M. Sikora-Gaca, E.

Balana-Mroczkowska, Idee oraz przywdztwo zwizkowe na przykadzie

NZZS Solidarno, M. Grka (red.), Solidarno. Ludzie i idee, Koszalin 2012, s. 15-34.

Idee oraz przywdztwo zwizkowe na

przykadzie NSZZ Solidarno

1. Uwagi wstpne

Powstanie ruchu Solidarno bez wtpienia naley do wanych wydarze w historii

Polski. Po podpisaniu porozumie sierpniowych nie wiadomo byo jak bdzie zorganizowany

nowo powstay ruch zwizkowy. Istotny by natomiast polityczny, nie ekonomiczny charakter

samej organizacji1, co uksztatowao specyficzny model przywdztwa zwizkowego.

Pierwszy etap tworzenia zwizku NSZZ Solidarno zakoczy si 17 wrzenia

1980 roku w Gdasku, kiedy to delegaci z 30 miast powoali zwizek o federacyjnej struktu-

rze - Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno. Istniejce organizacje re-

gionalne zachoway suwerenno i posiaday wasne zarzdy - Midzyzakadowe Komitety

Zaoycielskie. Jako oglnopolski orodek kierowniczy powoano Krajow Komisj Porozu-

miewawcz. Jej przewodniczcym zosta Lech Wasa. KKP penia funkcj Komitetu Zao-

1
Zob. S. Webb, B. Webb, History of Trade Unionism, London 1902; A. Kiellberg, The Swedish Trade
Union System in Transition: High by Falling Union Density, w: C. Phelan (red.) Trade Union Revitali-
sation. Trends and Rrospects in 34 Countries, Bern 2007. Zob. rwnie: Z. Peczyski, Polska droga
od komunizmu. Refleksje nad histori i polityk 1956- 2006, Warszawa 2007; A. Rbowska, Wybrane
aspekty ruchu obywatelskiego Solidarno z perspektywy wierwiecza, w: M. Latoszek (red.) So-
lidarno w imieniu narodu i obywateli. Krakw 2005, s. 86-98; J. Staniszkis, Samoograniczajca
si rewolucja, Gdask 2010; Z. Stawrowski, Dowiadczenie Solidarnoci jako wsplnoty etycznej.
w: D. Gawin (red.), Lekcja Sierpnia. Dziedzictwo Solidarnoci po dwudziestu latach. Warszawa
2002, s. 103-122; B. Ebbinghaus, J. Visser, Trade Unions in Western Europe since 1945, Oxford
2000.

1
ycielskiego NSZZ Solidarno2. Od samego pocztku swojego istnienia zwizek przyj

heterogeniczny charakter funkcjonowania, przejawiajcy si m.in. w partycypacyjnym zakre-

sie zarzdzania. Statut Zwizku zosta zrejestrowany 10 listopada 1980 roku przez Sd Naj-

wyszy3.

Legalizacja wielomilionowego ruchu politycznego Solidarno, ruchu nie kontrolo-

wanego przez PZPR, stanowia w istocie przekrelenie dotychczasowego systemu ustrojowe-

go PRL. To rwnie odmienny model przywdztwa, ktry zrewolucjonizowa polsk scen

polityczn. Organizacja ta miaa wysoki zakres legitymizacji spoecznej, co pozwolio w spo-

sb znaczny rozbudowa struktury, sta si gosem narodu. Podkrela to globalny (oczywi-

cie w skali kraju) charakter instytucji.

Model zwizkowego przywdztwa politycznego na przykadzie NSZZ Solidarno

wpisuje si w teori dywergencji reprezentowan przez m.in. Hugha Clegga i Simona Clra-

kea4, ktra wskazuje istotny wpyw faktw historyczno-politycznych na stopie heteroge-

nicznoci instytucji, proces wyaniania elity zwizkowej i grup interesw w jej strukturach.

Istotna bdzie rwnie problematyka tosamoci. Wszystkie te czynniki istotnie ksztatuj

przywdztwo i proces przewodzenia. Ich historyczne i politologiczne zdefiniowanie jest za-

sadniczym celem niniejszego artykuu.

Wprowadzenie dwuetapowego charakteru analizy jest zabiegiem celowym. Podkrela

bowiem dychotomiczny charakter analizowanego zjawiska, ktremu bliej do zwizkw ra-

2
A. Friszke, Solidarno 1980-1981, w: J. Jankowska, Portrety niedokoczone. Rozmowy z twrcami
Solidarnoci 1980-1981, Warszawa 2003, s. 15; A. Dudek, Dzieje dziesiciomilionowej Solidarno-
ci 1980-1981 [w:] Droga do niepodlegoci. Solidarno 1980-2005, Warszawa 2005, s. 27.
3
Powodem rejestracji statutu przez najwyszy organ sdowniczy by fakt, e 24 padziernika 1980
roku Sd Wojewdzki w Warszawie rejestrujc statut Zwizku dopisa deklaracj ograniczajc prawo
do strajku. Krajowa Komisja Porozumiewawcza zoya odwoanie do Sdu Najwyszego i jednocze-
nie zagrozia strajkiem generalnym. Udao si wypracowa kompromis - statut zosta zrejestrowany
ale znalazo si w nim stwierdzenie, e Zwizek musi uznawa konstytucj PRL i e PZPR peni kie-
rownicz rol w pastwie. Zob.: A. Friszke, Solidarno 1980-1981, dz.cyt., s. 17.
4
Zob.: H. A. Clegg, Trade Unionism under Collective Bargaining, Oxford 1976.

2
dykalnych ni reformistycznych5, z uwagi na kooperacyjn gospodark rynkow i interwen-

cjonistyczny model pastwa.

2. Kwestie strukturalno-organizacyjne

NSZZ Solidarno powsta, jako organizacja z terytorialnym rodzajem struktury. Jej

forma dziaania miaa by oparta o regiony, celem przeciwdziaania korupcji i rozdawnictwu

przywilejw w obrbie poszczeglnych bran, co wykorzystywane byo przez wadze dla

likwidowania napi strajkowych6. Procesy organizacyjno-strukturalne w obrbie Solidarno-

ci, uwikane w unikalne dla Polski wtki historyczne7, zakoczyy si w poowie 1981 roku.

We wszystkich regionach odbyy si zjazdy delegatw, ktre dokonay wyboru nowych za-

rzdw i wybray przedstawicieli na oglnopolski Zjazd Zwizku8.

Od samego pocztku swojej dziaalnoci Solidarno przybraa form ruchu spo-

ecznego. Zaangaowana bya w obszerny zakres problemw zwizanych z funkcjonowaniem

pastwa, w tym priorytetowo w walk polityczn.

Na I Zjedzie Solidarnoci przedstawiono dwa warianty skadu Komisji Krajowej.

Pierwszy wariant zmierza do stworzenia KK scentralizowanej, jednolitej i przypuszczalnie

bardziej operatywnej. Drugi wniosek natomiast zakada, e KK bdzie zdecentralizowana,

nie zapewniajca szczeglnych wpyww weteranom Zwizku i dca do wzmocnienia

wadz regionalnych w stosunku do centralnych wadz Solidarnoci. Zdecydowano, e Ko-

misja Krajowa bdzie dziaaa w oparciu o pierwszy scentralizowany model9.

5
J. Gardawski, Zwizki zawodowe na rozdrou, Warszawa 2001, s. 20-57.
6
A. Rbowska, Wybrane aspekty ruchu obywatelskiego Solidarno z perspektywy wierwiecza,
w: M. Latoszek (red.), Solidarno w imieniu narodu i obywateli, Krakw 2005, s. 97.
7
Tworzenie w reimie komunistycznym strukuralno-organizacyjnych podstaw zwizku zawodowego
opartego o zasady demokratyczne bez wtpienia mona nazwac unikalnym. Zob. R. B. Freeman,
Working under different Rules, New York 1994, s. 15.
8
A. Friszke, Solidarno 1980-1981dz.cyt., s. 27.
9
A. Touraine, Solidarno. Analiza ruchu spoecznego 1980-1981, Warszawa 1989, s. 127.

3
 Tym samym NSZZ Solidarno wpisa si w koncepcj unionizmu z uwagi na na-

wizanie do historycznych craft unions10. Nowo powstae struktury przyjy charakter profe-

sjonalnych (professional unins)11. W skad Komisji Krajowej zostao wybranych 106 dziaa-

czy w tym przewodniczcy wszystkich 37 regionw. Prezydium Komisji Krajowej liczyo

natomiast 19 osb12.

Od samego pocztku Lech Wasa proponowa przyjcie centralistycznego model za-

rzdzania zwizkiem, uzasadniajc to doniosoci zada jakie stoj przed Solidarnoci.

