Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatti Ve Türkiye Ekonomisine Etkileri Ylisans Tezi 2009

TRKYE CUMHURYET
UKUROVA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KTSAT ANABLM DALI
BAK-TFLS-CEYHAN HAM PETROL BORU HATTI VE TRKYE

EKONOMSNE ETKLER
Ali Eren ALPER
YKSEK LSANS TEZ
ADANA 2009
TRKYE CUMHURYET
UKUROVA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KTSAT ANABLM DALI

EKONOMSNE ETKLER
Ali Eren ALPER
Danman: Do. Dr. Harun BAL
YKSEK LSANS TEZ
ADANA 2009
ii
ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne
Bu alma, jrimiz tarafndan ktisat Ana Bilim Dalnda Yksek Lisans Tezi olarak
kabul edilmitir.
Bakan: Do. Dr. Harun BAL

(Danman)
ye : Yrd. Do. Dr. Hakk FT
ye : Yrd. Do.Dr. Mehmet ZMEN
ONAY
Yukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm.
.//2009
Do. Dr. Azmi YALIN

Enstit Mdr
Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil
ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunundaki hkmlere tabidir.
iii
ZET

EKONOMSNE ETKLER
Ali Eren ALPER
Yksek Lisans Tezi, ktisat Anabilim Dal

Danman: Do. Dr. Harun BAL
Eyll 2009, 131 sayfa
Enerji kayna olarak yerini tutacak baka bir seenek bulununcaya kadar, petrol
ve doalgaz dnya ekonomisi zerindeki etkisini daima koruyacaktr. Ekonominin itici
gc olan enerjinin sanayide kullanlmas ile birlikte dnyada petrol ve doalgaz
kaynaklarna sahip olmak, retimini elde tutmak, ulam gzerghlarn denetim altnda
bulundurmak mcadelesi balamtr. Bu gelimeler nda Sovyetler Birliinin
dalmasndan sonra, kantlanm 20 milyar ton petrol rezervine sahip Hazar havzas
enerji ekonomisinin odana yerlemitir.
Bu tez almasnn amac; enerji, enerji kaynaklar ve enerji ekonomisi ile ilgili
bir teorik ereve izmek ve Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn (BTC HPBH)
ekonomik etkilerini incelemek ve ulalan sonular balamnda neriler sunmaktr.
almada petrol ve doalgazn mevcut arz ve talep yaplar ile arz ve talep
projeksiyonlar incelenmi ve petrol ve doalgazn nmzdeki 30 yllk srete de
dnya ekonomisinin ana enerji kaynaklar olaca saptanmtr. Ayrca, blgede mevcut
ve planlanan enerji nakil hatlar ile dnya ekonomisinin en dinamik blmn oluturan
enerji ekonomisi kavram incelenmitir. Bu balamda zellikle enerji kaynaklarnn
esnek olmayan arz ve talep yaplar dikkat ekmektedir. Literatrdeki bulgular,
enerjinin hem ksa hem uzun dnemdeki ikame olanaklarnn ok snrl olmasndan
dolay, talep esnekliklerinin hem ksa hem de uzun dnemde olduka esnek olmayan
bir grnm sergilediini gstermektedir. Ayn esnek olmayan grnm arz cephesinde
de gzlemlenmektedir. Bunun ana nedeni enerji arznn yksek oranda sabit sermaye
yatrmlarna dayanmasdr. Petrol ve doal gaz talebinin inelastik bir yap sergilemesi,
bunlardan kaynaklanan oklarn dnya ekonomisini derinden etkilemesine neden
olmaktadr. Ancak 1973 sonras deien ekonomik yaplar zelliklede daha esnek hale
gelen merkez bankas para politikalar ve retimde ve tketimde petrol daha az youn
iv
kullanan ekonomiler, oluabilecek yeni enerji oklarnn muhtemel etkilerini

azaltmaktadr.
Enerji kavramnn teorik yaps aklandktan sonra, Bak-Tiflis-Ceyhan ham
petrol boru hattnn Trkiye ekonomisine etkileri mikro ve makro bazda incelenmitir.
Hattn mikro iktisadi adan gerekleen etkileri daha ok projenin inaat aamasnda
gereklemitir. Bu etkilerin ana unsurunu inaat aamasnda yaplan kamulatrmalar
oluturmaktadr. Gzergh zerindeki hane halklarnn temel geim kayna tarm ve
hayvanclktr. Blge halknn %79,7sinin iftilik dnda yapacaklar veya
yapabilecekleri bir iin olmad belirlenmitir. Bu nedenle BTC HPBHnn
kamulatrma safhalar dikkatle incelenmi ve hat gzerghnn yer st tesisleri hari
tamamnn geici sreyle kamulatrld ve bundan dolay oluan zararlarn Dnya
Bankasnn belirledii (OD 430) standartlarnda tazmin edildii saptanm, dolaysyla
da projenin ciddi anlamda olumsuz mikro etkilerinin olmad belirlenmitir.
Projenin makro etkileri balamnda da dorudan ve dolayl etkileri
incelenmitir. Dorudan etkiler balamnda ilk olarak vergi gelirleri ve Trkiye
Petrolleri Anonim Ortaklnn (TPAO) saha paylarndan elde etii gelirler
incelenmitir. Bu gelirlerin BTC HPBHnn beklenen etkilerinin ok altnda kald
saptanmtr. Dolayl etkiler bal altnda ise hattn etkisi incelenmitir. Bunlar;
istihdam etkisi, Trkiyenin enerji arz gvenliine etkisi ve Ceyhan blgesine
potansiyel etkileridir. Dolayl etkilerden istihdam etkisinin geici sreyle ortaya kt
ve hattn inaat aamasnda geici istihdamlar nedeniyle, u anda var olmad
saptanmtr. Hattn Trkiyenin enerji arz gvenliine olan etkilerinin ciddi boyutlarda
olduu ve Trkiyeye herhangi bir ek maliyet getirmeden stratejik petrol rezervleri
oluturma ans verdii tespit edilmitir. Hattn nc ve son dolayl etkisi ise Ceyhan
blgesindeki potansiyel etkilerdir. Fakat bu etkilerin ortaya kmas, Ceyhan blgesinde
kapsaml bir kalknma program uygulanmasna ve bu program balamnda blgede bir
enerji endstrisi kurulmasna baldr.
Anahtar Kelimeler: Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt, Enerji

Ekonomisi, Hazar Petrolleri, Trkiye Ekonomisi
v
ABSTRACT
BAKU-TBILISI-CEYHAN CRUDE OIL PIPELINE AND ECONOMIC

EFFECTS ON TURKISH ECONOMY
Ali Eren ALPER
Master Thesis, Department of Economics

Supervisor: Do. Dr. Harun BAL
September 2009, 131 pages
Oil and Natural gas will always protect its effect for world economy until any
other material will be discovered that can substitude oil and natural gas as an energy
source. As soon as energy has been used for industry, the struggle for having energy
resources, keeping the production, controlling the transport way of energy has been
started. Therefore, after the collapse of Soviet Union, The Caspian Basin, that has 20
billion tone petroleum reserves, located at the center of the energy economy.
The aim of this study; is drawing a theoretical framework for energy sources and
energy economy, investigation of economic effects of Baku-Tbilisi-Ceyhan oil pipeline
and present suggestions according to achieved results.
In this study, the current supply and demand structure of petroleum and natural
gas was investigated with their supply and demand projections. It was determined that
petroleum and natural gas will be the main energy resources of the world economy in
the next 30 years. Besides, the current and planned energy transportation lines in the
basin and energy economics which is the most dynamic part of the world economy was
investigated. In this context, espicially the inelastic supply and demand structure of
energy resources was attracted attention. Empirical evidences show that the demand
elasticities of energy is quite inelastic both in the long and short run due to the limited
substitution possibilities both in the long and short run of energy. The same inelastic
structure can be observed in the supply side. The main reason behind this situation is the
energy supply is mainly depends on fixed capital investment. Because of the inelastic
structure of the oil and natural gas shocks deeply effect the world economy. However,
changing economic situations after 1973, espicially with more flexible central bank
monetary policies and economies that utilized the less petroleum both in the production
and consumption decrease the possible effects of new energy shocks.
vi
After explaining the theoretical consept of energy, the effects of Baku-Tbilis-

Ceyhan main oil pipeline was investigated both in the macro and micro perspective. The
micro economic effects of the pipeline was appeared mainly at the construction stage.
The main component of these effects are the nationalization process that occured in the
construction stage. The main livelihood source of the households who live on the
pipeline route are agriculture and ranching. 79,7 % of the people in that area are
farmers. So, the pipelines nationalization phases were analyzed carefully and the whole
pipeline routes except the surface facilities, temporarly nationalized and the damages
were compensated according to the World Bank standarts. Hence, no serious negative
micro effects can be observed.
On the other hand, the macro effects of the project was analyzed both direct and
indirect perspective. Taxrevenues and Turkish Petroleum Corporations partnerships
revenues from the petroleum areas was initially investigated for the direct perspective. It
was determined that these revenues are under the expected levels. For indirect effects,
the three effects of pipeline was searched. These are effects on employment, effects on
Turkish energy supply security and potential effects on Ceyhan region. Employment
effects occured temporarily due to the temporarily employment at the construction stage
does not exist currently. The effects of the pipeline on Turkish energy supply security is
significant and allows chance to generate strategic oil reserves without any additional
costs. The last indirect effect is about Ceyhan region. But occurance of these effects
depend on application of a comprehensive development program and establishment of
an energy industry in Ceyhan region.
Key Words: Baku-Tbilisi-Ceyhan Crude Oil Pipeline, Energy Economics,

Caspian Oil, Turkish Economy.
vii
NSZ
Enerji, dnya ekonomilerinin bymelerini salayan temel hammaddedir.

Gnmzde enerji denince akla ilk gelen unsur petrol ve doal gaz olmaktadr. Bu iki
hammaddenin ikamesinin sfra yakn olmas ve retiminin dolaysyla da arznn
dnyada belli bal birka blgede yapld ve bu blgelerinde bu hammaddeyi youn
olarak kullanan Avrupa ve Kuzey Amerikaya uzak olmalar nedeniyle tanmas ve
ilenmesi gnmz ekonomileri iin hayati nem arz etmektedir.
Bu balamda dnyann petrol ve doal gaz ihtiyacnnn giderilmesinde
Ortadou kaynaklarn destekleyebilecek veya gerek olduunda ikame edebilecek
dnyadaki bilinen en yeni blge Hazar blgesidir. Bu blgeden, bat pazarlarna petrol
sevk eden en yeni ve en modern hatta Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattdr.
Dnya ekonomileri iin zellikle enerji arz gvenlii balamnda ok nemli olan bu
hattn Trkiyeye de nemli potansiyel ekonomik etkileri vardr.
Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattnn var olan ve potansiyel etkilerini
incelediim almamda ok byk katklar olan, yksek lisans eitimim sresince
yardm ve desteini hibir zaman esirgemeyen saygdeer hocam ve danmanm Do.
Dr. Harun BAL a kranlarm sunarm. Tez jrimde yer alan yapc, gelitirici eletiri
ve nerileri ile beni daha iyiyi gerekletirmem konusunda ynlendiren deerli
hocalarm Yrd. Do. Dr. Hakk FT ve Yrd. Do. Dr. Mehmet ZMENe salam
olduklar katklardan dolay en iten duygularla teekkr ederim.
Son olarak hayatmn her annda maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen ve
emekleriyle bugnlere ulamam salayan, haklarn asla deyemeyeceim kymetli
babam Erol ALPER ve sevgili annem Seval ALPER e, desteini her an arkamda
hissettiim kardeime teekkrlerimi ve kranlarm sunarm.
Bu alma Bilimsel Aratrma Proje Fonu Tarafndan Desteklenmitir.
Proje No: BF2007YL6
Ali Eren ALPER

ADANA, 2009
viii
NDEKLER
ZET ...................................................................................................................... iii

ABSTRACT ....... v
NSZ ....... vii
KISALTMALAR LSTES ...... xii
TABLOLAR LSTES ...... xiii
EKLLER LSTES..... xiv
GRAFKLER LSTES .... xv
GR ...... 1
1.BLM
ENERJ, ENERJNN NEM VE DNYA ENERJ KAYNAKLARI
1.1. Enerji . 3
1.2.Enerji Ekonomisi 6
1.2.1.Enerji Esneklikleri . 9
1.2.2.Enerji Endstrisi 14
1.2.2.1.Petrol Endstrisi . 15
1.2.2.2.Doal Gaz Endstrisi . 17
1.2.3.Enerji Piyasalar ve Enerji Ticareti 17
1.2.4.Enerji Borsalar .. 21
1.2.5.Fiyat Operasyonlar ... 22
1.3.Enerji Kaynaklar ve Snflandrmas...... 24
1.3.1.Dnya Enerji Tketimi inde Enerji Kaynaklarnn Paylar......... 26
1.3.2.Dnya Ham Petrol Rezervleri ve retimi.. 29
1.3.2.1.Suudi Arabistan ................................. 31
1.3.2.2.Cezayir ................................................... 31
1.3.2.3.Endonezya ...... 31
1.3.2.4.ran 32
1.3.2.5.Irak . 32
1.3.2.6.Kuveyt 33
ix
1.3.2.7.Libya .. 33
1.3.2.8.Nijerya ... 33
1.3.2.9.Katar .. 33
1.3.2.10.Birleik Arap Emirlikleri . 34
1.3.2.11.Venezuella ... 34
1.3.2.12.Hazar Blgesi ... 34
1.3.2.13.ABD ve Kanada ... 36
1.3.2.14.Rusya ... 36
1.4.Dnya Ham Petrol Tketimi ... 37
1.5. Dnya Doal Gaz Rezervleri ve Tketimi 38
1.6.Blgedeki Enerji Nakil Hatlar ... 40
1.6.1.Atyrau-Samara Petrol Boru Hatt .. 41
1.6.2.Bak-Novorossiysk Petrol Boru Hatt ... 42
1.6.3. Bak-Supsa Petrol Boru Hatt .. 43
1.6.4.Hazar Boru Hatt Konsorsiyumu (CPC) 43
1.6.5.Trkmenistan-Trkiye-Avrupa Doal Gaz Boru Hatt .. 44
1.6.6.Mavi Akm Doal Gaz Boru Hatt . 46
1.6.7.Orta Asya Doal Gaz Boru Hatt ... 47
1.6.8.Trkiye-Yunanistan Doal Gaz Boru Hatt ... 48
1.6.9.Nabucco Doal Gaz Boru Hatt . 48
1.7.Enerji Gvenlii .. 49
1.8.Enerji oklarnn Dnya Ekonomisine Etkileri .. 51
1.9. Hazar Blgesi lkeleri ve Genel zellikleri . 56
1.9.1.Rusya 57
1.9.2.Azerbaycan Cumhuriyeti .. 58
1.9.3.ran 60
1.9.4.Kazakistan Cumhuriyeti ... 60
1.9.5.Trkmenistan Cumhuriyeti ... 62
1.10.Hazar Denizinin Stats .. 63
1.10.1. Hazarn Stats Tartmalarnda lkelerin Tezleri . 66
1.11.Hazar Blgesini Dnya Enerji Arz Gvenliinin Odana Getiren Temel
Parametreler ..... 67
1.12.Hazar Havzas Enerji Kaynaklarnn Uluslararas Politikadaki Yeri ... 71
x
1.12.1.ABDnin Blgeye Ynelik Politikalar . 71

1.12.2.Rusyann Blgeye Ynelik Politikalar 73
1.12.3.ABnin Blgeye Ynelik Politikalar 76
1.12.4.inin Blgeye Ynelik Politkalar ... 78
2.BLM
TRKYEDE ENERJ POLTKALARI, BAK-TFLS-CEYHAN HAM
PETROL BORU HATTI VE EKONOMK ETKLER
2.1.Trkiyede Enerji Politikalar ve Gelimeler .............................................. 80

2.2. Trkiyenin Hazar Blgesine Ynelik Politikalar ........................................... 88
2.3.BTC Ham Petrol Boru Hatt ile lgili Teknik Bilgiler......... 91
2.4.BTC Ham Petrol Boru Hattnn Trkiye Ekonomisine Etkileri..... 99
2.4.1. BTC HPBHnin Mikro Etkileri............. 99
2.4.1.1.BTC Ham Petrol Boru Hattndan Etkilenen Hanelerin Sosyo-
Ekonomik zellikleri, Gelir ve Harcama Dzeylerindeki
Deimelerin Analizi.. 99
2.4.1.1.1.Etkilenen Hanelerde Nfus ve gc
Varl..... 100
2.4.1.1.2.Hanelerin Arazi Varl ve Arazi Kullanmndaki
Deimeler .. 101
2.4.1.1.3.Etkilenen Hanelerin Sermaye Yaplar ........... 101
2.4.1.1.4.Etkilenen Hanelerin Tarm ve Toplam Gelirlerinin
Analizi:Mevcut Durum Analiz 102
2.4.1.1.4.1.Gayri Safi retim Deeri . 102
2.4.1.1.4.2.Hanelerin Harcamalar, Tketim ve Tasarruf
Olanaklar .. 103
2.4.1.1.5.Proje ncesi ve Sonras Dnemlerde Hanelerin Tarm ve
Toplam Gelirlerinin Karlatrmal Analizi ........ 104
2.4.1.1.6.Proje Gzergah zerinde Deien Ekonomik Yaplar,
Tketim Harcamalar ve Gelir zerindeki Etkileri ...... 104
2.4.2.BTC HPBHnn Makro Etkileri ... 106
2.4.2.1. Dorudan Etkiler ........................................................................ 108
xi
2.4.2.2. Dolayl Etkiler ............................................................................ 109

2.4.2.2.1. staihdam Etkisi .......................................................... 110
2.4.2.2.2. Trkiyenin Enerji Arz Gvenliine Etkileri ............... 110
2.4.2.2.3. Ceyhan Blgesine Potansiyel Etkileri ......................... 112
SONU ... 118
KAYNAKA . 123
ZGEM . 131
xii
KISALTMALAR LSTES
AB : Avrupa Birlii
ABD : Amerika Birleik Devletleri
AIOC : Azerbaijan International Oil Company
AKT : Azerbaycan-Kazakistan-Trkmenistan
BAE : Birleik Arap Emirlikleri
BDT : Bamsz Devletler Topluluu
BP : British Petroleum
BTC HPBH : Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt
CNPC : China National Petroleum Company
DWT : Dead Weight Ton
EIA : Energy Information Agency
EPDK : Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu
HGA : Host Governmental Agreement
IGA : Intergovernmental Agreement
INOGATE : Interstate Oil and Gas Transport to Europe
KETT : Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat
LNG : Liquid Natural Gas
MEP : Main Export Pipeline
MW : Mega Watt
NIOC : National Iranian Oil Company
OECD : Organisation for Economic Cooperation and Development
OPEC : Organization of The Petroleum Exporting Countries
PT : Pump Station
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
TCF : Trillion Cubic Feet
TCGP : Trans Caspian Gas Pipeline
TEK : Trkiye Elektrik Kurumu
TPAO : Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl
TPE : Ton Petrol Edeeri
YT : Yer st Tesisleri
UEA : Uluslararas Enerji Ajans
xiii
TABLOLAR LSTES
Tablo 1.lkelerin Gnlk Petrol Tketimi (Milyon Varil/Gn) ............................... 5

Tablo 2.Ham Petrol ve Doal Gaz Ksa Dnem Talep ve Arz Esneklikleri ............... 10
Tablo 3.Ham Petrol ve Doal Gaz Uzun Dnem Arz ve Talep Esneklikleri .............. 12
Tablo 4. Dnya Birincil Enerji Tketiminde Yakt Paylar (%) ............................... 26
Tablo 5. Dnya Ham Petrol retimi (Milyon Ton) (19972007) ............................ 30
Tablo 6. Dnya Ham Petrol Rezervleri .................................................................... 30
Tablo 7. Dnya Doal Gaz Rezervlerinin lkelere Gre Dalm........................... 49
Tablo 8. Dnya Enerji Tketiminde Yakt Palar 19732020 (%) ............................ 40
Tablo 9. Dnya Elektrik retiminde Yakt Paylar 19732020 (%) ......................... 40
Tablo 10. TCGPden Yllara Gre Planlanan Alm Miktarlar .................................. 45
Tablo 11. Nabucco Doal Gaz Boru Hatt ile Tanacak
Gaz Miktarlar (Milyar metrekp) ............................................................. 49
Tablo 12.ABnin Enerjide Da Bamllk Projeksiyonlar ...................................... 50
Tablo 13.19722007 Dubai Ham Petrol Fiyatlar (USD/Varil) ................................ 52
Tablo 14.Gnlk ABD, AB ve Japonya Petrol thalat (1000 Varil) .......................... 67
Tablo 15.AIOCdaki Hisse Dalm ........................................................................ 94
Tablo 16.BTC HPBH Proje Kronolojisi ................................................................... 97
Tablo 17.BTC Sponsor Grup yeleri ve Paylar ...................................................... 98
xiv
EKLLER LSTES
ekil 1. Petrol Endstrisi emas .............................................................................. 16

ekil 2. Enerji Fiyatlar-Ekonomi Etkileim emas ................................................. 19
ekil 3. Enerji Kaynaklar ........................................................................................ 24
ekil 4. BTC Petrol Boru Hatt Gzergh ................................................................ 92
xv
GRAFKLER LSTES
Grafik 1. Yedi Sanayilemi Ekonomide Gnlk Petrol Tketimi............................. 28

Grafik 2. Yllk Toplam Petrol retimi..................................................................... 29
Grafik 3. 19721985 Yllar ABD sizlik Oranlar ile Ham Petrol Fiyat likisi ....... 53
Grafik 4. Gnlk ABD, AB ve Japonya Petrol thalat (1000 Varil) ......................... 67
1
GR
Sanayilemenin ve teknolojinin gelimesiyle birlikte enerjiye olan ihtiya

giderek artmaktadr. Gnmzde enerji, ikamesi en zor retim faktrleri arasnda
gsterilmektedir. Enerji yalnz bir retim faktr deil, ayn zamanda gnlk yaamn
srdrlebilmesi iin en temel tketim malzemesidir. Petrol enerji kaynaklar ierisinde
en fazla tketim oranna sahip yenilenemeyen, fosil kaynakdr.
1997 ylnda imzalanan Kyoto Protokolnden sonra temiz bir enerji kayna
olan doal gazn kullanm da giderek artm ve nmzdeki yllarda petrol gibi stratejik
bir kaynak haline gelmitir. 1991 ylnda Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan
yeni bamszln kazanan devletlerde zellikle, Azerbaycan, Kazakistan ve
Trkmenistanda younlaan aratrmalar sonucu, Hazar Denizi ve evresinde zengin
petrol ve doal gaz rezervleri tespit edilmitir. Orta Dou uluslarnn dnyann ana
enerji kayna olmasna ramen blgede yllardr devam etmekte olan istikrarszlklar,
ekonomilere zellikle de sanayilemi lke ekonomilerine yllarca byk faturalar
detmitir. 1947, 1967 ve 1973 Arap-srail Savalar, 19511952 ilk ran Krizi, 1956
Svey Kanal Krizi, 1991 Krfez Sava blgedeki stratejik enerji kaynaklarnn
nemiyle beraber, kaybedilmesi riskinin olumasnn bile ne kadar ar sonular
olacan gstermitir (Pala, 2002, 26).
u anda dnyamzda her ne kadar Orta Dou enerji kaynaklarn tamamen ikame
edebilecek bir kaynak olmasa bile, blgede oluan geici dengesizliklerin ekonomik
etkilerini ez aza indirecek ve snrl tutabilecek kaynaklar aratrlmaktadr. Bu grevi
1980lerin bandan beri Kuzey Denizi Petrol Sahalar ve Alaska Petrol Sahalar
stlenmitir. Fakat 2000li yllarn bandan beri bu kaynaklarda hzl bir tkenme
yaanmaya balamtr. Bu kaynaklarn 2015 ylndan itibaren ekonomik mrlerini
dolduraca uzmanlar tarafndan ifade edilmektedir. Dolaysyla bu kaynaklarn yerini
alabilecek dnyadaki u andaki tek kaynak Hazar Havzas olarak gzkmektedir. Bu
durumda blgedeki enerji kaynaklarnn kontrol iin bata ABD ve Rusya olmak zere
Trkiye, ran ve in gibi lkeler ve ok uluslu petrol irketleri kyasya bir mcadelenin
iine girmitir. Esas mcadele Hazar Havzasndaki enerji kaynaklarnn kontrolnden
ziyade, bu kaynaklarn dnya pazarlarna nasl ve hangi gzerghlarla ulatrlaca
meselesidir. Tartmas yaplan btn gzerghlarn merkezinde ise Trkiye
2
bulunmaktadr. Dnya enerji kaynaklarnn %60dan fazlasn kontrol eden lkelerle ve

dnya enerji arznn %65ini talep eden lkeler arasnda doal bir kpr olan
Trkiyenin bu tartmalarn odanda olmamas dnlemez (Pamir, 2005,49).
Bu aratrmann amac enerjinin nemini ortaya koyarak, Hazar Havzas enerji
kaynaklarnn boyutlarn incelemek ve bu kaynaklarn dnya piyasalarna arz edilirken
kullanlan gzerghlar ve bu gzerghlardan en yenisi ve en moderni olan Bak-Tiflis-
Ceyhan Ham Petrol Boru Hattn ve bu hattn Trkiye ekonomisi asndan nemini
incelemektir.
Esasen aratrma konusu olduka geni kapsaml bir aratrma alandr. Hazar
Denizinin hukuki stats ve blge enerji kaynaklarnn tanmasnn Trk Boazlarna
etkisi gibi birok noktaya da temas etmektedir. Ayn ekilde mevcut ve planlanan boru
hatt projeleri de alma konusu iindedir. Ancak almann hacmini makul bir
dzeyde tutabilmek iin Hazar Denizinin hukuki stats sorunu, mevcut ve planlanan
boru hatlar hakkndaki bilgiler ana hatlar itibariyle aklanacaktr.
almann ilk blmnde, enerji, enerji kaynaklar ve snflandrlmas,enerji
ekonomisine ilikin baz nemli bulgular, dnya enerji rezervleri, retimi ve tketimi,
blgedeki enerji nakil hatlar, enerji ekonomisi, enerji gvenlii, enerji oklarnn dnya
ekonomilerine etkileri, Hazar Blgesi lkeleri ve genel zellikleri, Hazar Denizinin
stats, Hazar Blgesini enerji arz gvenliinin odana getiren temel parametreler ve
Hazar Havzas enerji kaynaklarnn uluslararas politikadaki yeri konular ilenecektir.
kinci blmde ise Trkiyenin enerji politikas ve Orta Asyaya ynelik
politikalar, Bak-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hatt ile ilgili teknik bilgiler ve Bak-
Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattnn ekonomik etkileri nce mikro etkiler
balamnda, projeden etkilenen hanelerin sosyo-ekonomik zellikleri, gelir ve harcama
dzeylerindeki deiimin analizi, etkilenen hanelerde nfus ve igc varl, hanelerin
arazi varl ve kullanmndaki deimeler, etkilenen hanelerin sermaye yaplar,
etkilenen hanelerin tarm ve toplam gelirlerinin analizi, hanelerin harcama, tketim ve
tasarruf olanaklar, proje ncesi ve sonras dnemlerde hanelerin tarm ve toplam
gelirlerinin karlatrmal analizi ve proje gzergh zerinde deien ekonomik yaplar
incelenecektir. Makro etkiler balamnda ise hattn yllara gre vergi gelirleri, petrol
sahalarndaki hisselerden elde edilen gelirler ve toplam gelirlerin d ticaretimize oran,
Ceyhan blgesinin bir enerji merkezi haline gelmesi iin yaplmas gerekenler
incelenecektir.
3
I. BLM
ENERJ, ENERJNN NEM VE DNYA ENERJ

KAYNAKLARI
1.1. Enerji
lkelerin toplumsal geliimlerinin srkleyici unsurlarnn banda enerji

kullanm gelmektedir. Enerji kaynaklar gnlk yaammzn, enerji ve sanayi rnleri
ise retimimizin en nemli ve yaamsal girdileridir. Bu nedenle de lkenin ve enerji
alannn ynetimini stlenenler toplumun ve ekonominin gereksinim duyduu enerjiyi
kesintisiz, gvenilir, zamannda, temiz ve ucuz yollardan temin etmek ve gerek en
uygun fiyatlarla salayabilmek, gerekse enerji arz gvenlii asndan bu kaynaklar
eitlendirmek zorundadrlar (Pamir, 2005, 68).
Enerji, bir sistemin kendisi dnda etkinlik retme yetenei olarak tanmlanan
ve tarih boyunca gerek ekonomik gerekse de sosyo-kltrel hayatn nemli ve
vazgeilmez unsurlarndan biri olmutur. Bunun sonucu olarak da yaammz
modernletike enerjiye olan bamllmz artmaktadr. nemi ile paralel oranda art
gsteren enerji ihtiyacnn, gelecekte nasl karlanaca sorunu lkeleri yeni enerji
alanlar arayna srklemitir. Bylece lkeler aras g mcadelelerinin, atmalarn
ve ayn zamanda lkeler aras ibirliinin nemli unsuru olan enerji uluslararas bir
boyut kazanmtr. nmzdeki yzyllarda lkelerin ekonomik ve sosyal
gelimelerinde yine enerji n planda olmaya devam edecektir (Vural, 2006, 4).
Genel anlamda petrol ve gaz niteleyen hidrokarbonlar, uluslararas sistemin
siyasi ekonomisini belirleyen nemli hususlardan balcasn oluturmaktadr.
Hidrokarbonlar zerindeki etkinlik derecesi ile uluslararas sistemin siyasi ekonomisini
belirleyebilme gc arasndaki dorusal iliki, zellikle iinde bulunduumuz ada
iyice belirginlemitir (Bilgin, 2005, 17).
Enerjinin elektrik, kmr, rzgr, gne, nkleer kaynaklar gibi eitleri
olmasna ramen gnmzde enerji deyince en nemli kaynaklar petrol ve doalgazdr.
Petrol, kimyasal kompozisyonu ve iinde bulunduu farkl basn ve scaklk
koullarna bal olarak sv, kat ve gaz halinde bulunabilen ve yeraltndaki kayalarn
gzeneklerinde oluan doal bir hidrokarbon karmdr. Latince ta anlamna gelen
petra ve ya anlamna gelen oleum kelimelerinin birlemesi ile tretilmitir.
4
Yeryzne karldklarnda, atmosferik basn ve scaklk koullarnda sv halde

bulunan hidrokarbonlar ham petrol olarak adlandrlrken, kat halde bulunan
hidrokarbonlar, bileimlerine gre asfalt, parafin veya bitm, gaz halinde bulunan
hidrokarbonlarda doal gaz adn almaktadr (Acar, ve dierleri, 2007, 3).
Yerin altndan kan doal gaz da tpk petrol gibi milyonlarca yl yandadr.
Ancak, doal gazn yzeye karlmas ve kullanm petrole gre daha yakn tarihlerde
gereklemitir. Doal gaz ticarete dken ilk lke ise Britanyadr. Britanyada
1785lerde kmrden retilen hava gaz, deniz fenerlerinde ve cadde aydnlatmada
kullanlmtr. Bu yntemle retilen hava gaz Amerikaya ilk kez 1816 ylnda
getirilmitir. Albay Drakein Pensilvanyada petrol ile birlikte doal gaz bulmas
Amerika ktasnda doal gaz endstrisinin balangc saylr. lk uzun doal gaz boru
hatt 1891 ylnda ina edilmi olan 120 mil uzunluundaki, Indiana-Chicago arasndaki
hattr. lk boru hatlar gvenlikten yoksun hatlardr. Gvenli boru hatlarnn yapm ise
2. Dnya Sava yllarnda boru retimi, kaynak ve metalrji alanndaki tekniklerin
geliimiyle mmkn olmutur (Acar ve dierleri, 2007, 3638).
Tarihi geliimi ve sanayileme zerine etkileri dikkate alndnda petrol, 21.
yzyln en kymetli hammaddesi olarak deerlendirilmektedir. Uluslararas Enerji
Ajansnn (UEA) her yl yaynlad enerji istatistiklerine gre, 2006 ylnda tketilen
enerjinin %36s petrolden elde edilmitir. Petrol, doada mevcut bulunan ve kullanm
alan ok geni bir enerji kaynadr.
Petrol, ekonomik, politik ve askeri olarak paraya ve gce kolayca evrilebilen,
harbin sebebini tekil edebilecei gibi sonucunu da etkileyebilecek stratejik bir
hammaddedir (Krapels, 1993, 3).
Petrol son hesaplamalara gre 85.000 mamuln retiminde hammadde olarak
kullanlmaktadr. Dnyadaki mevcut petrol miktarlar hep varil deeri cinsinden
verildiinden muhtemel yanl anlalmalar ve karklklar nlemek iin unu
belirtmekte fayda var. Yaklak 6 varil petrol 1 tona edeerdir. Buna gre British
Petroleumun (BP) 2008 ylnda yaymlad aratrmalarda dnyadaki mevcut toplam
petrol rezervi iin kullanlan rakamlar 850 ile 1250 milyar varil arasnda deimektedir.
Yllk tketimin imdilik 25 milyar varil olduu bilindiinden, mevcut rezervin mevcut
yllk tketime blnmesi ile elde edilecek sonu yaklak 3040 yl arasnda
beklenmektedir. (Aydal, 2008, 1640).
5
Tablo 1: lkelerin Gnlk Petrol Tketimi (Varil/Gn) (Milyon Varil)

Sra lkeler Miktar Sra lkeler Miktar
1 ABD 20,73 13 Suudi 1,845
Arabistan
2 in 6,534 14 ngiltere 1,827
3 Japonya 5,578 15 spanya 1,573
4 Almanya 2,65 16 ran 1,51
5 Rusya 2,5 17 Endonezya 1,168
6 Hindistan 2,45 18 Tayvan 0,965
7 Kanada 2,294 19 Hollanda 0,946
8 Gney Kore 2,149 20 Tayland 0,9
9 Brezilya 2,1 21 Avustralya 0,877
10 Fransa 1,97 22 Singapur 0,8
11 Meksika 1,97 23 Trkiye 0,715
12 talya 1,881 24 Belika 0,641
Kaynak: Aydal, Doan (2008) Petrolsz Dnya,Truva Yaynlar, stanbul
Petrolnn gnlk tketimi 2009 ylnda toplam 86 milyon varile ulaacaktr.

Elimizdeki rezervlere baktmzda ise yaklak olarak 850 milyar varildir. Bu 850
milyar varillik rezervi, ylda 30 milyar varillik tketime bldmzde yaklak 30
yllk bir tketim sz konusu olacaktr. Ancak petrol jeolojik bir olgu olduu iin statik
bir rezerv tespitiyle saptanamaz. Rezerv tetkikleri, teknolojimize ve bilgimize bal
olarak artan bir olgu olduu iin bununla ilikili kalmayacaktr. Bunun tesinde 850
900 milyar varilin grnrde olmasnn dnda, 600 milyar varillik, rezerv gelitirmeyle
elde edilecek petrol vardr. Bunun dnda en az 650 milyar varillikte yeni yataklarn
gelitirilmesiyle elde edilecek petrol olduu hesaplanrsa, yaklak 70 yl kadar daha
petrole baml olduumuzu grmekteyiz (mezsoy, 2006, 46).
Petroln yakn bir gelecekte azalaca ve bitecei kesindir. nmzdeki 1520
yl ierisinde petrol fiyatlar da hzla artacaktr. Petroldeki bu pahallk her lkenin
normal ihtiyalarnn ok altnda petrol almasna yol aacaktr. Tamann temel
maddesi olan petroln hayatmzdan kmas nce ulam etkileyecek, dolaysyla
tarladan soframza ulaan her eyi etkileyecektir. Tarlada topra srmek iin petrol
kullanan ifti, hasat toplamak iin petrol kullanan toptanclardan etkilenme sreci
6
balayacaktr. Uluslararas seyahatler azalmaya balaynca uak filolarnn yaayaca

sknt, dolaysyla da turizm sektrnn decei kt durum. Bunlar daha ilk bata
etkisini gsterecek unsurlardr (Aydal, 2008:155).
Ksacas dnyada birincil enerji kaynaklar olan petrol ve doal gaz snrsz
deildir. Snrl ve yenilenemez bir maddedir. UEA 2006 projeksiyonlarna gre 2010
ylnda dnya enerji gereksiniminin % 35,8ini petrol, %21,5ini doal gazn
salayaca; bu rakamlarn 2030 ylnda srasyla % 34,1 ve % 24,2 olaca
ngrlmektedir. Bu verilere baklarak petroln ve doal gazn gn getike daha kt bir
meta olaca, iktisadn temel kuramlarna gre de ktl arttka bu meta iin yaplan
rekabetin daha da artaca aktr. Byle bir durumda ithal petrole baml devletlerin
ilgi oda yeni enerji kayna olan blgelere kaymaktadr. te bu nedenle dnya petrol
ve doal gaznn ok nemli bir ksmn salayan Ortadou, Kafkasya ve Orta Asya
blgeleri, btn lkelerin ilgi sahasna giren blgeler olma zelliini arttrarak devam
ettirecektir.
1.2. Enerji Ekonomisi
Hammadde ve son kullanc arasnda yer alan enerji kaynaklar ve enerji

rnleri, enerji ekonomisinin erevesini oluturur. Enerji ekonomisi, enerji kaynaklar
ve rnlerinin tedariki, tanmas, ticareti ve piyasalar ile ilgilenir. zellikle enerjinin
gnlk hayattaki taleplerini karlayan ve kontrol eden enerji endstrilerini,
teknolojilerini, enerji ticaretini ve fiyatlarn kapsar. Enerji ekonomisi genellikle yksek
miktarlarda ve birincil dzeyde ihtiya duyulan enerji rnleriyle ilgilenir (Eden ve
dierleri; 1981, 1).
Enerji ekonomisi, irketlerin ve tketicilerin belirli kurallar ve piyasa yaps
ierisinde ekonominin genel prensiplerini kullanarak, enerji kaynaklarnn arzn,
kaynaklarn rnlere dntrlmesini, tanmasn ve enerjinin kullanmn devam
ettirecek aralar ierir.
Enerjinin kullanmnn temel nedeni enerji ile ekonomik byme arasndaki
ilikidir. Eer ekonomik aktiviteler sosyal refahn bir ls ise ve srekli ekonomik
byme uluslarn temel amac ise enerji talebi, enerji politikalar ksacas enerji
ekonomisi bu konularn merkezinde olacaktr. (Eden ve dierleri; 1981, 29).
Enerji ekonomisi iin sadece gncel olmas asndan deil, enerjiye olan
bamlln bir endiesi olarak daima fiyatlar ve fiyat zerinde ki deiiklikler
7
belirleyici rol oynar. Bu rol, enerji fiyatlarnn zellikle siyasi olarak maniplasyona
daima ak olduu inancn yaratr. Dier taraftan, enerji arzndaki tedirginliklere ve
kresel rekabet nedeniyle artan yksek taleplere bal olarak, ticari adan enerji
fiyatlar zerindeki speklasyon, artk geleneksel bir olgu haline gelmitir (Adelman,
1973, 16).
Enerji ekonomisi, enerji ekonomisi iindeki kamu ve zel irketlerin
pozisyonlarn srekli olarak deitirmektedir. Rekabetin gelimesi asndan serbest
piyasann enerji ekonomisi ierisindeki yeri artarken, kamu irketlerinin bu rekabet
karsnda srekli sbvanse edilmesi politik tartmalara neden olmaktadr. Ancak baz
lkeler iin zellikle yabanc sermaye kontrol altnda olan enerji irketlerinin, fiyat
rekabetini yksek fiyat eklinde yanstmalar nedeniyle enerji fiyatlarnn sbvansiyonu
kanlmaz olmaktadr. Bu nedenle kamu irketlerinin enerji ekonomisi iindeki pay
zellikle pazarlama tarafnda daha fazla yer tutar. Kamu irketlerinin kaynaklar
tarafndaki rol ise, zellikle pazarlama tarafndaki zel sektr irketlerinin kaynaklar
zerindeki rekabetini snrlamaktadr. Ancak enerji kaynaklar zerindeki mlkiyet
hakk ve iletme hakk konularnda tartmalar bazen bu snrlamalar zorunlu klabilir
(Pndyck, 1979, 15).
Enerji ekonomisi, bir lkenin ekonomik bymesinin motor gcdr. Verimli ve
rekabeti bir enerji ekonomisi, bir lkenin ekonomik bymesi ve ekonomik girdilerinin
artmas iin kritik bir unsurdur. Bu nedenle, hkmetler etkili ve rekabeti bir enerji
ekonomisinin almas iin vergi, ticaret, endstri, fiyat, yatrm ve evre politikalar
gibi konular ara olarak kullanrlar. Hkmetler, enerji ekonomisinin istikrar iin
lkelerinin konumlarna gre tedbirler alrlar. lkeler, enerji kaynaklarnn byk
ksmn veya tamamn ithal eden lkelere gre, veya enerji ihracats lkeler
olmalarna gre, farkl tedbir modelleri uygularlar. Enerji ithalats lkeler iin
hkmetlerin ald en nemli tedbir, arzn kesintisiz, ok eitli ve uygun maliyetlerle
olmasn salayacak stratejik planlar yapmaktr. Hkmetler bu planlamalar yaparken,
ekonomilerinin bymelerini ciddi ekilde etkileyecek byk fiyat ini klarna kar
da kresel gelimeleri temel alan admlar atarlar. Hkmetler arz konusunda tedbirler
alrken, sadece kendi lkeleri ile ilgili yatrmlar yapmazlar, ayn zamandaki tedarik
ettikleri lkelerdeki kaynaklarn uygun maliyetle kartlmas ile ilgili o lkelerde de
yatrmlar yaparlar. Enerji ekonomisinin kresel bir ekonomi olduunu dnrsek,
8
enerji ekonomisi asndan yatrm sorumluluu hem kaynak lkeleri hem de pazar
lkelerini kapsar (Noreng, 2002, 162).
Hkmetlerin enerji ekonomisi asndan aldklar tedbirlerin ikinci aamas ise
pazarda ortaya kan talebi karlayabilecek enerji rnlerini retmek, ilgili endstriyel
altyapy kurmak ve gelitirmek, verimlilii arttracak daha ileri teknolojiler zerinde
almak ve piyasann ileyiini glendirecek ekonomik ve hukuki dzenlemeleri
gerekletirmektir. Kresel enerji ekonomisinin toplam verimlilii iin bu
dzenlemelerin kresel bir benzerlik gstermesi ve yatrmclarn yatrm risklerini en
aza indirgeyecek tedbirlerin alnmasn gerektirir. Enerji ekonomisinde talep taraf
hkmetlerin sorumluluunu daha fazla arttrr. Talebin kontrol ekonomik bymeyi
etkiler ama talep, verimli enerji kullanm ile daha uygun maliyetler ve arz gvenliini
rahatlatacak sonular dourur. Bu nedenle hkmetler enerji verimliliini tevik etmek,
zellikle youn elektrik kullanan endstri sektrne ynelik konut-sanayi lokalizasyon
dengesini iyi kurmak ve talep erisiyle enerji arzn daha uyumlu hale getirmek iin
almaktadr (Noreng, 2002, 163).
Uluslararas Enerji Ajansna gre, enerji ekonomisi iindeki yeni yatrmlarn
toplam 2030 ylna kadar 16 trilyon ABD Dolar olacaktr. te yandan bu yatrmlarn
%60nn elektrik, %19unun petrol, %19unun doal gaz sektrlerinde yer alaca
vurgulanmaktadr. Bu rakamlardan da grld zere enerji ekonomisi, ok hzl
byyen bir ekonomi olarak kresel ekonominin bymesini etkileyen nemli bir
konumdadr. Enerji ekonomisi ierisinde zellikle elektrik sektrndeki bu yatrm
ihtiyac, enerji ekonomisinin endstriyel ve teknolojik boyutunu n plana karmaktadr.
Enerji ekonomisindeki bu yatrm projeksiyonu, en fazla gelimekte olan lkeler
baznda gerekleecektir. Bu durum enerji ekonomisinin, gelimekte olan lkelerin
ekonomik bymeleri zerinde ok byk bir etkisinin olacan gstermektedir.
Elektrik sektrndeki yatrm ihtiyac, bu lkelerin refah seviyelerinin artmasna ve
talepteki artlara bal olacaktr. Fosil yaktlarn gelitirilmesi ile ilgili keif ve retime
yaplacak olan yatrm ise, enerji kaynaklarna sahip gelimekte olan lkelere
ekonomilerinin dier sektrlerini gelitirmelerini salayacak fonlar kazandracaktr.
Kresel ekonominin en nemli ve en byk dilimlerinden biri enerji
ekonomisidir. Ama enerji ekonomisinin kresel ekonomi iinde daha nemli hale
getiren sebep, enerji ihtiyalarnn tercihten ok bir zorunluluk olmasdr. Bu zorunluluk
ls kamza enerji esneklikleri kavram olarak kmaktadr.
9
1.2.1. Enerji Esneklikleri
Enerji talebinin esneklii, fiyat deimeleri karsnda enerji talebi fiyatnn

gsterdii duyarllk derecesi olarak zetlenebilir. Enerji talebi ile enerji fiyatlar
arasnda negatif ynl bir iliki vardr. Fiyat ykseldike enerji talebi azalmakta, tersi
durumda ise enerji talebi artmaktadr. Enerji talebini etkileyen be temel faktr
bulunmaktadr. Bu faktrlerin banda nfus art gelmektedir. Nfus art hz ile
enerjiye olan talep miktar arasnda dorusal bir iliki mevcuttur. Dnyadaki her insann
enerjiye ihtiyac olduu iin, nfus miktarndaki art enerji talebini de ayn ynde
etkilemektedir. kinci nemli etken ise kentleme olgusudur. Nfus art ile birlikte e
zamanl olarak ayn dorultuda ilerleyen kentleme olgusu, srekli artan nfusun daha
iyi i, eitim ve salk hizmetlerine ulaabilmek iin krsal blgelerden kentlere akmas
sonucu kentlerin says artm ve kentler bymtr. Kentlerin says ve bykl
arttka buna paralel olarak enerji talepleri de hzl bir art gstermektedir. nc
faktr ise ekonomik byme ve sosyal gelimedir. Ekonomik byme belirli bir
dnemde mal ve hizmetlerin retiminde meydana gelen artlar olarak tanmlanrsa, bu
mal ve hizmetlerin retiminin her aamasnda enerji temel bir girdi olarak
kullanlacaktr. Bu da enerji talebini arttrc bir faktr olarak karmza kmaktadr.
Enerji talebine etki eden drdnc etken ise teknolojik geliimdir. Teknolojinin gelitii
ve sanayi retiminde girdi olarak kullanld her alanda enerji talebi artmaktadr.
Ksacas, dnya sermaye youn retim teknolojisine doru ilerledike enerji talebini de
byk boyutlarda arttrmak zorunda kalacaktr. Enerji talebini etkileyen son faktr ise
verimliliktir. Verimlilik unsuru yukardaki etkilerin tersine enerji talebini ters ynde
etkilemektedir. Enerji verimlilii yani enerjinin etkin kullanm, refah dzeyini
deitirmeden, kalite ve performans drmeden ayn mal ve hizmetleri elde etmek iin
gerekli olan enerji miktarnn azaltlmasdr.
Enerji talebini etkileyen bu be faktrn nda genel olarak dnyadaki enerji
talep esnekliinin dk olduunu syleyebiliriz. Bunun nedeni her maln talep
esnekliini belirleyen temel unsur olan ikame edilebilirlik derecesinin enerjide sfra
yakn olmasdr. Genel olarak enerjinin ikame mal olarak kullanlabilecek dier bir
unsur gene baka bir enerji kayna olmaktadr.
Krichene (2002) Belika, Kanada, Fransa, Almanya, talya, Hollanda, Norve,
sve, svire, ngiltere ve ABD iin petrol ve doalgaz esnekliklerini alt kategoride
10
incelemitir: 19181999, 19181973 ve 19731999. Buna gre ham petrol talebinin

fiyat esneklii 19181999 dneminde -0.06, 1918-1973de -0.08 ve 1973-1999da -0.02
olarak tespit edilmitir (Krichene, 2002: 561)
Tablo 2: Ham Petrol ve Doalgaz Ksa Dnem Talep ve Arz Esneklikleri

