JACEK KOCHANOWICZ, MARCIN KULA

Feudalizm, kapitalizm, zacofanie

(w zwizku z pracami: Marcello C a r m a g n a n i , L A m erica latina dal 500 a oggi.
N ascita, espansione e crisi d i un sistem a feudale, F eltrinelli Editore, Milano 1975,
s. 220; Immanuel W a l l e r s t e i n , The M odern W orld-S ystem . C apitalist A gri
culture and the Origins of the European W orld-Econom y in the sixteenth Century,
Academ ic Press, N ew York, San Francisco, London 1974, s. 410).

Od dugiego czasu toczy si w literaturze ekonomicznej i historycznej dyskusja

w ok charakterystyki i genezy zacofania gospodarczego. Powtarza si w niej py
tanie o relatyw ne znaczenie elem entw feudalnych i kapitalistycznych w gospo
darce zacofanej, lub inaczej pytanie o zasadno intepretacji gospodarki zaco
fanej w kategoriach teorii ustroju kapitalistycznego. W odniesieniu do kolonizacji
Am eryki aciskiej dyskusja, trwajca od d a w n a 1, oywia si po opublikowaniu
w 1967 r. ksiki A. G. F r a n k a 2; jej autor utrzym ywa, e zacofanie tej czci
wiata nie wynika z niedorozwoju kapitalizmu, lecz jest konsekwencj jego rozwoju
na omawianym terenie. Wedug Franka kapitalizm przenikn do Ameryki a
ciskiej i odcisn tam swj lad od pierwszej chw ili europejskiego podboju.
Pow stajce stosunki produkcji byy stosunkami kapitalistycznym i, a stosunki
feudalne byy w historii krajw, o ktrych mowa, nieznane.
Stanowisko podobne, w odniesieniu jednak do znaczenia szerszego zakresu te
rytorialnego, zaj ostatnio I. W a l l e r s t e i n . Autor ten, zainteresowany badaniem
zmiany spoecznej, poszukujc takiej caoci, ktra byaby w aciw ym przedmio
tem badania przyj, e za system spoeczny uzna mona tylko taki ukad,
ktrego ewolucja nie ulegaaby zmianie nawet wwczas, gdyby zosta on odizolo
w any od w pyw u czynnikw zewntrznych. Wikszo jednostek, zazwyczaj okre
lana m ianem system w spoecznych plemiona, spoecznoci lokalne, m iasta-pa-
stwa, kraje itd. takiego warunku nie spenia. Jedyne rzeczywiste system y spoeczne
to albo cakowicie izolowane spoecznoci prym itywne, albo system y wiatowe. Te
ostatnie z kolei mona podzieli na imperia (caoci zorganizowane w oparciu o ja
k jedn wadz polityczn) oraz gospodarki wiatowe. Wanie studiowaniu na
rodzin i ew olucji nowoczesnego system u wiatowego powici W allerstein swoje
dzieo, z ktrego otrzymalimy na razie pierwszy tom, obejmujcy lata 1450 1640 3.
W allerstein nie wykorzystuje w swej pracy m ateriaw rdowych, natomiast
stara si podda reinterpretacji ogromny dotychczasowy dorobek historii gospo
darczej i przedstawi go w postaci jednolitej koncepcji ksztatowania si system u
wiatowego.
1 P rz y k a d o w o : A. M a r c h a n t , F eudal and Capitalist E lem ents in the P ortuguese S e t
tle m e n t o j Brazil, H isp a n ic A m e ric a n H isto ric a l R e v ie w 1942, n r 22.
2 A. G. F r a n k , C apitalism and U n derdevelopm ent in L a tin A m erica, H isto ric a l S tu d ies
o f C hile a n d B razil, N ew Y o rkL o n d o n 1967. P rz e g l d o d y s k u s ji: . s s , Feudalism o
capitalism o en la historia colonial de la A m erica Latina. Tem a de polm ica de investiga
tion, p o w ie la n e , L ip sk 1974 (ro zszerzo n a w e r s ja a r ty k u u z C o m u n id a d , M e k sy k 1973, n r 46).
P o r. r e a k c j F ra n k a n a d y s k u s j : La d e p en d e n d a ha m uerto: v iv a ta d e p en d e n d a y la closes.
Una respuesta a criticos, pow ielane, [1972?].
3 T om d ru g i o b e jm o w a m a la ta 16401815, trz e c i 18151917, a c z w a rty o k re s p o r . 1917.
r. 1917.