Chodzio o stworzenie oglnokrajowej struktury, ktra mogaby skoordynowa dziaania lo-

kalne i umoliwi reprezentowanie Zwizku poza granicami kraju13. Konflikt pomidzy

przedstawicielami kierownictwa i jego ekspertami a czonkami Zwizku dziaajcymi na

szczeblu lokalnym, spowodowa, e pomys ten zosta ostatecznie odrzucony14. Podoem dla

nieporozumie bya paszczyzna negocjacji i ustpstw wobec wadzy. Dziaacze lokalni nie

godzili si na zbyt liczne (ich zdaniem) kompromisy15.

Rnica pogldw, co do strukturalno-organizacyjnej formy Solidarnoci wykszta-

cia podzia na dwa obozy. Pierwszy z nich zwizany z Was, kad do duy nacisk na

potrzeb dialogu ze stron rzdzc. Drugi, reprezentowany przez liderw lokalnych dy do

wikszej pluralizacji struktur, rozszerzenia demokracji wewntrznej i decyzyjnej decentrali-

zacji. Zjawisko to, mona tumaczy jako naturaln konsekwencj rozwoju organizacji. Nie

bya to natomiast zapowied rozamu16, a jedynie odmienno pogldw17. Bez wtpienia

10
craft unions zwizki rzemienicze
11
J. Gardawski, Zwizki zawodowe na rozdrou, Warszawa 2001, s. 20-57.
12
A. Friszkie, Solidarno 1980-1981dz.cyt., s. 29.
13
H. Gbocki, Konspira. Dzieje Solidarnoci w podziemiu (19811989), w: Solidarno XX lat
historii, Warszawa 2000, s. 159.
14
K. B. Janowski, Polska 1980-1981. Od euforii do szoku. Studium historyczno-politologiczne, Toru
1995, s. 81.
15
A. Dudek, Dzieje dziesiciomilionowej Solidarnoci (19801981), w: Droga do niepodlegoci.
Solidarno 19802005, Warszawa 2005, s. 44.
16
A. Touraine, Solidarno. Analiza ruchudz.cyt., s. 127-128.
17
W zwizku mielimy swj kawaek demokracji, dopuszczalimy rnic zda. Oczywicie takie
dziaania musiay nas porni, i to bya woda na myn bezpieki, ktrej gwnym celem byo skce-

4
Wasa by zwolennikiem monistycznego modelu Solidarnoci, jego przeciwnicy wspierali

form strukturalno-organizacyjn sfragmentaryzowan. Podziay polityczne, ksztatujce si

w konkretnych krgach Solidarnoci miay charakter rozczny, a sama forma aktywnoci

bya rnie akcentowana18. Najistotniejsze stay si cele oglne, w tym dialog spoeczny (cho

rnie interpretowany). Nawizujc do typologii NSZZ wystpowa w roli social partners.

Dyskusja w tym zakresie nie przysporzya Wasie zwolennikw. Na skutek nieporo-

zumie midzy liderami, rok po powstaniu Solidarnoci u jego boku sta tylko Bogdan Lis.

Swoja pozycj potwierdzili rwnie przywdcy poszczeglnych regionw: Zbigniew Bujak

na Mazowszu, Wadysaw Frasyniuk na Dolnym lsku, Jan Rulewski w Bydgoszczy, Marian

Jurczyk w Szczecinie czy Leszek Waliszewski na Grnym lsku19. Jednak to wanie Wa-

sa nadal pozostawa liderem ruchu20.

Na I Zjedzie NSZZ Solidarno dokonano wyboru przewodniczcego. Ubiegao si

o to stanowisko piciu liderw. Pierwszym, oczywistym kandydatem by Lech Wasa, jako

centralna posta ruchu. Obok niego powane kandydatury stanowiy nastpujce nazwiska:

Andrzej Gwiazda21, Marian Jurczyk22, Jan Rulewski23 czy Zbigniew Bujak. Niekwestiono-

nie Solidarnoci, co potwierdzaj dokumenty. Szkoda, e niektrzy dali si w ten kana wpuci.
Zob.: L. Wasa, Droga do prawdy. Autobiografia, Warszawa 2008, s. 122.
18
Zob.: G. Hollinshead, M. Leat, Human Resources Management: An International and Comparative
Perspective. Pitman: London 1995.
19
A. Friszke, Solidarno 1980-1981dz.cyt., s. 27.
20
We wadzach regionu gdaskiego doszo do konfliktu pomidzy Lechem Was a Ann Walenty-
nowicz. Konflikt ten doprowadzi do wyeliminowania jej z jakichkolwiek funkcji w Zwizku i po-
wstania grupy oponentw skupionej wok Andrzeja Gwiazdy. Oczywicie, z jaki pobudek, moe z
zazdroci o moje przywdztwo, powstaj i chtnie s rozpowszechniane inne wersje. Przecigali si w
ich wymylaniu - i robi to do dzi - Gwiazdowie i Walentynowicz. Twierdz, oczywicie, e byem
nasanym przez komunistw wsppracownikiem Suby Bezpieczestwa. Zob.: L. Wasa, Droga
do dz.cyt., s. 91
21
Od dawna obmyla strategi dziaania, sprawdzi si w czasie organizowania strajkw i wypraco-
waniu kompromisu z wadz. Jego osoba czya powizanie w ruchu nurtu robotniczego z nurtem
demokratycznym. Nie by typem rewolucjonisty ale nie ufa stronie rzdowej. Od pocztku 1981 roku
oddali si od rodowiska Wasy.
22
By dziaaczem znanym z walki robotniczej ju w 1970 roku. W pogldach nie wierzy w kompro-
mis i skuteczno negocjacji z rzdem. W ruchu zajmowa czoowe miejsce, uwaany by za osob
numer dwa w Zwizku.
23
Sta si bohaterem narodowym po brutalnym pobiciu w marcu 1981 roku. Przejawia siln postaw
antyradzieck.

5
wana pozycja Wasy24 zapewnia mu zwycistwo i objcie funkcji przewodniczcego NSZZ

Solidarno25. Jednoczenie pojawiy si gosy, e nie nadaje si on do roli przywdcy26.

Szczeglnie Anna Walentynowicz i Jacek Kuro forsowali Gwiazd na przewodniczcego27.

Dzi Wasa wspomina, e zdawa sobie spraw z istnienia oponentw w Zwizku28.

Nie brakowao konfliktw na paszczynie wewntrznej. Przykadem moe by fakt,

e na posiedzeniu Krajowej Komisji Porozumiewawczej w dniach 9-10 kwietnia 1981 roku

pojawiy si gosy twierdzce, e inicjowany proces decyzyjny jest niewystarczajco konsul-

towany z Midzyzakadowymi Komitetami Zaoycielskimi, tym samym nie jest reprezenta-

tywny dla poszczeglnych regionw29. W strukturach Solidarnoci zauwaalny by dyna-

mizm30, szczeglnie w zakresie szeroko pojtej integracji spoecznej. Widoczna dyfuzja struk-

turalna bya zdecydowanie wzgldna, szczeglnie w zakresie funkcjonowania tworzcego si