19181999 19181973 19731999
Ham Petrol Talebi
Fiyat Esneklii -0,06 -0,08 -0,02
Gelir Esneklii 0,53 0,42 1,45
Ham Petrol Arz
Gaz Arz Esneklii 0,13 0,19 -0,12
Doalgaz Talebi
Doalgaz Arz
Petrol Arz Esneklii 0,28 0,30 0,28
Kaynak: Krichene, Noureddine (2002) World Crude Oil and Natural Gas: A Demand and
Supply Model, Energy Economics, No 24, 557576
Bu sonular aka hem petrol talebinin fiyat esnekliinin olduka dk

olduunu gstermektedir. 19731999 dnemindeki ham petrol talebinin fiyat
esnekliinin -0.02 olarak bulunmas, bu dnemde yaanan byk fiyat deiimlerinin
talep zerinde byk bir etki yaratmadn gstermektedir.
Ham petrol talebinin ksa dnem gelir esnekliini inceleyecek olursak, 1918
1999 dneminde 0,53 bulunmutur. Bu rakamn zellikle son dnemde yani 19731999
dneminde 1,45e kmasnn temel nedeni dnya ekonomilerinin gittike enerji youn
hale geldiklerinin bir gstergesidir. Dnya ekonomisinin %1 byd bir ortamda ham
petrol talebi %1,45 bymektedir. Bu da dnya ekonomisinde ham petroln neminin
daha da artacann bir gstergesidir.
Ham petrol arznn ksa dnem fiyat esneklii olduka dktr. 1918-1999
arasnda -0.08, 1918-1973de -0.08 ve 1973-1999 dneminde ise -0.07 olmutur. Bu
11
parametrenin veri aralnda dengeli bir seyir izledii grlmektedir. Ksa dnemde
petrol arznn, var olan kapasiteyle snrl olmasndan dolay bu parametre dk
kmtr. nk petrol arz ancak sabit sermaye yatrmlar ile arttrlabilmektedir. Bu
da ksa dnemde arznn olduka inelastik olmasna neden olmaktadr. Ayrca 1973
sonras uygulanan OPEC kotalar da arzn bu kadar inelastik olmasna neden
olmaktadr.
Buna ek olarak petrol arznn esnek olmayan yaps Rasyonel Beklentiler
Hipotezi ile de aklanmtr. Buna gre reticiler ksa dnem fiyat deimelerinde
retimlerini deitirmeyip hatta azaltarak tepki vermekte ve fiyat art trendinin
sabitlemesinden sonra retimlerini arttrmaktadrlar (Krichene, 2002: 568).
Doal gaz talebi ham petrole benzemektedir. Ksa dnem fiyat esneklikleri
olduka dktr. 1918-1999da -0.08, 1918-1973de -0.39 ve 19731999 dneminde
ise -0.01dir. Bu rn de ayn ham petrol gibi talebi esnek olmayan bir maldr.
Doal gaz talebinin de ayn ham petrol talebi gibi ana belirleyicisi reel
GSMHdr. Doal gaz talebinin ksa dnem gelir esneklii 1918-1999da 0.76, 1918-
1973de 0.59 ve 1973-1999da 0.92dir. Gelir esnekliindeki bu ykselme 19731999
dnemindeki ekonomik aktivitelerde doal gazn neminin arttnn bir iaretidir.
Doal gaz arz fonksiyonu da ham petrole bezemektedir. Arzn ksa dnemdeki fiyat
esneklikleri olduka dktr. 1918-1999da -0.14, 1918-1973de -0.73 ve 19731999
dneminde ise -0.10dur. Bu sonular doal gaz arznn ksa dnemde fiyat
deimelerine ters ynde tepki verdiini gstermektedir. Fiyat artnn geici bir
dalgalanmam yoksa kalc bir dalgalanmam olduunun tespiti yapldktan sonra
reticiler bu fiyat hareketlerine tepki vermektedirler.
Doal gaz arznn fiyat esnekliinin 19731999 dneminde, 19181973
dnemine gre azalmtr. Bu da 19181973 dnemine gre 19731999 dneminde
doal gaz arznn fiyat deimelerine daha yava tepki verdiini gstermektedir.
ktnn bu ekilde inelastik bir yapya dnmesi, petrolde olan OPECe benzer bir
retici gcnn olumaya baladnn bir gstergesidir (Krichene, 2002: 569).
Ham petrol talebinin uzun dnem fiyat esneklikleri de ksa dnem gibi olduka
dktr. 1918-1999da -0.05, 1918-1973de -0.13 ve 19731999 dneminde ise
yaklak olarak sfrdr.
Byklklerdeki bu deiim ham petrol piyasasndaki ciddi bir deiime iaret
etmektedir. OPEC kotalar talepte yeni bir yapy zorunlu klmaktadr. Fiyatlarda OPEC
12
kotalar yznden yaanan yksek sramalar uzun dnem petrol talebinin fiyat
deimelerine yksek oranda inelastik olmasna neden olmutur. Dolaysyla uzun
dnem talep erisinde deiiklik olmutur. 1973deki fiyat okundan sonra enerji
tasarrufu arttrc nlemler alnmtr. Petrol ithal eden lkelerde yksek vergilendirme,
talebi ekonomik bymeyi devam ettirecek minimum dzeye indirmitir (Krichene,
2002, 571).
Tablo 3: Ham Petrol ve Doalgaz Uzun Dnem Arz ve Talep Esneklikleri

19181999 19181973 19731999
Ham Petrol Talebi
Fiyat Esneklii -0,05 -0,13 -0,005
Ham Petrol Arz
Fiyat Esneklii 0,25 1,10 0,10
Gaz Arz Esneklii 1,00 1,60 0,55
Doalgaz Talebi
Doalgaz Arz
Fiyat Esneklii 0,6 0,28 0,8
Petrol Arz Esneklii 1,4 0,46 1,8
Kaynak: Krichene, Noureddine (2002) World Crude Oil and Natural Gas: A Demand and
Supply Model, Energy Economics, No 24, 557576
Petrol talebinin uzun dnem gelir esnekliinin ana unsuru da tpk ksa dnem
gelir esnekliinde olduu gibi reel GSMHdr. Bu parametre 1918-1999da 0.60, 1918-
1973de 1.8 ve 1973-1999da 1.2 olarak tespit edilmitir. Gelir esnekliindeki bu d
1973den sonra yaanan yksek orandaki fiyat dalgalanmalar sonucu, petrol ithal eden
lkelerin ithalat azaltc yani enerji tasarrufu politikalar izlemeleri sonucu petrol
talebini azaltmalar sonucu olmutur. Fakat gene de petrol talebinin uzun dnem gelir
esneklii birim esneklikten yksektir ve uzun dnemde bile %1 byyen dnya
ekonomisine karn, petrol talebi %1,2 bymektedir.
13
Petrol arznn uzun dnem fiyat esneklikleri pozitifidir. 1918-1999da 0.25,

1918-1973de 1.1 ve 19731999 dneminde ise 0.1dir. Dolaysyla ksa dnem fiyat
esnekliklerine gre fiyat deiimlerine kar petrol arz olumlu bir tepki vermektedir.
Fakat 19181973 dneminde 1.1 olan katsaynn, 19731999 dneminde 0.1e
gerilemesi, petrol piyasasnn rekabeti yapsnn giderek kaybolduunun ve pazar
dzenleyici bir yapya getiklerinin gstergesidir. nk 19731999 dneminde arz
olduka inelastik bir yapya brnmtr.
Ham petrol arznn uzun dnem doal gaz arzna etki deerleri de pozitif
deerler almtr. 1918-1999da 1.00, 1918-1973de 1.6 ve 1973-1999da 0.55dir. Bu
da uzun dnemde petrol ve gazn bamlln gstermektedir. 19181973 dneminde
gaz arzndaki bir art, kendinden daha byk oranda bir petrol arz artna neden
olmaktadr.
Uzun dnem doalgaz talebinin fiyat esnekliin 1918-1999da -0.7, 19181973
ve 1973-1999da ise -1.1dir. Ksacas doal gazn uzun dnem talebi fiyatlarla yakn
ilikilidir. Uzun dnem gelir esneklii de yksektir. 1918-1999da 1.75, 1918-1973de 2
ve 1973-1999da 1.5dur. Dolaysyla ekonomik bymeden daha fazla bir doal gaz
talep art yaanmaktadr dnyada. 19731999 dneminde gelir esnekliklerinin
dmesinin nedeni 1973 petrol krizinden sonra uygulamaya konulan enerji tasarrufu
politikalardr. Son dnemde %1lik petrol arz art, kendinden daha byk %1.8lik bir
doalgaz arz artna neden olmaktadr. Bu da son dnemde doalgazn artan nemini
ve arln ortaya koymaktadr.
Uzun dnem doal gaz arz pozitif fiyat esnekliklerine sahiptir. 1918-1999da
0.6, 1918-1973de 0.28 ve 1973-1999da 0.8dir. Uzun dnem arznn fiyat esneklii
son dnemde artmtr. Bu da son dnemdeki doal gaz fiyat artlarna karn doal gaz
arznn tepkisinin olumlu ynde arttnn bir gstergesidir.
Altnay (2007)de Trkiyenin ham petrol talebinin uzun ve ksa dnem
deerleri verilmitir. Buna gre Trkiyenin ham petrol talebinin ksa dnem gelir
esneklii 0.64, fiyat esneklii ise -0.10 olarak hesaplanmtr. Petrol talebinin uzun
dnem gelir esneklii 0.61, fiyat esneklii ise -0.18 olarak hesaplanmtr (Altnay,
2007, 58305835)
Bu bulgular ham petrol fiyat deiikliklerine kar uyumun, gelir
deiikliindeki uyumdan ok daha yava olduunu gstermektedir. Gelimekte olan bir
lke olan Trkiye, uzun dnem gelir esneklii katsays ile (0,61) gelimi lkelere,
14
fakat uzun dnem fiyat esneklii katsays ile ise (-0,18) gelimekte olan lkelere
benzemektedir. Ksacas Trkiye ham petrol fiyat deiimlerine gelimi lkelerden
daha az tepki vermektedir. Ksa dnem gelir ve fiyat esneklikleri 0,64 ve -0,10dur.
Petrol fiyatnda %1lik bir deiim, petrol talebinde %0,10luk petrol talebinde
azalmaya neden olacaktr. Fakat uzun dnem ve ksa dnem gelir esneklikleri neredeyse
ayn kmtr. Bunun ana nedeni gelir deiikliklerindeki asimetrik etkidir. Trkiyede
gelir artnn petrol talebine etkisi, gelir dnden daha fazladr (Altnay, 2007,
5834)
Petrol talebinin fiyat inelastiklii, Trkiyeyi yksek oranda ithal petrole baml
klmakta ve fiyat oklarna ak hale getirmektedir. Ancak petrol talebinin gelir
esnekliinin 0,61 olmas petrol talebinin gelirden daha az artacan gstermektedir.
rnein, Trkiye ekonomisi %5 bydnde, ithal petrol talebi %3 byyecektir.
Bylece petrol younluu %2 azalabilecektir.
1.2.2. Enerji Endstrisi
Enerji endstrisi, enerji kaynaklarnn kartlmas ve tanmas ile ilgili sanayi

ve teknolojiyi, enerji kaynaklarnn rnlere dntrld sanayi ve teknolojiyi,
enerji rnlerinin son kullancya ulatrld teknik altyapy inceleyen endstriyel bir
koldur. Enerji endstrisi kapsaml bir endstri daldr. Geleneksel endstri
ekipmanlarnn yan sra, srekli gelimekte olan daha spesifik endstriyel ekipmanlar
da ierir ve bu ekipmanlarn birbirleriyle uyumlu entegre bir sisteme sahip olmasn
gerektirir. Enerji endstrisi, endstriyel teknoloji ve altyaplarla birlikte, bunlara ilikin
yatrmlar ve yatrmlarn maliyetlerini de kapsar. Enerji endstrisinde en byk pay,
ncelikli enerji olarak kabul edilen petrol, doalgaz, kmr ve elektrik sektr alr.
Enerji endstrisi, kresel apta sofistike teknolojileri reten az saydaki ana aktr
irketlerin etkisi altnda kalmakla beraber, in bata olmak zere bu teknolojileri
retmeye yeni balayan birok lkenin katks ile daha rekabeti bir dzeye ulaacaktr.
Enerji endstrisinde teknolojiyi ilgilendiren fiyatlar ve snrl saydaki teknoloji retim
merkezlerinin varl enerji yatrmlarn geciktirmektedir. zellikle elektrik
sektrndeki youn yatrm talebini karlama noktasnda, enerji endstrisinde ciddi
zorluklar yaanmaktadr. Bu zorluklarn almas iin enerji endstrisinin teknoloji
reticilerini ilgilendiren yeni yatrmlarn yaplmas kanlmaz olacaktr (Eden ve
dierleri, 1981, 243).
15
Enerji endstrisinin tarihsel geliimi ierisinde petrol ve kmr kaynaklarnn

keif ve retimi ile ilgili almalar temel olmutur. zellikle byk enerji
endstrilerinin douunda petrol ivmelendirici bir zellie sahip olmutur. Bugn ise
doalgaz, petrol ile birlikte bu zellii srdrmektedir. Dolaysyla gnmzde enerji
sektrne petrol ve doalgaz endstrileri hkim durumdadr.
1.2.2.1. Petrol Endstrisi
Kresel enerji ekonomisi iinde en byk paya sahip olan petrol, ok byk ve
ok eitli bir petrol endstrisini oluturmutur. Bata ABD olmak zere gelimi
lkelerin enerji ekonomilerinde en fazla kullanm yerine sahip olmasndan dolay petrol
endstrisi, ayn zamanda bu lkeler de olduka gelimi bir altyap sistemini ve ileri
teknolojiyi barndrr. Petrol rn haline gelmeden nce kartldktan sonra fiziksel,
kimyasal ve termal ilem grmek zere rafinerilere sevk edilir ve burada bitmi rne
dnr. Bu rnlerin %90 benzin, uak yakt, LPG, kerosen gibi rnler olurken,
rafineriler ayn zamanda petrokimyasallar, asfalt ve yol petrol gibi yakt d rnler de
retir. Petrol endstrisinde temel olarak iki sektr vardr; upstream ve downstream.
Upstream sektr, petroln karlmasn ve rafine edilmesini ierirken, downstream
sektr snma amal petrol ve gaz istasyonlarna rn teslim etmeyi ieren
operasyonel bir ticari aamay kapsar (Noreng, 2002:164).
Upstream sektrnn iki alma alan mevcuttur; sondaj ve petrol sahas
hizmetleri. Sondaj, gerekten karmak bir sondaj endstrisi tarafndan salanr. Son
derece uzman ve ok az sayda olan grevlileriyle, karada, denizde, gllerde ve ok
derin sularda petrol arama ve kartma hizmetlerini veren platformlar barndran bu
sektr, uzun vadeli kontratlarla alr. Sondaj ve petrol sahas hizmetleri veren irketler
tpk dier endstrilerde olduu gibi enerji endstrisindeki hzl fiyat inii ve
klarndan, petrol talebinin art ve iniinden dorudan etkilenirler. nk petrol
fiyatnn iinde sondaj ve petrol sahas hizmetlerinin maliyetleri ok nemli yer tutar.
Maliyetler fiyatlar karlayamayacak bir noktaya geldiinde ya da kar azalttnda,
petrol yatrmlar yavalamaya balar. Petrol arama yatrmlarnda her zaman olumlu
sonular elde edilemez. Bu nedenle petrol fiyatlar dkken arama yatrmlar daha
snrl ve daha yava artmaktadr, petrol fiyatlar ykseldiinde elde edilecek kazancn
yksekliine bal olarak arama yatrm riski ykselmektedir. Petrol rafineri
endstrisinde, talep artna bal olarak daha fazla ve daha hzl yatrm
16
beklenmektedir. Yeni yatrmlar iin iki farkl organizasyon dnlmektedir.

Bunlardan ilki, zellikle pazara daha yakn olmas ve tama maliyetlerini drmesi
asndan pazar lkelerdeki rafineri yatrmlar. kincisi ise, zellikle petrol kaynaklarna
sahip lkelerdeki gelimekte olan ekonomiye ve artan nfusa bal olarak kaynak
lkelerdeki rafineri yatrmlardr (Holbrook, 1964:7).
Petrol ve Gaz retimi Ham Petrol Ticareti
Karayolu, denizyolu ve
boru hatlar ile tanmas
Rafineri Sreci
Pazarlama Sreci
Doal Perakende Depolama Rafineri hracat Sanayi

gaz Sat Birimleri Satlar Birimlerine
Sat stasyonlar Satlar
Kaynak: Pogue, 1921:2
ekil 1: Petrol Endstri emas
Kresel enerji ekonomisi ierisinde 709 adet petrol rafinerisi olup, bunlarn
175i Avrupada, 12si Orta Asyada, 47si Ortadouda, 44 Afrikada, 187si Asya-
Pasifikte ve 244 Kuzey ve Latin Amerika blgesindedir. Geleneksel petrol
irketlerinin nclnde gelien ve bugn hala bu irketlerin nemli oranda etkisinde
kalan petrokimya endstrisi, enerji endstrisinin en fazla genileyen ve dier kimyasal
endstrilere entegre olan bir yap ierisindedir. Petrokimya endstrisi, artan fiyatlarla,
plastik sektrnde ve zellikle geri dnmden kazanmn daha fazla artmas gibi
nedenlerle nispi bir yavalama ierisine girmitir. Ancak petrokimyasallara olan ihtiya
17
ve bu rnlerin dier kimyasal endstrilerle olan entegre ilikisi, petrokimya

endstrisinin farkl blgelerde bymesini ve gelimesini devam ettirmektedir.
1.2.2.2. Doalgaz Endstrisi
Petroln glgesinde gelien ve bugn ncelikli enerji kaynaklar arasnda en

hzl byme gsteren doalgaz, hzl bir ekilde kendi endstrisini gelitirmektedir.
Balangta en basit ekilde arama, retim ve datmn kapsayan doalgaz endstrisi,
artan hzl talebe bal olarak daha komplike bir hal almaya balad. Binlerce kilometre
uzunluundaki uluslararas boru hatlar, yzlerce LNG gemisi, dev ykleme ve indirme
terminalleri ile depolama tesisleri ve enerji retiminde daha fazla kullanlmas, devasa
bir endstrinin olumasna neden oldu. Doalgaz endstrisi, doalgazn arama ve
kartma aamasndan balayp, gazn ilenmesini salayan gaz rafinerilerini, boru
hatlaryla ve LNG yoluyla tanmasn, en kk miktarlar bile tayacak datm
ebekelerini ve elektrik sistemi gibi baka bir rne geile ilgili teknolojileri kapsar
(Eden ve dierleri, 1981, 253).
Arama ve retimde alan irketler, petrol ve gaz genelde bir btn olarak
grmekte, plan ve almalarn da bu erevede yrtmektedirler. Petrol fiyatlarnda
olduu gibi doalgaz fiyatlar da yatrmlar iin belirleyicidir. Doalgaz endstrisinin
geliimi, gaza olan yksek talep ve doalgaz kaynaklarna sahip lkelerdeki cazip
yatrm imknlaryla yakndan ilikilidir. Doalgazn tanmasnda LNG nemli bir
endstriyel gelime gerektirmektedir. LNG ykleme ve boaltma terminalleri, kapsaml
bir teknolojiyi ve byk bir maliyeti beraberinde getirmitir. Doalgaz endstrisinde
1960lardan itibaren maliyetler, gelien teknolojilere bal olarak hzla dmtr
(Hartshorn, 1962, 51).
1.2.3. Enerji Piyasalar ve Enerji Ticareti
Enerji piyasalar, enerji kaynaklarnn ve rnlerinin arz-talep dengesi ierisinde

hareketlerini ve ticari pazarlarnn ileyiini dzenlemek, denetlemek ve kontrol etmek
zere gelimitir. Enerji piyasas lkeden lkeye deien zellikler tar. Enerji piyasas
tamamen enerji kaynaklarnn arz-talep dengesine gre hareket etmez. Ayn ekilde
enerji rnlerinin arz-talep ilikisi de enerji piyasalarn tamamen ekillendiren bir unsur
deildir. Enerji piyasalarnn en nemli zellii, gelecek projeksiyonlarna gre hareket
etmeleridir. Bir yandan mevcut ileyiin kurallarn belirleyip, kurumlar tarafndan
18
kontrol ve denetimini salarken, dier taraftan enerji ticaretinin grnmeyen nedenler

yznden fiyat belirleme yeteneini de sakl tutar. (Tanzer, 1969, 15).
Enerji piyasalar, kresel enerji pazarna byk yatrmlar yaplmasn gerekli
klmaktadr. Ancak yatrmclar bu yatrmlarn, enerji ticaretinin daha karl ve daha
gvenli bir hale gelmesiyle mmkn olacan savunmaktadrlar. Bu durum enerji
fiyatlarnn daha da ykselmesine neden olacaktr. Asl sorun, enerji fiyatlarnn ne
zaman ve hangi seviyede dengede olacadr. Bu sorunun cevab tek bana enerji
piyasalarnda bulunamayabilir. nk enerji piyasalarnn geliimi hem ok hzl
olmakta hem de kresel rekabetin artmasna bal olarak henz tam anlamyla bir
dengeye ulamas gecikmi durumdadr. Enerji piyasalarnn geliimi, kreselleme ve
zelletirme ile paralel olarak hzlanmtr. Kreselleme ve zelletirmenin enerji
piyasalarnn geliimine katks her zaman olumlu ynde olmamtr. zelletirme
zamanlarnda gerek deer ile fiyat arasndaki farklar, bazen kamu lehine bazen de
piyasa lehine sonulanmtr. Birok lkede baarl zelletirmeler, birka yl sonra
enerji fiyatlar zerinde ciddi krlmalar yaratm ve zelletirmelerin baarsn sorgular
hale getirmitir. zelletirmelerin temel amac, rekabet yoluyla daha ucuz fiyatlarn
ortaya kmasn salamaktr. Ancak bu konu kresel apta hala tartmaldr. Acaba
zelletirmeler, bireylere fiyat avantaj olarak m dnmelidir yoksa fiyatlarn belirli bir
oranda ykselmesi karlnda kamu btesi zerindeki maliyetler en az seviyeye mi
dmelidir?
Enerji fiyatlar Pogueninde (1921) belirttii gibi belirli bir mekanizmadan
geerek son aamada d ticaretimizi ve satn alma gcmz etkilemektedir. Bu srete
her aamada enerji fiyatlarndaki deiiklik, katlanarak bir sonraki aamaya
yansmaktadr. En son aamada da emek piyasas ve para stokuna etki ederek d ticaret
ve satn alma gcne ulamaktadr. Dolaysyla hkmet politikalar belirlenirken enerji
fiyatlarnn sbvanse edilip edilmeyecei veya edilecekse bu mdahalenin orannn ne
olaca ok dikkatli bir ekilde belirlenmelidir.
Kamunun fiyat zerindeki sbvansiyonu, btede daima bir yk olarak
byyerek devam eder. Ama zelletirme yoluyla hem elde edilen gelir btedeki dier
kalemlerin maliyetini karlar hem de btedeki yatrm maliyetini drr. Kamunun
enerji ekonomisi iindeki paynn zelletirme yoluyla azaltlmas ile ilgili bu
tartmalar, bireyler asndan riskli ve pheli bir durum yaratr. Enerji piyasalarnn
geliiminde bu riskli ve pheli durum, kresel apta tek fiyat dzeninin
19
geciktirmektedir. Liberalleme, enerji piyasalarnn geliiminde ok etkilidir ve

liberalleme arttka kresel enerji pazar da byyecektir. Kresel enerji pazarnn
bymesi ve enerji piyasalarnn gelimesi, kresel ekonomiye ve ulusal ekonomilere
katk salayacaktr. Ancak liberalleme, enerji fiyatlar zerinde beklenen olumlu etkiyi
yani d salamayacaktr. nk zel sektrn ilk yatrm maliyetleri daha yksek
risk faktrlerini barndrdndan, uzun vadeli fiyat garantisi talebi fiyatlar belirli bir
dzeyde tutmaya devam edecektir.
Enerji
Fiyatlar
D Ticaret Satn Alma

Gc
Speklasyon
Tamaclk
Artm
Tamaclk
Tarmsal Yakt Hammadde

rnler
Emek Para-Kredi
Ynetimi Stou
Kaynak: Pogue, 1921:356

ekil 2: Enerji Fiyatlar, Ekonomi Etkileim emas
20
1990larn bandan itibaren ortaya kan yeni uluslararas dzen, kurumsal bir
sitem olarak gelimek yerine, piyasa aralarnn baskn olarak kullanld bir acil
entegrasyon yaklamna dnt. Bu yaklam, zellikle petrol ve doalgaz reten
lkeleri zayf bir uluslararas ilikiler halkasnn paras haline getirdi. Kresellemenin
olumsuz alglamalarndan biri de ulusal ekonomilerinin yatrm politikalarndaki
tercihlerin bask altna alnmas noktasdr. Sadece verimlilik ve yatrm koullar
ierisinde yatrm yapma trendi, ulusal ekonomilerin geleneksel rollerini ve hedeflerini
zora sokmaya balad. zellikle gen nfusa sahip gelimekte olan lkeler iin bu
durum olduka kt ekonomik sonulara yol at. Bu lkelerdeki enerji piyasalarnda
enerji ekonomisi iindeki yatrmlarda bu olumsuz sonulardan etkilenmeye balad.
Gelimekte olan lkelerdeki enerji piyasalarnda yeterli yerli zel sektr yatrm gc
olmadndan dolay, kreselleme ve serbest piyasa koullarnda kamunun roln
paylaabilecek yabanc yatrmc says ou kez istenilen dzeye ulaamad. Ortaya
kan an kapatlmasnda kamunun yk artarken, kresellemenin siyasi basklar
nedeniyle bu lkelerde eitli siyasi istikrarszlklar ba gsterdi (Tanzer, 1969, 21).
Kresel enerji piyasalarn en fazla etkileyen konularn banda petrol fiyatlar
gelmektedir. Aslnda petrol fiyatlar, ulusal ve uluslararas siyasi gelimeler, ekonomik
deiimler, enerji piyasalarndaki uzun ve ksa dnemli faktrlerle ve gelecekteki arza
ilikin psikolojik alglamalarla ekillenmektedir. Teknik olarak arz ve talep, tama,
yatrm, rezerv, rafineri kapasitesi ve parasal gelimeler, petroln jeopolitik faktrleriyle
birlikte petrol fiyatlarn aa ve yukar ynde etkiler. Son yllarda petrol talebinde
Asya-Pasifik pazar ile ABD pazarnn rekabetindeki byk art, gnlk petrol yedek
kapasitesinde ciddi d ve petrol upstream sektr zerindeki yatrm azl, petrol
fiyatlarnn hzl bir ekilde ykselmesine neden oldu. Ykselen petrol talebini ve
dnyada satlan gnlk petroln %80ini Rusya, Bat Afrika ve Ortadou/Krfez
lkelerinin karlamas beklenmektedir. Bu blgelerdeki siyasi istikrar, yatrm
ortamnn gvenlii ve gerekli yatrmlarn zamannda yaplmas, fiyat istikrar
asndan ok belirleyici olacaktr. Enerji piyasalarnn geliimi, enerji ticaretinin daha
geni alanlara ve aktrlere yaylmasyla glenecektir. zellikle finansal piyasalarn
enerji piyasalarna ve enerji ticaretine yatrm yapma konusunda daha fazla ikna
edilmeleri gerekmektedir (Eden ve dierleri, 1981, 241).
21
1.2.4. Enerji Borsalar
Kresel enerji pazarnn bykl 2005 yl itibariyle 5 trilyon Dolarlk bir

bykle ulamtr. Bu kadar yksek hacimli bir pazarn iyi almasnda mevcut ve
kurulacak enerji borsalarnn nemli pay vardr. Halen kresel enerji pazarnda yerel ve
blgesel alan, bir ya da birka rnle ilgili ilem yapan veya herhangi bir rnle ile
ilgili ok kk miktarlarda bile al sat ilemini gerekletiren ok sayda enerji
borsas vardr. Bu borsalarda gnlk, haftalk ve dier periyotlarda ilemler ve
raporlamalar gerekletirilirken, petrol, doalgaz ve kmrn yan sra elektrik ve
petrokimyasal rnler de dhil olmak zere ok farkl rn yelpazesi iinde almalar
yaplmaktadr. Ancak kresel enerji finans aknda, ncelikli enerji kaynaklarnn
ticaretinin uzun dnemli, byk miktarlarda ve ayn anda gerekletii nemli borsa
mevcuttur. New York Mercantile Borsas NYMEX, Londra Uluslararas Petrol Borsas
IPE ve Almanyadaki Avrupa Enerji Borsas EEX. Tm dnyada kk ve byk
lekli yeni enerji borsas kurma istekleri, kresel enerji pazarnn gndemindedir. Bu
dorultuda in, Rusya, Katar, Dubai ve Norve bata olmak zere eitli lkelerde
borsa kurulum almalar hzla srmektedir. Gnmzde ise enerji komplekslerinin
ciddi bir ekilde finanslatrma srecinin balad grlmektedir. Dnyann en byk
sermaye youn piyasalar olmasna ramen enerji piyasalar, kresel finansal piyasalar
iinde halen ikinci derecede nemli grlmeye devam etmektedir. Enerji piyasalar
temelde fiziksel bir piyasa olduundan dolay bilgi, ksa sreli sonular yerine uzun
sreli davranlar ekillendirir. Ancak finansal piyasalarda bilgi, anlk hareketin
balangcn tekil eder. Her iki piyasa arasndaki bu tutum fark, her iki piyasa
arasndaki arbitragen farkl sonulanmasna neden olmaktadr. Yani enerji
piyasalarndaki hammadde ve rnn arz, talep ve bilinen risklerle ekillenen fiyat,
piyasa istihbaratndan elde edilen bilgilerle daha hzl deimekte ve ngrlemeyen
fiyat ykselmelerine ve dmelerine neden olmaktadr. zellikle enerji kaynaklarna
sahip lkelerin bu piyasalarda birincil rol oynamamalar, enerji fiyatlar zerindeki
speklasyonlar ve maniplasyonlar arttrmaya devam etmektedir (Eden ve dierleri,
1981, 370).
Enerji piyasalar, riskin ok yksek olduu bir itir. Bu riskin artmasnda enerji
piyasalarndaki hedge fonlarnn dier piyasalarda balayan sorunlar bu piyasalara da
tamalar, future kontratlarn ok byk fiyat seviye farkll risklerini barndrmas,
jeopolitik riskler, krediler, performans, deien hukuki dzenlemeler, iklim ve evre
22
koullar, likidite ve dier operasyonel riskler de ok kritik unsurlar olarak ne

kmaktadr. Kresel enerji piyasalarnda kullanlan eit ticari opsiyon bata
gelmektedir. Hedging, speklasyon ve arbitrage. Her bir yntem hem avantaj hem de
dezavantaj ile kendine has piyasa uygunluunu barndrr. Hedging, enerji piyasalarnn
henz istenilen dzeyde gelimemesine bal olarak yukarda da saylan risklerle
birlikte, riski ntr hale getirmek amacyla future ve opsiyon kontratlar yoluyla uzun ve
ksa dnemli yatrmlar dengelemek iin kullanlan bir piyasa aracdr. Speklasyon,
borsalarda potansiyel bir kar grldnde belirsiz gelecek fiyatlarnn riskinin
alnmasdr. Ticari bir strateji olarak speklasyon, dier piyasalarda kullanld gibi
enerji piyasalarnda zellikle petrol ve doalgaz fiyatlarnn art ve dndeki
hassasiyetten dolay sklkla kullanlr. Speklasyonun enerji piyasalarndaki en byk
etkisi ki bu ayn zamanda bu piyasalarn gelimesi iin de bir frsattr, borsalar
araclyla piyasalara katlmc miktarn arttrmasdr. Arbitrage ise, hibir yatrm
olmadan neredeyse risksiz bir ekilde kar elde etmeye yarayan bir frsat olarak grlr.
zellikle enerji piyasalarnda son dnemde elektrik retim ve datmyla ilgili
kontratlarn bu erevede deerlendirildii grlmektedir (Noreng, 2002, 215).
1.2.5. Fiyat Operasyonlar
Enerji fiyat bir bakma yaama maliyetinin en temel gstergesidir. Enerji bir
lks ve tercih deildir, enerji gnlk yaamn srmesi iin minimum dzeyde de olsa
mutlaka karlanmas gereken temel bir ihtiyatr. Bu zorunluluk enerjiyi daha balarken
zorunlu klar. Enerji fiyatlarndan yksek kar elde etmenin tek bir sorumlusu yoktur. Bu
istek, kaynak sahibi lkelerden ve irketlerden balayarak, son kullancya kadar giden
her mekanizmada kendini gsterir. Mekanizmann bu kadar geni olmas da enerji
fiyatlar zerinde fiyat operasyonu yapma olanaklarn arttrr. Fiyat operasyonlar
fiyatn olumas ile ilgili formllerin deiik paralar zerinde ve birbirini tetikleyen
davranlar gerekletirir. Fiyat formlndeki paralar unlardr; kaynaklarn retim
maliyeti, kaynaklarn tama maliyeti, mamulletirme maliyeti, kaynak lkelerdeki risk
maliyeti ve kresel piyasalardaki zel faktrlerin maliyeti (Eden ve dierleri, 1981,
244).
Fiyat operasyonlar iki aamada gerekleir. lk aama, kaynak lkeler tarafnda
oluur. zellikle Rusya, ran, Suudi Arabistan, ABD, Norve, Venezella gibi kaynak
arznda belirleyici olan lkeler risk bazn olutururlar. Bu risk baz rezervlerin miktar,
23
rezervlerin gelecei, rezervlerin yatrm ihtiyac, yatrm eksiklikleri, devlet irketlerinin

ve zel irketlerin pozisyonlar, devlet irketlerinin ve zel irketlerin kredi, finans ve
teknoloji grnmleri balklarn kapsar. Bu balklarn her birinde risk belirleyici
lkeler veya piyasalardaki riski satn alanlar future opsiyon analizleri yaparlar. Bu
analizleri yaparken, yapsal analizler ve dinamik analizler olmak zere iki farkl
deerlendirme yntemi kullanrlar. Yapsal analiz, fiziki analizleri ierir ve bu nedenle
herkesin grebilecei ama herkesin her zaman ulaamayaca bilgileri ierir. Dinamik
analizler ise, kaynaklarn finansal ihtiyalar ile siyasi projeksiyonlarn kapsar. Bu
nedenle bu analizler tamamen deil ksmen effaftrlar. zellikle kaynak lkelerin
ounda kapal devlet modeli egemen olduundan dolay, bu effaflk daha da
azalmaktadr. kinci aama ise, pazar lkeleri tarafndan meydana getirilir. Asya-Pasifik
(in, Japonya, Kore, Hindistan), AB ve Kuzey Amerikann oluturduu bu aamada,
kamu ve zel irketlerin talep projeksiyonlar nemli rol oynar. Piyasa baznda, gnlk
ve yllk talepler ile uzun vadeli talep projeksiyonlar, tama maliyetleri ve riskleri,
kaynaktan balayarak son kullancya kadar giden vergi ykleri ve enerji piyasalarndaki
deiken fiyat basks belirleyici rol oynar. Pazar baznda fiyatn ekillenmesinde talep
analizi belirleyicidir. Ancak talep analizi, lkeler aras rekabet koullar nedeniyle
kontroll deildir. Talebin kontrol siyasi rekabetle bozulmaktadr. Bu nedenle talebin
hzla ve byk miktarlarda artyla arzn fiyat zerindeki basksn arttrmas
kanlmazdr. Fakat arzn talebi karlamasyla ilgili ekonomik ve teknik adan byk
bir risk bulunmamasna ramen, fiyatlardaki artlar tm beklentilerin zerinde
gereklemektedir. Bu da piyasalar ve arz arasnda fiyatn ykselme trendini normalin
stne karan baka bir mekanizmann varln ortaya koyar. Fiyat ykselten dalga
yavaa harekete getiinde, ekonomik ve teknik adan dalgann ykseklii
ngrlebilir. Ancak dalgann ykselmekte olduunu gren ve dalgann son var
noktasndaki belirsizlikleri daha byk fiyatlarla satan piyasa aktrleri, dalgann
yksekliini ngrlemez noktalara karmaktadr. Fiyat operasyonlarnn bu teknik
grnm, kresel fiyatlar zerindeki ykseliin petrol ithal eden gelimekte olan
lkelerin bymelerine olumsuz etkiler yarataca kesindir. Bu nedenle bata bu lkeler
ve enerjiye bu lkelerden daha fazla baml olan gelimi lkelerin enerji gvenliini
mutlaka salamalar gerekmektedir (Holbrook, 1964, 6).
24
1.3. Enerji Kaynaklar ve Snflandrmas
Enerji kaynaklar deiik biimlerde snflandrlabilir. Daha ok

yenilenebilirlie ve kullanlabilirlie gre yaplan snflandrma yaygndr. Buna gre
enerji kaynaklar Birincil (Konvansiyonel) Enerji Kaynaklar ve kincil
(Dntrlm) Enerji Kaynaklar olmak zere iki grupta incelenebilir. Bunun yan
sra, potansiyeli mevcut olan ve teknolojik glkler sebebiyle yeni faydalanlan enerji
kaynaklarna Yeni , potansiyeli eksilmeyen enerji kaynaklarna da Yenilenebilir
enerji kaynaklar denilmektedir (Karaosmanolu, 2004, 4).
Enerji
Kaynaklar
Fosil Alternatif
Nkleer Yenilenebilir
Yaktlar
Hidro Dier Jeotermal Biyogaz Hidrojen

Gne Rzgr Dalga Allagelmi
Elektrik
Kmr Asfaltit
Petrol Bitml eyl
Doalgaz
Katran Kumu
Doalgaz
Hidratlar
Kaynak: Acar ve dierleri, 2007:4

ekil 3: Enerji Kaynaklar
Enerji kaynaklarnn bu ekilde yaplan snflandrmas zaman ierisinde,

teknolojideki gelimelere paralel olarak deimitir. 1800l yllarn banda odun,
kmr gibi dorudan yaklan kaynaklar youn kullanmdayken, 18301900 yllar
arasnda buhar makinesi ve kmr, 19001940 yllar arasnda elektrik dinamosu ve
25
kmr, 1910 ylndan gnmze kadar petrol, 1990dan gnmze kadar da petrol ve
doal gaz birincil enerji kayna olarak gelmitir. Gnmzde en yaygn snflandrma
ekli Yenilenemeyen (Tkenebilir) Enerji Kaynaklar ve Yenilenebilir (Alternatif)
Enerji Kaynaklar eklinde yaplan snflandrmadr. Buna gre yenilenemeyen enerji
kaynaklar olarak kmr, petrol, doal gaz ve nkleer enerji saylabilirken; yenilenebilir
enerji kaynaklar olarak gne, rzgr, su gc ve biyoktle saylabilir (Karaosmanolu,
2004, 5).
Yukarda belirtilenden farkl enerji snflandrma eitleri de mevcuttur. Bunlara
da ksaca deinecek olursak;
a) Yeralt ve Yerst Kaynaklar
(1)Yeralt Kaynaklar
(a) Kmr
(b)Petrol
(c) Doal gaz
(d)Uranyum ve Toryum
(e) Jeotermal Enerji
(2) Yerst Enerji Kaynaklar
Ormanlardan salanan yakacak odun, biyomas kaynaklar, tezek, kltrel bitkilerin
eitli atklar ve benzerleri olarak saylabilir. Ama en nemlileri hidrolik kaynaklardr.
(3) Yeni Enerji Kaynaklar
Gne enerjisi, rzgr enerjisi gibi.
b. Kullanlarnn Yeni ve Eski Olularna Gre
(1) Konvansiyonel Enerji Kaynaklar
Birincil, primer, yenilenemez kaynaklar gibi adlar da verilir.
Konvansiyonel enerji kaynaklarnn en dikkat ekici zellii, yenilenemez olmalar yani
bir kez kullanlabilir ve tkenir olmalardr.
(2) Yenilenebilir Enerji Kaynaklar
c. Madde Haline Gre
(1) Kat Yaktlar
(2) Sv Yaktlar
(3) Gaz Yaktlar
. Olutuklar Kkenlere (Jenerasyona) Gre
(1) norganik Kkenli Olanlar
26
En tipik rnei uranyum ve toryum metalleri grubudur.

(2) Organik Kkenli Olanlar
Kmr, petrol, odun, biyogaz vb. enerji kaynaklardr.
1.3.1. Dnya Enerji Tketimi inde Enerji Kaynaklarnn Paylar
Gn getike enerjiye olan bamllmz artmakta bu da enerji tketim

oranlarmza yansmaktadr. Bu oranlarda da en byk pay petrol ve doal gaz
almaktadr. Hibir yenilenebilir enerji kaynann ticari lekte petrol ve doal gaz ile
en azndan nmzdeki 60 ve hatta 100 yl iinde rekabet edemeyecei genel kabul
grm bir olgudur. Gelimi lkeler ile dnya iktisadi ve finansal sisteminin teknolojik
altyaps fosil yaktlara dayanmaktadr.
Tablo 2, zellikle gelimi lkelerin petrol krizleri sonrasnda uyguladklar
sanayileme, enerji ve teknoloji politikalarnn bir yansmas olarak, 1973 ylnda %
53lk kullanm pay ile dnya birincil enerji tketiminde en st dzeye ulaan petrol
paynn, 2004 sonu itibariyle %37ye gerilediini gstermektedir. Fosil yaktlar
arasndaki ikamede kmrn ve doalgazn paynn, zelliklede doal gazn paynn
nemli lde artt dikkati ekmektedir. Fosil yaktlar dndaki enerji kaynaklar
arasndaki en byk pay da nkleer enerjinin ald grlmektedir.
Tablo 4: Dnya Birincil Enerji Tketiminde Yakt Paylar (%)

1973 2004 2010 2020
Petrol 53 37 39 38
Kmr 18 27 28 29
Doal Gaz 16 24 24 25
Fosil Yaktlar 87 88 91 92
Nkleer 1 6 6 4
Hidroenerji 2 6 3 3
Dier 10 0 1 1
Kaynak: International Energy Agency (2006) International Energy Outlook
Fakat nkleer enerjinin zellikle bir yatay durgunlua girdii aktr (Deese,
1980, 142). Bu srete deimeyen tek ey fosil yakt bamlldr. 1973de global
enerji tketiminin yaklak %87sini salayan fosil yaktlarn pay, 2004de yaklak 30
yl sonra bile yine %88ler dzeyindedir. Ayn tablodan, fosil yaktlarn 2020 dnya
enerji tketiminin de en az %92sini karlamasnn beklendii grlmektedir.
27
nmzdeki 20 yl dnya lkelerinin ne petrol, ne kmr, ne de doal gaz tketiminden

vazgeemeyecekleri aktr.
Bugn 6 milyar oktan am dnya nfusunun, 2020 ylna kadar % 1,4lk
artla 8 milyarn zerine kmas ve 2050 ylna kadar 10 milyara ulamas
beklenmektedir. Bu artn ana kayna gelimekte olan lkelerdir. 2020 ylnda
dnyadaki her 5 kiiden 4 gelimekte olan lkelerde yaayacaktr. Sz konusu nfus
art ve artan gelir dzeyinin etkisi, dnya toplam enerji tketimine dorudan
yansyacaktr. 2003 yl sonu itibariyle 9,1 milyar ton petrol edeeri (TPE)ne ulaan
dnya enerji tketiminin, nfus artnn zerinde bir trend izleyerek % 1,7lik bir art
izleyerek, 2010 ylnda 11,3 TPEye, 2020de ise 13,4 TPEye ulamas beklenmektedir
(UEA, 2006, 8).
Bu hzl talep art, zellikle evreyi tehdit eden birok olumsuzluu da
beraberinde getirecektir. Bu srete bugn 23 milyar tonun zerinde seyreden enerji
kaynakl toplam karbondioksit emisyonunun, enerji tketimindeki mevcut trendin
srmesi durumunda katlanarak artaca, 2010da 29 milyar ton, 2020de ise 36 milyar
ton karbondioksitin atmosfere salnaca tahmin edilmektedir. Hlihazrda %35
civarnda seyreden, gelien lkelerin toplam emisyondaki paynn, %3,5 gibi dnya ve
gelimi lkeler ortalamasnn zerinde seyredecek bir yllk emisyon art hzyla,
2010da nce gelimi lkeler ile paylarnn eitlenmesi (%44), ve ardndan 2020de
%50ye kmas beklenmektedir (Pala, 2003, 36).
Bu dorultuda Avrupa Birlii (AB), 2006 ylnda hazrlad Yeil Kitapn 317.
blmnde, mevcut kmr santrallerini doal gaza evirme ve doal gaz ucuza ve
gvenli bir ekilde elde etmek amacyla tek bir Avrupa Kmr ve Doal Gaz pazar
oluturulmas gerektiini belirtmitir. Bu ekilde salanacak rekabet ortam hem ucuz
hem de gvenilir gaz teminini garanti edebilecektir.
Yukarda aklanan olgularn nda gnmzn hkim birincil enerji kayna
olan petroln yanna nmzdeki yllarda doal gazn da ekleneceini rahatlkla
syleyebiliriz. Dolaysyla doal gaz bir duraklama dnemine giren nkleer enerjinin
yerini alarak bir gei yakt grevini stlenecektir. UEAnn yapt projeksiyonlara
gre 2003 ylnda 2,6 trilyon m3 olan dnya toplam doal gaz tketiminin %2,4lk,
petrolden daha yksek bir art hzyla, 2020de 4,3 ve 2030 ylnda 5 trilyon m3
dzeyine ulaaca tahmin edilmektedir.
28
UEA 2006 verileri, petroln 2020 ylna kadar, zellikle kara ve hava
tamacl alt sektrlerinin hzla byyen enerji talebinin karlanmasnda artan oranda
kullanlacana iaret etmektedir. Gnmzde, ulatrma sektrnn dnya genel enerji
tketimindeki paynn %20 olduu, bunun da drtte nn karayolu tamaclna
gittii ve karayolu tamaclnn temel yakt olarak halen petrol kulland dikkate
alndnda; hidrojen, elektrik ya da metanol gibi aralarda petrol ikame edecek
ekonomik bir alternatif yakt bulunmad veya bir teknolojik devrim yaanmad
srece bu yzyln en azndan ilk yarsnda petroln neminin azalacan ileri srmek
mmkn deildir. Ayrca Asya ve zellikle de in ve Hindistann katlanarak artan
enerji ihtiyac devam ettii srece petrol dnya enerji dengesinin en nemli
bileenlerinden birisi olmaya devam edecektir.
zellikle in gereini biraz daha aacak olursak, araba satlarnn imdiden
ylda 1 milyonu at in, her 10.000 kiiye sadece 3 otomobilin dmesi zelliiyle,
mevcut ekonomik kriz ortamnda zor gnler geiren dnya otomotiv devlerinin itahn
kabartmaktadr. Son dnemde yaanan ABD-in yaknlamasn, ABDnin anghay
Belisi benzeri organizasyonlara kar kmasnn hatta Afganistan ve Iraka zgrlk
Harektyla Rusya ve ine gnderdii mesajn gerisinde enerji kaynaklarnn paylam
ve inin cazibesini arttran bu byk potansiyelidir ( Pala, 2001, 42).
Dnyann bu petrol al Hazar petrollerinin dnya pazarlarna sunulmasnn
arkasndaki en nemli motiflerden biridir. Hazar petrollerinin neminin artmasna neden
olan bir baka neden ise, balca talep merkezlerinin 20 yl ierisinde petrole bamllk
oranlarnda belirgin bir art beklenmesidir.
40000
39000
38000
37000
36000
35000
34000
33000
32000
31000
30000
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
7 Sanayilemi lkenin Toplam Petrol Talebi ( 1000 Varil)
Grafik 1: Yedi Sanayilemi lkenin Gnlk Toplam Petrol Talebi (1000

