Wadimir P.

Zabockij

Krowniki typu
Swierdow
cz. I

Tarnowskie Gry 2009

 OKRTY WOJENNE numer specjalny 29

Drodzy Czytelnicy

W te wakacyjne miesice oddaj w Wasze rce kolejn monografi, powico-

n tym razem radzieckim krownikom typu Swierdow. Byy to ostatnie seryj-
nie budowane jednostki tej klasy po drugiej wojnie wiatowej. Trzeba przyzna, e
rwnie adne, gdy zawieray w sobie wosk stylistyk, zreszt uwaan za naj-
lepsz na wiecie, w stalinowskim wydaniu.
Ze wzgldu na du objto materiau, gwnie fotograficznego, zmuszony
byem podzieli monografi na dwie czci. W czci pierwszej autor prezentu-
je genez budowy, opis konstrukcji i ocen jednostek. Natomiast w czci nastp-
nej znajdzie si opis modernizacji dokonanych i planowanych oraz kalendarium
suby poszczeglnych jednostek.
ycz miej lektury
Jarosaw Malinowski

Okadka: Krownik Admira Uszakow na

Batyku, 1954 r. Mal. Seweryn Fleischer
Strona tytuowa: Krownik Swierdow Polecamy monografie!
wtrakcie prb odbiorczych w Zatoce Fiskiej,
1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Krowniki typu
Swierdow
Wadimir P. Zabockij
Tumaczenie zjzyka rosyjskiego
Maciej S. Sobaski

Redaktor serii: Jarosaw Malinowski

Rysunki: Waldemar Kaczmarczyk
Plansze kolorowe: Waldemar Kaczmarczyk
Opracowanie graficzne: Jarosaw Malinowski
Skad, druk ioprawa: Drukpol, Tarnowskie Gry
rda fotografii/Photo credit:
Arthur D. Baker III, Siergiej Baakin Polecamy magazyn Okrty Wojenne!
S. Bogatow, Leo van Ginderen
Ota Janeek, W. Jeremienko, W. Jemyszew
S. Kitel, Witalij Kostriczenko
Jarosaw Malinowski, Anatolij Odajnik
J. Romanow, W. Skopcow
W. Sosnowski, W. Wiljald
Wadimir Zabockij, S. Zernow, TASS

ISBN 978-83-61069-07-2
ISSN 1231-014X
Copyright Wydawnictwo Okrty Wojenne 2009
Wszelkie prawa zastrzeone. adna cz tej ksi-
ki nie moe by kopiowana wadnej formie, ani ad-
nymi metodami mechanicznymi ani elektronicznymi,
cznie zwykorzystaniem systemw przechowywania
i odtwarzania informacji bez pisemnej zgody waci-
ciela praw autorskich.
All right reserved. No part of this book may be Wydawca
reproduced or transmitted in any form or by any Wydawnictwo Okrty Wojenne
means, electronic or mechanical, includiong
photocopying, recording or any information storage Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Gry
and retreival system without written from copyright tel. (032) 384-48-61
owner. e-mail: okrety@ka.home.pl, www.okretywojenne.pl
ING Bank lski 94 1050 1386 1000 0002 0086 6507

Niniejsza monografia zawiera dwie rozkadwki z4 planami okrtw wskali 1:400.

2
Uwaga! Stanowi one jej integraln cz inie mog by sprzedawane oddzielnie.
Geneza
ibudowa
okrtw
Wstp
Okrtw tych ju od dawna nie ma
wskadzie floty praktycznie rwno-
czenie z rozpadem dawnego Zwiz-
ku Radzieckiego zakoczyy sw sub
ikrowniki proj. 68-bis, ktre byy nie-
zmiennym elementem historii radziec-
kiej floty przez ponad 30 lat. W tych
dziesicioleciach wpisay si w budo-
w oceanicznej floty ZSRR, w zim-
n wojn na morzach ioceanach oraz
lata spadku napicia. Nie uczestniczy-
y wwojnach ikonfliktach zbrojnych,
dziki czemu przez okres caej swej su-
by nie odday wwarunkach bojowych
ani jednego wystrzau do rzeczywistego
celu, cho stale przygotowyway si wa-
nie do tego. Mimo tego, historia ostat-
nich radzieckich krownikw artyle-
ryjskich jest interesujca izasuguje na
blisze poznanie.
Pojawienie si wostatnich latach ca-
ego szeregu nowych publikacji dao
czytelnikom szans otrzymania mo-
liwie penych informacji o powojen-
nej historii marynarki wojennej ZSRR
i budownictwa okrtowego, tworze-
niu zrbw irozwijaniu radzieckiej flo-
Krownik Oktiabrskaja Rewolucija (eks-
Mootowsk),1962 r. Fot. zbiory S. Zernow
ty oceanicznej. Nadal jednak cay sze- Wtrakcie przygotowania pracy wsze-
reg szczegw projektowania, budowy rokim stopniu wykorzystano dokumenty
i suby artyleryjskich krownikw imateriay (protoky odbiorcze, zdj-
proj. 68-bis, najwikszych nawodnych cia, protoky prb, korespondencj za-
okrtw wczesnej floty, nadal jeszcze kadw produkcyjnych, dyrektywy itp.)
pozostaje mao znany acz informa- z zasobw Centralnego Muzeum Ma-
cji, zrnych przyczyn, jednostronna, rynarki Wojennej (Sankt Petersburg),
niepena, bd bdna. Nadal take cz- muzew Floty Oceanu Spokojnego we
sto brak obiektywnych informacji pozo- Wadywostoku iFloty Czarnomorskiej
staje skutkiem tradycyjnego kultu ta- w Sewastopolu, archiww w Nikoa-
jemnicy. jewie oraz Czernomorskogo Sudostro-
Szereg biaych plam pozostaje rw- itielnogo Zawoda i Sudostroitielnogo
nie rezultatem faktu braku tradycji pi- Zawoda im. 61 kommunara (oba wNi-
sania w Zwizku Radzieckim o okr- koajewie), atake pamitniki, dzienniki
tach pozostajcych wsubie. irelacje oficerw penicych sub na
Do najbardziej znamiennych biaych krownikach.
plam mona zaliczy niemal peny brak
usystematyzowanych danych o r- Historia projektowania
nicach w konstrukcji poszczeglnych Pierwszy raz projektowanie okr-
okrtw serii po zainstalowaniu dodat- tw klasy krownika rozpoczto
kowych modeli uzbrojenia czy rodkw w Zwizku Radzieckim jeszcze w ra-
radioelektronicznych, szczegw prze- mach zatwierdzonego wdniu 11 lipca
biegu suby, dynamice zmian wypo- 1933 r. Programu budowy okrtw na
saenia elektronicznego itp. Podobnie lata 1933-1938, ktry przewidywa bu-
praktycznie brak informacji oprowa- dow 8 krownikw dla potrzeb ra-
dzcych budow, gwnych przyjmuj- dzieckiej floty.
cych, dowdcach okrtw, oficerach czy Projektem nowoczesnego krownika
admiraach. lekkiego, byo opracowanie projektu 26
3
Ciki krownik Kirow proj. 26 by protoplast linii rozwojowej nowoczesnych radzieckich krownikw, ktry powsta dziki wsppracy
zfaszystowskimi Wochami. Na fotografii okrt wczasie prb bez zamontowanej katapulty.
autorstwa CKBS-1 (gwny konstruk-
tor A.I. Masow), ktre powstao przy
wspudziale specjalistw woskiej fir-
my Ansaldo izwykorzystaniem doku-
mentacji technicznej woskiego lekkie-
go krownika Raimondo Montecuccoli
(seria Condotieri C). Na prob stro-
ny radzieckiej Wosi przekazali rwnie
ZSRR technologie niezbdne dla przy-
gotowania ukadu napdowego (turbin
ikotw), przy czym prototyp (Kirow)
otrzyma jego komplet wykonany we
Woszech (pniej udao si zpowodze-
niem podj produkcj ukadu napdo-
wego wZwizku Radzieckim woparciu
owosk dokumentacj).
Radziecki krownik proj. 26 przy ze-
wntrznych podobiestwach, nie stano-
wi kopii woskiego prototypu, lecz jego
twrcze rozwinicie. Rnice dotyczy-
y zarwno kaduba jak iwyposaenia.
Jednostka mimo silniejszego uzbrojenia,
dziki wprowadzeniu na niej mieszane-
go systemu konstrukcji, bya znacznie
wytrzymalsza od woskich Condotieri.
Okrty te nie byy jednak pozbawio-
ne pewnych konstrukcyjnych niedo-
statkw, sprowadzajcych si przede
wszystkim do niskiej ywotnoci luf ar-
tylerii gwnego kalibru (70-100 wy-
strzaw) oraz podobnie jak to miao
miejsce wprzypadku woskiego prototy-
pu, sabego opancerzenia.
4
Zbudowano 2 krowniki proj. 26
tzw. Iserii Kirow iWorosziow, odpo-
wiednio dla Floty Batyckiej iCzarno-
morskiej.
Rozwiniciem projektu by zmoder-
nizowany proj. 26-bis, zgodnie zktrym
wramach tzw. II serii powstay kolejne
4 krowniki Maksim Gorki dla Floty
Czarnomorskiej w1940 roku, Mootow
w1941 roku dla Floty Czarnomorskiej
oraz Kalinin iKaganowicz, ktre wla-
tach 1944-1945 zasiliy Flot Oceanu
Spokojnego.
Wdniu 26 czerwca 1936 r. podjto
oficjalnie decyzj obudowie Wielkiej
floty morskiej ioceanicznej, zdolnej
do prowadzenia aktywnej walki zflo-
t dowolnego pastwa kapitalistycz-
nego lub ich koalicj. Tym samym
zatwierdzono duy program budow-
nictwa okrtowego, obejmujcy budo-
w okrtw podstawowych klas, wtym
rwnie lekkich krownikw nowego
typu oraz typu Kirow.
Wymagania taktyczno-techniczne wo-
bec nowego krownika zostay zatwier-
dzone jeszcze wsierpniu 1936 r. nowa
jednostka przeznaczona bya do prowa-
dzenia rozpoznania, penienia suby
dozorowej, prowadzenia walki zlekkimi
siami nieprzyjaciela wskadzie eskadry,
zabezpieczania dziaa wasnych si lek-
kich, dziaania na szlakach komunika-
Fot. zbiory Siergiej Baakin
cyjnych przeciwnika oraz stawiania za-
pr minowych.
Wysokie wymagania postawione
przed nowym okrtem, ktrych nie mo-
gy speni krowniki proj. 26 iproj.
26-bis oznaczay konieczno opraco-
wania cakowicie nowego projektu.
Zaoenia taktyczno-techniczne no-
wych krownikw zostay zatwierdzo-
ne 29 padziernika 1937 r., azgodnie
znimi okrt przeznaczony by przede
wszystkim do dziaanie wskadzie eska-
dry, wsparcia wasnych si lekkich ipe-
nienia dozorw oraz ochrony.
Opracowania projektu 68 dokonao
leningradzkie CKB-17 pod kierunkiem
gwnego konstruktora A. I. Masowa.
Projekt wstpny zosta zakoczony
iprzedstawiony do rozpatrzenia wmar-
cu 1938 r. Poza uwagami dotyczcy-
mi wypornoci standardowej i zasi-
gu, projekt spenia stawiane przed nim
wymagania. Poniewa wyporno jed-
nostki itak przekroczya ju limity to-
nau okrelone w tzw. II Konferencji
Londyskiej, postanowiono wzmocni
jej uzbrojenie dodajc kolejn, czwar-
t wie artyleryjsk gwnego kalibru.
Przy okazji ograniczono nieco opance-
rzenie izasig krownika.
Skorygowany projekt wstpny zosta
przedstawiony w kocu maja 1938 r.
W dniu 4 czerwca 1938 rozpatrzono
wstpny projekt proj. 68 izarekomen-
dowano opracowanie na jego podsta-
wie projektu technicznego. 29 czerw-
ca 1938 wstpny projekt, opracowany
przez CKB-17, zosta zatwierdzony dla
wypornoci standardowej 10 000 t.
Opis konstrukcji
Okrt proj. 68 mimo e powsta cako-
wicie wradzieckich biurach konstruk-
cyjnych, zachowa wiele cech charakte-
rystycznych dla woskich korzeni dugi
pokad dziobowy (ponad 40% dugoci),
trzykondygnacyjn nadbudwk dzio-
bow wformie baszty, ze stanowiskiem
dowodzenia na szczycie, 2 pionowe ko-
miny, liniowe rozmieszczenie wie arty-
leryjskich gwnego kalibru wsuperpo-
zycji (po 2 na dziobie irufie), grotmaszt,
nadbudwk rufow zrufowym stano-
wiskiem dowodzenia.
Artyleria plot. redniego kalibru bya
rozmieszczona symetrycznie wzgldem
osi symetrii okrtu po 2 dwudziao-
we wiee na burcie, awyrzutnie torpe-
dowe po jednej na burcie wrodkowej
czci kaduba, za uskokiem pokadu
dziobowego. Tam rwnie umieszczono
Krownik Maksim Gorki proj. 26-bis by ulepszon wersj poprzedniego typu. Tutaj widoczny na paradzie na Newie wLeningradzie, zapewne z
okazji 1 Maja.
obrotow katapult, umoliwiajc start
2samolotw rozpoznawczych (korygo-
wania ognia) oraz dwigi do podejmo-
wania ich zwody.
Krownik proj. 68 otrzyma 2 ci-
ge pokady (grny idolny) zplatforma-
mi wczci dziobowej irufowej oraz
wprzedziaach burtowych. Podwjne
dno zamontowano na dugoci caej cy-
tadeli pancernej (133 m).
Kadub by podzielony 18 gwnymi
poprzecznymi grodziami wodoszczel-
nymi na 19 przedziaw wodoszczel-
nych. Zamontowano rwnie 2 grodzie
wzdune, sigajce poziomu pokadu
dolnego.
System wiza konstrukcji poprzecz-
ny na dziobie irufie, za mieszany (po-
przeczno-wzduny) wrodkowej czci
kaduba.
Kadub nitowany (poszycie zewntrz-
ne, pokad wobrbie cytadeli pancer-
nej). Grodzie poprzeczne i wzdune
oraz poszycie pokadw byy spawane.
Gwny pas poszycia bocznego
o gruboci 100 mm (na dziobie i ru-
fie 20 mm) iwysokoci 3,3 m rozci-
ga si od wrgi nr 38 do wrgi nr 213
iskada si zpyt stalowych, przykry-
wajcych burt od dolnego pokadu do
krawdzi, ktra znajdowaa si 1,3 m
poniej linii wodnej.
Pyty pancerne pasa gwnego, atak-
e grodzi poprzecznych (dziobowa 120
mm irufowa 100 mm), poczone byy
zkonstrukcj kaduba za pomoc nitw
ze stali niklowej owysokiej wytrzymao-
ci. Grubo pokadu pancernego wyno-
sia 50 mm, aopancerzenie stanowiska
dowodzenia 150 mm.
Dwuwaowa siownia gwna, opra-
cowana przez CKB-17, posiadaa cz-
n moc 126 500 KM, askadaa si z2
zespow turbin TW7 oraz 6 gwnych
kotw wodnorurkowych KW-68, opod-
wyszonych parametrach. Napd za-
pewniay 2 ruby otrzech pirach ista-
ym skoku, wykonane zbrzu.
Przewidywany peny zapas paliwa (ma-
zutu) mia wynosi 2.236 t, za prdko
maksymaln okrelono na 34,5 wza.
W skad uzbrojenia krownikw
proj. 68 wchodziy:
12 dzia gwnego kalibru kal. 152
mm typu B-38 (w4 wieach artyleryj-
skich typu MK-5),
Fot. zbiory Siergiej Baakin
5
 Tablica porwnawcza elementw projektw wstpnych proj. 68 iproj. 26 (Kirow)
warianty proj. 68
Elementy taktyczno-techniczne proj. 26 (Kirow)
pierwotny ostateczny
Wyporno, t
- standard 7656 9470 10 000
- normalna 8431 10 420 10 950
- wtoku prb 8036 10 325 10 670
- pena 9207 12 384 12 740
Dugo wlinii wodnej, m 187 191 195
Szeroko wlinii wodnej, m 17,56 18,4 18,7
Wysoko burty, m 10,1 10,5 10,3
Zanurzenie, m (wyp. normalna) 5,30 5,73 5,73
Moc siowni, KM 110 000 110 000 110 000
Prdko maks., wzy 37 35 34,5
Zasig, Mm (przy prdkoci
3000 4500 4500
ekonomicznej 17-18 w)
Pene zapasy, t
paliwa 1311 2137 2136
wody 206 269 186
smarw 34 58 44
Uzbrojenie artyleryjskie
9 x 180 mm 9 x 152 mm 12 x 152 mm
6 x 100 mm plot 8 x 100 mm plot 8 x 100 mm plot
6 x 45 mm plot 12 x 37 mm plot 12 x 37 mm plot
4 x 12,7 mm 4 x 12,7 mm 4 x 12,7 mm
Opancerzenie, mm
burta 50 100 100
pokad 50 50 50
trawersy 50 100 100
wiee artylerii gwnego kal.:
czoo 75 150 140
dach 75 75 65
barbeta 50 100 75
stanowisko dowodzenia:
ciany 150 150 150
dach 100 100 70 + 20

8 dzia plot. redniego kalibru kal.
100 mm (w4 dwudziaowych wieach
typu B-54),
12 automatycznych dzia plot. kal.
37 mm (w6 dwudziaowych stanowi-
skach typu 66-K),
2 potrjne wyrzutnie torpedowe kal.
533 mm,
2 wodnosamoloty pokadowe z 1
katapult startow,
miny,
bomby gbinowe,
Gwny kaliber
Trzydziaowa wiea artyleryjska gw-
nego kalibru MK-5 kal. 152 mm bya
wyposaona wnowoczesne, pautoma-
tyczne dziaa, wystrzeliwujce pociski
owadze 55 kg na odlego do 170 kabli.
Szybkostrzelno wynosia 7,5 wystrza-
u zlufy na minut (lub 22 strzay/minu-
t zwiey lub 88 pociskw przy prowa-
dzeniu ognia przez wszystkie 4 wiee).
Wodrnieniu od wie MK-3-180 kr-
ownikw proj. 26 iproj. 26-bis, dziaa
B-38 systemu MK-5 posiaday indywi-
dualne naprowadzanie wpaszczynie
pionowej, co gwarantowao ich wy-
sz ywotno wwarunkach bojowych.
Projekt techniczny wiey MK-5 zosta
opracowany przez KB Leningradsko-
go Metalliczeskogo Zawoda (LMZ) im.
I.Stalina wlatach 1937-38 (gwny kon-
struktor A.A. Florenskij)1.
Kierowanie ogniem artyleryjskim za-
pewniay 2 niezalene systemy Mo-
nia-A wraz z2 KDP-8 i2 dalmierzami
obazie 8-metrowej.
Artyleria plot. redniego kalibru
Dwudziaowy zestaw B-54 skada
si zpautomatycznych, niestabilizo-
wanych dzia kal. 100 mm, przeznaczo-
nych do raenia celw nawodnych na
odlego do 120 kabli, za celw po-
wietrznych do 14 000 m. Szybkostrzel-
no 16 wystrzaw z lufy na minut
(lub 32 strzay/minut zwiey lub 64 po-
ciski przy prowadzeniu ognia przez obie
wiee na burcie).
Kierowanie ogniem plot. zapewnia
system Gorizont-II 2 komplety wraz
z2 stabilizowanymi stanowiskami na-
prowadzania SPN-300 i4 WCUZ-2.
Artyleria plot. bliskiego zasigu
Artyleria plot. suca do samoobrony
obejmowaa 12 automatycznych dzia
plot. kal. 37 mm 66-K oraz 4 podwjnie
wkm-y kal. 12,7 mm DSzK. Podwjnie
1. Wlatach 1946-47 projekt zosta skorygowa-
ny iwIkwartale 1947 LMZ wykona pierwsz wie-
MK-5, ogem do 1949 wykonano 20 wie, zain-
stalowanych na 5 krownikach ukoczonych wg
proj. 68K.