24
A. Touraine, Solidarno. Analiza ruchudz.cyt., s. 130-133.
25
Wasa wspomina po latach, e to wanie sierpie 80 wykreowa go na lidera Solidarnoci: Ju
w czasie trwania strajku sierpniowego, co prawda w kuluarach, dochodzio do sporw i ktni. Strajk
by trudnym momentem dla grupy wywodzcej si z WZZ, bo pewne sprawy im si wymkny. Wy-
dawao im si, e maj monopol na walk i na przywdztwo. W tej przedsierpniowej nieformalnej
hierarchii byem numerem trzecim albo czwartym po Borusewiczu, Gwiedzie, Sokoowskim. A tutaj
taki przewrt i skok na pierwsze miejsce. Stanem samodzielnie, ustawiem si w roli przywdcy,
narzuciem swoj rol grupie. Zob.: L. Wasa, Droga do dz,cyt., s. 117.
26
Oficjalnie z propozycj rezygnacji ze stanowiska przewodniczcego MKS zwrcia si do mnie
Anna Walentynowicz. Chciaa mnie przekona, e jestem zbyt saby intelektualnie i za mikki w wo-
bec wadz, by peni taka funkcj. Proponowaa, bym dobrowolnie ustpi miejsca Andrzejowi
Gwiedzie. Czasem ta grupa wrcz gosia, e jestem rzuconym przypadkowo w wir historii prostym
robotnikiem, ktry dziwnym zbiegiem okolicznoci zrobi swoje i moe odej. Teraz, mwili, b-
dziemy rzdzi my, mdrzy i skuteczni. Przekonywali, e nie dam sobie rady. Miaem im zamiar udo-
wodni, e si myl. Zob.: Tame, s. 118.
27
Rozgaszano, e specjalnie j (Walentynowicz) pomijam, odsuwam i d do przejcia caej wa-
dzy w zwizku. A ja niczego nie przejmowaem, bo przywdztwo si wykluo wczeniej. Zrobiono
wszystko, by zrobi z Andrzeja Gwiazdy przywdc, lady s nawet w dokumentach SB, w ktrych
zachoway si plany wzmocnienia Gwiazdy i jego grupy w zwizku. To bya z ich strony bezpardo-
nowa walka o wadz, ale ja nie potpiam pani Walentynowicz, bo stawka bya wysoka i wszyscy
moglimy straci gow. Zob.: Tame, 118-119.
28
Moja pozycja nie podobaa si wielu osobom. Oczywicie, te tendencje ujawniay si tylko w za-
mknitym krgu, w tej nielicznej grupie, nawet nie wychodzono z tym na zewntrz, obawiajc si
reakcji stoczni i rzesz czonkw nabywajcych do zwizku, ktre nie wyobraay sobie dyskusji na
temat mojego przywdztwa, czuem si zobowizany i czuem oparcie ogu. Robiem wic swoje i
raczej lekcewayem takie gosy. Zob.: Tame, s. 116.
29
N. Boratyn, Czynniki okrelajce dynamik ruchu Solidarno w latach 1980-1981, w: M. Kula
(red.), Solidarno w latach 1980-1981, Warszawa 2000, s. 14.
30
Zob.: R. Hyman, Understanding European Trade Unions. Between Market, Class and Society, Lon-
don 2001.

6
adu politycznego. Oczywicie w obrbie tych zagadnie ksztatowa si model przywdztwa

zwizkowego (dynamicznego i dyfuzyjnego).

3. Poszukiwania przywdcy

Poczwszy od I Zjazdu Solidarnoci prbowano osabi pozycj Lecha Wasy. Do-

szo wwczas do sporu kompetencyjnego o czenie funkcji przewodniczcego regionu i

Zwizku31. Solidarno, jak kady inny masowy ruch spoeczny, potrzebowaa charyzma-

tycznego przywdcy. Naley podkreli, i celem dziaalnoci organizacji bya przede

wszystkim przebudowa istniejcej rzeczywistoci spoeczno-politycznej32, postindustrialnej,

tak odmienna od marksistowskiej teorii konfliktu. Idea ta, w przeciwiestwie do typowych

organizacji zwizkowych, miaa przede wszystkim charakter niematerialny33. Walczono bo-

wiem o cay system wartoci (demokratycznych)34 i przywrcenie narodowej tradycji35.

Lech Wasa36 ze swoim yciorysem, posugujcy si prostym jzykiem uwaany by

przez wielu nawet za ma opatrznociowego, ktry mgby ocali nard. Przewodniczcy,

ktry nierzadko podejmowa si rozstrzygnicia sporw i jego autorytarne skonnoci musia-

y budzi niepokj wielu dziaaczy a mimo to zosta wybrany na przewodniczcego Zwiz-

31
K. B. Janowski, Polska 1980-1981dz.cyt., s. 81.
32
Zob.: P. Kuczyski, M. Frybes, W poszukiwaniu ruchu spoecznego. Wok socjologii Alaina Toura-
inea, Warszawa1994.
33
Przywdztwo zwizkowe niematerialne.
34
Zob.: M. Osa, Solidarity and Contention. Networks of Polish Opposition. Minneapolis 2003. Rw-
nie: M. Osa, Sieci opozycji w PRL, w: K. Gorlach, P.H. Mooney (red., Dynamika ycia spoecznego.
Wspczesne koncepcje ruchw spoecznych, Warszawa 2008, s. 214-246.
35
Zob.: J. Kubik, The Power of Symbols against the Symbols of Power. The rise of Solidarity and the
Fall of State Socialism in Poland, Pennsylvania 1994. Rwnie: J. Kubik, Czyje to dzieo: robotnikw,
intelektualistw czy kogo innego? Kontrowersje wok pochodzenia i skadu spoecznego Solidarno-
ci. Kultura i Spoeczestwo 1994, nr 1, s. 175-188.
36
Czy przypuszczaem kiedy, e stan na czele milionw ludzi? Nie. Wiedziaem natomiast, e
mam do wykonania wane obowizki, zadanie na dzi. Waciwie ycie ludzi jest zadaniem, bo przez
cae ycie szukamy prawdy. Jeli z tego zrezygnujemy, przegrywamy swoje ycie. Kady dosta ta-
lent, ktrego nie moe zmarnowa, w tym sensie kady czowiek ma do wykonania konkretne zada-
nie. Zob.: L. Wasa, Droga dodz.cyt., s. 89.

7
ku37. Wasa38 wielokrotnie podkrela, e ogromne szanse na przywdztwo nad Solidarno-

ci mia Bogdan Borusewicz39.

Od momentu powstania NSZZ zaczy tworzy si poszczeglne grupy skupione wo-

k swoich liderw. Jesieni 1981 roku wrd gwnych dziaaczy Zwizku w okrgu gda-

skim uksztatoway si dwie opozycyjne wzgldem siebie grupy. Pierwsz z nich byo grono

osb skupionych wok Lecha Wasy. Drug stanowili zwolennicy Andrzeja Gwiazdy. Do

tzw. gwiazdozbioru naleeli Bogdan Borusewicz, Lech Kaczyski, Krzysztof Dowgiao,

Alina Piekowska. Zarzucali oni Wasie niedemokratyczne formy kierowania Zwizkiem.

Wikszo z nich po wprowadzeniu stanu wojennego zostaa internowana40. Osob, ktra

unikna internowania i rozpocza organizowanie podziemnych struktur w tym regionie by

Bogdan Borusewicz. Istotny w tym okresie sta si charakter wyksztatowanych ukadw

zbiorowych41.

Oficjalna dziaalno kierownicza podziemnej Solidarnoci w Gdasku rozpocza

si 6 maja 1982 roku wraz z wydaniem owiadczenia o powoaniu Regionalnej Komisji Ko-

ordynacyjnej (RKK)42. Jej skad ulega licznym zmianom43, ze wzgldu na aresztowania

37
A. Dudek, Dzieje dziesiciomilionowej "Solidarnoci" (1980-1981), w: A. Borowski (red.), Droga
do niepodlegoci. Solidarno 1980-2005, Warszawa 2005, s. 60- 61.
38
Od grudnia 1970 roku do sierpnia 1980 roku miaem sporo czasu, aby przemyle sprawy najwa-
niejsze, aby stawia pytania i szuka odpowiedzi. Dojrzewaem i coraz lepiej rozumiaem, jak wana
jest odpowiedzialno w dziaalnoci spoecznej, jeli podejmujesz takie dziaania jak strajk, musisz
wiedzie, e spada na ciebie odpowiedzialno za los wielu istnie ludzkich. To wielki zakad, jeli go
przegrasz, bdziesz si rozlicza przed Bogiem i przed blinimi. Dlatego w czasie strajku sierpniowego
zachowywaem si zupenie inaczej ni w grudniu 1970 roku. Czuem, e teraz jest inny moment. I ja
jestem inny. Zob.: L. Wasa, Droga do prawdy. Autobiografia, Warszawa 2008, s. 89
39
Musz jednak powiedzie, e mimo wszystko najwiksze szanse na objcie przywdztwa w 1980
roku mia Bogdan Borusewicz, ktry w WZZ by naszym liderem. By te niekwestionowanym auto-
rytetem w sprawach historii, teorii politycznych, osob sprawdzon w pierwszych prbach walki z
komunizmem. L. Wasa, Droga dodz.cyt., s. 89; Zob. rwnie: J. Kulas, Bezkompromisowy i pro-
fesjonalny, "Gazeta Tczewska" 2005, nr 33/789; J. M. Zikowski, ladami bohaterw, Dziennik
Batycki 2005, nr 203; J. M. Zikowski, Tu zacz si strajk, "Dziennik Batycki" 2005, nr 168.
40
K. Knoch, Regionalna Komisja Koordynacyjna w Gdasku w latach 19821989, w: A. Friszke
(red.), Solidarno podziemna 19811989, Warszawa 2006, s. 185.
41
Zob.: R. Bean Comparative Industrial Relations, London 1994.
42
Warto podkreli, ze wsppraca pomidzy poszczeglnymi dziaaczami rozpocza si ju wcze-
niej kiedy to Bogdan Borusewicz namwi do przystpienia do podziemnej Solidarnoci Aleksan-
dra Halla, znanego w Trjmiecie dziaacza, do ktrych nastpnie doczy Bogdan Lis i inni dziaacze

8
czonkw. Warty podkrelenia jest fakt, e RKK w bardzo uszczuplonej strukturze przetrwaa

a do 1989 roku. To wane, poniewa jej czonkowie nie stworzyli cile zorganizowanej

struktury, nie wyonili przywdcy, nawet nie posiadali statutu.