Varil)
29
Gnmzde toplam petrol tketiminin % 55ini ithal petrolle karlayan gelimi

OECD blgesinde, bu oran 2010da % 64e ve 2020de ise % 70e kacaktr. Ayn oran
OECD Avrupa iin 2010da %68, 2020de % 79 iken OECD Pasifik iin 2020 ylnda
%93lere ulaacaktr.
Ksacas, fosil kaynaklarn enerjiye dnm srecinde yaydklar emisyonlar
evreyi deien oranlarda kirletiyorsa da; gerek enerji retiminin yan sra sanayi
hammaddesi olarak da yaamsal nem arz etmeleri, gerek alternatif kaynaklarn bu
kaynaklar ikame etme olanaklarnn ok ksa srede mmkn grnmemesi gibi
nedenlerle, nmzdeki on yllarda da belirleyici rol oynayacaklardr (Pamir, 2005, 69).
1.3.2. Dnya Ham Petrol Rezervleri ve retimi
Kresel petrol rezervlerine baktmzda rezervlerin yeterlilii asndan bir

sorun yoktur. Bilinen retilebilir rezervler en az 40 yl daha kresel talebi
karlayabilecek dzeydedir.
Dnya ham petrol rezerv ve retim miktarlarn incelediimizde en fazla petrole
sahip blgelerin Ortadou, Avrasya Blgesi, Kuzey Avrupa ve Kuzey Amerika
olduunu grmekteyiz.
Dnya ham petrol rezervleri 2003 ylnda toplam 156,7 milyar tondur. Corafi
blgelere gre bu rezervin, %63,3 Ortadou, %14,4ne Amerika, %9,2sine Avrupa-
Avrasya, %8,9una Afrika, kalan %4,7sine ise Asya-Pasifik blgesi hkimdir.
4000
3900
3800
3700
3600
3500
3400
3300
3200
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Toplam Petrol retimi (Milyon Ton)
Grafik 2: Yllk Toplam Petrol retimi (Milyon Ton)

30
Tablo 5: Dnya Ham Petrol retimi (Milyon Ton)(19972007)

Blg. Ad 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
K.Ameri 638,8 650,8 651,8 660,2 669,8 667,4 645,3 646,7 634,4
ka
Gn.- 338,4 345,3 339,9 334,2 318,3 337,9 347,1 345 332,7
Ort.
Amerika
Avr- 699,6 724,7 746,6 786 818,9 850,1 844,8 848,1 860,8
Avrs
O.Dou 1079,4 1141,2 1110,8 1039,4 1123 1193,1 1215 1223,5 1201,9
Afrika 360 370,9 374,1 378,1 397,8 440,9 467,1 473,4 488,5
Asya- 364,9 381,2 377,1 377,5 373,3 377,2 377,7 377,6 378,7
Pasf.
Toplam 3481,1 3614,1 3600 3575,3 3701,1 3866,7 3897 3914,3 3905,9
Kaynak: BP (2008) Statistical Review of World Energy
u anda dnyann petrol ihtiyacnn %60ndan fazlasn karlayan Ortadou

lkeleri Organization of The Petroleum Exporting Countries (OPEC) adl bir petrol
kartelinin yesidirler. OPEC yesi lkeler dnya petrol ihtiyacnn byk ounluunu
karlarken, dnya petrol rezervlerinin de %63den fazlasn barndrmaktadrlar.
Tablo 6: Dnya Ham Petrol Rezervleri

Blgenin Ad spatlanm Rezerv Pay
(Milyar Ton) (%)
Kuzey Amerika 8,8 5,5
Gney-Orta Amerika 14,6 8,9
Avrupa-Avrasya 14,5 9,2
Ortadou 99,0 63,3
Afrika 13,5 8,9
Asya-Pasifik 6,4 4,2
Toplam 156,7 100,0
OPEC 1960 ylnda Badatta kurulmu ve temel gelir kayna petrol geliri
olan 11 gelimekte olan lkeden olumaktadr. 1987 ylndan beri yeleri iin kotalar
belirleyerek petrol retimini regle eden kartel, ye lkeler arasnda gerekleen
koordinasyonla petrol fiyatlarn ynetmektedir (Grel, 1995, 78).
31
1.3.2.1. Suudi Arabistan
Gnlk OPEC kotas 9,1 milyon varil, retim kapasitesi gnlk 10 milyon varil
olan, dnyann bilinen petrol rezervlerinin ne sahip, en byk petrol reticisi ve
ihracatsdr. Fakat Suudi Arabistann asl gc, Riyadn, Iraktaki sava ve
Venezelladaki 2002 k vurgunu gibi iddetli arz kesilmeleriyle geleneksel olarak baa
kmasn salayan yaklak 1,5 milyon varillik yedek kapasitesinde sakldr. Yine de,
petrol talebi 1976dan beri kaydedilen hzl bir art gsterdii iin, kralln yedek
kapasitesi son yllarda azalma gstermi fakat son yaadmz kresel kriz ve petrol
fiyatlarnda yaanan hzl d engellemek iin yaplan arz ksntlaryla, yedek
kapasitesi tekrar ykselme gstermitir. Yedek kapasitesindeki ykseliin bir dier
nedeni de Suudi Arabistann kantlanm rezervlerindeki artlardr. ABD Enerji
Bakanlnn 2006 ylnda yaynlad Uluslararas Enerji Grnm raporunda
2006 ylnda Suudi petrol rezervleri 4,9 milyar varillik bir art kaydetmitir.
80den fazla petrol alanna sahip olmasna ramen, rezervlerinin yars 8 alanda
younlam durumdadr. Bu alanlardan biri olan Gavar, tahmini 70 milyar varillik
kapasiteyle dnyann en byk konvansiyonel petrol alan ve Safaniye 19 milyar
varillik kapasiteyle dnyann en byk deniz rezervi konumundadr (Yldrm, 2003,
50).
1.3.2.2. Cezayir
Gnlk OPEC kotas 0,89 milyon varil, retim kapasitesi gnlk 1,38 milyon
varildir. (zhan, 2005:80) Cezayir geleneksel olarak retimin azaltlmasn amalayan
ahin bir lke olmutur. Bu lke son zamanlarda, yabanc yatrm ekmek amacyla
retimini tam kapasiteye karacan ilan etmitir. Ayrca Amerika ktasna ve Asyaya
da alarak, mteri tabanlarn geniletmeyi de hedeflemektedir. 9,2 milyar varillik
bilinen rezerviyle Cezayir, kartelin Afrikal yesinden biridir. Cezayirin ham petrol
ihracatnn yaklak %90 Bat Avrupayadr. talya en byk pay alrken, Almanya,
Fransa, Hollanda ve spanya dier byk piyasalardr (mezsoy, 2006, 222).
1.3.2.3. Endonezya
1,45 milyon varillik gnlk OPEC kotas ve 0,94 milyon varillik reel retimi
bulunmaktadr. Son birka yldr OPEC kotasna yetiememesi OPEC deki etkisini
azaltmtr. Azalmann temel nedenleri eskimi kuyular, keif yatrm azl, yksek
32
devlet mdahalesi ve vergi snrlamalardr. lerleyen yllarda retimin azalmas veya

sabit kalmas beklenmektedir (zhan, 2005, 82).
1.3.2.4. ran
Dnyann beinci byk petrol reticisi ve ihracatsdr. Gnlk 4,11 milyon

varillik retim kotas bulunmaktadr. Dnyann bilinen petrol rezervlerinin %10una
sahiptir. ran 1980lerde Irakla girdii savan finansal maliyetini karlayabilmek iin
petrol fiyatlarnn yksek tutulmas taraftar olmutur. lkenin iinde bulunduu
ekonomik koullar, birok petrol alannn yenilenmesine ve modernize edilmesine
olanak tanmad ve i talebin de artt dnlrse, rann retim ve ihracat snrna
yaklatn syleyebiliriz (mezsoy, 2006, 225).
1.3.2.5. Irak
Irak uluslararas snrlamalardan dolay OPEC organizasyonuna dhil deildir ve

kendi retimini belirlemeye yetkilidir. 20 yllk sava ve ambargolar srecinden sonra,
lkenin petrol endstrisi ounlukla hasar grm durumdadr.
Mart 2003de balayan ve Irakn ABD ve mttefikleri tarafndan igali ile
sonulanan mdahalenin, tek deilse de balca nedenlerinden birinin, bata petrol
olmak zere bu lkenin enerji kaynaklarnn kontroln ele geirmek olduu bilinen bir
gerektir. Irakn bilinen 112,5 milyar varillik (dnya retilebilir petrol rezervinin
%11i) retilebilir petrol rezervinin yan sra, henz retime konulmam 120130
milyar varillik bir potansiyel rezervi vardr. ABD, ngiltere ve ok uluslu petrol
irketleri, bir yandan bu rezervlerin kontroln ele geirmek, dier yandan da Irakn
mdahale ncesinde gnde 2 milyon varile den retimini hzla arttrarak, petrol
arznda nemli bir etkinlie ulamak istemektedirler. Bylece, Irak OPEC dnda
tutarak bu kartelin petrol piyasalar ve fiyatlar zerindeki gcn krmak
istemektedirler (Pamir, 2003, 5).
Fakat btn bu abalara ramen, getiimiz be senede Irakn gnlk petrol
retimi, mdahale ncesi seviyesinin de altnda, 1,8 milyon varildir. Bunun balca
nedeni Irakn ana ihra hatlar ve pompalama merkezleri, srekli sabotajclarn tehdidi
altnda olmasdr.
33
1.3.2.6. Kuveyt
Gnlk 2,25 milyon varillik gnlk kotas ve 96,5 milyar varillik rezerviyle,
dnyann bilinen petrol rezervlerinin %8ine sahip bir lkedir. Blnm blge olarak
bilinen Suudi-Kuveyt ortak alanndaki 5 milyar varillik rezervlerle toplam rezervi 99
milyar varile kmaktadr. Irakn 1990da ki igali iki senelik bir retim duraksamasna
neden oldu. lke rezervlerinin yaklak %2si yok oldu ve kuyulardaki yangnlar
sndrmek iin 20 milyar Dolarlk harcama yaplmas gerekti. Byk Burgan petrol
alan, Suudi Arabistandaki Gavar petrol alanndan sonraki dnyann ikinci byk petrol
alandr (zhan, 2005, 83).
1.3.2.7. Libya
Libya gnlk 2,3 milyon varillik kotaya sahip bir lkedir. Fakat son yllardaki
politikasnda yumuama sinyalleri vermeye balamtr. lkedeki yirmi yllk ABD
ambargosu 2007 ylnda byk lde kaldrld ve ABD irketleri lkeye dnerek,
Libyann petrol retimini arttrmaya baladlar. Bilinen 36 milyar rezerviyle, yksek
kalitede, dk slfr ierikli petrol retmektedir. Balca mterileri talya, Almanya,
spanya ve Trkiyedir (EPDK, 2007, 3).
1.3.2.8. Nijerya
Nijerya kartelde fikir birlii olmasn destekleyen bir lke olmasna ramen
blgedeki etnik iddet olaylar ve saldrlar, lkenin petrol retimini drmektedir.
Gnlk 2,31 milyon varillik OPEC kotas bulunan lke, her ne kadar gnlk 2 milyon
varillik retimiyle Afrikada birinci olsa da, u ana kadar bu kotasn dolduramamtr.
Nijerya petrol ihracatnn ounu ABD ve Bat Avrupaya yapmaktadr. Suudi
Arabistan, Meksika, Kanada ve Venezelladan sonra ABDye ham petrol ihra eden
beinci lkedir (zhan, 2005, 84).
1.3.2.9. Katar
Katar 300.000 varillik gnlk retimiyle OPECin en kk yesidir. En byk

mterisi Japonya ve genelde de Asya lkeleridir. Katar retim kapasitesinin kkl
nedeniyle OPEC kotalarna uymamasna ramen cezalandrlmamtr. Fiyat politikas
dier kartel yeleriyle uyum ierisindedir. Fakat son yllarda Katar petrol retimini
34
arttrmak amacyla yabanc irketlerle antlamalar imzalamtr. Katarn 2009 retim

hedefi gnlk 1,05 milyon varildir (UEA, 2006, 11).
1.3.2.10. Birleik Arap Emirlikleri
2,44 milyon varillik gnlk kotasyla Abu Dabi, Birleik Arap Emirliklerinin
(BAE) OPECe ye tek emirliidir. Dier alt emirlik petrol retmekte fakat kartelin
snrlamalarna tabi olmamaktadr. Geleneksel olarak Suudi Arabistann OPEC teki
liderliini destekleyen ve normal fiyat seviyesinin korunmasn savunan bir lkedir.
Fakat son zamanlarda yavalayan dnya ekonomisini desteklemek amacyla dk fiyat
seviyelerini de desteklemektedir. BAE, 97,8 milyarlk rezerviyle dnyann 6. byk
reticisidir ve rezervlerin byk ounluu Abu Dabinin kontrolndedir. Temel
mterileri Asya ve ABDdir (zhan, 2005, 85).
1.3.2.11. Venezella
3,22 milyon varillik gnlk kotas bulunan Venezella Hugo Chavezin baa
geiinden beri agresif ar retim politikasn terk etmi ve kota uyumluluuyla yksek
fiyat ilkelerini benimsemitir. 2,5 milyon varillik retimiyle dnyann 9. byk reticisi
olan Venezella Orta Dou dnda bilinen en byk rezerve sahiptir.
Dnya petrol kaynaklarn incelerken, her ne kadar petrol kaynaklarnn %60
OPECin kontrolnde olsa da, kalan %40lk pay esas olarak ABD, Kanada, Rusya ve
Hazar Blgesinde toplanmtr. Bu nedenle bu kaynaklar daha detayl incelemek
gerekmektedir.
1.3.2.12. Hazar Blgesi
Hazar Denizine kys olan Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan, Rusya, ran

ile blge hinterlandnda yer alan zbekistan, Hazar Blgesindeki temel enerji
reticileridir. Fakat dnyann nde gelen ham petrol ve doal gaz reticilerinden Rusya
Federasyonu ve rann, Hazar kysnda nemli saylabilecek petrol rezervi
bulunmadndan, enerji, rezerv, retim ve ihracat kalemleri ele alnrken kullanlan
Hazar Blgesi tanm sadece Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan ve zbekistan
ierir. Yakn bir gelecekte, petrol potansiyeli asndan Azerbaycan ve Kazakistan,
doal gaz iinse daha ok Trkmenistan ve zbekistann ne kaca tahmin
edilmektedir. Ayrca yaklak 1 trilyon m3 lk rezerv tespit edilen ah Deniz kefi ile
35
birlikte, sadece petrol deil bir doal gaz lkesi olacann da sinyallerini veren
Azerbaycan bu son gruba dhil etmek yanl olmayacaktr.
Hazar Blgesindeki petrol rezervlerinin miktar konusunda ok eitli tahminler
yaplmaktadr. 2006 ylnda Energy Information Agency (EIA) tarafndan yaplan
blgeyle ilgili kapsaml raporda Hazar Blgesinde toplam ispatlanm ve muhtemel
rezerv miktarnn 250270 milyar varil dzeyinde olduu tahmin edilmektedir. Rapor
sadece blgenin ispatlanm ham petrol rezervlerinin dahi, dnya ispatlanm petrol
rezervlerinin %4ne denk geldiini ne srmektedir. Blge ham petrol rezervlerinin
ekonomik deerinin 4050 Dolarlk petrol varil fiyatyla, 1015 trilyon Dolar civarnda
olduu tahmin edilmektedir (Pala, 2005, 5).
2004 yl sonu itibariyle dnya ispatlanm ham petrol rezervlerinin 1,2 trilyon
varil civarnda veya 162 milyar ton dzeyinde olduu hesaplanmaktadr. Bu rakam bize
Hazar petrollerinin nerede olduu hakknda bir fikir vermektedir. Her ne kadar
muhtemel arlkl bir rezerv rakam olsa da, dnya Irak rezervlerinden daha byk bir
petrol rezerviyle kar karyadr.
Doal gaz rezervlerine gelince, BPnin 2008 ylnda yaynlad rapora gre
dnya ispatlanm doal gaz rezervlerini 180 trilyon m3 olarak vermektedir. Yakn bir
gelecekte bu resmin nemli bir paras olacak Hazar Blgesi doal gaz rezervleri de
petrol kaynaklarna benzer bir ekilde srekli deimekle birlikte, blgenin toplam
ispatlanm ve muhtemel rezerv miktar 2025 trilyon m3 civarnda olduu, bunun da
dnya rezervlerinin %13ne denk geldiini syleyebiliriz.
Hazar Blgesinin yeni bir Ortadou olmad fakat yakn gelecekte rezervlerini
tketmesi beklenen ve stratejik adan Batnn elindeki en nemli petrol sahas
konumundaki Kuzey Denizinin yerini almaya aday olduu bilinmektedir. Mevcut
durumda, Hazar Blgesinin belirlenen petrol ve doal gaz rezervleri, Kuzey Denizi
petrol rezervleri ve Kuzey Amerika gaz rezervleri ile mukayese edilebilecek
durumdadr. Hatta blgenin toplam petrol rezervlerinin Suudi Arabistan rezervlerine,
toplam gaz rezervlerinin ise ran rezervlerine eit olduunu ne srenler de
bulunmaktadr. Bugn blge ham petrol ve doal gaz rezervlerinin byk bir ksmnn
henz gelitirilme aamasnda olduu ve blgenin pek ok yerinde rezerv tespit
ilemlerinin tamamlanamad hatrlanrsa; dnya toplamndan imdilik alnan paylarn,
yakn gelecekte artabileceini sylemek mmkndr (Bahgat, 2002, 311).
36
1.3.2.13. ABD ve Kanada
ABD ve Kanadann 61 milyar varillik petrol rezervleri, dnya bilinen petrol

rezervleri iindeki pay %5,1dir (Aklin, Atman, 2006:41). Kanada gelimekte olan
teknolojinin de etkisiyle, bilinen rezervlerini 5 milyar varilde, ok byk bir artla 180
milyar varile karmtr. Bunun sonucunda Kanada Suudi Arabistandan sonra bilinen
en byk rezervlere sahiptir. Fakat retim maliyetleri varil bana 11 Dolara
dayanmaktadr. Bunun da esas nedeni Kanadann elindeki rezervlerin byk ksmnn
petrol topraklar olarak bilinen kaynak cinsinden olmasdr. Bu tip ak petrol
yataklarndan topraklar, ilenmek zere petrol rafinerilerine getirilmekte ve burada
eitli kimyasal aamalardan getikten sonra petrol topraktan ayrlmaktadr. Bu ekilde
ileri teknoloji gerektiren bir srete Kanada petrolnn maliyetini arttrmaktadr.
Yksek petrol rezervlerine ramen gelecekte petrol fiyatlarnn nasl seyredecei, evre
yasalarnn durumu ve kalifiye igc gibi faktrler hem maliyetleri hem de
belirsizlikleri arttrarak, retimin kslmasna neden olabilir.
ABD petrol rezervleri esas olarak Teksas ve Kuzey Alaska petrol sahalarnda
toplanmtr. 1970lerde kefedilen Alaska petrol sahalar ABDnin faaliyette olan en
byk petrol sahalardr. Fakat bu sahalar, denizalt petrol retim sahalar olmasndan
dolay, 3000 metre derinlikten sonra keif ve karma ilemleri, mevcut teknolojiyle
olduka zor olduu iin, bu sahalarn 2015 ylndan itibaren verimsizlemeye
balayaca tahmin edilmektedir. Bu nedenle ABD Enerji Bakanl orta vade de
potansiyel petrol retimini aaya doru revize etmitir.
1.3.2.14. Rusya
Dnyadaki rezervlerin %6sn elinde bulunduran Rusya Federasyonu dnyada

en fazla retimi gerekletiren nc lke durumundadr. Giderek artan kresel talebi
karlamak amacyla yaplan almalarda Rusyann dou sahilindeki Sakalin Adasnda
ve Hazar Denizinin Rusya kesiminde byk petrol rezervleri bulunmutur (Bayra,
2005, 15).
Rusya son ylda gnlk retimini 3 milyon varil arttrmay baararak 2004
yl itibariyle 9,3 milyon varil, 2005 ylnda ise 9,7 milyon varil retim
gerekletirmitir. Rusya 2010 ylna kadar gnlk retimini 13 milyon varile kadar
karmay hedeflemektedir (BP, 2008, 48). Dnyann bir numaral petrol reticisi
olmay planlayan Rusyann ayn zamanda byk bir tketici olmas ihracatn
37
etkilemektedir. Suudi Arabistan gnlk 6,5 milyon varilden fazla petrol ihra ederken,
Rusyann ihracat 6 milyon varili hi geememitir.
1.4. Dnya Ham Petrol Tketimi
2005 yl ierisinde dnyada gnde toplam 80,7 milyon varil civarnda petrol
tketilmitir. Blgeler kapsamnda en ok tketim ABDnin de iinde bulunduu Kuzey
Amerika blgesinde gnlk yaklak 24,6 milyon varille, toplam tketimin %29,8ine
sahiptir. Byk petrol tketim artlar kapsamnda in ve Hindistan bata olmak zere
gelimekte olan Asya-Pasifikte petrol tketimi gnlk 23,4 milyon varil olup, blge
%28,9luk bir paya sahiptir. Avrupa-Avrasya blgesi ise gnlk yaklak 20 milyon
varil tketimle toplamda %25,4lk, Ortadou %6,7, Gney ve Orta Amerika %5,9 ve
son olarak Afrika gnlk 2,6 milyon varil tketimle %3,3lk paya sahip
bulunmaktadr.
Dnyann en ok petrol tketen lkesi olan ve dnya nfusunun %5ine sahip
olan ABD, gnde 20,5 milyon varil ile gnlk dnya retiminin %25ini tek bana
tketmektedir. Bu rakam btn Avrasya Blgesindeki 35 lkenin toplam tketimi ile
yaklak edeer seviyededir. ABD bu tketimin 13 milyon varilini ise ithal etmektedir.
Trkiyenin ylda 175 milyon varil petrol tketmesi ve ABDnin haftalk tketiminin ise
145 milyon varil olduu dnldnde, ABDnin neredeyse Trkiyenin yllk
tketimini bir haftada harcad gzlenmektedir. ABDnin petrol tketimi son on ylda
%18 orannda artmtr. 2030lu yllarda ABDnin u an %54 dolaylarnda olan da
bamllnn %70e kaca deerlendirilmektedir. ABDnin enerji tketiminde
petrole bamll ise %24 civarndadr. in ise dnya petrol tketiminde %8,2lik paya
sahiptir ve tketimi hzla artmaktadr. 2004 ylnda gnde ortalama 6,7 milyon varil
petrol tketmitir. htiyac olan petroln %35ini ithal etmekte olan inin 2020de
ithalat bamllnn %70e kaca tahmin edilmektedir (Aklin, Atman, 2006, 66).
UEA 2006ya gre inde byyen talep ve ABDdeki gl tketimin dnya petrol
talebini arttraca tahmin edilmitir.
ABnin gnlk tketimi gnde 15 milyon varildir. ABD petrol d almnda
lkeler asndan kaynak eitliliine sahip iken, AB byk oranda Ortadou ve
Rusyaya bamldr. Gnmzde dnyann ikinci en byk enerji tketicisi
konumundaki AB, dnya enerji ithalatnda ise ok az bir miktarla ABDnin gerisinde
kalmaktadr. ABnin en fazla da bamllk yaad kaynak, toplam tketimin
38
%76sn ithalatla salad petroldr. ABnin nmzdeki 25 yl iinde petrole %90

seviyelerinde da baml hale gelecei tahmin edilmektedir (Aklin; Atman, 2006, 67).
1.5. Dnya Doal Gaz Rezervleri ve Tketimi
Sanayilemenin artt ve modern yaamn vazgeilmez esi konumuna gelen

konfor bilincinin yerlemeye balad gnmzde, milenyum yakt olarak adlandrlan
doal gazn nemi gittike artmaktadr (Vural, 2006, 12).
Avrupada 1659da ngilterede bulunan ve tannan doal gaz, 1670de kmrn
damtlmas yoluyla retilmeye balanm, 1970de yaygn kullanma girmitir. 1858
ylnda, ABDde dnyada ilk doal gaz irketi olan The Frdonia Gas Light Water
Works kurulmu, 1878de ise dnyada gaz ile alan mutfak sobalar ortaya kmaya
balamtr. 1970de dnya gaz datm sistemlerindeki geleneksel dkme demirli
borularn yerini scak kaynakl polietilen borularn almaya balamas ile doal gaz
kullanm daha da yaygnlamtr. Dnya da doal gazn nemli bir enerji aktr olarak
sahneye girii 1970lerde balayan petrol krizlerinden sonra olmutur. zellikle
sanayilemi Avrupa lkeleri doal gaz youn bir biimde kullanmaya ynelmilerdir.
Sadece petrole bal kalnmak istenmemesi ve petrol fiyatlarnn hzla artmas nedeniyle
pahalanan enerji maliyetlerine, doal gaz bir alternatif enerji kayna olarak ortaya
kmtr. Hzl bir ekilde satlp tketilmesi, direkt olarak kullanlabilmesi ve stma
amacyla kullanmnn kolay ve hzl olmas nemini arttrmtr. Temiz bir enerji
kayna olmas, ernobil sonras Dou Avrupadaki nkleer tesislerin durumu ve
nkleer enerjinin tehlikesi dikkate alndnda doal gaz kullanmn yaygnlamtr
(Dokuzlar, 2006, 20-21).
1980 ylnda 53 trilyon m3 olan dnya doal gaz rezervinin 2010 ylnda 111
trilyon m3e ykselecei tahmin edilmektedir. Petrol zengini lkelerin doal gaz
konusunda da ansl olduunu sylemek ok yanl olmayacaktr. Doal gaz
rezervlerine sahip lkeler incelendiinde petrol rezervlerinin blgelere dalmnda bir
benzerlik grlmektedir. Doal gazda da yine Ortadou lkeleri anahtar blgeler olarak
n plana kmaktadrlar (BP, 2008, 4).
spatlanm dnya doal gaz rezervleri incelendiinde doal gaz asndan
dnyann en zengin lkelerinin banda Rusya gelmektedir. Doal gaz rezervlerinin
Rusya, ran ve baz Trk Cumhuriyetlerinde toplanmas, ABDnin ve ABnin blgeye
ynelik ilgisini arttrmtr.
39
Tablo 7: Dnya Doalgaz Rezervlerinin lkelere Gre Dalm

(Milyar metrekp)
LKE REZERV MKTARI DNYA TOPLAM (%)
Rusya 44,65 25,2
ran 27,80 15,7
Katar 25,60 14,4
Suudi Arabistan 7,17 4
BAE 6,09 3,4
ABD 5,98 3,4
Nijerya 5,30 3
Venezella 5,15 2,9
Cezayir 4,52 2,5
Irak 3,17 1,8
Endonezya 3 1,7
Norve 2,96 1,7
Trkmenistan 2,67 1,5
Malezya 2,48 1,4
Msr 2,06 1,2
Kazakistan 1,90 1,1
zbekistan 1,74 1,0
Kanada 1,63 0,9
Hollanda 1,25 0,7
Ukrayna 1,03 0,6
Doal gazn ucuz ve pratik oluu tketimi etkileyerek arttrmaktadr. Gelimi

sanayiye sahip lkeler, evre konularnda son dnemdeki hassasiyetleri gz nnde
bulundurarak, enerji ihtiyacnn byk blmn doal gazdan karlamaya zen
gstermektedirler. 19751992 yllar arsndaki onyedi senelik dnemde petrol ortalama
olarak %17lik bir tketim art yaamken, ayn periyotta doal gaz tketimi %67lik
bir art yaamtr. Bu artn ok byk bir blm de endstriyel gaz kullanmndaki
art nedeniyle gereklemitir (Melamd, 1994, 216). Dolaysyla doal gazn
kullanmndaki bu byk art, onu stratejik bir enerji kayna olma konumuna
getirmektedir.
Doal gazn bu ykselii, petrol krizleri sonrasnda sanayilemi lkelerin
sanayileme, enerji ve teknoloji politikalarnn bir sonucudur. 1973 ylnda %53 ile
dnya birincil enerji tketiminde en st dzeye ulaan petrol paynn, 2000 yl sonu
itibariyle %40a geriledii grlmektedir. Fosil yaktlar aras ikamede ise kmr ve
doal gaz paylarnn nemli lde artt grlmektedir. Buna gre 1973 ylnda %18
dzeylerinde olan kmr tketimi, 2000de %25e; 1973de %16 olan doal gazn
40
paynn ise %24e ykseldii grlmektedir. Ayrca gene ayn tablodan doal gazn
paynn 2020de %25 olaca tahmin edilmektedir.
Tablo 8: Dnya Enerji Tketimindeki Yakt Paylar 19732020 (%)

1973 2000 2010 2020
Petrol 53 40 39 38
Kmr 18 25 28 29
Doalgaz 16 24 24 25
Nkleer 1 7 6 4
Hidro enerji 2 4 3 3
Dier 10 0 1 1
Yenilenebilirler
zellikle dnya elektrik retiminde doalgazn paynn, nmzdeki yllarda

gitgide ykselerek, petrol ikame edecei tahmin edilmektedir. Tablo 7de de grld
gibi 1973 ylnda %12lik bir paya sahip olan doal gaz, 2000de %17lik bir paya sahip
olmutur, 2020de ise %30luk bir paya sahip olaca tahmin edilmektedir.
Tablo 9: Dnya Elektrik retiminde Yakt Paylar 19732020 (%)

1973 2000 2010 2020
Kmr 38 38 38 38
Petrol 25 9 8 7
Doalgaz 12 17 24 30
Nkleer 3 17 12 8
Hidro enerji 21 18 17 15
Dier 1 1 1 1
Kaynak: International Energy Agency (2006) International Energy Outlook
1.6. Blgedeki Enerji Nakil Hatlar
Dalmadan nce Sovyetler Birlii dnyann en byk ham petrol

reticilerinden biriydi. 1988 yl Sovyet retim kapasitesi yllk yaklak 600 milyon ton
veya gnlk 12 milyon varildi. Bunun sadece yllk 100 milyon tonu veya gnlk 2
milyon varili ihra edilmekte, geriye kalan miktarn tamam ise i tketime gitmekteydi.
Dalmayla birlikte yar yarya azalan retim yllk 300 milyon tona gerilemi, ihracatta
ise geici bir azalma yaanm ve tekrar eski seviyesi olan yllk 100 milyon tona
ulamtr. Blgedeki bu petrol retimini destekleyen ana unsur, Sovyetler Birlii
dneminin merkezi boru hatt sistemi Transneft dir. Yllk 600 milyon ton kapasite ve
41
400 pompa istasyonuna sahip bu sistem, gnmzde 14 farkl lkenin petrol sahalarn
ve pazarlarn birbirine balamaktadr. Fakat bu sistem bugnk petrol retimini
gnmz ihracat merkezlerine tayacak bir ekilde tasarlanmam, esasen i piyasaya
ve Dou Avrupann komnist blounun gereksinimlerini karlayacak ekilde ina
edilmitir. Hazar Blgesi mevcut boru hatt sisteminin temel zellii, Sovyetler
Birliini batan baa balayacak bir ekilde tasarlanm olmas ve temelde Rusya
anakarasna odaklanm olmasdr. Aktr ki Rusyann blge enerji potansiyelinin
dnya pazarlarna almasnda ana gzergh konumunda bulunmasndan dolay elde
edecei ticari ve siyasi birok kazan bulunmaktadr. Fakat gnmzde Rusyann sahip
olduu atl durumdaki boru hatlarnn tama kapasiteleri, blge rezervlerinin
nakliyesini kaldracak durumda ve yeterlilikte deildir. Bu konuda dier bir snrlama
ise, mevcut Rus ham petrol ihra hatlarnn byk bir blmnn Rusyann Karadeniz
kysndaki Novorossiysk limannda son bulmas ve buradan ykleme yapan tankerlerin,
Akdenize, yani pazara alabilmek iin ar kalabalk, ekolojik ve politik olarak da
hassas Karadeniz ve Trk Boazlarndan gemek zorunda olmalardr.
Bunun dnda, eski SSCB lkelerinin de petrol ihracatnda sadece Rusyaya
veya baka bir lkeye tek ihra gzergh olarak bal kalmak istemeyecekleri; siyasi
gelimeler ve kesintisiz ihra olanaklarnn salanmas asndan birden fazla k
yolunu tercih edebilecekleri unutulmamaldr. Yani bu lkeler, dnya pazarlarna
ulamda bir kap olarak Rusya veya blgedeki dier bir gce balanma konusunda
ciddi siyasi ve ekonomik ekincelere sahiptirler. 21. yzyln ilk eyreinde tm Hazar
Blgesinden ihra edilecek ham petrol hacminin yllk yaklak 100120 milyon tona
ulaaca ynndeki tahminler de dikkate alndnda, Hazar petrollerinin dnya
pazarlarna nakli iin birden fazla gzerghn kullanlmas kanlmaz olacaktr (Bahgat,
2002, 314).
1.6.1. Atyrau-Samara Petrol Boru Hatt
Sovyetler Birlii dnemindeki balca boru hatlarndandr. Kazakistann Atyrau

kentinden Rusyann Samara kentine uzanan bir hattr. Bu hatta yaplan yenileme
almalaryla tama kapasitesi gnde 310.000 varil seviyesine ykseltilmitir. Hattn
uzunluu yaklak 1126 kmdir. Kazakistan, petrol retimindeki artla birlikte bu hat
araclyla ihracatn Baltk Denizine amak istemektedir (Vural, 2006, 40).
42
1.6.2. Bak-Novorossiysk Petrol Boru Hatt
Azerbaycan hkmeti ile imzalanan anlamann bir paras olarak, Azerbaijan

International Oil Company (AIOC) ihra boru hattnn gelitirilmesine yardm etmekten
sorumludur. Rusya bu hattn ana ihra boru hatt olabilecek en uygun ve ucuz hat
olduunu ileri srmtr. Rusya, Avrasya petrollerinin Karadenizdeki Novorossiysk
Limannda toplanp d piyasalara boazlar yoluyla tankerlerle tanmasn
istemektedir. Bu neriyi de en ok Almanya desteklemitir. Bunun nedeni hkimiyet
kuramad Ortadou petrolleri yerine Avrasya petrolnn Karadenize kmasn ve
Ren-Tuna Irma yoluyla Baltka karmak istemesidir. Trkiye ise boazlara
tayamayaca kadar tehlikeli bir tanker trafii yklenecei iin kar kmtr bu
neriye. Ayrca petroln kontrol tek bana Rusyada olacandan ve bu alternatifin
Almanyaya yarayacak olmasndan dolay ABD ve dier Avrupa lkeleri bu hatt
istememilerdir (Yce, 2006, 326). 1995 ylnda AIOC, erken petrol ad verilen ve
gnde 300.000 varile kadar yaplan retimin tanmas iin Bak-Novorossiysk ve
Bak-Supsa hatlar zerinde karar klmtr. 1997 Aralknda hizmete giren Bak-
Novorossiysk veya dier adyla Kuzey hatt, Grozni ve Tikhoretsk zerinden Rusyann
Karadeniz kysndaki Novorossiysk limanna ulamaktadr. Bu hat, daha nceden Rus
ham petroln Azeri rafinerilerine tamak iin kullanlrken, modifiye edilerek ters
ynde altrlmaktadr. Hattn 5 milyon tonluk kapasitesinin 17 milyon tona kadar
arttrlabilecei belirtilmektedir. Ancak hattn kapasitesinin arttrlabilmesi iin 600
milyon Dolarlk yatrma ihtiya vardr (Bilgin, 2005, 273).
1411 kmsi Rus snrlar iinde kalan hattn 153 kmsi eenistandan
gemektedir. Hattn eenistandan geen 78 kmlik sava ve hrszlktan zarar grm
blm sk sk tamir edilmek zorunda kalnmtr. Bunun zerine Rusya Federasyonu
hattn eenistandan geen blmn by-pass etmek amacyla Dastandan geen 283
kmlik bir hat ina ettirmitir. Boru hattnn iletilmesinden Transneft irketi
sorumludur ve Bakden pompalanan miktar kadar petrol Novorossiyskden tankerlere
yklemeyi stlenmitir. Buna karlk Transneft ton bana 16,57 Dolar cret almaktadr
(Bahgat, 2002, 316).
43
1.6.3. Bak-Supsa Petrol Boru Hatt
Bugne kadar blgede Rusyadan bamsz olarak devreye sokulan en nemli

hat olan Bak-Tiflis- Ceyhan Ham Petrol Boru Hattnn (BTC) ilk aya olarak ina
edilmitir. Bu hat ile bir yandan erken retim petrolnn tanmas saland, bir yandan
da BTC gibi ana ihra petrol tanmas dnlen iddial projelerin tanmas srecinde
konsorsiyumlara zaman tannm oldu. Bakden Grcistann Supsa Limanna varan
bu hat 9 Ekim 1995de Bakde belirlenmitir. ABye ye lkeler daha ok bu hatt
desteklemilerdir. Ancak petroln Supsa Limanna karlmas yetmemekte, buradan da
tankerlerle Karadenizin batsna tanarak Bulgaristan ve Romanya zerinden
Avrupadaki mevcut boru hatlarna aktarlmas gerekmektedir. Veya boazlar yoluyla
pazarlara ulatrlacaktr. Bu yzden Rusya iin sylenen boazlardaki ar trafik
sorunu, bu hat iinde geerli olmaktadr. Bu yzden Trkiye bu hattn sadece erken
petrol tanmas iin yaplacak geici bir hat olmas iin olduka aba sarf etmitir
(Yce, 2006, 329). Bak-Supsa hatt, Rusyann Bak-Novorossiysk hattyla e zamanl
olarak hayata geirilebildi. 920 kmlik Bak-Supsa hatt, Bak-Novorossiysk hatt gibi
eski borularn tamir edilmesi, baz blmlerin deitirilmesi ve yeni blmlerin
eklenmesiyle Nisan 1999da faaliyete geirilmitir. Hattn finansmann AIOC
stlenmitir. nceleri 315 milyon Dolara mal olaca tahmin edilen hat, hesaplanandan
daha fazla kullanlmaz olduunun anlalmasndan sonra AIOCa ek maliyet getirmi ve
hat 590 milyon Dolara mal olmutur. ngrlen yatrm maliyeti iinde 60 milyon
Dolar da Supsa limannn ve depolama tesislerinin inas iin kullanlmtr. Hattn
kapasitesi 5,5 milyon ton iken, bu daha sonra 10 milyon tona karlmtr (Verdiyev,
2000, 51). Grcistan geiten varil bana 0,17 Dolar (ton bana 1,24 Dolar) cret
alacaktr. Hattn 30 yl sonra Grcistana devredilmesi ngrlmtr.
1.6.4. Hazar Boru Hatt Konsorsiyumu (CPC) (Tengiz-Novorossiysk)
Kazakistanda 1979 ylnda bulunan zengin Tengiz Havzas petroln,

Rusyann Novorossiysk Limanna bu boru hatt ile tanmas hedeflenmitir. Bu
nedenle kurulan konsorsiyumun ardndan, bu boru hattnn yapmna balanmtr.
Kapasitesi gnde 560.000 varil olmasna ramen, kapasitesi 1,3 milyon varile
kartlabilmektedir. Yllk tama kapasitesinin 60 milyon ton olmas planlanmtr.
Hatta akacak petroln ancak %20si Kazak petroldr, geri kalan ksmnn ise Rus
petrol olaca belirtilmektedir. Bu hattn tama maliyetleri varil bana 2,5 Dolardr.
44
Hattn uzunluu 1496 kmdir ve Mart 2001 tarihinde kullanma almtr. Kazak ve
Rus petrollerini Karadenize indiren bu hatla boazlara balangta yllk 28 milyon ton
petroln, ileride de 72 milyon ton petroln akmas beklenmektedir (Yce, 2006, 333).
CPC mmkn olduu kadar mevcut boru hatlarndan ve zellikle de Tengiz ve
Astrakhan arasnda bulunan boru hatlarndan faydalanlarak ina edilmitir. 2,5 milyar
Dolara mal olan hat, 30 ayda tamamlanarak hizmete girmitir. Bu hat hem siyasi hem de
ekonomik sebeplerle, BTCnin en byk rakibi konumundadr. Bu hattn almasyla
Rusyaya Trkiye karsnda politik stnlkler kazandrmtr. Ayrca ekonomik olarak
da BTCnin verimli olabilmesi iin gerekli olan Kazak petrollerinin ynn de
Rusyaya evirmitir.
1.6.5. Trkmenistan-Trkiye-Avrupa (Hazar Geili) Doalgaz Boru Hatt
1997 ylna kadar Hazar gaz iin tek seenek, ayn petrolde olduu gibi, Rus
boru hatt sistemiydi. 1990 ylnda Hazar blgesinden bu sisteme 57 milyar m3 doal
gaz ihra edilmesine ramen, Trkmenistan ve Gazprom arasndaki anlamazlklar
nedeniyle 1997de ihracat 8,5 milyar m3
e dmtr. Bu arada Rus monopoln
krmay amalayan Trkmenistan, Ekarem kentinden ran snrna uzanan bir boru hatt
ina ederek, alternatif bir ihra gzergh gelitirmitir. Hattn maksimum kapasitesi
14,2 milyar m3 tr (Yce, 2006, 335). Bylece 2000 ylnda doal gaz ihracnn iki
seenekle kar karyadr. Fakat mevcut ebekelerin hibirisi doal gazn Trkiye
pazarna nakledilmesi iin yeterli deildir. Trkiyede doal gaz tketiminin
nmzdeki 10 yl iinde iki katna kaca ngrlmekte ve 2020 ylnda Trkiyede
doal gaz tketiminin 40 milyar m3 e ulaaca tahmin edilmektedir. Dier taraftan,
enerji talebinin dnyann dier blgelerinden daha hzl artmas beklenen Asya pazarna
ynelik hibir uygun ihra seenei mevcut deildir. Doal gazn bu yeni pazarlara
ulamas, ihracat miktarnn 2010 ylna kadar yllk 85 milyar m3 ve 20 yl ierisinde
yllk 140 milyar m3 amas beklenmektedir (UEA, 2006). Bu talebi karlayabilmek
iin, mevcut Rus boru hatt sistemi ile Avrupaya ihra edilecek doal gaz hacmi de gz
nne alnarak, yakn gelecekte yllk 30 milyar m3 kapasiteli veya daha fazla boru
hatt ina edilecektir. nerilen ve yaplmas planlanan boru hatlar projelerinden en
nemlisi Trans-Hazar Doal Gaz Boru Hattdr.
Trkmenistan dnyann drdnc byk doal gaz rezervine sahiptir. 2002
ylnda 49,9 milyar m3 doal gaz reten Trkmenistann, doal gaz retiminin
45
nmzdeki yllarda 80 milyar m3 e kaca tahmin edilmektedir. Dolaysyla ihra

etmesi gereken nemli bir doal gaz miktar ortaya kacaktr. Ancak lkede retimi her
geen yl artan doal gazn pazarlara ulatrlamama sknts vardr (Harp Akademileri
Komutanl, 1999, 110).
lkedeki doal gaz sorununun ihracat sorununun alabilmesi iin Hazar Deniz
geili bir proje gndeme gelmitir. Trans Hazar boru hatt olarak da bilinen bu hat
BTC ye paralel olarak ina edilmitir. Projeye gre Trkmenistan doal gaz, Hazar
Denizi tabanndan geerek, boru hatt vastasyla, Azerbaycan ve Grcistan zerinden
Trkiyeye ulaacaktr.
Bu hat ile Trkmenistandan Trkiyeye ylda 30 milyar m3 gaz nakledilmesi
amalanmtr. Bu proje yaklak 2000 km. uzunluunda olup, 700 kmsi
Trkmenistandan, 300 kmsi Hazar Denizinden, 600 kmsi Azerbaycan ve
Grcistandan geecek, son 320 kmsi Trkiyede olacaktr. Projenin %35lik ksmn
oluturacak konsorsiyuma ye lkelerden, geriye kalan %65lik ksm ise uluslar aras
finans evrelerinden salanacaktr (Yce, 2006, 337).
Trkmenistan doal gaznn Trkiye zerinden Avrupaya tanmasna ilikin ilk
temaslar, 1992 ylnda balamt. Ancak alm-satm szlemesinin n protokol 1994
ylnda imzalanmtr. Bu anlamayla Trkmenistan, Trkiyeye 30 yl sreyle 30
milyar m3 doal gaz vermeyi taahht etmitir. Daha sonra ise Trkmenistan ve Trkiye
arasnda doal gaz alm-satm szlemesi 21 Mays 1999 tarihinde Akabatta
imzalanmtr. Sz konusu szleme yllk kontrat miktarlar, doal gazn fiyat, yllk
asgari teslim miktarlar, deme usulleri gibi unsurlar iermektedir. mzalan anlamada
alnmas planlanan yllk gaz miktarlar u ekildedir.
Tablo 10: TCGPden Yllara Gre Planlanan Alm Miktarlar
Yllar Alm Miktarlar (milyar m3 )
2002 5,0
2003 7,2
2004 7,2
2005 8,2
2006 9,2
2007 9,2
2008 10,2
2009 12,2
2010 12,2
2011 14,2
2012 14,2
2013 ve sonras 16,2
Kaynak: Yce, ar Krat (2006) Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar
zerinde Mcadele, tken Yaynlar, stanbul
46
Hazar geili Trkmenistan-Trkiye-Avrupa Doal Gaz Boru Hatt Projesine