6
sprzone dziaa plot. kal. 37 mm 66-K
zostay zaprojektowane przez KB Zaka-
du No 8 (Leningrad)2.
Wyposaenie lotnicze
Obejmowao pojedyncz obrotow
katapult w rodkowej czci okrtu na pochylni No 1 SSZ No 200 (SSZ im.
wraz z2 wodnosamolotami KOR-2 (Be-
4), atake 2 dwigami do podnoszenia
samolotw zwody. Jedna maszyna mia-
a by przechowywana wstanie zoo-
nym whangarze, adruga bezporednio
na katapulcie.
Techniczny projekt krownika proj.
68 by wgrudniu 1938 roku rozpatry-
wany przez Zarzd Budownictwa Okr-
towego WMF, uzyskujc wysok ocen,
cho rwnoczenie zwrcono uwag na
jego przecienie, ktre byo cech cha-
rakterystyczn wczesnych radzieckich
konstrukcji. Ostatecznie projekt tech-
niczny krownika proj. 68 zosta za-
twierdzony wdniu 13 lipca 1939 roku
przez Komitet Obrony postanowieniem
No 193ss, co umoliwio przystpienie
do prac nad budow jednostek, cho
opracowanie dokumentacji technicznej
rozpoczto jeszcze wgrudniu 1938 r.
Gwnym konstruktorem ju aktual-
nie roboczego projektu proj. 68 zosta
A.I. Masow, ajego zastpc N.N. Isa-
nin, wokresie pniejszym znany spe-
cjalista, akademik, dwukrotny Bohater
Pracy Socjalistycznej. Wopracowaniu
projektu brali rwnie udzia G.A. Ha-
sanow, A.S. Sawiczew, N.A. Kisielew,
L. W. Dikowicz i inni, ktrzy w przy-
szoci stali si znanymi uczonymi ika-
dr kierownicz przemysu stoczniowe-
go ZSRR.
Wroku 1939 przystpiono do budo-
wy okrtw proj. 68, rwnoczenie na
pochylniach kilku stoczni. Liczba kr-
ownikw zaplanowanych zmieniaa si
niejednokrotnie wzalenoci od moli-
woci przemysu isytuacji wkraju. Oile
pocztkowo, jeszcze na etapie rozpa-
trywania projektu technicznego okrtu,
zamierzano rwnolegle zpracami nad
okrtami proj. 26 iproj. 26-bis, zbudo-
wa wstoczniach Leningradu iNikoa-
jewa cznie 6 krownikw proj. 68, to
wroku 1939 (po zatwierdzeniu projektu
technicznego) planowano wramach re-
alizacji 10 letniego planu budownictwa
jednostek do RKKWMF zamierzano do
koca roku 1947 zbudowa ju 26 kr-
ownikw.
Wrzeczywistoci pierwszym okrtem
proj. 68, arwnoczenie prototypowym
krownikiem zbudowanym wNikoa-
jewie, by Frunze (nr stoczniowy S-356),
ktrego stpk pooono 29 sierpnia
1939 na pochylni No 1 SSZ No 198.
Prototypowym okrtem serii, powsta- sowania tej metody. Wpierwszej poowie
ym wLeningradzie by krownik Wa- roku 1941, jak wspominaj to ich uczest-
lerij Czkaow (nr stoczniowy S-309), kt- nicy, prace przy krowniku przebiegay
rego stpk pooono 31 sierpnia 1939 wszybkim tempie. Prawdopodobnie po-
na pochylni zachodniej SSZ No 189 dobny by przebieg prac przy innych jed-
(Batijskij Zawod). Wtym samym dniu nostkach serii.
Gotowo techniczna krownikw
61 kommunarw) w Nikoajewie na- proj. 68 budowanych wstoczniach Le-
stpio uroczyste pooenie stpki pod ningradu wynosia na dzie 1 stycznia
krownik Kujbyszew (nr stoczniowy 1941 odpowiednio Czapajew 19,09%,
S-1088), prototypowy okrt tej stoczni. Walerij Czkaow 13,93%, aeleniakow
W dniu 8 padziernika tego same- 14,44%.
go roku na pochylni wschodniej SSZ Do chwili wybuchu wojny Czapa-
No 189 w Leningradzie przystpiono jew osign ju okoo 35% gotowo
do prac nad krownikiem Czapajew na okrcie zamontowano gwne ko-
(nr stoczniowy S-305), ktry zwyko si ty iturbiny, atake wikszo mechani-
uwaa za prototyp okrtw caej serii, zmw pomocniczych.
a31 padziernika na pnocnej pochylni Wybuch Wielkiej Wojny Ojczynia-
leningradzkiego SSZ No 194 rozpocz- nej spowodowa konieczno dokona-
to eleniakow. niu gruntownego przegldu caego pro-
Rwnolegle z seryjn budow kr- gramu budowy okrtw, tym bardziej,
ownikw proj. 68 rozpatrywano rw- e jego realizacja przez przemys wzbu-
nie moliwo stworzenia na ich bazie dzaa powane wtpliwoci. Decyzj
lotniskowcw. Wroku 1939 wCNII45 Pastwowego Komitetu Obrony (GKO)
Ludowego Komisariatu Przemysu zdnia 10 lipca 1941 r. dalsza budowa
Stoczniowego pod kierownictwem L.A. krownikw proj. 68 zostaa wstrzy-
Gordona iN. J. Malcewa przygotowa- mana wraz zinnymi duymi okrtami.
no projekt lotniskowca eskortowego, Wodowane kaduby Czapajew (goto-
owypornoci 10 500 t, na bazie kaduba wo 38,4%) i eleniakow (gotowo
isiowni krownika proj. 68. 30,6%) zostay zakonserwowane na po-
Okrt mia by wyposaony w2 kata- chylni, ajego wodowanie nastpio do-
pulty odugoci po 24 m, zdolne do ob- piero 25 padziernika 1947 r.
sugi samolotw omasie do 4 t. Na ru- Gotowo okrtw budowanych
fie 6 aerofiniszerw, ustawionych co 10 przez stocznie w Nikoajewie bya
m, miao wyhamowa ruch samolotw na zblionym poziomie. Wprzypad-
po ldowaniu. Wwypadek sytuacji awa- ku Frunze wynosia 38%, aKujbyszew
ryjnej konstruktorzy proponowali wy- odpowiednio 29%. Sytuacja militar-
korzysta sie, rozmieszczon na 18 m na na poudniu do pocztkw sierp-
od burt okrtu, aprzeznaczon do wy- nia 1941 r. charakteryzowaa si jed-
chwytywania samolotw, ktre wypady nak szybkim tempem natarcia si
za burt. Lotniskowiec mia zabiera za- przeciwnika.
pas 470 bomb lotniczych owagomiarze Wdniu 5 sierpnia rozpoczy si wal-
od 50 do 500 kg. ki na podejciach do Odessy, a7 sierp-
Kadub Frunze, budowany na pochyl- nia wojska IGrupy Pancernej nieprzy-
ni No 1 stoczni im. A. Marti wNikoa- jaciela, przerway si od strony Kijowa
jewie, wodowano 30 grudnia 1940, po przez Huma by wraz zniemieck 11
czym od razu przystpiono do budowy Armi irumusk 3 Armi opanowa
tam krownika Ordonikidze (nr stocz- Kirowgrad, Pierwomajsk oraz Woznie-
niowy S-364). Rwno po miesicu, 31 siensk. Tym samym powstao zagroe-
stycznia 1941, zpochylni No 2 innej ni- nie Nikoajewa zkierunku pnocnego
koajewskiej stoczni No 200 spyn na izachodniego. Zmierzajce wkierun-
wod kadub Kujbyszew, ana jego miej- ku miasta niemieckie kolumny zmoto-
scu jeszcze tego samego dnia przyst- ryzowane zostay przypadkowo odkryte
piono do prac nad Swierdow (nr stocz- przez radziecki samolot rozpoznawczy,
niowy S-1090). jednak wmeldunek pilota pocztkowo
Wielkie nadzieje pokadano wzastoso- nie uwierzono. (wNikoajewie znajdo-
waniu przy budowie okrtw proj. 68 tzw. wa si sztab radzieckiego Frontu Pou-
metody szybkociowej, zakadajcej e dniowego).
maksimum prac montaowym winna by Gdy zrozumiano powag sytuacji po-
zrealizowana jeszcze na pochylni. Jednak stanowiono zaadowa kaduby obu kr-
ju kopoty z prototypowym Czapajew,
zwizane zopnieniami dostaw gw- 2. Wroku 1940 prace projektowe przerwano
w zwizku z rozpoczciem prac nad podwjnie
nych turbin, turbogeneratorw, kotw sprzonym dziaem plot. kal. 37 mm W-11 przez
ibarbet spowodoway rezygnacj ze sto- KB Zakadu No 4 (Krasnojarsk).
7
Nieukoczony kadub krownika Kujbyszew wPoti (po prawej), na pierwszym planie torpedowiec Sztorm.
ownikw oraz innych znajdujcych si
wbudowie jednostek (due niszczycie-
le Kijew, Erewa, niszczyciele Ogniowej
iOzornoj oraz okrtw podwodnych) wy-
posaeniem stoczni, anastpnie ewaku-
owa do Sewastopola idalej na wschd.
Jako pierwszy 9 sierpnia 1941 wska-
dzie karawany nieukoczonych okrtw
dowodzonej przez kpt. III rangi (pol.
kmdr ppor.) S.D. Kunnikowa, wypro-
wadzono zNikoajewa kadub Frunze.
Wdniu 11 sierpnia jednostki tej karawa-
ny dotary bezpiecznie do Sewastopola.
Nastpnego dnia na holu zbiornikow-
ca Moskwa nieukoczony krownik
przeprowadzono do Kercza, skd 10-13
padziernika na holu zbiornikowca Sa-
chalin do Noworossyjska. Nastpnie ho-
lowniki SP-10 iSP-16 eskortowane przez
traowiec Zaszczitnik przeprowadzi-
y Frunze do Poti, gdzie pozostawa do
koca wojny.
Kadub Kujbyszew (na ktry zaado-
wano do 5000 t wyposaenia i mate-
riaw, atake 2,5 tys. ewakuowanych
zNikoajewa pracownikw stoczni No
200, czonkw ich rodzin iinnych cy-
wilw) holowniki zaczy rankiem 12
sierpnia 1941 wyprowadza ruf do
przodu zakwatorium stoczni No 200.
Wraz zinnymi nieukoczonymi okrta-
mi kadub krownika wskadzie kara-
8
wany ochranianej przez kutry dozorowe
dotar do Oczkowa. Wnocy 14 sierp-
nia 1941 karawana wysza zOczkowa
wmorze by wieczorem nastpnego dnia
dotrze do Sewastopola. Po krtkim po-
stoju Kujbyszew odholowano do Mariu-
pola, gdzie pozostawa przez pewien
czas. W zwizku ze staym pogarsza-
niem si sytuacji na froncie, dowdztwo
Floty Czarnomorskiej, zgodnie z dy-
rektyw GKO, przystpio do ewaku-
acji okrtw istatkw zbasenu Morza
Azowskiego do portw Kaukazu.
Ewakuacj rozpoczto 7 padzier-
nika, dosownie na dzie przez opa-
nowaniem przez Niemcw Mariupo-
la, awrd wyprowadzanych jednostek
znalaz si rwnie kadub krownika.
Okrt, mimo atakw lotniczych, 8 pa-
dziernika osign Teodozj, anastpnie
13-go tego miesica zosta odholowany
do Noworossyjska. Wporcie tym jed-
nostka pozostawaa do koca lipca na-
stpnego roku, jednak zmuszona bya go
opuci wobec zagroenia ze strony nie-
przyjaciela.
23 lipca 1942 holownik SP-15 oraz
lodoamacz Toros, wyprowadziy Kuj-
byszew z Noworossyjska i wchodzc
po drodze do Tuapse oraz ujcia rzeki
Hobi, 28-go osigny Batumi. Wdniu
24 wrzenia Kujbyszew odprowadzo-
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
no do Poti, gdzie pozostawa do ko-
ca wojny.
Ukoczenie iprby jednostek proj. 68K
Do kwestii ukoczenia 5 kadubw
krownikw proj. 68 powrcono po
zakoczeniu wojny, cho prace nad wa-
riantami korekty projektu, uwzgld-
niajcymi wojenne dowiadczenia pro-
wadzono ju wroku 1942. Jeszcze we
wrzeniu 1942 iwmarcu 1944 mary-
narka wojenna przekazaa CKB-17 dwa
wstpne zaoenia taktyczno-techniczne
do skorygowania projektu. Zakadano
przy minimalnym zakresie przerbek
ju gotowych konstrukcji maksymalne
wzmocnienie uzbrojenia plot., zamon-
towanie 2 wyrzutni bomb gbinowych,
trau akustycznego oraz zabezpieczenie
przeciwodamkowe szeregu otwartych
stanowisk.
Gwnym konstruktorem projektu
68K (skorygowanego) do roku 1947 po-
zostawa A.S. Sawiczew, ktrego zmie-
ni N.A. Kisielew. Nadzr nad pracami
zramienia marynarki wojennej powie-
rzono kpt. II rangi (pol. kmdr por.) J.A.
Karpuchinowi.
Korekta wniosa istotne zmiany
wprojekcie okrtu, obejmujce nie tyl-
ko skad jego uzbrojenia, ale rwnie
krownik jako cao. Kosztem re-
zygnacji zszeregu przestarzaych ju
systemw uzbrojenia, postanowiono
wyposay jednostk w nowe rodki
techniczne, wpierwszym rzdzie ra-
dar kierowania ogniem artyleryjskim.
Wprojekcie zrezygnowano zkatapul-
ty iwyrzutni torpedowych. Nawet ibez
tego wyporno standardowa krow-
nika zwikszya si jednak o826 t, osi-
gajc 11.450 t, co wrezultacie spowo-
dowao obnienie wyliczonej prdkoci
maksymalnej z33,5 do 32,6 wza.
Zasig przy 17 wzowej prdko-
ci ekonomicznej wynosi 5500 Mm,
a w przypadku pobrania zwikszo-
nej ponad maksymaln iloci paliwa
7400 Mm.
Zapasy aprowizacji zapewniay auto-
nomiczno rzdu 30 db.
Wstyczniu 1949 Czapajew, wykacza-
ny przez leningradzk stoczni SSZ No
189, rozpocz prby na uwizi, awlip-
cu krownik wyszed w morze dla
przeprowadzenia stoczniowych prb
wruchu.
Krownik Czapajew wyprowadzany przez holowniki znabrzea stoczni No 189wLeningradzie na swoje pierwsze prby morskie po dokoczeniu
budowy wedug zmodyfikowanego projektu 68K.
29 lipca 1950 r. po zakoczeniu prb
pastwowych podpisano protok prze-
jcia krownika Czapajew, wktrym ukoczenia jego budowy zasadniczo nie
wysoko oceniono moliwoci bojowe
prototypowej jednostki, zwaszcza wpo-
rwnaniu zokrtami poprzednich pro-
jektw proj. 26 iproj. 26-bis. Wdniu 19
wrzenia tego roku wLeningradzie od-
byo si uroczyste podniesienie bandery
wojenn na pokadzie okrtu.
Admiraltejskij Zawod prowadzi pra-
ce wykoczeniowe na krowniku e-
leniakow (gwny budowniczy D.W.
Dibenko, a nastpnie A.F. Baranow).
Wmaju 1949 okrt rozpocz prby na
uwizi, a nastpnie stoczniowe prby
wruchu oraz prby pastwowe. Wdniu
19 kwietnia 1950 (wg innych rde 29
lipca) prby zostay pomylnie zako-
czone podpisaniem protoku zdawczo-
odbiorczego, a7 wrzenia eleniakow
uroczycie podnis bander wojenn. nie wNikoajewie wokresie okupacji
Wodrnieniu od wszystkich pozo-
staych okrtw serii, krownik Walerij
Czkaow przez okres caej wojny pozo-
stawa na pochylni, awodowany zosta
dopiero 25 padziernika 1947 r. Proces
rni si niczym od pozostaych dwch
leningradzkich krownikw. Rwnie
dochodzio do opnie wdostawach
elementw wyposaenia, rzutujcych
na termin ukoczenia okrtu. Po za-
koczeniu prb jednostki 25 padzierni-
ka 1950 (wg innych rde 28 marca
1951), zosta podpisany protok zdaw-
czo-odbiorczy i okrt wszed w skad
marynarki wojennej. Podniesienie na
jego pokadzie bandery wojennej miao
miejsce wdniu 22 kwietnia 1951 izosta-
o zwizane zkolejn rocznic urodzin
W.I. Lenina.
Wodrnieniu od stoczni leningradz-
kich, ktre cho przeyy trudy bloka-
dy, to jednak zdoay zachowa swj
zasadniczy potencja wytwrczy, stocz-
trwajcej od sierpnia 1941 do marca
1944 ulegy niemal totalnemu rozgra-
bieniu izniszczeniu przez okupantw.
Fot. zbiory S. Bogatow
9
Wzwizku ztym po wyzwoleniu mia-
sta trzeba byo je praktycznie budowa
na nowo.
Wg stanu na 1 grudnia 1947 r. stopie
gotowoci technicznej obu nieukoczo-
nych krownikw proj. 68 budowanych
nad Morzem Czarnym, po ich przypro-
wadzeniu zKaukazu do Nikoajewa oce-
niano w nastpujcy sposb Kujby-
szew 11,43%, aFrunze 3,46%. Niszy
ni wroku 1941 stopie gotowoci tech-
nicznej obu okrtw wynika zokoliczno-
ci zaistniaych wczasie wojny. Kadub
Frunze powrci do stoczni bez 20 m seg-
mentu rufowego, ktry wroku 1943 zo-
sta wykorzystany do awaryjnej napra-
wy uszkodzonego krownika Mootow.
Brakowao rwnie szeregu elementw
konstrukcji dziobowej skutek uszkodze-
nia wwyniku trafienia niemieckiej bom-
by lotniczej 10 kwietnia 1942 (uszkodzo-
ne konstrukcje zostay zdemontowane
jeszcze wczasie wojny). Poza tym zde-
montowane z obu kadubw opance-
rzenie zostao wykorzystane do budowy
wPoti pocigu pancernego.
Decyzj wadz pastwowych proces
dokoczenia budowy obu krownikw
prowadzono siami stoczni SSZ No 444.
Wkwietniu (wg innych rde wpa-
dzierniku) 1947 Kujbyszew zosta prze-
eleniakow wczasie prb prdkociowych na wodach Zatoki Fiskiej.
10
holowany do Sewastopola, gdzie prze- k odbiorczy. Usunicie stwierdzonych
szed dokowanie w doku pnocnym usterek wymagao jednak sporo czasu,
SSZ No 497. Po zakoczeniu dokowa- ktry okrt spdzi przy nabrzeu stocz-
nia krownik powrci do Nikoajewa niowym. Ostatecznie podniesienie ban-
celem dokoczenia prac. dery wojennej na pokadzie Kujbyszewa
Nakazem ministra przemysu stocz- odbyo si dopiero 6 sierpnia 1950 r.
niowego ZSRR A. Goregliada z dnia Na krowniku Frunze (starszy bu-
14 stycznia 1950 r. na terenie zakadu downiczy W.B. Dziubinskij) w roku
No 444 dla zapewnienia ukoczenia 1946 zakoczono prace zwizane zde-
obu krownikw wprowadzono pra- montaem uszkodzonych przez bom-
c wsystemie caodobowym. Do lutego by wczasie wojny elementy konstrukcji,
1949 Kujbyszew osign ju oglny sto- atake usunito zokrtu balast irne
pie gotowoci 76,68% (niszy o2,85% elementy armatury, zaadowane na po-
od zaplanowanego), awkwietniu kolek- kad wczasie ewakuacji wroku 1941.
tyw zakadu podj zobowizanie prze- Wg stanu na stycze 1948 faktycz-
kazania krownika marynarce wojen- ny stopie gotowoci technicznej Frun-
nej do dnia 7 listopada 1949 r. (przyp. ze wynosi 31,29%, zamiast zaplanowa-
tumacza rocznica Rewolucji Pa- nych 33,29%.
dziernikowej). Ukoczenie okrtu wymagao jeszcze
20 czerwca rozpoczto prby na odbudowy brakujcej 20 m sekcji rufo-
uwizi. Od 10 lipca do 20 sierpnia jed- wej krownika ipoczenia jej wdoku
nostka wramach rozpocztych stocz- zpozosta czci kaduba. Problem
niowych prb wruchu przesza do Se- jednak sprowadza si do tego, e wNi-
wastopola, gdzie zostaa dokowana koajewie nie byo doku, zdolnego po-
ipoddana malowaniu podwodnej cz- mieci krownik. W tej sytuacji je-
ci kaduba, a1 padziernika rozpocza dynym rozwizaniem byo dokowanie
pastwowe prby zdawczo-odbiorcze. kaduba Frunze wdoku pnocnym Se-
20 kwietnia 1950 po zakoczeniu prb wastopola, dokd wlipcu 1948 odholo-
pastwowych prowadzonych na wo- wano jednostk. Monta nowej rufy wy-
dach Morza Czarnego, Kujbyszew po- konano wpnocnym doku SSZ No 497
wrci do stoczni, gdzie podpisano proto- (SMZ) zsekcji wczeniej przygotowa-
Fot. zbiory J. Romanow
Krownik Kujbyszew wkonfiguracji z1953 roku.
nych wstoczni No 444 idostarczonych
wraz zokrtem.
Wkwietniu 1949 Frunze rozpocz pr-
by na uwizi, awlipcu stoczniowe pr-
by morskie, za we wrzeniu pastwowe
prby zdawczo-odbiorcze. Protok prze-
jcia krownika podpisano 15 grudnia
1950, a8 kwietnia 1951 podniesiono na
jego pokadzie bander wojenn.
Tym samym, wszystkie 5 krowni-
kw, ktrych budow rozpoczto jesz-
cze przed wybuchem wojny, zdoano
w latach 1950-1951 z powodzeniem
ukoczy iodda do suby.
Krowniki proj. 68-bis
Rwnolegle z korekt projektu
CKB17 realizowao na jego bazie pra-
cowanie nowego projektu, oznaczonego
jako proj. 68-bis, co sygnalizowa mia-
o prosty zwizek z prototypem proj.
68K. Opracowanie projektu technicz-
nego krownika proj. 68-bis realizowa-
no na podstawie zadania postawionego
przez Rad Ministrw ZSRR we wrze-
niu 1946 r. marynarce wojennej.
Gwnym konstruktorem zosta wy-
znaczony A.S. Sawiczew, ajego zastp-
cami W. W. Aszik, B.A. Gorszenin, W.J.
Janowskij iB.S. Timofiejew, za przed-
stawiciel marynarki wojennej kpt. Iran-
gi (pol. kmdr) D. I. Kuszczew.
Warto zaznaczy, e proj. 68-bis roz-
patrywano jedynie wcharakterze pro-
jektu przechodniego, zgodnie zktrym
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
proponowano zbudowa nie wicej jektu technicznego, rezygnujc zfazy
ni 7 okrtw, po czym wlatach 1948- projektu wstpnego. Wzwizku ztym
1949 przej do budowy bardziej nowo- podjto decyzj o wyposaeniu przy-
czesnych krownikw proj. 65. Zao- szego okrtu przede wszystkim wsys-
enia krownika tego projektu zostay temy iuzbrojenie, ktre nie zahamuje
zatwierdzone przez naczelnego dowd- ich tworzenia. Oznaczao to gwnie te
c marynarki wojennej ZSRR we wrze- systemy, ktre zostay ju zaaprobowa-
niu 1945 r., ajego realizacj zlecono ne iprodukowane przez przemys dla
leningradzkiemu CKB-17. Pniej pra- krownikw proj. 68K. Wtych przy-
ce nad projektem czasowo wstrzyma- padkach, gdy opracowanie nowych
no, ado roku 1947 cakiem przerwano systemw uzbrojenia, cznoci czy kie-
na korzy przyspieszenia ukoczenia rowania nie korespondowao zczasem
5jednostek proj. 68K irozwinicia se- oddania okrtw do suby, rozpatry-
ryjnej budowy ich nastpcw krow- wano moliwo ich pniejszego uzu-
nikw proj. 68-bis, ktrych liczba osi- penienia na ju zbudowanych krow-
gna ju 25 okrtw. Naley sdzi, e nikach, rezerwujc niezbdn wtym
du rol odegraa wtym przypadku po- celu kubatur imoc zasilania.
zycja kierownictwa przemysu obronne- Podstawowa zmiana okrtw proj.
go, ktremu prociej iwygodniej byo 68-bis dotyczya przede wszystkim
kontynuowa wytwarzanie, moe inie wzmocnienia obrony plot. do 6 po-
najnowoczeniejszych, ale za to wdro- dwjnie sprzonych dzia kal. 100 mm
onych do produkcji seryjnej, systemw oraz do 16 podwjnie sprzonych auto-
uzbrojenia iwyposaenia przyjtych dla matycznych dzia W-11.
proj. 68K iproj. 68-bis, ni opanowywa Wrzeczywisty sposb poprawiy si
nowe modele, przy ktrych nikt nie da- moliwoci okrtu wzakresie wykrywa-
wa gwarancji powodzenia.
Wten sposb wramach pierwszego 3. Sama nasuwa si analogia zbudow wra-
przyjtego po wojnie 10 letniego progra- mach programu budowy okrtw na lata 1946-
1955 serii niszczycieli proj. 30-bis, stanowicych nic
mu budowy okrtw planowano zbu- innego jak tylko nieco powikszon wersj przed-
dowanie 30 krownikw 5 jednostek wojennych niszczycieli proj. 30, zwszystkimi ich
proj. 68K i25 jednostek proj. 68-bis3. mankamentami i sabym uzbrojeniem. Kaduby
nieukoczonych przedwojennych jednostek wko-
Przez analogi z trzydziestkami, cu lat 40-tych ukoczono wramach skorygowane-
dla przyspieszenia opracowania no- go projektu proj. 30K, anastpnie przystpiono do
masowej budowy niszczycieli proj. 30-bis, od razu
wego projektu, zdecydowano o przy- na 4 stoczniach (pozwolio to wkrtkim czasie zbu-
stpienia od razu do stworzenia pro- dowa po niemal 20 niszczycieli dla kadej zflot).
11
 Podstawowe parametry taktyczno-techniczne krownikw projektw proj. 68K iproj. 68-bis
proj. 68K proj. 68-bis
Elementy uwagi
(Czapajew) (Swierdow)
Podstawowe wymiary, m
Dugo maks. 199,06 209,96
Dugo wlinii wodnej 199,00 205,10
Szeroko maks. 18,73 21,98
Szeroko wlinii wodnej 18,00 21,37
rednie zanurzenie, m
przy wypornoci normalnej 6,76
przy wypornoci penej 6,90 7,26
Wysoko burty, m
dzib 13,60 14,80
rdokrcie 10,29 13,50
rufa 10,29 11,37
Wyporno, t
Standardowa 11 130 13 230
Normalna 11 900 * 14 780 * dla Frunze
Pena 14 040 16 340
Maksymalna 14 680 * 17 805 * dla Frunze
Prdko, wzy
Maksymalna 33,5 33,12
Pena 32,8 32,63
Krownicza 23,5 * 23,47 * dla Kujbyszew
Operacyjna-ekonomiczna 18,2 * 18,7 * dla Frunze
Pena wsteczna 17,0 17,4
Siownia moc, KM
Maksymalna 124 600 121 700
Pena przy prdkoci
111 470 111 400
ekonomicznej
Zasig przy prdkoci
6360 (17) 9000 (18)
ekonomicznej, Mm
Zapas paliwa, t
Normalny 1400
Peny 2334 * 2805 * dla Kujbyszew
Maksymalny
Uzbrojenie:
Artyleryjskie:
gwny kaliber 4 x III 152 mm 4 x III 152 mm
uniwersalny kaliber 4 x II 100 mm 6 x II 100 mm
plot. (MZA) 14 x II-37 mm 16 x II 37 mm
Torpedowe: 2 x V 533 mm
132 wz. 1908 r.
146 wz. 1908 r.
lub
lub
76 wz. 1926 r.
88 wz. 1926 r.
lub
Minowe: lub
68 KB-3
90 wz 1931 r.
lub
lub
70 ochraniaczy
78 KB-3
pl minowych GMZ
Tray parawanowe K-1 K-1 w chwili wejcia do suby
Zaoga, ludzi 1184 1270
na podstawia zapasw
Autonomiczno, db 30 30
prowiantu
uwagi: * poszczeglne parametry taktyczno-techniczne nie odpowiadajce charakterystyce krownika Czapajew na podstawie innych jednostek serii

12
 informacyjnego (BIP). Korekta robo- kontynuowano przedwojenny kurs na
czych rysunkw zostaa rozpoczta we tworzenie duych okrtw artyleryjskich.
wrzeniu 1949, azakoczona wczerw- Stanowio to kontynuacj przyjtego jesz-
cu 1951 r. cze wroku 1937 programu budownic-
Nowy zestaw rodkw radiolokacyj- twa okrtowego, znaciskiem na okr-
nych icznoci, atake zwizana ztym ty liniowe icikie krowniki, ktrych
zmiana taktyczno-technicznej charakte- nikt ju na wiecie nie budowa. Zgodnie
rystyki okrtu zostaa zatwierdzona po- zpropozycj Sztabu Gwnego marynar-
stanowieniem Rady Ministrw ZSRR ki wojennej ZSRR (ktr zwyko si uwa-
zdnia 13 marca 1951 r. decyzja No a za osobisty pogld Stalina) wramach
780-388ss. 10 letniego planu 1946 r. miano zbu-
dowa dla marynarki wojennej ZSRR
Budowa iprby 4okrty liniowe, 10 cikich krowni-
Budownictwo okrtw wojennych kw, 84 krowniki, 12 lotniskowcw,
wZwizku Radzieckim wokresie powo- 358 niszczycieli i495 okrtw podwod-
jennym byo uwarunkowane szeregiem nych. Celem byo stworzenie floty, zdol-
A.S. Sawiczew (1904-1983), gwny obiektywnych isubiektywnych czynni- nej do zmierzenia si zsiami flot Stanw
konstruktor krownikw proj. 68-bis kw rozwoju kraju. Nie baczc na do- Zjednoczonych iWielkiej Brytanii.
 Fot. zbiory Wadimir Zabockij
wiadczenia niedawnej wojny, wdzie- Pniej zaprezentowane liczby zo-
nia iwskazywania celw, system kiero- dzinie budownictwa okrtowego nadal stay skorygowane wd, dla dopro-
wania ogniem artyleryjskim dzia gw-
nego kalibru i plot. zosta oparty na Kadub krownika Swierdow na pochylni, pocztek 1950 roku. Fot. zbiory W. Skopcow
radiolokacji.
Wkocu, dziki istniejcemu zapa-
sowi wypornoci, pozwalajcemu na
umieszczenie uzupeniajcego uzbroje-
nia, ponownie postanowiono wyposay
okrty wuzbrojenie torpedowe (zktre-
go zrezygnowano w przypadku okr-
tw proj. 68K), przy czym wwariancie
wzmocniono, przewidywane pierwotnie
dla proj. 68 dwie wyrzutnie potrjne, za-
stpiono tak sam liczb obrotowych
wyrzutni piciorurowych.
Wyrzutnie torpedowe umieszczono
na burtach wrodkowej czci kadu-
ba, wyposaajc je bardziej nowoczesny
system kierowania ogniem, wykorzystu-
jcy midzy innymi dane stacji radiolo-
kacyjnych.
Projekt techniczny 68-bis po zako-
czeniu prac zosta rozpatrzony i za-
twierdzony przez wadze ZSRR wdniu
14 czerwca 1947 r. postanowieniem
No 2038-532ss. Opracowana na pod-
stawie projektu robocza dokumentacji
bya wzasadzie gotowa do koca roku
1949, jednak wzwizku zdecyzj mini-
sterstwa przemysu stoczniowego ima-
rynarki wojennej ozamontowaniu na
okrcie nowych rodkw radiolokacji
icznoci uzgodniony projekt z1947
podlega znacznej korekcie. Opraco-
wanie nowych rysunkw roboczych,
uwzgldniajcych korekt pierwotne-
go projektu, przeprowadzono na pod-
stawie decyzji ministerstwa przemysu
stoczniowego z7 maja 1949 r.
CKB-17 wykonao projekt technicz-
ny zamontowania na krownikach
proj. 68-bis nowych rodkw cznoci
radiowej iradiolokacji, uwzgldniajcy
wymian SPN-200 na SPN-500, atak-
e zainstalowanie bojowego stanowiska

