PRACE NAUKOWE GIG RESEARCH REPORTS

GRNICTWO I RODOWISKO MINING AND ENVIRONMENT

Kwartalnik Quarterly 1/2006

Adam Smoliski

GOSPODARKA ZASOLONYMI WODAMI KOPALNIANYMI

Streszczenie
Eksploatacja pokadw wgla kamiennego wie si z wytaczaniem na powierzchni wd kopalnia-
nych, ktrych ilo i skad s uzalenione od specyfiki danego basenu wglowego. Rodzaj podoa oraz
gboko eksploatacji wpywaj na stopie mineralizacji tych wd i zawarto pierwiastkw promienio-
twrczych uranu i radu. Gwnymi zlewiskami wd kopalnianych w Polsce s rzeki Wisa i Odra.
Zasolone wody kopalniane stanowi zagroenie dla rodowiska naturalnego i ycia czowieka oraz
wpywaj ujemnie na wyniki jego dziaalnoci gospodarczej. W zwizku z powyszym, priorytetem
polskiej polityki ekologicznej jest rozwizanie problemu zanieczyszczenia wd, zwaszcza problemu wd
kopalnianych, co jest zgodne z kierunkiem polityki ekologicznej Unii Europejskiej. Podstaw prawn
dziaa Unii Europejskiej w dziedzinie polityki wodnej jest Dyrektywa 2000/60/EC, okrelajca zakres
ochrony wd gruntowych, rdldowych i przybrzenych. Aktywno Unii Europejskiej w zakresie
ochrony wd koncentruje si na ochronie i redukcji zanieczyszcze, promowaniu zrwnowaonego
gospodarowania zasobami wodnymi, ochronie rodowisk wodnych i poprawie stanu ekosystemw
wodnych. W celu minimalizacji negatywnego wpywu wd kopalnianych na rodowisko i gospodark s
zarwno stosowane dziaania techniczno-organizacyjne, ograniczajce wielko zrzutu wd zasolonych
po ich wypompowaniu na powierzchni, jak i rozwizania technologiczne oczyszczania tych wd. Nadal
jednak s prowadzone prace nad nowymi, bardziej efektywnymi metodami rozwizywania problemu wd
zasolonych.

The economy of saline mine waters

Abstract
Hard coal mining is inseparably combined with the production of mine water. Being the second
biggest European producer of hard coal, Poland is constantly faced with the challenge of mine water
disposal and treatment. The amount and chemical composition of coal mine waters largely depend on the
local coal basin conditions. The types of foundation and extraction depths have a considerable impact on
the level of waters mineralization and radioactive contamination caused by such elements as uranium
and radium. Saline waters are considered to have a devastating effect on human health and the
environment, and are to the detriment of the economy. The main receiving bodies of mine waters in
Poland are the Vistula and Odra rivers, so one of Polish environmental policy priorities is mitigation of
water pollution, including mine water management. This, in turn, complies with The European Unions
Environmental Research Policy, in particularly with The Directive 2000/60/EC of the European
Parliament and of the European Council, which constitutes the legal framework for the Community
actions in the field of water treatment policy. This document emphasizes the need for protection
of ground waters, surface and coastal waters by the prevention and reduction of water pollution, the
promotion of sustainable water use, the protection of an aquatic environment and the improvement of an
aquatic ecosystems status. In Poland, in order to mitigate the harmful impact of mine waters on the
natural environment and economy, various organizational and technical methods reducing the amount of
mine water discharged to the natural surface water reservoirs, as well as mature treatment technologies
have been applied. There are also continuous R&D activities carried out which aim at the development
of new, more effective solutions as far as mine water treatment is concerned.

5
 Mining and Environment

WPROWADZENIE
Rozwj cywilizacyjny wpyn na drastyczny wzrost iloci odpadw i zanie-
czyszcze rodowiska naturalnego. Trzy podstawowe elementy rodowiska
naturalnego takie, jak woda, powietrze i gleba s cile ze sob powizane i zaburze-
nie rwnowagi w jednym z nich pociga lawinowo jej zachwianie w pozostaych
dwch (Dojlido 1987). Woda jest podstawowym czynnikiem niezbdnym do istnienia
ycia biologicznego na naszej planecie. Pocztkowo sdzono, e jej zasoby s
niewyczerpalne. Jednak w miar postpu cywilizacyjnego, coraz wikszym proble-
mem staj si wody zuywane do celw komunalnych i przemysowych. Przez wiele
lat cieki w wikszoci byy odprowadzane bezporednio do zbiornikw wd
powierzchniowych, w przekonaniu, e przyroda sama, w procesie samooczyszczania,
poradzi sobie z tymi niepodanymi produktami ubocznymi dziaalnoci czowieka.
Szybko jednak okazao si, e iloci produkowanych ciekw znacznie przekraczaj
zdolnoci przyrody do samoregeneracji, a zbiorniki wd powierzchniowych staj si
coraz bardziej zanieczyszczone. Z ogromn iloci ciekw, powstajcych w wyniku
dziaalnoci czowieka wie si wic rwnie problem zmniejszania zapasw wody
na kuli ziemskiej. Stwarza to piln potrzeb ochrony rde wody przed zanieczysz-
czeniami oraz podjcia efektywnych dziaa w celu utylizacji substancji szkodliwych,
zawartych w ciekach.