ilikin hkmetler aras bildirge 18 Kasm 1999 tarihinde stanbulda dzenlenen AGT
zirve toplants srasnda, Trkiye, Trkmenistan, Grcistan ve Azerbaycan arasnda
imzalanmtr. Ayrca ABD Bakan Clintonda gzlemci sfatyla bildirgeye imza
koymutur (Bahgat, 2002, 322).
Sz konusu deklarasyonda taraflar, proje sponsorlarna msait artlarn
oluturulmas ynndeki arzularn belirtmekte, projeye ilikin hkmetler aras ve
gei lkesi anlamalarn 2000 Mart ayna kadar sonulandrmay hedeflemekte ve
projenin 2002 yl son eyreinde tamamlanmas iin sponsorlara gerekli destei
sunacaklarn bildirmektedirler. Hkmetler aras bildirge uyarnca oluturulmas
ngrlen ve hkmetler aras anlama (IGA) ve gei lkesi anlamalarn (HGA)
mzakere edecek ortak komiteler almalarna balamtr. Fakat bu projeyi de zora
sokan birtakm olumsuzluklar mevcuttur. Bunlarn banda Hazar Denizinin stat
sorunlarnn halledilememesi, Mavi Akm projesine Trkiyenin ncelik vermesi ve
Azerbaycann kendi sataca gaza rakip olacak Trkmen gazna scak bakmamas gibi
hususlar gelmektedir (Bahgat, 2004, 323).
Oysaki Trkmenistann Rusyaya kar kazanaca ticari bamszlk kadar,
Trkiyenin de ithal ettii kaynaklarda eitliliin salanmas asndan da, gerek
Trkmen gaz gerekse Azeri gaz stratejik adan ok nemlidir.
1.6.6. Mavi Akm Doal Gaz Boru Hatt
Toplam 3,339 milyar Dolarlk yatrm yaplan Mavi Akm Projesi, bir Rus-
talyan-Trk ortak giriimidir. Bu proje Rusya ile Trkiye arasnda enerji alanndaki
ilikilerin en nemli ayan oluturmaktadr. Rus doal gaznn Karadeniz tabanndan
geerek boru hatt ile Trkiyeye getirilmesini ngren Mavi Akm Projesiyle, 2001
ylndan itibaren Trkiyeye, 25 yllk bir dnemde toplam 365 milyar m3 doal gazn
ihrac amalanmtr (Gazel, 2003, 19).
Mavi Akm, Rusya ile Trkiye arasnda, Karadenizin dibinden geecek 1200
km uzunluunda ki bir doal gaz boru hattn ngrmektedir. 2140 metre derinlie
denecek boru hattyla bir dnya rekoru krlaca bile dnlmtr. Hattn deniz
geii iin 1,8 milyar Dolar, Trkiye blm iinse 300 milyon Dolar maliyet tespit
edilmitir. Deniz geiindeki maliyeti, hat konusunda anlama imzalayan talyan Eni ve
Rus Gazprom irketleri paylamtr. nas iin talyan ve Japon bankalarndan 2,3
47
milyar Dolar civarnda kredi salanmtr. Bu proje sonunda 3,3 milyar Dolar harcanm
ve baaryla hizmete girmitir (Yce, 2006, 340).
Mavi Akm Projesi, Trkiyede ok tartlan eletirilen, hatta mahkemelere
kadar tanan bir projedir. Bu projenin en ok eletirilen yanlarn ksaca aklamaya
alalm;
2001 yl itibariyle doal gazda Rusyaya en fazla baml lke olan
Avusturyada bamlln oran %45 iken, Almanyada bu oran %33dr. Trkiyede
ise bu oran Mavi Akm Projesinden sonra ok yksek seviyelere ulamtr. Trkiye
Rus doal gazn ithal eden 19 lke ierisinde drdnc srada yer almaktayd ancak
Mavi Akmla beraber Avrupa lkeleri ierisinde Almanyadan sonra ikinci byk gaz
ithalats konumuna gelmitir. Trkiyenin imzalanan bir dizi anlamayla beraber
Rusyaya yaklak olarak 2/3 orannda baml olmas Ankarann stratejik bir hatas
olarak deerlendirilebilir. Dier yandan, Trkiyenin acil doal gaz ihtiyac nedeniyle
Mavi Akm Projesine ncelik vermesi Trkmenistan zerinde bir gven sorunu
yaratmtr (Ylmaz, 2007, 4-14).
1.6.7. Orta Asya Doal Gaz Boru Hatt (Trkmenistan-Afganistan-Pakistan)
Centgaz Doal Gaz Boru Hatt olarak da bilinen bu proje, 1997 ylnda ABDli
Unocaln ban ektii konsorsiyum tarafndan ortaya atlmtr. Ancak
Afganistandaki i sava bu projeyle ilgili giriimleri uzun sre sekteye uratmtr
(Aras, 2001, 131).
1448 km. uzunluundaki hattn maliyeti 22,7 milyar Dolar olarak tahmin
edilmekte ve ylda yaklak 20 milyar m3 doal gaz Trkmenistann Devletabad gaz
yatandan, merkezi Pakistanda bulunan Multan kentine tamas ngrlmektedir.
Ekim 1997de Unocal bu amala CentGas konsorsiyumunu oluturdu. Projeye gre,
inaat 1998 ylnda balayacakt. Fakat Austos 1998de Unocal, CentGasn inas iin
gerekli mali kaynaklar salayamadn aklad (Verdiyev, 2000, 66). Daha sonra
Afganistanda devam eden i sava ve 11 Eyll sonras blgeye yaplan Amerikan
mdahaleleri nedeniyle proje askya alnd.
Bu nemli proje ABDnin Afganistana mdahalesinden sonra biraz ivme
kazanm gibi grnse de halen bekleme aamasndadr.
48
1.6.8. Trkiye-Yunanistan Doal Gaz Boru Hatt
Trkiyeyi enerji kprs haline getirecek olan hattn, ilk aya olan Trkiye-
Yunanistan Doal Gaz Boru Hatt, toplam 289 km. uzunluunda olacaktr. lk etapta
Yunanistana daha sonra ise talyaya kadar uzanacak olan hattn Trkiye ksmnn
uzunluu 209 km. olacaktr. Trkiye-Yunanistan ksmnn 2006 ylnda bitirilmesi
planlanm olsa da, projenin eitli mhendislik aamalarndaki aksaklklar nedeniyle
hat 2009 ylnn banda almtr. Hattn Trkiye ksm Bursa Karacabey
istasyonundan balam, Marmara Denizinin altndan geerek psalaya kadar
uzanmaktadr. Trk-Yunan dostluunu pekitireceini dnlen bu hatla, talyaya da
ylda 8 milyar m3 doal gaz verilecektir (Dokuzlar, 2006, 129).
Trkiye-Yunanistan Doal Gaz Boru Hatt Projesi kapsamnda hazrlanan
Doal Gaz Alm-Satm Anlamas ve Protokol 23 Aralk 2003de Ankarada
imzalanmtr. Bu Anlama, Trkiye zerinden Avrupa pazarlarna doal gaz satna
ynelik olarak bir Avrupa lkesi ile yaplan ilk ticari kontrattr.
1.6.9. Nabucco Doal Gaz Boru Hatt
Uluslararas nemli aratrma kurulular ve enerji irketlerinin yapt

projeksiyonlara gre Trkiye zerinden Avrupaya artan miktarlarda tanacak olan
Hazar ve Orta Dou gaz 2020li yllarda byk miktarlara ulalacaktr. Bu olgu
Avrupaya ulama stratejisi kapsamnda birden fazla alm zerinde durulmasn
gerekli klmaktadr. Bu amala, BOTAn teklifiyle Yunanistan Projesinin ardndan,
Bulgaristandan balayp Romanya, Macaristan gzerghn izleyerek Avusturyaya
ulamas planlanan ikinci bir hat zerinde almalar balatlmtr.
Bu hat Hazar Havzasndan ve Ortadoudan Gneydou Avrupaya gaz
tayacak bir hattr. AB tarafndan yrtlen ok nemli bir projedir. Trkiye zerinden
Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturyaya gaz iletilmesini hedefleyen
Nabucco Projesi ile Hazar Havzas ve Ortadouda retilecek gazn Orta ve Bat Avrupa
lkelerine tanmas ngrlmektedir. Trkiye ile Avrupa arasndaki en byk doal
gaz boru hatt projesi olarak bilinen, 8 milyar Euroluk yatrm ngrlen Nabucco
Projesi ortaklarnca Haziran 2004 tarihinde, projenin finansman ve boru hatt tama
kapasitesinin pazarlanmas ilerini yrtmek zere Nabucco Company Pipeline Study
(Nabucco Boru Hatt Gelitirme irketi) kurulmutur. (BOTA Trkiye-
49
Bulgaristan-Romanya-Macaristan Doal Gaz Boru Hatt Projesi NABUCCO Projesi,

http://www.botas.gov.tr/projeler/tumprojeler/bulgaristan.asp 27.11.2008)
Bu projeyle ilk aamada gzergh oluturan lkelerin gaz ihtiyac karlanp,
dier lkelerin gaz talep geliimlerine gre, takip eden yllarda Avusturyann,
Avrupada nemli bir gaz datm noktas olmasndan faydalanlarak Orta ve Bat
Avrupaya ulalmas amalanmaktadr. Avusturyann hlihazrda Avrupaya ulaan
transit gazn datm merkezi konumunda olmas, stratejilerin belirlenmesinde
ynlendirici rol oynamaktadr. Nabuucco ile ilgili imzalar 13 Temmuz 2009 tarihinde
atlmtr. Buna gre hattn inasnn 2010 ylnda balamas ve 2013 ylnda gaz
sevkiyatna geilmesi planlanmaktadr.
Tablo 11: Nabucco DGBH ile Tanacak Gaz Miktarlar (Milyar m3)
2010 2020
Ktmser Senaryo 3,5 18
Ana Senaryo 4,5 25,5
yimser Senaryo 13 31
Kaynak: BOTA (2007), Trkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan Doal Gaz Boru Hatt
Projesi
1.7. Enerji Gvenlii
Enerji gvenliinin tanmn u ekilde yapabiliriz: Enerjinin srekli olarak

gvenilir, temiz ve eitli kaynaklardan/lkelerden uygun miktarlarda ve uygun
fiyatlarla salanmas ve yksek verimlilikte tketilmesi. demektir (Demirda, 2007,
21).
Enerji ile gvenlik birlikte ele alndnda, devletler asndan ortaya konulan en
temel hedef, enerji kaynaklar ve retimi bakmndan kendi kendine yeterli olmaktr.
Enerji kaynaklar, retimi ve tedariki konularnda ne kadar az da baml olunursa o
kadar ok gvende olunacana inanlmaktadr. Enerji bamszl ile siyasi
bamszlk ve ulusal gvenlik konular arasnda paralellikler kurulmaktadr.
Gnmzde tketilen enerjinin % 25ini ABD tek bana tketmektedir. Bu tketiminin
% 27sini ise ithal kaynaklardan temin etmektedir. Daha da nemlisi ABD Enerji
Bakanlnn tahminlerine gre, enerji tketiminde ithalata bamllk oran, 2025
ylnda % 38e ykselecektir. ABD dnyada tketilen ham petroln de % 26sn tek
bana tketmektedir. Petrol tketiminde ithalata bamllk orannn 2000 ylnda % 54
seviyesinden, 2025 ylnda % 70e ykselmesi beklenmektedir. Dolaysyla petrol
rnleri ve doal gazda ithalat rakamlar ciddi boyutlardadr ve srekli art
50
eilimindedir. Bir dier byk tketici olan ve dnyada tketilen enerjinin % 16sn
tketen ABde gerek petrol gerekse doal gaz tketiminde byk oranlarda da
bamldr. Bu oran da hzla artmaktadr. retimin 2010 ylndan itibaren 2030 ylna
kadar giderek hzlanan bir eilimde azalaca ngrlmektedir. ABnin yerli kaynaklar
olduka snrldr ve yerli kaynaklarnn retim maliyetleri de dnya ortalamasnn
olduka stndedir. Genileme de mevcut durumu iyiletirmeyecek, daha olumsuz
klacaktr. ABnin giderek artan oranlarda Rusya Federasyonuna balanmas ekonomi
ve jeopolitik adan sakncal bulunmakta ve Avrupa Komisyonu bamllk oranlarnn
azaltlmas iin arda bulunmaktadr. ABnin yaymlad Green Papern enerji
blmnde ABnin enerji bamllk projeksiyonlar aadaki gibi tahmin edilmektedir;
Tablo 12: ABnin Enerji de Da Bamllk Projeksiyonlar (%)

1998 2010 2020 2030
AB 49 54 62 71
AB30 36 42 51 60
Kaynak: European Union (2006) Green Paper: A European Strategy for Sustainable,
Competitive and Secure Energy, Sec: 317.
in ve Hindistanda dnya enerji tketimindeki paylar ok hzl artan, nemli

oyunculardr ve ithalata bamllklar da hzla artmaktadr. inin petrol tketimi dnya
tketiminin % 8ini am durumdadr. Hindistanda dnya tketiminin % 4n
yapmaktadr.
Halen dnyada retilen petroln % 46s blgeler aras ticaretin konusu iken,
2030 ylnda bu orann % 63e kmas beklenmektedir. Doalgazda da hem retilecek
miktar artacak hem de bunun blgeler arasndaki tanma yzdesi % 15den, 2030da %
26ya kacaktr. Dolaysyla sadece rezervlerin deil bu kaynaklarn tketiciye
ulamasn salayacak olan yollar da zellikle byk gler iin rekabet alan olacaktr
(Kibarolu, 2004, 38).
Gnmzn gelimi, dolaysyla da enerjiye herkesten fazla baml
toplumlarnda enerji gvenlii, devletlerin salamas gereken en ncelikli
ykmlldr. rnein Krfez petrolne bamllk oran % 60larn zerinde
seyreden Japonyann sadece 60 gnlk stratejik petrol rezervi bulunmaktadr. Bat
Avrupada da birok lkede durum benzer ekildedir. Bu sebeple enerji kaynaklarna ve
ulatrma yolarna nem vermek gerekmektedir.
51
1.8. Enerji oklarnn Dnya Ekonomisine Etkileri
Petrol piyasasnn karakteristiine en uygun den piyasann oligopol olduunu

syleyebiliriz. zellikle Standard Oilin 1911de datlmas ve birbiri ardna kan ok
uluslu firmalar, piyasann 1920lere doru oligopolistik eilimler iermesini
beraberinde getirmitir. Yedi Kz Kardeler olarak bilinen byk irketler, zellikle
1928 ylna kadar karlar aktnda birlikte hareket etmi, attndaysa hzl
rekabet ortamna geri dnmlerdir. Petrol irketleri, 1928de skoyada bir atoda
imzaladklar mehur Achnacarry Anlamas ile retim ve fiyat konusunda anlaarak
oligopol piyasasn bir baka ekilde, kartel biiminde srdrmlerdir. Kartel
anlamasn desteklemek iin aralarnda kurduklar ortaklklar yoluyla retim ve
fiyatlama alanlarnda mutlak bir stnlk elde ettiler. Bu kartel anlamas 30 yldan
fazla bir sre yrrlkte kalmtr. Ancak byk irketler gayri resmi olarak 1970lerin
balarna kadar ve hatta gerektiinde daha sonralar da birlikte hareket etmeyi
srdrmlerdir. Sonu olarak petrol piyasasnn tarihsel sre iinde tekelci bir yapdan
oligopolistik bir yapya doru seyretmi olduunu syleyebiliriz (Pala, 2006, 27).
Dnya ekonomisinin yaad ksa fakat ciddi, ilk enerji krizi 4 Haziran 1967
ylnda srailin, Msra saldrmasyla patlak veren Arap-srail Savayla ortaya
kmtr. Msr Devlet Bakan Nasrn, srailin ABD ve ngiltere tarafndan
desteklendiini iddia etmesinin hemen ardndan, 5 Haziranda Irak liderliinde
Badatta Arap Birlii ats altnda toplanan Arap Devletleri (Suudi Arabistan, Irak,
Libya, Kuveyt, Cezayir, Bahreyn, Katar, Abu Dabi, Lbnan ve Suriye); sraile
dorudan ya da dolayl olarak yardm eden Batl devletlere petrol ambargosu uygulama
karar aldlar (Pala, 2006, 96).
Karar uyarnca, Irak ve Libya tm petrol ihracatlarn hemen durdururken;
Kuveyt ve Cezayir sadece sraili desteklediine inanlan lkelere yaptklar teslimatlara
son verdiler. 6 Haziranda, Suriye, Irak ve S. Arabistandan balayp Suriye
topraklarndan geen tm boru hatlarn kapattn duyurdu. Ayn gn Lbnan,
terminallerinden Suudi ve Irak petrollerinin tankerlere yklenmesi ilemini
durdurduunu bildirdi. 7 Haziranda ise bu kez S. Arabistan, sraili destekleyen
lkelere ait tankerlere yaplan yklemelerin ve petrol ihracatnn yasaklandn ilan etti.
Ancak Arap petrol ambargosu; ran ve Venezuela gibi OPECin Arap olmayan baz
yelerinin ambargo dolaysyla piyasada yaanan petrol ktlndan yararlanarak retim
ve ihracatlarn hzla arttrmalar sayesinde giderek etkinlikten uzaklamtr. Ambargo
52
nedeniyle piyasada beliren petrol ihtiyac, rann, ngiltere ve Bat Almanyaya petrol
satlarn arttrmasna frsat verirken; Venezuela, Avrupadaki pazar payn ciddi
ekilde geniletiyordu. Bu arada, bizzat boykotun paras olan baz Arap lkelerinin de
ihracata devam etmesi ambargoyu ok manasz bir eyleme dntrmtr. Bu artlar
altnda, 29 Austos1 Eyll 1967de Hartumda toplanan Arap Zirvesi, etkinlikten uzak
petrol ambargosunun acilen kaldrlmasn kararlatrd (Yergin, 1997, 522523).
1970 ylna gelindiinde ABD, petrolnn %80ini i retimden varili 3,50
Dolara, %20sini de dardan varili 2,17 Dolara salarken, Bat Avrupa ve Japonya
tketimlerinin tmn varili 2 Dolara ithal ettikleri petrolle salamaktaydlar. Bu
durum, mamul endstri maddelerinin maliyetinde %15-20lik bir payn enerjiye ait
olduu varsayldnda, enerji fiyatlarnn gelimi ekonomiler iin ne kadar nemli
olduu grlmektedir (Grel, 1995, 128).
Tablo 13: 1972-2007 Dubai Ham Petrol Fiyatlar (USD/Varil)

Yl USD/Varil Yl USD/VAril
1972 1,90 1990 20,45
1973 2,83 1991 16,63
1974 10,41 1992 17,17
1975 10,70 1993 14,93
1976 11,63 1994 14,74
1977 12,38 1995 16,10
1978 13,03 1996 18,52
1979 29,75 1997 18,23
1980 35,69 1998 12,21
1981 34,32 1999 17,25
1982 31,80 2000 26,20
1983 28,78 2001 22,81
1984 28,06 2002 23,74
1985 27,53 2003 26,78
1986 13,10 2004 33,64
1987 16,95 2005 49,35
1988 13,27 2006 61,50
1989 15,62 2007 68,19
Kaynak: BP (2008) Statistical Review or World Energy
Dnya ekonomisinin ikinci, ama yaad en byk petrol krizi ise 1974de
patlak vermitir. 1972de 3 Dolar olan petrol fiyatlar, 1974 sonunda 12 Dolara
ykselmitir. Suriye ve Msrn 5 Ekim 1973te sraile saldrmasyla balayan savata
ABD ve birok batl lke sraile destek vermitir. Buna tepki olarak OPEC yeleri
tarafndan ham petrol fiyatlar tek yanl olarak byk oranlarda arttrlmtr ve bu
53
artn kapitalist ekonomik yapda uzun yllardr devam eden dier olumsuz unsurlarla
birlemesiyle dnya ekonomisi ok ar bir resesyona girmitir.
Arap petrol ambargosu esnasnda ham petrol fiyatlarn kontrol gcnn
ABDden OPECe getiine dair pheler ortadan kalkm, 6 ay iinde fiyatlar %400
artnca fiyatlarn arzdaki aa kar ar hassasiyeti ortaya kmtr. Bunun balca
nedeni petroln ksa dnemde ikamesi imknsza yakn bir mal olmas sonucunda talep
esnekliinin ok dk olmasdr.
Bu ekilde %400 ykselen petrol fiyatlarnn faturasn karlayabilmenin iki
temel yolunun bulunduu bilinmektedir. Bunlardan biri kresel olarak ykselen
fiyatlarn lke ierisindeki bireysel tketicilere dorudan yanstlmasdr. Bir dieri ise
ykselen petrol faturasnn ilgili devlet tarafndan karlanmas, ykselen petrol
fiyatlarnn bireysel tketiciye yanstlamamaya allmasdr. Ykselen fiyatlarn
tketicilere dorudan yanstlmas durumunda pompa bandaki fiyatlar ykselecektir.
lke ynetiminin bu faturay karlamaya almas durumunda ise ortaya kan kaynak
kaybn bir ekilde kapatma yoluna gidilmesi gerekecektir. Bu ise beraberinde baka
rnlerin fiyatlarndaki art getirecektir. Her iki durumda da ilgili lkedeki enflasyon
orannn ykselecei aktr (Demir, 2007, 175).
Aadaki grafikte ABDnin 19721985 yllar arasndaki isizlik oranlar ile
Dubai ham petrol fiyatlar arasndaki iliki incelenmeye allmtr.
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Dubai Ham Petrol Fiyat ($/Varil) ABD sizlik Oranlar (%)
Grafik 3: ABD sizlik Oranlar, Petrol Fiyatlar likisi

(1972-1985)
54
Grld gibi 1973 ylnda 2,83 Dolar olan Dubai ham petrol fiyat, 1974
ylnda 10,41 Dolara ykselmitir. Buna karlk 1973 ylnda 4,85 olan ABD isizlik
oran 1974te ok az artarak 5,64e ykselmitir. Ama asl isizlik artn bir yl
gecikmeli olarak 1975te 8.47ye karak yaamtr. Ayn gecikmeli art 1982 ylnda
da yaanmtr. 1978 ylnda 13,03 Dolar olan ham petrol, 1979 ylnda 29,75e, 1980
ylnda ise 35,69 Dolara ykselmitir. Buna karlk isizlik oranlar 1978de 6,06 iken,
1979da 5,85e, 1980de ise 7,17ye ve 1982de ise 9,7ye ykselmitir. Buna gre ham
petrol fiyat artlar veya dier bir deyile enerji krizleri ABDyi ortalama olarak iki yl
gecikmeli etkilemektedir. Bunun en nemli nedeni ABD kaynakl olmayan ham petrol
fiyatlar art ncelikle ABD ham petrolne olan talebi arttrmakta, bu da ilk etapta
ABDdeki isizlik oranlarn etkilememekte hatta drc bir etki yaratabilmektedir.
Fakat ABDnin elindeki bu kaynaklarn snrl olmas ve gerekletirdii ekonomik
byme nedeniyle talebinin her geen sene artmas sonucu giderek daha fazla petrol
ithalat yapmasyla, bu ham petrol fiyat art ABDyi gecikmeli olarak etkilemektedir.
Ortalama olarak iki yllk bir gecikmeyle bu art, ABD isizlik oranlarn arttrmaktadr.
Kukusuz dnya lkelerinin enflasyondan etkilenme dereceleri gelimilik
dzeylerine gre farkllklar gstermitir. ABD ve az saydaki gelimi lke, dier
lkelere nazaran sahip olduklar esnek ekonomik yaplar sayesinde krizin olumsuz
etkilerini ksa srede bertaraf ederken; ar petrol bamls ve genelde yksek petrol
fiyatlarna uyum gsteremeyecek dzeyde kat bir ekonomik yapya sahip olan pek ok
gelien lke ise ciddi boyutlara varan demeler dengesi aklar ve d bor sorunlaryla
kar karya kalmlardr.
Azgelimi lkelerdeki GSMHdaki deimelerle, enerji tketimi arasnda
nemli bir balant vardr. Azgelimi lkelerde GSMHdaki %10luk bir art, enerji
gereksiniminde %1316 art gerektirmektedir. Oysa gelimi endstri lkelerinde
%10luk bir GSMH art, enerji gereksiniminde %9luk bir artmay gerektirmektedir.
Ekonomik bymeleriyle, enerji gereksinmeleri arasnda bu denli nemli bir ba
bulunan azgelimi lkelerin, petrol tketimlerinin ve tm enerji tketimleri iindeki
petrol paynn giderek artm olduu grlmektedir. 19601968 yllar arasnda,
azgelimi lkelerdeki tm enerji tketimi iindeki petrol pay %29dan, %43e
karken, ayn dnemde kmrn pay %56dan %34e dmtr. Byle bir durumda
petrol ithal eden az gelimi lkelerin, petrol fiyatlarnn ykselmesinden olumsuz
etkilenmeleri de doallk kazanmaktadr. 1974 ylnda, petrol ithal eden az gelimi
55
lkeler, petroln bir variline 2,75 Dolar yerine 10 Dolar deyerek, 1973e gre 10
milyar Dolar daha ok harcamlardr. Bu durumda, ekonomileri iin, yabanc
karlklar ve demeler dengesi sorunlar ok nemli olan az gelimi lkelerin bu
sorunlar daha da arlamtr (Grel, 1997, 139).
1974 ylndan sonra piyasalar n plana kmaya balam, petrol irketleri arama
ve retim faaliyetlerini OPEC d sahalara yneltmi ve petrol ithal eden lkeler de
alternatif enerji kaynaklarnn kullanmna daha fazla nem vermeye balamlardr.
19731974 petrol krizinin sanayilemi lkelerde yaratt ok sonrasnda benzer bir
kriz dneminde gerekli olan uyum politikalarnn hzla devreye sokulmas ve zellikle
ekonomilerin petrole olan bamllklarn azaltlmas iin eitli nlemler alnm ve bu
erevede, OECD lkeleri tarafndan 15 Kasm 1974 tarihinde IEA (International
Energy Agency: Uluslar aras Enerji Ajans) kurulmutur (Bayra, 2005, 5).
Petrol ambargosunun batda yaratt en byk ok, hi kukusuz Ortadou
enerji kaynaklarna olan gveni sarsmasdr. Bunun sonucu da, yeni ve OPEC d petrol
alanlarna ynelim eilimini arttrmas olmutur. Fiyat drts ve gvence motifi OPEC
d alanlarda retim yapmay zorunlu klyordu. Yrtlen almalarn sonucu ksa
srede alnd ve u anda dnya petrol talebinin sigortas olarak grlen Alaska, Meksika
ve Kuzey Denizi petrol sahalar bulundu ve sre bugn Hazar Havzasnn dnya enerji
piyasasnn en nemli oyuncularndan birisi olmasna kadar geldi.
Enerji fiyatlar gnmzde halen ekonomiler iin o kadar nemli bir unsurdur
ki, merkez bankalar enerji fiyatlarna bal olarak enflasyon rakamlarn sk sk revize
etmek zorunda kalmaktadrlar. Dolaysyla lkeler ne kadar kaynak eitlendirmesine
giderse gitsin, ne kadar alternatif kaynaklara ynelirlerse ynelsinler, gnmzde halen
temel enerji kayna petroldr ve lkelerin bu kaynaa kar bamllklar daha uzun
bir sre devam edecektir.
Bu bamlln uzun bir sre daha devam edecek olmasna ramen, artk
gnmz ekonomileri petrol oklarna kar 1970lerde olduu kadar hazrlksz deildir
ve bu tip enerji oklarndan 1970lerdeki kadar derinden etkilenmeyeceklerdir.
Bunun ana nedeni vardr. Birincisi cretlerin davranlardr. 1970lerdeki
gl sendikalar ve yksek cret endekslemeleri nedeniyle, reel cretler ekonomik
gstergelere uyum salayamyordu. kinci neden, para politikalarndaki deiimdir.
1970lerde merkez bankalar bu yeni tip oklara nasl mdahale edeceklerini
bilmiyorlard, baz politika hatalar yapyorlard ve gvenilirlikleri de dkt. Fakat
56
2000li yllarda arz oklar yeni birer olgu olmaktan km ve merkez bankalar bu
oklara hangi parasal politika aralar ile mdahale edeceklerini artk bilmektedirler.
nc ve son neden ise petroln ekonomilerdeki saysal nemidir. 1970lerdeki petrol
oklar sonras petrol fiyat artlar, petroln ikame edilmesine neden olmutur ve buda
petroln tketim ve retimdeki payn azaltmtr (Blanchard; Gali, 2007, 3839). Bu
nedenden dolay artk petrol oklarnn dnya ekonomilerinde ykc etkiler yaratmas
beklenmemektedir.
Uzun dnemde fosil yaktlarn talep esnekliklerinin dk olmasndan dolay
lkeler bu kaynaklarn youn olarak karldklar blgeler zerindeki politikalarn
youn olarak srdrmeye devam edeceklerdir. Bu blgelerin banda da Hazar Blgesi
gelmektedir.
1.9. Hazar Blgesi lkeleri ve Genel zellikleri
Hazar Denizi 424.300 m ile Dnyann en byk kara ii su rts yani i

gldr. Avrupann gneydou ucunda Kafkas dalarnn dousunda uzanr. Orta
Asyann batsndaki usuz bucaksz dzlklere egemendir. Suyu ok az tuzludur. Hazar
Denizine irili ufakl 130 kadar nehir ve ay dklr. Nehir-kanal ebekesi dnda
denizlere ve okyanuslara doal herhangi bir balants bulunmayan Hazar, Volga ve
Don Nehirlerinin kollarna eklenen kanallar araclyla Karadeniz ve Baltk Denizine
baldr. Genellikle Hazar Denizinin dnyann en byk tuz gl olduu belirtilir.
Hazar Denizinin nemli bir balklk alan olmasnn yan sra byk bir kara ii
suyolu oluturur. Kafkas petrol alanlarnn uzants olan su alt petrol yataklar youn
biimde iletilmektedir. Denizin beslenmesinde balca rol Volga Nehri oynar. Bir
ylda havzaya gelen 350 km suyun 271 km kadarn yalnz bana bu nehir salar.
Eklenen byk su ktlesine ramen iddetli buharlamadan dolay bu denizin seviyesi
okyanuslardan yaklak 28 metre aadadr. Hazar Denizi ayrca Volga kys,
Transkafkasya, Kuzey Kafkasya, Orta Asya ve ran arasnda deniz tamacl aracl
ile ekonomik ilikiler kurmaktadr. Uygun olan corafi konumu, zengin biyolojik
rezervleri, zengin petrol, doal gaz, fosforit, mirobilit, tuz, iyot, brom rezervleri
Hazarn nemini arttrmaktadr (Doyuran, 2005, 34).
57
1.9.1. Rusya
SSCBnin dalmasyla birlikte Rusya yeni bir deiim dalgasndan sonra yeni i
ve d politika aralarna ihtiya duymutur. Bu sosyo-ekonomik deiim dalgasnda
nemli tkanmalar yaayan Rusya, bat ve douda yeni istikrarsz komulara sahip
olmutur. Hazarn bu ekonomik gelimelerden sonra Rusya iin nemi kat kat artmtr.
Rusya Federasyonu, tarihin kendisi getirdii bu skntl dnemete, bamszlklarn
ilan eden devletlerdeki gelimeleri sancl bir biimde seyretmi ve oralardaki nfuzunu
korumann yollarn aramtr. te Rusya, bu bak asnn bir sonucu ve gerei olarak,
sz konusu Cumhuriyetleri near board yakn kuak olarak grmekte ve btn
dnyann bunu kabullenmesini beklemektedir. Bu stat erevesinde Rusya nfuz alan
olarak alglad bu blgelerdeki ihtilaflara mdahale etme, buralara sler oluturma,
ekonomik kaynaklardan ayrcalkl yararlanma hakk elde etme ve buralarda yaayan
Rus aznln haklarn koruyup gzetme yetkisini elinde bulundurma abasndadr
(Doyuran, 2005, 36).
Aralk 1991de Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan 15 yldan fazla sre

gemesine ramen Rusya halen gl bir piyasa ekonomisini kurma, sanayi
kurulularn modernize etme ve gl ekonomisini muhafaza etme abasndadr. 1992
1998 yllar arasnda kalan periyot i olanaklarnn az olduu, yaam standartlarnn
dt ve modern reformlarn etkisini gstermedii bir dnem olmutur. 1999 ylndan
itibaren ise artlarn deitii, yapsal reformlarn da etkisiyle yllk bymenin % 6y
bulduu grlmtr. Rus ekonomisi, ihracatnn % 80ini tekil eden petrol, doal gaz,
madenler ve keresteden oluan rnlerin satna ve dolaysyla bu rnlerin dnya
piyasalarndaki hassas hareketlerinden dorudan etkilenmektedir (Metin, 2004, 75).
Rus ekonomisinin bu ekilde doal kaynaklara bal olmas, bu lkenin

uluslararas arenadaki ilikilerini de bu dorultuda seyretmesine neden olmaktadr. Eski
SSCB cumhuriyetleri ile ilikilerinde ve bu cumhuriyetlere bak alarnda petrol ve
doal gaz temel belirleyici unsur olmutur. Gemite en byk petrol reticisi iken
imdi ncle den ve ayn zamanda dnyann en byk doal gaz reticisi olan
Rusyann petrol ve doal gaz eitli alanlarda bir g, bir silah olarak kullanma
politikas izledii grlmektedir. Hazar ekonomisi Rusya asndan hem ekonomik hem
de jeopolitik nem tamaktadr (Doyuran, 2005, 38).
58
2004 yl GSYH byme oran yaklak %7 civarndayd. Bu oran G8 lkeleri

arasndaki en yksek orand. Rusyann yakalad nemli ldeki ekonomik byme
enerji ihracatyla gereklemektedir. Bu da petrol retimindeki art ve o dnemde
yksek seyreden petrol fiyatlaryla ilgilidir. Petrol ve Gaz Dergisinin yaynlam
olduu bilgiler gre, Rusya ispatlanm 60 milyar varil petrole sahiptir. Bu rezervlerin
byk ksm Bat Sibirya Blgesinde, Ural Dalarnda ve Merkezi Sibirya Platosunda
bulunmaktadr (Rusya Federasyonu lke Raporu, 2006, 10).
1.9.2. Azerbaycan Cumhuriyeti
Zengin petrol ve doal gaz kaynaklar ile byk ekonomik potansiyele sahip
olan Azerbaycan, Sovyetler Birliinden bamszln kazanmasndan sonra, sahip
olduu enerji kaynaklar sebebiyle Kafkasyann Kuveyti olarak anlmaya baland.
Ancak Azerbaycann bamszlk sreci ve bamszlnn ilk yllar olduka sancl
geti. lke daha SSCBnin son yllarndan balayarak, 1988 ylndan itibaren
Ermenistann silahl saldrsna maruz kald ve atekesin imzaland 12 Mays 1994
tarihine kadar topraklarnn %20sini kaybetti. SSCBnin dalmasyla birlikte
uzmanlama ve iblmne dayal ekonomik yaplanma sona ermi ve Azerbaycan
retim zorluklaryla beraber Bamsz Devletler Topluluu (BDT) pazarlarn da
kaybetmiti. Ekonominin genel dengeleri iin gerekli olan reformlarn
gerekletirilememesi, devletin btesinin byk bir blmnn sava iin harcanmas,
yabanc sermayenin lke ekonomisine ekilememesi ve zelletirmenin sanayi
sektrnde fiilen balatlamamas gibi olumsuzluklar Azerbaycan ekonomisini bir
darboaza srklemitir. Fakat lkede istikrarn salanmasyla beraber petrol ve
doalgaz, ekonomik reformlarn yaplabilmesi iin bir umut olarak belirmitir (Ogan,
2001, 5).
Azerbaycan ekonomisi, enerji ihracna dayal bir ekonomidir. En byk yeralt

zenginlii petroldr. Petrol ve doal gaz retimi dier yeralt zenginliklerine gre
birinci srada gelmektedir. Petrol 19. yzylla beraber ekonomik hayata girmitir. Gaz
retimi daha yava artmakta, petrol retimi ise bamszlk sonrasnda giderek
artmaktadr. Azerbaycan petrol byk oranda Hazar Denizinde, Hazar Denizine
uzanan Aberon Yarmadasnda, Kura Nehri kylarnda, Kabristan, Guba-Siyezen ve
Gence yaknlarnda bulunmaktadr (TKA, 2005, 15).
59
Hazar Havzasndaki Azeri petrol yataklarnda ki kantlanm petrol rezervleri 7

milyar varildir. Bu ispatlanm dnya petrol rezervlerinin % 0,6sna denk gelmektedir.
Fakat devlet petrol irketi olan SOCAR lkedeki petrol rezervlerinin 17,5 milyar varil
olduunu ne srmektedir. Doal gaz rezervleri asndan da olduka zengin olan
lkede 1,3 trilyon metrekplk bir rezerv bulunmaktadr. Bu miktar dnya ispatlanm
doal gaz rezervlerinin %0,8ine denk gelmektedir. Yllk gaz retimi 5 milyar
metrekptr. Fakat yeni kefedilen ah Deniz gaz yataklar lkenin ihracat potansiyelini
ciddi anlamda gelitirmektedir. Bu ynde ilk adm 2005 ylnda Azerbaycan Hkmeti
ile BP ve Statoil arasnda imzalanan ah Deniz yataklarnn iletilmesi ile ilgili
anlamadr. Azerbaycann petrol retimi de her geen yl art gstermektedir. lkenin
1990 ylndaki petrol retimi yllk 12,5 milyon ton iken, 1992 ylnda bu rakam 13
milyon tona, 1993 ylnda 12,5 milyon ton ve 2001 yl itibariyle 15 milyon ton
olmutur. Azerbaycan Hkmeti, son yllarda petrol sektrne 17 milyar Dolar yatrm
yapm ve 2010 ylnda yllk 50 milyon ton ham petrol retimini hedeflemektedir
(UEA, 2007, 2).
2000 ylnda ihracat gelirlerinin %84ten fazlasn petrol ve petrol rnlerinin

salad Azerbaycanda bu durum ekonominin petrol fiyatlarna son derece baml
olmas sonucunu dourmaktadr. thalatta ise makine ve ekipman gibi yatrm mallar
ithalat byk bir pay almaktadr. lke bu sayede retim hacmini ve teknolojik
seviyesine arttrma eilimindedir. Ayrca kimyasallar, metaller, gda rnleri ve petrol
rnleri Azerbaycann ithalatnda %10un zerinde yer tutmaktadr (Ogan, 2001, 72).
Ayrca Azerbaycan ekonomisi asndan son derece nemli olan bir dier konu
da Avrupa Birliinin uygulad INOGATE (Interstate Oil and Gas Transport to
Europe) Programdr. AB uygulam olduu enerji politikas sonrasnda Birlie
nakledilen gazn byk blmn Rusyadan almaktadr. Kriz anlarnda bu durumun
ABnin ekonomisini ve istikrarn bozmasndan endie edilmektedir. ABnin enerji
gvenliini salayabilmek amacyla Birlie ulaacak gaz iin yeni enerji koridorlarna
ihtiya vardr. Bu amala Trkiyeden Yunanistana uzanacak ve Gney Avrupa Gaz
Ringi Projesinin ilk adm olan doal gaz boru hatt Kasm 2007de hizmete almtr
(Gknel, 2008, 28). INOGATE program erevesinde AB, Karadeniz ve Hazar Denizi
kysndaki lkeleri ve bu lkelerin komularn birlikte almalar amacyla Birlik
tarafndan yaplacak yardmlar kapsamaktadr. (www.inogate.org, Eriim Tarihi:
09.02.2008).
60
1.9.3. ran
rann ekonomisi devletilik anlayna dayal olarak devlet tarafndan iletilen

petrol irketleri ve dier byk teebbsler, tarm ve kk zel ticari yatrmlar ile
hizmet sektrnden olumaktadr. 2002 yl tahminlerine gre 458 milyar Dolarlk
GSMHs bulunan randa kii bana den milli gelir 6.800 Dolardr. Halknn %19u
tarmda, %26s sanayi sektrnde ve %55ide hizmetler sektrnde faaliyet
gstermektedir. Enflasyon oran %15,3, isizlik oran ise %16,3tr. lkenin balca
sanayi faaliyetleri; petrol, petrokimya, tekstil, imento ve dier yap malzemeleridir.
Balca d ticaret ortaklar Japonya (%20,5), talya (%7), Birleik Arap Emirlikleri
(%5,9), Fransa (%4,7) ve in (%4,1)dir (Metin, 2004, 104).
ran, OPECin ikinci en byk petrol reticisidir ve dnya petrol rezervlerinin

%10una sahiptir. Ayn zamanda Rusyadan sonra dnyann en ok doal gaz
rezervlerine sahip olan lkesidir. rann, 2003 ylndaki ispatlanm petrol rezervinin
12,3 milyar ton civarnda olduu tahmin edilmektedir. lkenin petrol retiminin 1990
ylnda 15,5 milyon ton, 1992 ylnda 17,2 milyon ton, 1993 ylnda 18 milyon ton ve
2000 ylnda 19,5 milyon ton olmutur. ran Petrol Bakanl, 2010 ylnda gnlk
petrol retimini 6 milyon varile karmay hedeflemektedir. 2002 yl rakamlarna gre
ran gnde 3,804 milyon varil petrol retmektedir. rettii petrol Fransa, talya ve
spanya olmak zere birok lkeye ihra etmektedir. ran doal gaz rezervi asndan da
dikkat ekici bir lkedir. 2002 rakamlarna gre 24,8 trilyon metrekplk doal gaz
rezervi vardr. Ayn ylki doal gaz retimi ise 76,5 milyar metrekptr. lkenin milli
petrol irketi olan NIOC, 2010 ylnda bu retimi 200 milyar metrekpe karmay
hedeflemektedir. rann 8 adet rafinerisinin toplam kapasitesi gnlk 1,4 milyon
varildir. lkenin Basra Krfezindeki en nemli petrol ihra noktas Kharg
Terminalidir. Terminalin gnlk toplam kapasitesi 1 milyon varildir. Dolaysyla Hazar
Havzas petrolleri ran zerinden nakledilecek olsa bile, Kharg Terminalinin bu
potansiyeli ihra edebilmesi iin byk yatrma ihtiyac vardr (Yce, 2006, 163-165).
1.9.4. Kazakistan Cumhuriyeti
Kazakistan, petrol sahalar itibariyle dnyada 13nc, petrol retimi itibariyle

28inci sradadr. Eski SSCB lkeleri ierisinde retim kapasitesi bakmndan ise ikinci
srada bulunmaktadr. SSCBnin planl dneminde, Bat Sibiryadaki kolay bulunur
rezervler zerine younlalmas nedeniyle, Kazakistandaki ok geni petrol ve doal
61
gaz rezervleri dokunulmadan kalmtr. Hazarn Kazakistan kylarndaki petrol

rezervleri hakknda aratrmalar yapmak iin 1993 ylnda KazakistanCaspiShelf adl
uluslar aras bir irketler birlii kurulmutur. 1994te balayp 1997 ylnda sonulanan
aratrmalara gre, Hazarn Kazakistan tarafndaki deniz dibinde yaklak 60 milyar
varil petrol olduu tahmin edilmektedir. Hatta Kazakistann rezervlerini Rusya ile
karlatracak olursak, Kazakistan, sadece Hazar kysndaki petrol zenginlii ile
Rusyann tm rezervlerinin iki katna sahiptir. Kazakistanda sanayinin temelini
oluturan enerji sektrnde son dnemlerde nemli bir retim art yaanmaktadr.
Petrol retimi 2003 ylnda gnde 1 milyon varil ile Kazakistan tarihinin en yksek
seviyesine ulatktan sonra artmaya devam etmi ve 2004n ilk yarsnda 1,13 milyon
varil seviyesine ulamtr. 2015 ylnda 100 milyon tonu Hazar Denizinden olmak
zere toplam 150 milyon tonluk retim seviyesine ulalmas planlanmaktadr. Toplam
retimin %83 ihra edilmektedir. Kazakistanda yaklak 55 blgede petrol
bulunmaktadr. En byk alanlar Tengiz, Uzen, Karachaganak, Zhanazhol ve Kalamkas
blgeleridir. Kazakistann Kaagan yataklarndan karlan ylda yaklak 7,5 milyon
ton petroln Hazar Denizi altndan Aktau-Bak arasna denecek yeni bir boru hattyla
BTC Boru Hattna aktarma konusunda Kazakistan ile Azerbaycan, Kazakistan
Cumhurbakan Nazarbayevin Nisan 2005teki Azerbaycan ziyaretinde anlamaya
varmtr. Hali hazrda Kazakistann tek ihra boru hatt Tengizden, Rusyann
Karadeniz liman Novorossike uzanan Hazar Boru Hatt Konsorsiyumunun (CPC)
2001 ylnda faaliyete geirdii hattr (TKA, 2005, 28).
Kazakistan dier BDT yesi lkelere gre Rusyaya daha baml bir lkedir.
Bunun da temel nedeni Rusyayla olan uzun ve effaf kara snrdr. Fakat 1994ten
sonra Kazakistan Rusyadan bamsz politikalar izlemeye balamtr. Bu tarihten
sonra IMFnin nerileri dorultusunda fiyat serbestletirmelerine balanmtr. 1998
Rusya krizinde de sk para ve maliye politikalarndan taviz vermeyen ve piyasasn
yabanc yatrmlara aan, hatta mevcut sanayi tesislerindeki byk oranl hisselerini
yabanc yatrmlara brakan Kazak Devleti, sadece altn hisse olarak tabir edilen ve
acil durumlarda Kazakistan Hkmetine veto hakk veren hisseleri elinde tutmaktadr.
Uzmanlarn hesaplamalarna gre bugn Kazakistan retim kapasitesinin %80ni
yabanc yatrmclarn elinde bulunmaktadr. Kazakistanda yabanc yatrma kar
taknlan bu denli liberal tavrn sebepleri, yerli finansman yokluu ve teknik
bilirkiiliin zayfl olmutur. Gnmzde Kazakistan ekonomisi zellikle
62
hidrokarbon kaynaklarnn etkisiyle yava ama kararl bir ekilde bymektedir

(Somuncuolu, 2001, 39).
1.9.5. Trkmenistan Cumhuriyeti
Trkmenistan, dier eski Sovyet Cumhuriyetlerine gre SSCBnin

dalmasndan en az etkilenen lke olmutur. 1992 ve 1993 yllarnda dnya fiyatlaryla
doal gaz ihracatna balanmasyla, lke ekonomisinde ve d ticaret dengesinde nemli
iyilemeler grlmtr. Fakat 19931994 yllarnda Ukraynann ve dier BDT
lkelerinin gaz borlarn deyememesi Trkmenistan ekonomisinde bir likidite krizi
yaratm, 19931995 yllar arasnda milli gelir %30 orannda azalm ve ekonomiye
%1700lere varan bir hiperenflasyon ortam hakim olmutur. 1996 ylnda d ticaret ve
dviz kuru rejiminde baz reformlar balatan Trkmen Hkmeti, 1997den itibaren
enflasyonu denetim altna alabilmitir. Rusya ve Ukraynaya ynelik doal gaz
ihracatnn yeniden balamas, dnya petrol ve doal gaz fiyatlarnn yksek dzeylere
seyretmeye devam etmesi gibi olumlu gelimeler sonucunda lkede cari ilemler a
1999 ve 2000 yllarnda nemli lde azalmtr. Bu yllarda petrol ve sanayi
retimlerinde art kaydedilmi ve lke ekonomisinde yaanan bu olumlu gelimeler
sonucu lke milli gelirinde byk lde art olmutur. Trkmenistan, dnya doal gaz
fiyatlarndaki artn ardndan zellikle enerji tarm ve tketim mallar sektrlerinde
yaplan byk yatrmlar sonucunda 1999 yln %16, 2000 yln ise %8lik byme
oranlar ile kapatmtr. 2001 ylnda ise bu rakam rekor bir dzeyde gerekleerek
%20,5 olarak gereklemitir (TKA, 2005, 36)
Trkmenistan enerji kaynaklar asndan, zellikle de doal gaz asndan

olduka zengin bir lkedir. Bata Rusya Federasyonu olmak zere, SSCBde bulunan
doal gaz rezervleri, toplam dnya doal gaz rezervlerinin yaklak %40n
oluturmaktadr. SSCBde ki doal gaz rezervlerinin yaklak %85i Rusya
Federasyonundadr. Orta Asya Cumhuriyetleri arasnda da en byk doal gaz
rezervlerine ve yllk retim kapasitesine sahip olan lke Trkmenistandr.
Trkmenistandaki doal gaz rezervleri, blgedeki toplam rezervlerin %5ini
oluturmakta olup, tespit edilen toplam doal gaz rezervleri 4,4 trilyon metrekp
civarndadr. Ancak 27 Ekim 1991 tarihinde lke bamszln kazandktan sonra
retim, ihracat imknlarnn da daralmasyla retim yar yarya azalmtr. Gnmzde
Trkmenistanda retilen doal gazn %84 ihra edilmektedir. lkede en geni doal
63
gaz yataklar Amu-Derya Havzasndadr. lkenin toplam rezervinin neredeyse yars

dev, Devletabad-Dnmez yatandadr. Amu-Deryaya ilaveten, Trkmenistann
Murgap Havzasnda, zellikle de 27 trilyon metrekp gaz ihtiva ettii tahmin edilen
dev Yalar Yatanda geni doal gaz rezervlerinin gelitirilmesi almalar devam
etmektedir (Metin, 2004, 133).
Doal gaz sektrnn bte gelirlerine yapt katk gz ard edilemeyecek

kadar yksektir. Doal gaz retimin 22,8 milyar metrekpe geriledii 1999 ylnda bile
sektrn bteye katks %40 civarndayd. retimin 2000 ylnda bir nceki seneye
gre ikiye katlanmas, milli gelirdeki bymeyi %17,6ya kararak Trkmenistann bu
alanda rekor krmasn salamtr (Dikba, 2001, 74).
Trkmenistann ispatlanm petrol rezervi 0,5 ile 1,7 milyar varil arasndadr.
Fakat BP ye gre olas petrol rezervleri 38 milyar varildir. 1990l yllarn banda
de geen ve 1995de tekrar toparlanan petrol retimi 1996 ylnda gnlk 88.000
varile, 1998de 130.000 varile, 2003 ylnda ise gnlk 207.000 varile kmtr (BP,
2008, 6).
Trkmenistann petrol ve doal gaz retimindeki ana sorunu, rettii bu

rnleri d pazarlara nasl ihra edeceidir; nk karalarla evrili bir lke olmasndan
dolay petrol ve gaz deniz yoluyla d pazarlara satamamaktadr. Trkmenistan-
Trkiye-Avrupa Boru Hatt Projesi (Trans Caspian Project, TCP)nin Hazar Denizinin
altndan Azerbaycana, Grcistana buradan da Trkiyeye ve Bat Avrupa pazarlarna
doru ilerlemesi dnlmtr. Bu projenin dnda Trkmenistan doal gazn,
Trkmenistan-Afganistan-Pakistan Doal Gaz Boru Hatt ile tamay planlamaktadr.
Bu proje ile 50 yl boyunca, yllk 50 milyar metrekp doal gazn tanmas
planlanmaktadr (TKA, 2005, 15).
1.10. Hazar Denizinin Stats
1920lere kadar arlk Rusyas egemenliinde olan Hazar Denizi konusunda,

ran ile Rusya arasnda 26 ubat 1921de imzalanan Dostluk ve birlii Anlamas ile
daha nce imzalanan tm anlamalar iptal edilmi ve her iki lkeye seyrsefer
(navigation) serbestsi getirilmitir. ran bu anlama ile Hazarda kendi bayra altnda
seyrsefer hususunda Rusya ile eit haklara sahip olmutur. Bu anlamadan sonra
kurulan SSCB, 1 Ekim 1927de ranla yeni bir anlama daha imzalam ve Hazar
Denizi resmen Sovyet-ran Denizi olarak kaydedilmitir. SSCB ve ran arasnda
64
blnen Hazar Denizinin bu blnml bylece hukuki bir kimlik kazanmtr.