13
wadzenia propozycji do realnych
moliwoci powojennej ekonomiki
pastwa. Tym nie mniej jednak zacho-
wano dotychczasowy kierunek planu
budow duych okrtw nawodnych,
w tym 4 cikich (faktycznie linio-
wych) krownikw proj. 82, 30 kr-
ownikw lekkich proj. 68K/68-bis,
188 niszczycieli proj. 30/41 oraz 367
okrtw podwodnych. Skorygowany
dziesicioletni program budowy okr-
tw wojennych zosta zatwierdzony 16
padziernika 1946 r.
Krowniki projektu 68-bis byy bu-
dowane wduej serii, co spowodowao,
e zaangaowane wni zostay rwno-
czenie moce przerobowe kilku stoczni
wLeningradzie iNikoajewie (apniej
rwnie wMootowsku).
Jako prototyp jednostek proj. 68-bis
zosta uznany Swierdow (Stoczni No
189 Leningrad). Umowa ojego budo-
wie No 4201s/59/-47/01/10-47 zosta-
a zawarta 2 padziernika 1947 r. Do
pooenia stpki na pochylni doszo
15 padziernika 1949, jednak znacz-
ni wczeniej ifaktycznie jako pierwszy
ju 21 grudnia 1948 zostaa zgodnie
zplanem pooona stpka na pochyl-
Tym razem ujcie kaduba krownika Aleksander Newskij na pochylni, uwag zwracaj rufowe barbety wie artylerii gwnej.
14
ni No 0 Stoczni No 444 wNikoajewie
pod inny okrt tego projektu Dzier-
ynskij. Pocztkowo zamierzano podj
budow na ssiedniej pochylni No 1,
na ktrej przed wojn powstaway kr-
owniki, tam jednak brakowao, znisz-
czonego w1944 przez okupantw wy-
posaenia dwigowego. Tymczasem na
pochylni No 0 dwigi ju odbudowa-
no, aby przyspieszy rozbirk budo-
wanego tam wokresie przedwojennym
okrtu liniowego proj. 23 Sowietskaja
Ukraina, ktry uniemoliwia jej wyko-
rzystanie (prace przy pochylni tej, kt-
rej budow zaczto jeszcze przed woj-
n, kontynuowano). Do listopada 1948
rozbirka okrtu liniowego zostaa za-
koczona, cho prace przy samej po-
chylni trway jeszcze nadal do koca
1949 roku, awic ju po rozpoczciu
budowy krownika Dzierynskij.
Czas rozpoczcia prac przy tym
okrcie, na rok przed prototypowym
Swierdow, rwnie wybrano nie przy-
padkowo. Na Dzierynskij testowano
wbardziej sprzyjajcych, ni wLenin-
gradzie, warunkach klimatycznych po-
udnia kraju nowe technologie montau
sekcji i spawania kaduba wykonane-
go znowej niskostopowej stali SHL-4.
Na okrtach proj. 68-bis po raz pierw-
szy w praktyce radzieckiego przemy-
su stoczniowego udao si zrealizowa
idee stworzenia cakowicie spawanego
kaduba zniskostopowej stali, co poza
now technologi dawao rwnie wy-
mierne oszczdnoci. Kadub montowa-
no zpaskich iprzestrzennych sekcji, co
upraszczao iprzyspieszao proces caej
budowy. Przy tym sekcje zktrych po-
wsta kadub tworzono z uwzgldnie-
niem warunkw poszczeglnych wy-
dziaw oraz udwigu wyposaenia
wydziaw i pochylni. Rwnoczenie
opracowano nowy bardziej nowoczesny
tzw. piramidowy sposb montau ka-
duba na pochylni iprowadzenia na nim
robt wykoczeniowych. Cay proces
budowy zosta podzielony na etapy tech-
nologiczne z uwzgldnieniem praco-
chonnoci iczasu prowadzonych prac.
Pooenie stpki pod prototypowy
krownik w Stoczni No 194 miao
miejsce 19 padziernika 1949 r. na jego
poudniowej pochylni.
Wtym miejscu trzeba powiedzie kil-
ka sw onumeracji ioficjalnym nazew-
nictwie stoczni budujcych okrty serii.
Fot. zbiory W. Skopcow
Tym razem prezentujemy Admiraa Uszakowa przed wodowaniem, 1952 r.
Poza numeracj kada stocznia posia-
daa rwnie oficjaln jawn nazw. zpnocnej stoczni, ktry otrzyma na-
Ijedno idrugie mogo zpowodu r-
nych przyczyn zmienia si okresowo.
Stocznia No 444 (przedwojen-
ne okrelenie No 198) w Nikoaje-
wie miaa nazw im. A. Marti (ap-
niej Czernomorskij Sudostroitielnyj
Zawod), aleningradzka Stocznia 189
znana bya jako Batijskij Zawod im.
S. Ordonikidze. Wtym samym cza-
sie inna leningradzka Stocznia No
194 nosia przed wojn rwnie im.
A. Marti (pniej Admiraltiejskij Za-
wod). Budowa krownikw proj. 68-
bis nie ograniczya si jedynie do tych
zakadw. Wkrtce rozszerzono front
robt iwczono do niego now inaj-
bardziej nowoczesn Stoczni No 402
wMootowsku (obecnie Siewierno-
je Maszinostroitielnoje Predprijatie
w Siewierodwinsku). W SMP budo-
wa okrtw prowadzona bya wkry-
tych dokach, co pozwalao na znaczne
oszczdnoci wporwnaniu zbudow
jednostek na tradycyjnych otwartych
pochylniach.
Fot. zbiory W. Skopcow
Budow prototypowego krownika Inne krowniki otrzymay nazwy
tradycyjne dla rosyjskiej floty upamit-
zw Mootowsk (nr stoczniowy S-301) niajce wielkich dowdcw Admira
rozpoczto wdoku poudniowej pochyl- Nachimow, Admira azariew, Admira
ni, pniej od innych jednostek, 15 lip- Sieniawin, Admiral Uszakow iAdmira
ca 1952 r. wramach specjalnej decy- Korniow.
zji KC KPZR iRady Ministrw ZSRR Dwa krowniki nazwano na cze
Obudowie krownikw wStoczni No wielkich rosyjskich dowdcw, przy
402 wMootowsku. czym tych ostatnich wodrnieniu od
Potencjalnie rozpatrywano take dowdcw morskich, zjaki przyczyn
moliwo podjcia budowy serii kr- zdegradowano pozbawiajc stopni
ownikw dla Floty Oceanu Spokojne- wojskowych, szlacheckich tytuw iwy-
go winnym rwnie nowoczesnym jak szo po prostu Michai Kutuzow oraz
Stocznia No 402 zakadzie Stoczni im. Aleksander Suworow.
Leninskogo Komsomoa wKomsomol- Wanalogiczny sposb potraktowano
sku nad Amurem, jednak ostatecznie historyczne postacie, ktre utraciy swo-
postanowiono ograniczy budow kr- je ksice tytuy itrafiy wuproszczo-
ownikw do potencjau wytwrczego nej formie Aleksander Newskij iDmi-
europejskiej czci kraju. trij Poarskij.
Podobnie jak to miao miejsce wprzy- Ostatecznie w bogatej wojnami ro-
padku okrtw proj. 68K, wnazewnic- syjskiej historii nie znalazo si ju wi-
twie jednostek proj. 68-bis trudno do- cej zasuonych bohaterw ldowych
szuka si jakie prawidowoci ilogiki. imorskich ilogika partyjno-politycz-
Cz okrtw, zrnych stoczni, otrzy- nego kierownictwa ZSRR skierowa-
maa nazwy upamitniajce wybitnych a sw uwag na miejskie nazwy kr-
dziaaczy bolszewickich: Swierdow, ownikw: Murmask, Mootowsk,
Dzierynskij, danow, Szczerbakow. Kronsztad, Tallin, Wadiwostok (eks-
15
Dmitrij Donskoj) i Archangielsk (eks-
Koma Minin). Nie jest przy tym zna-
ny klucz wedug ktrego ominito nie
mniej zasuone miasta takie przyka-
dowo jak Moskwa, Leningrad, Kijew,
Minsk czy Sewastopol. Rwnie prze-
mianowanie krownikw Donskoj czy
Minin trudno wytumaczy.
Wyjtkiem wtym chaosie by krow-
nik otradycyjnej ilegendarnej nazwie
Wariag, ktry upamitnia swego boha-
terskiego poprzednika zczasw wojny
rosyjsko-japoskiej.
Budowa krownikw przebiegaa
zrozmachem. Wlatach 1949-1954 wta-
kim czy innym stadium budowy znaj-
doway si 23 jednostki projektu proj.
68bis. Robi wraenie, nawet z pozy-
cji dnia dzisiejszego, skala prac, bo-
wiem budow serii krownikw reali-
zowano rwnoczenie na 9 pochylniach
(i dokach) w czterech najwikszych
stoczniach kraju zwykorzystaniem naj-
lepszych kadr oraz najnowszych osi-
gni nauki i techniki. Naley zazna-
czy, e nie baczc na obiektywne
trudnoci okresu powojennej odbudowy,
jakie przeywaa gospodarka Zwizku
Radzieckiego, budowa sporej serii du-
ych okrtw prowadzona bya rytmicz-
nie i w dobrym tempie. Dziki wpro-
wadzeniu nowych technologii montau
ispawania okres na pochylni nawet ju
w przypadku prototypw proj. 68-bis
zdoano skrci opoow wporwna- senie leningradzkiego portu zbada-
niu zkrownikami poprzedniej serii
proj. 68, akolejne kaduby dziki dalsze-
mu doskonaleniu techniki montowano
jeszcze szybciej.
Kadub krownika Admira Nachimow po wodowaniu, 1951 r.
16
Kadub krownika Swierdow spy-
n na wod 5 lipca 1950, ado koca
wrzenia 1950 na wodzie znajdoway
si ju kaduby prototypowych jedno-
stek wszystkich stoczni (nie liczc Stocz-
ni No 402) Dzierynskij, Swierdow
iOrdonikidze.
Jeli jak ju mwilimy wczeniej
na prototypowym krowniku czar-
nomorskich stoczni testowano tech-
nologi spawania, to na Swierdow
sprawdzano w naturalnych warun-
kach wytrzymao kaduba. W tym
celu wodowany 5 lipca kadub zosta
odholowany do Kronsztadu, gdzie tra-
fi do suchego doku Morskogo Zawoda
celem dowiadczalnego sprawdzenia
wytrzymaoci cakowicie spawa-
nego kaduba w warunkach wygi
i przechyw naleao wyelimino-
wa wszelkie moliwe ryzyko, wko-
cu szo obudow duej serii okrtw.
Po pomylnym potwierdzeniu obli-
cze projektowych rezultatami do-
wiadcze, okrt powrci do nabrze-
a stoczniowego celem prowadzenia
prac wykoczeniowych.
Prby na uwizi przeszed Swierdow
wokresie od 6 kwietnia do 17 sierpnia
1950 r.
18 sierpnia przystpiono do stocznio-
wych prb morskich, ktre zakoczono
30 wrzenia 1951 r.
Wdniu 21 lipca wBarocznom Ba-
no przechyy boczne Swierdowa,
anastpnie okrelono wyporno iza-
nurzenie okrtu, pniej doprecyzowa-
ne zuwzgldnieniem zmian. Wtrakcie
pomiarw okazao si, e wyporno
standardowa krownika bya o370 t
mniejsza od projektowanej (wtym 215
t to niewykorzystany zapas wyporno-
ci, 61 t to oszczdno dziki dosta-
wom blach omniejszej tolerancji, dal-
szych 56 t to mniejsza tolerancja pyt
opancerzenia, usunicie bomb gbi-
nowych, poczty pneumatycznej reflek-
torw 14t, mniejsza masa siowni
17,8 t, amechanizmw pomocniczych
5,2 t).
Wielko wysokoci metacentrum
wynosia dla wypornoci standardowej
0,98 m zamiast zaoonego wprojekcie
1,13 m, aodpowiednio dla wypornoci
penej 1,86 m zamiast projektowanego
1,96 m.
W styczniu 1951 na pokadzie kr-
ownika zamontowano prototypy
SPN-500 stosownie do systemu Ze-
nit-68-bis-A oraz wyposaenie bojowe-
go stanowiska informacyjnego (BIP)
Zwieno4.
4. Bojowe stanowisko informacyjne (BIP) Zwie-
no powstao wroku 1949 wNII-10 ministerstwa
przemysu stoczniowego, przeszo prby na kr-
owniku Mootow izostao przyjte na wyposae-
nie. Byo ono prototypem wspczesnych automa-
tycznych systemw kierowania (ASU) jednostek na-
wodnych isuyo do koordynowania pracy rod-
kw prezentacji sytuacji. Przy jego pomocy mo-
liwa byo rwnoczesna obrbka danych 4-5 na-
wodnych i7-9 celw powietrznych, naprowadza-
nie grupy myliwskiej na pojedynczy cel powietrz-
ny i2 grup kutrw torpedowych na pojedynczy cel
nawodny. Wroku 1950 HII-10 stworzyo nowocze-
niejsz, elektroniczn aparatur BIP Cel, ktra
przesza prby w1953 na krowniku Dzierynskij.
Na bazie tego urzdzenia opracowano model Plan-
szet, ktry wszed na wyposaenie krownikw
danow iAdmira Sieniawin.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Prototypowy krownik proj. 68-bis Swierdow wtrakcie prb morskich na wodach Zatoki Fiskiej, 1951 r.
Wokresie midzy 2 a9 czerwca 1951
krownik zosta dokowany wKronsz-
tadzie, gdzie przeprowadzono malowa-
nie podwodnej czci kaduba. Przed
przystpieniem do prb na pokadzie
brakowao przewidzianych projektem,
lecz zrnych przyczyn niedostarczo-
nych jeszcze przez przemys radarw
Fut-N (1 komplet), Fut-B(4 kom-
plety), Nord (1 komplet) oraz ra-
dar rozpoznania iwalki elektronicznej
(1komplet). Dla urzdze tych zarezer-
wowano niezbdn powierzchni izasi-
lanie energetyczne. Nie zamontowano
rwnie uzbrojenia bombowego (pop),
reflektorw bojowych iniektrych prze-
kanikw radiowych.
18 sierpnia 1951 Swierdow wyszed
wmorze wcele przeprowadzenia stocz-
niowych prb wruchu, po ktrych za-
koczeniu zosta 1 padziernika pod-
dany prbom pastwowym. Te ostatnie
odbyy si na wodach Zatoki Fiskiej
i Morza Batyckiego rwnoczenie
zIetapem pastwowych prb zainsta-
lowanych na krowniku czterech wie
artyleryjskich gwnego kalibru MK-5-
bis (od 1 padziernika 1951 do 16 stycz-
nia 1952). Z przerwami niezbdnymi
na usunicie stwierdzonych usterek (17
stycznia 22 kwietnia) prby pastwo-
we trway do maja 1952 roku.
Wcelu przeprowadzenia kontroli me-
chanizmw iusunicia defektw okrt
wokresie od 31 padziernika do 25 li-
stopada 1951 r. znajdowa si wmacie-
rzystej stoczni.
Wramach prb pastwowych od 26
listopada 1951 do 17 stycznia 1952 na
Batyku wrejonie Ossmossaar Pakri
przeprowadzono prby dzielnoci mor-
skiej ikontrolne wyjcie nowego okr-
tu z prdkoci 18,6-32,3 wza przy
stanie morza 4-7. Nieprzyjemn niespo-
dziank okazao si zachowanie okrtu
na fali, szczeglnie przy ostrych kursach
wzgldem fal, praktycznie zalewajcych
dziobow cz kaduba.
Prdko jednostki okrelono na mili
pomiarowej na Zatoce Fiskiej wrejonie
Tallina. Rzeczywist uzyskan maksymal-
n prdko stanowio 33,04 wza przy
mocy 121 700 KM i296,4 obrotach/minu-
t, prdko pen 32,69 wza (111400
KM i287,4 obroty/minut), prdko kr-
ownicz 23,54 wza (29900 KM i189,2
obroty/minut), prdko ekonomiczn
18,84 wza (13400 KM i146,4 obroty/
minut), prdko ekonomiczn-opera-
cyjn 18,66 wza (13 500 KM i147 ob-
rotw/minut) oraz pen prdko biegu
wstecznego 17,4 wzy (24 800 KM i181
obrotw/minut).
Zasig przy prdkoci ekonomicz-
nej wynosi 9000 Mm, przy prdkoci
ekonomiczno-operacyjnej 6300 Mm,
przy prdkoci krowniczej 5580
Mm, przy prdkoci penej 2450
Mm, a przy prdkoci maksymalnej
2270 Mm.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Usunicie stwierdzonych w trakcie
prb morskich defektw, atake kon-
strukcyjnych mankamentw automa-
tycznych dzia plot. kal. 37 mm W-11
oraz wzmocnienie rufowej czci kadu-
ba zostao przeprowadzone midzy 17
stycznia a22 kwietnia 1952 r.
Po zakoczeniu prb pastwowych
Swierdow powrci do Leningradu izo-
sta ustawiony przy nabrzeu Batijsko-
go Zawoda, gdzie przeprowadzono kon-
trol podstawowych mechanizmw,
atake usunito stwierdzone usterki.
Trzeba zaznaczy, e 46 db wokre-
sie prb okrt spdzi woczekiwaniu na
niezbdne warunki sztormowe, adal-
szych 6 zpowodu zych warunkw me-
teorologicznych, uniemoliwiajcych
przeprowadzenie strzela zdzia W-11
do celw powietrznych.
Rezultaty prb pastwowych wyposa-
enia radarowego byy nastpujce:
Radar obserwacji celw nawod-
nych inisko leccych samolotw Rif
pracowa stale i pewnie, zapewnia-
jc realizacj zada wzakresie wykry-
wania celw iprzekazywania danych
systemom kierowania ogniem, atake
nawigacji wwarunkach sabej widocz-
noci. Zasig wykrywania iledzenia
celw nawodnych wynosi; krow-
nik proj. 68K: 170-199 kabli, niszczy-
ciel proj. 30-bis: 141-182 kable, trao-
wiec proj. 254: 68,5 iwicej kabli, kuter
torpedowy: 54,0 iwicej kabli. Martwa
17
Swierdow przygotowuje si do prby bomu dla szalup ikutrw okrtowych. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

strefa 1,9 kabla. Wyniki prb odpowia-
day zaoeniom projektowym.
Radar obserwacji celw powietrz-
nych Gius-2 pracowa stale, jednak
efektywno jego pracy wstosunku do
samolotw z napdem odrzutowym
bya niewysoka iniedostateczna zpo-
wodu dugiego czasu przepywu infor-
macji i niedostatecznej dokadnoci.
Krownik proj. 68-bis stacja wykry-
waa zdystansu 149,5 kabla, niszczy-
ciel proj. 30-bis zdystansu 101,6 ka-
bla, asamolot Li-2 na wysokoci 1000
m zodlegoci 440 kabli. Martwa stre-
fa 6 kabli.
Urzdzenia identyfikacyjne Fakiel- zradarem Gius-2 przy wspdziaaniu
-M (na okrcie zamontowano 2 kom- zniszczycielem Sokruszitielnyj zapewnia-
plety). Jeden komplet urzdzenia pyta- y maksymalny dystans identyfikacji 125
jcego wsppracowa zradarem Rif, kabli, podczas gdy zasig samego wykry-
adrugi zradarem Gius-2. wania celu wynosi 110 kabli.
Zasig pracy zweryfikowano przy Radar kierowania ogniem artyle-
wsplnej pracy urzdze Fakiel-M za- rii gwnego kalibru Zap (2 radary
instalowanych na niszczycielu Sokruszi- dziobowy irufowy). Wczasie pierw-
tielnyj proj. 30-bis oraz traowcu proj. szego strzelania dzia gwnego kalibru
254 No 109. Dwa komplety wsppracu- odnotowano awari modulatora dziobo-
jce zradarem Rif przy wspdziaaniu wego radaru Zap (zpowodu uszko-
ztraowcem zapewniay maksymalny dy- dzenia lampy) oraz agregatu zasilajce-
stans identyfikacji 97 kabli, podczas gdy go radar rufowy.
zasig samego wykrywania celu wynosi Stacje radarowe wykryway krow-
126 kabli. Dwa komplety wsppracujce nik proj. 68K zdystansu 232-290 kabli,

Nastpujce dane charakteryzuj stoczniowe ipastwowe prby krownika Swierdow

ogem cznie godzin ruchu z pen przebyto Mm
Rodzaj prb
dni dni ruchu ogem prdkoci zuyto paliwa t
44 24 290 14 4638
stoczniowe wruchu
5210
pastwowe (do pocztku 50 28 270 17,5 4080
kontroli mechanizmw) 4450
kontrola mechanizmw 26
iusuwanie usterek 940
prby morskie iwyjcie 52 12 92 12 1400
kontrolne 3130
usuwanie mankamentw 96
konstrukcyjnych kaduba 900
i dzia W-11
zakoczenie prb 19 7 43 1,5 890
pastwowych 1100
267 71 695 45 10 700
Razem
15 730

18
niszczyciel proj. 30-bis z230 kabli, okrt
podwodny w pooeniu nawodnym
z99,25 kabla. Zasig obserwacji upad-
kw pociskw burzco-odamkowych
kal. 152 mm wynosi 165 kabli, poci-
skw pprzeciwpancernych kal. 152
mm 150 kabli, pociskw wiczebnych
kal. 162 mm 110 kabli, pociskw wi-
czebnych kal. 100 mm 70 kabli, adzia
45 mm 35 kabli. Radary zapewniay
rwnie wskazywanie celw wstrzela-
niu do obiektw ldowych.
Kocowa cz prb pastwowych
odbya si wokresie od 22 kwietnia do
10 maja 1952 r., wczajc wto drugi
etap prb wie artyleryjskich gwnego
kalibru MK-5-bis, ktre przyjmowano
na uzbrojenie rwnoczenie zokrtem.
Wdniu 15 maja 1952 roku zosta pod-
pisany protok odbiorczy i krow-
nik Swierdow zosta formalnie prze-
jty przez marynark wojenn ZSRR.
Od chwili pooenia stpki okrtu do
jego przekazania flocie upyny 2 lata,
6miesicy i25 dni.
Tym nie mniej jednak do 14 sierpnia
trwao usuwanie konstrukcyjnych man-
kamentw krownika.
Biorc pod uwag przede wszystkim
konieczno usunicia mankamentw
na budowanych seryjnie okrtach, ko-
misja zwrcia szczegln uwag na na-
stpujce:
wiee uniwersalnego kalibru No 1,
2, 5 i6, atake automatyczne dziaa plot.
W-11 No 1, 2, 11, 12, 13, 14, 15 i16 znaj-
doway si wstrefie niebezpiecznego od-
dziaywania gazw wylotowych na ob-
sug wtrakcie strzelaniu dzia gwnego
kalibru przy ktach zblionych do skraj-
nych. Poza tym automatyczne dziaa plot.
W-11 No 11-16 znajdoway si wniebez-
piecznej strefie oddziaywania gazw wy-
lotowych przy strzelaniu wie uniwersal-
nego kalibru. Wzwizku ztym sektory
ostrzau artylerii gwnego iuniwersal-
nego kalibru zostay zmniejszone wsto-
sunku do ustale projektowych (8-36 dla
dzia gwnego kalibru i6-30 dla dzia
uniwersalnego kalibru).
Wcelu maksymalnego wykorzysta-
nia ktw ostrzau artylerii gwnego
iuniwersalnego kalibru, ograniczonych
konstrukcj nadbudwek, na krowni-
ku Swierdow wprowadzono system sy-
gnalizacji niebezpiecznych stref, ktry
uprzedza obsad dzia W-11 otym, e
znalazy si wstrefie podwyszonego ci-
nienia przy strzelaniu wie gwnego
kalibru oraz sygnalizowa konieczno
powrotu wie uniwersalnego kalibru
wbezpieczne pooenie, gdy znalazy si
wstrefie podwyszonego cinienia przy
strzelaniu dzia gwnego kalibru.
zasig dziaania radaru Jakor
uznano za mao efektywny przy prowa-
dzenia ognia do wspczesnych samo-
lotw odrzutowych, wzwizku zczym
zarekomendowano jego zwikszenie
wprzyszoci.
zasig dziaania radaru obserwa-
cji celw nawodnych Rif by niedo-
stateczny w porwnaniu z zasigiem
dziaania radarw artyleryjskich Zap
iJakor, co znacznie obniao przewa-
g taktyczn przy stosowaniu radarw
artyleryjskich.
zastosowany system radiolokacyj-
nego wskazywania celw powietrznych
(radar Gius-2) by niedostatecznie do-
pracowany imao efektywny zpowodu
znacznego czasu przepywu informacji
do radaru Jakor Tym samym system
nie zapewnia otwarcia ognia na czas do
szybko poruszajcych si celw.
radary Gius-2, Rif , Zap
iZaria zpowodu ich umieszczenia
w sabo opancerzonych nadbudw-
kach, cechowaa saba ywotno, wo-
bec czego rekomendowano ich umiesz-
czenie w przyszoci pod pokadem
pancernym.
system automatycznego naprowa-
dzanie wyrzutni torpedowych, atake
system uruchamiania przyrzdw yro-
skopowych byy mao doskonae.
posiadane celowniki PO-1M, wwa-
runkach falowania z powodu maego
kta widzenia, utrudniay obserwacj
celw, wobec czego komisja rekomen-
dowaa ich zamian na doskonalsze.
radar Gius-2 by rdem znacz-
nych zakce wpamie UKF dla od-
biornika radiostacji R-609.
system ochrony odbioru radiowe-
go od zakce, wytwarzanych przez
omasztowanie i instalacje pokadowe
Kabina nawigacyjna na Swierdowie, 1951 r.
okrtu, uznano za niewygodny weks-
ploatacji inie zapewniajce rwnocze-
sny bezkolizyjny odbir iprzekazywanie
informacji.
w celu zwikszenia ywotnoci
iniezatapialnoci okrtu uznano za nie-
zbdne rozwaenie ograniczenia licz-
by drzwi wgrodziach wodoszczelnych
jednostki.
odnotowano wysok temperatur
wszeregu pomieszcze mieszkalnych
isubowych, gwnie tych, rozmiesz-
czonych na dolnym pokadzie wrejonie
przedziaw turbinowych ikotowych.
odnotowano wysoki poziom haa-
su wywoywany przez system wentylacji
okrtowej (do 98 decybeli), utrudniaj-
cy normaln prac zaogi na stanowi-
skach bojowych (szczeglnie stanowiska
kierowania ogniem artylerii plot, stano-
wisko radiowe No 2, kubryki No 18, 21
i22 oraz kabiny No 17 i18).
z powodu niedoskonaoci kon-
strukcji przejcia mikkich pocze ka-
blowych rnego przeznaczenia byy
zawodne i nie gwarantoway dugiej
eksploatacji.
decyzja montau drewnianego po-
kadu na prototypowym okrcie nie
uchronia od przedostawaniem si
wody do stalowej czci konstrukcji
ipowstawania korozji. Wzwizku ztym
rekomendowano zastpienie drewnia-
nego pokadu wseryjnych jednostkach
warstw mastyki.
Przeprowadzone pierwszy raz wprak-
tyce radzieckiego budownictwa okrto-
wego morskie prby okrtu pozwoliy na
wystawienie oceny dzielnoci morskiej
izastosowania dzia krownika proj. 68-
bis przy stanie morza do 7, wwarunkach
dziaania na zamknitym akwenie iprzy
krtkiej fali.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
19

Stanowisko kierowania napdem oraz walk oywotno okrtu na Swierdowie, 1951 r.
 Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Przechyy okrtu przy rnych ktach
natarcia do fali irnych prdkociach,
nie stwarzay adnych problemw
w uyciu uzbrojenia artyleryjskiego
wzakresie okrelonym wzaoeniach
taktyczno-technicznych, za wyjtkiem
dzia gwnego kalibru przy kcie okr-
tu 90-135 na fal, przy ktrych pojawia-
a si nadmierna amplituda przechyw
przekraczajcych 12 zczstotliwoci
10. Uzbrojenie torpedowe, wyposae-
nie radiolokacyjne icznoci mogo by
wykorzystywane bez ogranicze przy
stanie morza 7 wcznie.
Wwarunkach krtkiej fali (30-60 m)
w porwnaniu z dugoci jednostki,
okrt praktycznie nie wchodzi na fal,
lecz zmierzajc na jej spotkanie wcina
si wni lub rozbija.
Przy stanie morza do 4 (wiatr do 6)
okrt nie by zalewany czy zabryzgiwa-
ny, poczwszy od prdkoci 29 wzw
przy kursie pod fal dao si zauway
nieznaczne zabryzgiwanie dziobowej
czci okrtu, nie utrudniajce wykorzy-
stania dzia.
Przy stanie morza 5-6 (wiatr do 8)
i kursie 0-60 na fal, poczynajc od
prdkoci 12-15 wzw dao si za-
uway zabryzgiwanie dziobu, ktre
nasilaa si przy wzrocie prdkoci.
Przy prdkoci 28-29 wzw, zabry-
zgiwanie obejmowao rejon dziobowej
grupy wie gwnego kalibru, wie Nr
1 i 2 uniwersalnego kalibru oraz au-
tomatw plot. W-11 Nr 1, 2, 5, 6. 7 i8
oraz mostek.
Przy stanie morza 7 (wiatr 8) ikur-
sie 0-60 poruszajcy si zprdkoci
ekonomiczn okoo 19 wzw krow-
nik by silnie zabryzgiwany. Pocztek za-
uwaalnego zabryzgiwania da si ju
20
odnotowa przy 15 wzach i ostrym
kursie na fal. Przy zwikszeniu prdko-
ci do 25-26 wzw jednostka zacza
przyjmowa na przedni cz pokadu
dziobowego znaczn mas wody.
Przy stanie morza do 5 nie byo trud-
noci zrozwijaniem przez okrt penej
prdkoci. Przy stanie morza 6 i kur-
sie 0-60 na fal pena prdko ograni-
czaa si do 22-23 wzw, co byo na-
stpstwem silnych uderze fali ocz
dziobow, zabryzgiwanie iutrudnienia
wsterowaniu okrtem.
Zwikszenie prdkoci ponad 24-25
wzw przy stanie morza okoo 7ikur-
sie 0-60 na fal stwarzao niebezpie-
czestwo uszkodzenia przez wod
wyposaenia znajdujcego si na nie-
osonitych czciach pokadu, poszcze-
glnych czci kaduba oraz uzbrojenia,
rozmieszczonych w czci dziobowej
krownika.
Stateczno okrtu poruszajcego si
wprzd we wszystkich ktach wobec
fali, bya zadowalajca przy stanie mo-
rza do 7.
Komisja pastwowa zauwaya przy
tym, e ograniczenia w wykorzysta-
niu dzia, bdce rezultatami przepro-
wadzonych prb morskich, mog by
zmniejszone przez zwikszenie wysoko-
ci nawodnej burty wdziobowej czci
krownika oraz pewnej zmianie kszta-
tu jego kaduba. Zarekomendowano tak-
e wcelu poprawy dzielnoci morskiej
seryjnych okrtw proj. 68-bis doko-
nanie zmian konstrukcji czci dziobo-
wej woparciu orezultaty bada mode-
lowych na basenie iotwartym akwenie.
Poza tym za celowe uznano przeprowa-
dzenie prb dzielnoci morskiej okrtu
proj. 68-bis na Morzu Barentsa.
Odnotowano podwyszon wibracj
automatycznych dzia plot. W-11 wtrak-
cie strzela, fatalnie wpywajc na cel-
no ognia, celowniczowie tracili przy
tym czsto cel. Utrudnione byo rwnie
adowanie przy prowadzeniu ognia se-
ryjnego. Przewidywany wprojekcie sys-
tem do kierowania ogniem dzia W-11
radar Fut-B nie mg by wykorzysty-
wany zuwagi na rczne naprowadzanie
dzia. Specjaln decyzj ministerstwa
przemysu okrtowego zezwolono na
zdawanie marynarce wojennej okrtw
wyposaonych wdziaa W-11 bez me-
chanicznego naprowadzania, do czasu
jego opracowania. Poza tym ograniczo-
no liczb baterii automatycznych dzia
W-11 zpierwotnie planowanych 5 do 4
(2 dziobowych i2 rufowych).
Wtrakcie prb wykryto rwnie dwie
szczeliny (oderwanie si spawu) na sty-
kach burtowych pyt pancernych, jedna
na wylot odugoci 750 mm na wrdze
nr 128 lewej burty, adruga powierzch-
niowa 650 mm na wrdze nr 81 pra-
wej burty.
Dopiero wdniu 31 sierpnia na okr-
cie po raz pierwszy podniesiono bande-
r, po czym krownik wszed wskad
4Floty na Batyku.
Wtym czasie na Batyku koczono
prby drugiego krownika, prototypo-
wego okrtu leningradzkiej Stoczni No
194 Ordonikidze (gwny zdajcy K.
I. Gniedin). W dniu 18 sierpnia 1952
podpisano protok zdawczo-odbior-
czy ijednostka zostaa oficjalnie prze-
jta przez marynark wojenn. Na tym
okrcie, w przeciwiestwie do Swier-
dow, zostay zamontowane wszyst-
kie przewidywane projektem nadajniki
iodbiorniki radiowe owyszej czuoci,
wzwizku zczym wtrakcie prb mia-
y miejsce przypadki powstawania za-
kce odbioru spowodowane przez
wasne przekaniki radiowe, omaszto-
wanie iurzdzenia pokadowe. Na pod-
stawie obserwacji komisji na Ordoni-
kidze (a nastpnie i innych okrtach)
realizowano kompleks uzupeniajcych
rodkw chronicych odbir radiowy
przed zakceniami (wtym ogranicze-
nie o50% mocy przy pracy przekanika
radiowego R-643).
Prototypowy krownik proj. 68-bis bu-
dowany wstoczni czarnomorskiej Dzier-
ynskij (starszy budowniczy G. N. Gricek)
powstawa zduym trudem, co wynikao
zszeregu rnorodnych przyczyn.
Do 12 lutego 1949 zakoczono ob-
rbk arkuszy blach poszycia zewntrz-
nego (wrgi nr 32-170), ustawiono je
na pochylni iprzygotowano do spawa-
nia. Wtrakcie prac zabrako 1arkusza
przewidzianej projektem stali SHL-4,
wobec czego by nie wstrzymywa prac
ipowodowa luk wspawanej konstruk-
cji, wydzia No 16 zainstalowa wtym
miejscu arkusz ze zwykej stali St-3
z napisem Makieta. Pniej zostaa
ona zamieniona na blach wymagan
przez technologi.
Ju wtrakcie spawania pierwszych
dennych sekcji krownika Dzieryn-
skij odnotowano cay szereg problemw
technicznych, spowodowanych poja-
wieniem si szczelin. Spowodowao to
konieczno wymiany na znacznym od-
cinku poszycia zewntrznego. Trudno
wyobrazi sobie zoono prac zwiza-
nych zdemontaem ju przyspawanych
arkuszy poszycia o skomplikowanych Fotografie zoficjalnego protokou prb prdkociowych Swierdowa z1952 r.
 Fot. zbiory Wadimir Zabockij
ksztatach izamian ich na nowe.
Mimo kopotw natury technologicz-
nej zwizanych zopanowaniem spawa-
nia nowych gatunkw stali ipancerza,
najwiksze problemy zwizane byy jed-
nak znieterminowoci kooperacyjnych
dostaw materiaw iwyposaenia. Za-
planowana na sierpie 1948 dostawa
zespow turbin napdowych z char-
kowskiego HTGZ im. Kirowa nadesza
dopiero wkocu padziernika iwgrud-
nia, wdodatku nie wcaoci. Wroku
1949 brakowao zamwionych przez
stoczni dostaw stalowych rur, armatu-
ry kotowej, wymiennikw ciepa, wa-
w napdowych, oysk wau napdo-
wego, turbinowych pomp paliwowych
idrzwi. Brak wyparnikw wstrzymywa
prowadzenie robt montaowych inie
pozwala na zamknicie dolnego poka-
du. Wmaju 1949 gotw by do instala-
cji komplet opancerzenia burtowego
ipokadw pancernych, prac nie mona
byo jednak podj zpowodu braku spe-
cjalnych elektrod, dostarczanych przez
leningradzk Stoczni im. A. danowa
(zamiast zamwionych niezbdnych 6 t,
stocznia wNikoajewie otrzymaa ledwo
1,7 t). Ztego powodu spawanie blach
opancerzenia krownika przecigno
si do zimy 1949/1950.
Wdniu 30 listopada zaczto monto-
wa na jednostce zespoy turbin.
Wiele czasu zajo uzgodnienie bie-
cych kwestii ze specjalnie utworzonym
wBatijskom Zawodie, gdzie powstawa
Swierdow, biurem technologicznym
(TB-68), przede wszystkim dotycz-
cych korekty dokumentacji, opracowa-
nia technologii, zasad kontroli prawido-
woci spaww itp. Jedynie do 1 grudnia
1949 r. trafio do biura 2690 informacji
okoniecznoci przerbek ju wykona-
nych konstrukcji!
Uwzgldniajc to wszystko, wobec
zagroenia realizacji planu budowy