Solidarno w tym okresie w rejonie Gdaska tworzya nie tylko RKK ale wiele in-

nych organizacji. Mona w tym miejscu wymieni Komitet Koordynacyjny Portw Morskich,

Midzyszkolny Komitet Oporu NSZZ Solidarno, Regionalny Orodek Owiaty Niezale-

nej (ROON). Z czasem struktura organizacyjna podziemnej Solidarnoci regionu gdaskie-

go jeszcze bardziej si powikszaa czego przykadem moe by powstanie w sierpniu 1983

roku Komitetu Koordynacji Spoecznej NSZZ Solidarno Ziemi Tczewskiej. Ponadto pod

patronatem RKK utworzono w padzierniku 1985 roku Spoeczny Komitet na rzecz Uwolnie-

nia Winiw Politycznych, a take reaktywowano w 1987 roku Regionaln Komisj Koor-

dynacyjn Rolnikw Indywidualnych Gdask44. Widoczny by proces uzwizkowienia45.

Wasa spotka si wielokrotnie z czonkami Regionalnej Komisji Koordynacyjnej ale

nigdy nie doszo midzy nimi do oficjalnego spotkania. Nie istniaa te umowa o zakresie

kompetencji. Natomiast powrt do pracy w Stoczni Gdaskiej w poowie stycznia 1983 roku

uniemoliwi odsunicie Wasy na boczny tor46. Tym samym pozycja przywdcy Zwizku

wyklarowaa si. Dyskusyjn kwesti pozostaje poziom umiejscowienia orodka decyzyjnego

i kompetencje partnerskie liderw, pretendujcych do roli przywdcy. W strukturach Soli-

darnoci zauwaalny by w tym okresie dychotomiczny model przywdztwa zwizkowego,

Solidarnoci Portu Gdaskiego. Ostatecznie w skad RKK weszli: Bogdan Borusewicz (czonek
byego prezydium MKZ Gdask), Bogdan Lis (czonek KK i prezydium zarzdu regionu gdaskiego
NSZZ Solidarno), Aleksander Hall, Marian witek (zastpca przewodniczcego Komisji Zaka-
dowej NSZZ Solidarno w Porcie Gdaskim), Stanisaw Jarosz (przewodniczcy Komisji Zaka-
dowej w Porcie Gdaskim, przewodniczcy Krajowej Sekcji Pracownikw Brany Portowcw Mor-
skich NSZZ Solidarno). Zob.: K. Knoch, Regionalna Komisjadz.cyt., s. 190- 193.
43
Skad RKK w maju 1984 roku, po odejciu Aleksandra Halla, uzupeni Andrzej Michaowski (me-
chanik okrtowy zarzdu Portu Gdaskiego, jeden z organizatorw strajkw w sierpniu 1980 i grudniu
1981 roku). Zob.: Tame, s. 199.
44
Tame, s. 212.
45
Zob.: S. M. Lipset, I. Katchanovski, The Future of Private Sector Unions in the U.S., w:
J.T.Bennett, B.E.Kaufmann (red.), The Future of Private Sector Unionism in the United States, New
York, 2002.
46
K. Knoch, Regionalna Komisjadz.cyt., s. 244.

9
ktry charakteryzoway liczne podziay (rwnie te politycznie doniose). Przywdztwo

zwizkowe47 w tym okresie miao wymiar scentralizowany, zmienny i stabilny oraz transak-

cyjny48.

4. Przywdztwo zwizkowe w okresie stanu wojennego

W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku zosta wprowadzony w Polsce stan wojenny.

Wszelkie przejawy dziaalnoci ruchu, w tym: tworzenie struktur organizacyjnych, spotkania

dziaaczy, prowadzenie korespondencji a take publikowanie informacji, musiao odbywa si

w warunkach cisej konspiracji. Zaistniaa potrzeba stabilizowania krgw przywdczych.

Wybuch stanu wojennego w sposb szczeglny wpyn na przyjty w tym okresie model

przywdztwa zwizkowego. Uaktywni si wtedy tzw. transformacyjny rodzaj przywdz-

twa49.

Po 13 grudnia odizolowano znaczc cz przywdcw i dziaaczy Zwizku, w tym

przewodniczcego Lecha Was, ktrym zajto si w sposb szczeglny 50. Wpyno to

na funkcjonowanie podziemnej Solidarnoci. Wrd internowanych rodzio si poczucie

wsplnoty i rzadko podpisywano deklaracje lojalnoci51. Lech Wasa opuci miejsce inter-

nowania 14 listopada 1982 roku. Wbrew pozorom wydarzenie to osabio aktywno podzie-

mia poniewa wielu dziaaczy odczytao ten gest jako ustpstwo ze strony wadz a wic go-

towo do dialogu52.

47
Zob.: R. Undy, V. Ellis, W. McCarthy, A.M. Halmos, A Typology of Union Government, w: R.
Undy (red.), Changes in Trade Unions, London 1981.
48
Zob.: B.M. Bass, Transformational leadership : industrial, military, and educational impact, Erl-
baum 1998.
49
W. Kozek, Styl przywdztwa zwizkowego w Polsce, w: J. Gardawski, J. Polakowska-Kujawa (red.),
Globalizacja, Gospodarka, Praca, Kultura. W 70. rocznic urodzin Prof. zw. dr hab. Leszka Gilejko,
Warszawa 2003.
50
Mimo, e mnie odizolowano, wci miaem i musiaem mie wpywa na zwizek. Oficjalnie po-
twierdzaa to zreszt TKK, ktra ogosia, e w peni podporzdkowuje si decyzjom przewodniczce-
go Wasy. W codziennej praktyce TKK kierowaa dziaalnoci podziemnej Solidarnoci, a ja si
rzeczy ograniczaem si do spraw strategicznych, politycznych. L. Wasa, Droga do dz.cyt., s.
191.
51
J. Holzer, K. Leski, Solidarno w podziemiu, d 1990, s. 10.
52
K. Knoch, Regionalna Komisjadz.cyt., s.244.

10
 Badajc wzajemne relacje pomidzy Tymczasow Komisj Koordynacyjn a Lechem

Was naley podkreli, e przewodniczcy by uznawany przez Rad i nawet po wprowa-

dzeniu stanu wojennego i jego internowaniu funkcja ta nie bya kwestionowana, chocia po

jego zwolnieniu pojawia si problem praktycznego uregulowania wzajemnych relacji53. Wy-

razem tych de by list Zbigniewa Bujaka do Lecha Wasy w listopadzie 1982 roku, w

ktrym wyranie podkreli nadrzdn pozycj przewodniczcego wobec TKK. Bujak stwier-

dzi rwnie, e decyzje o ujawnieniu dziaaczy i rozwizaniu TKK pozostaj w gestii Wa-

sy54.

Lech Wasa kilkukrotnie uczestniczy w spotkaniach z Tymczasow Komisj Koor-

dynacyjn. Do pierwszego spotkania doszo w dniach 9 - 11 kwietnia 1983 roku w Gdasku.

Wydaje si, e na spotkaniu tym poruszano kwestie zwizane z sytuacj w kraju i dalszymi

dziaaniami Zwizku. Miao ogromne znaczenie dla okrelenia wzajemnych relacji w dziaa-

niach na rzecz Solidarnoci55, a tym samym ksztatowania dalszej formy modelu przywdz-

twa zwizkowego. Mimo uznania nadrzdnej roli Wasy we wzajemnych relacjach nie udao

si unikn napi chocia prbowano nie nadawa im rozgosu56.

Lech Wasa ocenia istniejce struktury podziemne, jedynie jako pomocne i mia ra-

czej lekcewacy stosunek do TKK. W wypowiedziach oficjalnych zachowywano pen kur-

tuazj i nie eksponowano niechci jak ywili do siebie, o czym zreszt pisali funkcjonariusze

SB w analizach sytuacji57. Wasa chcia dziaa na drodze legalnej opierajc si na swoich

53
A. Friszke, Solidarno 1980-1981dz.cyt., s. 53.
54
H. Gbocki, Konspira dz.cyt., s. 185- 186.
55
A. Friszke, Solidarno 1980-1981dz.cyt., s. 58-59.
56
Przykadem nieporozumie byo midzy innymi byy stosunki TKK z Biurem Koordynacyjnym
NSZZ Solidarno w Brukseli. W korespondencji pomidzy tymi dwoma organami podkrelano, e
Biuro podlega bezporednio TKK. Wzywano take aby kurierzy z Zachodu szukali kontaktu z TKK a
nie ze wsppracownikami Lecha Wasy a take aby pienidze pochodzce z zagranicznych kont
trafiay do TKK. Zob.: Tame, s. 59.
57
Tame.

