat khac thng.
Keu goi tnh anh hung hao han, long trong li, cung ky luat nghiem minh
a khien am giac be co cam tng ong la mot thu lanh kiet hiet gan gui
vi ho hn la mot van quan th sinh. Het long vi anh em, chia vui xe
buon, ung tran xong ra trc, ong a ap dung ung mc ao lam tng
ma co nhan thng e cao. Cung nen them rang, trc ay cac quoc gia
ong A cha co trng huan luyen tng soai ma ch bo nhiem theo nhan
xet rieng cua vua quan, von thng la van nhan chuyen sang vo nghiep
roi t mnh tm hieu va hoc hoi kinh nghiem.
Trc ay, viec mot van quan b ch nh cam quan thng la mot cach
trng phat ch khong phai la thang thng nen ai nay eu lo s va boi roi.
Trai lai Bui Vien trong ch mot dp e thi tho tai nang va ieu o cung la
mot ch hng khac thng so vi nhng nha nho khac.
e/ Lng bong
Xet ve lng bong, co the noi Bui Vien a a ra mot qui che rat hau h
e chieu du nhan tai. Qua thc vay, i Minh Mang, nha vua cua cung a
at ra tien dng liem e ngan nga tham quan o lai. Khi to chc Tuan
Dng Quan, Bui Vien a an nh khong nhng lng bong cho ngi lnh
ma con ngh en tr cap gia nh va nhat la ca tien t tuat rat hau cho
than nhan ngi qua co neu chet trong khi giao tranh. ieu o chng to
ong quan tam en nhng noi lo cua binh s di quyen va hieu rang muon
ho yen tam va het long trong cong tac, phai cho ho c thoai mai khong
phai lo en cm ao cho v con nha.
Tuy nhien, chung ta cung phai at cau hoi la nhng con so ma ong Phan
Tran Chuc ghi ra co thc s chnh xac hay khong? oi chieu lng bong
mot vai cap bac di trieu Minh Mang47 va cua Tuan Dng Quan do Bui
Vien a ra48 ta thay s chenh lech qua xa:
Pham ham Lng nam Xuan phuc Gao Lng TDQ Phu cap
T pham 80 quan 14 quan 60 phng 360 quan
47
Tran Trong Kim: sdd tr. 193-194
48
Phan Tran Chuc: sdd tr. 97
www.vietkiem.com 35
Ngu pham 40 quan 9 quan 43 phng 300 quan

Luc pham 30 quan 7 quan 25 phng 264 quan
That pham 25 quan 5 quan 20 phng 240 quan
Bat pham 20 quan 5 quan 18 phng 216 quan
Cu pham 18 quan 4 quan 16 phng 180 quan
Binh s 12 quan 24 phng 72 quan 24 phng
/Thuy binh 24 quan
thng hang
Lng mot Tuan Dng Quan hang t pham gap 4 lng cua trieu nh,
ngang vi nhat, nh pham la mot chuyen kho tin va xem ra cong qu kho
long ma am ng noi, dau rang co them nhng nguon li tc khac, du
a thu tien mai lo cua cac nha buon. o la cha ke cac phu cap gia nh
cua cac vien chc co ngach trat ma chung ta khong thay e cap en. Neu
ung nh the, chac chan se gap s chong oi cua ong lieu hay trieu than.
Ngay ca cac vien chc hanh chanh, nha lai, sai dch cung c tr cap
hau h ti mc kho tng tng:
Theo quoc le hien hanh chung cho cac ngach: Bat pham moi vien moi
thang c 1 quan 8 tien, gao 1 phng 20 bat, cu pham 1 quan 5 tien,
gao 1 phng 10 bat; v nhap lu th lai (ngi cha vao ngach g) 1 quan
tien, 1 phng gao.
Theo le mi nh rieng ve ngach tuan tai: vien bat pham moi thang c
cap them tien 14 quan, cu pham 12 quan, v nhap lu th lai 10 quan 49
Lng bong gap 8 lan bnh thng e rang khong chnh xac. Tiec rang Phan
Tran Chuc khong a ra nhng tai lieu ong a tham khao e hau nhan co
the tra cu nen khong biet tai lieu s dung co chnh xac hay khong.
Bui Vien cung a ra nhng so muc kha cao ve t tuat, t tran ca ve tien
bac lan truy tang danh tc. Nhng tng thng cho binh s khi cp hay
lay c thuyen giac mang ve cung rat ang ke chng to ong muon s
dung am giac khach chieu hoi c nh nhng ngi lnh anh thue.
Chung ta cung co the ngh la co the ong a hoc c cach thc cua ngi
Trung Hoa trc o khong lau khi ho tra tien e cho hai s quan ngoai
49
www.vietkiem.com 36
quoc em quan anh vi giac Thai Bnh Thien Quoc. o la Frederick T.