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM L XVIII, 1977 zesz. 4 .

744 JA CEK KOCHANOWICZ, MARCIN KUA

System w iatow y by w w. XVI system em europejskim, oprcz Europy w cho

dziy w jego skad niektre regiony Am eryki (pozostajce pod efektyw n kontrol
Hiszpanw i Portugalczykw), by moe niektre w yspy na Atlantyku i enklaw y
na wybrzeu afrykaskim. Natomiast w ycza W allerstein Ocean Indyjski, Daleki
Wschd, Imperium Ottomaskie, Rosj (ta raczej stanowia fragm ent innego sy ste
mu w iatow ego system u azjatyckiego, ktry nie jest przedmiotem studiw
autora). Oczywicie granice takiego ukadu byy zmienne i pynne. W ramach euro
pejskiej gospodarki wiatowej nastpi daleko idcy podzia pracy o charakterze
przede w szystkim geograficznym. W allerstein wyrnia trzy typy regionw: regiony
centralne, sem iperyferyjne i peryferyjne. Dla uksztatowania si takiego podziau
pracy kluczow e znaczenie m iao powstanie w Europie system u kapitalistycznego
jako system u dominujsego w dziedzinie organizacji produkcji. By moe p ow ie
dzie mona j e d y n e g o system u w tym sensie, e gdy raz si on uksztatowa,
to inne sposoby produkcji mogy przetrwa tylko o tyle, o ile pasoway one do
polityczno-spoecznych ram uksztatowanych przez kapitalizm (s. 77). Rozwj
gospodarki europejskiej, a pniej jej ekspansja w yw oane byy rozwojem techniki,
przede wszystkim w rolnictwie, ale take w przemyle, uzbrojeniu, egludze.
Szesnastowieczna ekspansja gospodarcza Europy, w w yniku ktrej pow sta euro
pejski system w iatow y, bya m oliwa dziki zdolnoci do utrzym ywania rela
tywnego spokoju w regionach centralnych i zdolnoci do wykorzystyw ania taniej
siy roboczej w regionach peryferyjnych i sem iperyferyjnych. Tak w ic w ramach
system u w iatow ego istniay rne rodzaje siy roboczej: niewolna (produkcja cukru,
praca w kopalniach), poddacza (uprawa zboa, wyrb lasw), tu nale chopi-
-dzierawcy, w reszcie sia wolno-najemna. Rne typy organizacji siy roboczej od
powiaday rnym rodzajom produkcji. Np. wykorzystyw anie niew ydajnie pracu
jcych niew olnikw opacao si wwczas, gdy praca bya stosunkowo prosta i atw a
w nadzorowaniu, a jednoczenie chonny rynek um oliwia zbyt znacznej iloci
produkcji. Rozmieszczenie tych rnych rodzajw siy roboczej nie byo przypad
kowe, lecz podlegao prawidowoci przestrzennej sia najemna w ystpow aa
na og w regionach centralnych, niew olnicy i poddani w regionach peryfe
ryjnych. Praw idow o ta okrelona bya (poza naturalnym i warunkami produkcji
danego rodzaju) faktem, e przyjte sposoby kontroli siy roboczej rzutoway na
system polityczny danego terytorium.
W allerstein zdecydowanie sprzeciwia si co nas tu szczeglnie interesuje
okrelaniu rnych system w organizacji siy roboczej pracujcej pod przymusem
mianem feudalizm u. W szczeglnoci sprzeciwia si zastosowaniu tej kategorii
zarwno do wtrnego poddastwa w Europie wschodniej, jak i do encomiendy
w Am eryce aciskiej. Jego zdaniem m idzy klasycznym feudalizm em europej
skiego redniowiecza a feudalizm ami szesnastowiecznej wschodniej Europy i A m e
ryki aciskiej istniaa zasadnicza rnica. W pierwszym z tych dwch rodzajw
spoecznej organizacji produkcji pan feudalny produkowa przede w szystkim na
potrzeby lokalne, a zakres sprawowanej przez niego w adzy nad poddanymi w y
znaczony by stopniem saboci centralnej w adzy politycznej. Rozmiary eksplo
atacji ludnoci poddaczej okrelone byy przez potrzeby konsumpcyjne dworu,
spoecznie zdeterm inowane zapotrzebowanie na luksus, wreszcie potrzeby wojenne.
W szesnastym w ieku natom iast rozmiary eksploatacji niewolniczej czy poddaczej
siy roboczej byy wyznaczone ksztatem krzywej popytu na odlegym rynku, gdy
jednoczenie wadza pana nad t si robocz pyna nie ze saboci, lecz z siy
gwarantujcego niew olnitw o czy poddastwo system u politycznego.
W allerstein uwaa w ic wtrne poddastwo w e wschodniej Europie za zrodzone
przez kapitalizm i podkrela wyranie, e nie widzi sprzecznoci m idzy sprawo
waniem przez pana wadzy patrymonialnej wobec poddanych i jednoczesnym pro
wadzeniem gospodarstwa tak, jak si prowadzi kapitalistyczne przedsibiorstwo
 FEUDALIZM, KAPITALIZM , ZACOFANIE