Daha sonra ise 27 Austos 1935te Sovyetler Birlii ve ran arasnda imzalanan Ticaret,
Gemicilik ve Mesknlama Hakknda Anlamann ardndan 25 Mart 1940da imzalanan
Ticaret ve Seyrsefer anlamas ile Hazar Denizinin hukuki statsne biraz daha
aklk getirilmitir. 1940 anlamas taraflara 10 deniz millik bir alanda serbest
balklk yapma hakk tanmtr. 1970 ylna gelindiinde SSCB Petrol ve Gaz
Bakanl Hazarda giderek arttrd petrol arama ve iletme faaliyetlerini teknik olarak
bir dzene sokmak ve ileri sistemin mantna uygun olarak daha planl yapabilmek
iin Hazarn Sovyet sektrn drt Sovyet Cumhuriyeti (Rusya SSC, Azerbaycan SSC,
Kazakistan SSC ve Trkmenistan SSC) arasnda blgesel sektrlere bld (Ogan, 2005,
1).
SSCB ve ran arasnda Hazar Denizine ilikin birok anlama bulunmasna

ramen bu anlamalarn hibirinde denizin stats tam olarak belirlenemedii gibi iki
lke snrna da bir netlik getirilememitir. Bu durum iki lke ilikilerinde karklklara
sebep olmutur. Gerekten de kuzeyden gneye 1200 km. doudan batya 430 km.
uzunluundaki bu dev blgenin blm hi de sanld kadar basit deildir. Corafi
zorluklar yannda, jeopolitik g dengeleri de bu blm zorlatran en nemli
etkenler arasndadr. Btn bu zorluklarn yannda, 1991 ylnda Sovyetler Birliinin
dalmasyla ortaya ok ciddi bir sorun daha kmtr. Eski ortak kaynaklarn yeniden
blm. Yeniden blm srecinde hi kukusuz en nemli pay da Hazar Denizi
almtr. 1921 ve 1935 anlamalarna gre ran ile Sovyetler Birlii arasnda 10 millik
bir avlanma alan esasna gre blnm olan Hazar Denizi, 1940 ylndaki anlama ile
de Sovyet-ran Denizi statsne gemiti (Bahgat, 2004, 28).
Sovyetler Birliinin dalmasna kadar iki, dalmasndan sonra yeni

bamszln kazanan Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistanla beraber be
devletin kys bulunan Hazar Denizinin bu devletler tarafndan nasl bllecei
konusunda anlaamamalar Hazarn hukuki stat sorununu ortaya karmtr. Sovyetler
Birliinin dalmasyla dnya zerinde yeni lkelerle beraber yeni mcadele alanlarn
da ortaya karmtr. Hazar Havzas, Sovyetler sonras oluan yeni jeopolitik
denklemde blgesel ve uluslar aras glerin en ok nfuz mcadelesine giritii
blgelerin banda gelmektedir. Zira bu blge zengin hidrokarbon kaynaklar ile byk
enerji mcadelesinin yeni corafi mekn niteliini almtr. Hazardaki bu byk oyun
ierisinde bata Rusya Federasyonu olmak zere, be kyda devletin yan sra, dier
65
uluslararas aktrlerden; ABD, AB, in, ran ve Trkiye ciddi bir etkiye sahip olmaya
almaktadrlar (Yce, 2005, 233).
Hazarn stats sorunu hukuki olmakla birlikte ekonomik ve siyasi unsurlar da

iermektedir. Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan Hazar Havzasndaki zengin
petrol ve doal gaz yataklarn egemen devletler olarak iletme olanan elde ettikten
sonra, bu kaynaklarn iletilmesi iin batl irketlerle bir dizi anlamalar
imzalamlardr. Bylece Hazar Blgesi batnn da ilgi duyduu bir alan haline
gelmitir. Ne var ki bu durum Hazara kys olan dier iki devlet olan Rusya ve ran
tedirgin etmektedir. zellikle blgede var olan nfuzunu korumaya alan Rusya,
Hazarn stats sorununu da bu amacn gerekletirmek iin kullanmaktadr. Rusya
Hazarn stats sorununu srekli gndemde tutarak, hem Hazarn ekonomik
potansiyelinden daha fazla yararlanmay, hem de blgedeki etkinliini korumay
amalamaktadr. Bu bakmdan Hazarn stats sorununun, blgedeki jeopolitik nfuz
iin devam eden rekabetin bir yansmas olarak ortaya ktn ve bu rekabetin daha
uzun bir sre devam edeceini sylemek yanl olmaz. Ksacas, Hazar Blgesi hukuki
skntdan ok, dnya apnda ki zenginliinin skntsn yaamaktadr (Abdullayev,
1994, 249).
Hazarn stats sorununu dnyann gndemine tayan olay Azerbaycan

Hkmetinin Eyll 1994te ABD ve Avrupal irketlerle imzalad ve ou yorumcu
tarafndan yzyln anlamas olarak nitelendirilen 8 milyar Dolarlk anlamadr. Bu
anlama ile Bakye bitiik Gneli, rak ve Azeri sahalarndan 4 milyar varil petrol
karlmas ngrlmtr. Bu sahann yllk dnemde 511 milyon ton ham petrol
retmesi planlanmtr. Azerbaycan Eyll 1994 tarihli petrol anlamasndan sonra 1995
ve 1996 yllarnda uluslar aras konsorsiyumlarla sonulandrd ayr anlama daha
imzalamtr. Azerbaycan Tengiz petrol sahasnn ihaleleri ve Kazakistan takip
etmitir. Dier kyda devletlerden Rusya ve ran ise btn bu gelimelerden rahatsz
olduklar iin Hazarn stats sorununu srekli gndemde tutmaya almlardr.
Rusya ve rann bu itirazlarna karn kendilerini Sovyetler Birliinin doal

mirass olarak gren eski Sovyet Cumhuriyetleri 21 Aralk 1991 tarihinde
Kazakistanda bir araya gelerek Almata Deklarasyonunu imzaladlar ve kendilerini
SSCBnin ortak mirass kabul ettiler. Bu anlama ayn zamanda kyda lkeler ran
ile SSCB arasnda imzalanan 25 Mart 1940 tarihli Ticaret ve Gemicilik Anlamasn ve
SSCB-ran snrn oluturan Astara-Hasan Kuli Hattn da hukuki olarak kabul etmi
66
oldular. Ortak mirasn bir dier sonucu da kyda lkelerin 1970de yaplan
blmlemeyi yava yava kendi ulusal sektrleri olarak tanmaya balamalardr.
Gnmzde Hazar Denizi ile ilgili tartmalar tek bir noktada younlamaktadr.
Hazar, deniz mi, gl m?
Eer Hazar gl olarak deerlendirecek olursak o zaman hukuki bakmdan

Hazarn orta hatta (median line) gre kyda devletlerarasnda blnmesi
gerekmektedir. Hazarn gl olarak kabul edilip, dibinin gl sektrlerine blnmesi
Azerbaycan ve Kazakistan tarafndan benimsenmektedir. Bu paylama gre Kazakistan
denizin % 29,6lk ksmn, Rusya %18,7lik ksmn, Azerbaycan % 19,5luk ksmn,
Trkmenistan %18,4lk ksmn, ran ise % 13,8lik ksmn alacaktr (Bahgat, 2004,
32).
1.10.1. Hazarn Stats Tartmalarnda lkelerin Tezleri
Genel olarak bir deerlendirme yapmak gerekirse; blge uluslarnn Hazar

Denizinin stats ile ilgili ortak bir zm zerinde hemfikir olmadklar
grlmektedir. Hazar enerji kaynaklar ve boru hatlar zerine sren mcadelede, stat
sorununun zmszln, Rusya ve ran bir koz olarak kullanmaktadr. Zira
Kazakistan ve Trkmenistan sahip olduklar zengin hidrokarbon kaynaklarn tketim
pazarlarna ulatrmak iin Rusyay ve ran by-pass eden Hazar geili projelere
ihtiya duymaktadr. Bu da blge zerindeki kontroln kaybetmek istemeyen
Rusyann ve boru hatlarnn yapmnda transit lke olmak isteyen rann
menfaatleriyle elimektedir. Stat sorunu iin kyda lkelerin zerinde anlatklar bir
zm yolu gelitirilememi olmas Hazar geili projelerin yaplmasn engellemekte,
zellikle Rusyaya olan bamlln devam etmesi anlamna gelmektedir. Trk
Cumhuriyetlerinin kendilerine ait sektrlerdeki enerji kaynaklarna sahip olmalarn
salayacak deniz tabannn bllmesi, suyun ortak kullanm ynndeki Rusya,
Azerbaycan ve Kazakistann yaklam bu lkelerle ilikiler asndan uygun
grnmektedir.
Trkiye asndan en uygun zm boru hatlarnn denmesine imkn salayan
ve nc lkelere de baz hak ve yetkiler veren Hazarn hukuki statsnn deniz
olmas ve Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesinin (BMDHS) uygulanmasdr.
BMDHSnin uygulanmas halinde sadece sahildar lkeler iin deil, gelecekte Hazar
hidrokarbonlarnn iletilmesi amacyla yaplacak altyap almalar, enerji nakil
67
hatlarnn inas ve enerjinin ulam konularnda, sahildar lkelerin dnda kalan

lkeler iinde, dzenlemelerin getirilmesi mmkn olacaktr (Dokuzlar, 2006, 101)
1.11. Hazar Blgesini Dnya Enerji Arz Gvenliinin Odana Getiren

Temel Parametreler
Sanayilemi lkeler gn getike ithal petrole daha fazla baml hale

gelmektedirler. Aadaki tabloda ABD, AB yesi lkelerin ve Japonyann 19972006
yllar arasndaki ithalat rakamlar gsterilmektedir.
Tablo 14: Gnlk ABD, AB ve Japonya Petrol thalat (1000 Varil)

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
ABD 10382 10550 11092 11618 11357 12254 12898 13525 13612
AB 11017 10670 11070 11531 11895 11993 12538 13621 13461
Japonya 5259 5346 5329 5202 5070 5314 5203 5225 5201
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
ABD AB Japonya
Grafik 4: ABD, AB ve Japonya Gnlk Petrol Talebi (1000 Varil)
Grafikten de grld gibi ABD ve ABnin petrol ithalat verilerin alnmaya

baland 1997 ylndan itibaren dzenli bir art izlemektedir. zellikle bu artn 2004
ylndan sonra hzland da grafikten takip edilebilmektedir. Japonya ise AB ve
ABDnin aksine petrolnn tamamn ithalat yoluyla karlad iin daha dzenli bir
seyir izlemektedir.
1992 ylnda gnlk 33,4 milyon varil olan petrol ve petrol rnlerinin ticaret
hacmi, yllk ortalama %3,1 artarak on sene iinde 43,8 milyon varile ulamtr
68
(Yldrm, 2003, 17). Dnyadaki mevcut durum bu ekildeyken eldeki btn petrol
kaynaklarnn nemi bir kat daha artmtr. Dolaysyla da Hazar Blgesi tm dnyann
dikkatle izledii bir blge konumunu almtr.
Bu nedenle ABDnin bundan nceki Bakan Yardmcs Dick Chenney 1998de
Halliburton petrol irketini temsilen katld Kazakistanda petrol irketlerinin
dzenledii bir konferansta tarihin hibir dneminde Hazar blgesi kadar bir anda
bylesi bir stratejik neme sahip olan bir toprak paras hatrlamyorum. diye szlerine
balayarak blgenin nemini ortaya koymutur (zalp, 2004, 3).
Dolaysyla tm dnyann buradan kard sonu, yksek oranlardaki devaml
ekonomik byme ve bunu gerekletirmek iinde bata, ikamesi en zor kaynak olan,
enerji olmak zere her trl hammaddenin tedariki hayati nem tamaktadr. Ancak bu
sayede hiyerarik uluslararas sitemin bekas salanabilir (Sezer, 2008, 112).
Sovyetler Birlii dneminde, Avrasya corafyasnda petrol denilince akla
Azerbaycan ya da Azerbaycann bakenti Bak gelmekteydi. Ancak Souk Savan
sona ermesinin ardndan bu blge, artk sadece Bak veya Bak petrolleri olarak deil,
Hazar Havzas olarak dnya petrol irketlerinin dikkatini ekmeye balad. nk
gelien teknolojiye bal olarak uydu verilerinin de kullanlmas ile bata Hazar
Denizinde olmak zere, Hazar Havzasnda zengin hidrokarbon kaynaklarnn varl
tespit edilmitir. Bu gelime zerine Hazar Blgesi, uluslararas alanda enerjinin yeni
jeopolitii olarak tanmlanmtr (Yce, 2005, 78).
Hazar Denizine kys olan Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan, Rusya ve
ranla blge zerinde yer alan zbekistan Hazar Blgesindeki temel enerji reticileri
konumunda yer almaktadr. Fakat dnyann nde gelen ham petrol ve doal gaz
reticilerinden Rusya ve rann, Hazar kysnda nemli saylabilecek petrol ve doal
gaz rezervi bulunmadndan enerji rezerv, retim ve ihracat verileri ele alnrken
kullanlan Hazar Blgesi tanm; sadece Azerbaycan, Kazakistan, Trkmenistan ve
zbekistan iermektedir. Yakn bir petrol potansiyeli asndan Azerbaycan ve
Kazakistan, doal gaz iinse daha ok Trkmenistan ve zbekistann nemli role sahip
olaca ngrlmektedir (Atman, Aklin, 2006, 88).
Orta Asyada doal gaz asndan nemli lkeler Trkmenistan, Kazakistan,
zbekistan ve Azerbaycandr. Bu kaynaklarn potansiyeli iin farkl bavuru
kaynaklar olmakla birlikte, bu kaynaklar arasnda ska bavurulan ABD Enerji
Bakanl verileridir. Bu verilere gre Orta Asyann ispatlanm rezervi ve olas doal
69
gaz potansiyeli toplam 550 trilyon cf olarak verilmektedir. spatlanm rezervi (232
trilyon cf) dnya ispatlanm doal gaz rezervlerinin (5501 trilyon cf) %4,2sine karlk
gelmektedir. Orta Asya blgesi doal gaz bu adan deerlendirildiinde dnya talebi
asndan nemli bir kaynak tekil etmektedir. Blgenin ispatlanm doal gaz rezervi
Suudi Arabistann ispatlanm gaz rezervleri kadardr. 2007 yl itibariyle BP 2008
verilerine gre 268,15 Tcfdir. Bu miktar Gney Amerika, Orta Amerika ve
Meksikann toplam doal gaz kaynaklarnn 1,5 katna eittir. lkeler ve irketler doal
gaz kaynaklarna petrol kaynaklar kadar ilgiyi duymaya baladklar iin, 2010 ylnda
blge retiminin 8,7 tcfye ulamas beklenmektedir. Bu miktar, 2001 ylndaki tim Orta
dou doal gaz retimine eittir (Dokuzlar, 2006, 6970).
Hazar Blgesindeki petrol rezervlerinin miktar konusunda ok eitli tahminler
yaplmaktadr. 1998de Uluslararas Enerji Ajans tarafndan yaynlanan blge ile ilgili
en kapsaml rapora gre Hazar Blgesi toplam (ispatlanm + muhtemel) petrol
rezervleri 200 milyar varil dzeyindedir. Ajans, sadece blge ispatlanm ham petrol
rezervlerinin dahi, dnya toplam ispatlanm petrol rezervinin % 4ne denk geldiini
ne srmektedir. Blge ham petrol rezervlerinin ekonomik deerinin gnmz ham
petrol fiyatlaryla (4050 Dolar/varil) 1015 trilyon Dolar civarnda olduu
hesaplanabilir. 2004 yl sonu itibaryla dnya toplam ispatlanm ham petrol
rezervlerinin 1,2 trilyon varil civarnda veya 162 milyar ton dzeyinde olduu
hesaplanmaktadr. Bu rakam, Hazar petrol potansiyelinin nerede durduu hakknda bir
fikir vermektedir; her ne kadar muhtemel arlkl bir rezerv rakam olsa da, dnya
ran+Irak rezervlerine eit dzeyde ciddi bir petrol rezervi ile kar karyadr. Hazar
Blgesinin yeni bir Orta Dou olmad, fakat yakn gelecekte rezervlerini tketmesi
beklenen ve stratejik adan Batnn elindeki en nemli petrol sahas konumundaki
Kuzey Denizinin yerini almaya aday olduu bilinmektedir. Mevcut durumda, Hazar
Blgesinin belirlenen petrol ve doal gaz rezervleri, Kuzey Denizi petrol rezervleri ve
Kuzey Amerika gaz rezervleri ile mukayese edilebilecek durumdadr. stelik blgenin
toplam (muhtemel dhil) petrol rezervlerinin Suudi Arabistan rezervlerine (263 milyar
varil), toplam (muhtemel dhil) doal gaz rezervlerinin ise ran rezervlerine (27,5
trilyon m3) eit olduunu ne srenler de bulunmaktadr. Bugn, blge ham petrol ve
doal gaz rezervlerinin byk bir ksmnn henz gelitirilme aamasnda olduu ve
blgenin pek ok yerinde rezerv tespit ilemlerinin tamamlanamad hatrlanrsa;
70
dnya toplamndan imdilik alnan paylarn, yakn gelecekte artabileceini sylemek

mmkndr (Pala, 2006, 2).
Son 10 yldr srekli bir art trendi izleyen petrol fiyatlar da gz nnde
bulundurulursa Hazar Blgesi hidrokarbon kaynaklarnn neminin gn getike
artaca kesinlemektedir. Her ne kadar 2008 yl sonlarna doru yaanan global
ekonomik krizin de etkisiyle petrol fiyatlar u anda bir dme eilimine girmi olsa da,
uzmanlarn zerinde hemfikir olduu konu, bunun geici olduu ve krizin bitiiyle
beraber canlanacak dnya ekonomisinde petrol fiyatlarnn gemie oranla daha hzl
artacadr.
Hazar Blgesini dnya enerji arz gvenliininin odana getiren dier bir
parametre ise blge lkelerinin ekonomik yaplardr. Apergis ve Paynein (2009)
yapt almada, BDT yesi lkelerde GSMH ve nfus artnn istatistik adan
enerji kullanm zerinde bir etkisi yoktur (Apergis ve Payne, 2009:645). Bu sayede
blge lkeleri, Rusya gibi bir ihracat kstna sahip deillerdir. Rusya, i pazarnn
bykl nedeniyle hibir zaman ciddi bir petrol ihracats lke olamamaktadr. Fakat
bu zellik Hazar Blgesinde tam ters ekilde ileyerek, rettikleri enerjinin tamamna
yaknn ihra etme ansn vermektedir. Bu da blgeye enerji piyasalar iinde giderek
artan oranda nem kazandrmaktadr.
Petrol rezervlerinin zenginlii asndan Hazar Blgesi, Ortadou Blgesine

kyasla daha nemsiz bir seviyede grnmemektedir. Pek ok uzman tarafndan Orta
Asya ve Kafkasya; dnyann en zengin rezervlerine sahip blgeler arasnda
gsterilirken, yine Hazar Havzasnn, petrol ve doal gaz ihracat asndan da
gelecekte byk bir potansiyel oluturaca hesaplanmaktadr
Btn bu gelimeler, ABnin enerji kaynaklarndaki, zellikle de doal gaz

kaynaklarndaki eitlendirme istei ve bu kaynan Hazar Blgesinde youn olarak
bulunmas ve retim alanlarnn Avrupaya olan yaknl, hem tama sorununun
zmn kolaylatrmakta, hem de maliyetleri aaya ekmektedir. Dolaysyla ileriki
dnemlerde, Hazar Havzasnn zellikle AB gndeminde daha fazla yer alacan
sylemek yanl olmaz.
71
1.12. Hazar Blgesi Enerji Kaynaklarnn Uluslararas Politikadaki Yeri
Petroln insanlk tarihinde sra d bir rol oynamaya balamas, 1859 ylnda
ABDnin Titusville-Pennsylvania kentinde Edwin Drake tarafndan mekanik kuyu
delme yntemi ile yeryzne karlmas ile balamtr. Bol miktarda insanln
kullanmna sunulan petrol nce gaz lambas ile aydnlanmada ve sanayi makinelerinin
yalanmasnda kullanlmaya balanmtr (Ulubay, 2004, 2).
Dnya genelindeki bilimsel ve teknolojik gelimeler, ba dndrc bir hzla

ilerlemesine ramen, petrol ve temiz bir evre iin gelimi ve gelimekte olan lkelerin
hzla kullanmn arttrdklar doal gazn yerine ikame olunabilecek alternatif enerji
kaynaklarnn ekonomik tarzda retimine ve/veya kullanmna ynelik formllere henz
ulalamamtr. stelik yakn gelecek iinde hi kimse byle bir beklentiye de
girmemektedir. Daha vahim olan bir tablo ise tketim katsays ile ispatlanm petrol ve
doal gaz rezervlerinin ayn kalmas halinde, dnyadaki rezervlerin gittike azalmas
sonucu ktlk oranlar daha da ykselecektir. Bu durum, bu kaynaklarn nemini daha da
arttrmtr. Tek bana gnmzde elde edilen enerjinin %40nn petrolden saland
ve tek bana petroln 3000i dorudan olmak zere 6000 civarnda rnn girdisini
salad hesap edildiinde, bu nem daha da aktr (nar, 2008, 78).
Gnmzde Lidya Kral Krezusun dokunuu gibi her eyi altna eviren dier
bir kaynakta doal gazdr. 20. ve 21. yzyln enerji savalarnn odanda bu iki kaynak
bulunacaktr. Bunlarn elde edildii blgelerde bu savan merkezleri olacaktr. Bu iki
rnn bir arada ve byk miktarlarda bulunduu yerlerin banda da Hazar Blgesi
gelmektedir.
1.12.1. ABDnin Blgeye Ynelik Politikalar
Halford Mackinder (18611947) tarafndan ileri srlen ve ilk jeopolitik teori

olarak kabul edilen Kara Hkimiyet Teorisinin temeli Heartland kavramnda
gizliydi. Heartland, Volga-Sibirya, Himalayalar, Kuzey Buzdenizi blgesini
kaplamaktayd. Mackindere gre Dou Avrupaya hkim olan, Heartlanda,
Heartlanda hkim olan, Dnya Adasna (Avrasya), Dnya Adasna hkim olan,
Dnyaya hkim olurdu (Yapc, 2004:171). Bu nedenle Avrasyaya egemen olarak
ABDye meydan okuyabilecek bir rakibin ya da blgesel ittifaklarn ortaya kn
nleyecek stratejiler gelitirmeye alt (Canar, 2006, 43).
72
Bu yzden Amerika iin en nemli jeopolitik dl Avrasyadr. Bu bin yln

yars boyunca dnya meseleleri Avrasyal glerce, blgesel g iin birbirleriyle
mcadele eden ve kresel gce erimeye alan bu insanlarca belirlendi. Artk,
Avrasyal olmayan bir g Avrasyadaki stn gtr ve Amerikann kresel stnl
dorudan doruya Avrasya ktasndaki hkimiyetinin ne kadar sre ve ne kadar etkili
srdrldne baldr. Bu balamda, Amerikann Avrasya ile nasl ba ettii hayati
nem tamaktadr (Brezinski, 2005, 51).
Washingtonun ksa dnemde amac blge petroln uluslar aras pazarlara

sunmak deil, uzun vadede bu enerji kaynaklarnn ABDnin dnya hegemonyasn
tehdit edebilecek lkelerin eline gemesini engellemektir (Grses, 2001, 271).
ABD ncelikle Rusya, ran ve inin g pekitirmesini engellemek iin Hazar

petrol ve gaznn dnyaya almn kontrol ederken, Azerbaycan, Kazakistan ve
Trkmenistan mmkn olduunca eksenine ekmeye almaktadr (Bilgin, 2005, 78).
Fakat blgenin nemini ve stratejik deerini belirten birok analize ramen

Souk Sava boyunca olduu gibi, Sovyetler Birliinin dalmasn takip eden ilk
yllarda da Orta Asya blgesi ABDnin d politika ncelikleri arasnda yer almamtr.
ABDnin blgede, Bilginin de belirttii gibi etkisinin belirli lkelerde snrl
kalmasnn ana nedeni de budur (Erhan, 2003, 4).
Aslnda ABD karlar iin, Karadeniz ve Hazar Havzas uluslar ok byk

nem tamaktadr. Blgede yaanan etnik atmalarn sonlandrlmas, ar kesimlerin
gcnn snrlandrlmas, sadece Amerikan irketlerinin blgedeki faaliyetlerinden
dolay elde ettii kazanlar sebebiyle deildir. Asl hedef btn bu hususlarn
gerekletirilmesiyle blgedeki enerji gvenliinin salanmasdr (Kalicki, 1998, 145).
nk ABD Enerji Bakanlnn gelecee ynelik tahminlerine gre, ABDnin

ithalat bamll 2030a doru gerek mutlak deer gerekse oran olarak artacaktr.
ABDnin halen %60 oranndaki ham petrol ithalat bamllnn, 2030lu yllarda da
aynen srmesi ve mutlak deer olarak hzla artmas beklenmektedir. Doal gazda
ithalata, petrole oranla daha az baml olan ABD etraf denizlerle kapl bir kta devleti
olmas nedeniyle, gaz ithalat gereksinimini giderek daha fazla oranda svlatrlm gaz
(LNG) ile karlamak zorunda kalacaktr (Pamir, 2008, 22).
Baz uluslararas ilikiler uzmanlar, ABDnin Orta Asyaya ynelik

politikalarnda, farkl dnemin ve/veya srecin varln ne srmektedirler. Bunlar;
73
yaylmaclk (expansionism), jeopolitik dominasyon sreci ve blge lkelerdeki

doal kaynaklar zerindeki denetimin saland dnemdir (Avrasya Etdleri, 2007, 6).
Yukarda ele alnan tartmalarn ve stratejik ngrlerin 11 Eyllden sonra

Bush Doktrini olarak da adlandrlan belgeyle resmiyet kazand sylenebilir.
ABDnin Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi her ne kadar 2002 ylnda yaymlanm olsa
da, bu belgenin temellerinin 1990l yllarda olumaya balad, 11 Eyll saldrlarnn
hemen ardndan Afganistan Operasyonu ile beraber uygulamaya konduu sylenebilir
(Pirini, 2007, 215).
ABD gnmzn tek sper gc ve en byk enerji tketicisidir. Dolaysyla

Ortadou-Orta Asya eksenindeki kaynaklar kontrol etmenin kendisi iin salayaca
avantajlarn farknda olup, bu blgelerde savaa varan nemli riskler almaktadr. Ylk
petrol ihtiyacnn %40n yerel kaynaklardan karlayan ABD, geriye kalan %60n ise
ithalat yoluyla salamaktadr. Bu sper g tek bana dnya petrol tketiminin 2004
yl itibariyle %25ine sahiptir ve bu tketim 2025te %70e varacaktr. Petrol rnleri
ithalat ise ayn aralkta %15den, %34e ykselecektir. 2001de %16 olan gaz ithalat
ise ABD Enerji Bakanl verilerine gre %25i bulacaktr. Bu yzden ABD ileride
enerji kaynaklarn kontrol ederek, bugnk gcn kaybetmemeyi amalamaktadr
(nar, 2008, 27).
ABD ithal petrol ihtiyacnn yarsn petrol rezervlerinin nemli bir ksmn
bnyesinde bulunduran ran Krfezinden ithal etmektedir. Dnyann baka
blgelerinde petroln bulunmas, ABDnin 1970li yllarda ran Krfezine olan
bamlln, 1980li yllarda geici olarak azaltt. Tketim artyla birlikte yeniden
bamllk kendini hissettirmeye balad (Aras, 2001, 234).
ABD blgede yaanan bu enerji savanda izledii temel politika ok ynl boru
hatt politikasdr. Bu politika temelinde Amerikan ynetimi, CPC ve BTC boru
hatlarn desteklemektedir (National Security Strategy of The United States Of America,
2002, 7)
1.12.2. Rusyann Blgeye Ynelik Politikalar
Rusya Federasyonunun Kafkasya politikasn aklayabilmek iin Kafkasyann

neden Rusya iin nemli olduuna bakmak gerekir. Karadeniz ve Hazar kylar,
Rusyann buday ve msr gereksinimini karlayan verimli Kuban ve Terek Ovalar,
74
Kuzey Kafkasyay gneye balayan Daryal Geidi, petrol ve doal gaz kaynaklar
enerji hatlar blgenin Rusya iin neminin temel nedenleridir (Kanbolat, 2000, 165-
167).
Sovyetler Birliinin yaklaan dalmasndan d dnyann haberdar olduundan

daha az haberdar olan Rus halk, neredeyse iki hafta ierisinde, artk ktalar aras bir
imparatorluun sahibi olmadklarnn, Rusyann snrlarnn Kafkasya blgesinde
1800lerin bandaki haline, Orta Asyada 1800lerin ortalarndaki haline, Bat
snrlarnn ise yaklak 1600lerdeki haline gerildiinin farkna vardlar (Brezinski,
2005, 129).
Sovyetler Birliinin 1991de dalmasndan bu yana, Rusya Federasyonunun

eski Sovyet lkeleriyle olan ortak tarihsel gemii, corafi yaknl, Rus nfusunun
eski Sovyet lkelerinde dank olarak yayor olmas gibi faktrlerin yan sra;
Rusyann blgedeki ekonomik gcn arttrmak, Orta Asya enerji kaynaklar
zerindeki nfuzunu srekli klmak ve blge lkelerindeki askeri sleri gibi ekonomik,
stratejik ve askeri karlarndan dolay, Rusya eski Sovyetler blgesini arka bahesi
olarak alglamaya devam etmektedir
Rusya ile Orta Asyann yeni bamsz devletleri arasndaki ilikilerin

gelimesini dnem erevesinde ele almak mmkndr; 19921993 yllar
devletleraras siyasal ve ekonomik ilikilerin kopma dnemidir. 19941999 aras
durgunluk dnemidir. Bu dnemde devletlerarasnda asgari ilikiler srdrlmekle
beraber, askeri ve siyasal ibirlii belli bir lde devam ettirilmitir. 2000 yl itibariyle
ise Rusya ile yeni Orta Asya devletlerinin ilikilerinde balam olan yeni dnem, hem
ikili hem ok tarafl temele dayal aktif ibirliine geile ilgilidir (Urazova, 2008, 85).
Bu dnemler boyunca Rus D Politikasnn oluumunda iki ekoln etkili

olduu ve bu iki ekol arasnda baz atmalarn olduu gzlemlenmektedir. Buna gre
Atlantiki ekol oluturan grup bat taraftar bir politika izlenmesi gerektiini
savunmutur. Avrasyac ekole gre ise; bat taraftar bir politika izlenmesi, yakn
evrenin ve Rusya Federasyonu dndaki Ruslarn haklarnn ihmal edilmesi anlamna
gelmektedir (Yapc, 2004, 7475).
Rusyada Yakn evre doktrini olarak bilinen politika dorultusunda Moskova

kendisini eski Sovyet Cumhuriyetlerinde bar ve istikrarn tek garantr olarak
75
alglamtr. Nfuz mcadelesinin ana faktrleri de petrol ve doal gazd (Gke, 2008,
197).
Bu dnemde Rusya bir ikilemle kar karya kalmtr. Blgeyi darya

kapamak iin siyasi olarak ok zayftr, ama blgeyi kendi bana ileyebilmek iinde
mali olarak ok gszdr. Buradan kan sonu, Rusyann bir ekilde yeni
emperyalizm sonras gereklie uyum salamak iin bir yol bulmas gerektiidir
(Brezinski, 2005, 98).
Bu belgenin yan sra 1993de aklanan Yakn evre Doktrini ile BDT
yeleri yakn evre olarak tanmlanarak, Rusya Federasyonunun eski SSCB alanna
ynelik politikas ayrntl bir biimde aklanmtr. Sz konusu doktrinde, zet olarak,
yakn evre lkelerinin ekonomik ve gvenlik asndan Rusya Federasyonu ile
btnlemeleri gerektii, yabanc devletlerin eski SSCB alanna nfuz etme abalarnn
nlenmesinin zorunlu olduu, bu blgenin gvenliinden ve istikrarndan sorumlu olan
ve blgeye mdahale hakk bulunan yegne devletin Rusya Federasyonu olduu
belirtilmitir (Kanbolat, 2000, 167).
Rusya, Souk Sava sonrasndaki enerji stratejisini, Avrupa-ABD-Pasifik

geninde denge ve OPECin Pazar rekabet kurallar kapsamndaki dalgalanmalar
nda yeni arz politikalar dhilinde ekillendirmektedir (Can, 2007, 10).
Rusyann d politikasnda sertlemesi dnemiyle birlikte, Avrasya petrol ve

doal gaznn dengeli geliimine en nemli tehdit, Rusyann, Tahranla de facto bir
ortakla girerek blgede etkinliini arttrma giriimidir (Zhassenbayev, 2004, 102).
Rusyann, ranla bu ekilde yaknlamasndaki bir dier ama ise, blgedeki
enerji kaynaklarn dnya pazarlarna ulatracak boru hatlar konusudur. Rusya, ranla
blgede ortak hareket ederek hem kendi dlanmln, hem de rana uygulanan
ambargo nedeniyle rann dlanmln azaltmay hedeflemektedir (Doyuran, 2005,
56).
SSCB dneminde, Trkiye politikalarna zel nem veren politbro, bu

dorultuda 1960larda Trkiye ile politik ilikilerin istikrarlatrlmas amacyla birok
ekonomi aracn devreye sokmutur. Fakat 1970lere gelindiinde bu aralarn ou
eskimi ve devre d kalmtr. Bunda 1974 petrol krizi ve Kbrs Bar Harekatda
etkili olmutur. 80lerin banda Trkiyenin, krizi ama program erevesinde serbest
piyasa ekonomisi unsurlarnn kullanmnn geniletilmesini ve bu arada devlet sektr
76
sanayine zel sektrn ekilmesini hedef alan yeni bir stratejik ekonomik kalknma
plan uygulamaya balamas ile birlikte, iki lke arasndaki daha nceden var olan
ibirlii biimlerinin srdrlmesi tmyle problematik bir hal ald. Ancak Trkiyenin,
Sovyetler Birliinin yannda olmaktan gelen ekonomik karlar kullanlarak onun
SSCBye kar politik iyi niyetinin artrlmas hedefi deimedi. Bunun iin Trkiyenin
ekonomik adan ilgisini ekebilecek yeni bir senaryonun bulunmas gndeme geldi.
Sovyet doalgaz bunun iin en uygun kaynakt (Ulenko, 2003, 185).
Bugn enerji Rusyann d politikasnn olduu kadar, i politikasnn da

srkleyici esi durumundadr. Bakan Yardmcs Vladislav Surkovun szleriyle
ifade etmek gerekirse Eer uzun bacaklarnz varsa, satran oynamak yerine, uzun
atlamada baarl olmaya almanz daha akllca olacaktr. (Pamir, 2008, 34).
1.12.3. ABnin Blgeye Ynelik Politikalar
Avrupa Birliinin bamszln yeni kazanm Orta Asya devletlerine ynelik

politikalar 1990l yllarn banda Avrupa Enerji Haritas adyla kendini tantmtr
(Zhassenbayev, 2004, 109).
ABnin zellikle petrol konusunda kendi kaynaklarnn yeterli dzeyde

olmamas ve sadece dnya petrol rezervlerinin %0,6s gibi ok kk bir paya sahip
olmas karsnda bata Fransa ve Almanya olmak zere AB gelecek petrol
stratejilerinde; sahip olduu rezerv ve eriim gcn kullanma kapasitesine sahip olan
ABD ve Rusya gibi deil, buna karn ikili ilikilerle petrol blgelerinin projeler
araclyla kontrol ve ynetiminin etkinliine ynelik admlar atmaktadr (Aklin,
Atman, 2006, 185).
Bu amala 38 lkenin 1991 ylnda imzalad Enerji artnn esas amac; yeni
bamszlklarn kazanm dou Avrupa ve Orta Asya lkelerinin enerji altyaplarnn
ekonomik ve politik adan desteklenmesidir (Kzlkaya, Engin, 2006, 2). ABnin
zellikle yksek oranda Rusya Federasyonuna (RF) olan enerji bamll, iki taraf
arasndaki anlamazlklar da beraberinde getirmektedir. zellikle 2006 ylnda Rusya-
Ukrayna arasnda yaanan doal gaz krizi, Rusyadan satn ald doal gazn yaklak
%75ini Ukrayna zerinden geen boru hatt vastasyla temin eden Avrupay dorudan
etkilemi ve Rusyann gvenilirlii tartmaya almtr (Glen, 2009, 1).
77
Rusya ABnin kendine olan bamllnn farkndadr ve bunu gaz fiyatlarna

yanstmaktadr. Rusyada bin metrekp doalgaz 25 Dolar civarnda satlrken, ayn
miktardaki gazn Avrupaya ihra fiyat 100125 Dolar, Trkiye fiyat ise 133 Dolardr
(Pamir, 2007, 15). Baka bir deyile Avrupa Birliinin gaz tedarikisini Hazar
Havzasndan edinecei ortaklklarla eitlendirmesi iki boyutta fayda salayacaktr.
Stratejik anlamda Rusyaya olan bamlln azaltacak. Ekonomik anlamda ise
pazarlk gc artacandan, fiyat bin metrekp gaz iin 90100 Dolar aralna
ekilebilecektir (Bilgin, 2005, 80).
Rusyann enerji tedarikisi olarak gvenilirlii sorgulanrken, ABnin arz

gvenliinin temel noktas olan Kuzey Denizi petrol ve doal gaz kaynaklarnn da
giderek tkenme eilimine girmesi nedeniyle ABnin gelecekte fosil yakt ithalatn
arttrmak zorunda kalaca kesindir (Tonus, 2004, 8).
ABnin bu ekilde enerji arz gvenliinde ciddi sorunlar yaamas ve Kyoto

Protokolne uyum erevesinde, 2010 ylnda, 1990 ylna gre atmosfere salnan sera
etkisi yaratan gazlarn (Green House Gas) salnmnn %15,4 orannda azaltmas
hedeflenmektedir (Bhringer, Vogt, 2003, 478). Kyoto Protokolnn koyduu bu
hedefler yznden ABnin nmzdeki yllarda enerji gereksinimini artan oranda doal
gazdan karlamas beklenmektedir.
AB ekonomi, insan haklar ve teknik alanlarla ilgili politikalarla Hazar

evresinde etkili olmaya almaktadr. ABD gibi siyasi olarak blgede etkin
olmamakla birlikte, enerji konusunda Rusyaya olan bamllklar srekli arttndan,
AB lkeleri Rusyann Hazar evresinde etkinliini azaltma yolunda politika izleyen
ABD ile zaman zaman ibirlii yapmaktadr (Gke, 2008, 201).
Ancak tm bu proje ve almalara ramen ABnin blgede Rusya ve ABDye

nazaran daha az rekabet gcne sahip olduu da deerlendirilmektedir. AB lkeleri,
topluluu ilgilendiren siyasi konularda olduu gibi enerji konusunda da ok seslilie
devam ettii srece, Rusya Federasyonu enerji kaynaklarna olan bamlla kar
kaynak eitlendirme konusunda toplu zme ynelik projelerin hayata geirilmesi zor
grlmektedir (Gknel, 2008, 3).
78
1.12.4. inin Blgeye Ynelik Politikalar
in da alma ve reform srecinin balad dnemden itibaren yllk ortalama

%10un zerinde seyreden bir kalknma hz yakalamtr. Byme hz son yllarda %7
civarna dmse de bu hzl bymenin temel nedeni, yeni ekonomik kalknma
stratejisi kapsamnda ulalan byk d ticaret hacmidir (Dokuzlar ve dierleri, 2006,
297).
Gnmzde inin kresel dzeyde artan arln devam ettirmek konusunda

baz engellerle kar karya olduu da bir gerektir. Bunlarn banda inin ekonomik
bymesini istikrarl bir biimde nasl srdrecei sorunu gelmektedir. inin kendi
petrol kaynaklar, gittike byyen ekonomisine yetmemektedir. in, enerji zellikle de
petrol ve doal gaz temini iin giderek artan bir oranda d kaynaklara baml hale
gelmektedir
in, 1993 ylnda petrol ithalats olmu, 2003de de gnlk 5,5 milyon varil
taleple, gnlk 6,5 milyon varil tketimle, ABDden sonra ikinci en byk uluslar aras
petrol tketicisi olma ynnde Japonyay gemitir (UEA, 2004, 12)
inde, petrol ve doal gaz talebinin 2020 ylna uzanan srete global enerji
dengelerini altst edecek boyutta hzla artmas beklenmektedir. 2000 ylnda 227 milyon
ton (Trkiye tketiminin yaklak 10 kat) olan in petrol tketiminin, 2010da 355
milyon ton ve 2020de ise 506 milyon tona kaca tahmin edilmektedir. inin petrol
ithalatnn, 2010da 95 milyon ton ve 2020 ylnda ise 140 milyon ton dzeyine
ulamas beklenmektedir (UEA, 2004, 117).
BP Statistical Review of World Energy 2008 rakamlarna gre in, 1997 ylnda
19,5 milyon metrekp, 1999 ylnda 21,5 milyon metrekp, 2002 ylnda 29,2 milyon
metrekp, 2005 ylnda 46,8 milyon metrekp ve 2007 ylnda 67,3 milyon metrekp
gaz tketmitir. Sadece 2007 ylndaki, 2006 yl tketim rakamlarna gre art %19,9
olmutur.
in ynetimi bu gerekten hareketle, 1998den bu yana, ounluu devlet

irketlerinden oluan ok saydaki petrol irketini, iki dikey entegre petrol irketi olarak
(China National Petroleum Corporation-CNPC ve China Petrochemical Corporation-
Sinopec) birletirdi. Yeni yaplanma sonrasnda CNPCnin kuzey ve batda, Sinopecin
79
ise daha ziyade gneyde etkinlik gsterdii ve daha ok blgesel apta faaliyet
gsterdikleri gzlemlenmitir (Pamir, 2005, 66).
Enerji boyutunu da kapsayacak ekilde inin blge ile ilgili hedeflerini Ahad
Andican izleyerek drt balkta toparlamak mmkndr: Andicana gre inin ilk
hedefi, Orta Asya lkeleri olan snrlarn huzurlu ve gvenli hale getirerek arka
blgesinin stratejik gvenliini muhafaza etmektir. kincisi Dou Trkistandaki
bamszlk yanls hareketleri kontrol altna almaktr. nc hedefi ekonomik
etkinliini tm blge geneline yaymak ve bu lkeler iin vazgeilmez bir partner haline
gelmektir. Son hedefi ise Orta Asyay in iin bir enerji kayna haline getirmek ve
btn Asyay kapsayan bir enerji kua oluturarak kendi enerji gvenliini
salamaktr (Andican, 2006, 11).
in petrol sektrndeki en nemli gelimelerden biride, yllar sonra bu lkenin

stratejik petrol rezervi oluturma ynnde karar vermi olmasdr. Uluslar aras Enerji
Ajans yesi lkelerin zorunlu olarak oluturmalar gereken sz konusu rezervi,
ininde oluturma karar vermesi, uluslar aras petrol piyasalarnn gvenlii ve fiyat
istikrar asndan nemli bir gelimedir (Pamir, 2008, 50).
in, Hazar blgesini, ok ihtiya duyulan enerji kaynaklar blgesi olarak

grmektedir. inliler, Orta Asyaya maliyet hesaplar dncelerine dayanarak pazar
mant asndan deerlendirdikleri bir petrol deposu olarak deil de, politik ve
gvenlik bakmndan yaklamaktadr (Urasz, 2002, 231). in, anghay Belisinin
oluturulmasna verdii destek ile blgesel rgtlenmelerin de yaratt olumlu politik
ortamdan yararlanma konusundaki kararlln gstermitir (Gne, 2007, 45).
inin blgeye ynelik politikalarnda esas belirleyici unsur enerji olsa da, d
tehditlere kar lkenin i istikrarnn korunmas da gz ard edilemeyecek kadar nemli
bir konudur. yle ki, SSCBnin dalmasndan sonra ortaya yeni bir komuluk ilikisi
kmtr. inin bat blgelerinin corafi, etnik ve kltrel adan Orta Asyann bir
paras olduu bir kez daha ortaya kmtr (Yapc, 2004, 126).
80
II. BLM
TRKYEDE ENERJ POLTKALARI, BAK-TFLS-CEYHAN HAM

PETROL BORU HATTI VE EKONOMK ETKLER
2.1. Trkiyede Enerji Politikalar ve Gelimeler
Trkiye enerji kaynaklar asndan zengin saylmayacak bir lkedir. Trkiyede

tketilen birincil enerjinin %39u petrol, %27si kmr, %21i doal gaz ve %13
byk oranda hidroelektrik ve dier yenilenebilir kaynaklardan karlanmaktadr. Enerji
tketimimizin ise yaklak %70i ithalatla karlanmaktadr. 2005 yl itibariyle kurulu
gcmz (elektrik sektr) 36.611 MW tr. Bunun 13.484 MW n doalgaz (%34),
12.941 MW n hidroelektrik (%33), 10.076 MW n kmr (%25) ve 3.110 MW n
fuel oil (%7,8) santralleri oluturmaktadr (olak ve dierleri, 2008:38). Bu santrallerin
yllk retimlerinin 200 milyar kilowatt-saat civarnda olmas gerekirken, 2005 yl
retimi 161 milyar kilowatt-saat, 2006 retimiyse 170 milyar kilowatt-saat olarak
gereklemitir. Bunun nedenleri arasnda, satn alma garantili anlamalar, yatrm ve
bakm onarm eksikleriyle, ynetim sorunlar saylabilir. Enerji kaynaklarmzn
durumunu ise u ekilde zetlemek mmkndr (Pamir, 2008, 18);
a) Petrol: Trkiyenin bilinen retilebilir petrol rezervleri 300 milyon varil (43 milyon
ton) civarndadr. Trkiyenin petrol potansiyelinin, evresindeki petrol zengini
lkelerle kyaslanacak kadar fazla olmad sylenebilir. Bunun jeolojik olduu kadar,
siyasi ve tarihi gerekeleri de vardr. Buna karn, lkemizde bugne kadar 1,3 milyar
varil civarnda retilebilir petrol rezervi kefedilmi, bunun yaklak 900 milyon varili
tketilmitir. Derin formasyonlarda zellikle denizlerimizde yaplan aramalar ok
yetersizdir. lkemizde ylda yaklak 30,6 milyon ton petrol tketilmektedir. thal
edilen ham petrol miktar 23,5 milyon ton, rafinerilerimizde ilenen ham petrol miktar
25,5 milyon ton, yerli retim ise 2,2 milyon tondur. Bir dier ifadeyle, rafinerilerimizde
ilenen ham petroln sadece %8,6s yerli retimle karlanabilmektedir.
b) Doalgaz: lkemizin kalan retilebilir gaz rezervleri yaklak 8 milyar metrekptr.