Ward (My) va sau o Charles G. Gordon (Anh) ch huy oi quan c
menh danh la Van Thang Quan (Ever-Victorious Army). Cung rat co the
uy tn vang day cua oan quan nay a anh hng en Bui Vien khi ong
qua Quang Chau a en quyet nh cua ong muon sang My cau vien va
hoc hoi ve binh b. Trc o may nam, trieu nh Hue cung ap dung chnh
sach nay va a mn giac C en chong lai quan Phap giet c Francis
Garnier (1873).
3/ Mot so chien cong
Thuy quan cua Bui Vien tuy con non tre nhng a sm lap c mot so
chien cong. Thang t nam 1878, quan ta giao chien vi giac Tau O Ha
Tnh, dung hoa cong ot tau ch khien chung phai chay tron, tch thu mot
chien thuyen cung lng thc an dc va bat c 18 ten cp.
en thang 5 cung nam, quan ta lai giao tranh vi ch Thanh Hoa trong
khi hai ph ang cp mot tau buon. Quan ta truy kch ch en tan ao
Hai Nam (Trung Hoa), tch thu mot chien thuyen va an dc, kh gii.
Nh hai chien cong o, dan chung cam thay t tin hn nen cac thng
cang tr nen sam uat, tau thuyen ra vao buon ban ngay mot nhieu. Mot
thi gian sau, cac chi iem cung c m tai Thanh Hoa, Nghe An, a
Nang, Quang Nam. Tren bo, Bui Vien cho xay lai nhng phao ai, bo tr
sung ai bac e canh phong mat bien.
C - NHAN XET
1/ Ca tnh
Mot trong nhng nhan nh au tien cua ngi viet la Bui Vien khong
phai la mot nho s theo ngha bnh thng, ong la mot vo tng an mnh
di lp ao van nhan. Theo toc pha, ho Bui chanh quan Thanh Hoa, di
c ra Bac t trieu Le a hai tram nam nhng co le ch en nh c Trnh
Pho, Thai Bnh vai i trc, Bui Vien la i th tam tnh t khi thien di.
Tnh Thai Bnh von la at tan boi, phan ln la am lay. Di thi Minh
Mang, nam 1828, Nguyen Cong Tr c phong chc dinh ien s, em
dan vao khai khan lap ra hai huyen Kim Sn, Tien Hai (nui vang, bien
www.vietkiem.com 37
tien) va hai tong Hoanh Thu va Minh Nhat. Ho Bui co the cung en nh
c Tien Hai t thi nay.
Theo van chng va hanh trang cuoc i ong, Bui Vien la ngi co tnh
lieu lnh, khong ne qui tac, co the noi la tao tn. Vi loi van trc ngon t
khuon sao, viec ong o C Nhan ke cung la chuyen khac thng. Trong
xa hoi quan chu chuyen che cua nc ta thi o, ong a dam lam th (hay
ve???) dieu ct quan trieu nh b Tau O anh uoi bang nhng cau:
Tau o hai chiec thang dong,
Ao ao no sung roi cung het vang.
Tung hoanh chay doc chay ngang,
Quan quan chang thay thay toan Tau o.
Chung ci chung thet lu lo,
a am a chem, a xo xuong tau
va mieu ta quan quan:
Nghenh ngang vong vong du du,
Bai vang than mu xuan thu phai tau.
Cung khong tai can chi au,
Roi ra mua mo, vanh rau chom choe
An th nham trc nham sau,
en khi co giac trut au trut uoi 50
ke cung la bao gan.
Viec tien sinh t y tm ng sang My (co le ong ch c c i sang
Hongkong xem xet tnh hnh), roi lai lieu lnh gia trieu phuc, gia quoc th
u biet ong la ngi dam ngh, dam lam ch ngh en li ch cu the ma
khong ne hau qua bat li cho ban than.
Sau khi o C Nhan, ong khong co chc vu g ca, nhng lan la ket giao
vi thanh phan co au oc canh cai tai Hue, roi tnh nguyen xin theo Le
50
www.vietkiem.com 38
Tuan ra Bac dep giac C en, lai theo Doan Uan i khai khan at hoang
eu la nhng viec ma van nhan t ai chu lam, u biet ong von la ngi
co ch mao hiem, thch ieu mi la ma khong chu bo mnh vao qui cu.
Xem phng lc tuyen mo, tr binh cua ong, mac dau khong khoi anh
hng co nhan, chac chan ong a tham duyet nhieu binh th, nghien cu