1. WODY KOPALNIANE CHARAKTERYSTYKA

rda wd kopalnianych
Procesom eksploatacji pokadw wgla kamiennego towarzyszy wytaczanie na
powierzchni olbrzymich iloci wd kopalnianych, w efekcie wystpowania zjawisk
przyrodniczych, takich jak pozioma i pionowa strefowo hydrogeochemiczna
w obrbie danego basenu wglowego. Wody powierzchniowe Polski przyjmuj okoo
3,5 mln m3/d zrzutowych wd kopalnianych (Gospodarka wodami... 1997). Problem
zanieczyszczenia wd powierzchniowych zasolonymi wodami kopalnianymi jest wic
problemem powanym. Gospodarka zasolonymi wodami kopalnianymi jest bardzo
zrnicowana, w zalenoci od wielkoci, lokalizacji oraz stanu technicznego kopalni.
Decyduje to o iloci i jakoci wd kopalnianych, jakie s odprowadzane z wyrobisk
grniczych do odbiornikw powierzchniowych oraz o iloci i jakoci ciekw
technologiczno-bytowych. Zasolenie wd doowych jest uzalenione rwnie od
gbokoci prowadzonej eksploatacji. Wraz ze wzrostem gbokoci eksploatacji
obserwuje si wzrost mineralizacji wd oraz zmniejszenie iloci wd kopalnianych
(Lebecka 1996).
Wytaczane na powierzchni wody kopalniane stanowi mieszanin wd z pod-
sadzki pynnej, wd z rurocigw przeciwpoarowych, z przodkw i dopyww
naturalnych. Wielko dopyww naturalnych wd do wyrobisk kopalnianych maleje
wraz z gbokoci eksploatacji, jednak towarzyszy temu znaczny wzrost ich
mineralizacji.

6
 Grnictwo i rodowisko

W Polsce gwnymi zlewiskami wd doowych s rzeki Wisa i Odra. Raport

Departamentu Ochrony rodowiska i Budownictwa Najwyszej Izby Kontroli
z padziernika 1999 roku (Nr ewid. 209/1999/P1998/088/DOC) wykaza, e w latach
19951998 obcienie wd grnej zlewni Wisy i Odry adunkiem soli (Cl i SO42),
zrzucanych z wodami doowymi, wynosi 7000 t/d. W przeliczeniu na zrzut roczny
stanowio to okoo 2555 tys. ton, czyli 27% cakowitego adunku soli odprowadzane-
go do Morza Batyckiego za porednictwem tych rzek.

Rodzaje sonych wd kopalnianych

W zwizku z problemem, jaki stwarzaj zasolone wody kopalniane, konieczne
byo rozpoczcie bada od okrelenia pochodzenia i wieku tych wd oraz pochodze-
nia zawartych w nich zwizkw chemicznych (Pays 1966; Pluta, Wtor, Zuber 1996;
Zuber, Pluta 1989; Kharaka, Carothers 1986). Do okrelenia genezy wd zasolonych
wykorzystuje si metody izotopowe takie, jak metoda trytowa, metoda izotopw
trwaych, pomiar stenia radiowgla 14C, ktry jest zawarty w rozpuszczonych
wglanach (gwnie w HCO3). Metody te zapewniaj du dokadno oznacze.
Wyjtek stanowi wody znajdujce si w pogrzebanych basenach sedymentacyjnych,
gdy przez lata podlegay one oddziaywaniu wysokiej temperatury oraz wymianie
izotopowej tlenu i wodoru z wod zwizan w mineraach ilastych kopalnianych
(Kharaka, Carothers 1986), wskutek czego oznaczanie ich pochodzenia wymieniony-
mi metodami moe prowadzi do faszywych wnioskw. Przykadowo, zastosowanie
metod izotopowych do przeledzenia genezy wd zasolonych w Grnolskim
Zagbiu Wglowym pozwolio na wyrnienie nastpujcych ich typw:
solanek sedymentacyjnych miocenu,
solanek paleoinfiltracyjnych wystpujcych w gbszych partiach karbonu
i starszych utworach caego obszaru Grnolskiego Zagbia Wglowego,
solanek, ktre powstay w trzeciorzdzie po ostatniej transgresji morskiej
w wyniku infiltracji wd opadowych,
wd holoceskich, interglacjalnych i glacjalnych (powstaych w czwartorzdzie),
solanek siarczanowych powstaych w wyniku infiltracji przedtortoskiej,
solanek powstaych w wyniku infiltracji przedtortoskiej, niezawierajcych
siarczanw,
wd, ktre zostay zidentyfikowane jako mieszanina wyej wymienionych
rodzajw wd.

