Bách Khoa Thư Lịch Sử - King Fisher

Mc
Lc
TH GII THI THNG C (40.000-500 NM TCN)
S LC TON CNH TH GII (40.000-500 TCN)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
CHU PHI V TRUNG NG
C-
NHNG CON NGI U TIN (40.000-10.000 TCN)
NGI NGUYN THY
NGI NEANDERTHAL
K BNG H
NGI CRO - MAGNON
NHNG NNG DN U TIN (10.0004.000 TCN)
THUN HA NG VT
TI TIU
SUMER V AKKAD (50001600 TCN)
CC TH QUC CA NGI SUMER
C V VIT
GIAO TRANH NI B
CC THNH BANG AKKAD V UR
ZIGGURAT
AI CP C I (40002000 TCN)
PHARANG
X HI AI CP
KIM T THP
TRUNG VNG QUC
CC MC THI GIAN CHNH
CC V THN CA NGI AI CP
CHU U THI C THCH (45001200 TCN)
CC MC THI GIAN CHNH
LC A CHU U
NN VN MINH SNG N (40001800 TCN)
B TR TH
NNG DN V TH TH CNG
S KT THC CA MT NN VN MINH
CRETE C I (30001450 TCN)
CC TH CA NGI MINOS
S SUY VONG CA MT NN VN MINH
NGI MYCENAE (20001200 TCN)
M CA NGI MYCENAE
BNH TRNG V SUY VONG
TRIU I NH THNG (17661122 TCN)
CC NN VN HA S KHAI
VUA THANG V NH THNG
CC MC THI GIAN CHNH
CH VIT
NG IU
NGI HITTITE (16001200 TCN)
QUC HITTITE
BABYLON (1900700 TCN)
KHOA HC S KHAI
NGI ASSYRIA (1900612 TCN)
SP V TI SINH
CUNG IN CA VUA ASSURBANIPAL
VNG QUC ASSYRIA HNG THNH
CUC SNG CA NGI ASSYRIA
CC MC THI GIAN CHNH
CHNG CUI
NGI DO THI C (1800587 TCN)
NHNG NM U
QUC GIA ISRAEL U TIN
BT N V LY TN
CC MC THI GIAN CHNH
AI CP: THI K TN VNG QUC (15321070 TCN)
TN VNG QUC
AKHENATEN
TUTANKHAMUN
NGI PHOENICIA (1500100 TCN)
BUN BN V TH CNG
CC HI CNG PHOENICIA
THM HIM
CHU PHI (6000200 TCN)
NUBIA V KUSH
TRUNG V NAM PHI
CC MC THI GIAN CHNH
CHU M (1500-350 TCN)
NGI OLMEC MEXICO
NN VN MINH ANDES
CC MC THI GIAN CHNH:
N THI ARYAN (1500-500 TCN)
NGI ARYAN N
NN VN HA HINDU
THNH ROME (753509 TCN)
NGI ETRURIA
CC V VUA LA M
CC MC THI GIAN CHNH
BABYLON PHC HNG (626539 TCN)
VUA NEBUCHADNEZZAR
BABYLON
THNH BABYLON
SUY TN V SP
HY LP: THI I EN TI (1100600 TCN)
CC THIN ANH HNG CA
CUC SNG THNH TH
NH CHU (1122221 TCN)
NH CHU SUY TN
QUC BA T (559331 TCN)
CC V VUA CHINH PHT
THNG NHT TH GII C I
TRUYN GIO
CC MC THI GIAN CHNH
NGH THUT (25.000500 TCN)
TAY NGH NGH THUT
CH VIT
KIN TRC (40.0001500 TCN)
NH GCH BN
VT LIU LP MI
XY BNG
KHOA HC V K THUT (25.000500 TCN)
PH BIN K THUT
LM CUC SNG D DNG HN
T BN TNH TI MY TNH IN T
CC MC THI GIAN CHNH
TH GII C I (499 TCN-500 CN)
S LC TON CNH TH GII (499 TCN500 CN)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
C-
CHU PHI
TRUNG NG
HY LP C I (600337 TCN)
CC TH QUC V THUC A
VN HA HY LP
BT HA GIA CC TH QUC
GIO DC
CC MC THI GIAN CHNH
TH QUC HY LP (600337 TCN)
THNH SPARTA
ALEXANDER I (336323 TCN)
N : QUC MAURYA (321-233 TCN)
ASOKA, NGI XY DNG QUC
CUC SNG CA NGI MAURYA
TRUNG QUC: NH TN (221206 TCN)
TRUNG HOA QUC
THIN MNH
CC MC THI GIAN CHNH
DI SN NH TN
VN L TRNG THNH
CHU PHI (500 TCN500 CN)
AXUM
S BNH TRNG CA NGI BANTU
JUDEA (600 TCN135 CN)
PALESTINE DI CH CAI TR LA M
CNG HA LA M (50927 TCN)
NN CNG HA CHM DT
CC CUC CHIN TRANH PUNIC
QUC LA M (27 TRC CNG NGUYN475 CN)
CC HONG LA M
QUN I LA M
CH LA M
CC MC THI GIAN CHNH
CUC SNG LA M (509 TCN475 CN)
QUYN LC CA NHN DN
VIN NGUYN LO
I SNG TH
CC MC THI GIAN CHNH
I SNG NNG THN
CUC SNG THNG NHT
NGI CELT (500 TCN43 CN)
CUC SNG CA NGI CELT
QUYN LC V LUT PHP
CC CHIN BINH CELT
TRUNG HOA: NH HN (202 TCN220 CN)
TIN HN
HN V
VNG MNG
HU HN
O KI-T (27337 CN)
MT GIO HI RA I
CC MC THI GIAN CHNH