o tran va tm hieu phng phap to chc cua Au Chau qua sach v (co the
bang nhng ban dch sang tieng Trung Hoa) ong thi nhan xet tan mat
sinh hoat cua ho trong nhng lan du hanh qua nc ngoai.
Ong cung la ngi quyet oan, moi khi co viec kho x eu t chuyen roi
tau sau nen khong khoi b nhieu ngi dem pha. Co sang kien, biet a ra
ke hoach va tm cach thc hien ke hoach, Bui Vien co nhieu c tnh cua
ke doanh gia (entrepreneur) ma neu biet dung ong, trieu nh Hue a co
the xoay chuyen c thi the.
Mot iem chung ta cung can nhac ti la van chng ong trong thc dung,
nhng bai van ong viet a t y ha thap xuong e cho ngi bnh dan co
the hieu c. Trong t chieu yet e du do bon hai khau ve vi trieu nh,
ong khong ngan ngai a ra le hn thiet, cho th e cao danh tng a
bao ngi xuat than chon luc lam, luc lai dung li e nh bon giac
cp:
Tuy nhien xong pha cho cung ten, song gio cung la viec rat can trang,
phai trai qua bao noi nguy hiem mi cp c hoa vat em ve roi dam
dui ban re, cua ang mi ch ban c mot hai
Nh vay cac anh em chang nhng lap c danh ma lai con co ca li na
Trong bai quan luat bang van van ong cung viet:
Giap tau giac, tau nao ti trc,
Ke cam c ngi lay hng lo.
Tien cong le a trong thu,
ong oan giai ban cung cho hoa hong.
Con hoa hang cong ong nh thng,
Trc nhat tau c thng nam thanh.
Con tha chia ca oan binh,
May thanh cham chc phan minh cung eu
www.vietkiem.com 39
Bai van te hai ngi lnh t tran ong viet cung rat de hieu, phai noi la ai
ai cung co the thong cam tam chan tnh cua ong nhng khong phai v the
ma khong co phan thu phuc nhan tam, dung van chng e cung co long
tin cua thuoc cap:
Ngi song i,
Tieng thm la trong.
Chet ma phai ngha,
Chat cung nh song.
Than oi hai anh,
Vo tnh an la.
Ban vao nhau nhau,
Ha v ham tc,
Ha v ham loc.
Tam than ngan vang,
Bo i mot choc.
V chng trong ngha,
Nen coi re than
2/ Cai chet cua Bui Vien
Ngay mong 1 thang 11 nam T c 31 (1878), ong ot ngot t tran. Cai
chet cua ong cung co nheu iem con m am v that bat ng va khong co
dau hieu g bao trc.
Ca ngay mong mot ong van manh me nh thng nhng en chap
toi th ong keu au nhc khap mnh may. en na em, Bui Vien chet. 51
Rat co the ong a b am hai v nhieu ngi ng thi khong thch tnh
trc ngon cua ong cung nh e ngai roi ay ngoi sao ho Bui se lam cho
nh than b that sung.
Cung co ngi lai cho rang trieu nh e ngai ong se tr thanh mot th
Hoang Sao, T Hai doc ngang nao biet tren au co ai phng hai en
c nghiep trieu Nguyen nen ra tay tr kh trc.
Tuy nhien o ch la nhng gia thuyet cua nhng ngi ai mo ong ma
khong co g lam bang c. Nhn lai nhng cau oi cua cac quan lai va ong
51
www.vietkiem.com 40
lieu thi o mng ong, thng tiec ong, chung ta co the tin rang vi nhng
li ca tung qua nong nhiet, khong the khong co ngi ghen ghet.
Mot iem noi bat ang lu y, ban than ong chnh la si day buoc chat
Tuan Dng Quan vi trieu nh v mot khi khong con ong na, nhng
oan quan o eu t ong giai tan, mot so quay tr ve nghe an cp cu,
mot so khac t y tm ng khac mu sinh. Ho ch mi en mc trung vi
chu tng ch cha phai v quoc gia. Cung co the viec giai the Tuan
Dng Quan chnh la chu trng cua mot so ngi trong trieu nh Hue
luc bay gi.
3/ Tai sao binh b trieu Nguyen lai suy sup?
Mot cau hoi ma chung ta co the neu ra la tai sao viec binh b trieu
Nguyen so vi nhng trieu ai trc rat la kem coi. Cuoc cach mang hai
quan cua Bui Vien la mot iem rat ac biet, ve phng dien quan iem