21
prototypowego krowni-
ka, wroku 1949 kierownic-
two nikoajewskiej Stoczni
No 444 zwrcio si do mini-
stra A.A. Goriegliada zpro-
b o przejrzenie kolejnoci
dostaw kooperacyjnych dla
Dzierynskij idokonanie ich
korekty kosztem Swierdo-
wa, uwzgldniajc przy tym
stopie gotowoci tego ostat-
niego. Autorowi nie udao si
odnale odpowiedzi mini-
stra przemysu stoczniowe-
go nie mona jednak wyklu-
czy, e podjte zostay wtej
mierze pewne dziaania, bo-
wiem wostatecznym rozra-
chunku wszystkie dostawy
kooperacyjne dla budowane-
go wNikoajewie okrtu zre-
alizowano.
Prby na uwizi prototy-
powy krownik czarnomor-
skiej budowy Dzierynskij
przeszed midzy 4 sierpnia
a2 listopada 1951 r. Nastp-
nie stoczniowe holowniki
wyprowadziy okrt zakwa-
torium Stoczni No 444 do
Oczkowa, skd ju samo-
dzielnie przeszed do Sewa-
stopola w celu przeprowa-
dzenia stoczniowych prb
morskich i prb pastwo-
wych. Prby zostay prze- Krownik Dzierynskij wtrakcie prb odbiorczych na Morzu Czarnym, widok od dziobu.
prowadzone na wodach  Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Morza Czarnego oraz poligonach szko- r. prby dzielnoci morskiej krownika pancernych. Jako rodek zaradczy za-
lenia bojowego Floty Czarnomorskiej przeniesiono na zim 1952/1953, majc proponowano wzmocnienie poszycia
w okresie od 16 grudnia 1951 do 30 nadzieje na wystpienie wrejonie Cie- wrejonie wrgw nr 157-200 oraz za-
czerwca 1952 r. niny Kercz wokresie grudzie luty spawanie szczelin. Do drugorzdnych
Krownik Dzierynskij zosta skie- stanu morza 5-6. niedostatkw naleay take zbyt mae
rowany na prby pastwowe 15 grud- Prby jako cao przeszy pomyl- rozmiary kabiny sygnalistw, kabiny
nia 1951. rozpocz je nazajutrz 16go, nie, bez przypadkw awarii urzdze radaru Jakor, itp.
by zakoczy 30 czerwca 1952 r., za technicznych, potwierdzajc zakadane 30 czerwca Dzierynskij powrci do
wyjtkiem prb dzielnoci morskiej. wprojekcie parametry okrtu. Nikoajewa izacumowa przy nabrze-
Wokresie 18-27 czerwca 1952 jednost- Wodrnieniu od prototypowej jed- u stoczniowym celem przeprowadze-
ka zostaa dokowana wSewastopolu, nostki caej serii, na Dzierynskij zostay nia inspekcji mechanizmw. 14 sierp-
przechodzc oczyszczenie ipomalowa- zamontowane wszystkie przewidziane nia 1952 r. zosta podpisany protok
nie podwodnej czci kaduba. wprojekcie odbiorniki radiowe nowych odbiorczy, a30 sierpnia na okrcie, kt-
Wokresie od 3 do 29 stycznia 1952 typw. ry wszed wskad Floty Czarnomorskiej,
krownik znajdowa si wmacierzystej Wtrakcie prb stwierdzone, co zna- po raz pierwszy uroczycie podniesiono
stoczni, gdzie poddano inspekcji jego lazo swoje odbicie w protokle od- bander.
mechanizmy. biorczym, niedostatki konstrukcyjne, W dniu 18 sierpnia tego roku na
Decyzj Rady Ministrw ZSRR zdnia analogiczne jak w przypadku Swier- Batyku zakoczono prby pastwowe
4 kwietnia 1952 Nr 1649-593ss termin dowa na Batyku. Poza tym komisja krownika Ordonikidze, prototypo-
przekazania okrtu flocie zosta prze- odnotowaa erozj opat rub nap- wej jednostki zbudowanej przez Stocz-
sunity zIV kwartau roku 1951 na II dowych, ktrej rezultatem byy we- ni No 194, a31 sierpnia uroczycie
kwarta 1952. ry o gbokoci 0,5 mm (zaspawano podniesiono bander na krowniku,
Z uwagi na fakt, e w okresie gdy je wtrakcie inspekcji), oderwanie ar- ktry wszed wskad 4 Floty. Tym sa-
przeprowadzano prby Dzierynskij na kusza zewntrznego poszycia kadu- mym prototypowe krowniki zbudo-
Morzu Czarnym nie wystpoway wy- ba w rejonie wrg nr 186-190 i de- wane przez 3 stocznie zostay prze-
magane warunki pogodowe, decyzj formacj zestawu ssiednich wrg, kazane zamawiajcym praktycznie
Rady Ministrw ZSRR z6 sierpnia 1952 a take 18 szczelin w spawach pyt rwnoczenie.

22
 Gwnym mankamentem, stwierdzo-
nym ju wtoku prb krownika Swier-
dow wwarunkach sztormowych wli-
stopadzie 1951 r. na Batyku, byo silne
zabryzgiwanie i zalewanie dziobowej
czci pokadu dziobowego przy stanie
morza 6-7.
Komisja pastwowa stwierdzia,
e zalewanie pokadu dziobowego na
znacznym odcinku w istotnym stop-
niu ograniczao moliwo rozwijania
przez okrt penej prdkoci i wyko-
rzystania artylerii. Co wicej wsztor-
mowej pogodzie woda z pokadu
dziobowego trafiaa przez system wen-
tylacyjny nawet do kotowni Nr 1, po-
wodujc konieczno jej wyczenia,
atym samym obnienia prdkoci. Za-
uwaono rwnie, e powstaa przy
tym wodna piana sigaa mostka kr-
ownika, utrudniajc sterowanie okr-
tem, w zwizku z czym trzeba byo
zmniejszy prdko do 24-25 wzw. jekcie nie uwzgldnili, ze wszystkimi
Warto wspomnie, e dokadnie takie
same mankamenty stwierdzono ju na
krownikach proj. 68K (aksztat dzio-
bu prototypu serii jednostek proj. 68bis
w znacznym stopniu powtarza roz-
wizania przyjte wproj. 68K), jednak
zjaki przyczyn nie uwzgldniono ich
wtoku prac projektowych5.
W celu zlikwidowania wspomnia-
nych mankamentw w budowa-
nych seryjnie krownikach za-
dano pilnie przeprowadzenia prac
uzupeniajcych. W szczeglnoci
uznano za konieczne przepracowanie
ksztatu nadwodnej czci dziobu okr-
tw. Rekomendacje w tym zakresie
wynikay z przeprowadzonych przez
projektanta prac modelowych kszta-
tu kaduba krownika wbasenie do-
wiadczalnym. Wiadomo, e w roku
1953 biuro konstrukcyjne zZelenodol-
ska zakoczyo prace nad metodyk
bada modelowych wotwartych zbior-
nikach wodnych. Przetestowano 2 mo-
dele proj. 68-bis na zlecenie CAGI oraz
5 modeli na zlecenie CKB-53.
Wrezultacie na wszystkich kolejnych
okrtach serii, poza Swierdow, Ordo-
nikidze i Dzierynskij, zosta zmienio-
ny ksztat dziobu. Uzyskano to gwnie
dziki zmiany dziobowych wrg wna-
wodnej czci kaduba iprzeniesieniu
kluz bliej wstron dziobu, zwrgi nr
6 (tak jak to miao miejsce na 3 proto-
typowych okrtach) na wrg nr 1 (we
wszystkich pozostaych).
Drugim wspomnianym ju wcze-
niej problemem, zktrym zatknito si
w toku prb krownikw Swierdow, okres, cho nie udao si odnale po-
Ordonikidze iDzierynskij, bya nieuda-
na konstrukcja niektrych otwartych sta-
nowisk maokalibrowej artylerii plot., za-
projektowanych bez uwzgldnienia tak
istotnego czynnika, jak powstawanie
przy strzelaniu dzia gwnego kalibru
przy ktach granicznych niebezpiecznej
strefy podwyszonego cinienia gazw
wylotowych, wktrej znalaza si cz
dziobowych baterii dzia uniwersalnych
(SM-5-1) idziobowych baterii automa-
tycznych dzia plot. W-11. Poza tym te
ostatnie, zwaszcza znajdujce si na gr-
nym poziomie mostka (III platforma,
wrga nr 83), za dziobowym kominem,
znalazy si rwnie wstrefie oddziay-
wania podwyszonego cinienia gazw
wylotowych przy strzelaniu uniwersal-
nych dzia kal. 100 mm, co wykluczao
przybywanie wnich obsugi. Zjawisko
to rwnie nie byo nowe, zetknito si bis moe rozwija pen prdko przy
znim wtrakcie prb krownika Czapa-
jew iinnych okrtw proj. 68K, konstruk-
torzy jednak onim zapomnieli iwpro-
wynikajcymi ztego konsekwencjami.
W celu usunicia wspomnianego
mankamentu zdecydowano o obnie-
niu na wszystkich kolejnych krowni-
kach serii, wspomnianego mostka ojed-
n kondygnacj, to znaczy na poziom
II platformy. Ze zrozumiaych wzgl-
dw rozwizania tego nie zastosowano
na 3 prototypach zbatyckich iczarno-
morskich stoczni (Swierdow, Ordoniki-
dze iDzierynskij), znajdujcych si ju go uszczelnienia wie artylerii gwnego
wskadzie marynarki wojennej, atake
krowniku danow (S-419), na ktrych SPN-500, okazao si bowiem, e in-
ograniczono si do wprowadzenia sy-
gnalizacji niebezpiecznych stref6.
Wzwizku zseryjn budow jedno-
stek posiadajcych wymienione wcze-
niej zmiany konstrukcyjne, postano-
wiono ponownie przeprowadzi prby
morskie, ktrych przedmiotem tym ra-
zem bya ocena efektywnoci zastoso-
wanych rodkw przeciwdziaajcych
zalewaniu przedniej czci pokadu
dziobowego.
Wdniu 7 stycznia 1952 r. wpnoc-
no-wschodniej czci Morza Czarnego
przy stanie morza 4-6 przeprowadzo-
no prby morskie krownika Admi-
ra Nachimow (starszy budowniczy Mi-
chajow), pierwszej seryjnej jednostki,
zbudowanej przez Stoczni No 444
zuwzgldnieniem zmian konstrukcyj-
nych, wprowadzonych na podstawie
prb prototypowych okrtw na Baty-
ku iMorzu Czarnym. Przypuszczalnie,
zostay one przeprowadzone wzamian
prb dzielnoci morskiej krowni-
ka Dzierynskij, przewidzianych na ten
Swierdow wygld zewntrzny posiada rwnie
twierdzajcych t opini dokumentw
warchiwach.
Na Morzu Barentsa wsztormowych
warunkach wokresie od 10 padzierni-
ka do 22 listopada 1954 r. przechodzi
prby morskie krownik batyckiej bu-
dowy Aleksander Newskij.
W obu przypadkach nie udao si
napotka sztormw o sile powyej
6 (wzwizku ztym po roku powt-
rzono prby Aleksander Newskij), wo-
bec czego przeprowadzono prby
przy stanie morza 5. Wyniki prb po-
zwoliy na ocen wpywu falowania
na moliwoci ruchowe okrtu, jego
sterowno, wytrzymao, a take
wpyw zabryzgiwania.
Zgodnie z wnioskiem komisji oce-
niajcej zachowanie si okrtu wcza-
sie prb, seryjny krownik proj. 68-
stanie morza do 5. Przy zwikszeniu
stanu morza do 6 prdko zostawaa
zmniejszona do 30 wzw ze wzgldu
na przedostawanie si wody do prze-
dziau kotowni Nr 1 przez przewody
wentylacyjne.
Tym nie mniej jednak okazao si, e
zabryzgiwanie czci dziobowej przy
ostrych ktach na fal, pozostao, po-
dobnie jak swego czasu na krowniku
Swierdow, do intensywne, utrudnia-
jc sterowanie okrtem przy prdkoci
przekraczajcej 24 wzy. Rwnocze-
nie wyjania si kwestia dodatkowe-
iuniwersalnego kalibru oraz stanowisk
tensywne zabryzgiwanie powodowao
przedostawanie si wody do wntrza
iuszkodzeniu wyposaenia elektryczne-
go oraz optycznego.
Przy kursie 135-180 zabryzgiwanie
natomiast nie wystpowao.
5. Okrty powojennej budowy, wczajc kr-
owniki proj. 68-bis, zobawy opowtrzenie si nie-
szczsnych przypadkw amicych si na fali nisz-
czycieli proj. 7 budowanych przed wojn, projekto-
wano zzaoeniem, e nie powinny one wchodzi
na fal by nie ryzykowa naruszenia wytrzymao-
ci wzdunej konstrukcji. Irzeczywicie Swierdow
(podobnie jak niszczyciele proj. 30-bis) nie wchodzi
na fal, lecz przebija j, przyjmujc si rzeczy due
masy wody na pokad.
6. danow, drugi okrt budowany przez lenin-
gradzk Stoczni No 189 znajdowa si ju ww-
czas w wysokim stopniu gotowoci i uznano za
moliwe jedynie dokonanie na nim wspomnianej
przerbki dziobu ikluz kotwicznych. Dziki temu,
krownik ten od samego pocztku by jedynym
wswoim rodzaju okrtem serii proj. 68-bis atwo
rozpoznawanym przez specjalistw (mostek po
staremu, kluzy po nowemu). Co za tyczy si wy-
gldu wszystkich 3 prototypowych jednostek serii
zbudowanych przez Stocznie No 189, 194 i444, to
wmomencie wejcia do suby byy one praktycz-
nie cakowicie identyczne. Wzwizku ztym twier-
dzenie A. B. Szirokorada otym, e analogiczny do
danow, atym bardziej Admira Nachimow nie jest
potwierdzone dokumentami inie odpowiada stano-
wi faktycznemu.
23
Tym razem danow po wcieleniu do suby. Kluzy kotwiczne ju przesunite w kierunku dziobu.
Sterowno okrtu wwarunkach ko-
ysania przy falowaniu bya zadowala-
jca, nie odnotowano rwnie proble-
mw zwytrzymaoci.
Zgodnie zprojektem proj. 68-bis znie-
znacznymi jedynie zmianami, zdoano
ukoczy 14 krownikw z21 do budo-
wy ktrych przystpiono na pochylniach
iwdokach 4 stoczni (zamwienia na ko-
lejne 2 okrty onumerach stoczniowych
S-396 iS-631 odpowiednio wstoczniach
Nr 444 iNr 194 anulowano, tak, e prac
nawet nie rozpoczto).
Wmiar opanowania technologii ule-
ga skrceniu czas budowy jednostek.
Przykadowo, poczynajc od krowni-
ka Admira azariew, wprzeciwiestwie
do wczeniejszych okrtw budowa-
nych wStoczni Nr 194, po raz pierwszy
jeszcze na pochylni, anie przy nabrzeu
wykoczeniowym montowano elemen-
ty barbet wie gwnego kalibru. Towa-
rzyszyy temu pomiary linii elastyczno-
ci kaduba jednostki na pochylni ina
wodzie. Przy tym konstruktorzy itech-
nologowie dla wyeliminowania wpywu
termicznego na kadub powrcili do ni-
towanej konstrukcji poczenia barbet
24
zkadubem (platformami ipokadem),
podobnie jak to miao miejsce wprzy-
padku krownikw proj. 68K. Prze-
niesienie tej operacji na pochylni po-
zwolio skrci o2 miesice okres robt
wykoczeniowych okrtu, bez koniecz-
noci wyduania samego okresu prac
na pochylni.
WStoczni Nr 444 wcelu skrcenia
czasu budowy krownikw wprowa-
dzono wstpny monta wie artyleryj-
skich gwnego kalibru na specjalnych
stanowiskach, atake metod montau
rwnolegego. Wtym celu wStoczni Nr
444 wprowadzano szeroko elektrycz-
ne spawanie automatyczne (do 25% ca-
oci spawania) oraz pautomatyczne
(kolejne 25%) wpoczeniu zszybko-
ciowym spawaniem rcznym elektro-
dami UONI-18/55. Co wicej wystpio-
no zinicjatyw montau artyleryjskich
wie gwnego kalibru w caoci, co
umoliwiao odpowiednie wyposaenie
dwigowe Stoczni Nr 444.
Podstawow modyfikacj procesu bu-
dowy krownikw proj. 68-bis mia-
o sta si wprowadzenie, opracowanej
przez CNII, nowej technologii montau
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
ispawania kaduba zwczeniej przygo-
towanych wikszych sekcji blokw.
Seryjna budowa krownikw proj.
68-bis postawia przed marynark wo-
jenn konieczno rozwizania zada-
nia przygotowania duej liczby specja-
listw dla obsadzenia nowych okrtw
oraz opracowania caego szeregu zwi-
zanych ztym nowych dokumentw or-
ganizacyjnych. Wcigu krtkiego czasu
flota przygotowaa do 20 tys. specjali-
stw wszystkich kategorii, sformowa-
a zaogi iobsadzia nimi znajdujce si
wbudowie krowniki. Najwikszy za-
kres prac przypad w udziale 22 Dy-
wizji Okrtw Znajdujcych si wBu-
dowie i Remoncie Floty Batyckiej
(Leningrad), ktra przygotowaa zaogi
dla 8 krownikw. Byy to: Swierdow,
Ordonikidze, danow iAdmiral Usza-
kow (dla Floty Batyckiej iPnocnej),
atake Admira Sieniawin, Aleksander
Suworow, Dmitrij Poarskij iAdmira a-
zariew (dla Floty Oceanu Spokojnego).
Jednak w roku 1956 budowa okr-
tw serii zostaa wstrzymana. Za przy-
czyn tego kroku uwaa si przyjt
wroku 1955 przez wadze ZSRR decy-
zj otworzeniu floty rakietowo-atomo-
wej wzwizku zformalnym zakocze-
niem okresu pierwszego powojennego
dziesicioletniego programu rozbudo-
wy marynarki wojennej. Dalsza maso-
wa budowa moralnie przestarzaych
okrtw artyleryjsko-torpedowych, od-
powiadajcych jeszcze w wikszym
stopniu przedwojennej (stalinowskiej)
koncepcji rozwoju marynarki wojennej
ni dowiadczeniom wojennym, nie m-
wic ju onajnowszych osigniciach
nauki itechniki, tracia wszelki sens.
Decyzj Rady Ministrw ZSRR z25
sierpnia 1955 r. o zatwierdzeniu pro-
gramu prac nad okrtow broni ra-
kietow, okrelono nomenklatur per-
spektywicznych projektw okrtw.
Wnowych warunkach priorytet zyska-
y nowe jednostki iokrty podwodne,
wtym znapdem atomowym, uzbrojo-
ne wbro rakietow rnego przezna-
czenia. Nomenklatura nie obejmowaa
krownikw artyleryjskich. Taka bya
rzeczywisto.
Mimo wszystko jednak, wbrew rozpo-
wszechnionemu mniemaniu, dalekiemu
od istoty rzeczy, nie oznaczao to wca-
Krownik Dmitrij Poarskij, kolejny okrt serii, na Batyku, wiosna 1955 r.
le, e okrty zamierzano prosto ze stocz-
ni kierowa na zom. Los wodowanych,
a nieukoczonych jeszcze jednostek,
take prbowano rozwiza, wyka-
czajc je zgodnie znowymi projektami,
jako wyposaone wrakiety uderzeniowe
(proj. 67, proj. 64) lub rakiety plot. (proj.
71) w rnych kombinacjach. Cztery
znich zamierzano ukoczy jako proj.
67 (lekki krownik zuzbrojeniem ra-
kietowym bliskiego zasigu). Wdrugiej
kolejnoci planowano przezbrojenie na
bro rakietow take ju wczeniej zbu-
dowanych krownikw proj. 68-bis.
Wchwili podjcia decyzji owstrzyma-
niu robt wrnym stopniu gotowoci
technicznej w4 stoczniach znajdowao
si 7 krownikw proj. 68-bis-ZIF.
Na wodowanych iznajdujcych si
wstadium prac wykoczeniowych okr-
tach rozpoczto nawet prace zwizane
zdemontaem podlegajcych wymianie
systemw uzbrojenia. czna suma na-
kadw poniesiona do chwili przerwa-
nia robt wykoczeniowych wynosia
prawie 1,5 mld rubli (dla porwnania
redni koszt budowy jednego seryjnego
krownika proj. 68-bis nie przekracza-
a 322 mln rubli). Poniewa jednak pro-
jekty przezbrojenia okrtw na uzbro-
jenie rakietowe, podobnie jak i samo
uzbrojenie, trzeba byo jeszcze dopraco-
wa, wodowane ju kaduby krowni-
kw zakonserwowano do lepszych cza-
sw, za znajdujce si na pochylniach
iwdokach, nawet wwysokim stopniu
gotowoci, rozebrano na zom.
Z powodu caego szeregu przyczyn
obiektywnych ukoczenie jednostek
zgodnie zktrymkolwiek zprzedoo-
nych wariantw okazao si nieracjonal-
ne, awzwizku ztym niczym nieuspra-
wiedliwione iwrcz niemoliwe. Poza
tym znajdujce si ju na wodzie ka-
duby wymagay znacznych nakadw
na utrzymanie ich wodpowiednim sta-
nie technicznym, nie mwic ju okoro-
zji. Przykadowo, plany dokowania nie-
ktrych nieukoczonych krownikw
stocznie werbalnie bray na swoje bar-
ki, jednak adna ztych jednostek doko-
wana nie bya. Ostatecznie decyzj Rady
Ministrw ZSRR z 2 sierpnia 1957 r.
7wodowanych ju kadubw nieuko-
czonych krownikw zostao rwnie
skierowane na zom.
Fot. zbiory Siergiej Baakin
25
 Michai Kutuzow najprawdopodobniej fotografi wykonano przed 1958 r.,

26
na platformie grotmasztu nie ukoczono jeszcze montau anteny radaru P-10
(stoi jedynie pionowy stojak). Dziwne, e okrt nie ma numeru burtowego,
wchwili budowy posiada 18 (1954), moliwe, e zosta zretuszowany.
 Fot. zbiory Arthur D. Baker III
 Aleksander Newskij na paradzie wLeningradzie zokazji wita MW, lipiec 1957
r. Takie parady miay suy pokazowi potgi militarnej Zwizku Radzieckiego
wasnemu spoeczestwu oraz zagranicy. Fot. zbiory Siergiej Baakin

27
 Podstawowe etapy budowy lekkich krownikw typu Swierdow
Data
Indeks Numer Podpisania
Nazwa okrtu
projektu stoczniowy Pooenia stpki Wodowania protoku
odbiorczego
Leningrad: Stocznia No 189 im. S. Ordonikidze
68-bis 408 Swierdow 15.10.1949 05.07.1950 15.05.1952
68-bis 419 danow 11.02.1950 27.12.1950 31.12.1952
68-bis 420 Admira Uszakow 06.02.1952 29.06.1952 08.09.1953
68-bis 436 Aleksander Suworow 26.02.1951 15.05.1952 31.12.1953
68-bis 437 Admira Sieniawin 31.10.1951 22.12.1952 30.11.1954
68-bis 445 Dmitrij Poarskij 28.02.1952 25.06.1953 31.12.1954
68-bis-ZIF 453 Kronsztadt Kwiecie 1953 11.09.1954 rozebrany
68-bis-ZIF 454 Tallin 28.09.1953 28.05.1955 rozebrany
68-bis-ZIF 460 Wariag 05.02.1954 05.06.1955 rozebrany
Leningrad: Stocznia No 194 im. A. Marti
68-bis 600 Ordonikidze 19.10.1949 17.09.1950 18.08.1952
68-bis 625 Aleksander Newskij 30.05.1950 07.06.1951 31.12.1952
68-bis 626 Admira azariew 06.02.1951 29.06.1952 30.12.1953
68-bis-ZIF 627 Szczerbakow Czerwiec 1951 17.03.1954 Rozebrany
68-bis-ZIF 628 Koma Minin Czerwiec 1952 Przeprowadzone do stoczni No 402 wcelu
68-bis-ZIF 629 Dmitrij Donskoj Kwiecie 1953 ukoczenia
Nikoajew: Stocznia No 444 im. A. Marti
68-bis 374 Dzierynskij 21.12.1948 31.08.1950 18.08.1952
68-bis 375 Admira Nachimow 27.06.1950 29.06.1951 27.03.1953
68-bis 385 Michai Kutuzow 23.02.1951 29.11.1952 30.12.1954
68-bis-ZIF 395 Admira Korniow 16.11.1951 17.03.1954 Rozebrany
Mootowsk: Stocznia No 402
Mootowsk (od 03.08.1957
68-bis 301 15.07.1952 25.05.1954 30.11.1954
Oktiabrskaja Rewolucija)
68-bis 302 Murmask 28.01.1953 24.04.1955 22.09.1955
Ponowne pooenie
68-bis-ZIF 303 Archangielsk (eks-Koma Minin) Rozebrany wdoku -
stpki w1953 r.
Ponowne pooenie
68-bis-ZIF 304 Wadiwostok (eks-Dmitrij Donskoj) Rozebrany wdoku -
stpki w1953 r.