Trkiyede 2006 yl itibariyle, 30,83 milyar metrekp gaz tketilmitir. Bunun 19,65
milyar metrekp iki ayr boru hattyla Rusya Federasyonundan alnmtr. thalatn
yapld dier lkeler Cezayir, Nijerya ve randr. Tketilen gazn 16,64 milyar
81
metrekp (%55) elektrik retimi iin kullanlmaktadr. Tamam ithal edilen bir kaynak
olan doal gazn, bu kadar yksek oranda elektrik retiminde kullanlmas ithalatta
Rusyaya bamllmz kadar nemli bir sorundur.
c) Kmr: spatlanm linyit rezervlerimiz 8,1 milyar ton, ta kmr rezervlerimiz ise
1,1 milyar tondur. Linyit kaynaklarmzn te ikisi henz devreye alnamamtr.
Trkiyenin enerji politikas; lke enerji ihtiyacnn amalanan ekonomik

bymeyi gerekletirecek, sosyal kalknma hamlelerini destekleyecek ve
ynlendirecek ekilde, zamannda, yeterli, gvenilir, ekonomik koullarda ve evresel
etkide gz nne alnarak salanmas olarak belirlenmitir. lkenin enerji planlamas
almalar, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnca bu esaslar dhilinde yaplmaktadr
(Ylmaz, 2007:1).
Bu esaslar dorultusunda Trkiyede enerji politikalarna karar verirken bilim

adamlarnn ve siyaset yapclarn birlikte karar aldklar ve plan yaptklar en nemli
ara kalknma planlardr.
Cumhuriyetin ilan edildii 1923 ylndan 1933 ylna kadar uygulanan ekonomi
politikalar temelde zmir ktisat Kongresinde alnan kararlardr. Bu kararlar arasnda
enerji ile ilgili u kararlar alnmtr (Uur, 2008, 73);
Kok ve antrasit dnda lke ihtiyacn karlayan maden kmrlerimizin d rekabete

kar korunmas,
En nemli kmr havzas olan Ereli-Zonguldak Havzas ile Soma ve dier btn
kmr yataklarnn o srada iinde bulunduklar kt durumu dzeltilecek tedbirlerin
alnmas,
Ereli-Zonguldak Havzasnn jeolojik yapsnn tespit edilmesi, haritalarnn iyi bir

ekilde hazrlanmas, ayrca blgedeki mlkiyet durumunun ve snrlarn belirlenmesi ve
bu konularla ilgili olarak grlmekte olan davalarn ksa zamanda kesin bir sonuca
balanmas,
Kongrenin topland yllarda enerji konusundaki arlkl gr enerji

ihtiyacnn zorunlu durumlar dnda zellikle maden kmrnden karlanmas
gerektii eklindedir. Fakat kongrede ileri srlen tedbirler yeterli olmam, alnan
sonular snrl kalmtr. Kaydedilen balca ilerleme 1923de 597 bin ton olan ta
kmr retimi, 1930da 1595 bin tona ykseltilmitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda ta
82
kmr konusunda yaplan faaliyetlerin yan sra petrol konusunda da almalar

yaplmtr. Cumhuriyet dneminin ilk petrol kanunu 792 say ile 24 Mart 1926 ylnda
kabul edilmitir. Bu kanunla Trkiye Cumhuriyetindeki petrol arama ve retimi hukuki
kurallara balanmtr (Uur, 2008, 73)
Cumhuriyetin ilanndan sonraki ilk 1012 yllk srete yaplan almalar daha
ok ta kmr ve bir lde petrole ynelik yaplmtr. Fakat daha sonra uygulanan
sanayi planlarnda enerji konusu daha geni ve ayrntl bir ekilde ele alnmtr.
1930larn balarnda sanayi ve madencilikte enerji alannda da devletilik rejimi

benimsenmitir. lkenin sanayilemesini gerekletirmek amacyla 19331938 ve
19381942 yllarn kapsayan 1. ve 2. Be Yllk Sanayi Planlar yaplm ve bu
planlarda enerji talebi ve talebin artmas durumunda talebin hangi kaynaklardan
karlanabilecei konusu ele alnmtr. Birinci Be Yllk Kalknma Plannda ev yakt
ihtiyacnn karlanmas iin smikok retiminin tevik edilmesi, elektrik ihtiyacnn
karlanmas amacyla elektrik santrallerinin kurulmas ve akaryakt ihtiyacnn yerli
kaynaklardan karlanmas ilke olarak kabul edilmitir. kinci Be Yllk Planda Ereli
Kmr Havzasnn retiminin arttrlmas ve Ktahya Linyit Havzasna termik santral
kurulmas, Ktahya ve Zonguldakta var olan kaynaklarn etkin bir ekilde
ileyebilmeleri amacyla elektrik santralleri yaplmas, lkede odun tketiminin
azaltlarak orman tahribatnn nlenmesi amacyla linyit, takmr, kok ve smikoktan
baka yakt kullanmnn yasaklanmas ve Marmara ve Orta Anadoluda iki petrol
rafinerisi Kurulmas konusunda grler belirtilmitir (Uur, 2008, 73).
Belirtilen srelerde Trkiyenin snrl ekonomik imknlarn en iyi biimde

deerlendirmek amacyla abalar sarf edilirken, enerji konusuda ciddi ekilde ele
alnmtr. 1930arda balayan sanayi atlm olduka baarl olmu ancak lke bir sre
sonra balayan 2. Dnya Savandan byk lde etkilenmitir. Dolaysyla 1939
1950 dneminde Trkiye ekonomik kalknma yolunda fazla bir ilerleme yapamamtr.
Bu arada d ticaretin byk lde aksamas sonucu zellikle 19411945 dneminde
lkemizde petrol rnleri ktl hat safahaya ulamtr. Ayn dnemde Maden Teknik
Arama Enstits Ramanda petrol bulmutur. lkenin petrol talebinin karlanmas
amacyla 1941de Petrol Ofisi kurulmu ve ller Bankas ierisinde bir Enerji Dairesi
Brosu kurulmutur (Pamir, 2008, 75).
83
19501960 dneminde liberal anlay tm ekonomide hakim olmaya balam,

ve enerji sektr de bu durumdan payn almtr. Enerji sektrnn ekonomik
yaamdaki nemi artm, bu alanda nemli projeler hazrlanm ve uygulamalara
giriilmitir. Bu dnemde zel sektrn elindeki sermayenin yatrmlara dnmesi
hedeflenmi, 1954 ylnda 6326 sayl petrol kanunu karlm ve petrol retiminde ilk
defa yabanc sermayenin teviki yoluna gidilmitir. Sonuta enerji retimi ve tketimi,
sanayilemeye, kentlemeye ve ekonomik bymeye bal olarak arttrlm, sanayi
kesimindeki enerji payda ykselmeye balamtr. 19501960 dneminde takmr
retiminin 2832 bin tondan, 3653 bin tona kt grlmektedir. Linyit retimi daha da
sratli bir art gstererek 1204 bin tondan, 2991 bin tona ykselmitir. Akarsularn
enerjiye dntrlmesi iin ilk nemli yatrmlar bu dnemde gerekletirilmitir.
Saryar, Seyhan, Kemer, Hazar 12, Gksu, Kovada, 12, Hirfanl ve Demirkpr gibi
hidro elektrik santrallari kurularak faaliyete geirilmitir. Elektrik enerjisi retimi 1950
1960 dneminde %350 orannda art gstermitir (Pamir, 2008, 75).
19601980 dneminde planl dneme girilmitir. Planlarda milli tasarrufu ve

retimi arttrc, fiyatlarda ve d demelerde istikrar salayc, yatrm ve istihdam
arttrc tedbirler ngrlrken, kaynaklarn verimli bir ekilde kullanlmas hedef
alnmtr. Karma ekonomik sistemin uyguland bu dnemde enerji konusu her plan
dneminde bir ncekine gre daha ayrntl bir ekilde ele alnmtr. 19601980 dnemi
enerji sektrnde devletilik ynnn ar bast, karma bir ekonomi plan uygulanarak
planl kalknmann balatld yllardr. fade edilen dnemde adet beer yllk
kalknma plan hazrlanm, kalknmann temel art olarak enerji yatrmlarna ncelik
verilmitir. Birinci kalknma plannda, kmr dahil madencilik sektrnn hukuki ve
idari sorunlarnn zm ile petrol ihtiyacnn karlanabilmesi hususunda baz neriler
bulunmaktadr. Elektrik retimi blmnde de Trkiye Elektrik Kurumunun
kurulmas ilke olarak benimsenmitir. 1964 ylnda da Enerji ve Tabi Kaynaklar
Bakanl kurulmutur. kinci be yllk kalknma palannda da enerji konusunda ilke ve
hedefler, birinci plandan farkl deildir. nemli bir glime olarak 1970 ylnda Trkiye
Elektrik Kurumu kurulmutur. Istma amacyla linyit kullanm planlarda ngrlen
lde arttrlamadndan ticari olmayan enerji kaynaklarnn toplam birincil enerji
tketimi iindeki pay azaltlamamtr. Odun, tezek ve tarmsal atklar olarak ifade
edilen ticari olmayan enerji kaynaklar birinci be yllk plan dneminde lkemizde
tketilen enerjinin %54n karlamaktayd. Takmr, petrol, linyit ve hidrojen gibi
84
ticari enerji kaynaklarnn 1977lerde pay %80lere km yani ticari olmayan enerji
kaynaklarnn kullanm %20lere gerilemitir (Uur, 2008, 75).
Birinci plan dneminde petrol aramalar byk oranda arttrlm, ylda ortalama
2,5 milyon ton ham petrol retilmitir. kinic plan dneminde ise gittike artan ham
petrol talebinin mmkn olduu kadar i retimel karlanmas iin retimin arttrlmas
hedeflenmi, yeni kuyularn almas ngrlmtr. nc be yllk kalknma
planndaki hedefler petrol kanunun dzeltilmesi, yerli enerji kaynaklarndan
yararlanlmas, enerji kaynaklarnn iletilmesinde yerli sanayiye ncelik verilmesi,
kamu petrol aramalarna nceki iki plandan daha fazla arlk verilmesi eklindedir.
Nitekim bu dnemde enerji konusunda devleti gr benimsenmi, ihtiya duyulan
elektrik enerjisinin srekli ve etkin bir biimde elde edilmesi yolunda Trkiye Elektrik
Kurumunun almalar hzlandrlm ve bu konuda elektrik enerjisi talebinin
belirlenerek uzun dnemli ama ve hedefleri gerekletirecek ekilde karlanmasn
salamak zere; kaynaklarn rasyonel kullanmna imkn vermek iin yaplan ve 1987
ylna kadar uzanan 15 yllk dnemin elektrik enerjisi ana plan hazrlanmtr (Uur,
2008, 75).
Drdnc be yllk kalknma plannda, enerji konusunda, elektrik arz ann

kapatlmas amacyla linyit yataklarnn kamu eliyle iletilmesi planlanm ve yeni
gelitirilecek yerleim merkezleri ve byk ehirlerde yaplacak yeni konutlarda linyite
dayal merkezi stma sistemlerinin temel olmasnn salanmas programa alnmtr.
Ayrca ilk nkleer santralin yapm almalarnn da bu dnemde ayrlan yatrmlarla
srdrlecei planlanmtr (Uurlu, 2009, 230).
19851989 yllarn kapsayan beinci be yllk kalknma plannda enerjide

retimin arttrlmasnda gvenilir ve ucuz kaynaklar ncelik tayacak, yerli kaynaklarn
retim ve kullanmna arlk verilecektir ilkesi benimsenirken, enerji ann
kapatlmasnda linyit rezervlerinin ilk olarak deerlendirilmesi, orta ve uzun dnemde
hidrolik enerji potansiyelinden en yksek dzeyde yararlanlmas hedef alnmtr.
Ayrca, enerji tketiminde ekonomik olmak artyla yerli kaynak kullanmna ve d
alm kaynakl ucuz birincil enerjiye ncelik verilecei de belirtilmitir. Enerji ana
plannn hzla tamamlanmasn hedefleyen planda enerji alannda yrtlmekte olan
projelerde doabilecek gecikmeler ve mevsim koullarndan kaynaklanabilecek
olumsuz gelimeler sonucu ortaya kabilecek elektrik enerjisi ann karlanabilmesi
amacyla acil durumlarda kullanlmak zere d alml yakt kullanan santraller
85
kurulmas konusunun ett edilmesi, doal gaz alannda Trakya ve amurlu

alanlarndaki arama ve deerlendirme almalarnn hzlandrlmas, ayrca komu
lkelerden doal gaz alm projelerinin gerekletirilmesine allmas hedeflenmitir
(Uurlu, 2009, 232).
19901994 yllarn kapsayan altnc be yllk planda enerji sektrndeki temel

ama ekonomik ve sosyal kalknmann salkl bir biimde desteklenebilmesi iin btn
kullanc kesimlere, yerinde, zamannda, gvenilir, ucuz ve kaliteli enerjinin salanmas
olarak belirtilen planda, petrol rnlerinin kalitesinin iyiletirilmesi hedeflenmitir. Plan
dneminde yerli kaynaklarn gelitirilmesine verilen nem ve ncelie karn bu
kaynaklarn snrl rezervlerde ve dk kalitede olmas nedeniyle, yksek nitelikli d
alm yaplan kaynaklara olan talebin zorunlu olarak srecei, orta ve uzun dnemde
toplam tketim iinde dardan alnan kaynaklarn arlnn devam edecei
aklanmtr. Doal gazn, yeni enerji taleplerinin bir blmn karlama yannda,
sanayi, enerji ve dier sektrlerdeki petrol ve linyit tketimini ksmen ikame edilecei
ngrlerek plan dneminde doalgaz kullanmnn yaygnlatrlaca, bununda
ekonomik ltler gz nne alnarak planl bir ekilde yaplmas gerektii belirtilmitir
(Uurlu, 2009, 234).
19962000 yllarn kapsayan yedinci be yllk kalknma plannda enerji

sektrnde temel ama artan nfusun ve gelien ekonominin enerji gereksinmelerinin
srekli ve kesintisiz bir ekilde olas en dk maliyetlerle karlanabilmesi olarak
belirlenmitir. Bu amaca ulamak iin gereken birincil enerji retiminin, talep artnn
altnda bir seyir gstermesi nedeniyle dardan alnan kaynaklarn tketim iindeki
paynn artmaya devam edecei, bu kaynaklara denecek dviz maliyetini drmek
iin enerji verimliliinin arttrlmas ve tasarruf programlarnn hayata geirilmesi
planlanmtr. Enerji sektrnde bata yap-ilet-devret modeli olmak zere
zelletirmeye devam edilmesine deinilerek kamu yatrmlarnn istikrarl bir ekilde
srdrlmesinin yan sra zel kesimin paylarnn ykseltilmesi, yerli ve yabanc zel
finansman katksnn arttrlmas amacyla sektrde uygun bir ortam yaratlmas
nerilmitir. zelletirmede enerji alm ve fiyat garantisinin sektrde rekabetin ve
serbest piyasa ekonomisinin geerli olaca bir sistemin kurulmasn zorlatnnda alt
izilmitir (Uurlu, 2009, 237).
20012005 yllarn kapsayan sekizinci be yllk kalknma plannda 2020 ylna

kadar enerji sektrne 86,9 milyar Dolarlk yatrm yaplmas gerektii belirtilmitir. Bu
86
yatrmlar iin zel sektr yap-ilet-devret ve yap-ilet gibi modellerle tevik

edilmektedir. Ayn devlet elindeki enerji retim tesislerinin de zelletirilmesi
planlanmaktadr (Sari ve Soyta, 2004, 338339).
Gelimekte olan bir lke olarak Trkiyenin 2000li yllarda enerji ile ilgili
hedefleri, aada zetlenmitir (Trkiye ktisat Kongresi Raporu, 2004, 211):
a) Yerli kaynaklarn rasyonel bir biimde kullanmna ncelik verilmesi,
b) Alternatif enerji kaynaklarnn ve yeni teknolojilerin kullanma sunulmas,
c) Gerek yakt gerekse kaynak lke asndan eitliliin salanmas,
d) lke enerji ihtiyacnn amalanan ekonomik bymeyi gerekletirecek, sosyal

kalknmay destekleyecek ve ynlendirecek ekilde, zamannda, gvenli, verimli,
ucuz ve temiz enerji arzn salayacak piyasa yapsnn ve uygun yatrm ortamnn
oluturulmas,
e) Avrasya enerji koridoru tasarmn gerekletirmek suretiyle enerji arz gvenliinin

arttrlmas,
f) Jeopolitik sorunlar, enerji fiyatlarnn ar derecede ykselmesi, doal afetler ve

evresel konular dikkate alarak enerji senaryolar oluturulmas ve bu olas
sorunlara ynelik eylem planlarnn hazrlanmas.
lkemizde yukarda belirtilen hedeflere ulaabilmek zere, byk lde kamu

tekeli altnda olan sektrde kkl bir dnm yaplarak, enerji retimi, datm ve
ticaretinin serbest ve rekabeti bir pazar yaps ierisinde ve byk lde zel sektr
tarafndan gerekletirilmesi yolu seilmitir. Bu erevede, enerji piyasasnn
serbestletirilmesi nemli hedeflerden birisi olarak benimsenmitir. Enerji piyasasnn
serbestletirilmesiyle yaratlacak rekabet ortamnda, sektr verimliliinin arttrlmas ve
fiyatlarn drlmesi amalanmaktadr (Trkiye ktisat Kongresi Raporu, 2004, 213).
Trkiyenin enerji kaynaklarnn mevcut durumunu, potansiyelini tanmlam,

gelecee ynelik ksa, orta ve uzun vadeli planlarn ieren ve sreklilik arz eden
entegre bir enerji politikas olduunu sylemek zordur. Gerek doal kaynaklarmzn
potansiyelinin belirlenmesi, gerek kaynaklarn eitlendirilmesi ve gerekse ihtiya
duyulan kaynaklarn gvenilir, ucuz, temiz bir biimde temini ve retimi noktasnda
ciddi eksikleri vardr. Trkiye, enerji politikalarndaki eksik ve yanl uygulamalarn
bedelini, gerek ekonomik gvenliini gerekse ulusal gvenliini, giderek artan da
87
bamllk noktasnda, nemli boyutlarda deme riskiyle kar karya kalan bir lke
konumundadr. Uygulanan yanl politikalar sonucunda da bamllmz %70
civarndadr. Trkiye 2006 ylnda sadece petrol ve gaz ithalatna, yaklak 26 milyar
Dolar demitir. Doal gaz ithalatnda tek bir lkeye (Rusya Federasyonuna)
bamllmz %64 oranndadr (Pamir, 2008, 54).
Fakat enerjide yaadmz bu da bamllk sorununa ramen, son 65 ylda

Trkiye sadece 3100 sondaj yapmtr. stelik bu rakamn ierisinde yerli ve yabanc
tm aramalar bulunmaktadr. Bugn Trkiyenin, Ege Denizinde yapm olduu tek bir
sondaj ya da denizlerde arama yapabilmek iin kullanabilecei tek bir arama gemisi
yoktur. Oysa fiyatlarda meydana gelebilecek 1 Dolarlk art ithalat ykne 200 milyon
Dolardan fazladr (Patac, 2007, 1).
u bir gerektir ki, ekonomik ve sosyal kalknmann temeli enerjidir. retimin

ancak enerji ile srdrlmesi mmkn olduu gz nne alndnda, lkelerin
kalknma hzlarn devam ettirebilmeleri ve rekabet glerini arttrmalar asndan
enerji arznn sreklilii, gvenlii ve ucuzluu hayati neme sahip olduu
anlalmaktadr.
Trk ekonomisi benimsenen ekonomik politikalar ve byme stratejileri ile

1980li yllarda nemli bir dnm geirmi, izleyen dnemlerde de ekonominin
verimlilik dzeyi ve rekabet gcn arttrmak hedeflenmitir. Yllar itibariyle tarm,
sanayi ve hizmetler sektrnn GSMH ierisindeki paylarndaki deiimler, sanayi ve
hizmet sektr lehine deimitir. Artan ihracat hacmi iindeki sanayi sektrnn pay
%90lara ulamtr. Sonu olarak ekonomik bymenin ve dnmn yannda
nfustaki arta paralel olarak enerji tketimimizde de art olmutur. Trkiyede enerji
kullanmnda sanayinin pay %40 civarnda olduu, bu orann 2020 ylnda ise %60a
kaca beklenmektedir. Enerji tketimi asndan da sanayinin %66s enerji youn
sektrlerden olumaktadr. Bu sektrlerde enerjinin toplam girdiler iindeki pay %20
60 arasndadr. Bu veriler Trk imalat sanayinin hala ar sanayi olarak ifade edilen
alanlarda retim yaptn ifade etmektedir (ahin, 2006, 94).
Bunlara ek olarak 5 ubat 2009 tarihinde Trkiye Kyoto Protokolne

katlmtr. Dolaysyla Kyoto Protokolnn getirdii btn emisyon kstlamalarn
kabul etmi olmaktadr. Bu da ileride daha da artan oranda temiz bir enerji kayna olan
doal gaza hem elektrik enerjisi retiminde, hem sanayi tesislerinde, hem de hane
88
halklarnn kullanmnda yaygnlaaca kesindir. Artacak olan doalgaz talebinin,

Rusyaya olan bamllmz daha da arttrmamas iin Trkiyenin kaynak
eitlendirmesi yapmas arttr.
2.2. Trkiyenin Hazar Blgesine Ynelik Politikalar
Trkiyenin enerji arz gvenliini salayabilmesi iin nndeki en byk frsat

Hazar Havzasdr. Trkiyenin blge lkeleriyle olan tarihsel balar, corafi olarak
blgeye yaknl ve blge lkelerinin Rus etkisinden kurtulabilmesi iin Trkiyeyi
batya alan bir kap olarak grmeleri, hem petrol hem de doal gaz kaynak
eitlendirmemizi yapmamza olanak salayan bu blgede, ansmz olduka
arttrmaktadr.
Trkiyenin Orta Asya politikasn temelde iki farkl evrede deerlendirmek

gerekmektedir. Birinci evreyi, Trkiyenin dalma sonrasnda meydana gelen
gelimeleri bizzat ynlendirdii ve ekil verdii aktif dnem olarak tanmlamaktayz.
Bunu takip eden dnemi ise Trkiyenin greceli olarak etkinliini yitirdii, blgesel
gelimeleri ynlendiremedii, blgede edilgen bir rol ald ve daha refleksif olarak
tanmlayabileceimiz ikincil dnem takip etmektedir (Aras, 2001, 78).
Trkiye, Kafkaslar ve Orta Asya politikalarn mmkn olduu kadar tm blge

lkelerini iinde barndracak platformlara tamak eklinde belirlemitir. Bunun en
gzel rnei; Trkiye, Afganistan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan,
Tacikistan, Pakistan ve Azerbaycann oluturduu Ekonomik birlii rgt ,
Bar in Ortaklk ve ok daha geni bir alan kapsayan Karadeniz Ekonomik
birlii Tekilat (KET) faaliyetleridir. KETnn kurulmas ve Trkiyenin
nderliinde bu tekilatn aktif grevler almas Kafkas lkelerine ynelik aktif
siyasetimize g katmtr (Bilgici, 2005, 142).
BDT yesi Trk Cumhuriyetlerinin, Trkiyenin yardmyla, Trkiyenin de

yesi olduu blgesel ekonomik birliklere ve uluslararas finans kurulularna dhil
olmalar gene bu dnemde gereklemitir. Bu sayede Trk Cumhuriyetleri elverili
kredi kaynaklarna erime imknna sahip olmular, uluslararas birlikte alma ve
ibirlii ekillerini renmilerdir. Bylece, byk oranda Trkiyenin inisiyatifleri
sayesinde, Orta Asyada ve Kafkaslarda ezamanl blgesel ve global entegrasyon
srelerinin temeli atlmtr (Urazova, 2008, 221).
89
Bu dnemdeki Kafkasya ve Orta Asya siyasetimizi ynlendiren bir dier nemli

konuda, o dnemde izlenen iktisat politikalardr. 1980lerin sonlarnda Trk
ekonomisinin ithal ikamesine dayal politikalar terk edip, ihracat odakl politikalar
takip etmesi sonucu, yeni pazarlar aranmaya balanmtr. Bulunan pazarlarn banda
da Orta Asya ve Kafkasya gelmektedir (Takar, 1998, 244).
Trkiyenin aktif politikalar izledii bu dnemde Orta Asya d politikasndaki

temel zellikleri u ekilde sralayabiliriz (Bilgici, 2005, 147);
a) Trkiyedeki siyasi iradenin, zellikle dnemin Cumhurbakan Turgut zaln

blgeye ilikin vizyoner yaklam,
b) ABD ve Bat dnyasnn blgede tasavvur ettii nfuz mcadelesinde ran modeline
kar Trk modelini destekleme gerei,
c) Trkiyedeki i siyasi iklimin Trk Cumhuriyetlerine ynelik scak ve istekli

olmas,
d) AB konusunda belirsizlikler yaayan Trkiyenin alternatif araylar,
e) Orta Asyann zengin enerji kaynaklar.
Son yllarda Trkiyenin blgeye ynelik d politikas, aslnda, petrole ve BTC

ye endekslenmitir. Zira Trkiyenin enerji ihtiyacnn karlanmas konusunda
karlat problemlerin yakn dnemlerde daha da derinlemesi beklenmektedir.
Gelecek on ylda Trkiyenin enerji ihtiyacnn yaklak iki kat daha artaca tahmin
edilmektedir (Nesipli, 2001, 54).
Trkiye, Orta Asya cumhuriyetleriyle iliki kurmaya balad tarihten bu yana

stratejik bir karklk iinde bulunmaktadr. Bunun da temel nedeni, Trkiyenin blge
denklemlerine katld 1992 ylndan beri yaad siyasi istikrarszlklardr. 19921997
arasnda Trkiyede yedi hkmet, ona yakn dileri bakan deimitir. Deien
hkmetler ve bakanlarla birlikte petrol politikas da deiiklik gstermitir. Her
hkmet Hazar blgesi ve petrolne ayn derecede nem vermemitir. En byk sorun
petrol politikasn yrten kurumlar arasndaki koordinasyon eksikliiydi. Babakanlk,
Dileri Bakanl, Enerji Bakanl, Enerji Bakanl bnyesindeki BOTA ve TPAO
gibi birimler arasnda sorun yaanyordu. Her birim ayr tezler retiyor, ayr hedeflere
doru mcadele ediyordu. Bu durum Trkiyeyi skntya sokuyordu (en, 2009, 212).
90
Gnmzde Ankara, Orta Asyadaki Trk karlarn koruyabilmek iin hem

ABD hem de Rusya ile blgede ortak almaktadr. nk tarihten alnan dersler bize
blgede Rusyann tamamen dlanaca projelerin gerekleme ihtimalinin ok az
olduunu gstermitir. Bu nedenle Ankara blgede stratejik ortak olarak kendine
Washingtonu sese de, blgede uygulad politikalarda Moskovay tamamen gz ard
etmemektedir.
ABDyle blgede kurulan ortaklk dorultusunda, hem blge lkelerinin hem de

Trkiyenin karlarn ayn anda karlayabilecek temel proje Dou-Bat Enerji
Koridoru projesidir. Dou-Bat enerji koridoru projesi Trans Hazar ve Trans Kafkasya
petrol ve doal gaz boru hatlarnn yapmna dayanmaktadr. Dou-Bat enerji
koridorunun znde, Kafkasya ve Orta Asya lkelerinin enerji kaynaklarnn bat
pazarlarna gvenli ve eitli gzerghlardan ulatrlmas dncesi yatmaktadr.
Ayrca, Trkiye, Dou-Bat enerji koridorunun yan sra kuzey-gney ekseni
erevesindeki ibirliine de nem atfetmektedir. Dier taraftan, Trkiyenin Hazar
Blgesindeki enerji ihalelerinden yeterli pay alamad ancak ilerleyen zamanlarda
elde edilen paylar arttrc ekilde tedbirler almas gerekmektedir.
Bu tedbirler arasnda unlar saylabilir (Yce, 2006, 120);
a) Ortak yatrmlar yapmak suretiyle kresel ekonomide rekabet gc kazanmak,
b) zel sektr vastasyla, Trk ekonomisiyle entegrasyon salayarak zel sektr

deneyimlerinden yararlanmak,
c) gc niteliini arttrarak kaliteli retim salamak,
d) lkelerdeki ucuz enerji, hammadde ve iilikten yararlanarak piyasaya girmek iin

ortaklklar kurmak, ortak yatrmlar yapmak.
Bu balamda aamal bir entegrasyon stratejisi izlenmesi sz konusudur. lk

aamada, blgenin Trk zel sektryle ortak yatrmlar yaparak dnya ticaretine
almalarnn salanmas gerekmektedir. Bu ekilde zel sektr vastasyla, blge
ekonomileriyle, Trk ekonomisinin ve kresel ekonominin btnlemesi salanmaldr.
Bu ekilde nce Trk ekonomisiyle yaanacak intibak, kresel ekonomiyle yaanacak
intibakn krlganlklarn azaltacaktr. Trkiyenin blge lkelerine yukardaki
zetlenen strateji dorultusunda yapaca nderlikle, blge lkeleriyle transit ticaret
artacak, lojistik sektr geliecek, Trk lojistik firmalarnn grnrl artacak ve
Trkiyede ve blgede ulatrma altyaps glenecek.
91
Trkiyenin Trk Cumhuriyetleri ile kalc ve uzun vadeli ekonomik ilikiler

kurabilmesi iin ncelikle kendi ekonomik sorunlarn zmesi ve bu lkelere de
yardmc olmas gerekmektedir. Ortak din, ortak dil, ortak tarih, ortak rk, ortak kltr,
karde lke sylemlerinin tesine geerek kltrel etkileimin yan sra blgedeki dier
lkeler dikkate alnarak ibirliini salayacak gereki politikalar belirlenmelidir.
Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri arasndaki ticari ve ekonomik ilikilerin siyasi ve
kltrel alanda yaanan olumlu gelimelerle rtmedii grlmektedir. Trk
Cumhuriyetleri ile mevcut ilikilerimiz incelendiinde, gelinen nokta nemli olmakla
birlikte 1990larn bandaki beklentilerin ok altndadr. Bu durumun temel nedenleri
arasnda gelimeler karsnda lkemizin hazrlksz yakalanm olmas ve blgeye
ynelik uzun vadeli uygulanabilir stratejilerin gelitirilememi olmas bulunmaktadr
(Tosunolu, 2007, 147).
2.3. BTC HPBH le lgili Teknik Bilgiler
Sovyetler Birliinin dalmasnn hemen ardndan, ilk somut biimini, Bak-

Ceyhan ad ile alan proje, Azerbaycan petrolnn Trkiye zerinden tanmasn ve
Ceyhan terminalinden uluslararas pazarlara arzn hedefliyordu. Bylece Azerbaycan,
bamszlk ncesi dnemde sadece Rusya Federasyonu topraklarndan geerek ve
uluslar aras piyasa fiyatndan ok dk fiyatla satabildii petroln, uygun fiyatla ve
Rusya Federasyonunun tekeline bal kalmadan satma olanana kavuacakt (Pamir,
2004, 1).
Trkiye asndan Dou-Bat Enerji Koridorunun en nemli projesi olan BTC

ham petrol boru hatt projesi; Azerbaycan petroln, Grcistan ve Trkiye zerinden
dnya piyasalarna ulatrma imkn vermitir. Toplam uzunluu 1.776 km (Azerbaycan
440 km, Grcistan 260 km, Trkiye 1.076 km) dir ve ylda 50 milyon ton (gnde 1
milyon varil) maksimum kapasiteye sahip olan proje ile sadece Hazar petrolnn uluslar
aras piyasaya ihrac iin emniyetli bir tama sistemini n plana karmann yannda,
hem ekonomik adan uygun hem de evresel adan srdrlebilir bir tama sistemi
kurulmas hedeflenmitir (Aklin, Atman, 2006, 224).
92
Kaynak: BTC HPBH Proje Direktrl. www.btc.com.tr
ekil 4: BTC Petrol Boru Hatt Gzergah
Projenin hayata gemesindeki belki de en nemli konu ABD-ran ilikileri

olmutur. Aslnda gnmzde ABD-ran ilikileri, blgedeki dengeleri belirleyen en
nemli unsurdur. Yaplan btn almalarda Hazar petrollerinin en ekonomik ve en
ksa tanabilecei gzerghn ran zerinden getii vurgulanmtr. Buna gre Hazara
kys olan rana ulaacak boru hatlar buradan Hrmz Boazna ynelebilecektir.
Hlihazrda gnde 17 milyon varil petroln getii iki mil geniliindeki bu boaz,
Hazar petrollerinin de buraya gelmesiyle, tam anlamyla dnya enerji piyasasnn kalbi
konumuna gelebilecekti. Fakat ABD rana uygulad ambargo nedeniyle hem de
rana byle bir gc teslim etmemek istemesi nedeniyle, bu projelerin hibirini
desteklemeyeceini ilan etmitir (Cornell ve dierleri, 2006, 18)
ABD hkmeti ayn zamanda, mevcut Rus hatlaryla yaplan tama

kapasitelerinin de arttrlmasna kar kmtr. nk mevcut Bak - Novorossiysk
hattndan Azerbaycann pompalad yksek kalitedeki petrol yerine, Novorossiysk
Limanndan dk kaliteli petrol sevk edilmektedir. Bu nedenle Azerbaycan ciddi gelir
kaybna uramtr ve bu nedenle hat hibir zaman maksimum kapasitesi olan gnlk
100.000 varil seviyelerinde altrlamamtr (Cornell ve dierleri, 2006, 19).
Projenin hayata getii bugnlere gelinmesinde, Hazar Denizinde yer alan

Azeri, rak ve Gneli sahalarndaki petroln arama, retim ve paylam konusunda
Azerbaycan Devlet Petrol irketi SOCAR ile yabanc petrol irketleri arasnda, 20
Eyll 1994 tarihinde, Bakde Azerbaycan Petrollerinin retim Paylam Anlamas
93
imzalanmasnn ok kritik bir rol vardr. Sz konusu anlamaya gre, TPAOnun

%1,75lik pay alarak taraf olmas kararlatrlm ve bylece Trkiyenin Hazar enerji
projelerinde aktif bir rol stlenmesinin n almtr. 7 ubat 1995 tarihinde
Azerbaycan Petrolleri Konsorsiyumuna yeni irketlerin katlmasna ve mevcut
ortaklara den retim paylarnn yeniden dzenlenmesine karar verilmi ve SOCAR
hissesinden %5lik bir payn daha TPAO hissesine ilave edilmesi hususu oybirliiyle
onaylanmtr (Pala, 2002, 18).
1994 ylnda imzalanan ilk anlamada Rus ve ran petrol irketleri yoktu. Bunun
nedeni o zamanki Azerbaycan devlet Bakan olan Ebufeyz Elibeydi. Elibeyden
grevi askeri bir darbeyle alan Haydar Aliyev, grevi devraldktan sonra anlamay
Azerbaycan Uluslararas letme irketi (AIOC) ile yeniden grt ve Rus petrol
irketi Lukoile %10luk AIOC hissesi tahsis edilmesini salad. Bu da, Rusyann,
Azerbaycann petroln bamsz bir ekilde ihra edecei fikrine daha olumlu
bakmasn salamtr. Fakat ayn grme de Aliyevin, rana tahsis ettii %5lik
SOCAR hissesi, ABDnin rana uygulad ambargo nedeniyle kabul edilmemitir. Bu
dnemde Yzyln Anlamas Ankara ile Moskova arasndaki dmanl
desteklemitir. Dnemin Trkiye Cumhurbakan Sleyman Demirel, Rusya ile tm iyi
ilikilerimize ramen, Trk cumhuriyetlerin zgrlklerinden taviz vermemiz
beklenmesin. Karde lkelerimizin, engel olunmadan dnya piyasalarna alma hakk
vardr. Bu, stratejik, politik ve ekonomik yararlarnadr diyerek Trkiyenin tutumunu
net bir ekilde ortaya koymutur (Babal, 2005, 30). Trkiyenin savunduu BTC
hattna karlk, Rusyann savunduu plann iki aya bulunmaktayd. lki 1500 km
uzunluunda, 1,8 milyar Dolara mal olacak Kazak-Tengiz sahasndan, Novorossiyskin
120 km dousundaki Tihoretske uzanan bir boru hattyd. Bu hat gnde 600.000 varil
kapasiteli olacakt ve ayn zamanda 1.400 km uzunluundaki Bak- Tihofetsk boru
hattna katlacakt ki, bu hat Azeri petroln tayordu. Trkiye, Azeri ve Kazak
petrollerini tayan bir Rus boru hattnn, bu uluslar zerindeki basksn arttrmasn
salayacan iddia ederek, bu projeye kar kyordu. Buna karlk BTC gerekleirse,
hem Rusyann elinde bu kart olmayacakt, hem de Trkiye, blgede yeni bamszln
kazanm Trk Cumhuriyetleriyle sk balar kuracakt. Trkiye ile Rusya bu ekilde
her alanda birbirleriyle tartrken AIOC ana ihra boru hatt gzerghyla ilgili kararn
1998 ylnn ikinci yarsna kadar ertelediini duyurdu (Babal, 2005, 31).
94
Son duruma gre Azerbaycan Petrolleri Konsorsiyumundaki hisse dalmlar

aadaki gibidir;
Tablo 15: AIOC deki Hisse Dalm
BP %34,1
Chevron Texaco %10,3
Statoil %8,6
TPAO %6,8
Total %0
Eni/Agip %0
Itochu %3,9
Conoco Phillips %0
Inpex %10
Amerada Hess/Delta %2,8
Exxon Mobil %8
SOCAR %10
Devon Energy %5,6
Lukoil %10
Kaynak: Babal, Tuncay (2005) Implications of The BTC Main Oil Pipeline
Project, Akyaz Matbaas, Ankara.
1995 ylnda dier bir tartma yaratan konu ise erken petrol olarak tabir edilen
ve dk miktarlarda karlan (gnlk 800.000 varil) petroln 1996da nasl
tanacayd. 1994 ylndan itibaren Ankara, AIOC ve Azerbaycan hkmetini ikna
edebilmek iin bir kampanya balatt. Ankarann tezinin dayanak noktas, BTCnin
ekonomik ve politik adan daha iyi sonular vereceiydi. Petrol Akdenize gemilerle
tamaktan maliyeti daha az olacakt ve Azerilerin Ruslara olan bamlln
azaltacakt. Erken petroln sevki tartmalar baladnda, Trkiye 926 kmlik Bak-
Supsa gzergh iin lobi faaliyetlerine balad. Orada eski bir Sovyet boru hatt zaten
bulunmaktayd. 140 kmlik ek bir hat ile mevcut hat operasyonel hale getirilebilirdi.
Trkiyenin beklentisi eer Grcistan rotas erken petrol iin kabul edilirse, uzun
dnemde BTCnin n alm olacakt. Buna karlk Rusya ise gene eski bir Sovyet
boru hatt olan Bak-Novorossiysk hattn neriyordu. Sadece 27 kmlik yeni hat inas
ile bu hat operasyonel hale gelebilirdi. Rusya bu noktada, artan etkisiyle Minsk ls
arasndaki ykselen nfusunu kullanarak Ermeni ve Azeriler arasndaki sorunu
zebileceini iddia ediyordu. Dolaysyla bu koullar altnda erken petrol sevkinin
ekonomik bir karardan ok politik bir karar olduu aktr (Babal, 2005, 31).
95
Rusya hem erken petroln Supsa zerinden geiini, hem de BTC HPBHn
engellemek iin Grcistan zerinde ok byk bir bask uygulamaktayd. Hatta
Grcistandaki ayrlk hareketleri destekliyordu. Bu ayrlk hareketlerin banda da
Abhazya ve Gney Osetya bulunmaktayd. Moskovann bu blgelere olan destei 2003
ylnda yaanan Gl Devriminden sonra da artarak devam etti. Ama belliydi; blgeyi
istikrarszlatrp, BTC yi engellemek (Cornell ve dierleri, 2006, 26).
Fakat zamanla Trkiyenin erken petrol sevki iin nerdii Bak-Supsa hatt
zamanla BTCnin ana rakibi haline gelmitir. Konsorsiyum, Ekim 1995de erken petrol
retiminin, Bat ve Kuzey gzerghlar kullanlarak, iki hat halinde ihra edilmesini
kararlatrlmtr. Bu karar dorultusunda, 1998 ylnda her iki gzerghtan yllk 5
milyon ton ham petrol sevkiyatna balanmtr. Kararn bu ekilde kmasnda hi
kukusuz en etkili lke ABD idi. Aslnda ikili boru hatt seenei Azerilere de ekici
gelmekteydi. Bu ekilde hem Moskovaya bamllktan kurtulacaklar, hem de yzyln
anlamasnda Moskovay tamamen devre d brakarak kzdrmam olacaklardr.
Ancak kuzey hattnn (Bak- Novorossiysk) birka kez kesintiye uramas ve Temmuz
1999da saldrya uramas sonucu bu hattan tamaclk tamamen durmutur. Hattn
gvenlii meselesi, tm reticilerin dikkatini bir anda gvenli, ekonomik, bir boru hatt
alternatifi sunan BTC Projesine yneltmitir. Fakat Nisan 1996da Rusya ile
Kazakistann Tengizden Novorossiyske uzanacak bir boru hatt inas iin
anlamalar (CPC) birok eyi deitirmitir. CPCnin byk maliyetini bata Chevron
olmak zere Amerikan enerji gruplar stlendiler. Bylece Novorossiyskin kapasitesi
bu yatrmla beraber ok byk boyutlara ulam oldu (Bahgat, 2002, 310327).
Fakat Amerikan enerji irketlerinin CPCye verdii destee ramen, Amerikan

ynetimi Rusyann eenistandaki insan haklar ihlallerinden, Balkanlardaki
katliamlar gerekletiren Srbistana ak destek vermesinden ve uygulamaya koyduu
Yakn evre doktrininden dolay, Rusyann elini kuvvetlendirecek bir boru hattn
istemiyordu. Bu gelimeler zerine Dileri Bakanl tm gayretini Grcistan ve
Azerbaycan arasnda BTC iin bir anlama yaratmaya sarf etti. BTC iin bir anlamaya
varlabilirse bu hem Kazaklarn, hem de Azerilerin ihracat ihtiyalarn karlayacak bir
hat olacakt. Bununla beraber petrol irketleri BTC ye pek scak bakmyorlard. nk
olduka maliyetli bir projeydi. 1.040 millik bir dalk alan geilecekti. Srf bu alann
maliyeti 3 milyar Dolara yaklayordu. Fakat BTC iin en nemli destek 1998de geldi.
Uluslararas Alman kkenli PLE isimli bir firma tarafndan yaplan fizibilite ve evresel
96
etki raporunun sonular BTC yi destekler nitelikteydi. Bu raporun sonucu AIOC

yelerini ciddi bir biimde BTC hatt zerinde dnmeye sevk etti. Trkiye ve
Azerbaycan arasndaki grmelere daha sonra eitli petrol irketleri de katld ve bu
grmelerin sonunda Hkmetler aras Anlamann (IGA), Transit Gei
Anlamasnn (TA), Ev Sahibi lke Anlamasnn (HGA) ve Hkmet Garantisi
Anlamasnn (GG) imzalanmas kararlatrld (Babal, 2005, 37).
Projenin resmiyet kazanmasna ynelik evre anlamas niteliindeki

Hkmetler aras Anlama- IGA 18 Kasm 1999da, stanbulda yaplan AGT
zirvesinde bir araya gelen Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye Cumhurbakanlar
tarafndan, ABD Bakann da ahitliinde, imzalanmtr. Ayrca Ev Sahibi lke,
Anahtar Teslim Mteahhitlik Anlamas , Hkmet Garantisi Anlamas da Ekim
2000de parafe edilmitir.
AGT Zirvesinde varlan anlamayla Hazar petrollerinin 2004 ylnda Ceyhana

aktarlmas, Trkmen gaznn da Hazar zerinden ve BTC hattna paralel bir hatla 2002
ylnda Trkiyeye ulamasn ngren hkmler kabul edilmitir. Yine ayn
grmelerde Kazakistann herhangi bir boru hattyla tanmas iin anlama
yapmad fazladan petrolnn tanmas iin BTCye taahhtte bulunmutur.
(http://www.btc.com.tr/proje.html, Eriim Tarihi: 23.02.09)
Kazakistan ile yaplan grmeler daha da derinletirilerek Mart 2005de Kazak

ve Azeri yetkililer arasnda Aktau-Bak Boru Hattnn yapm iin anlamaya
varlmtr. Buna gre Kashagan petrol sahas 2015 ylnda tam kapasiteyle retim
yapmaya baladnda, gnlk 1,2 milyon varil petrol retecektir. Bunun yars yani
gnlk 600.000 varil yaplacak hatla BTC ye pompalanacaktr. BTCnin nemini
arttran bir dier gelimede Mays 1999da ortaya kmtr. Hazar Denizinin
Azerbaycan kesimindeki ah Deniz Sahasnn kefi. ABDli enerji uzmanlarna gre
bu keif son 20 yldaki en byk hidrokarbon kefidir. Toplam 700 milyar metrekp
doalgaz ve bu gaz katmann altnda da geni petrol yataklar bulunmutur. Bu
keiflerin ve yeni katlmclarn esas nemi u noktada ok etkili olmaktadr.
nmzdeki 15 yl ierisinde Azeri petrol ve doalgazndaki azalmay, Kazak petrol
ve Trkmen doalgaz telafi edebilecektir. Bu da BTC HPBHnn ekonomik mrn
ciddi bir biimde uzatacaktr (Babal, 2005, 48).
97
TABLO 16: BAK-TFLS-CEYHAN HPBH PROJE KRONOLOJS
MUHTELF GRMELER 19921997

STANBUL MUTABAKAT ZAPTI Mays 1998
Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye
ANKARA DEKLARASYONU Ekim 1998
Azerbaycan, Grcistan, Trkiye, Kazakistan, zbekistan Devlet Bakanlar
(ABD Enerji Bakan ahit)
STANBUL PROTOKOL Nisan 1999
Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye (ABD Temsilcisi ahit)
HKMETLERARASI ANLAMANIN (IGA) MZALANMASI Kasm 1999
Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye Devlet Bakanlar (ABD Bakan ahit)
STANBUL DEKLARASYONU Kasm 1999
Azerbaycan, Grcistan, Kazakistan ve Trkiye Devlet Bakanlar
(ABD Bakan ahit)
EV SAHB LKE ANLAMASININ (HGA) MZALANMASI Ekim 2000
Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye
Anahtar Teslim ve Mteahhitlik Antlamasnn mzalanmas ( TA) Ekim 2000

Hkmet Garantisinin mzalanmas (GG) Ekim 2000
Temel Mhendislik 15 Kasm 200015 Mays 2001
Detay Mhendislik 19 Haziran 200118 Haziran 2002
Detay Mhendislik- Tamamlama Belgesi 28 Austos 2002
Arazi Temin ve naat e Balama Bildirimi 29 Austos 2002
Arazi Temin ve naat Resmi Balang Tarihi 10 Eyll 2002
BTC Temel Atma Treni-Bak 18 Eyll 2002
BTC Trkiye Kesimi Szlemeleri mza Treni 20 Eyll 2002
BTC Ceyhan Terminali Temel Atma Treni-Adana 26 Eyll 2002
BTC Company Kurulu Anlamas 2 Austos 2002
Azerbaycan Blmnn Resmi Al 25 Mays 2005
Grcistan Blmnn Resmi Al 12 Ekim 2005
Ceyhan Terminalinin Al 28 Mays 2006
Kaynak: http://www.btc.com.tr/proje.html
Anlamalara gre BTC ile ilgili teknik bilgiler aadaki gibidir;
Boru hatt uzunluu 1.075.366 metre,
Boru hattnn gzergh; Azerbaycann bakenti Bak yaknlarndaki Sangachal

terminalinden balayarak, Azerbaycan arazisinde Elet, Gazi Memmed, Krdemir,
Gence, Agstafa, gzerghlarn takip etmektedir. Grcistanda Kafkas Dalarnn
eteklerinden ilerleyerek Bakent Tiflise ulamakta, daha sonra batya ynelerek
Merneuli ve Ahlkelek arasndan ldr Glnn dousundan Trkiyeye giri
yapmaktadr. Erzurum, Erzincan, Sivas, Pnarba ve Kozan zerinden geerek Ceyhan
Termialinde son bulmaktadr.
Boru ap 46, 42 ve 34 inch,
Toplam pompa istasyon adedi: 6

98
naat srasnda kullanlan direkt igc: 12.074
Ceyhan Deniz Terminali Depolama Kapasitesi: 1.055.600 metrekp
Ceyhan Deniz Terminali Ana skelesi Uzunluu: 2.565 metre.