cung nh ve phng phap to chc.
S thanh cong trong mot thi gian ngan ang le phai c duy tr va
khuech trng th tai sao trieu nh lai bo qua?
Ha c g nhng cong lao o sau o nh mot hon a nem vao bien ca,
khong con e lai tam tch g? Ngay ca Quoc S Quan trieu Nguyen cung
gan nh khong e cap en. 52
Chung ta phai i lai mot quang lch s kha dai e co cai nhn chnh xac
hn.
Khi vua Gia Long anh bai nha Tay Sn, thu giang sn ve mot moi, noi lo
cua nha vua khong con la mot lc lng oi au ma chnh la s cai hoa
t trong tam phuc. Mot mat nha vua e ngai nhng ngi cat ruot mnh lam
phan, mat khac e dan chung cac ni con hoai vong tien trieu.
Vi v tr kinh o ong Hue, viec kiem soat lanh tho la mot viec tng
oi kho khan, ng sa xa xoi cach tr. Mac du ngoai Bac va trong Nam
co cac tong tran thay mat trieu nh, nha vua khong khoi lo ngai te trang
52
mot ieu kho hieu ay la khong co mot dong nao trong lch s nc My cung nh trong cac van
ban Han Nom cua Viet Nam noi ve hai chuyen cong du cua Bui Vien (Chu Tuyet Lan: Quan he
Bang giao Gia Viet Nam va Phng Tay Trieu Nguyen 1802-1945, Nhng Van e Lch S ve trieu
ai cuoi cung Viet Nam, 2002 tr. 283)
www.vietkiem.com 41
cac trong than xa chuyen quyen. Vua Gia Long tnh lai a nghi nen ong
a tm nhieu bien phap ngan chan mam loan53. Ve phng dien hanh
chanh, tuy nha vua ng au va co toan quyen nh oat nhng tren thc
te, tong tran Bac Thanh va Gia nh thanh co nhieu u the va viec noi tr
ch trong vao long trung thanh cua cac bay toi. Vua The To ch co the tiet
giam quyen lc cua nhng phien tran bang cach han che binh lc, lay c
cho dan ngh ngi tr ve san xuat.
le nh cac tran, t Quang Bnh va en Bnh Thuan th c ba ten inh
ken lay mot ten lnh; t Bien Hoa tr vao th c 5 ten inh ken lay mot
ten lnh; t Ha Tnh tr ra en 5 noi tran Bac thanh th c 7 ten inh
ken lay mot ten lnh. Con 6 ngoai tran la Tuyen Quang, Hng Hoa, Cao
Bang, Lang Sn, Thai Nguyen, Quang Yen th c 10 ten inh ken lay mot
ten lnh 54
Cac to chc than binh, cam binh, tinh binh va cac ve thuy quan chu yeu
cung ong tai kinh thanh. Xem the ta thay nha vua at trong binh gan
kinh o ngoai muc tieu quoc phong cung con co y e phong noi phan.
Chnh v luon luon nghi k, hai ai cong than la Nguyen Van Thanh (tong
tran Bac Thanh), ang Tran Thng (binh bo thng th) a b sat hai
ngay khi vua Gia Long con tai v.
Sang i Minh Mang, giac gia mien Bac va mien Nam rat nhieu, nha
vua cung s ca i hoa phien tran nen cung bat chc nha Thanh triet phien,
bai bo Gia nh thanh va Bac thanh. Nam 1833, con nuoi cua Le Van
Duyet (nguyen tong tran Gia nh thanh, nay a t tran) noi len chiem
thanh Phien An (Gia nh) roi lay het sau tnh Nam Ky. Trieu nh em
quan vao anh, Le Van Khoi b benh chet nhng quan lnh con tiep tuc
chong c non ba nam mi ha c thanh.
Vua Minh Mang lai truy cu nhng loi cu cua Le Van Duyet, Le Chat khi
con song, ma b san phang, than nhan, gia quyen cung thuoc ha cung b tr
toi. Nha vua cung sai triet ha thanh Ha Noi va thanh Gia nh, lay c la
thanh tr a phng khong c quyen to ln hn kinh thanh Hue. Nhng
53
chang han khong lap Hoang Hau, Thai T, Te Tng ke ca khong lay Trang Nguyen trong nhng ky
thi nh (trieu Nguyen e nhat giap Tien S ch lay Bang Nhan va Tham Hoa).
54
Tran Trong Kim: sdd tr. 173
www.vietkiem.com 42
ca khau sam uat i Le va i Tay Sn cung b cam oan nen thng