11
doradcach sprzed wprowadzenia stanu wojennego a take na szukaniu poparcia hierarchii

kocielnej58.

Bardzo wanym momentem w karierze Lecha Wasy byo przyznanie mu w pa-

dzierniku 1983 roku Pokojowej Nagrody Nobla. Przyznanie tak prestiowego wyrnienia

bez wtpienia w sposb znaczcy umocnio pozycj przewodniczcego. Zainteresowali si

nim zagraniczni dziennikarze i politycy. On sam, korzystajc ze wzmocnienia swojej pozy-

cji, wezwa na pocztku grudnia 1983 roku Stany Zjednoczone i kraje Zachodu do rezygnacji

z sankcji gospodarczych wobec Polski i udzielenia jej kredytw. By to kolejny przejaw obra-

nej przez Was metody maych krokw i denia do porozumienia59. Wybuch Stanu Wo-

jennego sprawi, e Wasa staje bardziej aktywny w Gdasku. Bierze udzia w obchodach

rocznicowych czy mszach w gdaskich kocioach.

W poowie lat 80-tych bardzo siln pozycj miao rodowisko skupione wok Zbi-

gniewa Bujaka. Miao on duy wpyw nie tylko na region Mazowsze ale take na decyzj

Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej. Bujakowi poparcia udzielao rodowisko dawnego

KSS KOR. Wrd nazwisk osb dziaajcych w tym krgu mona wymieni midzy inny-

mi Konrada Bieliskiego, Jana Lityskiego, Ew Kulik czy redakcj Tygodnika Mazowsze z

Helen uczywo na czele. Za bliskich temu rodowisku uwaano take Bogdana Lisa, Tade-

usza Jedynaka i Wadysawa Frasyniuka, Tadeusza Mazowieckiego i Bronisawa Geremka60.

Otoczenie to odnosio si krytycznie do radykalnych hase i metod dziaa. Poszukiwano stra-

tegii dziaania dla Solidarnoci. Dziaalno tej grupy, skierowana bya przede wszystkim

na wczenie do gry politycznej instytucji kocielnych. Istotne byo rwnie nawizywanie

kontaktw z politykami zachodnioeuropejskimi. Pomocne stay si znakomite kontakty Bro-

nisawa Geremka we Francji i Tadeusza Mazowieckiego w Niemczech61.

58
Tame.
59
H. Gbocki, Konspira dz.cyt., s. 197.
60
A. Friszke, Solidarno 1980-1981dz.cyt., s. 121.
61
Tame, s. 125.

12
 Spord kierownictwa Solidarnoci uwizienia uniknli wiceprzewodniczcy Miro-

saw Krupiski oraz czonkowie Prezydium Komisji Krajowej - Andrzej Konarski, Eugeniusz

Szumiejko i Jan Waszkiewicz. Nie miao to jednak wikszego znaczenia gdy byli to dziaa-

cze mao znani. Du popularnoci cieszyli si natomiast przewodniczcy wielkich regio-

nw: Zbigniew Bujak z Warszawy, Wadysaw Frasyniuk z Wrocawia, Leszek Waliszewski

z Katowic i Andrzej Sowik z odzi. Uniknli oni internowania co miao istotne znaczenie dla

budowania struktur podziemnych62.

Najwczeniej i najpeniej struktura podziemna rozwina si w regionie Dolny lsk

gdzie funkcj przewodniczcego peni Wadysaw Frasyniuk. Zbiegiem okolicznoci udao

mu si wyjecha z Gdaska nim zdoao zatrzyma go SB. Natychmiast po powrocie do

Wrocawia przystpi do organizowania strajku obejmujcego najwiksze zakady w mie-

cie63.

Warto zauway, e Regionalny Komitet Strajkowy NSZZ Solidarno powsta ju

13 grudnia 1981 roku. Komitet by jedyn struktur ponadzakadow dziaajc na podstawie

zasad statutowych i dziaa od momentu wprowadzenia stanu wojennego a do legalizacji

Zwizku. Si Komitetu by autorytet przywdcw w nim dziaajcych (Wadysawa Frasy-

niuka, Piotra Bednarza, Jzefa Piniora). Ponadto bardzo du wag przykadano do funkcjo-

nowania struktur zakadowych dziki czemu Regionalny Komitet Strajkowy dysponowa sze-

rokim zapleczem. Zaangaowane w dziaalno RKS byy tysice ludzi. Jej si byo zaanga-

owanie w sprawy robotnikw zwizanych z krgami akademickimi. Nie bez znaczenia pozo-

stawa fakt, e w pierwszych miesicach swojej dziaalnoci RKS dysponowa ogromn kwo-

ta 80 mln zotych64.

62
J. Holzer, K. Leski, Solidarno dz.cyt., s. 11.
63
A. Friszke, Solidarno 1980-1981dz.cyt., s. 18.
64
. Kamiski, Regionalny Komitet Strajkowy NSZZ Solidarno Dolny lsk 19811990, w: A.
Friszke (red.), Solidarno podziemna 19811989, Warszawa 2006, s. 350-351.

13
 W ruchu podziemnej Solidarnoci odczuwalne bya ch zdecydowanego dziaania,

zwaszcza w organizacjach zakadowych i wrd ludzi modych. Std te pojawiay si kon-

cepcje walki czynnej, zdecydowanej a nawet otwartej na dziaania terrorystyczne wobec wa-

dzy przeladujcej dziaaczy opozycyjnych. Gwni dziaacze struktur podziemnych zdecy-

dowanie przeciwstawiali si takim radykalnym inicjatywom akceptujc jedynie moliwo

wprowadzenia strajku generalnego. Wyrane napicia midzy dziaaczami umiarkowanymi a

radykalnymi zaznaczyo si we Wrocawiu, gdzie w czerwcu 1982 roku oderwaa si rady-

kalna grupa Kornela Morawieckiego tworzc Solidarno Walczc65. Karol Morawiecki

zarzuca przywdcom Solidarnoci brak skutecznej taktyki i opowiada si za bardziej zdecy-

dowanymi formami dziaania66.

W Gdasku sytuacja konspiracyjnej Solidarnoci rozwijaa si w dwch kierunkach.

Z jednej strony czonkowie Komisji Krajowej m. in. Andrzej Konarski i Eugeniusz Szumiejko

zorganizowali Krajowy Komitet Strajkowy i podjli prb zorganizowania oglnopolskiego

kierownictwa. Dziaacze ci awansowali do wadz Zwizku dopiero jesieni 1981 roku a zatem

byli mao znani i nie cieszyli si wystarczajcym autorytetem. W poowie stycznia 1982 roku

przeksztacili oni ocalae resztki Krajowego Komitetu Strajkowego w Oglnopolski Komitet

Oporu (OKO)67. Szumiejko skupia swoj uwag na stworzeniu przyszej struktury organiza-

cyjnej. Pomys budowania oglnopolskiego kierownictwa znalaz poparcie we Wrocawiu

(zwaszcza u Kornela Makowieckiego) oraz Maopolsce u Wadysawa Hardka. Inicjatywa ta

bya odebrana przez Zbigniewa Bujaka i jego otoczenie jako centralistyczna i odmwi jej

przyjcia. Podobn niech przejawiali Bogdan Lis, Bogdan Borusewicz, Aleksander Hall,

cho nie byli otwarci na szukanie kompromisu68.

65
A. Friszke (red.), Solidarno podziemna 19811989, Warszawa 2006, s. 35.
66
H. Gbocki, Konspira dz.cyt., s. 164.
67
A. Friszke (red.), Solidarno podziemnadz.cyt., s. 18- 19.
68
Tame, s. 22.

14
 Z drugiej strony w podziemiu gdaskim pozostawali znani przywdcy Solidarnoci

Bogdan Lis i Bogdan Borusewicz. Stopniowo wok tej drugiej grupy uformowao si regio-

nalne kierownictwo i to wanie oni stanli na czele powstaej w kwietniu 1982 roku Regio-

nalnej Komisji Koordynacyjnej.69

Struktury Solidarnoci na Mazowszu budowane byy ju od wrzenia 1980 roku

kiedy to powsta Midzyzakadowy Komitet Zaoycielski na czele ktrego stan Zbigniew

Bujak70. W stolicy, podziemne struktury zwizkowe ksztatoway si stopniowo i chocia

orodek kierowniczy istnia ju od pocztku stycznia 1982 roku to utworzenie Regionalnej

Komisji Wykonawczej nastpio dopiero 8 maja. Rol kierownicz na tym obszarze obj

Zbigniew Bujak71.