Nieukoczony kadub krownika Wariag. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

28

Opis konstrukcji
Kaduby lekkich krownikw proj.
68-bis posiaday cakowicie spawa-
n konstrukcj, zrozbudowanym po-
kadem dziobowym (do wrgi nr 145),
nadbudwk (wrgi nr 73-93), dwoma
pokadami, grnym idolnym, dwoma
platformami izaokrglon krowni-
cz ruf. Podwjne dno rozcigao si
wkadubie na odcinku 154 m (midzy
wrgami nr 35-167). Zastosowano mie-
szany system konstrukcji wiza kadu-
ba krownika, wzduny wrodkowej
czci ipoprzeczny na dziobie irufie.
Okrt posiada 2 maszty (wrgi nr
72 inr 168), 2 kominy, 4 trzydziaowe
wiee artylerii gwnego kalibru MK-
5-bis, rozmieszczone wsuperpozycji
wosi symetrii okrtu, w2 grupach na
dziobie (wrgi nr 35 inr 48) oraz na
rufie (wrgi nr 155 inr 168), atake
6 podwjnie sprzonych uniwersal-
nych dzia kal. 100 mm wstabilizowa-
nych pokadowych wieach SM-5-1s
(w skadzie 3 baterii uniwersalnego
kalibru). Te ostatnie rozmieszczono na
wyduonym pokadzie dziobowym,
rwnolegle do osi symetrii okrtu, po
3 na kadej burcie, przy czym wiee
Nr 1 i2 znajdoway si przed nadbu-
dwk (wrga nr 67), aNr 3-6 za nad-
budwk wkierunku rufy (odpowied-
nio wrgi nr 109 inr 123).
Aleksander Newskij na penej prdkoci, Batyk 1957 r.
Wczci dziobowej pokadu widoczna brezentowa osona
ochraniajca obserwatora (suba na oku przed wiatrem
ifalami). Fot. zbiory Jarosaw Malinowski
Za nadbudwk w kierunku rufy ga nr 128), atake 2 stabilizowane sta-
znajdoway si na pokadzie dziobo- nowiska naprowadzania SPN-500, roz-
wym 2 piciorurowe, obrotowe wy- mieszczone rwnolegle do osi symetrii
rzutnie torpedowe PTA-53-68 bis. okrtu (wrga nr 90).
Wtym samym miejscu, bliej osi sy- Wysoko burty od stpki do poka-
metrii okrtu rozmieszczono kutry du dziobowego na rdokrciu, zgod-
ibarkasy, ana grnym pokadzie na nie zprojektem wynosia 13,5 m, na
rufie szalupy ijole wraz zetatowymi dziobie 14,8 m, ana rufie (wrga nr
rodkami do ich wodowania ipodno- 205) 11,37 m.
szenia na pokad. Projektowana wysoko metacen-
W ramach uzbrojenia znajdowao trum dla wypornoci standardowej wy-
si rwnie 16 podwjnie sprzonych, nosia 0,98 m, adla wypornoci penej
automatycznych dzia plot. kal. 37 mm odpowiednio 1,86 m.
W-11, rozmieszczonych wdwch gru- Ochron ywotnie wanych czci
pach (dziobowej irufowej), wskadzie okrtu zapewniao oglne i miejsco-
4 baterii dywizjonu plot. (DZK). Ka- we opancerzenie: chronice przed po-
da z dziobowych baterii skadaa si ciskami cytadela pancerna 50-120
z4 dzia, zktrych 2 umieszczono na mm), wiee artylerii gwnego kalibru
1 platformie (wrgi nr 80-85), a2na (ciany 175 mm, adach 75 mm), sta-
2 platformie (wrgi nr 53 i nr 84). nowisko dowodzenia (130 mm), prze-
Obie rufowe baterie znajdoway si na ciwodamkowe izabezpieczajce przed
1platformie (wrgi nr 130-140). pociskami broni maszynowej stano-
Okrt wyposaono take w4 tory mi- wiska bojowe na grnym pokadzie
nowe zpoprzecznymi cznikami oraz i nadbudwkach (10-20 mm). Gene-
2 zrzutnie na rufie, przeznaczone do ralnie zachowano opancerzenie analo-
rozmieszczenia, mocowania, transpor- giczne do przyjtego na krownikach
tu istawiania min rnych typw. proj. 68K. W tym czasie zwikszono
Do kierowania ogniem artyleryjskim z30 mm do 100 mm opancerzenie pio-
suyy 2 stanowiska kierowania (KDP), nowe, az30 mm do 50 mm opancerze-
znajdujce si na dziobowej, siedmio- nie poziome przedziau urzdze ste-
kondygnacyjnej nadbudwce (wrga nr rowych, zmniejszajc rwnoczenie
66) oraz na rufie na 2 platformie (wr- grubo cian ze 150 mm do 130 mm.
29
adne ujcie zlotu ptaka krownika Oktiabrskaja Rewolucija (eks-Mootowsk) zpocztkw suby. Na rdokrciu widoczne niezdemontowane
jeszcze aparaty torpedowe. Fot. zbiory Arthur D. Baker III

Podstawowa masa opancerzenia
przypadaa na cytadel pancern,
skadajc si konstrukcyjnie zopan-
cerzenia pokadowego (50 mm), bur-
towego (100 mm) oraz poprzecznych
trawersw (dziobowy 120 mm, rufowy
100 mm).
Zastosowana na okrcie konstruk-
cja ochrony czci podwodnej kadu-
ba przed dziaaniem broni torpedowej
i minowej przeciwnika, obejmowaa
podwjne dno, system przedziaw
burtowych (do przechowywania mate-
riaw pynnych) igrodzi wzdunych,
atake 23 gwne autonomiczne prze-

30
 Przekrj wzduny Swierdow (po ukoczeniu budowy)

Schemat opancerzenia Swierdow (po ukoczeniu budowy)

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

31
dziay wodoszczelne kaduba, utworzo-
ne przez 22 gwne poprzeczne grodzie
wodoszczelne.
Wskutek wniesionych do projektu
zmian, ulegy zwikszeniu wporwna-
niu zproj. 68K zarwno podstawowe
wymiary jak iwyporno krownika
nowego projektu. Wyporno standar-
dowa wzrosa z10 620 t do 13 600 t,
a pena odpowiednio z 13 420 t do
16650 t.
Zgodnie zobliczeniami, zapas py-
walnoci uzyskany dziki zwikszeniu
wysokoci burty pozwalaby okrto-
wi na dusze zachowanie ywotnoci
w warunkach bojowych. Przykado-
wo, wrazie uszkodzenia nieopancerzo-
nej czci kaduba izachowaniu cyta-
deli pancernej, zapas pywalnoci przy
wypornoci penej wynosiby dla proj. Kabina dowdcy na Swierdowie, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij
68bis 12%, podczas gdy dla proj. 68K
jedynie 6,8%.
Przewidywano, e awaryjne kie-
rowanie sterem okrtu odbywa si
bdzie z pomieszczenia maszynki
sterowej.
Niezatapialno okrtu, zgodnie
zwyliczeniami projektu technicznego
CKB-17, pozostawaa zabezpieczona:
przy zatopieniu dowolnych 3 przy-
legych przedziaw, rozdzielonych
gwnymi grodziami wodoszczelny-
mi, anieuszkodzonej burcie nawodnej
poza rejonem zatopienia,
przy zniszczeniu czci kocowych
(wkierunku dziobu irufy od cytade-
li pancernej) inieuszkodzonej nawod-
nej burcie,
wrejonie samej cytadeli, zzatopio-
no jedn maszynowni ijedn kotow-
ni, bd 3 kotowniami. Salon oficerski na Swierdowie, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij
W sytuacjach tych, awaryjny prze-
chy przy zatopieniu 3 przylegych Jeszcze jedno ujcie salonu oficerskiego na Swierdowie, 1951 r. Trzeba przyzna, e wyposaenie
przedziaw byby jednak do duy iwystrj prezentowanych tutaj pomieszcze robi due wraenie. Fot. zbiory Wadimir Zabockij
(12 dla wypornoci penej, 14 dla wy-
pornoci normalnej oraz 18,2-19,2 dla
wypornoci standardowej), co utrud-
niaoby zaodze walk outrzymanie y-
wotnoci okrtu7.
Dzielno morska okrtu nieogra-
niczona.
Pod wzgldem technologicznym
wtrakcie montau krownikw proj.
68-bis zamierzano zastosowa najno-
woczeniejsz dla owych czasw meto-
d sekcyjn zwykorzystaniem spawa-
nia. Do wykonania konstrukcji kaduba
miaa zosta wykorzystana niskosto-
pow stal opodwyszonej wytrzyma-
oci SHL-4. Warto wtym miejscu za-

7. Przewidywano obecno na pokadzie okr-

tu 3 grup awaryjnych, wyposaonych we wszystkie
rodki niezbdne do walki outrzymanie ywotnoci
jednostki.

32

Kubryk zaogi prezentuje si nieco skromniej, Swierdow 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Marynarze spoywaj obiad wkubryku Oktiabrskoj Rewoluciji. Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Messa oficerska krownika Swiedow 1951 r.
uway, e po raz pierwszy whistorii
wiatowego budownictwa okrtowego
spawane byy rwnie czenia imo-
cowania pyt pancernych, ktre rw-
noczenie speniay rol elementw no-
nych iochronnych konstrukcji okrtu.
Rozmieszczenie pomieszcze su-
bowych imieszkalnych praktycznie nie
rnio si od zastosowanego na wcze-
niejszych okrtach proj. 68K.
Dowdca okrtu izespou dyspono-
wali salonami, skadajcymi si zgabi-
netu, sypialni, azienki ijadalni.
Zastpca dowdcy okrtu, dowd-
cy dziaw bojowych, szefowie sub,
zastpca dowdcy ds. politycznych,
sekretarz organizacji partyjnej, pro-
pagandzista, sekretarz organizacji
Komsomou, d-cy dywizjonw BCz-2,
BCz-5, gwny bosman oraz szef Od-
dziau Specjalnego (kontrwywiad) dys-
ponowali jednoosobowymi kabinami
(wcznej liczbie 30), rozmieszczony-
mi na 2 pokadzie. Pozostali oficerowie
byli zakwaterowani wdwuosobowych
kabinach na 3 pokadzie (pancernym).
Tam rwnie wczteroosobowych kabi-
nach rozmieszczono miczmanw.
Marynarze i podoficerowie suby
zasadniczej byli zakwaterowani w50
kubrykach rnej wielkoci.
Oficerowie stoowali si w mesie
(wprzypadku, gdy na pokadzie znaj-
dowa si sztab zespou, ywienie odby-
wao si na 2 zmiany). Mes obsugiwa
oddzielny oficerski kambuz.
Miczmani i podoficerowie nadter-
minowi stoowali si wodrbnej mesie
wsystemie dwuzmianowym. Mes ob-
sugiwa kambuz zaogowy.
Marynarze i podoficerowie suby
zasadniczej jedli bezporednio w ku-
brykach mieszkalnych, wktrych znaj-
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
doway si skadane stoy oraz specjal-
ne szafki na naczynia. Stoowi pobierali
posiki wkambuzie, po czym roznosili
je po kubrykach.
Na okrcie znajdowaa si ania dla
zaogi suby zasadniczej, atake spe-
cjalna ania dla personelu BCz-5 oraz
ania oficerska (cznie 4).
Zabezpieczeniu potrzeb bytowych
zaogi okrtu suya rwnie pralnia,
wyposaona w3 stacjonarne maszyny
pralnicze oraz parow prasowalnic.
Oficerowie i miczmani korzystali
zmesy oficerskiej wcelach kulturalno-
owiatowych (ogldanie filmw itp.).
Wmesie znajdowaa si sala zbilar-
dem istolikami. Wsali tej zwykle zbie-
rali si oficerowie przed posikami, tam
rwnie odbyway si odprawy kadry
oficerskiej z dowdc i zastpc do-
wdcy okrtu.
33
Jeden zkrownikw proj. 68-bis (Murmask lub Michai Kutuzow) prowadzi ogie zdzia gwnego kalibru.
Kulturalno-owiatowe imprezy dla
zaogi suby zasadniczej byy przepro-
wadzane wklubie (by nim kubryk No
18), specjalnie do tego celu przystoso-
wany. Znajdowa si on kondygnacj
niej pod mes oficersk.
Blok medyczny obejmowa wyposa-
ony szpital pokadowy, gabinet stoma-
tologiczny oraz pracowni rtg, ajego
etatowy personel skada si midzy in-
nymi z4 oficerw lekarzy.
Poza tym na pokadzie okrtu znaj-
dowa si warsztat mechaniczny, wypo-
saony w6 obrabiarek, stanowisko spa-
wania elektrycznego igazowego oraz
cicia metalu, a take stanowiska do
napraw urzdze elektrycznych ielek-
tronicznych.
Prowadzenie prac podwodnych
oraz prac wzatopionych pomieszcze-
34
niach umoliwia zesp nurkw, wy-
posaonych waparaty do swobodnego
nurkowania.
Zapasy aprowizacji zapewniay 30
dobow autonomiczno okrtu.
Uzbrojenie
Uzbrojenie artyleryjskie
Artyleri gwnego kalibru zachowa-
no wdotychczasowym skadzie, obej-
mowaa ona 12 dzia kal. 152 mm B-38
o dugoci lufy 57 kalibrw, umiesz-
czonych w4 trzydziaowych wieach
artyleryjskich MK-5-bis, ustawionych
wsuper pozycji wosi symetrii okrtu,
wdwch grupach po 2 wiee na dzio-
bie irufie.
Wiee artyleryjskie MK-5-bis odr-
niay si od wczeniejszych wie MK-5
zastosowanych na okrtach proj. 68K,
Fot. zbiory Ota Janeek
zainstalowaniem zdalnego sterowa-
nia napdu naprowadzania. Prototyp
egzemplarz zmodernizowanej wiey
MK-5-bis zosta przygotowany wLMZ
w maju 1950 r., a cznie w okresie
midzy 1949 a 1955 zakad wykona
iprzekaza 88 takich wie.
Pierwsze 4 wiee MK-5-bis zostay
zmontowane, sprawdzone iprzyjte na
uzbrojenie na prototypowym krow-
niku proj. 68-bis Swierdow.
Wiee dysponoway wasnym dal-
mierzem radarowym Sztag-B (w2
i 3 wiey) oraz celownikiem optycz-
nym AMO-3. Wieami artyleryjskimi
mona byo kierowa zwntrza (kie-
rowanie miejscowe) jak ina odlego
zcentralnego stanowiska artyleryjskie-
go, za pomoc systemu zdalnego ste-
rowania D-2.
 Dziaa 152 mm L/57 w wiey MK-5-bis
skala 1:100

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

35
Pikne ujcie dziobowych wie artylerii gwnej krownika Murmask. Fot. TASS

Komplet amunicji obejmowa po-
ciski przeciwpancerne, pprze-
ciwpancerne, odamkowo-burzce,
owietlajce itrasujce (cznie 2130
pociskw i 2250 adunkw miotaj-
cych wkomorach amunicyjnych oraz
72 pociski pogotowia bezporednio
we wieach).
Pociski iadunki miotajce przecho-
wywano wspecjalnie wyposaonych ko-
morach amunicyjnych, obliczonych na
po 570 adunkw dla wie I-III oraz 540
dla wiey IV. Odpowiednio znajdowa-
o si wnich po 540 pociskw dla wie
I-III oraz 510 dla wiey IV. Poza tym
wkadej wiey znajdowaa si amunicja
pogotowia (alarmowa pierwszych wy-
strzaw), po 18 pociskw (cznie 72).

Pocisk kal. 152 mm na pokadzie krownika Unikatowa fotografia prezentujca magazyn amunicji kal. 152 mm na krowniku Admira
Michai Kutuzow. Fot. Siergiej Baakin Uszakow. Fot. zbiory Siergiej Baakin

36
Widok wiey No 2 gwnego kalibru na krowniku danow, 1980 r. Fot. zbiory Witalij Kostriczenko

Podstawowa cz pociskw prze-

chowywana bya na etatowych stela-
ach, za wyjtkiem nieznacznej czci
rozmieszczonej wprzegrodach komr.
Rozadunek stelay nastpowa rcznie
dla zapobieenia samorzutnemu prze-
taczaniu si pociskw. Wkadej komo-
rze, wktrej przechowywano pociski,
znajdoway si 3 transportery, 2 rw-
nolege do osi symetrii okrtu i1 wpo-
przek wpaszczynie wrg.
Wszystkie komory zadunkami mio-
tajcymi byy rozmieszczone na 2 plat-
formie, oddzielone od komr zpociska-
mi oraz pomieszcze podbasztowych
wie artylerii gwnego kalibru. Wko-
morach adunki przechowywano
wognioodpornych, azbestowych fute-
raach, ktre umieszczano we wntrzu
metalowych skrzy. Te ostatnie zkolei
znajdoway si na stelaach typu sie-
ciowego. Operacja rozadunku ipoda-
wania adunkw miotajcych do elek-
trycznego dwigu wykonywana bya
wycznie rcznie.
Amunicj (pociski iadunki miotaj-
ce) podawano zkomr amunicyjnych
za pomoc elektrycznych podnonikw
acuchowych do pomieszcze przea-
dowczych, skd podnoniki obrotowe
podaway je ju do przedziau bojowe-
go wiey. Prdko podawania amuni-

Krownik Admira azariew w procesie

zomowania. Widoczna budowa wntrza
wiey. Fot. S. Bogatow

37
cji (pociskw iadunkw miotajcych)
za pomoc elektrycznych podnoni-
kw acuchowych przewidywano na
9 operacji na minut, arcznie 3 ope-
racje na minut.
Przewidywano moliwo awaryjne-
go (sztucznego) zatapiania komr amu-
nicyjnych do poziomu grnej krawdzi
stelay za pomoc hydraulicznych pomp
strumieniowych owydajnoci 300 t/h,
po jednej na kad komor. Kada ko-
mora bya wyposaona we wasny, auto-
nomiczny system zatapiania.
W charakterze rodka awaryjnego
przewidywano rwnie moliwo za-
tapiania komr amunicyjnych kadej
wiey gwnego kalibru, metod na-
turaln do poziomu linii wodnej, po-
przez zawr denny zatapiania komo-
ry adunkw miotajcych. Wymagao
to jednak wczeniejszego zatopienia
tych ostatnich. Ta metoda zatapiania
komr amunicyjnych wymagaa 15-16
minut czasu.
Osuszanie komr przewidywano
drog spuszczenia wody przez zawory
spustowe do zzy, anastpnie usuni-
cie jej za burt przez system pomp od-
wadniajcych.
Poza tym kada komora (pociskw
iadunkw miotajcych) bya wyposa-
ona wautonomiczny system zrasza-
nia wod zaburtow zsystemu magi-
strali p-po. Zraszanie nastpowao
za pomoc tryskawek rozetkowych na
paszczynie poziomej oraz tryskawek
opatkowych na paszczyznach piono-
wych midzy stelaami.
System zraszania mg by uru-
chomiony rcznie przez odkrcenie
rcznego kranu wkomorach ina po- Dla celw szkoleniowych montowano te na lufach dzia kal. 152 mm dziaka kal. 45 mm. Na
kadzie niszym, automatycznie przy fotografii widzimy jego przegld na krowniku Ordonikidze, 1954 r.
wzrocie temperatury powyej 72C  Fot. zbiory Wadimir Zabockij
oraz na odlego zcentrali poarowej Bojowe stanowisko informacji (BIP) krownika Swierdow, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij
(PE) przez wczenie zaworu elek-
tromagnetycznego.
Dziaa B-38 powstay w biurze
konstrukcyjnym Zakadw Bolsze-
wik (Leningrad) w roku 1940, po
czym rozpoczto tam ich produk-
cj, ktra trwaa zprzerw od 1940
do 1955. Prototypowe dziaa zdo-
no jeszcze wyprbowa przed wybu-
chem Wielkiej Wojny Ojczynianej,
awczasie jej trwania kilka egzem-
plarzy trafio na uzbrojenie morskich
baterii kolejowych.
Do kierowania ogniem dzia gw-
nego kalibru suy system Monia AC-
68-bis skadajcy si z2 automatw
strzela iuniwersalnym przeksztaca-
niem wsprzdnych, 2 rezerwowych
automatw strzela (RAS) i4 wieo-
wych automatw strzela (BAS). Sys-

38
 Stanowisko kierowania
ogniem KDP2-8
skala 1:100

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Rufowy dalmierz KDP2-8 na krowniku Oktiabrskaja Rewolucija. Fot. zbiory W. Sosnowski

39
Ujcie znadbudwki na rufowe wiee SM-5-1 kal. 100 mm krownika Aleksander Newskij.
tem zabezpiecza 3 sposoby prowa-
dzenia ognia przez artyleri gwnego
kalibru: podstawowy, rezerwowy iwie-
owy, wzalenoci od warunkw pro-
wadzenia boju, charakteru celu czy
przypadku awarii.
System zapewnia szybkie znajdowa-
nie celw iokrelanie elementw ich
ruchu przy pomocy rodkw optycz-
nych iradiolokacyjnych, wypracowa-
nie danych centralnego naprowadzania
do prowadzenia strzela od jednego
lub dwch celw iprzekazywanie da-
nych wieom MK-5-bis, wypracowa-
nie danych centralnego naprowadza-
nia dla strzela do celw ldowych
przy wykorzystaniu widocznych punk-
tw orientacyjnych, prowadzenie kom-
binowanego strzelania do 4 rnych ce-
lw, atake samodzielne prowadzenie
ognia przez poszczeglne wiee do wi-
docznych celw i strzela pociskami
owietlajcymi.
System zapewnia dane pochodz-
ce z 2 dalmierzy o bazie 8-metrowej
DM-8-1 iwizjera centralnego naprowa-
dzania WMC-5, 2 burtowych wizjerw
WCU (na stanowisku dowodzenia), wi-
zjerw MB-6 idalmierza obazie 8-me-
trowej DM-8-2 (w wieach artylerii
gwnego kalibru), radarw Sztag-B
(wwiey nr 2 inr 3), radarw Zap,
40
Fot. zbiory Siergiej Baakin
Zaria iRif8. Poza tym przy strze- Artyleryjska wiea, opracowana
laninach mona byo wykorzystywa przez CKB-34 wlatach 1943-1947, zo-
dane ze wskanikw logu Gauss-50, staa przyjta na uzbrojenie 11 maja
dziobowego, rufowego i centralnego 1949 jako SM-5. Seryjn produkcj
yroskopu, dziobowego irufowego sta- prowadziy wlatach 1948-1955 lenin-
nowiska Komponent (wielko prze- gradzkie Zakady Bolszewik wwer-
chyw iwasny kurs), stanowisk pod- sjach SM-5-1 iSM-5-1s, ogem wypro-
wodnej obserwacji ultradwikowej dukowano 150 wie.
iinnych, przy czym moliwe byo rw- Donono ognia do celw nawod-
nie prowadzenie ognia zdzia gwne- nych ildowych sigaa 20 000 m, ado
go kalibru do celw powietrznych (przy celw powietrznych 16-17 000 m.
uyciu odpowiednich tablic). W skad kompletu amunicji wcho-
Organizacyjnie nastawa artyleryjska dziy pociski burzce, odamkowo-bu-
wraz zsystemami kierowania ogniem rzce, plot. oraz owietlajce, atake
wchodzia wskad dywizjonu gwne- pociski zpasywnymi rodkami zak-
go kalibru (DGK). cania pracy systemw radiolokacyj-
System Monia AC-68-bis zosta nych (cznie 3672 pociski wkomorach
opracowany wlatach 1947-1949 przez amunicyjnych i180 pociskw pogoto-
NII-303 (gwny konstruktor S. F. Far- wia bezporednio we wieach). Waga
makowskij). pociskw 15,6-15,9 kg.
Pociski przechowywano w komo-
Artyleria uniwersalna rach amunicyjnych, w metalowych,
Uniwersalna artyleria okrtu proj. hermetycznych skrzyniach mieszcz-
68-bis skadaa si z6 podwjnie sprz- cych po 15 sztuk. Skrzynie znajdowa-
onych dzia kal. 100 mm wdwudziao- y si na stelaach. Zaadunek amuni-
wych stabilizowanych wieach SM51 cji do komr ijej podawanie do wie
(poczynajc od pitego okrtu serii wczasie strzelania odbywao si za po-
SM-5-1s), organizacyjnie podzielonych moc acuchowych urzdze przea-
na 3 baterie dywizjonu uniwersalne- dunkowych.
go kalibru (DUK) i rozmieszczonych
8. Dziobowe stanowisko dowodzenia iobserwa-
symetrycznie wzgldem osi symetrii cji KDP2-8 byo gwnym stanowiskiem dowodze-
okrtu, po 3 na kadej burcie. nia ogniem, natomiast rufowe rezerwowym.
 Dziaa uniwersalne 100 mm
w wiey SM-5-1
skala 1:100

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Jedna zwie uniwersalnych dzia kal. 100 mm SM-5-1 prawej burty krownika Swierdow, 1975 r. Fot. zbiory Ota Janeek

41
 Zaadunek pociskw kal. 100 mm do wiey
SM-5-1 krownika Admira Uszakow.
 Fot. zbiory Siergiej Baakin

Kierowanie ogniem zapewnia sys-

tem Zenit-69-bisA, wktrego skad
wchodziy 2 stanowiska z central-
nym automatem strzela CAS1 iuni-
wersalnym przeksztacaniem wsp-
rzdnych w kadym, 2 SPN-500
z radarem artyleryjskim Jakor,
dalmierzem plot. DMS-4 i wizjera-
mi naprowadzania w paszczynie
pionowej i poziomej. Poza tym wie-
e wyposaone byy we wasne rod-
ki naprowadzania w postaci przy-
rzdw centralnego naprowadzania
(CP), centralnego automatu strzela
CAS-U, celownika idalmierza rada-
rowego Sztag-B.
System kierowania ogniem poza za-
bezpieczeniem strzela artylerii uni-
wersalnej suy rwnie do wypra-
cowania danych do strzela dla dzia
kal. 37 mm.

Artyleria maokoalibrowa
Artyleria plot. maego kalibru suy-
a do zabezpieczenia okrtu wstrefie
najbliszej iskadaa si z16 podwjnie
sprzonych automatycznych dzia kal.
37 mm W-11 (W-11M).
Zestaw W-11 tworzyy 2 automa-
tyczne, chodzone wod dziaa kal.

Krownik Swierdow, 1975 r. Batyk. Widok na stabilizowane stanowisko SPN-500 prawej burty. Na drugim planie charakterystyczny dla
tego okrtu pomost dzia automatycznych kal. 37 mm za pierwszym kominem. Brak uzbrojenia torpedowego, na miejscu wyrzutni ustawiony
wiosowy jol. Fot. zbiory Ota Janeek

42
 Stanowisko kierowania
ogniem SPN-500
skala 1:100

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Widok na zestaw W-11 kal. 37 mm krownika Ordonikidze, 1962 r. Na drugim planie widoczne koliste stanowisko SPN-500. Fot. zbiory W. Wiljald

43
 Dziaka przeciwlotnicze 37 mm
na stanowisku W-11
skala 1:50

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Lewoburtowe dziaka W-11 jednego zkrownikw. Fot. zbiory Jarosaw Malinowski

44
Obsada dziaka W-11 na krowniku Admira Sieniawin, 1965 r. Fot. zbiory W. Jeremienko
37 mm 70-K na wsplnym ou. Zasi-
lanie dkami nabojowymi, rczne.
Naprowadzanie wobu paszczyznach
rwnie rczne. W skad zestawu
amunicji wchodziy scalone naboje
odamkowo-smugowe i przeciwpan-
cerno-smugowe. Donono wpasz-
czynie poziomej do 8400 m ado celw
powietrznych do 4000 m.
Zestawy W-11M zostay wprowadzo-
ne na uzbrojenie wroku 1946.
Podobnie jak dziaa uniwersalnego
kalibru SM-5-1-bis, rwnie iW-11M
wsppracoway zsystemem urzdze
kierowania ogniem Zenit-68-bis. Or-
ganizacyjnie artyleria plot. maego kali-
bru wchodzia wskad dywizjonu arty-
lerii plot. (DZK) okrtu.
Dziaa rozmieszczono wdwch gru-
pach, dziobowej irufowej, wskadzie
4 baterii, po 2 na kadej burcie. Kada
bateria dziobowa skadaa si z4 dzia,
zktrych 2 znajdoway si na 1 platfor-
mie i2 na 2 platformie.
Kada bateria rufowa rwnie ska-
daa si z4 dzia, rozmieszczonych na
1 platformie.
Przy tym zestawy W-11 byy wcz-
ci dziobowej irufowej rozmieszczo-

Zaadunek dek nabojowych kal. 37 mm do

W-11 na krowniku Admira Uszakow.
 Fot. zbiory Siergiej Baakin

45
ne symetrycznie wzgldem osi syme-
trii okrtu.