nghiep trong nc cung suy giam dan.
Chnh v the, binh b i Nguyen mot mat thieu trang b, t luyen tap lai
tiet giam v s cac ni noi len nen cang luc cang suy sup, en khi b xam
lan khong sao cam c noi.
en i T c, nha vua ca i ngoi trong cung cam, khong quen viec
binh nhung. Ngai tuy tnh tnh nho nha nhng lai la ngi yeu uoi55, thch
van chng, trong h van ma kem phan thc dung. Khi ngi Phap en
gay han, nha vua len ngoi a lau, tuoi cung a ln nen khong muon thay
oi khac han nhng v vua cua Xiem La hay Nhat Ban cung thi o, tuoi
con tre, mi len ngoi nhieu nhiet huyet. Hn the na, trong suot nhng
nam tr v, ong thay luc nao ngoai Bac cung co loan ma toan loan ln,
co luc tng nguy en ni -- khien cho khong khoi co bung nghi k nhan s
Bac Ha. Ngoai ra co le nha vua cung khong quen vu Giac Chay Voi
mi xay ra cha lau (1866) khi phu phen ang xay Van Nien C (Khiem
Lang) xong vao ien nh th quan, may nh chng ve Ho Oai lieu chet
mi cu c56. Trong hoan canh vua toi khong ong long, nh than
khong hoa muc, nc ngheo, dan chung oi kho, quoc kho trong rong,
viec mat ve tay ngi Phap khong phai la chuyen la.
Cung v the, mot con ngi dung manh, tao tn nh Bui Vien, co tai tr
c ca bon giac khach, tnh tnh lam luc co cho ngong nghenh, trong tay
lai ch huy mot oi thuy binh hung hau ong ngay canh kinh thanh, khong
the khong mang en nhng uy k cho trieu nh. Dau cai chet cua ong ch
la mot s ngau nhien, viec chng trnh cai cach cua ong khong c tiep
noi cung ang cho chung ta at thanh mot cau hoi.
55
Vua T c khong co con, nhieu ngi bao rang ong b bat lc
56
Nha vua luc nay tuy cha ay 40 ma a tnh en chuyen hau s roi.
www.vietkiem.com 43
KET LUAN
Chung ta khong the phu nhan viec Bui Vien chu mot so anh hng cua
ng thi, ke ca viec tiep nhan nhng t tng ma s phu Trung Hoa hay
Nhat Ban ang e cao. Khong the khong at ra gia thuyet ong t i tm c
hoi tiep xuc, tm oc va tham khao nhng t tng canh tan cua Tau va
Nhat, cong them s quan sat tai cho ve s cng thnh cua nc ngoai e
em ve ap dung trong x mnh. Van e quan trong la nhng ng dung cua
ong co hp thi nghi va kha thi hay khong?
Trong boi canh lch s nc ta the ky th 19, viec canh tan at nc oi
hoi nhng nhan thc oc ao va triet e. Hnh the dai va hep cua Viet
Nam khien cho s i lai kho khan, he thong ng sa cha m mang, viec
to chc va xay dng lc lng hai quan phai c coi nh u tien so mot.
Mot lc lng hai quan co ba tac dung chnh:
1/ Bao ve va phat trien he thong thng thuyen, chuyen ch va giao
dch t Nam ra Bac va ngc lai khien cho he thong kinh te cua
Viet Nam c ieu hoa.
2/ Xac nh chu quyen lanh hai va m rong tam kiem soat cua trieu
nh Viet Nam, tranh c the b ong ch co thu ch ngi khac
en tan cong.
3/ Lam nen tang cho viec canh tan at nc nhat la Viet Nam co
nhieu hai cang thch hp cho viec tau buon qua lai nh Saigon,
Vung Tau, a Nang, Hai Phong.
Neu cai to kp thi, hai quan a giup cho Viet Nam lam chu bien ong de
dang v thi ky o cha co nhng tranh chap chu quyen ve khu vc nay va
Viet Nam gan nh lc lng duy nhat hien dien, khong nhng v a the
gan gui ma con c moi quoc gia cong nhan. Hn the na, Viet Nam
cung co the khai thac v tr chien lc cua mnh e m rong giao thng
ng hau canh tan at nc. Nhieu quoc gia a muon giao thiep vi Viet
Nam e s dung nh nhng can c quan s va tiep lieu cho thng thuyen
va chien ham cua ho, khong phai ch Anh, Phap ma ca My, c, Nga va
nhieu nc Au Chau khac.
www.vietkiem.com 44
Nhn lai thc trang nc ta vao gia the ky th 19, ve phng dien quan
s qua khong thay oi bao nhieu t nhieu the ky. Vu kh cung van dung
cung ten, giao mac la chnh. To
chc so vi thi Ly, thi Tran
khong co g ac biet hn va cac cap
ch huy eu khong c huan luyen
ve quan s cho chu ao. Nhng
quan vo th t hoc, ch la vo bien
khong co kien van. Con quan van
th la nhng nha nho khong biet g
ve binh nhung, co chang la nhng
meo vat oc c trong tieu thuyet.
Ngay ca nha vua cung ch muon
cau an khong muon anh. Vu Duy
Tuan a phai dang s ma mai:
yen tc x ng, mau t tng
bo, hu hu nhien ky tng lac, t d
Quan van vi an (nha chay en ni ma me
con chim en, chim se goc au nha van mm cho nhau ra chieu vui ve t
cho la yen on lam). Ve sau khi thay the giac qua manh, vua T c cung
phai than:
Vo tng tieu sau duy hu tu,