W czerwcu 1981 roku obradowa Walny Zjazd Delegatw Regionu Mazowsze gdzie

oficjalnie wybrano Zbigniewa Bujaka na przewodniczcego. Nastpnie na pocztku lipca wy-

oniono prezydium w skad ktrego weszli: Seweryn Jaworski - I wiceprzewodniczcy, Wi-

told Kulerski - II wiceprzewodniczcy, Tadeusz Kopotowski - sekretarz, Mirosaw Odorow-

ski - skarbnik. Wrd pozostaych mona wymieni: Eugeniusza Kocianka, Krzysztofa y-

pacewicza, Tadeusza Matuszyka, Zbigniewa Romaszewskiego, Stanisawa Rusinka, Piotra

Szczepaskiego, Henryka Wujca, Janusza Onyszkiewicza72. Po pewnym czasie zaczo do-

chodzi do konfliktw midzy zarzdem a prezydium regionu. Uformowaa si nawet grupa

tzw. Prawdziwych Polakw, ktra kwestionowaa rodowisko KSS KOR oraz autorytet

Kuronia i Michnika, a take podwaaa pozycj Zbigniewa Bujaka, ktry wyszed zwycisko

z tego konfliktu73.

69
Tame, s. 18.
70
A. Friszke, Regionalny Komitet Wykonawczy Mazowsze. Powstanie, struktura, dziaalno 1981-
1986, w: A. Friszke (red.), Solidarno podziemna 19811989, Warszawa 2006, s. 405.
71
A. Friszke (red.), Solidarno podziemnadz.cyt., s. 18.
72
A. Friszke, Regionalny Komitet dz.cyt., s. 407.
73
Tame, s. 407.

15
 Region Mazowsze mia jedn z bardziej rozbudowanych struktur w kraju. W War-

szawie istniao jedyne biuro o rozlegych zadaniach i utrzymujce liczne kontakty. Tu rw-

nie miecio si centrum owiaty, nauki i kultury, a dziaalno podziemia okazaa si wyjt-

kowo odporna na inwigilacj SB74.

Region mazowiecki cechowaa wikszy ni w innych regionach udziau inteligencji.

Wynikao to z duej (w tym regionie) koncentracji uczelni wyszych. Z otoczeniem Solidar-

noci wsppracowao rodowisko Uniwersytetu, Politechniki Warszawskiej i wielu instytu-

tw Polskiej Akademii Nauk. Zwizek cieszy si rwnie poparciem Klubu Inteligencji Ka-

tolickiej KIK. Warto podkreli, e rodowiska te dostarczay ekspertw, doradcw i publicy-

stw prasy zwizkowej. W regionie tym istniao bardzo due zaplecze wydawnicze Tygo-

dnik Mazowsze, Tygodnik Wojenny, KOS. Koncentrowa on politykw i publicystw

zwizanych ze Zwizkiem. Tu wypracowywano koncepcje dziaania, rwnie tu istniao r-

do informacji oraz ocen skierowanych do zagranicznych rozgoni i dalej do caego spoe-

czestwa. W stolicy dziaay gwne ugrupowania opozycji demokratycznej a w szczeglno-

ci Komitetu Samoobrony Spoecznej KOR, Towarzystwa Kursw Naukowych, Konwersa-

torium Dowiadczenie i Przyszo, Konfederacji Polski Niepodlegej75.

W Maopolsce Regionalny Komitet Wykonawczy formuowa si w wyniku wsp-

pracy hutnikw oraz zwizanych z Solidarnoci naukowcw Polskiej Akademii Nauk i

Uniwersytetu Jagielloskiego. Strukturom podziemnym w tym regionie przewodniczy Wa-

dysaw Hardek76.

Struktura podziemna Solidarnoci w regionie dzkim w latach 1981- 1983 bya

bardzo saba cho z drugiej strony naley podkreli, e jednoczenie byy to lata najwiksze-

74
Tame, s. 485.
75
Tame, s.405, 406, 487.
76
A. Friszke (red.), Solidarno podziemnadz.cyt., s. 18.

16
go poparcia dla Zwizku77. W dziejach dzkiego podziemia Solidarnoci wyrni mona

dwa okresy, ktre rozgranicza powoanie Regionalnej Komisji Wykonawczej w maju 1984

roku. Przed 1984 roku dzkie podziemie cechowao si rozdrobnieniem, brakiem koordyna-

cji dziaa i istnieniem kilku orodkw zmierzajcych do objcia kierowniczej roli w pod-

ziemnej strukturze dzkiej Solidarnoci. Najwaniejsze z tych struktur do MK S, TTZR,

MKK, RKK. adnej z tych struktur nie udao si zdoby pozycji dominujcej78. W momencie

powstania Regionalnej Komisji Wykonawczej wydawao si, ze to ona przejmie kierownicz

rol a jednak w 1986 roku w regionie dzkim istniay ju dwa orodki kierownicze konspira-

cyjnej Solidarnoci: RKW i Prezydium Zarzdu Regionalnego79.

Wrd czynnikw, ktre wpyny na trudnoci ze zorganizowaniem i zintegrowaniem

dzkiego podziemia, mona wskaza brak znanych i cieszcych si duym autorytetem

przywdcw. Po wprowadzeniu stanu wojennego gwni przedstawiciele tego regionu- An-

drzej Sowik, Jerzy Kropiwnicki, Grzegorz Paka- zostali uwizieni. dzka Solidarno

podziemna bya widoczna w skali kraju, jednak w orodku tym istniay znacznie mniej rozbu-

dowane struktury.

NSZZ zawsze by ruchem bardzo pluralistycznym i nie zmienio si to rwnie w

okresie solidarnoci podziemnej. Warto podkreli, e wrd rnych nurtw ideowych wy-

stpujcych wok Solidarnoci i tworzenia si w niektrych regionach orodkw krytyku-

jcych kierownictwo Zwizku, nigdy tendencje te nie byy destrukcyjne. Z czasem, kiedy

saby podstawowe, zakadowe struktury Solidarnoci, stopniowo stawaa si ona organiza-

cj kadrow, ktr tworzyli przede wszystkim ludzie aktywnie dziaajcy w konspiracyjnych

strukturach. Przywdztwo zwizkowe w tym okresie miao charakter transformacyjny80. Wy-

77
L. Olejnik, Podziemne struktury NSZZ Solidarno w regionie Ziemia dzka w latach 1981- 1989,
[w:] A. Friszke (red.), Solidarno podziemna 19811989, Warszawa 2006, s. 381.
78
Tame, s. 403.
79
Tame.
80
Tame, s. 388.

17
klarowaa si pewna wizja interesw zwizkowych i kultury organizacji81. Stan wojenny

zwrci uwag na realizacj zamierze dugofalowych i potrzeb identyfikacji konkretnych

celw.

5. Przywdztwo Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej

Reakcj na wprowadzenie stanu wojennego, aresztowania i zawieszenie dziaalno

NSZZ Solidarno byo utworzenie w kwietniu 1982 roku Tymczasowej Komisji Koordy-

nacyjnej. Celem jej powoania byy dziaania zmierzajce do odwoania stanu wojennego,

zwolnienia internowanych i skazanych oraz przywrcenia praw obywatelskich82. Dziaalno

TKK uksztatowaa model przywdztwa zwizkowego transformacyjnego, transgresyjnego83.

W momencie tworzenia Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej ustalono, e jej skad

bd tworzyli przedstawiciele czterech najwikszych regionw. Jednoczenie przyjto zasad,

e czonkowie Rady bd wystpowali pod wasnym imieniem i nazwiskiem. W okresie dzia-

alnoci skad TKK ulega zmianie w miar aresztowa jej czonkw.