Uzbrojenie torpedowo-minowe
Uzbrojenie torpedowe obejmowa-
o 2 piciorurowe wyrzutnie kal. 533
mm PTA-53-68bis z systemem kie-
rowania strzelaniem torpedowym
Stalingrad-2T-68bis, przyjtym na
uzbrojenie wroku 1953, ktry prze-
szed prby na krowniku Swierdow.
Moliwe byy 3tryby naprowadzania
wyrzutni na cel: automatyczny, p-
automatyczny (centralne naprowa-
dzanie) oraz bezporednio wyrzutni.
Dane onawodnych celach pochodzi-
y ze specjalnego radaru torpedowe-
go Zaria, sucego do kierowania
strzelaniem torpedowym.
Wyrzutnie zmoliwoci pautoma-
tycznego zdalnego imiejscowego na-
prowadzania zostay przyjte na uzbro-
jenie w roku 1948 i po raz pierwszy
zamontowane na krowniku Swier-
dow. Wyrzutnie umoliwiay odpalanie
torped za pomoc spronego powie-
trza bd pironaboju, akt ostrzau wy-
nosi do 60.
Krownik mg odpala dwie pi-
ciotorpedowe salwy lub strzela torpe-
dami winnych kombinacjach.
Uzbrojenie minowe byo tradycyjne
i niezmienne dla wszystkich radziec-
kich okrtw nawodnych klasy krow-
nika. Dugo staych torw minowych
(to znaczy przytwierdzonych w spo-
sb nieusuwalny do pokadu) wraz
zpoprzecznymi cznikami pozwala-
a na przyjcie do 132 min wz. 1908 r. Lewoburtowy aparat torpedowy na krowniku Admira Uszakow wlatach 1954-55. Trzeba
lub 76 min wz. 1926 r. lub 68 min KB, przyzna, e w tym okresie byo to ju uzbrojenie anachroniczne dla jednostek tej klasy z
AGCB, RM lub 40 min KDM1000 lub powodu szybkiego rozwoju radiolakacji. Fot. zbiory Siergiej Baakin

Bro podwodna
skala 1:50

Torpeda 533 mm 53-38

Mina AGSB

Mina KMD-1000

Rys. Waldemar Kaczmarczyk

46
Ciekawe ujcie pokadu rufowego krownika Admira Uszakow, bardzo dobrze widoczne tory minowe. Fot. zbiory W. Jeremienko

70 ochraniaczy pl minowych GMZ.

Stateczno okrtu przy umieszczeniu
takiego adunku na grnym pokadzie
miecia si w dopuszczalnym prze-
dziale.
Istotnym szczegem stao si wypo-
saenie krownika proj. 68-bis weta-
towe urzdzenia demagnetyzacyjne
(nie byo ich na okrtach proj. 68).

Wyposaenie radioelektroniczne
Pierwotnie wskad wyposaenia ra-
dioelektronicznego krownikw proj.
68-bis wchodzi radar dozoru nawod-
nego Rif , radar dozoru powietrznego
Gius-2, atake radiolokacyjne syste-
my swj-obcy Fakiel-MZ (pytajcy)
i Fakiel-MO (odpowiadajcy). Poza
tym zarezerwowano miejsce imoc za-
silania dla zainstalowania wprzyszo-
ci radarw Fut-N, Fut-B(artyleryj-
skie) iNord (nawigacyjny).
Dla prowadzenia ognia dzia gw-
nego kalibru przeznaczono 2 rada-
ry Zap i 2 dalmierze radarowe
SztagB.
Prowadzenie ognia uniwersalnej ar-
tylerii kal. 100 mm zabezpieczay 2 ra-
dary Jakor (Jakor-M) oraz 6 dal-
mierzy radarowych Sztag-B.
Do kierowania ogniem torpedowym
suy radar Zaria.
Z powodu caego szeregu rnych
przyczyn (opnienia wopracowaniu,
przyjciu na uzbrojenie czy przerwaniu
prac) niektre zwymienionych wcze-

Mina wiczebna AMD-500 na krowniku

danow. Fot. zbiory W. Wiljald

47
Krownik Admira Nachimow na paradzie w Sewastopolu w 1954 r. Widoczne pierwotne wyposaenie radarowe jednostek tego typu
zpocztkowego okresu suby.
niej systemw trafiy na okrty zop- Swierdow otrzyma radar wykrywania
nieniem, jeden zosta zastpiony innym
systemem, aniektre nigdy si nie po-
jawiy, pozostajc jedynie na papierze.
Wkocu, zuwagi na rosnce znaczenie
wykrywania celw powietrznych, nie-
zbdn okazaa si korekta pierwotnych
planw ipopieszne wyposaenie jedno-
stek wuzupeniajce wyspecjalizowa-
ne radary. Wzwizku ztym jeden zkr-
ownikw otrzyma wtrakcie remontu
radar P-500 (Kliwer), inne otrzymay
armijne radary P-8/P-10 lub P-12, ap-
niej take jeszcze radary Kil.
Potwierdzeniem wypowiedzianych
sw moe by prototypowy krow-
nik projektu Swierdow. Przy analizie
zmian zamontowanego na jego poka-
dzie wyposaenia radioelektroniczne-
go, nie sposb nie zauway, e tylko
na platformie grotmasztu tego okrtu
w rnych latach zamontowane byy
po kolei anteny radarw Rif, Fut-N,
a w kocu Kil-U. W tym ostatnim
przypadku zmieniona bya konfigura-
cja i zmniejszona wysoko samego
grotmasztu. Poza tym od roku 1958
48
celw powietrznych P-10 zantenami
na poziomie 1 platformy nadbudwki
midzy rufowym stanowiskiem dowo-
dzenia (KDP) awie artyleryjsk nr 3
(wrgi nr 144-145).
Radar Rif (Rif-A) pracujcy
na falach odugoci 10 cm (kierujcy
projektem W. D. Kamykow) przezna-
czony do wykrywania celw nawod-
nych iwskazywania celw przy strze-
laninach do obiektw nawodnych,
atake zada nawigacyjnych. By to
pierwszy radziecki radar odporny na
zakcenia. Ochron przed aktywnymi
zakceniami zapewnia schemat elek-
tromechanicznego przestrajania na
4czstotliwoci robocze. Stacja moga
pracowa w3 trybach nadzoru okl-
nego, poszukiwania sektorowego ile-
dzenia celu.
Moc 150 kW, antena paraboliczna,
cita. Martwa strefa do 2 kabli.
Zasig wykrywania celw nawod-
nych 200-220 kabli (krownik) lub
30-50 kabli (kuter torpedowy). Ra-
dar pozwala na wykrywanie fontann
Fot. zbiory Siergiej Baakin
wody po upadkach pociskw burz-
cych lub odamkowych w odlegoci
od 25 do 100 kabli. Na okrtach na-
wodnych stacja bya podstawowym
rodkiem rozpoznania, wykrywania
iwskazywania celw.
Radar Rif zosta opracowany wla-
tach 1946-1948 wOKB-703 minister-
stwa przemysu stoczniowego, w1948
wraz z radarem Gius-2 przeszed
prby pastwowe na pokadzie kr-
ownika Floty Czarnomorskiej Moo-
tow izosta przyjty na uzbrojenie. Se-
ryjn produkcj rozpoczto w 1949
r. wZakadach No 703 (obecnie Sa-
lut Moskwa) jako Rif-A. Radar by
umieszczany na topie grotmasztu okr-
tw proj. 68-bis. Wtoku modernizacji
wzwizku wprowadzaniem nowocze-
niejszych rodkw techniki radary wy-
mieniano.
Radar Fut-N wykrywania ce-
lw powietrznych (kierownik projektu
F.W. ukin iG.A. Astachow) przeszed
wroku 1955 prby pastwowe na po-
kadzie krownika Floty Batyckiej
Swierdow izosta przyjty na uzbroje-
nie. Zasig wykrywania do 150 km. Na redni bd okrelenia wsprzd- Na podstawie eksperymentw, prze-
Swierdowie anteny radaru montowano nych odlegoci 20 m, akta kursowe- prowadzonych wlatach 1952-1953 na
na platformie grotmasztu (od 1958r.), go do 0,5. pokadzie krownika Dzierynskij, ra-
na Dzierynskij po modernizacji na Seryjn produkcj radarw Zap dar zosta zmodernizowany otrzy-
proj. 70E na topie grotmasztu. Na in- prowadzi KB Ametyst (Zakad To- mujc oznaczenie Jakor-M. Sta si
nych krownikach proj. 68-bis rada- pas Moskwa)9. on podstawowym radarem kierowania
rw tych nie montowano. Radar Jakor (Jakor-M) pracu- ogniem artyleryjskim dzia uniwersal-
Dalmierz radarowy Sztag-B jcy na falach odugoci 3 cm (kierow- nego kalibru krownikw, niszczycie-
pracujcy na fali o centymetrowej nictwo projektu A.S. Grinstein i J.A. li ieskortowcw.
dugoci (kierownik projektu W.M. Ja- Zabielin) przeznaczony do kierowa-
striebiow) przeznaczony by do kie- nia ogniem artylerii uniwersalnego ka- 9. Prototypowe egzemplarze radarw Zap
iZaria zgodnie zdecyzj wadz ZSRR z30 sierp-
rowania ogniem artylerii gwnego libru. Radar umoliwia automatyczne nia 1950 zostay zamontowane wcelu przeprowa-
iuniwersalnego kalibru. Zosta przy- ledzenie celu wg trzech wsprzd- dzenia prb na niszczycielu proj. 30-bis Biesstrasz-
nyj (nr stoczniowy S-1105) budowanym przez
jty na uzbrojenie wroku 1948. Za- nych, dziki czemu po raz pierwszy stoczni No 445 wNikoajewie. Prby zostay prze-
sig wykrywania celu nawodnego w Zwizku Radzieckim rozwizano prowadzone na Morzu Czarnym wmiesicach pa-
(niszczyciel) wynosia wczasie prb problem rwnoczesnego prowadzenia dziernik listopad 1950. Drugi itrzeci komplet ra-
daru Zap w roku 1951 zosta zamontowany
120 kabli, zasig dokadnego napro- ognia plot. na podstawie przyrzdw iprzeszed analogiczne prby na Batyku na pro-
wadzania 100 kabli, redni bd po- z automatycznym ledzeniem celw totypie proj. 68-bis Swierdow. Wtrakcie prb ra-
miaru dystansu 15 m. powietrznych. daru Zap po raz pierwszy wpraktyce wykorzy-
stania radarw wmarynarce wojennej ZSRR osi-
Na krownikach proj. 68K iproj. 68- Zasig wykrywania celw powietrz- gnito zabezpieczenie wzowych wsprzdnych
bis dalmierze radarowe Sztag-B byy nych do 30-160 kabli, acelw nawod- rodkami radiolokacyjnymi na poziomie nie gor-
szym ni przy uyciu rodkw optycznych. Wyr-
zamontowane na dachach wie artylerii nych do 150-180 kabli. nikiem radaru by fakt, e przy opracowaniu projek-
gwnego kalibru MK-5 (MK-5-bis) nr 2 Radar opracowano wlatach 1949- tu uwzgldniono moliwo dublowania jego pra-
inr 3, atake po jednym na kadej zwie 1951 (dowiadczalny egzemplarz po- cy przez torpedowo-artyleryjski radar Zaria (iod-
wrotnie), atake wspprac zoptycznymi rodka-
dzia uniwersalnego kalibru SM-5-1. wsta w1949), aprzyjto na uzbrojenie mi okrtu (pomiar odlegoci przy pomocy radaru,
Radar Zaria pracujcy na falach w1952. kta kursowego przy pomocy wizjera optycznego).
o dugoci 3 cm (kierownik projektu
Widok grotmasztu krownika Oktiabrskaja Rewolucija z anten radaru dalekiej obserwacji
U.I. Liubczenko) przeznaczony by do przestrzeni powietrznej P-10 (1959 r.). Fot. zbiory Ota Janeek
kierowania strzelaniem torpedowym
iartyleryjskim. Moc 10 kW. ledze-
nie celu rczne, pautomatyczne iau-
tomatyczne.
Prby pastwowe przeszed radar
w miesicach padziernik listopad
1950, po czym urzdzenie zostao przy-
jte na uzbrojenie. Zasig wykrywania
celw nawodnych 320 kabli (okrt li-
niowy) lub 110 kabli (traowiec), zasig
obserwacji fontann po upadkach poci-
skw odpowiednio 25-100 kabli.
W trakcie suby po zdjciu z po-
kadu okrtw uzbrojenia torpedowe-
go, radary Zaria zostay rwnie zde-
montowane.
Radar Zap pracujcy na falach
o dugoci 3 cm (kierownik projek-
tu I.I. Bakuow) omocy 65-70 kW, by
przeznaczony do wykrywania celw
nawodnych na znacznych dystansach
i precyzyjnego okrelania ich wsp-
rzdnych.
Urzdzenie zabezpieczao strzela-
nie dzia gwnego iuniwersalnego ka-
libru, okrelajc dane wzakresie od-
legoci celu, kta kursowego oraz
odchylenia upadku pociskw od celu.
Antena radaru stabilizowana wtrzech
paszczyznach, zapewniaa radioloka-
cyjny kontakt zcelem przy stanie mo-
rza do 6. Radar zapewnia automa-
tyczne ledzenie celu na podstawie
2 wsprzdnych oraz zapewnia ko-
rekt strzelania na podstawie upadku
pociskw.

49

Charakterystyczny ksztatem radar P-10 na krowniku Michai Kutuzow, poniej niego widoczna
antena emitera NRZ-1.
Produkcj seryjna radaru podj
Zakad No 703 (obecnie Salut Mo-
skwa) jako Jakor-M zulepszonym
blokiem wskazywania celw. Ra-
dar czono zwykle ze stabilizowa-
nym stanowiskiem naprowadzania
SPN500.
Radar Gius-2 pracujcy na fali
odugoci 1 m (kierownik projektu A.I.
Patrikiejew), zosta przyjty na uzbro-
jenie w roku 1948 w rezultacie prb
przeprowadzonych na krowniku Flo-
ty Czarnomorskiej Mootow.
Urzdzenie miao moc 90 kW ibyo
wyposaone wsystem swj-obcy. Byo
przeznaczone do wykrywania celw na-
wodnych (do 20 000 m) ipowietrznych
(do 80 000 m) oraz dostarczania danych
systemowi kierowania ogniem kalibru
uniwersalnego iplot. na krownikach.
Seryjn produkcj prowadzi Zakad No
703 (obecnie Salut Moskwa).
Radar Neptun nawigacyjny,
wprowadzony na uzbrojenie w roku
1952. Opracowany przez CNII-49
50
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
(CNII Granit) w Leningradzie, se-
ryjna produkcja prowadzona wZaka-
dach Gorizont wRostowie nad Do-
nem. Dugo fali roboczej 3,2 cm.
Zasig wykrywania celw nawod-
nych 120 kabli (krownik), 50 kabli
(redniej wielkoci morska boja).
Radar P-8 urzdzenie do dalekiego
wykrywania celw powietrznych, opra-
cowane przez NII przemysu radiowe-
go (kod Woga) wramach trzyletniego
plan rozwoju radiolokacji na lata 1946-
1948, zatwierdzonego przez KC KPZR
iRad Ministrw ZSRR wdniu 10 lipca
1946 r.(kierownik projektu W. Owsianni-
kow). Wroku 1950 radar zosta przyjty
na uzbrojenie wojsk obrony powietrznej,
si lotniczych imarynarki wojennej.
Zapewnia wykrywanie samolo-
tw wtrybie nadzoru oklnego oraz
przy aktywnych ipasywnych zak-
ceniach na puapie 8000 m iodlego-
ci do 150 km.
Pocztkowo nie przywidywano mon-
towania tego radaru na okrtach.
Wtrakcie remontw zamontowano je
jednak na 5 okrtach proj. 68K , atak-
e 3 krownikach proj. 68-bis (Mi-
chail Kutuzow, Oktiabrskaja Rewolu-
cija iDmitrij Poarskij). Anteny radaru
P-8 rozmieszczono na platformie grot-
masztu, a anten NRZ-1 na topie
grotmasztu.
Wraz zwprowadzaniem na wyposa-
enie bardziej nowoczesnych rodkw
techniki radiolokacyjnej, zrezygnowa-
no z wyposaania okrtw w radary
P-8, azamontowane na krownikach
proj. 68-bis zastpiono nowszymi rada-
rami P-10 lub P-12 oidentycznym prze-
znaczeniu.
Radar P-10 urzdzenie do dale-
kiego wykrywania celw powietrznych.
Opracowane wGorkowskim NII prze-
mysu radiowego na bazie radaru P-8
wlatach 1951-1953 dla si obrony po-
wietrznej kraju (kod Woga-A). Pr-
by poligonowe P-10 przeszed wroku
1953, po czym zosta wprowadzony na
uzbrojenie wojsk obrony powietrznej,
si powietrznych imarynarki wojennej.
Wprzeciwiestwie do wczeniejsze-
go radaru P-8 nowe urzdzenie byo
odporne na zakcenia imogo prze-
chodzi na inne czstotliwoci robo-
cze. Konstrukcja wyrniaa si prosto-
t iniezawodnoci eksploatacji. Radar
posiada nastpujce parametry:
zasig wykrywania do 180-200 km,
puap wykrywania do 16 000 m,
moc urzdzenia 55-75 kW.
Rozpoznanie celw powietrznych
nastpowao dziki zastosowaniu emi-
tera NRZ-1. Radar P-10 posiada 2 an-
teny gwn wksztacie dwch X
poczonych poprzeczk, zainstalowa-
n na pionowym aurowym maszcie
oraz anten emitera.
Radar P-10 zainstalowano na wik-
szoci krownikw proj. 68-bis, przy
czym na 3 zamiast wczeniejszego ra-
daru P-8 (Michai Kutuzow, Mootowsk,
Dmitrij Poarskij, Admira Uszakow,
Swierdow, Murmask, Admira Sienia-
win iAleksander Suworow).
Anteny radaru P-10 umieszczono
na 1 platformie nadbudwki (wrgi
nr 144-145) midzy rufowym stanowi-
skiem dowodzenia (KDP) awie ar-
tyleryjsk gwnego kalibru nr 3. War-
to zaznaczy, e wpoowie lat 50-tych
Dmitrij Poarskij posiada oba radary
P-8 iP-10, ktrych anteny by niemal
identyczne pod wzgldem konstrukcji.
Radar P-12 (P-12M) urzdzenie
do dalekiego wykrywania celw po-
wietrznych w trzech paszczyznach,
opracowane przez NII przemysu ra-
diowego wlatach 1954-1956 iprzyj-
 Krownik Murmask zradarem P-10 na rufowej nadbudwce.
Fot. zbiory Anatolij Odajnik

51
 Krownik Admira Sieniawin po zamianie radaru P-10

52
na P-12 na rufowej nadbudwce, lata 60-te.
Fot. zbiory Jarosaw Malinowski
Krownik Aleksander Newskij w1981 r. Na wzmocnionym grotmaszcie widoczny masywny radar P-500. Fot. zbiory Siergiej Baakin
te na uzbrojenie si obrony powietrznej,
si powietrznych imarynarki wojennej
ZSRR (kod Jenisej).
Radar pozwala zwikszy nie-
zawodno wykrywania celw po-
wietrznych w dowolnych warunkach
pogodowych iprzy aktywnym przeciw-
dziaaniu elektronicznym.
Zasig wykrywania celw 200 km,
puap wykrywania 18 000 m. Czsto-
tliwo robocza fale odugoci me-
trowej, rni si od radaru P-10 moli-
woci szybkiej zmiany czstotliwoci.
Moc nie nisza od 180 kW, diagram an-
teny wpaszczynie poziomej wski
patek 7-9.
Po przyjciu na uzbrojenie w roku
1956 radary P-12 (P-12M) byy pro-
dukowane seryjnie. Zastosowanie na
okrtach marynarki wojennej ZSRR
ograniczono jedynie do krownikw
proj. 68-bis Floty Oceanu Spokojnego
Admira Sieniawin, Dmitrij Poarskij
iAleksander Suworow, na ktrych za-
stpiy zdjte radary typu P-8 iP-10.
Radar P-500 (Kliwer) urzdze-
nie do wykrywania celw powietrz-
nych wdwch paszczyznach, pracuj-
ce na falach odugoci decymetrowej,
przyjte na uzbrojenie w 1965 roku.

Radar Kil-U na krowniku Murmask,

1968 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

53
Pamitkowa fotografia zaogi krownika Michai Kutuzow zkosmonautami J. Gagarinem iH. Titowem na pokadzie okrtu, 1961 r. Prosz jednak
zwrci uwag na anten systemu Sonce-1 zakryt biaym pokrowcem (nad pomostem nawigacyjnym).
Zasig wykrywania celw powietrz-
nych do 270-300 km, acelw nawod-
nych do 35-40 km.
Radary P-500 zamontowano je-
dynie na krownikach Dmitrij Po-
arskij (Flota Oceanu Spokojnego),
Aleksander Newskij (Flota Pnocna)
i Dzierynskij (Flota Czarnomorska),
co wymagao istotnego wzmocnienia
konstrukcji bocznych grotmasztu, na
ktrego platformie ustawiono anteny
radarw10.
Projekt przewidywa, e wskadzie
wyposaenia krownikw proj. 68-
bis znajd si rwnie stacje rozpozna-
nia radiowego oraz walki elektronicz-
nej (zakce), jednak do czasu budowy
prototypowej jednostki urzdzenia te
znajdoway si jeszcze wfazie prac ba-
dawczych, std te na pierwszych okr-
tach serii zarezerwowano dla nich je-
dynie odpowiedni powierzchni
izasilanie. Radar aktywny typu Ko-
rall umoliwiajcy wytwarzanie za-
kce na czstotliwoci o centyme-
trowej dugoci fali, powsta wNII10
54
ministerstwa przemysu okrtowego
dopiero wroku 1954 iprzeszed pr-
by pastwowe na pokadzie krowni-
ka Dzierynskij.
W roku 1956 pojawi si radar
Krab, pracujcy rwnie na identycz-
nej czstotliwoci (prby wroku 1956
na krowniku Admira Uszakow), za-
montowano go jedynie na niektrych
okrtach projektu, wtym danow iAd-
mira Sieniawin.
W roku 1961 na uzbrojenie zosta-
a przejta zmodyfikowana wersja ra-
daru Krab-11, ktr zamontowano
wycznie na krowniku Dzierynskij,
apniej kolejna Krab-12.
Okrty proj. 68-bis zostay rwnie
wyposaone radiolokacyjne systemy
identyfikujce swj-obcy Fakiel-MZ
(pytajcy) iFakiel-MO (odpowiadaj-
cy), opracowane przez NII-49 minister-
stwa przemysu stoczniowego iprzyjte
na uzbrojenie wroku 1952.
Poza radarami, wrd rodkw wy-
krywania celw nawodnych naley
wymieni take namierniki termiczne
Fot. zbiory A. Odajnik
Sonce-1, wktre wyposaono kr-
owniki (zostay zdemontowane do po-
owy lat 60-tych).
Namiernik termiczny Sonce-1
urzdzenie optyczno-elektronicz-
ne przeznaczone do skrytego wykry-
wania, ledzenia iokrelania wsp-
rzdnych ktowych (namiarw)
celw nawodnych w ciemnych po-
rach doby za pomoc elektromagne-
tycznych fal podczerwieni czstotli-
woci optycznej.
Namiernik pracowa wpamie pod-
czerwieni iby przeznaczony do wykry-
10. Naley sdzi, e nie istnia aden standard
wzakresie wyposaania okrtw wnowe lub uzu-
peniajce radary. Oile Aleksander Newskij posia-
da jedynie radar Kliwer, to na Dmitrij Poarskij
zachowano poza nim zapewne wcharakterze re-
zerwowego P-12 (ustawiony zamiast wczeniejsze-
go P-10). Co za tyczy si krownika Dzierynskij to
otrzyma on radar Kliwer wtoku modernizacji do
standardu proj. 70E rwnoczenie zradarem Fut-
N, przy czym anteny tych urzdze umieszczo-
no wsplnie na platformie itopie grotmasztu. Pier-
wotny zestaw urzdze radiolokacyjnych do ko-
ca suby zachowa jedynie Admira azariew, ktry
wiksz cz suby we Flocie Oceanu Spokojnego
spdzi wrezerwie inie by modernizowany.
wania celw nawodnych na podstawie
ich ladu termicznego. Gwnym walo-
rem namiernika termicznego bya skry-
to jego dziaania (dziki brakowi pro-
mieniowania przy pracy).
Stabilizowana antena namiernika
zumieszczonym wgrnej czci obiek-
tywem systemu optyczno-elektronicz-
nego znajdowaa si na nadbudwce
okrtu, poniej anteny radaru kierowa-
nia ogniem torpedowym Zaria.
Urzdzenie Sonce-1 zostao opra-
cowane przez NII-10 ministerstwa
przemysu stoczniowego ZSRR (obec-
nie OAO Morskoj NII radioelektroniki
Altair Moskwa), przyjte na wyposa-
enie wroku 1949.
Zasig wykrywania celw:
krownik 16 000 m Zaoga jednej zmaszynowni na stanowiskach roboczych. Fot. zbiory Wadimir Zabockij
niszczyciel 10 000 m
Dokadno namiaru 0,2, a tryb
pracy pasywny.
Poza okrtami proj. 68-bis namiernik
termiczny Sonce-1 zamontowano na
krownikach Kirow iSawa oraz nisz-
czycielu Nieustraszimyj11.
Poza tym projekt przewidywa wy-
posaenie krownikw proj. 68-bis
wstacje hydroakustyczn Tamir-5N,
przeznaczon do wykrywania celw
podwodnych, przede wszystkim zapr
zoonych zmin kotwicznych.
Dla ochrony przed niekontaktowy-
mi minami magnetycznymi okrt zo-
sta wyposaony w urzdzenia de-
magnetyzacyjne, adla ochrony przed
minami kotwicznymi w 4 komplety
trawparawanw K-1 (oraz dalsze
4jako rezerwowe).
Przedzia rufowej maszynowni Swierdowa, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Siownia
Marynarze pozujcy do pamitkowej fotografii wmaszynowni krownika danow. Fot. zbiory S. Kitel
Ukad napdowy okrtu by analo-
giczny jak na okrtach proj. 68K, dwu-
waowy, jednak z wprowadzeniem
konstrukcyjnych zmian wynikajcych
zdowiadcze wojennych. Zmiany te
miay na celu podwyszenie wytrzyma-
oci na wstrzsy inaprenia. Wtym
celu korpusy turbin iurzdze pomoc-
niczych zostay wykonane ju ze stali,
anie tak jak to miao miejsce we wcze-
niejszych projektach z eliwa, poza
tym wprowadzono amortyzacj me-
chanizmw.
Wskad ukadu napdowego wcho-
dzio 6 gwnych, pionowych kotw
parowych typu KW-68 oraz 2 gw-
ne zespoy turbin (GTZA) TW-7 wraz
zodpowiednimi mechanizmami po-

11. Prace nad urzdzeniem prowadzono jesz-

cze wokresie przedwojennym, aogromny wkad
wstworzenie namiernikw termicznych nieli tacy
uczeni ispecjalici jak W.A. Granowskij, N. D. Smir-
now, W.T. Rodionow czy D.P. Popow.