Van than thoai Lo canh vo thi.
Tieu sau vo tng thoi anh ru,

Van quan uoi giac chang thanh th.
www.vietkiem.com 45
Quan vo cac quan lam viec
Ngi Phap a chien thang Viet Nam bang mot lc lng tan cong nho
hn nhieu v ho c trang b ay u va nhat la cac cap s quan, binh s
c huan luyen chu ao. Neu qua nh Bui Vien co the xay dng c
mot oi Tuan Dng Quan cho vng manh, tnh hnh nc ta co le a thay
oi va khong gap phai nhng bat hanh ve sau nay.
Mot ieu ang ghi nhan la Bui Vien a nhn ra c cai ai the cua dan
toc Viet Nam va cha khoa cua viec canh tan. Mac du luc o a co rat
ong s phu ho hao bai bo chnh sach be quan toa cang, thong thng vi
liet cng tren mot c s bnh ang nhng phan ln ngi Viet van cha
co c mot quan iem oc lap ma ch bat chc nc khac, ien hnh la
Trung Hoa e lam gng. Phai noi rang trong nhieu nam qua cho en
tan ngay hom nay nha cam quyen Viet Nam van coi nc Tau la khuon
vang thc ngoc, chu phan an em, i sau mot bc.
Vao thi ky o, Trung Hoa ang lam vao the song d chet d, oc chang
mang noi mnh oc, huong ho mang goc cho reu. The nhng trieu Nguyen
van tiep tuc than phuc, ba nam mot lan mang cong pham sang Bac Kinh
chu ong vai thuoc quoc. Sau hoa c Giap Tuat (1874) nc Phap co
www.vietkiem.com 46
tang cho Viet Nam 5 chiec tau co u may moc sung an, 100 khau ai
bac, moi khau 200 vien an, 1000 khau sung tay va 5000 vien dan (khoan
3) va cho ngi sang huan luyen quan oi. Co le Bui Vien a s dung mot
phan nao nhng vu kh va chien thuyen nay e s dung vao viec canh cai
va v the ong a e ra mot chng trnh xay dng mot he thong quan oi
lay thuy binh lam lc lng chnh.
Trc ay, khi hai ben Trnh Nguyen con phan tranh, cac phu chua eu
e ngai ben kia manh hn mnh nen tm moi cach e gia tang sc manh
quan s. Chnh v the thi ky o nc ta co nhng oi chien thuyen kha
tinh nhue va hai phan Viet Nam c bao am. Sau khi thong nhat at
nc, nha Nguyen mot mat khong con thay b e oa nen ch tap trung
vao viec noi an, lai them cai hoc c t lam thui chot y ch sang tao va
nang ong, thanh th cang ngay nc ta cang ri vao vong u toi. Bui Vien
a tm ra loi thoat va chac chan ong khong pha i ch ngng lai viec cai
cach Tuan Dng Quan ma co the co ca nhng quan iem cai cach chnh
tr khi co dp so sanh the che cua Hoa Ky va cac nc Au Chau vi cac
nc A ong.
Nng theo nhng ieu khoan cua hoa c Giap Tuat, ta phai bang long
m ca cac thng cang Qui Nhn, Hai Phong, ong a tien xa hn mot
bc m cac chi iem Thanh Hoa, Nghe An, a Nang, Quang Nam.
Ngoai ra ong cung muon bien Thuan An thanh mot trung tam thng mai
e lam tang them cai uy nghi cua at kinh o nen to chc mot Chieu
Thng Cuc, va la ai ban doanh cho Tuan Dng Quan, va la ni giao
lu hang hoa co tnh quoc te m au cho viec thu nhap van minh trc tiep
vao at e o.
Cho en nay, viec banh trng sc manh hai quan e gia tang kha nang
phong thu va quyen lc tren mat be van con la u tien hang au cua at
nc. Cha kiem soat c bien ong, Viet Nam con phai chu nh ng mui
dao thoc vao ngang hong, co the b chia cat bat c luc nao. Mot khi b tan
cong vao man sn th con rong Viet Nam ch con la mot con thuong
luong b san uoi khong ng chay.
Thang 12 nam 2002
www.vietkiem.com 47
Nam Tuoi B i e n c o q u a n t r o n g Nien hieu Trung Hoa Nhat Ban Au My
1839 Bui Vien chao i Minh Mang 20 Nha Phien

chien tranh
lan 1
1862 23 Hoa c Nham Tuat T c 15
1864 25 Bui Vien o Tu Tai T c 17