Radoczynno wd kopalnianych
Okrelenie typw wd kopalnianych pozwala rwnie na przewidzenie wystpo-
wania w tych wodach pierwiastkw promieniotwrczych uranu i radu. Obserwuje si
prawidowo wystpowania duych iloci radu i baru, i znikomych iloci uranu
w wodach ubogich w siarczany oraz duych iloci radu w wodach zawierajcych due
stenia siarczanw. W solankach paleoinfiltracyjnych (bdcych jednymi z najstar-
szych solanek) nie stwierdza si obecnoci uranu, przy stosunkowo duych steniach
radu, podczas gdy w wodach czwartorzdowych, przy umiarkowanym steniu uranu,

7
 Mining and Environment

iloci radu s praktycznie zerowe. Wystpowanie naturalnych izotopw promienio-

twrczych w wodach doowych stanowi problem, ktrego nie sposb pomin
omawiajc gospodark zasolonymi wodami kopalnianymi (Lebecka 1996; Chaupnik,
Molenda 2002). Dotyczy to gwnie podwyszonego stenia izotopw Ra226
z rodziny uranowej (czsto dwa razy wiksze od przecitnie wystpujcego
w przyrodzie), jak i izotopw Ra228 i Ra224 z rodziny torowej. Zdarza si, e w wodach
kopalnianych, zawierajcych izotopy radu wystpuje rwnie bar w steniach
dochodzcych nawet do 1,5 kg/m3. Takie wody nazywa si wodami radowymi typu A.
Wody zawierajce rad i due iloci jonw SO42, a niezawierajce jonw baru, s
nazywane wodami radowymi typu B. Bar zawarty w wodach typu A wpywa na
zachowanie si radu, tj. ulega on wytrcaniu wraz z barem w postaci siarczanw po
zmieszaniu tej wody z wodami siarczanowymi. Strcony osad zawiera do 400 kBq/kg
radu (dla porwnania zawarto radu w glebie wynosi 25 Bq/kg). Osady te stanowi
powany problem powstaj nie tylko pod ziemi, ale rwnie mog wytrca si na
powierzchni, w osadnikach czy rurocigach. Transport rurocigami wody zawierajcej
due stenia tych skadnikw powoduje skaenie promieniotwrcze rodowiska
naturalnego i jest niebezpieczne dla zdrowia i ycia mieszkacw skaonych terenw.
Strcanie si tych osadw pod ziemi rwnie powoduje skaenie rodowiska. Istnieje
wic konieczno opracowania odpowiednich metod chronicych rodowisko
naturalne przez szkodliwym dziaaniem pierwiastkw promieniotwrczych zawartych
w wodach kopalnianych.
Polskie kopalnie charakteryzuj si dopywem silnie zmineralizowanych wd
o zawartoci soli przewyszajcej 200 kg/m3 i duych steniach izotopw radu
sigajcych nawet 400 kBq/m3. Codziennie do wyrobisk kopalnianych dopywa
725 MBq izotopu radu Ra226 oraz 700 MBq radu Ra228, z czego zaledwie okoo 40%
radu, obecnego w wodach, pozostaje w wyrobiskach kopalnianych, a okoo 60% trafia
na powierzchni, powodujc skaenie powierzchniowych ciekw wodnych. Dokadne
badania zawartoci radu w wodach doowych mog potwierdzi zaleno midzy
wielkoci zasolenia a steniem radu zjawisko to nazywa si anomali radiohydro-
geologiczn.

Oddziaywanie wd sonych na rodowisko i czowieka

Wrd negatywnych wpyww wd sonych na rodowisko wymieni naley
przede wszystkim niszczenie mikroorganizmw powodujcych samooczyszczanie
si wd, a co za tym idzie wzrost zanieczyszczenia wd mas organiczn, zmiany
we florze i faunie ekosystemw wodnych, cznie z wyginiciem gatunkw,
a w skrajnych przypadkach cakowity zanik ycia biologicznego w rodowiskach
wodnych.
Przekroczenie dopuszczalnych ste siarczanw w wodzie ma bardzo negatywny
wpyw na zdrowie czowieka. Wystpowanie w wodzie pitnej ste siarczanw rzdu
1000 mg/dm3 (gwnie siarczanw magnezu i sodu) powoduje zmian smaku wody
(na gorzki) i niekorzystne oddziaywanie na przewd pokarmowy czowieka.
Rozpatrujc aspekty ekonomiczne nie sposb nie zauway strat, jakie ponosi
gospodarka na skutek nadmiernego zasolenia rzek, mimo e w Polsce brak jest

8
 Grnictwo i rodowisko

szczegowych danych na ten temat. Szacuje si jednak, e nadmierne zasolenie samej

tylko Wisy powoduje straty od 100250 mln dolarw rocznie (Chaber, Krogulski
1997; Program zagospodarowania... 1992). Przypuszcza si, e w przypadku Odry
kwoty te bd bardzo zblione. Dla porwnania, dokadne badania przeprowadzone
w Stanach Zjednoczonych dla rzeki Kolorado, ktrej zasolenie wynosi 0,5 g/dm3,
wykazay, e straty w dziaalnoci gospodarczej sigaj rocznie 310 mln dolarw. Tak
due straty ekonomiczne, jak i czsto nieodwracalna degradacja rodowiska, zmuszaj
do podjcia walki ze wzrastajcym kadego dnia zasoleniem rzek.