(np. s. 92). Wprowadzenie przymusowej pracy paszczynianej czy podobnych form

organizacji siy roboczej nie jest, jego zdaniem, odtworzeniem dawnych, feudalnych
metod organizacji pracy, lecz form organizacyjn cakowicie now. Ponadto nie
jest tak, by kapitalistyczna i feudalna gospodarka funkcjonoway obok siebie.
Poniewa w iatow y system ekonomiczny m a charakter kapitalistyczny, to i formy
feudalne musz m ie taki charakter, gdy funkcjonowa mog w ycznie w kon
tekcie caoci gospodarki wiatowej. W szelkie formy organizacyjne w gospodarce
od czasu, gdy zacz si rozprzestrzenia kapitalizm maj w edug W allersteina
charakter kapitalistyczny.
M. C a r m a g n a n i bada jeden tylko elem ent system u wiatowego Ameryk
acisk ale za to w duszym okresie, bo od w. XVI a do czasw najnow
szych. Zajmuje on stanowisko cakow icie odmienne anieli W allerstein oraz Frank
w e wspom nianej wyej pracy. Ksika Carmagnaniego jest w gruncie rzeczy w ca
oci polemik z Frankiem, naw et jeli autor bardziej koncentruje si na pozy
tywnym w ykadzie sw ych pogldw ni na polem ice expressis verbis.
W odrnieniu jednak od Franka, ktry sw e wnioski w yw odzi z niew ielu
powszechnie znanych, cho dotychczas na og odmiennie interpretowanych faktw,
Carmagnani opiera swoj analiz na bardzo gruntownej rdowej w iedzy histo
rycznej i, dla czasw nowszych, obszernych badaniach historyczno-statystycznyeh
oraz rozumowaniu ekonomicznym. W tym ostatnim Carmagnani zblia si do tzw.
kliometrii. W czeniu analizy ekonomicznej z analiz historii w kategoriach sprzecz
noci m idzy klasam i spoecznymi, Carmagnani kontynuuje m arksistowski wtek
historiografii. Jego ksika, podobnie jak praca W allersteina jest syntez naj
lepszego typu, organizujc odnotowywane fakty w ok koncepcji tezy. Tez
Carmagnaniego jest, i Ameryka aciska rozwijaa si w ramach system u feudal
nego a do okresu po I wojnie wiatow ej, kiedy to kapita pnocnoamerykaski
zacz przenika do sfery produkcji. Rozwijajcy si kapitalizm oddziaywa bardzo
mocno na gospodark Ameryki aciskiej, oddziaywanie to nie przyczyniao si
jednak do przenoszenia si za ocean stosunkw kapitalistycznych przeciwnie,
narzucao i umacniao tam panowanie stosunkw feudalnych.
Fakt, e regiony Ameryki aciskiej objte wpywam i europejskim i produko
w ay w okresie kolonialnym na zbyt i uczestniczyy w w ielkim handlu m idzy
narodowym nie wiadczy o kapitalistycznym charakterze gospodarki. O tym, e
gospodarka latynoam erykaska bya zasadniczo rna od europejskiej, na potrzeby
ktrej produkowaa, wiadczy szereg okolicznoci: tendencja jednostek gospodar
czych do sam owystarczalnoci w dziedzinie nakadw; wykorzystyw anie siy roboczej
uzalenionej czynnikami pozaekonomicznymi; powizanie kupiectwa z producentami
rolnym i (kierujc si tradycyjn, feudaln skal wartoci wzbogaceni kupcy na
byw ali z reguy m ajtki ziemskie); brak anonim owoci uczestnikw obrotu handlo
wego charakterystycznej dla rynku kapitalistycznego; fakt, e celem eksportu byo
uzyskanie produktw importowanych, a nie maksym alizacja pieninego zysku.
Europejski kupiec rzeczywicie inw estow a w handel, kupowa towary, zbywa je
i uzyskiw a pienidze. Jednak sfera tzw. kapitalizmu handlowego koczya si na
nadbrzeu latynoam erykaskiego portu, a latynoam erykaska organizacja produkcji
i obrotu handlowego nosia ju cechy feudalne.
Uksztatow any w XVI w. system feudalny charakteryzowa si, zdaniem Cai-
magnaniego, znaczn stabilnoci. Jedynym czynnikiem braku rwnowagi byy
trudnoci demograficzne, wyw oujce konkurencyjn w alk o si robocz w ra
mach klasy feudalnej. Nie zdoa jednak feudalizm latynoam erykaski w ytworzy
sprzecznoci, ktre przyczyniayby si do jego rozkadu.
Wojny o niepodlego pozwoliy feudaom uzyska w adz polityczn i wzm oc
ni tym sam ym posiadan ju wadz gospodarcz. Otwarcie portw dla m idzyna
rodowego handlu, faworyzujce w praktyce kupcw angielskich, wprawdzie przy