Vua T c thng ngi hoc tieng Phap
1866 27 Vua T c cho ngi vao Nam Ky hoc ve T c 19

ky thuat, c Nguyen Trng To sang Phap.
1868 29 C Nhan (an khoa Nam nh 17/22) T c 21 Minh Tr Ulysses Grant

(Meiji) len
Cac giao s dch sach Tay (1868-1877)
ngoi
1869 30 Tri u nh tuyen ngi hoc ky thuat quan s T c 22
1871 32 Theo Le Tuan anh giac C en, C Vang T c 24
1873 34 Bien co ngay 12 thang 4 nam Qu Dau T c 26

Xuat dng lan au (thang 7) qua Hongkong
gap Lanh s (?) My
www.vietkiem.com 48
1874 35 Hoa c Giap Tuat - Le Tuan t tran (thang T c 27

2)
T y xuat dng lan 2 (?) qua My gap Tong
Thong Grant
1875 36 Xuat dng lan 3 (?) T c 28 Vua Quang

T len ngoi
1876 37 Thanh lap Tuan Dng Quan T c 29
1877 38 T c 30
1878 39 Bui Vien t tran (1-11) T c 31
1879 Nguyen Hiep ieu tran T c 32

Nguyen Thanh Y qua Phap au xao
1881 Phan Liem mat tau xin canh tan, Le nh T c 34

xin cai cach
1883 Hoa c Qu Mui Vua T c mat
www.vietkiem.com 49
TAI LIEU THAM KHAO

Bao Van: Bui Vien, Mot Nha Nho Sang Suot Loi Lac Phi Thng (Toronto:
Que Hng, 1988)
Bui Van Quyen (chu bien): Gia Pha Ho Bui (Saigon, 1967)
Buttinger, Joseph: The Smaller Dragon, A Political History of Vietnam (New
York: Frederick A. Praeger, 1958)
Casson Lionel: Illustrated History of Ships & Boats (New York: Doubleday &
Company, Inc. 1964)
Clyde H. Paul: The Far East, (New Jersey: Englewood Cliffs, 1964, 6th Ed.)
Cowley, Robert & Geoffrey Parker (ed.): The Readers Companion to Military
History, Houghton Mifflin Co. 1996
Doyle Edward, Samuel Lipsman: The Vietnam Experience Setting the Stage,
(Boston: Boston Publishing Co. 1981)
Fairbank, John K., Edwin O. Reischauer, Albert M. Craig: East Asia Tradition
and Transformation (Boston: Houghton Mifflin Co. 1973)
Gernet, Jacques: A History of Chinese Civilization (trans. from Le Monde
chinois), (New York: Cambridge University Press, 1986)
Gibney, Frank: Pacific Century, America and Asia in a Changing World (New
York: Charles Scribners Sons, 1993)
Grun, Bernard: The Timetables of History, A Horizontal Linkage of People and
Events (New York: Simon and Schuster, 1975)
Hoang, C Thuy: Viet S Khao Luan (Paris: Nam A, 2002)
Keegan, John: A History of Warfare, (New York: Alfred A. Knoff, Inc., 6th Ed.
1994)
Kennedy, Paul: The Rise and Fall of the Great Powers (New York: Random
House, 1987)
Klemm, Friedrich: A History of Western Technology (London: The Scientific
Book Guild, 1959)
Lang Nhan: Giai Thoai Lang Nho (toan tap), (Texas: Zieleks, 2nd Ed. 1985)
Lch S Viet Nam (tap 2) (Ha Noi: Nxb KHXH, 1985)
McAleavy, Henry: Black Flags In Vietnam The Story of a Chinese
Intervention (New York: The Macmillan Co. 1968)
www.vietkiem.com 50
Mosse W.E.: Liberal Europe, The Age of Bourgeois Realism 1848-1875