2. NORMY PRAWNE REGULUJCE GOSPODARK ZASOLONYMI

WODAMI KOPALNIANYMI W EUROPIE I POLSCE

W 1992 roku zosta wydany, przez XI Dyrektoriat Generalny Komisji Europej-

skiej, zbir przepisw prawa European Community Environment Legislation
dotyczcy ochrony rodowiska, obejmujcy stan prawny na dzie 1 wrzenia 1991
roku (Prawo ochrony rodowiska... 1996). Gwnym priorytetem polityki ekologicznej
Unii Europejskiej jest kontrola poziomw zanieczyszcze, zwaszcza zanieczyszcze
wd o charakterze regionalnym i midzynarodowym oraz dziaania na rzecz poprawy
jakoci wd, a szczeglnie midzynarodowych drg wodnych (Prawo ochrony
rodowiska... 1996). Zadania badawcze zostay sformuowane w ramach VI Programu
Ramowego Bada i Rozwoju Technicznego w Priorytecie 6 Zrwnowaony rozwj,
zmiany globalne i ekosystemy, ktry wyranie wskazuje midzy innymi na koniecz-
no waciwego zarzdzania zasobami wodnymi.
Radykalna poprawa jakoci wd, w krtkim okresie, nie jest moliwa, jednak
konsekwentne dziaania zmierzajce do ograniczenia emisji zanieczyszcze odprowa-
dzanych do wd (tj. restrykcyjne prawo, kary pienine, opaty za gospodarcze
wykorzystanie wd itp.) doprowadziy w cigu ostatnich dwudziestu lat do znacznego
postpu. Wszystko, co zostao zrobione w kwestii ochrony wd byo moliwe dziki
cigemu gromadzeniu i uaktualnianiu stanu naszej wiedzy dotyczcej wd
(monitoring zanieczyszcze wd powierzchniowych, jak i podziemnych), znacznym
nakadom finansowym oraz wprowadzeniu uregulowa prawnych dyrektyw,
zapewniajcych stosowanie, przez pastwa czonkowskie UE, zunifikowanych
standardw jakoci.
W wydanej 23 padziernika 2000 roku Dyrektywie Parlamentu Europejskiego
i Rady Europy (Nr 2000/60/WE) w sprawie ustanowienia zakresu dziaalnoci
Wsplnoty w dziedzinie polityki wodnej, zostay przede wszystkim okrelone wsplne
zasady koordynacji wysikw podejmowanych przez pastwa czonkowskie UE
w celu poprawy ochrony wd Wsplnoty w aspekcie ilociowym i jakociowym,
promocji zrwnowaonego uytkowania wd, ochrony ekosystemw wodnych oraz
bezporednio od nich zalenych ekosystemw ldowych i terenw podmokych.
Zgodnie z polityk ekologiczn Unii Europejskiej zosta przyjty zrwnowaony
rozwj, pod ktrym to pojciem rozumie si integracj celw ekologicznych
z reformami makroekonomicznymi oraz rozwizywanie problemw krytycznych,
takich jak na przykad: zanieczyszczenie wd. U jej podstaw ley ustanowienie