8
746 JA CEK KOCHANOWICZ, MARCIN KULA

czynio si do wzm ocnienia lokalnej w arstw y kupieckiej, nie prowadzio jednak do

powstania zalkw buruazji narodowej, gdy przedstawiciele kupiectwa w cha
niani byli przez system feudalny. Kupujc ziem i sami stawali si feudaami.
Po r. 1860 zacz oddziaywa na latynoam erykask gospodark czynnik nowy,
a m ianowicie silna penetracja kapitaw angielskich. Ale i to nie naruszyo wedug
Carmagnaniego stosunkw feudalnych, gdy ekspansja angielska ograniczaa si
do sfery handlu i obrotu finansowego, nie wkraczajc bezporednio w produkcj.
Przeciwnie, ekspansja kapitau angielskiego przyczynia si nawet do dalszego
wzm ocnienia stosunkw feudalnych, stwarzajc bodziec do ich racjonalizacji. Po
yczki angielskie wzm ocniy m ianowicie najsabszy dotychczas punkt feudalnego
ukadu: pastwo. Dokonujcy si dziki napyw ow i angielskich kapitaw rozwj
kolei pozwoli feudaom rozszerzy ekstensyw n gospodark na znacznie w iksze
tereny, co sprzyjao rozadowywaniu powstajcych napi spoecznych. Feudaowie
polepszyli sw sytuacj take przez zniesienie dziesicin i elim inacj gminnej w a s
noci ziem i wsplnot indiaskich, co pozwolio na sprawniejsze i efektyw niejsze
gospodarowanie si robocz.
Kryzys feudalizm u w Ameryce aciskiej wystpi w edug Carmagnaniego do
piero wtedy, gdy kapitay pnocnoam erykaskie zainteresow ay si sfer pro
dukcji w krajach na poudnie od Rio Grande. N astpio to w w czas, gdy prze
m ysow i Stanw Zjednoczonych przesta ju wystarcza rynek w ew ntrzny, a re
strykcje im igracyjne skoniy go do szukania terenw o taniej sile roboczej. P
nocnoamerykascy inwestorzy zm ierzali do uzyskania surowcw i ywnoci o ni
szym ni w Stanach Zjednoczonych koszcie produkcji. Poniewa inw estycje, o kt
rych mowa naruszay dotychczas panujce w sferze produkcji stosunki feudalne,
sojusznikiem Stanw Zjednocznych staa si klasa rednia. Oywiona niechci
wobec feudalnej oligarchii i zm ierzajca do modernizacji sw ych krajw zawara
tym czasowy, taktyczny sojusz z interesam i pnocnoamerykaskimi. Zagroona przez