(London: Harcourt Brace Jovanovich, Inc. 1974)
Nguyen, Huyen Anh: Viet Nam Danh Nhan T ien (Texas: Zieleks, 1981)
Nguyen, nh au: From Saigon to Ho Chi Minh City 300 year history (VN:
Land Service Science and Technics Publishing House, 1998)
Nguyen, Quang Thang va Nguyen Ba The: T ien Nhan Vat Lch S Viet
Nam (TPHCM: nxb KHXH, 1992)
Nhieu Tac Gia: Nhng Van e Lch S ve trieu ai cuoi cung Viet Nam
(Hue: Trung Tam Bao Ton Di Tch Co o Hue Tap Ch Xa & Nay, 2002)
Parker, Geoffrey: The Military Revolution Military Innovation and the Rise of
the West 1500-1800 (New York: Cambridge University Press, 1996)
Phan, Khoang: Trung Quoc S Cng (California: ai Nam khong e nam)
Phan, Khoang: Viet Nam Phap Thuoc S 1884-1945 (khong e nxb, 1961)
Phan, Tran Chuc: Bui Vien vi Chnh Phu My Lch s ngoai giao trieu T
c (Paris: ong Nam A, 1985) (chup lai ban Chnh Ky, Ha Noi 1953)
Seagrave, Sterling: Lords of the Rim, The Invisible Rmpire of the Overseas
Chinese (New York: G.P. Putnams Sons, 1995)
Spence Jonathan: To Change China, Western Advisers in China 1620-1960
(New York: Penguin Books 1980)
Tien, Chen-Ya: Chinese Military Theory Ancient and Modern (Canada:
Mosaic Press, 1992)
Tran, Trong Kim: Viet Nam S Lc (q. 2) (California: ai Nam, khong e
nam) (chup lai ban in nam 1971 cua Trung Tam Hoc Lieu, Bo Giao Duc,
Saigon)
www.vietkiem.com 51

Bùi Viện Và Cuộc Cải Cách Hải Quân - Nguyễn Duy Chính

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Bùi Viện Và Cuộc Cải Cách Hải Quân - Nguyễn Duy Chính

Hochgeladen von

Copyright:

Bui Vien va cuoc cai cach hai quan Nguyen Duy Chnh

Nguyen Duy Chnh

e cho em va cac con

BOI CANH CHNH TR VA QUAN S

mot loi nhat nh). Sebastien Le Preste de Vauban (1633-1707), ky s

Trung Hoa mn ai Ta Luxmore, mot s quan hai quan Anh, ch huy

Hai ngi i au trong viec hoach nh mot chnh sach mi la Nguy

cai cach e e phong nhng am mu ke tiep cua

mnh phat th th mnh lam chu, li quyen mnh, he nc nao chc

Quan e oc la Le Quang Tien va quan bo phu Bui Huy Phan c tin ay

Cac hang lnh trong nc (tong) cong c (o) hn 119,000; tr so thieu

c/ Nhng e ngh cai cach

en nam 1845, thuyen

hai cang roi bo i. Tuy nhien, Hoa Ky cung nh nhng nc Au Chau

BUI VIEN VA CONG CUOC CAI CACH HAI QUAN

A- TIEU S BUI VIEN

(Hong Lo T Khanh va i s sang Tau ve), Nguyen Trng To, ang

chung ta kho co the tin tng mot s bo c c ra ngoai quoc c ch

Cau chuyen nay xem ra co ly hn va cung phu hp vi thi gian ba nam

- Cai tien hieu nang:

Phng phap o a kem hu hieu lai thu ong, ch khi nao

/ Che tai oi vi lnh ao ngu (ieu 7)

- 70 thuy binh: -- tong luc pham

Ngu pham 40 quan 9 quan 43 phng 300 quan

quoc em quan anh vi giac Thai Bnh Thien Quoc. o la Frederick T.

ca khau sam uat i Le va i Tay Sn cung b cam oan nen thng

Vo tng tieu sau duy hu tu,

Tieu sau vo tng thoi anh ru,

Quan vo cac quan lam viec

Nam Tuoi B i e n c o q u a n t r o n g Nien hieu Trung Hoa Nhat Ban Au My

1839 Bui Vien chao i Minh Mang 20 Nha Phien

1862 23 Hoa c Nham Tuat T c 15

1864 25 Bui Vien o Tu Tai T c 17

1866 27 Vua T c cho ngi vao Nam Ky hoc ve T c 19

1868 29 C Nhan (an khoa Nam nh 17/22) T c 21 Minh Tr Ulysses Grant

1869 30 Tri u nh tuyen ngi hoc ky thuat quan s T c 22

1871 32 Theo Le Tuan anh giac C en, C Vang T c 24

1873 34 Bien co ngay 12 thang 4 nam Qu Dau T c 26

1874 35 Hoa c Giap Tuat - Le Tuan t tran (thang T c 27

1875 36 Xuat dng lan 3 (?) T c 28 Vua Quang

1876 37 Thanh lap Tuan Dng Quan T c 29

1878 39 Bui Vien t tran (1-11) T c 31

1879 Nguyen Hiep ieu tran T c 32

1881 Phan Liem mat tau xin canh tan, Le nh T c 34

1883 Hoa c Qu Mui Vua T c mat

TAI LIEU THAM KHAO

Mosse W.E.: Liberal Europe, The Age of Bourgeois Realism 1848-1875

Das könnte Ihnen auch gefallen