9
 Mining and Environment

wsplnych, dla wszystkich pastw czonkowskich UE, dopuszczalnych norm emisji

oraz okrelenie standardw jakoci wd. Problem przyjcia systemu standardw
emisji czy jakoci, jako podstawy strategii kontroli zanieczyszcze, podejmowany
midzy innymi podczas debaty nad Dyrektyw 76/464/EWG, dotyczy moliwoci
odprowadzania zanieczyszcze w ilociach zalenych od lokalnych warunkw
geograficznych, tzn. od zdolnoci rodowiska do samooczyszczania si. Ostatecznie
wypracowano kompromis polegajcy na ustanowieniu w prawie wsplnotowym obu
podej dotyczcych kontroli jakoci rodowiska.
Zasady okrelone w wymienionej dyrektywie oraz w tzw. dyrektywach crkach do
prawa polskiego s transponowane przede wszystkim przez ustaw Prawo wodne z dnia
18 lipca 2001 roku (Dz. U. Nr 239, poz. 2019) oraz wydane do niej akty wykonawcze,
a take przez rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 20 lipca 2002 roku dotyczce
sposobu realizacji obowizkw dostawcw ciekw przemysowych oraz warunkw
wprowadzania ciekw do urzdze kanalizacyjnych (Dz. U. Nr 129, poz. 1108), dla
ktrego podstaw prawn jest Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 roku o zbiorowym zaopa-
trzeniu w wod i zbiorowym odprowadzaniu ciekw (Dz. U. Nr 72, poz. 747).
Polityka ekologiczna Unii Europejskiej koncentruje si na problemie zanieczysz-
czenia wd w zakresie regionalnym i lokalnym, w szczeglnoci w krajach Europy
Wschodniej i rodkowej, gdzie zagroenie i stopie degradacji rodowiska s
najwiksze. Badania prowadzone przez Uni Europejsk ju w 1994 roku w krajach
Europy Wschodniej wskazay, e blisko 37% ciekw odprowadzanych do kanalizacji
miejskiej nie podlega adnym procesom oczyszczania, a okoo 50% dugoci
kontrolowanych odcinkw rzek stanowi cieki nadmiernie zanieczyszczone. Biorc
pod uwag kryteria biologiczne czystoci wd okazao si, e a 91% badanych
odcinkw rzek znajduje si poza trzeci klas czystoci. Wyniki te s zatrwaajce,
zwaszcza biorc pod uwag drastyczne pogorszenie jakoci wd w stosunku do stanu
z 1991 roku. W przypadku Polski raport ten wskazywa na powane zanieczyszczenia
wd Wisy i Odry, do ktrych s odprowadzane wody kopalniane, powodujce
ponadnormatywne zasolenie tych rzek.
Polsk gospodark wodn reguluj w szczeglnoci nastpujce akty prawne:
Ustawa Prawo ochrony rodowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku (Dz. U. Nr 62, poz.
627 z pniejszymi zmianami). Zgodnie z t ustaw, ochrona wd polega na racjo-
nalnym gospodarowaniu ich zasobami, prewencji i przeciwdziaaniu naruszeniom
rwnowagi przyrodniczej i wywoywaniu w wodach zmian powodujcych ich nie-
przydatno dla ludzi, a take dla wiata rolinnego i zwierzcego. Akt ten stanowi
ponadto o obowizku opracowywania przez kad jednostk, ktra podejmuje dzia-
alno inwestycyjn lub eksploatacyjn, programu przedsiwzi zapewniajcych
rwnowag przyrodnicz. Kada inwestycja, ktra moe wpywa na stan jakocio-
wy bd ilociowy wd wymaga przygotowania specjalistycznych ekspertyz.
Ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 roku (Dz. U. Nr 239, poz. 2019). Akt
ten reguluje zarwno gospodark wodami powierzchniowymi, jak i wodami pod-
ziemnymi. W celu ochrony wd podziemnych i przeciwdziaaniu szkodliwym
wpywom na obszarach zasilania wd podziemnych zosta midzy innymi ustano-
wiony zakaz wprowadzania do nich ciekw. Na podstawie tej ustawy jest

10
 Grnictwo i rodowisko

wprowadzane pozwolenie wodnoprawne oraz ustanawiana strefa ochronna uj

wody. W pozwoleniu wodnoprawnym jest okrelany zakres korzystania z wd
i urzdze wodnych (do celw przemysowych): pozwolenie na wprowadzanie
ciekw do wd i do ziemi oraz pobr wd podziemnych, a take s ustalone
warunki, na przykad odprowadzania ciekw indywidualnie dla kadego zakadu.
Wydanie takich pozwole z reguy jest poprzedzone wykonaniem specjalistycznej
ekspertyzy w celu zbadania stopnia ewentualnego zanieczyszczenia rodowiska
oraz wystpienia zagroe dla zdrowia czowieka. Pod pojciem strefy ochronnej
ujcia wody rozumie si obszar, ktry jest poddany nakazom, zakazom i ograni-
czeniom w zakresie uytkowania gruntw i korzystania z wody.

3. METODY ZAPOBIEGANIA ZANIECZYSZCZENIOM RODOWISKA

SONYMI WODAMI KOPALNIANYMI

Dziaania techniczno-organizacyjne realizowane przez kopalnie w celu rozwi-

zywania problemu wd sonych
Zagroenia rodowiska wynikajce z faktu odprowadzania wd kopalnianych do
wd powierzchniowych szybko stay si bardzo powanym problemem we wszystkich
krajach, w ktrych jest rozwinity przemys grniczy. Podejmowane s rne prby
ograniczania iloci wd sonych odprowadzanych z kopal. Polegaj one midzy
innymi na likwidacji lub zmniejszaniu wypywu tych wd na powierzchni, racjonal-
nym ich zagospodarowywaniu oraz ich utylizacji (tabl. 1). Bazujc na tych
zaoeniach opracowano trzy zasadnicze, doskonale uzupeniajce si, grupy metody
radzenia sobie z problemem wd sonych: (Chaber, Krogulski 1996, 1997, 1998;
Pluta, Wtor, Zuber 1996; Turek 1999) metody grniczo-geologiczne ograniczania
dopywu wd zasolonych do wyrobisk kopalnianych, metody ograniczania zrzutu wd
zasolonych po ich wypompowaniu na powierzchni oraz metody zagospodarowywa-
nia wd sonych.