te interesy klasa feudalna usiow aa si broni, przesuwajc cz swej aktywnoci
ku inw estycjom przem ysowym w latach 1920 1940.
Innym i sow y, do rozkadu stosunkw feudalnych potrzebne byo silne od
dziayw anie czynnikw zewntrznych. Carmagnani podkrela w ielokrotnie w swojej
ksice, e system feudalny w Ameryce aciskiej nie w ytw orzy (wrcz nie by
w stanie w ytworzy) sprzecznoci wew ntrznych na tyle silnych, by m ogy si one
przyczyni do jego rozkadu i przeksztacenia w gospodark kapitalistyczn. Dotyka
tu w ic spraw y znacznie oglniejszej: problemu przejcia od feudalizm u do kapi
talizmu. Pytanie, czy kady feudalizm zaw iera w sobie zalki ustroju kapitalistycz
nego, czy te kapitalizm rozwin si z ustroju feudalnego tylko raz, a nastpnie
rozw inite centra europejskie wyeksportoway stworzone przeze technologie pro
dukcji, instytucje spoeczne i wzorce postpowania, przewija si niem al przez ca
literatur dotyczc historii wzrostu gospodarczego4.
Po roku 1950 ofensyw a kapitau pnocnoam erykaskiego w A m eryce aciskiej
wzm oga si. Towarzyszya jej zmiana sojuszy. K lasa rednia, zorientowawszy si,
i jest zbyt saba by w ystpi jako penopraw ny sojusznik kapitau pnocnoame
rykaskiego obrcia si przeciw niem u, podczas gdy oligarchia feudalna zacza
z tym kapitaem wsppracowa, dziki czemu utrzym aa w adz polityczn. Jeli
klasa feudalna nie przeksztaca si w tych warunkach w buruazj, to dlatego i
w ie, e jej sia w tym sojuszu jest te bardzo niew ielka. Trzyma si w ic sektora
rolnego i broni jego archaicznej struktury jako jedynej ostoi sw ojej autonomii.
Std w szyskie programy reform w A m eryce aciskiej form uowane na skutek
_______ T
P o ls k d y s k u s j n a t e n t e m a t p r z y p o m n i a o s t a t n io J . J e d l i c k i , W s p r a w i e a u t o m a
t y c z n e g o krachu feu d a lizm u , [ w : ] M i d z y feu d a lizm e m a k a p it a l iz m e m . S t u d i a z d ziej w gos
podarczych i spoecznych, W r o c a w W a r s z a w a K r a k w G d a s k 1976, s z c e g l n ie s . 244.
 FEUDAL! ZM, KAPITALIZM , ZACOFANIE
747