Pocztkowo Rad tworzyli: Zbigniew Bujak z Mazowsza, Bogdan Lis z okrgu gda-

skiego, Wadysaw Hardek z Maopolski, Wadysaw Frasyniuk z Dolnego lska (po jego

aresztowaniu Piotr Bednarz, a nastpnie Jzef Pinior i Marek Muszyski Witold84). Po

aresztowaniu w sierpniu 1983 roku Wadysawa Hardka w Maopolsce doszo do reorganiza-

cji regionalnych wadz podziemia. W listopadzie tego roku Tymczasowa Komisja Koordyna-

cyjna ogosia, e wsppracuje z Regionalnym Komitetem Solidarno Maopolska. Od

lipca 1982 roku w Radzie zasiada take Eugeniusz Szumiejko. Nie by on przedstawicielem

adnego regionu a jego czonkostwo wynikao z jego duej aktywnoci podziemnej po wpro-

81
B. M. Bass, Transformational leadershipdz.cyt., s. 65-66.
82
A. Friszke (red.), Solidarno podziemnadz.cyt., s. 18.
83
J. J. Gardiner, Transactional, Transformational, And Transcendent Leadership: Metaphors Mapping
The Evolution Of The Theory And Practice Of Governance, Leadership Review 2006, nr 6, s. 62-76.
84
Byo to pierwsze odejcie od zasady, e przywdcy regionalni wystpuj pod wasnym imieniem i
nazwiskiem.

18
wadzeniu stanu wojennego a take z faktu jego wczeniejszej obecno w prezydium Komisji

Krajowej.85 Ze wzgldu na dziaalno konspiracyjn nie przewidywano znaczcego posze-

rzenia skadu TKK. Rozwaano natomiast utworzenie kierownictwa regionw wielkopolskie-

go i toruskiego. Utrzymywano kontakty z przedstawicielami tych regionw86.

Ponadto w posiedzeniach TKK regularnie uczestniczy Jerzy Zdrada posiadajcy w Radzie

status cznika merytorycznego, a take niepenoprawnym czonkiem TKK by kierujcy od

1984 roku regionem dzkim Jerzy Duniewski.87

W latach 1982 - 1983 posiedzenie Tymczasowej Rady Koordynacyjnej odbyway si

przecitnie raz w miesicu. Miejscem spotka by najczciej region gdaski a take Warsza-

wa i Krakw. Z czasem spotkania odbyway si take w stolicach innych regionw take tych

mniej zorganizowanych jak Katowice, Pozna, d88.

Od poowy 1984 roku rola TKK, jako centralnego orodka kierowniczego Solidarno-

ci ulega zmniejszeniu. Stopniowo wyaniay si trzy orodki decyzyjne, podejmujce

wsplne dziaania, majce jednak odmienne perspektywy. Pierwszym bya TKK na czele ze

Zbigniewem Bujakiem. Drugi skupiony by wok gdaskiego sekretariatu przewodniczce-

go. Trzeci by rwnie zwizani z Was, naleeli do niego warszawscy doradcy pozostajcy

w dobrych kontaktach z Sekretariatem Episkopatu Polski89.

Na pocztku 1983 roku uformowa si sekretariat wok przewodniczcego, ktry

tworzyli midzy innymi Arkadiusz Rybicki, Boena Rybicka, Lech Kaczyski i Jacek Mer-

kel. Otoczenie Wasy prowadzio dziaania zmierzajce do pogbienia wiedzy przewodni-

85
A. Friszke (red.), Solidarno podziemnadz.cyt., s. 51.
86
Po zorganizowaniu wadz regionalnych w listopadzie 1982 roku do TKK z Poznania wszed Janusz
Paubicki (aresztowany szybko zreszt 27 grudnia 1982 roku). Ponadto w lipcu 1983 roku wszed z
regionu lsko-dbrowskiego jeden z gwnych jego dziaaczy Tadeusz Jedynak. Zob.: Tame, s. 52-
53.
87
Tame, s. 53.
88
Tame.
89
Tame, s. 119-120.

19
czcego, midzy innymi poprzez organizowanie spotka z wybitnymi ekonomistami90. Nale-

y podkreli, e midzy rodowiskiem doradcw gdaskich i warszawskich istniaa silna

bariera psychologiczna (rnica wieku, inne krgi powiza i kontaktw, odmienny okres

dziaalnoci opozycyjnej). Z perspektywy doradcw gdaskich, warszawskie otoczenie Soli-

darnoci byo hermetycznie zamknite, mocno zintegrowane towarzysko, przekonane o swo-

jej wyszoci a take zdominowane przez ludzi KOR-u, co czsto prowadzio do nawarstwia-

nia licznych napi i konfliktw91.

We wrzeniu 1986 roku Lech Wasa powoa Tymczasow Rad NSZZ Solidar-

no. W skad Rady weszli Bogdan Borusewicz, Zbigniew Bujak, Wadysaw Frasyniuk,

Tadeusz Jedynak, Bogdan Lis, Janusz Paubicki, Jzef Pinior92. Powoanie Rady rozpoczo

nowy etap walki Zwizku z wadz - etap konfrontacji jawnej. Z jednej strony istniay orodki

podziemne: Tymczasowa Komisja Koordynacyjna i Regionalna Komisja Koordynacyjna, z

drugiej instytucja oficjalna - Tymczasowa Rada NSZZ Solidarno. Warto wspomnie w

tym miejscu, e Wydzia Spoeczno-Administracyjny Urzdu Wojewdzkiego w Gdasku

nakaza natychmiastowe rozwizanie TR NSZZ Solidarno. Oczywicie polecenia tego nie

wykonano93.

Tymczasowa Komisja Koordynacyjna przyja utworzenie Tymczasowej Rady bardzo

krytycznie. Wydaa owiadczenie, w ktrym stwierdzia, nie ma podstaw aby zmienia nie-

jawny charakter dziaania. Czonkowie TKK podkrelili, e oni kieruj biec dziaalnoci

Zwizku i reprezentuj go na zewntrz. Jednoczenie podkrelono, e TKK dziaa w cisej

wsppracy z przewodniczcym Was. Takie owiadczenie wyranie okrelao wzajemne

relacje midzy orodkami kierowniczymi. Jednoczenie zwikszao rol przewodniczcego,

jako nadrzdnego autorytetu zarwno wobec Tymczasowej Rady jak i Tymczasowego Komi-

90
Tame, s. 126-128.
91
Tame, s. 128-129.
92
Tame, s. 166.
93
K. Knoch, Regionalna Komisjadz.cyt., s. 251.

20
tetu Koordynacyjnego. Powoanie TR rozpoczo okres, w ktrym z inicjatywy Lecha Wasy

powstaway inne ciaa kierownicze i wyspecjalizowane struktury jawne, np. Komisja do

spraw Interwencji i Praworzdnoci (1986)94.

Mimo napi pomidzy TKK i TR, istniay oywione kontakty. Jednake uwidoczni

si problem dwuwadzy, ktry by szeroko dyskutowany jesieni 1987 roku. 25 padziernika

Lech Wasa ogosi komunikat w tej kwestii. Przekaza informacj, o powoaniu jednolitego

kierownictwa Solidarnoci w postaci Krajowej Komisji Wykonawczej, kierownictwo ktrej

obj. Spord czonkw Tymczasowej Rady zostali do KKW zostali powoani: Zbigniew

Bujak, Wadysaw Frasyniuk, Bogdan Lis i Janusz Paubicki. Z Tymczasowego Komitetu

Koordynacyjnego szeregi KKW zasilili: Jerzy Duniewski, Stefan Jurczak, Andrzej Milcza-

nowski, Stanisaw Wglarz95. Dziaania te miay na celu zintegrowanie podziemnego kierow-

nictwa. Warto podkreli, e utworzenie jednolitego orodka zarzdzajcego, oznaczao od-

sunicie niektrych dziaaczy na dalszy plan (szczeglnie tych, ktrzy kwestionowali polityk

Wasy i skupionego wok niego rodowiska)96.

Przywdztwo zwizkowe NSZZ byo cile powizane z funkcjonalnym podsystemem

spoecznym, co wynikao ze specyfiki czynnikw historycznych. Konceptualizacja Solidar-

noci odnosi si w tym aspekcie do organizacji postsocjalistycznych97, cho w ograniczonym

zakresie (model przywdztwa zwizkowego tradunionistycznego ale i opozycyjnego, alterna-

94
A. Friszke (red.), Solidarno podziemnadz.cyt., s. 170.
95
Tame, s. 175.
96
Tame, s. 176.
97
S. Clark, Post-socialist trade unions: China and Russia, Industrial Relations Journal 2005, nr 36,
s. 1.

21
tywnego, niejednokrotnie przyjmujcego posta korporatyzmu transformacyjnego98 lub iluzo-

rycznego99).

6. Wpyw instytucji kocielnych na przywdztwo zwizkowe Solidarnoci

Bez wtpienia Koci Katolicki w Polsce odegra olbrzymi rol w dziaaniach Soli-

darnoci. Wyznaczy sobie pozycj porednika midzy opozycj a sfer rzdzc, w deniu

do zakoczenia konfliktu. Stosunek Kocioa do Zwizku wyraona bya nie tylko przez Pry-

masa czy Rad Episkopatu Polski ale rwnie przez poszczeglnych ksiy.