Tablica 1. Potencjalne moliwoci zagospodarowywania wd kopalnianych (Chaber, Krogulski 1998)

adunek
Ilo wd
Sposoby zagospodarowywania wd Cl i SO42
m3/d % t/d %
Cele bytowe i technologiczne 559000 61,9 396 5,7
Metody geologiczno-grnicze.
204000 22,6 2276 32,7
Zataczanie i recyrkulacja
Metoda hydrotechniczna 1500 0,2 100 1,4
Utylizacja 138000 15,3 4190 60,2

Wrd metod grniczo-geologicznych, stosowanych w celu ograniczania dopy-

wu wd zasolonych do wyrobisk kopalnianych, wyrnia si (Chaber, Krogulski
1996, 1997, 1998):
wybr do eksploatacji pokadw charakteryzujcych si dopywem wd doowych
o moliwie najmniejszym adunku soli,

11
 Mining and Environment

magazynowanie wd sonych w zrobach poeksploatacyjnych,

zataczanie wd sonych do nieczynnych wyrobisk grniczych,
ograniczanie dopywu wd doowych do wyrobisk kopalnianych,
zataczanie wd sonych do grotworu otworami zlokalizowanymi w wyrobiskach
grniczych.
Zgodnie z pierwsz metod poszukuje si do eksploatacji i wybiera te ciany
w kopalniach, ktre odznaczaj si dopywem wd o moliwie najmniejszym adunku
soli. Na podstawie bada pochodzenia wd kopalnianych i zawartoci w nich adunku
soli stwierdzono, e bazuje ona na zalecaniu wydobycia z poziomw pytszych.
Do magazynowania wd sonych, a take ich zataczania mog by wykorzystane
nieczynne wyrobiska grnicze. Najkosztowniejsz z wymienionych metod jest jednak
ograniczanie dopywu wd doowych do wyrobisk kopalnianych, polegajce na
zastosowaniu specjalnych uszczelnie zrobw i wyrobisk kopalnianych. Ostatni
z metod grniczo-geologicznych jest zataczanie wd sonych do grotworu. W tym
celu w wyrobiskach grniczych wierci si otwory chonne, do ktrych s zataczane
sone wody kopalniane bezporednio z wyrobiska.
Wrd metod ograniczania zrzutu zasolonych wd kopalnianych, po ich wypom-
powaniu na powierzchni, wyrnia si metody (Chaber, Krogulski 1996, 1997,
1998):
recyrkulacji wd zasolonych,
zataczania pytkiego lub gbokiego,
hydrotechniczn, retencji i zrzutu wd do powierzchniowych ciekw wodnych.
Pierwsza z nich polega na wykonywaniu otworw tocznych do drenowanych
przez kopalnie wodononych utworw karboskich, a nastpnie wprowadzaniu do
nich pod cinieniem sonej wody odprowadzanej z kopalni, bez koniecznoci
odprowadzania jej do zbiornikw zewntrznych (Rogo 1994).
Metody zataczania pytkiego i gbokiego polegaj na zataczaniu wd sonych
odpowiednio do utworw karbonu i do utworw dolnego karbonu i dewonu. Rnice
midzy nimi polegaj nie tylko na gbokociach odwiertw, ale przede wszystkim na
uwarunkowaniach geologicznych.
Ostatnia ze wspomnianych metod, tj. metoda hydrotechniczna, polega na dozo-
wanym odprowadzaniu wd sonych do ciekw powierzchniowych, z uwzgldnieniem
rnic w chonnoci rzeki uzalenionym od wartoci przepyww rednioniskich
i redniorocznych. Metoda ta wie si z duymi nakadami inwestycyjnymi oraz
wieloma uzgodnieniami formalnoprawnymi. Wymiern korzyci dla kopalni,
stosujcej t metod, jest prawie omiokrotne zmniejszenie opat za zrzut tych wd,
w porwnaniu z opatami, jakie ponosiaby kopalnia w przypadku bezporedniego
odprowadzania wody sonej do ciekw powierzchniowych.
Kopalniane wody sone mog by zagospodarowywane w rny sposb (Chaber,
Krogulski 1998):
przez lokowanie ich na dole kopalni w mieszaninach z pyami dymnicowymi
i odpadami poflotacyjnymi,