da klasy redniej przechodz ew olucj w kierunku konserwatywnym , a uzys

kaj ksztat niegrony dla feudaw.
Obrona swych pozycji przez klas feudaln jest gwn przeszkod na drodze
penetracji kapitalizmu w Ameryce aciskiej i tym sam ym gwnym rdem
konfliktu pomidzy ukadem kapitalistycznym a cigle trwajcym ukadem feudal
nym. Jednoczenie jednak penetracja kapitau pnocnoam erykaskiego w sferze
produkcji doprowadzia do rozwinicia si sprzecznoci klasowych typowych dla
kapitalizmu. Sprawia to, e klasa robotnicza przechodzi na nowe pozycje, gdy po
cztkowo sprzyjaa klasie redniej w jej w alce przeciw wiatu feudalnem u. Zja
w isko to moe uniemoliwi posuwanie si Ameryki aciskiej w kierunku system u
kapitalistycznego.
Kryzys system u feudalnego, pogbiajcy si od I w ojny wiatowej, doszed
obecnie w edug Carmagnaniego do punktu zwrotnego. A lternatywne m oliwoci to
rozwj w kierunku kapitalistycznym , bd w kierunku socjalistycznym . W kadym
jednak razie bdzie to drugi punkt zwrotny w historii Ameryki aciskiej po
podboju iberyjskim (s. 154).
Zestawienie obu recenzowanych prac pokazuje, jak bardzo rne mog by
ram y interpretacyjne tego samego zespou zjawisk. Kady z autorw prezentuje
koncepcj zwart i koherentn. Rnice midzy nim i nie wynikaj z jakich za
sadniczych rnic w typie materiau rdowego. W allerstein zdaje sobie spraw
e m echanizm y funkcjonowania gospodarki zachodnioeuropejskiej z jednej, a la
tynoam erykaskiej i wschodnioeuropejskiej z drugiej strony, byy inne. (Nb. jego
porwnania tych dwch rodzajw ekonomiki s bardzo interesujce). Wyjania je
jednak przez odwoanie si do kategorii regionw centralnych i peryferyjnych.
Ma w ag przywizuje do analizy dziaania jednostek gospodarczych w sferze
produkcji, zadowalajc si w gruncie rzeczy stwierdzeniem , e produkoway one na
odlege rynki i stym ulow ane byy ruchem cen na tych rynkach. Nie zwraca uwagi
na to, e korzystanie z bezpatnej (tzn. nie opacanej w pienidzu uzyskanym ze
sprzeday produkowanych dbr) siy roboczej cakowicie zmienia kalkulacj takiej
jednostki wytwrczej. Nawet bowiem przy stosunkowo niskich cenach zbywanych
dbr nie moe ona, tak jak przedsibiorstwo zatrudniajce najemnych pracownikw,
zbankrutowa. Po drugie, pomija W allerstein fakt, e pienidze byy feudaowi,
haciendero czy plantatorowi potrzebne przede wszystkim na zakup importowanych
dbr luksusowych, do korzystania z ktrych zmusza go panujcy, feudalny system
wartoci. Nie obraca on tych pienidzy na produkcyjne inwestycje, m ajce przy
nie w przyszoci jeszcze w ikszy zysk. Podejcie W allersteina podne dziki
zastosowaniu jednego schematu interpretacyjnego w odniesieniu do caoci euro
pejskiej gospodarki w iatow ej zaciera jednak w znacznym stopniu odmienno
w funkcjonowaniu poszczeglnych jej czonw.
Argumentacja Carmagnaniego na rzecz zasadniczej odmiennoci system u feudal
nego bardziej przekonuje. Niem al jednoczesne opublikowanie dwch prac, z ktrych
kada przedstawia gruntownie przemylan, ale odmienn koncepcj intepretacji
tego samego, wskazuje, e dyskusja daleka jest od zakoczenia.