55
Krownik Michai Kutuzow wdoku. Doskonale widoczne jego ruby napdowe ister.
mocniczymi iarmatur, koty KW-68
miay powierzchni nagrzewu 1107
m kady i produkoway par o ci-
nieniu roboczym 25 atm. itempera-
turze 370C. Wydajno pojedynczego
kota KW-68 wynosia 115 t pary na
godzin.
Nominalna moc zespou turbin
TW-7 wynosia 55 000 KM. Dla roz-
winicia penej prdkoci (32,5 wza)
56
niezbdne byo uzyskanie maksymal-
nej mocy 128 000 KM, za wprzy-
padku biegu wstecznego (17,7 wza)
mocy 27 000 KM.
Zesp turbin z dziobowej maszy-
nowni pracowa na prawy wa nap-
dowy, ktrego dugo wynosia 84,9
m, za zesp zrufowej maszynowni na
lewy wa napdowy (43,7 m). Wcha-
rakterze pdnikw stosowano mosi- 4generatorw wysokoprnych, rw-
Fot. W. Kostriczenko
ne ruby napdowe o3 pirach ired-
nicy 4,58 m.
Ogrzewanie ipotrzeby bytowe zao-
gi zapewniay 2 koty pomocnicze typu
KWS-68-bis. Zuwagi na zwikszenie
liczby odbiornikw energii elektrycznej
na krowniku nowego projektu wzro-
sa liczba generatorw, do 5 turboge-
neratorw kady omocy 300 kW oraz
nie po 300 kW kady.
Dla zwikszenia ywotnoci syste-
mu elektroenergetycznego krowniki
proj. 68-bis dysponoway ju nie 2 jak
poprzednie okrty, lecz 4 elektrownia-
mi pokadowymi.
Zapas paliwa (mazut) rozmieszczono
wzbiornikach midzydennych (1590 t)
izbiornikach burtowych (1830 t), wra-
zie potrzeby moliwe byo jeszcze zaa-
dowanie dalszych 200 t paliwa do ru-
fowego zbiornika przechyowego i300
t do zbiornikw przeadowczych iroz-
chodowych.
czny zapas smarw wynosi 90 t,
paliwa do wysokoprnych agregatw
prdotwrczych 80 t, awody koto-
wej 317 t.
ruba napdowa krownika danow. Stojcy
obok marynarz pozwala na ukazanie skali
wielkoci. Fot. zbiory S. Kitel
 Ocena projektu
Krownik Oktiabrskaja Rewolucija na Morzu rdziemnym w1972 r.
Okrty projektw proj. 68-bis byy
najliczniejszymi przedstawicielami
swojej klasy radzieckiej budowy. Licz-
ba jednostek zbudowanych wrelatyw-
nie krtkim czasie przewyszaa na-
wet liczb krownikw, zbudowanych
we wasnych stoczniach dla rosyjskiej
imperatorskiej floty w latach 1878-
1917. Dziki swojej udanej konstrukcji,
aprzede wszystkim silnemu uzbroje-
niu artyleryjskiemu, ostatnie radzieckie
krowniki okazay si rzeczywicie
prawdziwym osigniciem, zadziwiaj-
cym modelem, podanym wrnych
latach we wszystkich 4 flotach ZSRR.
Te niewtpliwie pikne okrty zpod-
niesionymi banderami byy przez nie-
jedno dziesiciolecie niezmiennym
elementem morskich parad w Sewa-
stopolu, Leningradzie, Batijsku iSie-
wieromorska, Kronsztadzie i Wady-
wostoku, a take na bezimiennych
kotwicowiskach w punktach szel-
fowych stref mrz i oceanw. adne
morskie serce nie moe pozosta obo-
jtne na widok paradnych szeregw
marynarzy na tle gronych wie arty-
leryjskich igromkiego ura rozlegaj-
cego si na witujcych redach. Zpo-
kadu krownikw zaczynali przegld
paradnych szeregw ina nich podnosi-
li swoje flagi admiraowie. Wizyty kr-
ownikw w zagranicznych portach
zawsze byy istotnymi wydarzenia-
mi, asame okrty pozostawiay nieza-
pomniane wraenie na licznym gronie
odwiedzajcych je ludzi.
Parady iwita byy jednak wyjt-
kiem dla tych okrtw, ktre zreguy
prowadziy wyton sub wskom-
plikowanej sytuacji midzynarodo-
wej. Realizujc w praktyce powie-
dzenie adm. Makarowa na morzu
w domu, na brzegu w gociach,
krowniki pozostaway przez dugie
miesice wmorzu, wracajc do swo-
ich baz jedynie na midzyrejsowe re-
monty, uzupenienie zapasw ikrtki
odpoczynek zag. Nastpnie wszystko
powtarzao si od nowa.
Wiele tradycji wywodzi si zpoka-
dw tych krownikw, jak przyka-
dowo klasyczna organizacja suby,
przez ktr przeszli wszyscy admirao-
wie. Wzwizku ztym nie przypadko-
wo charakterystyczne sylwetki sze-
dziesitek semek byy dobrze znane
marynarzom, zarwno zaprzyjanio-
Fot. zbiory Arthur D. Baker III
nych flot jak ipotencjalnych przeciw-
nikw. Nie przypadkowo powstao
wmarynarce wojennej powiedzenie,
e cho krownik lekki, to suba na
nim cika.
Krowniki proj. 68-bis zgodnie
zprawd uwaane byy za najsilniejsze
inajbardziej nowoczesne przedstawi-
ciele swojej klasy wradzieckiej flocie,
nie ustpujce niczym zagranicznym
analogom. Przypomnijmy, e w ska-
dzie flot wczesnych potencjalnych
przeciwnikw znajdoway si artyleryj-
skie krowniki lekkie typw Belfast,
Sheffield iTiger (Wielka Brytania), Cle-
veland iWorcester (USA) ikilka innych.
Budowa z ZSRR serii krowni-
kw zarwno proj. 68K jak iproj. 68-
bis bya bez wtpienia istotnym wyda-
rzeniem dla radzieckiego przemysu.
Zgodnie ze stanem zkoca lat 40-tych
stanowiy one najnowsze osignicie
radzieckiej nauki itechniki. Pod wzgl-
dem swoich zaoe taktyczno-tech-
nicznych okrty proj. 68K, azwaszcza
proj. 68-bis, stanowiy ogromny krok
naprzd wporwnaniu zkrownika-
mi wczeniejszych projektw proj. 26
iproj. 26-bis. Okrty budowano wca-
57
Strzelanie szkolne artylerii gwnego kalibru na krowniku Michai Kutuzow w1971 roku.
oci zkrajowych materiaw iwypo-
saano w mechanizmy, urzdzenia
iuzbrojenie radzieckiej konstrukcji.
Oceniajc obiektywnie mocne isa-
be strony krownikw mona powie-
dzie co nastpuje.
Uzbrojenie
Siln stron krownikw byo re-
latywnie silne uzbrojenie artyleryjskie,
przede wszystkim dziaa gwnego ka-
libru odobrych parametrach balistycz-
nych, niezawodny system ochrony
ppo. na caej drodze podawania amu-
nicji, rozdzielny system naprowadzania
dzia zniezalenym systemem podawa-
nia amunicji.
Do niewtpliwych plusw dzia
gwnego kalibru naleaa rwnie
wielowariantowo kierowania ogniem
i metod strzelania, dziki nowocze-
snym radarom ioptycznym rodkom
naprowadzania. Poza tym obecno
na pokadzie kilku stanowisk kierowa-
nia (centralne, stanowiska dowodzenia,
BIP, radar Zap) zapewniao wysok
ywotno systemu jako caoci.
Uzbrojenie artyleryjskie mogo by sto-
sowane nawet przy stanie morza do 6.
58
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
Artyleria uniwersalnego kalibru tak- korzystanie dziobowej grupy dzia plot.
e wyrniaa si dobrymi parametra- W-11. Woda lub wodna piana pokrywa-
mi balistycznymi oraz szybkostrzel- a take optyczne rodki naprowadza-
noci stabilizowanych pokadowych nia dzia dziobowej grupy wie gwne-
wie SM-5-1 ze zdalnym sterowaniem go kalibru.
i automatycznym naprowadzaniem, Niezadowalajca bya rwnie ochro-
ktre mogy prowadzi ogie zarwno na przed wiatrem na otwartych stano-
przy spokojnym morzu jak ifalowaniu. wiskach bojowych, aniektre znich do-
Efektywno strzela dzia uniwersal- datkowo jeszcze przy strzelaniu dzia
nego kalibru do celw powietrznych, gwnego kalibru idzia uniwersalnych,
morskich i brzegowych zapewnia- znajdoway si wstrefie podwyszonego
y nowoczesne urzdzenia kierowania cinienia gazw wylotowych (tzw. sto-
ogniem oraz stabilizowane posterunki ek), co stwarzao zagroenie dla zdro-
naprowadzania dzia. wia ich obsugi. Da si take odczu
W tym czasie zarwno dziaa kal. podwyszony poziom haasu pracuj-
100 mm jak i37 mm od samego po- cych urzdze wentylacyjnych w za-
cztku wistotny sposb ustpowaa za- mknitych pomieszczeniach.
chodnim analogom. Wzwizku ztym Dla okrtw proj. 68K charaktery-
plany przezbrojenia iukoczenia kr- styczny by brak drewnianego poszycia
ownikw wg standardu proj. 68-bis- odkrytych fragmentw pokadu dziobo-
ZIF czy innych byy ju wpocztku lat wego igrnego (pniej uzupeniony) ,
50-tych wpeni uzasadnione. co utrudniao ycie zaodze, zwaszcza
Poza tym, szczeglnie dla krowni- przy sztormowej pogodzie. Zaog do-
kw proj. 68K charakterystyczny by tykay iinne niedogodnoci, choby za-
cay szereg niedostatkw konstrukcyj- kwaterowanie marynarzy i podofice-
nych. W warunkach sztormowej po- rw suby zasadniczej w kubrykach
gody dziobowa cz kaduba bya in- zkojami umieszczonymi na trzech po-
tensywnie zalewana, co utrudniao ziomach, co stanowio ju ewidentny
zarwno sterowanie okrtem jak iwy- anachronizm.
 Okrty proj. 68-bis stanowice roz-
winicie wczeniejszych proj. 68K
i ich logiczne dokoczenie, byy ju
pozbawione niektrych z wymie-
nionych konstrukcyjnych niedostat-
kw, jednak i dla nich (szczeglnie
pierwszych jednostek serii) charakte-
rystyczne byo tak jak wczeniej za-
lewnie dziobowej czci kaduba. Na
seryjnych okrtach wad t czcio-
wo usunito, wypeniajc ksztat
wrg wnawodnej czci dziobu oraz
przenoszc kluzy kotwiczne. Do ko-
ca jednak zalewania nie udao si zli-
kwidowa.
Dziki zwikszeniu wypornoci
w porwnaniu z proj. 68K o okoo
19% wtypie proj. 68-bis wistotny spo-
sb wzmocniono uzbrojenie, zwikszo-
no zapasy, poprawiono ywotno oraz
zwikszono standard i komfort roz-
mieszczenia zaogi. Znacznie popra-
wiono stateczno i niezatapialno.
W rezultacie okrty posiaday dobre
waciwoci morskie, ktre niejedno-
krotnie zademonstroway wczasie swej
dugiej suby.
Na okrtach proj. 68-bis uzupenio-
no drewniane poszycie grnego po-
kadu ipokadu dziobowego, atake
(za wyjtkiem prototypowych jedno-
stek serii) zdoano wyeliminowa ne-
gatywny wpyw stoka gazw wy-
lotowych przy strzelaniu na obsad
otwartych stanowisk bojowych iwpro-
Dziaa kal. 100 mm jednego z krownikw prowadz ogie na poligonie.
wadzi pewne konstrukcyjne rozwi-
zania chronice te ostatnie.
Okrty proj. 68-bis korzystnie odr-
niay si od wszystkich poprzednikw
radzieckiej konstrukcji, zarwno proj.
26 iproj. 26-bis jak iproj. 68K. Wod-
rnieniu od tych ostatnich, po raz
pierwszy wprowadzono zdalne, auto-
matyczne naprowadzanie wie idzia
gwnego kalibru.
Dziki wprowadzeniu systemu kiero-
wania ogniem Zenit-68-bis-A zapew-
niono nieprzerwany i pynny napyw
danych do prowadzenia ognia przez
dziaa uniwersalnego kalibru do celw
powietrznych, morskich oraz brzego-
wych. Wczenie do systemu trjkoor-
dynatowego radaru Jakor umoliwia-
o automatyczne ledzenie szybkich
celw powietrznych.
Decyzja by w tym czasie ponow-
nie wprowadzi na pokadzie kr-
ownikw uzbrojenie torpedowe bya
ewidentnie bdna i niczym nieuza-
sadniona wobec szerokiego wpro-
wadzenia rodkw radiolokacyjnych
do dziaa na morzu nikt nie pozwoli-
by zbliy si krownikowi na dystans
salwy torpedowej. Dziaania wczasie
II wojny wiatowej day szereg oczywi-
stych przykadw ito zarwno wdzie
jak iwnocy. Wystarczy wspomnie ak-
cje niszczycieli Francji Vichy przeciwko
amerykaskiemu krownikowi ubrze-
gw Afryki Pnocnej w1942, woskich
niszczycieli przeciwko brytyjskim kr-
ownikom na Morzu rdziemnym czy
wreszcie niemieckich niszczycieli prze-
ciw brytyjskim krownikach na Biska-
jach 1944. Wszystkie te akcje skoczyy
si zreguy rozstrzelaniem atakujcych
ogniem artyleryjskim na znacznym dy-
stansie. Wtej sytuacji wyrzutnie PTA-
53-68-bis wraz ze specjalnie opraco-
wanym systemem kierowania ogniem
torpedowym Stalingrad-2T-68-bis, za-
montowane na pierwszych okrtach
proj. 68-bis wczasie ich budowy, oka-
zay si cakiem bezuytecznym bala-
stem, zktrego wkrtce zrezygnowano.
Typ proj. 68-bis posiada wiele za-
rwno wasnych jak iprzejtych zproj.
68K mankamentw. Przede wszystkim
niedoskonao radaru Rif dozoru
celw nawodnych inisko leccych sa-
molotw, ktry posiada mniejszy za-
sig od artyleryjskich radarw kierowa-
nia ogniem Zap iJakor, aprzecie
zgodnie z zaoeniami wanie powi-
nien wskazywa cele.
Problem stanowio zapewnienie
obrony plot. okrtu z powodu bra-
ku wautomatycznych dziaach plot.
kal. 37 mm W-11 siowego systemu
ich naprowadzania. Tym samym dzia-
ami nie mona byo kierowa zpo-
moc radaru Fut-B, zktrego osta-
tecznie cakowicie zrezygnowano.
Wkocu dugi czas obrbki danych
inaprowadzania na podstawie wska-
Fot. zbiory S. Kitel
59

Dziaka W-11 kal. 37 mm byy broni niezbyt efektywn przeciwko lotnictwu odrzutowemu
potencjalnego przeciwnika. Na fotografii obsada dziaek na krowniku Admira Uszakow.
 Fot. zbiory W. Kostriczenko
za radaru dozoru przestrzeni po-
wietrznej nie pozwala na otwarcie
wpor ognia nawet przez dziaa uni-
wersalnego kalibru.
Ukad napdowy
Ju wczasie budowy okrtw ukad
napdowy krownikw by moral-
nie przestarzay zkotami oniskich pa-
rametrach (robocze cinienie pary 25
atm., temperatura pary +170C przy
ciarze wasnym siowni 17,4 KM/ kg).
Wtym czasie cao elementw ukadu
napdowego (koty, turbiny, turbogene-
ratory, wyposaenie pomocnicze, itp.)
wwarunkach prawidowej eksploata-
cji pracowaa niezawodnie ipewnie we
wszystkich reimach.
Byy jednak ikonstrukcyjne niedo-
statki: do podawania powietrza do ko-
tw wykorzystywano turbogeneratory
kotowni, toczce powietrze do po-
mieszcze kotowni. Przy penym ob-
cieniu kota wprzedziale kotowni
powstawao cinienie do 320 mm su-
pa wody iaby tam wej, trzeba byo
przej przez specjaln luz idopie-
ro po wyrwnaniu cinienia wej do
samego przedziau. Wluzie mieci-
y si na raz nie wicej ni 3 osoby, co
wrazie koniecznoci nie pozwalao na
szybkie przemieszczenie wikszej licz-
by obsugi.
Zim korpusy wentylatorw obma-
rzay izdarzao si, e na znajdujcych
si wprzedziale kotowni wachtowych
palaczy spaday zgry niespodziewa-
nie kawaki lodu. Wzimie zpowodu ni-
skich temperatur wachta peniona bya
wpaszczach iczapkach.
Z wypowiedzi mechanikw okr-
towych wynika, e z powodu bra-
ku aktywnych urzdze tumicych
60
przechyy (jednostki posiaday jedy-
nie stpki przechyowe) wwarunkach
sztormowych, przy przechyach do-
chodzcych do 45 bardzo trudno byo
utrzyma poziom wody w pracuj-
cych kotach ipoziom wkondensato-
rach turbin, co prowadzio do tego, e
BCz-5 stan taki nazywano koysaniem
prni.
Poszukiwanie prni wkondensato-
rach turbin byo kolejnym, nie rozwi-
zanym na szczeblu naukowym, proble-
mem mechanikw na krownikach.
Wpodobnych przypadkach mechanicy
musieli korzysta zdziadkowych me-
tod: zatrzymywali turbin, uszczelnia-
li przedzia, rozszczelniali izolacj na
dochodzcych rurocigach, anastp-
nie zzapalon wiec dosownie peza-
jc sprawdzali kade poczenie. Byo
Krownik Swierdow w czasie sztormu, 1952 r.
to zajcie nader kopotliwe, wymagaj-
ce wiele czasu inerww.
Wiele narzeka ze strony maryna-
rzy wywoywaa jako pracy odsa-
laczy wody, ktre nie zapewniay ani
niezbdnej iloci, ani jakoci sod-
kiej wody. Urzdzenie byo kaprynie
weksploatacji, szczeglnie wwarun-
kach falowania, gdy jako odsalanej
wody nie bya wcale lepsza od zaburto-
wej. Wkrytycznych sytuacjach mecha-
nicy wykorzystywali do tego celu kon-
densatory wody kotowej (IKW-3)
Kolejny mankament konstrukcyjny:
wwarunkach sztormowych koty gru-
py dziobowej nie mona byo uchro-
ni przed zalewaniem przez wod
przedostajc si szybami poboru po-
wietrza. Przy rejsach oceanicznych
gwny kocio Nr 1 prawie nigdy nie
pracowa, bowiem jego szyby pobo-
ru powietrza znajdoway si raptem
na poziomie 0,5 powyej poziomu po-
kadu dziobowego. Doda naley, e
cz dziobowa, obciona przedzia-
em zderzeniowym, nie pozwalaa jed-
nostce wwarunkach falowania wcho-
dzi pynnie na fal. Okrt po prostu j
przebija, zalewajc wodn pian po-
kad a po bry nadbudwki.
Na okrtach nie byo systemu zbir-
ki ioczyszczania zaolejonych wd, wo-
bec czego ich cao bya usuwana za
burt. Mona sobie jedynie wyobra-
zi jak przyjmowano krowniki wza-
granicznych portach ijaki stanowio to
problem dla dowdztwa ikraju przyj-
mujcego. Wzwizku ztym wczasie
pobytu w zagranicznych portach (do
5 db) dla uniknicia kopotw zmiej-
scowymi wadzami zaoga krownika
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
 Krownik Michai Kutuzow pod koniec lat 50-tych. Nad pomostem widoczna antena systemu
Sonce-1. Fot. zbiory Jarosaw Malinowski

61
 Porwnanie parametrw taktyczno-technicznych krownikw radzieckich iamerykaskich *
Swierdow Cleveland Worcester
Lata wejcia do suby 1952-1955 1944-1945 1948-1949
Wyporno, t
standardowa 13 230 10 500 14 700
pena 16 340 13 755 18 500
Prdko maks., wzy 33,1 33,0 32,0
Opancerzenie, mm
burta 100 127 127
pokad 50 76 76
czoo wiey gwnego kalibru 175 165 165
bok wiey gwnego kalibru 65 76 76
dach wiey gwnego kalibru 75 76 102
Liczba dzia kal. 152 mm 12 12 12
Kt podniesienia, stopni -5,5 +45,5 -5 +60 -5 +78
Prdko naprowadzania wpionie, stopnie/s 13 11 14,8
Prdko naprowadzania wpoziomie, stopnie/s 7 10 25
Waga pocisku, kg 55 59 59
Prdko pocztkowa pocisku, m/s 950 762 762
Donono, km 30,2 23,88 23,88
Szybkostrzelno maks (1 lufy), wystrzay/minut 7,5 7,5 12
* wg A. B. Szirokorad, Krowniki typu SWIERDOW.

miaa zakaz usuwania czegokolwiek za
burt. Zreguy, jak wspominaj wiad-
kowie podobnych wydarze, usuwanie
caej zabrudzonej wody przeprowadza-
no zchwil wejcia na wody neutralne,
szczeglnie nocami.
Problemem byo rwnie zabezpie-
czenie postojowych reimw pracy.
Mimo, e wskadzie wyposaenia kr-
ownika znajdoway si 2 koty pomoc-
nicze, wyposaone wtokowe pompy
paliwowe, to jednak zreguy one nie
dziaay. Krowniki nigdzie poza Ba-
tijskiem nie korzystay zodpowiednio
wyposaonych nabrzey (wSewasto-
polu i Kronsztadzie z nabrzey mo-
na byo jedynie pobiera energi elek-
tryczn). Utrzymywanie w roboczym
reimie ukadu napdowego wczasie
postojw na redzie miao tylko jeden
skutek przedwczesne wypracowywa-
nie resursu ze wszystkimi wynikajcy-
mi ztego dla okrtu konsekwencjami.
W kocu trudno nie wspomnie
iotym, e przyjty wprojekcie proj.
68-bis elektroenergetyczny system za-
silania pokadowych odbiornikw pr-
dem staym by nawet wlatach 50-tych,
nie mwic ju opniejszych czasach,
ewidentnym anachronizmem.
Wyrniki zewntrzne
Zbudowane w rnych stoczniach,
cho na podstawie jednego projektu,
okrty tak czy inaczej posiaday mi-
dzy sob pewne konstrukcyjne rni-
ce. Zczasem rnic pojawio si wicej
iodpowiednio zmienia si zewntrzny nym pasem) na pierwszym kominie.
wygld jednostek. Wpocztku lat 50-
tych, wktrych do suby weszy pierw-
sze okrty serii, miay one na burtach
nazwy, na stalowych pytach przyspa-
wanych wczci rufowej kaduba. P- nych flotach przechodziy moderni-
niej do nazwy dodano okresowo zmie-
niany, w wietle wczesnej praktyki,
jednocyfrowy, dwucyfrowy, awkocu
trzycyfrowy, numer burtowy.
Wroku 1957 nazwy na burtach zo-
stay przykryte metalowymi pyta-
mi przez dugie lata okrty posiaday
jedynie numery burtowe. Co praw-
da, dowiadczone oko zawsze potra-
fio rozrni poszczeglne krow-
niki po szczegach konstrukcyjnych
(kluzy kotwiczne ipomosty zdziaa-
mi plot. kal. 37 mm za dziobowym
kominem na Swierdow, Ordoniki-
dze iDzierynskij), po malowaniu ko-
twic, masztw, obecnoci lub braku,
atake lokalizacji anten niektrych
radarw.
Itak swego czasu penicy sub we
Flocie Pnocnej Admira Uszakow wy-
rnia si eleganckim biaym kolorem
kotwic, a po zamontowaniu na nim
w1956 stacji rozpoznania radiowego
charakterystycznymi podwjnymi ante-
nami na fokmaszcie.
Krownik Aleksander Newskij wy-
rnia si wpierwszych latach suby
biaymi nokami rei na fokmaszcie, na-
tomiast czarnomorski Admira Nachi-
mow czerwonym znakiem (podu-
Byy rwnie i inne wyrniki, przy
czym zczasem pojawiao si ich coraz
wicej, ktre byy rezultatem tego, jak
okrty serii wrnym czasie iwr-
zacj, zgodnie z kilkoma projektami.
Wszystko to razem nadawao kadej
jednostce mnstwo zewntrznych kon-
strukcyjnych szczegw. W zwizku
ztym rozrnienie poszczeglnych kr-
ownikw wymagao pewnego trudu,
tym bardziej, e numery burtowe zmie-
niano praktycznie do samego kresu ist-
nienia ZSRR.
W padzierniku 1973 na burtach
wrufowej czci kadego krownika
pojawiy si znw poprzednie nazwy,
wszeregu przypadkw nanoszone bia-
farb.
Rozpatrywanie teoretycznie interesu-
jcego, lecz wrzeczywistoci mao re-
alnego pojedynku artyleryjskiego mi-
dzy krownikiem proj. 68-bis a jego
zachodnim odpowiednikiem jest pozba-
wione szczeglnego sensu. Do takich
wanie pojedynkw przygotowyway si
okrty we flotach Zwizku Radzieckiego
itrwao to przez dostatecznie dugi czas.
Jak sprawiedliwie zauwaaj w zna-
nej monografii W. Kuzin iW. Nikolskij
(Wojenno-morskoj Fot SSSR 1945-1991,
Sankt Petersburg 1996 s. 109) kr-
ownik Swierdow przegraby starcie
zCleveland: Majc nad amerykaskim