(http://www.btc.com.tr/proje.html, Eriim Tarihi: 23.02.09
3 Ekim 2000 tarihinde Azerbaycan, BTC Projesini desteklemek zere bir

Sponsor Grup meydana getirmitir. 17 Ekim 2000de AIOC yesi 8 irketten
(SOCAR, BP, Unocal, Statoil, TPAO, Itochu, Ramco, Delta-Hess) oluan bu yeni
grubun yeleri, bir Sponsor Grup Finansman ve birlii Anlamas imzalamlardr.
Bu yeler Sponsor Grup yeleri Ana hra Boru Hatt (MEP) Katlmclar olarak da
anlmaktadrlar. Boru hattnn ilk etapta hesaplanan maliyeti 2,4 milyar Dolar olsa da,
bu rakam daha sonra arazi yapsndaki zorluklar nedeniyle 3,5 milyar Dolar bulmutur.
Kurulan sponsor grup ierisindeki irketler ve paylar zaman ierisinde deimi olup,
son olarak pay dalm aadaki gibidir;
Tablo 17: BTC Sponsor Grup yeleri ve Paylar
SOCAR %45
BP %25,72
Unocal %7,74
Statoil %6,45
TPAO %5,08
ENI %5
Itochu %2,96
Delta-Hess %2,05
Kaynak: Pala, Cenk (2001) Afganistan Savann Hazar Boru Hatt Projelerine
Etkisi: Krmz Kalem Bu kez Kimin Elinde?, Petrogas Dergisi, Say 26.
Dolaysyla BTC ye yeni katlan irketlerle beraber, BTCnin sadece

Azerbaycan petroln tamayaca, blgede bir dier ana retici olan Kazakistan
petroln de tayaca anlalmtr. Ayrca BTC ye paralel olarak uzanacak ve
Trkmen doal gazn tayacak hattn ilk imzalarnn da, BTCyle beraber atlm
olmas, bu projenin sadece bir ham petrol boru hatt projesi deil, byk bir enerji
projesi olduunun da kantdr.
99
2.4. BTC Ham Petrol Boru Hattnn Trkiye Ekonomisine Etkileri
BTC HPBH gibi uluslararas ve ok byk projelerde projenin etkilerini iktisadi

adan deerlendirirken, bu etkileri makro ve mikro etkiler olarak incelemek hem
etkilerin daha iyi aklanmas salamakta hem de bilgi karmaasn nlemektedir. Bu
nedenle ilk olarak mikro iktisadi etkileri incelenecek, bunu takiben makro iktisadi
etkiler aklanacaktr.
2.4.1. BTC HPBHnn Mikro Etkileri
2.4.1.1. BTC Ham Petrol Boru Hattndan Etkilenen Hanelerin Sosyo-Ekonomik

zellikleri, Gelir ve Harcama Dzeylerindeki Deimelerin Analizi
Hanehalknn yaam ve alma koullar, yaanlan ve dolaysyla allan yerin

doal ve ekonomik zellikleriyle yakndan ilikilidir. Proje gzergh zerindeki
yerleim yerlerinin % 58,6s ova, % 27,6s da yerleimi olup, orman ii ve evresi, il,
ile, belde belediye alanlar ve dier yerleim alanlarnn oran ise yaklak olarak %
13,8dir. Projeden etkilenen halkn nemli bir ksmnn orman ii ve evresinde
yaamas, ortak kullanma konu olan arazilere verilen hasar ve bu amala yaplan gelir
kayb demesinin etkilerinin deerlendirilmesini zorunlu klacaktr.
Hanehalknn byk ounluunun (% 90,4) yl boyunca kyde yaamas
nedeniyle Projenin varsa olumsuz etkilerinden nispeten yksek dzeyde etkilenme
olaslklar bulunmaktadr. Hanehalknn % 9,6s ise geici olarak il dnda yaamakta
ya da almaktadr. Proje gzergah zerindeki hanelerin iftilik meslei dnda
yapabildikleri baka i ve/veya ilerin olup olmad aratrlmtr. Hanelerin % 79,7si
iftilik dnda yapacaklar ya da yapabilecekleri baka bir ilerinin olmadn
belirtmilerdir. Hanelerin yaam standartlarnn ykseltilmesinde ncelikle gelir
kaynaklarnn eitlendirilmesi ve tek gelir kaynana bamlln azaltlmas
gereklidir. ncelenen hanelerin gelir kaynaklar nem srasna gre incelenmitir.
Hanelerin birinci derecede nemli gelir kayna % 71,5lik bir oran ile bitkisel
retimdir. Bitkisel retimi % 19,5lik oranyla hayvansal retim ve % 6,1lik bir oranla
kamu hizmeti (maal ya da emekli olarak) izlemektedir. Etkilenen hanehalknn
Bu blm Prof. Dr. Harun Tanrvermi bakanlnda, EDUSER Eitim ve Danmanlk irketi
tarafndan hazrlanan rapordan derlenmitir.
100
ounluu ifti olup, gelirlerinin ounluunu, boru hattnn dou kesiminde birinci
derecede hayvansal retim ve ikinci derecede bitkisel retim ve hattn gney ksmnda
ise birinci derecede bitkisel ve ikinci derecede ise hayvansal retim faaliyetlerinden
salamaktadr.
2.4.1.1.1. Etkilenen Hanelerde Nfus ve gc Varl
Yalara gre dalm incelendiinde, nfusun en fazla (% 64,64) 1549 ya

grubu arasnda younlat grlmektedir. 14 ve daha kk ya grubunun toplam
nfus iindeki oran % 24,76 iken, 65 ya ve zeri nfusun oran % 10,59dur.
Ekonomik faaliyetlerin ynlendirilmesi asndan nemli olan 1564 ya grubu nfusun
toplam nfus iindeki pay Adanada % 60,0, Ardahanda % 64,0, Erzincanda % 60,0,
Erzurumda % 66,0, Gmhane % 65,0, Kahramanmarata % 65,0, Kars % 67,0,
Kayseride % 62,0, Osmaniyede % 74,0 ve Sivasta % 67,0 olarak tespit edilmitir.
Boru hatt gzergh zerinde zellikle Kahramanmara, Adana, Erzincan ve Kayseride
genellikle krsal kesimde 014 ya grubu ile 65 ve daha yukar yalardaki bireylerden
oluan bal nfus yaamaktadr.
Hanelerde 1564 ya grubu nfus, ekonomik ynden alabilecek veya

ekonomik olarak aktif (retken) nfusu oluturmaktadr. Ya bamllk oran ya
yapsndan ortaya karlan nemli bir gstergedir. 15 ya alt ve 65 ya st nfuslarn
toplamnn 1564 ya nfus toplamna oranlanmas ile bulunan ya bamllk oran,
gzergh geneli iin % 54,69dur. Bu orann anlam, ekonomik ynden faal olabilecek
(1549 ya grubu) her 100 kiiye ekonomik ynden faal olmayacak yaklak 55 kiinin
dtdr. Boru hatt gzergh ortalamas iin hesaplanan ya bamllk orannn
lke ortalamasndan (yaklak 53 kii) daha yksek olduu ortaya kmaktadr.
Bu bakmdan projenin inaat safhas sreci olan 20022006 yllar arasndaki

yaklak drt yllk srete istihdam edilen 20.000 personelin byk blm blgeden
temin edilmeye allarak, blgenin beeri sermayesine katk yaplmtr. Bu sayede
blgede iftilik ve hayvanclk dnda geim kayna olmayan kiilerin eitimden
geirilerek beeri sermayede ciddi bir art salanabilmitir. Ayrca bu sayede lke
ortalamasnn zerinde olan ekonomik olarak faal olmayan kiileri (%55) desteklemek
ykmllnde olan kesimin de (%45) inaat srecinde geici olarak da olsa
rahatlamas salanmtr. Ancak bu etkiler inaat safhasnn bittii 2006 ylndan sonra
ok kstl olmutur.
101
2.4.1.1.2. Hanelerin Arazi Varl ve Arazi Kullanmndaki Deimeler
Proje nedeniyle hanehalknn fiziksel yer deitirmesi sz konusu olmamtr.

Bununla birlikte Projenin hanelerin gelir kaynaklar ve gelirleri zerinde nemli
ve/veya nemsiz olumlu ve/veya olumsuz etkileri olabilecektir. Projenin incelenen
hanelerin yaamlar zerindeki etkilerini aadaki ekilde snflandrmak mmkndr:
Tarm alanlarndaki kayplar,

ayr ve mera alanlarndaki kayplar,
Geim kaynaklar ya da verimlilik kayplar,
Altyap kayplar (zellikle sulama kanal, ky ve arazi yollarna verilen hasarlar ve
bunlarn sosyal ve ekonomik etkileri),
ayr, mera, tarm arazileri ve orman arazilerine eriimdeki snrlamalar,
Ky ortak varlk ve altyapsna verilebilecek zararlar.
ncelenen hanelerin iletme arazisinin yaklak yarsn kiraclk ve ortaklkla
ilenen arazi oluturmaktadr. Proje gzergh zerinde ve evresinde arazi kirasnn
nispeten dk olmas, il dna g edenlerin genellikle arazilerini ilememeleri ve
bedelsiz veya ok dk bedellerle akraba ve komularna kiraya vermeleri gibi
nedenlerle Projenin kirac ve ortaklar zerinde kayda deer olumsuz bir etkisinin
olmas beklenmemektedir. Projeden etkilenen hanehalknn kalc veya geici olarak
kaybettii arazi varlnn toplam iletme arazisi iinde payn dk olmas, Projenin
mlkiyet ve gelir zerindeki etkilerinin snrl ve hafif olduunun bir gstergesi olarak
alnabilir. Dier bir ifadeyle kamulatrmadan kaynaklanacak gelir kayb, topraa dayal
gelirlerin kk bir ksmn oluturacaktr. Boru hatt boyunca yerst tesisleri dnda
kalan kamulatrlan araziler, eski malikinin kullanmna almakta ve sadece Yer st
Tesislerinin (YT) kurulduu arazinin tekrar kullanm sz konusu olamamaktadr.
Bununla birlikte zellikle gzergh zerinde kamp sahas kurulan arazinin tekrar eski
haline getirilmesinin olduka zor olduu ve 3 yldan sonraki dnemde de arazide verim
kaybnn devam edeceinin vurgulanmas gerekmektedir.
2.4.1.1.3. Etkilenen Hanelerin Sermaye Yaplar
Proje kapsamnda iletmelerin iletme arazisi varlklarnda ortalama % 2,5

dzeyinde deime olmu ve kalc ve geici olarak kamulatrlan araziler iin denen
bedeller de genellikle tketim harcamalar ve tarm d iler iin kullanlmtr. Bu
koullarda Projenin iletmelerin sermaye yaps zerinde nemli olumlu etkisinin
102
olmas beklenmemektedir. Nitekim hanelerde anket dneminde mevcut nakit varlnn

% 1'in altnda olduu ve beyan edilen deerlerin de gereki olduu dikkate alnrsa,
denen kamulatrma bedellerinin byk ounluunun harcand ortaya kmaktadr.
Hanelere denen kamulatrma bedeliyle arazi alm, kiralama, alet-makine

alm, sulama ve bina inaat veya mevcut olanlarn iyiletirilmesi gibi alanlara yatrm
yaplma dzeyi dk olduundan, Projenin hanelerin sermaye yaplarn iyiletirici
nemli bir etkisinin olmad ortaya kmaktadr. Hanelerde sermaye yetersizlii
yannda sermaye varl unsurlarna gre dalmnn dengesizlii, rasyonel
iletmecilie olanak vermemektedir. Ancak boru hatt projesi gibi yatrmlarn etkilenen
hanelerin sermaye yaplarn iyiletirici etkilerinin snrl olmas doaldr.
2.4.1.1.4. Etkilenen Hanelerin Tarm ve Toplam Gelirlerinin Analizi: Mevcut

Durum Analizi
Proje ncesi ve sonras dnemlerde aile gelirlerinin karlatrlmas ile

kamulatrmann hanelerin gelir ve geim kaynaklar zerine olabilecek etkilerinin
deerlendirilmesi hedeflenmitir. letmelerin karlatrlmas ve zaman iindeki
deiimin analizinde; gayrisafi retim deeri, gayrisafi hasla, iletme masraflar, saf
hasla, tarmsal gelir, aile geliri, harcama, tketim ve tasarruf eilimleri gibi ltler
kullanlmaktadr.
2.4.1.1.4.1. Gayrisafi retim Deeri
Hanelerin yllk faaliyetleri sonucunda retilen bitkisel ve hayvansal rnlerin

deerleri ile yl iinde demirba deerlerinde grlen artlar, gayrisafi retim deerini
oluturur. Boru hatt gzerghnda ortalama olarak etkilenen hanelerde bitkisel retim
deeri 11.229,99 TL, hayvansal retim deeri 5.135,24 TL ve toplam gayrisafi retim
deeri 16.365,23 TL olarak hesaplanmtr. Erzurum, Erzincan, Sivas, Kayseri,
Osmaniye ve Adana gibi illerde gayrisafi retim deeri iinde bitkisel retim deerinin
pay % 70den daha fazla olduundan, kamulatrmadan sz konusu illerdeki hanelerin
nispeten daha fazla etkilenmesi beklenmektedir.
103
2.4.1.1.4.2. Hanelerin Harcamalar, Tketim ve Tasarruf Olanaklar
Hanehalk geim analizinin en iyi gstergesi, hane ve kii bana den harcama
miktarlarndaki deimelerin izlenmesi ve deerlendirilmesi olacaktr. Hanelerin yllk
ortalama geinme harcamalar ve konut harcamalar, yaam standardnn bir gstergesi
olarak aratrlmtr. Tketim harcamalar (C) gelirin (Y) bir fonksiyonu [C = f (Y)]
olduuna gre, gelir dzeyi arttka tketim harcamalar artacak ve tketimin
bileiminde nemli deiim gzlenecektir. Bununla birlikte belirli bir gelir seviyesinden
sonra tketim harcamalarnn gelir iindeki oran giderek azalacaktr. Hanelerin yllk
harcama dzeyleri aratrlm ve bu yolla harcama dzeyleriyle hane gelirinin
karlatrlmas hedeflenmitir. Etkilenen hanelerin tketim harcamalar, tasarruf ve
yatrm olanaklar da incelenmitir. Hanelerin son yllardaki tketim, yatrm ve tasarruf
miktarlarnn aratrlmasyla tazminat demesi sonrasnda hanelerin tketim, yatrm ve
tasarruf dzeylerindeki deimeler incelenmi ve olanaklar lsnde proje sonras
durum ana hatlaryla ortaya konulmutur. ncelenen hanelerin yllk ortalama konut
(kira, elektrik, tp gaz ve LPG, yakacak maddeleri; odun, linyit, kok kmr, tezek vb.
yaplan harcamalar) ve cari harcamalar 8.499,51 TL olarak saptanmtr. Etkilenen
hanelerin yllk ortalama harcama miktar 9.170 TL olarak hesaplanmtr.
Hanelerde tketim harcamalar ile gelir arasndaki fark, tasarruf miktarn ve

ortalama tasarrufun toplam hane gelirine oran ise tasarruf eilimini vermektedir.
Hanelerin yllk geim harcamalar, toplam gelirden daha yksek olup, hanelerin
tasarruf yapma olanaklar bulunmamaktadr. Bu koullarda haneler ya nceki
dnemdeki tasarruflarn kullanacaklar, borlanma yoluna gidecekler ya da baka il ve
lkelerde yaayan aile bireylerinden yardm alacaklardr.
Etkilenen hanelerde ortalama aile gelirinin % 89,99u tketim harcamalarna
ayrlmaktadr. Mikro ekonomik ynden gelirden tketim harcamalarnn karlmas ile
tasarrufa ayrlan kaynak miktarna ulalacaktr. letme ekonomisi ynnde tasarruf
olarak ayrlan kaynaklar ise, yatrmlarn balca finansman arac olacaktr. Hanelerde
gelirin yaklak % 11,01i tasarruf ve yatrmlara ayrlm olmaldr. Bu sonulara gre,
hanelerin ortalama tasarruf eilimlerinin lke ortalamas ve zellikle krsal kesim
ortalamas ile hemen hemen ayn seviyede olduu grlmektedir. Boru hatt
gzerghnda Ardahan ve Gmhane llerinden incelenen hanelerin tasarruf yapma
olanaklarnn olmadna dikkat edilmelidir. Yatrm gzergahnn ortalamas
104
alndnda hanelerin yllk ortalama gelirlerinin yaklak % 19u kadar tasarruf ettikleri
ortaya kmaktadr. Etkilenen hanelerde ortalama gelir, tketim harcamalar ve tasarruf
eilimi, byk lde lke ortalamasyla benzerlik gstermektedir.
2.4.1.1.5. Proje ncesi ve Sonras Dnemlerde Hanelerin Tarm ve Toplam

Gelirlerinin Karlatrmal Analizi
Etkilenen hanelerin 2002 retim dneminde tarmsal geliri 8.177,21 TL iken

2004 dneminde bu gelir 5.827,19 TL olarak hesaplanmtr. Proje sonras dnemde
hanelerin tarmsal gelirlerinde proje ncesi dneme oranla % 28,74lk azalma olduu
grlmektedir. Aradan geen iki yllk dnemde hanelerin reel gelirlerinde ortalama %
23 orannda art olduu tespit edilmi olup, makro ekonomik gstergelerle
karlatrldnda, aratrma sonularnn ulusal gstergelerle uyumlu olduu ortaya
kmaktadr.
2.4.1.1.6. Proje Gzerghnda Deien Ekonomik Yaplar, Tketim Harcamalar

ve Gelir zerindeki Etkileri
Ayn zamanda etkilenen varlklarn (rnler gibi) bir blmnn, szleme

koullarna gre arazi maliki ve ortak arasnda paylalmas gerekebilir. Ancak szl
olarak yaplan kiraclk ve ortaklk szlemelerinin yaygn olmas, tazminat denmesi
iin yeterli olmamaktadr. Kirac ve ortaklarn ksa vadede rn kayb ve orta vadede
ise gelir kaybna uramalar beklenmektedir. Kirac ve ortaklara olan etkinin derecesi,
kira ve ortaklk koullar ile szleme sresine bal olacaktr. Etkilenen araziyi uzun
sreli olarak kullananlar dnda, araziyi sadece bir yllna kiralam olan kiilerin
zararlar sadece inaat aamasnda rnlere verilecek zararlardan olumaktadr. Ayn
ekilde baka bir yerde yaayp da araziyi bir yllna kiralayan kiilerin de zararlar
sadece inaat annda zerinde bulunan rnlere verilecek zararlardan ibaret olacaktr.
Dolaysyla bu tr kullanclara, inaat aamasnda rn bedeli demesi yapldndan,
kullanclarn toplam zararlarnn karlanabildii gzlenmitir.
Proje ncesi ve sonras dnemlerde hanelerin nfus ve igc potansiyelinde

nemli bir deime olamamtr. gc varlnn tarm d ilerde tam zamanl olarak
istihdam sz konusu olmad gibi, geimini salayamayan hanelerin baka ehirlere
geici veya srekli olarak g etmedikleri gzlenmitir. Proje ncesi ve sonras
dnemlerde genellikle hanelerin nfus ve igc varl ile arazi varl arasnda
105
dengenin olmad grlmektedir. zellikle PT-1, PT-2 ve PT-4 alanlarndan hanelerin

igc arzlarnn tarmsal faaliyetlerin gereksinimlerine oranla daha fazla olduu tespit
edilmitir. Atl igc nemli bir sorundur. Ancak kamulatrlan arazinin atl igc
oran zerinde nemli bir etkisi bulunmamaktadr. Aksine Proje inaat ve iletme
dnemlerinde, arazisi kamulatrlan malik ve kullanclara istihdam nceliinin
verilmesi, atl igc iin nemli bir avantaj ve aile iin nemli bir gelir kayna
niteliinde olmutur. Hanelerin iledikleri arazi miktarnda dk dzeydeki daralmann
igc arz ve kullanm zerindeki etkisi de bu yolla ortadan kaldrd gibi, bu
yaklam, krsal hanelerin gelir ve yaam koullarna pozitif katklar da olan bir strateji
niteliinde olmutur. Kamulatrmann iftilikle uramayan ve kyde oturmayan
kiiler zerinde nemli bir olumsuz etkisinin olmas beklenmemektedir. nk
kamulatrma iin denen olduka tatminkar bedellerin alternatif yatrm alanlarnda
deerlendirilmesi ile tarma oranla daha yksek ekonomik avantajn salanmas olana
bulunmaktadr.
Hanelere denen kamulatrma bedelleri, veraset ve intikal ilemlerini

yaptrmayan ve ok hissedarl araziler hari, tahsil edilmi ve genellikle kullanlmtr.
Her drt istasyon alannda da grlen maliklerin kamulatrma bedellerinin kullanm
yerleri arasnda; T.C. Ziraat Bankas ve Tarm Kredi Kooperatiflerine olan borlarn
denmesi, kyde ev inaat, alet-makine yatrm (rmork ve harman makinesi gibi),
tarmsal girdi satn alma (hayvan yemi ve kimyasal gbre gibi), iyeri (kahvehane)
ama, ayr kiralama, ky evi inaat, ehirden ev alma, otomobil satn alma, ahr
inaat, arazi satn alma, tketim harcamalar gibi alanlar bulunmaktadr. Toplam
kamulatrma bedeli iindeki paylar dikkate alndnda, genel olarak demelerin
2/3nn tarmsal retime ve krsal kesime ynelik yatrmlar ile ailenin tketim
harcamalarna ynlendirildii grlmektedir. zellikle PT-2, PT-3 ve PT-4 gibi
istasyonlar iin kamulatrma yaplan kylerde ise, kyde arazinin kullanlmas ve gelir
beklentisi dk dzeyde olduundan, kamulatrma bedellerinin genellikle tarm d
alanlara yneldii ortaya kmaktadr.
Hanelere mlkiyet kamulatrmas iin denen bedeller, tarm arazilerinin

ortalama alm-satm deeri veya maliklerin arazileri iin denmesini istedikleri
bedellerle karlatrlmtr. Aratrma sonularna gre Erzincan li snrlar iinde
kalan parseller iin denen ortalama kamulatrma bedelleri piyasa deeri dolaynda
iken, Osmaniye, Adana, Erzurum ve Kars llerinde denen kamulatrma bedelleri
106
arazinin piyasa deerinden 1,2 kat ile 3,8 kat daha yksek olmutur. Yatrm
gzerghnn ortalamas olarak denen bedellerin arazinin piyasa deerinden 1,2 kat
daha yksek olduu saptanm olup, zellikle baz basn yayn organlarnda yer ald
gibi arazi iin dk bedel denmesinin tesinde olduka yksek bedellerle
kamulatrma yapld ortaya kmaktadr. Btn aratrma sonular birlikte analiz
edildiinde, kalc veya mlkiyet kamulatrma almasnn maliklerin ekonomik
durumlar zerine olabilecek olumsuz etkileri ile ilgili somut bir sonuca ulalmam
veya byle bir etkinin varl tespit edilememitir. Proje gzergah zerindeki yerleim
birimlerinde projeye dayal yatrmlarn arazi deerlerinde neden olabilecei art,
hanelerin varlklar iinde toprak sermayesi olduka yksek pay alacandan, hanelerin
ekonomik durumlarna olumlu katk yapabilecek bir sonu olarak grlmektedir.
denen kamulatrma bedelleri, haneler tarafndan deiik amalarla kullanlm

olup, baz haneler alm olduklar kamulatrma paralarn tek bir alandan daha fazla
yerde kullanmlardr. Genel olarak ilk kullanm alanna baklacak olursa denen
parann en fazla kullanld yer ev masraflardr (% 57,06). Ev masraflarn, kooperatif,
banka ve dier gerek ve tzel kiilere olan borlarn bor demesi (% 12,31),
akrabalara bor verme (% 5,11) ve hayvan satn alma gibi alanlara yaplan harcamalar
izlemektedir. Parann kullanld yerler ok eitli olmakla birlikte genel bir
deerlendirme yaplacak olursa, hanelerin %13 alm olduklar paray, ahr yapm,
arazi alm, traktr ve donanm alm, hayvan yemi, tohum, gbre, mazot gibi tarmsal
girdi alm, tarmsal kredi borcu demesi, su paras ve iilik demeleri, traktr ve
motor tamiri gibi tarmsal alanlarda kullanmlardr.
2.4.2. BTC HPBHnn Makro Etkileri
BTC HPBHndan en byk geliri salayacak olan Azerbaycan (ortalama olarak

ylda 9 milyar Dolar), bu hat sayesinde byk bir geliim gstermitir. Azerbaycan
dndaki BDT yesi lkeler de, gemite Rusya zerinden dier BDT yesi lkelere
sattklar petrol ve doalgazdan hem daha yksek fiyata kaynaklarn satacak, hem de
alacaklarnn tahsilinde aksamalar olmayacaktr. rnein 2000 ylnda Kazakistandan
BDT yesi lkelere satlan 1 ton petroln fiyat 99,9 Dolarken, dier pazarlar da bu fiyat
161,4 Dolard. Ayn zamandan alacaklarnn tahsilindeki problemler de blge lkeleri
iin artk problem olmayacaktr. 19921993 yllar arasnda dnya doal gaz fiyatlarnn
artmas sonucu ekonomisini dzelten Trkmenistan ekonomisi, BDT yesi lkelerin
107
borlarn deyememeleri nedeniyle zor durumda kalmtr. Hatta ou zaman BDT

lkelerine yaplan ihracatn bedeli mal ve hizmet eklinde takas usulyle denmektedir.
Ayn zamanda BTC HPBH inas srasnda tanacak olan byk miktarlardaki kargolar
ve inaat ekipmanlar sayesinde blgenin ulam altyaps byk gelime gsterecektir.
Bu sayede bu hat sadece bir petrol boru hatt deil, Kafkasyann hatta tm blgenin
ulatrma altyapsnn gelimesini salayan adeta 21. yzyln pek Yoluna
dnmektedir.
Fakat bu 21. yzyln pek Yolunun bir kbusa dnmemesi iinde blgenin
kendi zelliklerine uygun, blgeye zgn bir modelin de varl gerekmektedir. nk
blgedeki 70 yllk komnist ynetim tarz, her ne kadar 1991de yklmsa da, halen
kurumlardaki alkanlklarla varln srdrmektedir.
Nitekim ok uluslu firmalarn nkoul olarak belirledii baz ekonomik

dzenlemeler nihai anlamda Sovyet sonras Hazar lkelerinin dnya ekonomisi ile
birlemesini, ticari rejimlerin liberallemesini, devletin klmesini gibi birtakm
dzenlemeleri art koarak, liberalleme srecini yapsal reformlarla hzlandrmaktadr.
Bu dnm srecinde Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistann (AKT) giderek
petrol ve gaza baml hale gelen rant ekonomilere ynelmi olmas, yeni bamlln
Sovyet sonras tanm olarak ortaya kmaktadr.
Ksacas bu lkeler Hollanda Hastal olarak adlandrlan bir etkiye maruz

kalmaktadrlar. Bu durum zellikle sanayi devrimini yaamadan petrol gelirleriyle
tanan lkelerde, devletin petrol olmadan nce yapt ekonomik kalknma planlarnn
finansmannn salanmas olarak alglanmaktadr. Bununla beraber, doal kaynaklarn
ihracatnn patlamasyla artan gelir etkisinin kalknma srecini baltalad da nemli bir
gerektir. Nitekim ekonomik bir patoloji olarak Hollanda hastal, ismini, Hollandann
1960 ylnda nemli doal gaz rezervleri bulmasndan sonra, gelirlerinin artmasna
ramen ekonomisinin arpklamasndan almaktadr. Buna karn Hollanda ekonomisi
1970li yllarda, enflasyonist basklardan, ilenmi rnlerin ihracatndaki dten,
gelirlerin byme oranndaki azaltan ve artan isizlik yznden ok parlak olmayan
bir dneme girmitir. Petrol patlamas 1970lerden 1980lerin bana kadar Suudi
Arabistan, Endonezya, Nijerya, Meksika gibi lkelerde de benzer elikiler yaratmtr.
AKTnin Sovyet sonras dnemde devraldklar yap Endonezya, Suudi Arabistan
benzeri pek ok vakada grlenden ok daha karmaktr. Benzerliklere ramen Sovyet
sonras Hazar devletleri vakas dier Hollanda hastal vakalarndan, yerel yaplar
108
arasndaki etkileim, Sovyet etkisinin zgl miras nedeniyle temelden ayrlmaktadr

(Bilgin, 2005, 63122).
Azerbaycan petrol ihracat patlamasyla ok nemli bir nakit akn hazinesine

ve yurt ii piyasalarna ynlendirebilmektedir. Bununla beraber mevcut ekonomik
durum Azerbaycann hidrokarbon gelirlerine baml bir lke haline geldiini
gstermektedir. Azerbaycan toplam ihracat karlnda 2000 ylnda 1 milyar 877
milyon Dolar, 2001 ylnda ise 2 milyar 46 milyon Dolar gelir elde etmitir. Petrol
ihracat ise 2000 ylnda 1 milyar 44 milyon Dolar, 2001 ylnda ise 1 milyar 841 milyon
Dolar olarak gereklemitir. Yani Azerbaycan ihracat artnn neredeyse tamamn
petrol sayesinde gerekletirmitir. Gelirlerin art, zellikle 2010 ylndan itibaren
ekonomik yapy daha da derinden etkileyecektir. Azeri otoriteler hidrokarbon ticareti
ile 2008 ile 2015 yllar arasnda 52 milyar Dolarlk bir gelir toplamay amalamaktadr
(Bilgin, 2005, 176).
Azerbaycan ekonomisinde petrolle ilikili gelirlerin istikrarl olduu, buna

karlk petrol d sektrlerin erozyona urad bir gerektir. Petrol sektrndeki hzl
gelime, tarm sektrndeki retim aleyhine gelimektedir. Bunlara ek olarak devletin
artan petrol gelirlerinin vergi yapsnn salkszlamasn getirmesidir. Petrol gelirleri
aknn sonularna bakldnda Azerbaycanda henz Hollanda Hastalnn tam
olarak belirmemi olmasna ramen, baz iaretlerin giderek belirginlemekte olduu
grlebilir. Azerbaycan Ulusal Petrol Fonunun oluturulmas, gelir aknn olumsuz
etkilerinin kstlanmas iin olduka nemli bir admdr. Ne varki bu fonun etkinlii ve
effafl ile ilgili sorunlar hala vardr. Bu srecin salkl bir kalknmaya m yoksa
Hollanda Hastalna m yol aaca hkmetin hidrokarbon gelirleri ile ilgili tutumu
ve bu srete petrol gelirlerini ve dolaysyla Azerbaycan Ulusal Petrol Fonunu nasl
kullandyla belirlenecektir (Bilgin, 2005, 186188).
BTC HPBHnn Trkiye ekonomisine etkileri incelenirken konunun dorudan

etkiler ve dolayl etkiler olarak incelenmesi, hattn yaratt etkilerin anlalmas
bakmndan daha faydal olacaktr.
2.4.2.1. Dorudan Etkiler
Boru hattnn Trkiyeye de ekonomik etkileri de mevcuttur. Hattn petrol

akna balamasyla, gei creti ve sahalardaki paymzdan dolay nemli lde gelir
elde edilmektedir. Mevcut anlamalar ele alnarak yaplan aklamalarda hattn faaliyete
109
getii ilk be ylda tanacak her varil petrolden elde edilecek gelir; 20 senti kurumlar
vergisi, 35 senti tama creti olmak zere toplam 55 senttir. Alt ve on altnc yllar
arasnda 20 sent vergi, 55 sent tama creti olmak zere 75 sentlik bir gelir elde
edilecektir. On yedinci ve krknc yllar arasnda ise vergi 43 sente, tama creti ise 37
sente karlacaktr. Buna gre 116. yllar arasnda 140 ile 200 milyon Dolar arasnda,
1740. yllar arasnda 200 ile 300 milyon Dolar civarna ulaan bir yllk gelir elde
edilmesi planlanmaktadr. BTC HPBHnn tayaca petroln bir ksm Trkiyenin
itiraki olduu anlamalardan elde edecei petrolden oluacaktr. Trkiye, bir devlet
irketi olan Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) araclyla drt anlamada yer
almaktadr. TPAOnun itiraki olduu ilk anlama Azeri-ral-Gneli sahalarn
kapsayan ve 1994 ylnda imzalanan anlamadr. Bu anlamada Trkiyenin pay ilk
olarak %1,75 olarak belirlenmitir. Fakat Azerbaycann yatrm iin gerekli kayna
salayamamas sonucu kendi payndan %5lik bir ksm Trkiyeye devretmesiyle
anlamada TPAOnun pay %6,75e ykselmitir. Anlama tarihinde 511 milyon ton
olan tahmini rezervin, aratrma abalar sonucu 925 milyon ton olarak tespit edilmesi,
%6,75 pay karlnda Trkiyenin elde edecei petrol miktarn ok daha nemli
boyutlara karmtr. kinci olarak TPAOnun 100 milyon ton petrol ve 700 milyar
metrekp doalgaz rezervine sahip ahdeniz Projesinde %9, Krda-Araz-Kirgan
yataklar zerinde yaplan anlamada ise %5 pay mevcuttur. Trkiyenin yer ald en
son anlama ise 600 milyon ton petrol rezervine sahip Araz-Arov-ark yataklar ile ilgili
anlamadr ki, burada TPAO %10 paya sahip olmutur. Bu anlamalardan sadece Azeri-
ral-Gneli sahasnda retim aamasna geilmi ve 2005 yl sonu itibariyle 24,1
milyon varil petrol sat ile kmlatif 634,1 milyon Dolar brt gelir salanmtr (Pala
ve dierleri, 2006, 28). Ksacas toplamda ylda ortalama 835 milyon Dolara yaklaan
bir gelir yaratlmaktadr. BTC HPBHndan salanacak bu kazan Trkiyenin 2008 yl
d ticaret hacminin 334 milyar Dolar olduu dnlrse sadece %0,25lik bir pay
ifade etmektedir.
2.4.2.2. Dolayl Etkileri
BTC HPBHnn Trkiye ekonomisine dolayl etkilerini balk altnda

incalenecektir. Bunlar hattn istihdam etkisi, Trkiyenin enerji arz gvenliine etkisi ve
Ceyhan blgesinde yaratabilecei potansiyel etkilerdir.
110
2.4.2.2.1. stihdam Etkisi
Boru hattnn direkt ekonomik etkilerinin yan sra dolayl ve geici etkileri de
olmutur. Bu etkilerin banda inaat aamasnda yaratlan yaklak 20.000 kiilik yeni
istihdam ve i olanaklar ile hem Trk zel sektrnn n alm hem de hattn getii
blgelerde ciddi anlamda ekonomik canlanma yaanmtr. zellikle inaat aamas
boyunca ksa, orta ve uzun vadeli istihdam olanaklar yaratlmas asndan projenin,
gerek boru hatt gzergh zerinde, gerekse deniz terminali mcavir alanlarnda
bulunan yerleim birimleri iin pek ok i imkn yaratmtr (Pala, 2002, 172173).
Boru hattnn inaat maliyetlerinin ortalama %40 kullanlan boru ve malzemeden,
%60 inaat ve personel giderlerinden olumaktadr. BTC boru hatt inaatnn Trkiye
ksmnn BOTA tarafndan yrtlmesi, Azerbaycan ve Grcistanda da Trk
irketlerinin yer almas ekonomide yeni i ve ek istihdam yaratmtr. Yaplan
hesaplamalara gre projenin gereklemesi sonucunda uzun vadede Trkiye
ekonomisine 5 milyar Dolar ek gelir salanacaktr. Dolayl etkilerin dier bir ayan da
BTC HPBH erevesinde Trkiye ile blge lkeleri arasnda yaratlan ibirlii
olanaklar oluturmaktadr. Trkiyenin Hazar petrolnn tanmasnda ve petrol
anlamalarnda aktif rol almas, blge ile ekonomik ilikilerin gelimesinde etkili
olmaktadr. Yabanc ve Trk yatrmlarna alarak gelien petrol ve doal gaz
sektrlerinin blge ekonomileri iin nc sektrler durumunda olmas, petrol d
sektrlerde de Trkiyenin roln arttrmaktadr. Trk zel sektrnn burada kurduu
tesisler ve yapt faaliyetler, Trkiye ekonomisinin blge ekonomilerini tamamlayc
bir zellik tadn gstermitir. Bu durum Avrasyann Trkiye ekonomisi ile ibirlii
ihtiyacn arttrmaktadr. nk Trkiye ekonomisi da dnk ve imalat sanayi arlkl
bir yapda iken, blge ekonomileri hammadde arlkl bir zellik gstermektedir (Ogan,
2001, 76).
2.4.2.2.2. Trkiyenin Enerji Arz Gvenliine Etkileri
BTC HPBHnn enerji arz gvenlii bal altnda da birtakm dolayl etkileri
olmutur. Enerji arz gvenlii 21. yzylda lkelerin gndemlerinin n sralarnda yer
almaktadr. Enerji arz gvenlii sadece belli bir yerde retimin olmas veya rezervin
saptanmas deil bunlarn zamannda, yeterli dzeyde sisteme entegre edilip
tanabilmesi ve bunun srekliliin olmasdr. Bu nedenle Trkiye gibi gvenilir
gzerghlar n plana kmaktadr.
111
Ayn zamanda Trkiye iin yaplan enerji talep karm projeksiyonlar doal
gaz kullanmnn artacan, kmr ve yenilenebilir yakt paylarnn sabit kalacan
dier yakt taleplerinin ise azalacan gstermektedir (Lise ve Montford, 2007, 1175).
Bu balamda BTC HPBHnn at yoldan ilerleyecek olan doal gaz boru hatlarn
inceleyecek olursak, Orta Asya doal gazn talep eden corafyalar iinde bu enerji
kaynaklarn Avrupaya ulatrmak iin Anadolu corafyas en uygun olan blgedir.
Anadolu-Akdeniz balants Azeri, Trkmen ve Kazak doal gazn, hem boru hatlar
araclyla hem de LNG halinde tanmas yoluyla dnya enerji sektrne Orta
Asyann entegre edilebilmesi asndan nemlidir. Karadeniz gzergh ise dnyaya
alan bir k noktas deildir. Bir ara blge veya gei yoludur. Bu adan BTC
HPBHnn baars dier projelere rnek tekil edeceinden ok nemlidir. Bunun iin
Ceyhana kurulacak LNG terminalleri ile daha uzak mesafelerde (ABD ve Pasifik)
bulunan pazarlara ulalabilecektir (Dokuzlar, 2006, 169171).
BTC hattndan alnacak petrol ile ithalata baml lkemizin enerji arz
gvenliine yaplacak katk asndan ok ciddi bir avantaj da elde edilecektir. 2008 yl
itibariyle Trkiye gnlk 666.000 varil olmak zere ylda toplam 243 milyon varil
petrol ithal etmektedir. 2008 ylnda petroln ortalama varil fiyatnn 96,61 Dolar
olduunu dnrsek Trkiye sadece 2008 yl itibariyle petrol ithalatna 23,5 milyar
Dolarlk bir kaynak aktarmtr. Petroln varil fiyatnda oluacak sadece %1lik bir art
Trkiye btesine ek olarak 210 milyon Dolarlk bir yk getirmektedir. Dolaysyla
petrol fiyatlarnn dnya ekonomilerinin 2008 kresel ekonomik krizinden ktktan
sonra hzl ve byk oranlarda dalgalanaca dnemlerde, BTC HPBHndan temin
edilebilecek, arz gvenlii teminat altna alnm petroln, enerji talebi hzl bir ekilde
byyen Trkiyeye ileride salayaca ekonomik etkiler olduka byk olacaktr.
Ayrca ran, Irak, Suriye, Suudi Arabistan ve Libyadan ithal edilen petroln
Trkiyedeki rafinerilere ulama sresi ortalama 15 gn iken, BTC HPBH ile bu sre 2
gne inmitir. Hattan petrol almaya balamamz ile beraber Ortadou ve Akdeniz
lkelerinden yaplan ithalatta yllk 60 milyon Dolarlk navlun gideri ortadan kalkacaktr
(Yksel, 2006, 86).
BTC hatt iinde ve Ceyhan terminalindeki ham petrol sayesinde ( 1 milyon varil
hatta 1 milyon varil Ceyhan terminalinde), kriz zamanlarnda arz esneklii salamak
zere, Trkiyenin stratejik petrol stok kapasitesini de arttracaktr. 2 milyon varillik bu
kapasite, 2009 yl ortalama petrol fiyatlaryla 140 milyon Dolara kurulabilmektedir.
112
2.4.2.2.3. Ceyhan Blgesine Potansiyel Etkileri
Ceyhan-Yumurtalk blgesini bir enerji merkezi haline getirmek, aslnda

Trkiyenin, BTC HPBH ile ulamak istedii nemli hedeflerden birisidir. Blgede
bulunan her bir hat tam kapasitede kullanld zaman bu blgeye gelecek petrol
miktar, Kerkk-Yumurtalk hatt ile 70 milyon ton, BTC ile 50 milyon ton olmak zere
ylda toplam 120 milyon tondur. Enerji uzmanlarnn tahminlerine gre bu miktara
Samsun-Ceyhan Hattnn yllk 70 milyon tonluk ithal petrol de eklenince, sadece bir
ylda Ceyhan Limanndan bat pazarlarna ulaacak petrol 190 milyon ton olacaktr.
Btn Akdeniz pazar zerinden ihra edilen petrol miktarnn ylda 210 milyon ton
civarnda olduu dikkate alndnda ve BTC HPBHndan u ana kadar 891 tankerle,
706 milyon varil petrol Akdeniz pazarna sevk edilmi olmas da gz nne alnrsa, bu
rakamlar blgeyi bir enerji merkezine dntrmeye yeterlidir.
stelik Ceyhan Limannn hem Hazar petrolleri, hem de Ortadou petrolleri

asndan yaknlk, elverili ykleme, olumlu iklim koullar ve terminal iletme
tecrbesi gibi nemli nedenlerle Akdenizin balca enerji merkezlerinden biri olmaya
son derece uygundur. Ayrca Ceyhan terminalinin yeni bir yap olmas, terminale
kapasite artrm ve bakm onarm masraflarnn minimum dzeyde olmasn salamtr.
Ceyhan terminalinde her biri 135.000 metrekp hacminde 12 depolama tank, 46.000
metrekp kapasiteli 4 adet relief tank, tankerlerin boalttklar suda bulunan petroln
ayrtrlarak petrol elde edilmesini salayan toplam 95.000 metrekp kapasiteli 3 adet
safra suyu artma tesisi 15.000300.000 DWTluk drt tankerin yanaabilecei 1.950
metre uzunluundaki iskele ve eitli ilemler iin kullanlan tesisler mevcuttur. BTC
HPBHnn yapm aamasnda Ceyhanda yeni bir terminal kompleksi ina edilmitir.
Mevcut BOTA sahas ierisinde yaklak 70 hektarlk bir alan iinde kurulu olan
tesiste her biri 150.800 metrekp depolama kapasiteli 7 tanktan oluan bir tank sahas
yaplmtr. Ayrca 2.612 metre uzunluunda, e zamanl olarak 2 adet 300.000
DWTluk tankerin ykleme yapabilmesini salayacak bir ihra iskelesi ina edilmitir.
Kerkk-Yumurtalk boru hattnn da almaya balamasyla ve BTC ile beraber
piyasalara arz edilecek petrol miktar 120 milyon tona ulaacaktr. Bu rakam gnlk 2,1
milyon varil petrole denk gelmektedir. Bu miktar, 84 milyon varil/gn civarnda olan
dnya tketimi ve ticareti yaplan, yani ithalata esas alnan miktar olan yaklak 45
milyon varil/gn petrol iinde nemli bir oran tekil etmektedir.
113
Lise ve Montfortun (2007) yapt alma Trkiyede GSMH ile enerji

talebinin ilikili olduunu gstermektedir. Buna gre nedensellik ilikisi GSMH
deiimlerinden enerji talep deiimlerine doru ilerlemektedir. Bu enerji talebinin
Trkiye ekonomisi iin nemsiz olduunu gstermemekle beraber Trkiyenin
ekonomik bymesine etkilerinin kk olduunu kantlamaktadr. Bunun nemli
politika sonular vardr. Bunlardan en nemlisi enerji snrlamalar veya tasarruf
politikalar ekonomik bymeyi etkilememektedir. Bu da Trkiyenin enerji talebi
asndan dier ou lkeye gre daha istikrarl bir yap sergilemesine sebep olmaktadr.
Bu sayede Trkiye byyen ekonomisine karn, istikrarl enerji talep rakamlar ile bat
pazarlar iin gvenilir bir enerji merkezi haline gelmektedir. Ksacas rettii enerjinin
tamamn veya byk bir blmn tketmeyen, ihracat potansiyeli yksek olan bir
lkedi (Lise ve Montford, 2007, 1176).
Fakat bu planlarn gereklemesi blgede yaplacak bir dizi yatrmn

gereklemesine baldr. Ceyhan Deniz Terminalinden piyasalara akacak olan yllk
190 milyon tonluk petroln tanmas srasnda Trkiye aktif bir transit lke mi
olacaktr? Yoksa pasif bir lke konumunda kalmaya devam m edecektir? Blgede
oluabilecek etkilerin temel art Trkiyenin Ceyhan Blgesinde aktif bir kalknma
program izlemesine baldr. Bu program kapsamnda blgede bir dizi yatrm
yaplmas arttr. Bunlardan en nceliklisi, terminalden ihra edilen petroln ham petrol
olarak deil de, ilenmi rn baznda ihracat yaplmasn salayacak en az yllk 70
milyon ton kapasiteli bir dizi rafineridir. Zaten ylda 190 milyon ton petroln dnya
pazarlarna arz edildii bir blgede bu ham petroln byk ksmn artabilecek bir
petrokimya altyapsnn oluturulmas arttr.
Blgenin bir enerji ss haline gelmesi iin 19.09.2007 tarihinde 2007/12632

sayl kararname ile Ceyhan Enerji htisas Endstri Blgesi kabul
edilmitir.13.471.964 metrekare yzlm olan bu blge, enerji yatrmlar iin tevik
edilmektedir.
Ceyhan ve blgenin bir enerji ss haline gelmesi iin bu zamana kadar olduka
nemli admlar atlmtr. zellikle de 3 Ekim 2007de Petrol Ofisi Adanann
Yumurtalk ilesinde rafineri kurmak iin n art olan evresel Etki Deerlendirme
Raporundan olumlu not almtr. Petrol Ofisiyle beraber bu rapor iin Enerji Piyasas
Dzenleme Kuruluna iki firma daha bavurmutur. Ksa zaman iinde dier iki
firmann da ED raporunu almalaryla blgede rafinerinin birden yapmna
114
balanmas beklenmektedir. Yaplan planlamaya blgede kurulacak rafinerinin de

hem i pazara, hem de d pazara ynelik retim yapacaklar ve her yl yaplan 6 milyon
tonluk motorin ithalatndan dolay yaanan bamlln ortadan kaldrlmas
hedeflenmektedir. (www.enerjiajans.com, Eriim Tarihi: 05.02.09)
Bugnk durumda 32 milyon tonluk ileme kapasitesi ile Trkiyenin petrol

rnleri ihracatndan salad gelir 500 milyon Dolardr. Buna ek olarak ham petrol
fiyatlarndaki art bir yandan arz-talep dengesizliini yanstrken, te yandan tketiciye
yansyan fiyatlarn farkllamasn baka baz girift mekanizmalar da devreye
girmektedir. rnein, ham petrol fiyatlar ile bunun rafine edilmi hali olan benzin,
mazot ve dier yan rnlerin fiyatlar arasndaki makas almaktadr. Burada devreye
ham petroln rafine edilmesi, yani damtlmas sreci girdiinden, petrol rezervleri ve
ham petrol arzna ilave olarak mevcut rafineri kapasitesi temel bir kstlayc faktr
olarak belirginlemektedir. Halen dnyada rafineri kapasitesinde bir snr olduundan,
bu da petrol fiyatlarnn ham petrol arzna, var olan talebe ve kaynak ktlna nazaran
olabileceinden daha yksek seyretmesine neden olmaktadr (Pala ve dierleri,
2006:25). Akdeniz blgesinde petrol piyasasnn bu zelliinden yararlanan en nemli
iki devlet talya ve spanyadr. zellikle talya ou Akdeniz kysnda bulunan 18
rafinerisi ile ylda 100,8 milyon ton petrol ileyebilmekte, ilenmi petrol rnleri
ihracatndan ylda 6 milyar Dolarn zerinde bir gelir salamaktadr ve yaklak 13.000
kiiyi bu sektrde istihdam etmektedir (Yksel, 2006, 94).
1970li yllarda iletmeye alnan ve 1984 ylnda kapasitesi 70 milyon tona

ykseltilen Kerkk-Yumurtalk HPBHndan petrol tanmaya balamasyla birlikte
blgedeki en byk petrokimya tesisi olan Toros Gbre fabrikalar ylda 1,2 milyon ton
gbrenin ilenebildii ve 1.000 kiinin istihdam edildii byk lekli bir tesis
olmutur. Dolaysyla BTC hattnn gereklemesiyle birlikte yeni gbre retim
tesislerinin ina edilmesi de muhtemeldir. Bu fabrikalara ait ykleme boaltma tesisleri
ve iskeleler, kurulacak yeni retim tesisleri asndan maliyet drc bir unsur olarak
grlmektedir. Gelecek yllarda GAP blgesinde tamamen sulu tarma geildiinde
artacak gbre gereksinimi iin gerekecek ara mal tesislerinin bu blgede kurulmas
muhtemeldir (Gl, 1995, 74).
Yaplacak bu yatrmlar sayesinde, yatrmlarn ileri ve geri balant etkileri

nedeniyle blgede ciddi bir arpan etkisi oluabilecektir. zdemir ve Ykselin (2006)
115
belirttii gibi sektrlerin ileri ve geri balant etkileri drt kategoride

incelenebilmektedir. Buna gre;
Kategori 1: Hem geri hem de ileri balant etkileri yksek olan sektrler,
Kategori 2: Geri balant etkisi yksek, ileri balant etkisi dk olan sektrler,
Kategori 3: leri balant etkisi yksek, geri balant etkisi dk sektrler,
Kategori 4: leri balant etkisi yksek, geri balant etkisi dk sektrler