Wane dla protestujcych byo stanowisko biskupa diecezji gdaskiej. Do 1984 roku

funkcj t peni bp Lech Kaczmarek, przyjmujc do zachowawczy charakter dla wzajem-

nych relacji. Ordynariusz Tadeusz Gocowski, w przeciwiestwie do swojego poprzednika,

wspiera ruch bardzo aktywnie100.

Do najbardziej znanych miejsc, w ktrych spotykay si rodowiska opozycyjne nale-

a koci w. Brygidy, ktrego proboszczem by kapelan Solidarnoci ks. Henryk Jan-

kowski. Podobn rol speniaa Bazylika Mariacka i jej proboszcz Stanisaw Bogdanowicz

oraz gdascy dominikanie101. Warto zaznaczy, e olbrzymia liczba ksiy (zwaszcza mo-

dych) wprost wspieraa dziaania opozycji. Silna pozycja Kocioa w Polsce z pewnoci bya

wsparciem dla Ruchu. Naley pokreli ogromny autorytet papiea Polaka - Jana Pawa II.

Dziaacze bardzo czsto odwoywali si do autorytetu Kocioa. Od samego pocztku

ksztatowania si Solidarnoci Lech Wasa przemawia nie tylko jako robotnik ale rwnie

jako Polak i katolik. Od samego pocztku wydarze sierpniowych strajkujcy dawali wyraz

swej tosamoci narodowej i religijnej. Dlatego tez stanowisko jakie zaj Koci w stosunku

98
E. A. Ivankova, The Transformative Corporatism of Eastern Europe, East European Politics and
Society 1998, nr 12; zob. rwnie: S. Avdagic, State-labour relations in East Central Europe: ex-
plaining variations in union effectivmess, Socio-Economic Review 2005, nr 3.
99
M. Tatur, Towards Corporatism?: The Transforamtion oo Interest Policy and Interest Regulation in
Eastern Europe, (w) E.J. Dietrich, G. Schmidt, R. Withley (eds.) Industrial Transformation in Europe:
Process and Contexts, Sage, London 1995.
100
K. Knoch, Regionalna Komisjadz.cyt., s. 221.
101
Tame, s. 221.

22
do wczesnych wydarze, nie byo dla zwizkowcw w peni satysfakcjonujce. Kardyna

Wyszyski w licie z 22 sierpnia 1980 roku, udzieli poparcia strajkujcym robotnikom, jed-

nak jednoczenie wezwa ich do (zdaniem wielu) nadmiernej ostronoci102. Koci dy do

ochrony nadrzdnych interesw narodowych, nie by zwizany ani z wadz komunistyczn

ani z Solidarnoci. Zaufanie do Episkopatu byo ogromne, cho dziaacze oceniajc dzia-

ania podejmowane przez Koci wskazywali na zachowanie postawy zbyt umiarkowanej103.

Przywdcy Solidarnoci szukali poparcia u przedstawicieli Kocioa (Lech Wasa104105 i

inni zwizkowcy, czsto podkrelali swoj religijno), jednak przeciwni byli jego bezpo-

redniej ingerencji106.Wiara staa si dla strajkujcych ogniwem jednoczcym107.

7. Rola liderw w przywdztwie zwizkowym

Rola jak odegra Lech Wasa w funkcjonowaniu Solidarnoci jawnej i podziemnej

jest istotna. By niekwestionowanym autorytetem i symbolem Solidarnoci (w czym

utwierdzi wszystkich fakt przyznania mu Pokojowej Nagrody Nobla). Podobnie postrzegali

go obywatele i spoeczno midzynarodowa. Stosunki pomidzy Was a Tymczasow

Komisj Koordynacyjn ukaday si poprawnie. Nigdy nie kwestionowano przywdczej roli

102
A. Touraine, Solidarno. Analiza ruchudz.cyt., s. 42.
103
Tame, s. 49.
104
To wyrane manifestowanie symboliki religijnej przeze mnie byo zreszt negatywnie odczytywa-
ne przez niektrych moich wsppracownikw w WZZ, ekspertw i czonkw Prezydium MKS. W
sierpniu 1980 roku czonkowie gdaskiej pielgrzymki na Jasn Gr przynieli do stoczni znaczek
Matki Boskiej powicony przez kardynaa Wyszyskiego. Kto mi go wpi w klap. lubowaem
wwczas, e dopki bd paraa si sprawami publicznymi, dopty Matki Boskiej nie zdejm []
Nigdy nie chodzio mi o puste manifestowanie wiary, tym bardziej w celach propagandowych. Jako
czowiek wierzcy nigdy bym si do tego nie posun. Zob.: L. Wasa, Droga do dz.cyt., s. 101.
105
Gdy przemawiaem wtedy w bramie, miaem przed sob tumy ludzi szczliwych, penych na-
dziei. By entuzjazm i kade sowo wywoywao yw reakcj. Czue, e wiem, co im chc powie-
dzie. I tak mi zostao. Rozumiem, ze jak czowiek przemawia, to trzeba to robi krtkimi zdaniami.
Chwytliwie, prosto, tak by ludzie zrozumieli. Tak robiem. Jak si walczy, to trzeba wiedzie o co.
Trzeba to jasno i prosto powiedzie, ja czuem, wiedziaem i potrafiem powiedzie. Zob.: Tame, s
107.
106
A. Touraine, Solidarno. Analiza ruchudz.cyt., s. 50.
107
Nie wyobraam sobie, aby strajk mg nie mie wtkw religijnych. To w religii odnajdywalimy
si i nadziej. Religia przydawaa nam gbszego sensu. Rodzia si midzy nami wi, wsplnota,
ktrej dotd historia nie znaa. czyy nas te same wartoci. Zob.: L. Wasa, Droga do dz.cyt., s.
102.

23
Wasy, nawet wwczas gdy rozpoczy si prace nad utworzeniem jednolitego kierownic-

twa.

Bardzo istotn rol w strategii podejmowanej przez Zwizek odegrali doradcy Soli-

darnoci. Byli oni rzecznikami dziaa umiarkowanych, dziki czemu udao si zapobiec

realizacji zamierze niekontrolowanych. Szczegln rol odegrali Tadeusz Mazowiecki i

Bronisaw Geremek. Za szar eminencj Zwizku uchodzi sekretarz Krajowej Komisji

Porozumiewawczej - Andrzej Celiski. Do wpywowych osb w Solidarnoci mona byo

zaliczy Karola Modzelewskiego czy Janusza Onyszkiewicza. Od 1981 doradcy i eksperci

Solidarnoci tworzyli Orodek Prac Spoeczno-Zawodowych, w ktrym oprcz wspomnia-

nych wczeniej Geremka i Mazowieckiego, znaleli si rwnie Ryszard Bugaj, Wiesaw

Chrzanowski, Waldemar Kuczyski, Jacek Kuro, Jan Olszewski czy Andrzej Stelmachow-

ski. Wyjtkow pozycj wrd doradcw KKP zajmowa Jacek Kuro. Znalaz si w tym

gronie wbrew opinii Komisji Ekspertw powoanej jeszcze w 1980 roku przez Tadeusza Ma-

zowieckiego. Swoj pozycj zawdzicza legendarnej przeszoci zwizanej z ruchem korow-

skim, do ktrego wyjtkow niech przejawiay wadze PZPR. Znaczcym doradc okrgu

warszawskiego by rwnie Adam Michnik108.

8. Zakoczenie

Model przywdztwa zwizkowego, ktry omwiono na przykadzie NSZZ Solidar-

no cechuje przede wszystkim brak dystansu do ideologii. Omwiona problematyka przyj-

muje charakter po pierwsze woluntarystyczny, po drugie partykularystyczny. Inn kwesti

pozostaje tematyka zagadnie, objtych krgiem zainteresowa zwizkowcw, co zwizane

jest ze specyficzn sytuacj polityczn Polski w latach 80 XX wieku. Pniejsza polityzacja

Solidarnoci staa si przyczyn licznych podziaw politycznych i wielokrotnych zmian

wypracowanego modelu przywdztwa (to rwnie niejednokrotna dyskusja miedzy demokra-

108
A. Friszkie, Solidarno 1980-1981dz.cyt., s. 27-28.

24
cj a autorytaryzmem). Analiza problemu przywdztwa Solidarnoci otwiera szerok dys-

kusj dotyczc zwizkowej partycypacji109 w procesie tworzenia polityki pastwa.

109
Zob.: D. Stark, L. Burszt Postsocialist Pathways: Transforming Policy and property in East Cen-
tral Europe, Cambridge 1998.

25