62
krownikiem typu Cleveland przewa-
g wdononoci dzia kal. 152 mm, typ
68-bis posiada prawie 1,5 raza sabsze
opancerzenie, szczeglnie pokadw, co
miao istotne znaczenie przy prowadze-
niu boju artyleryjskiego na duych dy-
stansach. Radziecki krownik nie mg
faktycznie prowadzi efektywnego ognia
zdzia kal. 152 mm na maksymalnych
dystansach zpowodu braku odpowied-
nich systemw kierowania ogniem, ana
mniejszych dystansach przewag mia
ju krownik typu Cleveland (wik-
sza szybkostrzelno dzia kal. 152 mm,
wiksza liczba dzia uniwersalnych kal.
127 mm 8 na burcie wobec 6 radziec-
kich kal. 100 mm)... Istotnym niedostat-
kiem radzieckich dzia redniego kalibru
byo to, e przy amunicji nie scalonej do
dzia kal. 120-180 mm stosowano kartu-
sze bez usek. Pozwalao to strzela wra-
zie potrzeby niepenym adunkiem mio-
tajcym (ogie do celw brzegowych lub
nieopancerzonych na maych lub red-
nich dystansach), zwikszao ywotno
samych dzia, nie pozwalao jednak upro-
ci adowania, awkonsekwencji zwik-
szy szybkostrzelnoci...
Tym niemniej jednak, jak ju wcze-
niej zauwaono, zadanie prowadzenia
boju artyleryjskiego z krownikami
typu Cleveland przerabiano wwarun-
Jako gwnego przeciwnika upatrywano wamerykaskich krownikach lekkich typu Cleveland. Na fotografii Manchester sfotografowany w1951
roku.
kach manewrw na przestrzeni wielu
lat. Pojedynki artyleryjskie krowni-
kw przerabiano take wielokrotnie na
zajciach wAkademii Marynarki Wo-
jennej. Uwaano przy tym, e radziec-
kie krowniki proj. 68-bis dziki wik-
szej dononoci dzia gwnego kalibru
miay moliwo efektywnego raenia
opancerzonych celw na dystansie od
130 do 169 kabli.
Wtym czasie, wprzypadku zmniej-
szenia wtrakcie pojedynku artyleryj-
skiego dystansu do 130 kabli imniej,
krowniki proj. 68-bis mogy otrzy-
ma 5-6 trafie wyciowe wane cen-
tra (przedziay maszynowni ikotowni,
artyleria), powodujce ich uszkodze-
nie bd zniszczenie. Takie warianty
rozpatrywano w ramach przeprowa-
dzonych wkocu lat 50-tych wicze
id-cy krownikw zawsze starali si
przeprowadzi uderzenie artyleryjskie
na przeciwnika zmaksymalnie duej,
efektywnej dononoci dzia gwnego
kalibru, ryzykujc, e w przeciwnym
razie otrzymaj ocen niezadowalaj-
c ze wszystkimi jej konsekwencjami.
Na wiczeniach wroku 1959 d-ca Mi-
chai Kutuzow kpt. Irangi G. J. Goota
wtrakcie zbliania do celu skrci dy-
stans do 125 kabli, za co rozjemcy nali-
czyli mu a 12 trafie (!), ktre ztakiej
odlegoci mg osign amerykaski
Cleveland. Na szczcie dla pokonane-
go d-cy, wtym czasie przekazywa on
ju dowodzenie krownikiem zwizku
zodejciem do Akademii.
Kilka sw ostrzelaniu zdzia gw-
nego kalibru do celw brzegowych.
Wtym przypadku przewaga naleaa,
dziki wikszej dononoci, do krow-
nika Swierdow. Iwanie dziki wspa-
niaym parametrom dzia kal. 152 mm
krowniki proj. 68-bis tak dugo pozo-
staway waktywnej subie.
Wkwestii moliwoci prowadzenia
ognia plot. przez dziaa gwnego kali-
bru typw Swierdow iCleveland, to jeli
uzna, e dysponoway rwnorzdny-
mi przyrzdami kierowania ognia, po-
siaday mniej wicej takie same moli-
woci: identyczna szybkostrzelno, kt
podniesienia lufy nieco wikszy uAme-
rykanw, za to prdko naprowadza-
nia wpaszczynie pionowej wysza po
stronie radzieckiej. Oba systemy artyle-
ryjskie mogy prowadzi ogie plot., jed-
nak nie mona ich byo klasyfikowa
jako uniwersalne, choby ze wzgldu na
zbyt may kt podniesienia.
Mao znane fakty
Zpowodu braku wlatach 50-60-tych
systemu rakiet plot. oraz ograniczonej
Fot. zbiory Leo van Ginderen
63
Amerykaski krownik lekki Worcester charakteryzowa si uniwersaln artyleri kalibru 152 mm.
dononoci uniwersalnych dzia kal.
100 mm do celw powietrznych, opie-
rajc si na dowiadczeniach Wielkiej
Wojny Ojczynianej, na krownikach
proj. 68-bis opracowano iwprowadzo-
no strzelanie artyleryjskie do samolo-
tw zdzia gwnego kalibru.
Strzelanie prowadzono na ob-
nionej wysokoci metod tablico-
w z wykorzystaniem tablic artyle-
ryjskich TS-50. Przykadowo, jeli
puap samolotu wynosi 7000 m, to
obniano go do poowy 3500 m. Je-
li prdko samolotu wynosia 200
m/s, to bya ona obniana do poowy
100 m/s. Zapalniki (nastawa zapal-
nika odlego wybuchu pocisku)
rwnie obniono opoow. Tym sa-
mym pociski rozryway si na poo-
wie wysokoci, jednak ich wybuchy
ukaday si na tle samolotu. Takie
strzelanie plot. prowadzia zarw-
no dziobowa jak irufowa grupa wie
artyleryjskich gwnego kalibru.
Ogniem kierowa d-ca grupy kiero-
wania ogniem artyleryjskim dywizjo-
nu gwnego kalibru (GUAO DGK).
Znajdowa si on wswoim stanowi-
sku dowodzenia (KP) wcentralnym
posterunku artyleryjskim (CAP). Je-
64
li kierujcym ogniem by d-ca dzio-
bowej grupy kierowania (NGU),
wwczas strzelay pierwsza i dru-
ga wiea, jeli d-ca rufowej grupy
kierowania (KGU), to strzelay trze-
cia iczwarta wiea. Jedn salw od-
dawaa odpowiednio 1lub 3 wiea,
adrug 2 lub 4.
W gwnym kalibrze pokadano
due nadzieje: donono 168,8 ka-
bla, ajeli pocisk by wyposaony wtu-
lej przejciow, wwczas donono
wzrastaa do 172 kabli (co odpowiada-
o maksymalnemu zasigowi wprowa-
dzonych pniej na uzbrojenie rakiet
plot. Sztorm). Pocisk gwnego kali-
bru way 55 kg, ajego wybuch powo-
dowa powstanie duej strefy raenia.
Krowniki proj. 68-bis do strzela
do celw powietrznych zdzia kal. 152
mm stosoway:
odamkowo-burzcy pocisk wz.
1915/28 OF-35, waga pocisku 55 kg,
materia wybuchowy trotyl owadze
6,0/6,19 kg, zapalniki W-429, RGM-6,
adunek miotajcy zmniejszonej mocy
owadze 16,5 kg prochu marki 130/50,
prdko pocztkowa 800 m/s
odamkowo-burzcy pocisk OFU-
35 ztulej przejciow, waga pocisku
Fot. zbiory Arthur D. Baker III
55 kg, materia wybuchowy tro-
tyl owadze 6,26 kg, zapalniki W-429,
RGM-6, adunek miotajcy owadze 24
kg prochu marki 152/27, prdko po-
cztkowa 950 m/s
granat czasowy ZS-35 o wadze
54,25 kg, materia wybuchowy trotyl
owadze 6,2 kg, zapalniki WM-16L,
WM-16M, WM-16, adunek miotajcy
owadze 24 kg prochu marki 152/27,
prdko pocztkowa 950 m/s
Planowano (na wszelki wypadek we
Flocie Oceanu Spokojnego) opracowa
strzelanie nie metod tablicow, lecz
podczajc wiee gwnego kalibru do
systemu MPUAZO (pol. morskie urz-
dzenie kierowania artyleryjskim ogniem
plot.) Zenit-68 bis. Prby te nie przy-
niosy jednak rezultatu ikontynuowano
strzelanie korzystajc ztablic.
Ocena zzewntrz
Budowa krownikw nie usza
uwadze Zachodu, tym bardziej, e pro-
wadzono j wokresie pocztku dzia-
ania blokw wojskowych i wzrasta-
jcemu zagroeniu wybuchem nowej
wojny wiatowej. Wzwizku ztym in-
teresujce bdzie sprawdzenie, co my-
leli na Zachodzie onowych radziec-
kich okrtach, jak oceniano ich bojowe
moliwoci ijak zamierzano walczy
znimi wprzypadku wybuchu wojny.
Korzystajc z ocen, jakie w rnym
czasie dawali krownikom proj. 68-
bis zachodni eksperci, mona bdzie
otrzyma pewien obraz tego, co myla
otych okrtach prawdopodobny prze-
ciwnik idlaczego swego czasu brytyjski
MI-6 poszed na tak ryzykowne przed-
siwzicie jak zbadanie podwodnej cz-
ci kaduba krownika Ordonikidze
wczasie jego postoju wPortsmouth.
Francuski autor P. Baryot wswej sze-
roko ongi znanej pracy Flota wwie-
ku atomu, ktra ujrzaa wiat wroku
1956, take nie omin budowy
wZSRR 5krownikw typu Czapa-
jew i12 typu Swierdow. Te ostatnie au-
tor uwaa za szybkie rajdery, mogce
wczasie wojny stanowi due niebez-
pieczestwo dla komunikacji morskiej.
Baryot odnotowa silne artyleryjskie
uzbrojenie i, ju tradycyjne dla okrtw
marynarki wojennej ZSRR, silne mino-
we (do 160 min) oraz torpedowe. Pen
prdko krownikw oceniano na 35
wzw, amoc ukadu napdowego na
135 tys. KM przy wypornoci 16500 t.
Autor zwrci uwag wysoki stopie ta-
Krownik danow podchodzi na morzu do krownika Admiral Uszakow (z lewej strony), rok 1957.
jemnicy, jak otoczono wZSRR budo-
w serii krownikw typu Swierdow
iwyrazi przypuszczenie, e jednostki
mogy zabiera na pokad znaczny za-
pas paliwa, co wprzypadku rozpocz-
cia wielkiej wojny pozwoli im dziaa
na przestrzeniach oceanw wcharak-
terze rajderw we wspdziaaniu
zokrtami podwodnymi ilotnictwem
zzadaniem przerywania dostaw do Eu-
ropy adunkw wojennych, wzmocnie-
nia iwszelkiego typu paliwa. Zdaniem
Barjot, dziki duej prdkoci krow-
niki typu Swierdow wprzypadku woj-
ny oceanicznej mog unikn zwal-
czajcych je sojuszniczych okrtw
liniowych i najciszych ameryka-
skich krownikw typu Salem.
Wysok ocen zachodnich eksper-
tw okrtw typu Swierdow potwier-
dza rwnie Norman Polmar, znany
amerykaski autorytet wzakresie oce-
ny sil morskich Zwizku Radzieckiego.
Jego zdaniem, okrty te byy wspania-
ymi idoskonaymi pod kadym wzgl-
dem, ale odpowiadajcymi epoce
koca lat 40-tych, bowiem ju wlatach
50-tych okazay si moralnie przesta-
rzae zuwagi na pojawienie si kiero-
wanej broni rakietowej iszybki rozwj
upotencjalnych przeciwnikw ZSRR,
przede wszystkim wUSA iWielkiej Bry-
tanii, lotnictwa szturmowego, ktrym
uzbrojenie krownikw proj. 68-bis nie
byo si wstanie skutecznie przeciwsta-
wi. Pozbawione efektywnych rodkw
nowoczesnej obrony plot., okrty okaza-
y si zupenie niezabezpieczone przed
moliwymi uderzeniami z powietrza,
szczeglnie ze strony samolotw- nosi-
cieli, nawet cakiem jeszcze niedosko-
naych pierwszych skrzydlatych rakiet
klasy powietrze-powierzchnia (przyka-
dowo Bat czy inne). Co wicej, wod-
powiedzi na pojawienie si nowych ra-
dzieckich krownikw, na uzbrojenie
lotnictwa morskiego Royal Navy wszed
nowy i pod kadym wzgldem udany
pokadowy szturmowiec Buccaneer.
Poza tym, zachodni sojusznicy przez
dugi czas zachowali wskadzie swych
flot lub w rezerwie kilka okrtw li-
niowych, odkadajc ich zomowanie
wzwizku zbudow wZSRR serii arty-
leryjskich krownikw typu Swierdow.
Oczywicie, oile nie zagroenie zpo-
wietrza, krowniki wcharakterze oce-
anicznych rajderw mogy by zagra-
a morskiej komunikacji Zachodu.
Historia jednak nie toleruje trybu wa-
Fot. zbiory Siergiej Baakin
65
runkowego ikoncepcja operacyjna po-
cztku lat 40-tych okazaa si mao
przydatn ju w pocztku nastpnej
dekady. Wkocu aby wyj zBatyku,
Mrz Pnocnych czy portw Dalekie-
go Wschodu na otwarty ocean krow-
niki wwarunkach wojennych musia-
y pokona stref dziaa pokadowego
ibazowego lotnictwa prawdopodobne-
go przeciwnika, przede wszystkim Sta-
nw Zjednoczonych iich sojusznikw
zNATO.
Marynarze, penicy sub na kr-
ownikach, susznie byli dumni ze swo-
ich okrtw, ktre mogy operowa na
wszystkich morzach ioceanach wnaj-
trudniejszych nawet warunkach. Kr-
owniki nie tylko same peniy sub
bojow, ale rwnie zabezpieczay jej
penienie przez inne okrty istatki. Na
pokadach krownikw zaogi okr-
tw podwodnych zyskiway moliwo
krtkiego odpoczynku, za pokadowy
personel medyczny w razie potrzeby
udziela pomocy zaogom innych jed-
nostek.
Koniec epoki: krowniki artyleryjskie Aleksander Suworow iAdmira azariew wotoczeniu niszczycieli po wycofaniu ze suby, Sowietskaja Gawa
1989 r.
66
Nie sposb nie zauway dobrej
infrastruktury bytowej krownikw:
due zapasy ywnoci, wody sodkiej
ikotowej, odsalacze wody morskiej
owysokiej wydajnoci, podobnie jak
kondensatory czy system wentylacyj-
ny, urzdzenia chodnicze wraz zza-
mraarkami ikomorami chodniczy-
mi, system ogrzewania ischadzania
powietrza itp., a take rozbudowa-
ne bloki zabezpieczenia warunkw
ycia zaogi medyczny, ywienio-
wy, anie ipralnie. Dua liczba po-
mieszcze mieszkalnych na poka-
dzie pozwalaa wrazie koniecznoci
przyjmowa personel sztabw zespo-
w oraz wymienne zaogi okrtw
podwodnych.
Marynarze lubili krowniki za ich
niezawodno, wytrzymao, wyso-
k ywotno, niezatapialno ibezpie-
czestwo poarowe. Jak by na rzecz nie
spojrze, mimo nader intensywnej eks-
ploatacji przez prawie cztery dziesicio-
lecia na okrtach proj. 68-bis nie byo
wzasadzie ani jednej powanej awarii.
Suba na krownikach bya trudna,
ale interesujca izaszczytna. Nie dar-
mo we flocie mwi, e adne morskie
serce nigdy nie zapomni swego okrtu.
Atym bardziej jeli to krownik.
Dzi w Sewastopolu przypominaj
otych jednostkach zdjte zwysyanych
na zom krownikw dzwony okrto-
we, ktre nadal wybijaj szklanki win-
nym wymiarze czasu. Dzwon okrtowy
ze danow znajduje si wcerkwi wi-
tego Mikoaja na Siewiernoj stronie,
dzwon zAdmiral Uszakow worod-
ku wypoczynkowym ministerstwa obro-
ny Ukrainy Sewastopol, azAdmira
Nachimow zosta zainstalowany na po-
chodzcym z krownika Worosziow
maszcie sygnaowym przy nabrzeu Se-
wastopolskiego Wojenno-morskiego In-
stytutu im. adm. P. S. Nachimowa.
Oceniajc wszechstronnie okrty
proj. 68K/68-bis mona wobec ostat-
nich radzieckich krownikw artyle-
ryjskich uy parafrazy sw W. Chur-
chilla Jawiy si one jako wspaniae
kwiaty ju dawno citego bukietu.
Fot. zbiory Wadimir Zabockij
 Aneks. Parametry taktyczno-techniczne krownika Swierdow na podstawie stoczniowych ipastwowych prb
Lp Podstawowe elementy taktyczno-techniczne Projekt Na okrcie
I. Elementy okrtowe
1. 1. podstawowe wymiary, m
a) dugo:
maksymalna 210,0 209,96
wlinii wodnej 205,0 204,95
b) szeroko:
maksymalna 21,99 21,98
linii wodnej 21,37
c) zanurzenie rednie
przy wypornoci normalnej 6,89 6,78
przy wypornoci penej 7,38 7,26
maksymalne przy wypornoci penej zwystajcymi czciami kaduba/
7,48/8,55 7,35/8,43
opuszczon opywk stacji Tamir-5N
d) wysoko burty:
dzib 14,8 14,79
rdokrcie 13,5 13,5
rufa (wrga nr 206) 11,37 11,37
2. wyporno izapas pywalnoci, t
a) wyporno:
standard 13 600 13 230
normalna 15 120 14 780
pena 16 640 16 340
maksymalna 17 781 17 805
b) zapas pywalnoci cytadeli (%)
przy wypornoci normalnej 22,8 25,8
przy wypornoci penej 11,5 13,7
3. stateczno (wysoko metacentrum), m
a) przy wypornoci standard 0,98 1,00
b) przy wypornoci normalnej 1,49 1,53
c) przy wypornoci penej 1,86 1,91
d) przy wypornoci maksymalnej 1,98 2,08
4. ruby napdowe:
2 otrzech pirach odlew 2 otrzech pirach odlew
a) liczba ityp
monolit monolit
b) skok, m 4,5 4,5
II. Opancerzenie, mm
1. wrejonie cytadeli (wrgi nr 32-170)
a) burta
wobrbie cytadeli 100 100
wczci dziobowej 20 20
b) dolny pokad
wobrbie cytadeli 50 50
wczci dziobowej 20 20
c) trawersy
dziobowy 120 120
rufowy 100 100
2. stanowisko dowodzenia
boki 130 130
pokad 30 30
dach 100 100
3. pancerne szyby komunikacji 10 10
4. ZKP 10 10
5. KDP (stanowisko dalmierzy) 13 13
6. SPN (stabilizowane stanowisko naprowadzania) 10 10
7. barbety SPN 10 10
8. wiee artylerii gwnego kalibru:
cz czoowa 175 175
dach 75 75
ciany boczne 65/60 65/60
barbety 130 130

67
 9. wiee artylerii uniwersalnej:
cz czoowa 20 20
dach 10 10
ciany boczne 10 10
barbety 20 20
10. automatyczne dziaa plot. W-11 6 6
11. chodzenie luf dzia plot. W-11 10 10
12. zapas amunicji podrcznej dzia W-11 10 10
13. pancerne osony ikratownice szybw wentylatorw przedziaw kotowni
125 125
imaszynowni
14. przedzia steru imaszynki sterowej:
przegrody 100 100
dolny pokad 50 50
15. kanay ochronne przewodw 70 70
16. stanowiska we wntrzu masztu (poniej stanowiska dowodzenia) 30 30
17. stanowiska wnadbudwkach, otwarte stanowiska osona pomostu
10 10
nawigacyjnego
III. Ukad napdowy
1. turbiny gwne:
liczba 2 2
typ TW-7 TW-7
2. gwne koty:
liczba 6 6
typ KW-68 KW-68
3. turbogeneratory:
liczba 5 5
typ TD-6 TD-6
czna moc (kW) 1500 1500
4. generatory dieslowskie (awaryjne):
liczba 4 4
typ 6Cz23/30 6Cz23/30
czna moc (kW) 1200 1.00
5. moc turbin gwnych, KM
przy prdkoci ekonomicznej 11 000 13 400
przy prdkoci krowniczej 25 000 29 900
przy prdkoci penej 110 000 111 400
przy prdkoci maksymalnej 126 500 121 700
przy penej prdkoci wstecznej 44 000 24 800
IV. Prdko wwzach (obroty wau napdowego na minut)
1. przy wypornoci na prbach:
a) techniczno-ekonomiczna (14850 t) 18,62 (146,4)
b) operacyjno-ekonomiczna (14430 t) 18,72 (147)
c) krownicza (15040 t) 23,47 (189,2)
d) pena (14880 t) 32,63 (287,4)
e) maksymalna (14625 t) 33,12 (295,4)
f) pena wsteczna (14700 t) 17,4 (181)
2. przy wypornoci normalnej (t) 15 120 14 780
a) techniczno-ekonomiczna 17,0 (ok. 140) 18,64 (146,4)
b) operacyjno-ekonomiczna 18,66 (147)
c) krownicza 21,5 (ok. 185) 23,54 (189,2)
d) pena 31,5 (ok. 290) 32,69 (287,4)
e) maksymalna 32,6 (ok. 310) 33,04 (295,4)
f) pena wsteczna (ok.180) 17,4 (181)
V. Zuycie paliwa (t/KM/h)
1. przy prdkoci techniczno-ekonomicznej 0,750 0,613
2. przy prdkoci operacyjno-ekonomicznej 0,860
3. przy prdkoci krowniczej 0,655 0,553
4. przy prdkoci penej 0,460 0,462
5. przy prdkoci maksymalnej 0,467
VI. Zasig, Mm
1. z penym zapasem paliwa, t 2800 2805
a) przy prdkoci techniczno-ekonomicznej 5700 6450
b) przy prdkoci operacyjno-ekonomicznej 4520

68
 c) przy prdkoci krowniczej 3700 4000
d) przy prdkoci penej 1760
e) przy prdkoci maksymalnej 1630
2. z maksymalnym zapasem paliwa (projektowany 3600 t, faktyczny 3915 t)
a)przy prdkoci techniczno-ekonomicznej ok. 7400 8250/9560
b)przy prdkoci operacyjno-ekonomicznej 5700/6300
c)przy prdkoci krowniczej 4750 5130/5680
d)przy prdkoci penej 2250 2250/2450
e)przy prdkoci maksymalnej 2090/2270
VII. Zapasy okrtowe (w t )
1. paliwo (dla napdu gwnego):
normalny 1400 1400
peny 2800 2805
maksymalny 3600 3915
2. smary (normalny/maksymalny) 40,0/ok. 60,0 40,0/62,6
3. woda pitna (normalny/maksymalny) 63,5/85,0 63,5/93,6
4. woda kotowa (normalny/ maksymalny) 200,0/ok.280,0 200,0/303,0
5. woda sanitarna (normalny/maksymalny) 127,0/139,1 127,0/150,5
6. paliwo dieslowskie (normalny/maksymalny) ok.65,0/ok.68,0 66,5/77,5
7. Autonomiczno (doby) 30 30
VIII. Zwrotno
1. rednica cyrkulacji wdugociach okrtu przy wypornoci normalnej imaks.
kcie wychylenia steru (35):
przy prdkoci ekonomicznej 4,3
przy prdkoci krowniczej 4,5
przy prdkoci penej ok. 5,4 4,5
2. kt przechyu przy maks. kcie wychylenia steru przy penej prdkoci () ok. 9 8
minimalny kt przeoenia przy ktrym okrt zaczyna sucha steru ():
3. przy penej prdkoci wprzd 2-3
przy penej prdkoci wty ok. 9 7
maksymalny kt przeoenia steru przy penej prdkoci wstecz ():
4. zwzmacniaczem hydraulicznym 14
bez wzmacniacza hydraulicznego 5-6
IX. Inercja
1. czas od momentu przekazania komendy Stop do penego zatrzymania si okrtu:
przy prdkoci ekonomicznej 15 min 25 s
przy prdkoci krowniczej 26 min 00 s
przy prdkoci penej 29 min 03 s
droga wdugociach okrtu od momentu przekazania komendy Stop do
penego zatrzymania si okrtu:
przy prdkoci ekonomicznej 13,3
przy prdkoci krowniczej 18,0
przy prdkoci penej 21,0
czas od momentu komendy przejcia zprdkoci penej w przd na pen
3 min 45 s
wstecz do zatrzymania si okrtu
czas od momentu komendy przejcia zprdkoci penej w przd na pen
5 min 54 s
wstecz do chwili osignicia penych obrotw biegu wstecznego
droga wdugociach okrtu od momentu komendy przejcia zprdkoci penej
7
wprzd na pen wstecz do zatrzymania si okrtu
X. Wyposaenie nawigacyjne
yroskopy:
1. typ Kurs-3a Kurs-3a
liczba kompletw 2 2
repetytorw wsystemie 7 7
kursografw wsystemie 2 2
logi:
2. typ Gauss-50 Gauss-50
liczba 2 2
echosondy:
3. typ NEL-3 NEL-3
liczba 2 2
4. kursograf automatyczny Put-1 Put-1

69
 5. radionamierniki:
typ RPN-47-01 RPN-47-01
liczba 1 1
6. kompasy magnetyczne:
urzdzeniem kompensujcym KUS-12 3 3
bez urzdzenia kompensujcego 1 1
XI. Uzbrojenie artyleryjskie
1. Gwny kaliber:
liczba ityp wie IV MK-5-bis IV- MK-5-bis
liczba dzia, kaliber (mm), dugo w kalibrach XII 152/57 XII 152/57
kty skrajne ()
podniesienia +45 +45
obnienia 5 5
maks. donono (kable) przy pocisku z V= 980 m/s 167,6 167,6
sektory ostrzau przy kcie podniesienia 0
I wiea 27 148 prawa burta 41 136 prawa burta
27 148 lewa burta 41 136 lewa burta
II wiea 0 35 prawa burta 32 135 prawa burta
0 137 lewa burta 32 135 lewa burta
III wiea 32 180 32 34 148 prawa burta
34 148 lewa burta
IV wiea 32 180 32 32 180 32
sektory ostrzau przy kcie podniesienia 3 iwicej
I wiea 0 148 prawa burta 0 148 prawa burta
0 148 lewa burta 0 148 lewa burta
II wiea 0 135 prawa burta 0 135 prawa burta
0 137 lewa burta 0 137 lewa burta
III wiea 32 180 prawa burta 32 180 prawa burta
32 180 lewa burta 32 180 lewa burta
IV wiea 32 180 prawa burta 32 180 prawa burta
32 180 lewa burta 32 180 lewa burta
sektory ostrzau przy kcie podniesienia 3 iwicej zuwzgldnieniem dziaania
stoka gazw wylotowych na dziaa SM-5-1 iW-11
I wiea 0 148 prawa burta 0 130 prawa burta
0 148 lewa burta 0 130 lewa burta
II wiea 0 135 prawa burta 0 100 prawa burta
0 137 lewa burta 0 100 lewa burta
III wiea 32 180 prawa burta 70 180 prawa burta
32 180 lewa burta 70 180 lewa burta
IV wiea 32 180 prawa burta 40 180 prawa burta
32 180 lewa burta 40 180 lewa burta
sektory ostrzau przy kcie podniesienia 3 iwicej wchwili zaczenia si
sygnalizacji niebezpiecznych stref dla dzia SM-5-1 iW-11
I wiea 0 148 prawa burta 0 66 prawa burta
0 148 lewa burta 0 66 lewa burta
II wiea 0 135 prawa burta 0 36 prawa burta
0 137 lewa burta 0 36 lewa burta
III wiea 32 180 prawa burta 34 180 prawa burta
32 180 lewa burta 34 180 lewa burta
IV wiea 32 180 prawa burta 34 180 prawa burta
32 180 lewa burta 34 180 lewa burta
maksymalna szybkostrzelno (strzay/minut) 6,5 7
stanowisko kierowania ogniem (liczba ityp) II SM-18-1 II SM-18-1
zapas amunicji:
wkomorach (pociski/adunki) 2.250/2.130 2.250/ 2.130
we wieach 72 72
kaliber uniwersalny:
2. a) liczba ityp wie VI SM-5-1 VI SM-5-1
b) liczba dzia, kaliber (mm) dugo w kalibrach XII 100/70 XII 100/70
c) kty skrajne ()
podniesienia +85 +85
obnienia 8 8
stabilizacji +20 +20

70
 d) maks. donono
horyzontalne (kable) 167,0 167,0
wertykalna (km) 28,3 28,3
e) sektory ostrzau w() przy kcie podniesienia 0 bez wpywu gazw
wylotowych na dziaa W-11:
wiea No 1 4 0 148 2 0 140
wiea No 2 4 0 148 2 0 140
wiea No 3 23 157 28 148
wiea No 4 23 157 28 1 48
wiea No 5 20 180 178 32 170
wiea No 6 20 180 178 32 170
f) sektory ostrzau w() przy kcie podniesienia 0 zuwzgldnieniem
oddziaywania gazw wylotowych na dziaa W-11
wiea No 1 4 0 148 2 0 140
wiea No 2 4 0 148 2 0 140
wiea No 3 23 157 28 148
wiea No 4 23 157 28 148
wiea No 5 20 180 178 32 152
wiea No 6 20 180 178 32 152
g) maksymalna szybkostrzelno (strzay/minut) 18 18
h) stabilizowane stanowisko naprowadzania (liczba ityp) II SPN-500 II SPN-500
i) zapas amunicji
wkomorach amunicyjnych 3.640 3.672
we wieach 180 180
3. artyleria plot. maego kalibru
a) liczba ityp dzia XVI W-11 XVI W-11
b) liczb luf ikaliber (mm) XXXII 37 XXXII 37
c) typ automatycznego celownika 70K iAPO-8 AZP-37-2M
d) kty skrajne ()
podniesienia 85 85
obnienia 10 10
XII. Uzbrojenie torpedowe
1. wyrzutnie torpedowe zautomatycznym naprowadzaniem SSSP:
a) typ PTA-53-68bis PTA-53-68bis
b) liczba 2 2
c) kaliber 533 533
d) liczba rur wkadej 5 5
2. kt ostrzau () 60 60
3. maksymalna liczba torped wsalwie 5 5
4. liczba torped wwyrzutniach 10 10
5. prochowy isprone
system odpalania prochowy isprone powietrze
powietrze
6. system kierowania ogniem Stalingrad-2T-68bis Stalingrad-2T-68bis
XIII. Uzbrojenie minowo-traowe
1. cakowity zapas min:
a) wz. 1908 r 132 132
b) lub wz. 1912 r. 76 76
c) lub typ KB 68 68
2. tray parawany
a) liczba 4 robocze + 4 zapasowe 4 robocze + 4 zapasowe
b) typ K-1 K-1
XIV. rodki cznoci iobserwacji
1. nadajniki radiowe:
typ R-641 R-641
liczba 2 2
typ R-642 R-642
liczba 1 1
typ R-643 R-643
liczba 1 1
typ R-644 R-644
liczba 1 1
typ R-645 R-645
liczba 1 1

71
 typ R-647
liczba 3
2. odbiorniki radiowe
typ R-670 R-670
liczba 2 2
typ R-671 Purga-45
liczba 8 8
typ R-671
liczba 3
typ R-672 R-672
liczba 2 2
typ R-673 R-673
liczba 6 6
3. przekaniki radiowe
typ R-607
liczba 3
typ R-609 R-609
liczba 3 3
nie zamontowano
R-610 przewidywana
typ (zarezerwowano
moliwo zamontowania
powierzchni imoc zasilania)
liczba 1
XV. Urzdzenia radarowe
1. radar obserwacji celw nawodnych inisko leccych samolotw:
typ Rif Rif
liczba 1 1
2. radar obserwacji celw powietrznych
typ Gius-2 Gius-2
liczba 1 1
3. urzdzenia identyfikacyjne:
a) urzdzenie pytajce
typ Fakiel-M3 Fakiel-M3
liczba 2 2
b) urzdzenie odpowiadajce
typ Fakiel-MO Fakiel-MO
liczba 2 2
4. radar kierowania ogniem artylerii gwnego kalibru:
typ Zap Zap
liczba 2 2
5. dalmierz radarowy wsppracujcy zwieami artylerii gwnego kalibru:
typ Sztag-B Sztag-B
liczba 2 2
6. radar kierowania ogniem artylerii uniwersalnego kalibru:
typ Jakor Jakor
liczba 2 2
7. dalmierz radarowy wsppracujcy zwieami artylerii uniwersalnego kalibru:
typ Sztag-B Sztag-B
liczba 6 6
8. radar kierowania strzelaniem torpedowym
typ Zaria Zaria
liczba 1 1
9. urzdzenia stanowiska informacji bojowej BIP system Zwieno-68bis Zwieno-68bis
10. radar kierowania ogniem maokalibrowej artylerii plot. przewidywano moliwo nie zainstalowano,
zainstalowania 4 radarw powierzchnia izasilanie
Fut-B zarezerwowane
11. radar wykrywania inaprowadzania maokalibrowej artylerii plot. przewidywano moliwo nie zainstalowano,
zainstalowania 1 radaru powierzchnia i zasilanie
Fut-N zarezerwowane

Suba i losy kocowe krownikw zostan opisane

w drugiej czci niniejszej monografii

72