(zdemir; Yksel, 2006, 3).
Yukardaki sralama sektrel yatrm nceliklerini bykten ke doru

gstermektedir. Buna gre, hem ileri hem geri balant etkileri yksek olan 1.
kategorideki sektrler ekonominin kilit sektrlerini olutururlar ve en yksek yatrm
nceliine sahiptirler. Mevcut kt kaynaklar ncelikle bu sektrlere tahsis edilmelidir.
Dorudan ileri balant etkileri yksek olan sektrler, rettikleri mallar girdi
olarak kullanan dier sektrlere arz yarattklar iin ekonomide nemli bir yere sahiptir.
1985 yl hesaplamalarna gre ileri balants en yksek olan sektrler srasyla tarm
(3,28), petrol artm (3,07), toptan ve perakende ticaret (2,86), karayolu tamacl
(1,92), demir elik ana sanayi (1,80), eklindedir. Dolaysyla, 1985 ylnda ekonominin
dier sektrleri en ok girdiyi tarm sektrnden daha sonra da petrol artm
sektrnden kullanmlardr. 1990 ylna gelindiinde ise ileri balant etkisi en yksek
sektrler srasyla tarm (3,80), toptan perakende ve ticaret (2,68), petrol artm (2,25)
karayolu tamacl (2,23), dier kimyasal maddeler imali (1,90)dr. leri balant
etkisi yksek olan sektrler ayn zamanda dier sektrlere girdi olarak kullanldklar
iin, lke d kaynaklara olan bamll azaltma gibi bir neme de sahiptirler. 1985 ve
1990 yllar toplu olarak bakldnda, enerji sektrnn alt sektrleri olan petrol artm,
elektrik, ham petrol karm ve doal gaz retimi sektrleri ekonominin dier
sektrlerine girdi temini asndan ilk on sektr arasnda yer almaktadr. Dier bir
ifadeyle, dorudan ileri balant etkileri yksek olan sektrler olarak ortaya
kmaktadrlar. Hirschman kategorisine gre ileri ve geri balant etkileri ayn anda
yksek olan sektrler lokomotif (kilit) sektr olarak nitelendirilmektedir. Dolaysyla
enerji sektrnn alt sektrlerinin byk ounluu bu tanmlamaya uymaktadr
(zdemir; Yksel, 2006, 617). Bu nedenle Trkiyenin enerji sektrne ynelik
yatrmlar arttrmas gerekmektedir.
116
Enerji yatrmlar, kalknmakta olan lkeler snfnda olan Trkiyede ileri ve

geri balant etkilerinin yan sra, kalknma temel artlarn yerine getirmemize de
olanak salamaktadr. Kalknma, az gelimi toplumlarda iktisadi ve sosyo-kltrel
yapnn deitirilmesi, yeniletirilmesidir. Ekonomik bymenin gerekleebilmesi iin
alt stratejik nokta vardr. Bu noktalar unlardr: (Saatiolu; Kkaksoy; 2004, 3)
Doal kaynaklarn miktar ve zellikleri,
nsan kaynaklarnn miktar ve zellikleri,
Sermaye aralarnn miktar,
Mevcut teknoloji,
Ekonominin sahip olduu kaynaklarn, retim srecinde hibirinin atl olmakszn

kullanm,
retim srecinde kaynaklarn etkin kullanlarak, verimliliin salanmas.
Yukardaki noktalardan, mevcut teknoloji altyapsnn geliimi yaplacak enerji

yatrmlar ile hzl bir ekilde gerekletirilebilecektir. zellikle Trkiyedeki en son
rafinerinin 14 Austos 1977 tarihinde (TPRA Krkkale Rafinerisi) TPAO ile
Romanya Industrial Export Import firmas arasnda yaplan anlama ile hizmete girdii
dnlrse, 2009 ylnda yaplacak rafineri yatrm ile Trk enerji sektrnde byk
bir teknoloji transferi salanm olacaktr. Ayrca bu projeler gerekletirilirse, Ceyhan
Liman, Avrupann en nemli liman saylan Rotterdam Limanndan ok daha nemli
bir liman olacaktr. Bugn Rotterdam Limannn yllk kapasitesi 133 milyon tondur.
Ceyhan Liman bu kapasitenin yaklak %50 fazlasna ulaan bir kapasiteyle, dnya
pazarlarna ynelik arzn gvenli bir merkezi olacaktr. Ceyhan terminaline ulaan
toplam miktarn bu dzeye gelmesi ile oluacak ilem hacmi, Ceyhanda Rotterdama
benzer bir petrol ilem piyasasnn yaratlmasna da nclk edecektir. Yine, Londrada
kurulu Brent petrolnn fiyatlandrld IPE ye (International Petroleum Exchange)
benzer Ceyhanda da zellikle Orta Asya ve/veya Hazar petrollerinin fiyatlandrlmas
(rnein Caspian Dated/Blend veya Asian Dated/Blend markalarnn yaratlmas gibi)
iin bir petrol borsas oluturulabilecektir.
BTC HPBHnn ekonomik neminin vurgulanmasnda, Irak-Trkiye arasndaki

petrol boru hattn rnek olarak gsterebiliriz. 26 Temmuz 1975de yapmna balanan
hat, 4 Ocak 1977de tamamlanmtr. Yaplan anlama gerei gnlk 500.000 varillik
117
sevkyat yaplan hattan Trkiye, sevkiyatn %40n, 39 centlik bir iskontoyla

alabilmekteydi. Ayn zamanda Irak, sevkiyat yaplan her varil petrol iin Trkiyeye 35
cent transit gei demesi yapmaktayd. Trkiye sadece bu hattn transit gei
cretlerinden ylda 300 milyon Dolar, ayrca rafine edilmi rnlerin ihracndan da ek
olarak ylda 150 milyon Dolar kazanmaktayd. Bu gelirlere ek olarak, ald her varil
petrolden de 39 centlik iskonto da hesaba katlrsa, yapmndan 1990 ylndaki BM
ambargo kararna kadar gayet randmanl iletilmi ve her iki lke ekonomisine katklar
salamtr. Ayrca, bu boru hattndan elde edilen gelirler, karlkl ticaretin
gelimesine de katk salamtr. Iraka uygulanan ekonomik ambargo kararndan sonra
ise Trkiye yalnz Kerkk-Yumurtalk Petrol Boru Hattndan 40 milyar Dolar zarara
uradn dndmz zaman byle bir enerji sisteminin Trkiyenin ekonomisi iin
ne kadar neme sahip olduu daha iyi anlalmaktadr (Dweikat, 1990, 134136).
118
SONU
Srdrlebilir ekonomik kalknma iin kesintisiz bir enerji kayna gereklidir.

Enerji kaynaklar gnlk yaammzn, enerji ve sanayi rnleri ise retimimizin en
nemli ve yaamsal girdileridir.
Enerji bir sistemin kendisi dnda etkinlik retme yetenei olarak tanmlanan ve
tarih boyunca da gerek ekonomik gerekse de sosyo-kltrel hayatn nemli ve
vazgeilmez unsurlarndan biri olmutur (Vural, 2006, 4). Bunun sonucu olarak da
yaammz modernletike enerjiye olan bamllmz da artmaktadr.
20. yzyln bandan beri enerji kelimesi petrolle eanlaml kullanlmtr fakat
son krk ylda dnya enerji piyasasnda petroln yannda temel kaynak olarak yerini
almtr. Doalgaz yeraltndan karld gibi kullanlmas ve temiz bir yakt olmas
nedeniyle her geen gn deeri artan, stratejik bir meta olma yolunda ilerlemektedir.
Petrol ise bu zellikleri 1. Dnya Savandan beri srdrmektedir. Gnmzde petrol
85.000 mamuln retiminde hammadde olarak kullanlmaktadr (Aydal, 2008, 16-40).
Dnya ekonomisi iin bu kadar nemli olan petroln, eitli raporlara gre 850
1250 milyar varillik bir rezervi kalmtr. Bu rakamlar 2007 yl itibariyle yllk 25
milyar varillik tketimle karlatrldnda, en azndan nmzdeki 3040 yllk bir
sre daha petroln ana enerji kayna olaca bellidir.
Dnya ekonomisi 2008 yl itibariyle gnde ortalama 84 milyon varil petrol
tketmektedir. Dolaysyla byle dinamik bir piyasann ileyiini dzenleyen baz
kurallar bulunmaktadr. Enerji ekonomisi, enerji kaynaklarnn ve rnlerinin tedariki,
tanmas, ticareti ve piyasalar ile ilgilenir. zellikle enerjinin gnlk talebini
karlayan enerji endstrilerini, enerji ticaretini ve fiyatlarn kapsar. Enerji ekonomisi
genellikle yksek miktarlarda ve birincil dzeyde ihtiya duyulan enerji rnleriyle
ilgilenir. Ksacas enerji ekonomisi gnmzde petrol ve doalgaz ile ilgilenmektedir.
Enerji ekonomisi, bir lkenin ekonomik bymesinin motor gcdr. Verimli ve
rekabeti bir enerji ekonomisi, bir lkenin ekonomik bymesi ve ekonomik girdilerinin
artmas iin kritik bir unsurdur. Bu nedenle hkmetler etkili ve rekabeti bir enerji
ekonomisinin almas iin vergi, ticaret, endstri, fiyat, yatrm ve evre politikalar
gibi konular ara olarak kullanrlar (Noreng, 2002, 162). Trkiye gibi enerji ithalats
olan lkelerin ald en nemli tedbir arzn kesintisiz ok eitli ve uygun maliyetler ile
119
salanmas temin edecek planlar yapmaktr. Enerji ekonomisi ierisinde bu olguya

enerji arz gvenlii denilmektedir.
Enerji arz gvenliinin tanm; enerjinin srekli olarak gvenilir, temiz ve eitli
kaynaklardan, uygun miktarlarla ve uygun fiyatlarla salanmas ve yksek verimlilikte
tketilmesidir (Demirda, 2007, 21). Enerji arz gvenliini gnmz toplumlarnn
odana getiren temel nokta enerji ikame imknlarnn ok kstl olmasdr. 21. yzylda
enerjinin ikamesi, yine bir enerji kayna olduu iin, enerjinin zellikle de petrol ve
doalgazn talep esneklikleri hem ksa hem uzun dnemde olduka dktr.
19731999 dneminde ham petrol talebinin hem de doalgaz talebinin fiyat
esneklikleri srasyla -0,02 ve -0,01 olarak belirlenmitir. Yani fiyattaki %1lik bir arta
karn petrol ve doalgaz talebi ksa dnemde hibir tepki vermemektedir. Uzun
dnemde ise petrol talep esneklii ok az bir deiim sergileyip -0,005 olmakta fakat
doalgaz talep esneklii uzun dnemde daha esnek bir yapya kavumaktadr.
Ham petroln ve doalgazn arz esneklikleri ksa dnemde negatif deerler
almaktadr. Yani fiyat deiimlerine karn, fiyat deiiminin ters ynnde bir tepki
vermektedirler. Bu unsur Rasyonel Beklentiler Hipotezi ile aklanmaktadr.
reticiler fiyat artlarn grdkten sonra, bu artlarn kalc m, yoksa geici bir
dalgalanmam olduunu anlamak iin retimlerini ksmaktadrlar (Krichene, 2002, 568).
Trkiyenin ham petrol talebinin ksa dnem gelir esneklii ise 0.64, fiyat
esneklii ise -0.10 olarak hesaplanmtr. Petrol talebinin uzun dnem gelir esneklii
0.61, fiyat esneklii ise -0.18 olarak hesaplanmtr. Bu bulgular ham petrol fiyat
deiikliklerine kar uyumun, gelir deiikliindeki uyumdan ok daha yava olduunu
gstermektedir. Gelimekte olan bir lke olan Trkiye, uzun dnem gelir esneklii
katsays ile (0,61) gelimi lkelere, fakat uzun dnem fiyat esneklii katsays ile ise (-
0,18) gelimekte olan lkelere benzemektedir. Ksacas Trkiye ham petrol fiyat
deiimlerine gelimi lkelerden daha az tepki vermektedir (Altnay, 2007, 5830
5835).
Ksa dnem gelir ve fiyat esneklikleri ise 0,64 ve -0,10dur. Petrol fiyatnda
%1lik bir deiim, petrol talebinde %0,10luk petrol talebinde azalmaya neden
olacaktr. Fakat uzun dnem ve ksa dnem gelir esneklikleri neredeyse ayn kmtr.
Bunun ana nedeni gelir deiikliklerindeki asimetrik etkidir. Trkiyede gelir artnn
petrol talebine etkisi, gelir dnden daha fazladr. Petrol talebinin fiyat inelastiklii,
Trkiyeyi yksek oranda ithal petrole baml klmakta ve fiyat oklarna ak hale
120
getirmektedir. Ancak petrol talebinin gelir esnekliinin 0,61 olmas petrol talebinin
gelirden daha az artacan gstermektedir. rnein, Trkiye ekonomisi %5
bydnde, ithal petrol talebi %3 byyecektir. Bylece petrol younluu %2
azalabilecektir (Altnay, 2007, 58305835).
Enerjinin bu kadar kritik bir rol oynad 21. yzyl ekonomileri, 1991 ylnda
yklan SSCBden bamszlklarn ilan eden Hazar blgesi uluslar iin byk bir
mcadeleye girimilerdir. Blgedeki 200 milyar varillik petrol ve 7,59 trilyon
metrekplk doalgaz kaynaklar, tm dnyann dikkatini bu blgeye yneltmitir.
Blgedeki enerji kaynaklar iin esas sorun bu kaynaklarn hangi gzergahlar ile
bat pazarlarna ulatrlaca sorunuydu. Blgedeki yetmi yllk Sovyet ynetimi,
blgenin tm boru hatt altyapsn Rusya anakarasnda sonlandracak ekilde ina
etmesinden dolay ne AB ne de ABD, Rusyay ana tedarikileri yapacak bir noktaya
getirmek istememilerdir. nk Rusya d politikasnda ska enerji kartn oynayan
bir anlay benimsemekteydi.
Bu ortamda ortaya km olan Bak-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hatt, Hazar
blgesi enerji kaynaklarn bat pazarlarna, Rusya dndaki bir alternatiften tayan ilk
boru hattdr. Bu nedenle ekonomik olduu kadar siyasi bir anlamda tamaktadr.
BTC HPBH 1.776 km. uzunluunda (Azerbaycan 440 km, Grcistan 260 km,
Trkiye 1.076 km) ve ylda elli milyon ton, dier bir deyile gnde bir milyon varil
petrol tayabilecek ekilde ina edilmitir. Boru hattnn iletilmesi iin uluslararas bir
konsorsiyum kurulmutur. Azerbaijan International Oil Company (AIOC) olarak
adlandrlan bu konsorsiyumda on irket bulunmaktadr. Bu irketlerden biri
TPAOdur ve %6,75lik bir pay almtr.
BTC HPBHnn iktisadi etkilerini mikro ve makro etkiler olarak incelemek, hem
etkilerin daha iyi aklanmasn hem de bilgi karmaasn nlemektedir.
Hattn mikro bazdaki etkilerinin byk ksm hattn inaat aamas srasnda,
geici istihdam veya kamulatrma sonucu ortaya kmtr. Gzergh zerindeki hane
halkalarnn byk ounluu (%90,4) yl boyunca kyde yaamas nedeniyle projenin
muhtemel olumsuz etkilerinden yksek dzeyde etkilenme olaslklar bulunmaktadr.
Gzergh zerindeki hanelerin %79,7sinin iftilik dnda yapabilecekleri baka ileri
olmamas nedeniyle YT dnda yllna kamulatrlan arazilerden ciddi anlamda
zarar grme olaslklar bulunmaktayd. Fakat Dnya Bankasnn belirledii OD 430
standartlarna gre yaplan kamulatrma demelerinin, blge halknn olumsuz
121
etkilenmesini nlemitir. Yaplan kamulatrma demelerini, deme yaplan hanelerin

%57,06s ev masraflarna, %12,3 kooperatif, banka ve dier gerek ve tzel kiilere
olan borlarn denmesine, %5,11i akrabalara bor vermeye ayrmtr. Dolaysyla bu
demelerin blge halknn sermaye yaplar zerinde olumlu etkilerinin olmad
anlalmtr (Tanrvermi ve dierleri, 2005, 64).
Fakat proje gzergh zerindeki ekonomik olarak aktif bulunan 1564 ya
grubu gzergh geneli iin %54,69dur. Yani alabilir durumdaki her 55 kii,
alamayacak durumdaki 45 kiiye de bakmak ykmllndedir. Bu projenin inaat
aamasnda alacak iilerin byk bir ksmnn blge halkndan seilerek istihdam
edilmesi, 20022006 dneminde blgede olumlu etkiler yaratmtr. Ayrca projede
alanlarn eitimden geirilmesi, blgenin beeri sermayesine olumlu katklar
yapmtr (Tanrvermi ve dierleri, 2005, 18).
Hattn makro ekonomik etkilerinin banda ise vergi gelirleri gelmektedir. 16.
yllar arasnda hattn maliyetinin geri dnmnn hzlanmas amacyla vergiler dk
tutulmutur. Bu dnemde 20 senti kurumlar vergisi, 35 sentide tama creti olmak
zere her varilden toplam 55 sent vergi geliri elde edilecektir. 616. yllar arasnda ise
75 sent, 1740. yllar arasnda ise 80 sent vergi geliri salanacaktr (Pala ve dierleri,
2006, 28).
Bu rakamlar nda 116. yllar arasnda 140200 milyon Dolar, 1740. yllar
arasnda ise 200300 milyon Dolar civarnda bir gelir elde edilecektir. Bu gelirlere
TPAOnun sahalardan elde ettii %6,75lik pay da eklenince, ylda 830 milyon Dolarlk
bir gelir sz konusudur. Bu rakam Trkiyenin 334 milyar Dolarlk d ticaret hacminde
%0,25lik bir paya denk gelmektedir (Pala ve dierleri, 2006, 28).
Hattn makro etkilerinin bu ekilde dk olmasnn temel nedeni Ceyhan
blgesinde oluturulmak istenilen enerji merkezi altyapsnn eksikliidir. Blgede
gerekli rafineriler kurulmad iin her gn bir milyon varil petrol ilenmek zere baka
rafinerilere gnderilmektedir. Trkiye petrol rafine edip yksek katma deerle
satabilecekken, u anda hattan sadece gei creti almaktadr.
Hlbuki petrol ve alt kategorileri artm, Trkiyede ileri ve geri balant etkileri
yani rettikleri mal girdi olarak kullanan dier sektrlere arz yarattklar iin
Hirschmann kategorisine gre kilit sektrlerdir ve ekonomide ki kt kaynaklar
ncelikli olarak bu sektrlere kaydrlmaldr (zdemir; Yksel, 2006, 3).
122
Bu sektrlere yatrm ayn zamanda gelimekte olan lkeler snfndaki

Trkiyede son rafineri yatrmnn 14 Austos 1977 tarihinde Romanya ile ortak
yapld dnlrse, ciddi anlamda bir teknoloji transferi salayacaktr.
Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu, Ceyhann enerji ss olmas iin bir master
plan hazrlamtr. Plana gre proje alan skenderun Krfezinde Ceyhan ve Erzin
snrlar iinde yer almaktadr. Bu blgede rafineri, petrokimya tesisleri, petrol ve
doalgaza ilikin depolama tesisleri, LNG terminalleri ve tersaneler yaplmas
planlanmaktadr. 128 bin 340 dnmlk arazide planlanan yatrmlarn deerleri ise 20
milyar Dolardr. Blgedeki ilk rafineri 10, ikinci 15 ve son rafineri de yine 15 milyon
ton/yl kapasiteli olacaktr. Toplamda 35 milyon ton/yl kapasite ile alacak bu tesis
Trkiyenin ilenmi ham petrol rnleri ihracat kapasitesini ciddi arttracaktr. Ceyhan
blgesinde byle bir altyap eksiklii nedeniyle talya, petrol rafineri altyaps sayesinde
ylda 6 milyar Dolarlk bir gelir elde etmekte ve 13 bin kiiye istihdam salamaktadr.
Bu yatrmlarn gereklemesi ile Trkiye enerji pazarnda bir transit lke
konumundan kp BTCnin 50 milyon ton/yl kapasitesi, Kerkk-Yumurtalk hattnn
70 milyon ton/yllk kapasitesi ve inaatna balanan yllk 70 milyon ton kapasiteli
Samsun-Ceyhan hatlar sayesinde 190 milyon ton/yllk bir kapasiteye ulaacak ve
Akdeniz pazarnn yllk 210 milyon tonluk hacminin byk ksmn karlayacaktr. Bu
sayede blgede kurulabilecek petrol borsalar ile fiyat hareketlerini belirleyen ve global
ekonomik krizin bitiinden sonra hzla ykselecek petrol fiyatlarnda ilenmi petrol
rnleri arz edebilecek Akdenizin en nemli enerji ihra blgesi olabilecektir.
123
KAYNAKA
Abdullayev, Cavid (1994), Uluslar aras Hukuk erevesinde Hazarn Stats ve

Doal Kaynaklarnn letilmesi Sorunu, Devletler Umumi Hukuku Dergisi,
Ankara.
Acar, ada; Blbl, Sevta; Gmrah, Fevzi; Metin, idem; Parlaktuna, Mahmut
(2007), Petrol ve Doalgaz, ODT Toplum Bilimleri Merkezi, Ankara.
Adelman, M. A. (1973), The World Petroleum Market, John Hopkins University Press,
Baltimore.
Aklin, Kerem; Atman, Sabit (2006), Kresel Petrol Stratejilerinin Jeopolitik Adan
Dnya ve Trkiye zerindeki Etkileri, stanbul Ticaret Odas Yaynlar, Yayn
No:48, stanbul.
Altinay, Galip (2007), Short-run and Long-run Elasticities of Import Demand for
Crude Oil in Turkey, Energy Policy, No.37, 5829-5835.
Andican, Ahat (2006), in Satrancnda Orta Asya, Avrasya Dosyas Trk Dnyas ve
in zel Says, cilt 12, Say 1.
Aydal, Doan (2008), Petrolsz Dnya, Truva Yaynlar, stanbul.
Babal, Tuncay (2005), Implications of The Bak-Tbls-Ceyhan Main Oil Pipeline
Project, Akyaz Matbaas, Ankara.
Bahgat, Gawdat (2002), Pipeline Diplomacy: The Geopolitics of the Caspian Sea
Region, International Studies Perspectives, Vol 21, No 3.
Bahgat, Gawdat (2004), The Caspian Sea: Potentials and Prospects, International
Journal of Policy, Vol 17, No 1.
Bayra, H. Naci (2005), Uluslar aras Petrol Piyasasnn Ekonomik Analizi, Eskiehir
Osmangazi niversitesi ..B.F Dergisi, Cilt 8, Say 2.
Bilgin, Mert (2005), Avrasya Enerji Savalar, IQ Kltr ve Sanat Yaynclk (3.
Basm), stanbul.
Bilgin, Mert (2005), Hazarda Son Darbe, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul.
Bilgici, Metin (2005), Hazar Enerji Havzasnn Trkiye ve evre lkeler Asndan
Stratejik nemi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Gebze leri Teknoloji
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kocaeli.
124
Blanchard, Olivier J; Gali, Jordi (2007), The Macroeconomic Effects of Oil Price
Shocks: Why are the 2000s so Different from the 1970s? NBER Working
Paper, No: 13368.
Bhringer; Christoph; Vogt, Carsten (2003), Economic and Environmental Impacts of
Kyoto Protocol, The Canadian Journal of Economics, Vol 36, No 2.
BP (2008) Statistical Review of World Energy.
Brezinski, Zbigniew (2005), Byk Satran Tahtas,( eviren: Yelda Treli), nklp
Kitabevi, stanbul.
Canar, Burin (2006), Souk Sava Sonrasnda ABD ve Rusya Federasyonunun
Gney Kafkasya Politikalar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
Can, Mesut Hakk (2007), Yakn evre Doktrini Balamnda Rusyann Orta Asya
Politikalar, Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynevi, Ankara.
Cornell Svante E; Tsereteli, Mamuka; Socor, Vladimir(2007), Geostrategic
Implications of The Bak-Tbilisi-Ceyhan Pipeline, International Affairs, Vol
72, No1.
nar, Burak (2008), Tarihte nc G ve Orta Asya Enerji Savalar, Gvenlik
Stratejileri Dergisi, Cilt 5, Say 2.
olak, lhami; Bayndr, Ramazan; Demirta, Mehmet (2008), Trkiyenin Enerji
Gelecei, Tbav Bilim Dergisi, Cilt 1, Say 2.
Deese, David A (1980), Energy: Economics, Politics and Security, International
Security, Vol 4, No 3.
Demir, dris (2007), Uluslar aras Petrol Sistemi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi
Demirda, Osman (2005), Enerji Gvenlii, Gvenilir Enerji, Enerji Ajans, Ankara.
Dikba, Kadir (2001), Trkmen Gaznn Bamszlk Mcadelesi, Avrasya Dosyas
Trkmenistan zel Says, Cilt 7, Say 2.
Dokuzlar, Bircan (2006), Dnya G Dengesinde Yeni Silah Doalgaz Orta Asyadan
Avrupaya, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul.
Dokuzlar, B.; Ylmaz, H.; Pala, C.(2006), inin Orta Asya Enerji Politikas, Avrasya
Dosyas, Cilt 12, Say 1.
125
Doyuran, Sabri Zafer (2005) Hazar Havzas Enerji Kaynaklarnn Trk D

Politikasna Etkileri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kadir Has
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul.
Dweikat, Qasem M. Shehadeh (1990), The Geostrategy of oil pipeline construction and
operation in the Middle East, Yaynlanmam Doktora Tezi, The University of
North Carolina.
Eden, Richard; Posner, Michael; Bending, Richard; Crouch, Edmund; Stanislaw, Joe
(1981), Energy Economics, Cambridge University Press.
Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu (2007), Enerji Piyasas Sektr Raporu, Ankara.
Erhan, ar (2003), ABDnin Orta Asya Politikas ve 11 Eyll Sonras Yeni
Almlar, Stradigma Dergisi, Say 9.
European Union (2006), Green Paper: A European Strategy for Sustainable,
Competitive and Secure Energy, Sec. 317.
Gazel, Frat (2003), Mavi Akm: Genetik ifresi zld, Avrasya Dosyas Enerji
zel Says, Cilt 9, Say 1.
Gke, Mustafa (2008), Sovyetler Sonras Dnemde Hazar evresinde Yaanan
Rekabet, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Cilt 5, Say 3.
Gknel, Mete (2008), Avrupa Birliinin Enerji Politikalar, Avrasya Stratejik
Aratrmalar Merkezi Stratejik Aratrmalar Dergisi, Cilt 7.
Gl, A.; Gl, Ayfer Y. (1995), Avrasya Boru Hatlar ve Trkiye, Balam Yaynlar,
Ankara.
Glen, Halit (2009), Rusya-AB Anlamazl ve D Politika Arac Olarak Enerji,
Avrasya Dosyas Enerji zel Says, Cilt 9, Say 1.
Gne, Hakan (2007), in Halk Cumhuriyetinin Orta Asya Politikas: Enerji ve
Gvenlik, Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynevi, Ankara.
Grel, kr Sina (1988), Ortadou Petrolnn Uluslararas Politikadaki Yeri, Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Yayn No 432, Ankara.
Grses, Emin (2001), Kafkasyada Uluslar aras Rekabet, Avrasya Dosyas
Azerbaycan zel Says, Cilt 7, Say 1.
Harp Akademileri Komutanl Yaynlar (1999), Orta Asya-Hazar-Ceyhan Boru Hatt
ve Milli Gce Etkileri, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, stanbul.
Hartshorn, J. E. (1962), Politics and World Oil Economics, Frederick A. Praeger
Publisher, New York.
126
Holbrook, W. A. (1963), Petroleum Marketing and Transportation, Gulf Publishing

Company, Houston.
International Energy Agency (2004), Oil Market Report.
International Energy Agency (2006), International Energy Outlook.
International Energy Agency (2007), Chinas Worldwide Quest for Energy Security.
Kalicki, Jan H (1998), US Policy in The Caspian: Pipelines, Partnership and
Prosperity, Middle East Policy, Vol 6, No 2.
Kanbolat, Hasan (2000), Rusya Federasyonunun Kafkasya Politikas ve eenistan
Sava, Avrasya Dosyas Rusya zel Says, Cilt 6, Say 4.
Karaosmanolu, Filiz (2004), Enerji ve Kalknma in Yenilenebilir Bir Kaynak Olarak
Biyoyaktlar, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul.
Kzlkaya, E.; Engin, C. (2006), Enerjinin Jeopolitii: Dnya zerindeki Jeo-
Ekonomik Mcadele, stanbul niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi Dergisi,
Say 4.
Kibarolu, Mustafa (2004), Enerji Kaynaklar ve Ulam Yollarnn Uluslar aras
Gvenlie Etkileri, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, stanbul.
Konya Ticaret Odas Etd Aratrma Servisi (2006), Rusya Federasyonu lke Raporu,
Yayn No: 32, Konya.
Krapels, Edward N. (1993), The Commanding Heights: International Oil in a Changed
World, International Affairs, Vol 69, No 1.
Krichene, Noureddine (2002), World Crude Oil and Natural Gas: A Demand and
Supply Model, Energy Economics, No:24, 557576.
Melamd, Alexander (1994), International Trade in Natural Gas, Geographical
Review, Vol 84, No 2.
Metin, Meftun (2004), Politik ve Blgesel G Hazar, IQ Kltr sanat Yaynclk,
stanbul.
Nesibli, Nesib (2001), Dou-Bat ekseninde Azerbaycan, Stratejik Analiz Dergisi,
Cilt 2, Say 20.
Noreng, Qystein (2002) ,Crude Power: Politics and Oil Market, I. B. Tauris Publishers,
London.
Nuri Aras, Osman (2001), Hazar Ekonomisi, Der Yaynevi, stanbul.
127
Ogan, Sinan (2001), Hazarda Tehlikeli Oyunlar: Stat Sorunu Paylalamayan

Kaynaklar ve Silahlanma Yar, Avrasya Dosyas Trkmenistan zel Says,
Cilt 7 Say 2.
Ogan, Sinan (2005) ,Yeni global oyun ve hazarn stats, TRKSAM.
zalp, Necdet (2004), Byk Oyunda Hazar Enerji Kaynaklarnn nemi ve
Konumu, Panaroma Dergisi, Say 1.
zdemir, Abdullah; Yksel, Fatma (2006), Trkiyede Enerji Sektrnn leri ve Geri
Balant Etkileri, Ynetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt 13, Say 2.
zhan, Taha (2005), Petrol Fiyatlar, Siyaset Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf,
Ankara.
Pala, Cenk (2001), Afganistan Savann Hazar Boru Hatt Projelerine Etkisi: Krmz
Kalem Bu Kez Kimin Elinde?, PetroGas Dergisi, Say 26.
Pala, Cenk (2002), Hazar Boru Hatlar Bak Tiflis Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt
Projesi ve Trkiye, Avrasya Dosyas, Cilt 7 Say 4.
Pala, Cenk (2003), Enerjide Petrol Doalgaz Dengesi Fosil Evlilii, Katolik Bir Evlilik
mi?, PetroGas Dergisi, Say 28.
Pala, Cenk (2005), Enerji Perspektifinden Trkiye-ABD likilerinin Boyutu: Irakn
Geleceine likin Bir Senaryo Denemesi, Avrasya Dosyas, Cilt 11, Say 2.
Pala, C.; Kanbolat, H.(2006), Dnya Enerji Arz Gvenliinde Dnm Noktas: BTC
Projesi Hayata Geiyor, Avrasya Dosyas, Cilt 10, Say 3.
Pala, Cenk (2006), 20. yzyln eytan geni: ABD-Petrol-Dolar, Mavi Nokta
Yaynlar, stanbul.
Pamir, Necdet (2003), Dnyada ve Trkiyede Enerji, Trkiyenin Enerji Kaynaklar ve
Enerji Politikalar, Avrasya Stratejik Aratrmalar Vakf, Ankara.
Pamir, Necdet (2005), in ve Enerji Gvenlii, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt 6, Say1.
Pamir, Necdet (2005), Enerji Politikalar ve Kresel Gelimeler, Stratejik Analiz
Dergisi, Cilt 7 Say 2.
Pamir, Necdet (2008), Kresel Enerji Politikalar ve Trkiye, TMMOB Trkiye VI.
Enerji Sempozyumu, Ankara.
Patac, Hilal (2007), Trkiye Ekonomisinde Enerjinin Yeri ve Enerji Politikalar,
Global Enerji Dergisi, Say 2.
Pndyck, Robert S. (1979), Advances in The Economics of The Energy and The
Resources, JAI Press Inc., Connecticut.
128
Pirini, Ferhat (2007), Souk Sava Sonrasnda ABDnin Orta Asya Politikas:
Beklentiler ve Gereklikler, Ankara niversitesi SBF Dergisi, No: 631.
Pogue, Joseph E. (1921), The Economics of Petroleum, John Wiley and Sons Inc.,
London.
Saatiolu, Cem; Kkaksoy, smail (1994), Trkiye Ekonomisinin Enerji
Younluu ve nemli Enerji Projelerinin Ekonomiye Etkisi, Dumlupnar
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 11.
Sezer, Duygu Bazolu (2008), Turkish-Russian National Security Interaction at the
Dawn of the Twenty-First Century, Trkiye-Rusya Arasnda htilafl Konular
ve zmleri, Derleyen: Glten Kazgan, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul.
Somuncuolu, Anara (2001), Gei Dneminde Kazakistan Ekonomisi, Avrasya
Dosyas Kazakistan-Krgzistan zel Says, Cilt 7, Say 4.
ahin, Adem (2006), Trkiyenin Srdrlebilir Kalknma Hedefleri erisinde
Enerjinin Yeri ve nemi, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi, Ankara.
en, Yunus (2009), Hazarn Kan: Orta Asyann Petrolle Yazlan Tarihi, Doan
Kitap, stanbul.
Tanrvermi, Harun; Gnen, Serta; Demirci, Rasih (2005), Bak-Tiflis-Ceyhan Ham
Petrol Boru Hatt Projesi Yllk Tekrarlanan Hanehalk Aratrmas: Etkilenen
Hanelerin Gelir ve Harcamalarnn Karlatrmal Analizi, Educational
Consultancy Company, Ankara.
Tanzer, Michael (1969), The Political Economy of International Oil and The
Underdeveloped Countries, Beacon Press, Boston.
Takar, Diner (1998), Orta Asyadaki Ekonomik Reformlar ve Yeni Byk Oyun,
Derleyen: Aleddin Yalnkaya, Balam Yaynlar, stanbul.
T.C. Babakanlk Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl (2007), Azerbaycan
Cumhuriyeti.
T.C. Babakanlk Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl (2007), Kazakistan
lke Raporu.
T.C. Babakanlk Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl (2007), Azerbaycan
lke Raporu.
Tonus, zgr (2006), Genileyen Avrupa Birliinin Enerji Politikalar ve Trkiye,
Anadolu niversitesi ..B.F, Eskiehir.
129
Tosunolu, B. Tuberk (2007), Trkiyenin Blgeye Ynelik zledii Ekonomik

Politikalar ve Bu Politikalarn Etkileri, Stratejik Aratrmalar Merkezi, No.
25, Ankara.
Trkiye ktisat Kongresi Raporu (2004).
Urasz, Blent (2002), inin Hazar ve Orta Asya Blgesine Ynelik Politikas,
Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 4, Say 3.
Uur, Alparslan (2008), Trkiyede 1990 Sonras Enerji Politikalarnn Kamu
Maliyesine Yansmalar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Celal Bayar
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Manisa.
Uurlu, rgen (2009), evresel Gvenlik ve Trkiyede Enerji Politikalar, rgn
Yaynevi, stanbul.
Ulenko, Natalya (2003), Rusya ve Trkiyenin Stratejik Gvenliinin Salanmasnda
Enerji Hammaddeleri hracat ve thalatnn Rol, Dnden Bugne Trkiye ve
Rusya, Derleyen: Glten Kazgan, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul.
Ulubay, Hikmet (2004), Petropolitik, T Avrasya Yer Bilimleri Enstits, Yayn No:
79, stanbul.
United States Department of State(2002), National Security Strategy of The United
States Of America.
Urazova, Y. (2008), Rus D Politikasnda Orta Asyann nemi, Trkiye-Rusya
Arasnda htilafl Konular ve zmleri, Derleyen: Glten Kazgan, stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.
mezsoy, ener (2006), Petrol oku ve Yeni Ortadou Haritas, leri Yaynlar,
stanbul.
Verdiyev, Ruslan (2000), BTC HPBH Projesinin Trkiye Ekonomisi Asndan
Deerlendirilmesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Uluda niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Bursa.
Vural, Zeliha (2006), Hazar Havzas Enerji Kaynaklarnn Uluslar aras Politikadaki
Yeri ve Trkiyeye Etkisi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Atlm
Yapc, Utku (2004), Kresel Srete Trk D Politikasnn Yeni Almlar: Orta Asya
ve Kafkasya, Otopsi Yaynlar, stanbul.
130
Yergin, Daniel (1997), Petrol: Para ve G atmasnn Epik yks, eviren:

Kamuran Tuncay, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul.
Yldrm, Sevil (2003), Dnyada ve Trkiyede Petrol, T.C. Babakanlk DTM
Ekonomik Aratrmalar ve Deerlendirme Genel Mdrl, Ankara.
Ylmaz, Zerrin (2007), Trkiye ve Enerji, T Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
Yce, ar Krat (2006), Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynaklar zerinde
Mcadele, tken Yaynlar, stanbul.
Yksel, Mustafa (2006), Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt ve Trkiye Ekonomisine
Etkileri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Abant zzet Baysal niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Bolu.
Zhassenbayev, Kazbek (2004), Hazar Havzas Enerji Kaynaklar ve Blgesel
Politikalar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara.
BOTA Trkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan Doal Gaz Boru Hatt Projesi
NABUCCOProjesi,
http://www.botas.gov.tr/projeler/tumprojeler/bulgaristan.asp 27.11.2008.
BTC HPBH Proje Direktrl. www.btc.com.tr, Eriim Tarihi: 18.04.09.
www.enerjiajans.com, Eriim Tarihi: 05.02.09
www.inogate.org, Eriim Tarihi: 09.02.2009.

131
ZGEM
Ad Soyad : Ali Eren Alper

Doum Yeri-Yl : Libya-16.11.1981
Medeni Durumu : Bekr
E-posta : aalper@cu.edu.tr
Adres : Toros Mh. Ahmet Sapmaz Blv. N:52 Kat:3 Daire: 5
ukurova/ADANA
Tel (i): 0322 3387254 (Dahili 116)
Eitim Durumu
Yksek Lisans (2005-2009) :ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, ktisat
Anabilim Dal, Adana
Lisans (2000-2005) :ukurova niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi,
ktisat Blm, Adana
Lise (1992-1999) : Seyhan Anadolu Lisesi, Adana
lkokul (1987-1992) :Celalettin Sayhan lkokulu
Tecrbesi
(2008- ) : ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, ktisat
Anabilim Dal, Aratrma Grevlisi, Adana
Bilgisayar
Excel, Word, Power Point
Yabanc Dil
ngilizce, DS (73,750)
ngilizce, TOEFL IBT (82 puan)

Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatti Ve Türkiye Ekonomisine Etkileri Ylisans Tezi 2009

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatti Ve Türkiye Ekonomisine Etkileri Ylisans Tezi 2009

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

TRKYE CUMHURYET

BAK-TFLS-CEYHAN HAM PETROL BORU HATTI VE TRKYE

Ali Eren ALPER

YKSEK LSANS TEZ

BAK-TFLS-CEYHAN HAM PETROL BORU HATTI VE TRKYE

Ali Eren ALPER

Danman: Do. Dr. Harun BAL

YKSEK LSANS TEZ

ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Bakan: Do. Dr. Harun BAL

ye : Yrd. Do. Dr. Hakk FT

ye : Yrd. Do.Dr. Mehmet ZMEN

Do. Dr. Azmi YALIN

BAK-TFLS-CEYHAN HAM PETROL BORU HATTI VE TRKYE

Ali Eren ALPER

Yksek Lisans Tezi, ktisat Anabilim Dal

kullanan ekonomiler, oluabilecek yeni enerji oklarnn muhtemel etkilerini

Anahtar Kelimeler: Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hatt, Enerji

BAKU-TBILISI-CEYHAN CRUDE OIL PIPELINE AND ECONOMIC

Ali Eren ALPER

Master Thesis, Department of Economics

After explaining the theoretical consept of energy, the effects of Baku-Tbilis-

Key Words: Baku-Tbilisi-Ceyhan Crude Oil Pipeline, Energy Economics,

Enerji, dnya ekonomilerinin bymelerini salayan temel hammaddedir.

Ali Eren ALPER

ZET ...................................................................................................................... iii

1.12.1.ABDnin Blgeye Ynelik Politikalar . 71

2.1.Trkiyede Enerji Politikalar ve Gelimeler .............................................. 80

2.4.2.2. Dolayl Etkiler ............................................................................ 109

Tablo 1.lkelerin Gnlk Petrol Tketimi (Milyon Varil/Gn) ............................... 5

ekil 1. Petrol Endstrisi emas .............................................................................. 16

Grafik 1. Yedi Sanayilemi Ekonomide Gnlk Petrol Tketimi............................. 28

Sanayilemenin ve teknolojinin gelimesiyle birlikte enerjiye olan ihtiya

bulunmaktadr. Dnya enerji kaynaklarnn %60dan fazlasn kontrol eden lkelerle ve

ENERJ, ENERJNN NEM VE DNYA ENERJ

lkelerin toplumsal geliimlerinin srkleyici unsurlarnn banda enerji

Yeryzne karldklarnda, atmosferik basn ve scaklk koullarnda sv halde

Tablo 1: lkelerin Gnlk Petrol Tketimi (Varil/Gn) (Milyon Varil)

Petrolnn gnlk tketimi 2009 ylnda toplam 86 milyon varile ulaacaktr.

balayacaktr. Uluslararas seyahatler azalmaya balaynca uak filolarnn yaayaca

1.2. Enerji Ekonomisi

Hammadde ve son kullanc arasnda yer alan enerji kaynaklar ve enerji

1.2.1. Enerji Esneklikleri

Enerji talebinin esneklii, fiyat deimeleri karsnda enerji talebi fiyatnn

incelemitir: 19181999, 19181973 ve 19731999. Buna gre ham petrol talebinin

Tablo 2: Ham Petrol ve Doalgaz Ksa Dnem Talep ve Arz Esneklikleri

Bu sonular aka hem petrol talebinin fiyat esnekliinin olduka dk

Tablo 3: Ham Petrol ve Doalgaz Uzun Dnem Arz ve Talep Esneklikleri

Petrol arznn uzun dnem fiyat esneklikleri pozitifidir. 1918-1999da 0.25,

1.2.2. Enerji Endstrisi

Enerji endstrisi, enerji kaynaklarnn kartlmas ve tanmas ile ilgili sanayi

Enerji endstrisinin tarihsel geliimi ierisinde petrol ve kmr kaynaklarnn

1.2.2.1. Petrol Endstrisi

beklenmektedir. Yeni yatrmlar iin iki farkl organizasyon dnlmektedir.

Petrol ve Gaz retimi Ham Petrol Ticareti

Doal Perakende Depolama Rafineri hracat Sanayi

ve bu rnlerin dier kimyasal endstrilerle olan entegre ilikisi, petrokimya

1.2.2.2. Doalgaz Endstrisi

Petroln glgesinde gelien ve bugn ncelikli enerji kaynaklar arasnda en

1.2.3. Enerji Piyasalar ve Enerji Ticareti

Enerji piyasalar, enerji kaynaklarnn ve rnlerinin arz-talep dengesi ierisinde

kontrol ve denetimini salarken, dier taraftan enerji ticaretinin grnmeyen nedenler

geciktirmektedir. Liberalleme, enerji piyasalarnn geliiminde ok etkilidir ve

D Ticaret Satn Alma