12
 Grnictwo i rodowisko

przez wykorzystywanie ich do poprawy efektywnoci wydzielania czci mineral-

nych z wgla w procesie jego pukania,
do zraszania adunkw kruszyw i wgla,
jako ciecze chodzce w procesie schadzania,
do produkcji wodorotlenku sodu, chloru gazowego itp.,
w procesach elektrolizy.
Szczeglnie interesujce jest deponowanie wd zasolonych (lokowanie ich na dole
kopalni z pyami dymnicowymi i odpadami poflotacyjnymi), pozwalajce na jednocze-
sne rozwizanie problemu wikszoci odpadw drobnofrakcyjnych oraz na znaczne
ograniczenie zuycia piasku podsadzkowego, gdy wytworzona w ten sposb podsadz-
ka samozestalajca si zmniejsza lub wrcz eliminuje potrzeb odprowadzania wody
podsadzkowej oraz umoliwia zmian kolejnoci wybierania warstw przy eksploatacji.

Nowoczesne metody rozwizywania problemu zasolonych wd kopalnianych

Opracowano kilka nowych metod rozwizywania problemu zasolonych wd ko-
palnianych. Jedn z nich jest metoda otrzymywania zasadowego wglanu magnezo-
wego z zasolonych wd kopalnianych, o czystoci pozwalajcej na stosowanie go
w przemyle farmaceutycznym i spoywczym.
Wrd innych metod na szczegln uwag zasuguj metody polegajce na usuwaniu
z wd kopalnianych zanieczyszcze olejowych i koloidalnych, midzy innymi metoda
z zastosowaniem do odolejania wgla aktywnego. Podstaw dobrego oczyszczenia wd
kopalnianych z zanieczyszcze olejowych jest ustabilizowanie procesw odwadniania
w chodnikach wodnych oraz zrzutu tych wd do osadnikw. Powane utrudnienia
w procesie odsalania powoduje wystpowanie zanieczyszcze w postaci rozpuszczonych
substancji organicznych (Girczys, Caban-Pabian 2000). W celu uzdatnienia wody, ktra
zawiera zanieczyszczenia pochodzenia organicznego wykorzystuje si wgiel aktywny.

Metody oczyszczania wd kopalnianych zawierajcych rad

Zrnicowanie pod wzgldem chemicznym wd kopalnianych zawierajcych rad,
wymaga stosowania rnych metod oczyszczania wd radowych typu A i wd
radowych typu B (Lebecka 1996; Chaupnik, Molenda 2002). Wody po oczyszczeniu
nie mog zawiera cznie wicej ni 0,7 kBq/m3 izotopw Ra226 i Ra228, a powstajcy
podczas oczyszczania odpad promieniotwrczy nie moe stanowi zagroenia dla
rodowiska naturalnego i powinien pozosta jak najbliej rda, z jakiego pochodzi,
co w przypadku kopalni oznacza, e powinien pozosta pod ziemi. Technologia
wykorzystywana w procesie oczyszczania wd z radu musi by nie tylko tania
i efektywna, ale take bezpieczna zarwno dla rodowiska naturalnego, jak i dla ludzi
wykorzystujcych j. Wody radowe typu A, zawierajce jony baru, s stosunkowo
atwiejsze do oczyszczania, polegajcego na mieszaniu ich z wodami naturalnymi,
zawierajcymi jony siarczanowe. W ten sposb w wyrobiskach podziemnych strca
si siarczany baru i radu. Obecnie czsto stosuje si bardzo podobn metod oczysz-
czania wd radowych typu A na drodze dawkowania substancji wchodzcych
w reakcje chemiczne lub fizykochemiczne z radem znajdujcym si w wodzie.

13
 Mining and Environment

Oczyszczanie wd radowych typu B, polegajce na dozowaniu do nich specjal-

nych substancji (sorbentw) jest metod stosunkowo kosztown. Podstawowym
sorbentem jest sorbent Ra2 sporzdzony z chlorku baru (atwo rozpuszczalnym
w wodzie, uatwiajcym wspstrcanie si radu). Jako alternatywny sorbent wybrano
baryt (Ra1). Technologia oczyszczania wd radowych typu B zostaa opracowana
w Biurze Studiw i Projektw Grniczych w Krakowie przy wsppracy z Laborato-
rium Radiometrii Gwnego Instytutu Grnictwa w Katowicach i pracownikami
obsugujcymi stanowisko oczyszczania wd kopalnianych z radu kopalni Piast
w Bieruniu. W technologii tej przyjto, e w pierwszym etapie bd oczyszczane
z radu wody z poziomu 650 m kopalni, a w drugim z poziomu 500 m. Ma to
w konsekwencji zapewni bardzo efektywne oczyszczanie wd wynoszce nawet
9095%. Technologia taka jest stosowana od maja 1999 roku w kopalni Piast
w Bieruniu. Od momentu jej wprowadzenia adunek radu odprowadzanego do rzeki
Gostynki zmniejszy si w przypadku Ra226 o ponad 40 MBq/dob, a w przypadku
Ra228 o 65 MBq/dob. Obecnie trwaj prace nad zastosowaniem omwionej technolo-
gii w kopalni Ziemowit.

PODSUMOWANIE

Kadego dnia do Wisy i Odry dopywaj ogromne iloci zasolonych wd kopal-

nianych. Wody te stanowi powane zagroenie dla rodowiska naturalnego i zdrowia
czowieka, a straty gospodarcze wynikajce z nadmiernego zasolenia rzek wodami
kopalnianymi s liczone w milionach dolarw. Gospodarka zasolonymi wodami
kopalnianymi jest problemem bardzo zoonym, zalenym od wielkoci, lokalizacji
i stanu technicznego kopal. Ilo wytaczanych wd kopalnianych zaley od
specyfiki danego basenu wglowego. Gboko eksploatacji oraz rodzaj podoa
maj wpyw na stopie mineralizacji wd, jak i na zawarto w nich pierwiastkw
promieniotwrczych (radu i uranu). Rozwizywanie problemu zanieczyszczenia wd,
w tym ich zasolenia, stanowi jeden z gwnych priorytetw polityki ekologicznej
w Polsce, zgodnie z wymaganiami stawianymi przez Komisj Europejsk, przykada-
jc du wag do kontroli poziomu zanieczyszcze rodowiska, zwaszcza
zanieczyszcze wd o charakterze regionalnym i midzynarodowym. Wrd dziaa
podejmowanych przez kopalnie w celu minimalizacji negatywnego wpywu zasolo-
nych wd kopalnianych na rodowisko i gospodark wyrni naley zarwno
dziaania techniczno-organizacyjne (ograniczajce wielko zrzutu wd zasolonych po
ich wypompowaniu na powierzchni), jak i rozwizania technologiczne oczyszczania
tych wd. Nieustannie trwaj prace nad udoskonalaniem istniejcych oraz opracowy-
waniem nowych metod rozwizywania problemu zasolonych wd kopalnianych.

Literatura
1. Chaber M., Krogulski K. (1996): Problematyka wd sonych w kopalniach wgla
kamiennego w latach 19902000. Biuletyn PARG S.A. nr 8.
2. Chaber M., Krogulski K. (1997): Program zagospodarowania wd sonych z kopal wgla
kamiennego. Biuletyn PARG S.A. nr 1.

14
 Grnictwo i rodowisko

3. Chaber M., Krogulski K. (1998): Problematyka wd sonych w grnictwie wgla

kamiennego. Wiadomoci Grnicze nr 7-8.
4. Chaupnik S., Molenda E. (2002): Oczyszczanie wd kopalnianych z radu. Aura nr 4.
5. Dojlido J. (1987): Chemia wody. Warszawa, Arkady.
6. Girczys J., Caban-Pabian B. (2000): Zastosowanie wgla aktywnego do odolejania
zasolonych wd kopalnianych. Wiadomoci Grnicze nr 12.
7. Gospodarka wodami kopalnianymi w grnictwie (1997): Bezpieczestwo Pracy i Ochrona
rodowiska w Grnictwie nr 2.
8. Kharaka Y.K., Carothers W.W. (1986): Oxygen and hydrogen isotope geochemistry
of deep basin brines. Handbook of Environmental Isotope Geochemistry, Amsterdam.
9. Lebecka J. (1996): Oczyszczanie wd kopalnianych z radu. Bezpieczestwo Pracy
i Ochrona rodowiska w Grnictwie nr 5.
10. Pays J. (1966): O genezie solanek w grnym karbonie na Grnym lsku. Rocznik PTG
36.
11. Pluta I., Wtor L., Zuber A. (1996): Pochodzenie solanek kopalni Silesia w wietle bada
izotopowych i hydrochemicznych. Problemy hydrogeologiczne poudniowo-zachodniej
Polski. Wrocaw, Dolnolskie Wydaw. Edukacyjne.
12. Prawo ochrony rodowiska Wsplnoty Europejskiej (1996): T. 7: Woda. Warszawa,
MOZNiL.
13. Program zagospodarowania sonych wd doowych z kopal Czeczott, Piast
i Ziemowit (1992): Krakw, Ekosol Sp. z o.o.
14. Rogo M. (1994): Sone wody kopalniane w Grnolskim Zagbiu Wglowym
i moliwo ich wtaczania do grotworu. Wiadomoci Grnicze nr 9.
15. Turek M. (1999): Efektywno utylizacji solanek kopalnianych. Wiadomoci Grnicze
nr 12.
16. Zuber A., Pluta I. (1989): Wskaniki izotopowe i chemiczne genezy solanek karbonu GZW.
Problemy hydrogeologiczne poudniowo-zachodniej Polski. Prace Naukowe Instytutu
Geotechnologii Politechniki Wrocawskiej.

Recenzent: doc. dr hab. in. Marek Rogo, prof. GIG

15