QUC O
NGI PARTHIA V TRIU SASSANID (238 TCN637 CN)
CC BC THNG TRM CA PARTHIA
TRIU SASSANID NI LN
VUA BA T SHAPUR I
CC MC THI GIAN CHNH
CHU M (500 TCN500 CN)
BC M
TRUNG M
THNH TEOTIHUACN
NAM M
CC MC THI GIAN CHNH
TRIU I GUPTA (240510)
CC V VUA TRIU GUPTA
QUN TH HANG AJANTA
NN VN HA GUPTA
CC MC THI GIAN CHNH
QUC LA M SUY VONG (200476)
NHNG THAY I CC TNH
QUC B PHN CHIA
HONG CONSTANTINE
KT CC CA QUC
CC MC THI GIAN CHNH
CC MAN TC (1450 CN)
NGI HUNG N (HUNG)
NHNG NGI CHU U MI
ATTILA NGI HUNG N
CC MC THI GIAN CHNH
NHT BN (300 TCN794 CN)
NGI YAYOI
NGI YAMATO
THN O
THI I NARA (NI LNG)
CC MC THI GIAN CHNH
NGI MAYA (300 TCN800 CN)
H THNG GIAI CP MAYA
THI C I
GIT NGI T THN
CC THNH PH CA NGI MAYA
NGI POLYNESIA (2000 TCN1000 CN)
NHNG CHUYN I CA NGI POLYNESIA
CC MC THI GIAN CHNH
DI C
CC NH HNG HI
NGH THUT (500 TCN500 CN)
S XUT HIN CA CC T TNG MI
KIN TRC (500 TCN500 CN)
NHNG BC PHT TRIN CA LA M
XY DNG QUY M LN
KHOA HC V K THUT (500 TCN500 CN)
THI CA NHNG TIN B
CC MC THI GIAN CHNH
THI S K TRUNG I (501-1100)
S LC TON CNH TH GII (5011100)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
C-
CHU PHI
TRUNG NG
QUC BYZANTINE (4761453)
CC MC THI GIAN CHNH
CH TU KN (2691216)
CC TU VIN V X HI
CC MC THI GIAN CHNH
TRUNG QUC THI TY V NG (589907)
NH TY
NH NG
CC MC THI GIAN CHNH
O HI (622750)
O HI TRUYN B RNG
TRIU I UMAYYAD
CC MC THI GIAN CHNH
S BC HI NGI DO THI (661300)
CH NGHA BI DO THI CHU U
CC MC THI GIAN CHNH
BC M (5001492)
CC NN VN HA PUEBLO
NGI ANASAZI
CC MC THI GIAN CHNH
NGI BULGARIA V SLAV (6001453)
NGOI GIAO CHNH THNG GIO
S HNG THNH V SP CA KIEV
TRIU I CAROLINGIAN (751814)
L NG QUANG CA CHARLEMAGNE
THI PHC HNG CAROLINGIAN
CC MC THI GIAN CHNH
TRIU I ABBASID (7501258)
GHANA (7001240)
NHT BN THI FUJIWARA (8001200)
VN HA FUJIWARA
CC MC THI GIAN CHNH
NGI MAGYAR V BOHEMIA (8961273)
BA LAN
MORAVIA V BOHEMIA
CC MC THI GIAN CHNH
NC ANH CA NGI ANGLO-SAXON (KHONG 6001066)
S RA I CA X ANH (ENGLAND)
TRANH GINH QUYN LC
CC MC THI GIAN CHNH
QUC LA M THN THNH (9621440)
GIO HONG V HONG
CC MC THI GIAN CHNH
NC PHP THI CAPE (9871328)
HNH THNH NC PHP
NGI PHP V NGI NORMANDY
AN VIN V NH TH
CHU M (6001200)
NGI MAYA THI K SAU
TIAHUANACO V HUARI
CC MC THI GIAN CHNH
NGI VIKING (KHONG NM 6001000)
CC THNG GIA V NGI NH C VIKING
NGI NORMANDY (KHONG NM 9001200)
S CAI TR CA NGI NORMANDY
NGI NORMAN CHU U
NGI TH SELJUK (10371243)
S BNH TRNG CA NGI SELJUK
HONG MALIK SHAH
CC MC THI GIAN CHNH
TRUNG QUC: NH TNG (9601279)
THI K BC TNG
THI K NAM TNG
S TRUNG HOA
CC MC THI GIAN CHNH
NGH THUT (5011100)
KIN TRC (5011100)
KHOA HC V K THUT (5011100)
SCH V T TNG
CC MC THI GIAN CHNH
THI TRUNG I (1101-1460)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
C-
TRUNG NG
CHU PHI
CC CUC THP T CHINH (10951291)
CC MC THI GIAN CHNH
TNG LP HIP S (11001400)
CUC I CA MT HIP S
CC MC THI GIAN CHNH
HENRY X ANJOU (11541189)
HENRY V BECKET
CC MC THI GIAN CHNH
IRELAND (7001350)
NGI ANH XUT HIN
CC MC THI GIAN CHNH
SHOGUN V SAMURAI (12001500)
HIP S NHT BN
THNG MI CHU U (11001450)
THNG MI PHT TRIN
LIN MINH HANSEATIC
VENICE (11001500)
S GIA TNG TH LC CA VENICE
CC MC THI GIAN CHNH
HIN CHNG V NGH VIN (12151485)
I HIN CHNG ANH
QUYN LC CA NGH VIN
CC MC THI GIAN CHNH
MALI V ETHIOPIA (12401500)
THNH LP ETHIOPIA
CC MC THI GIAN CHNH
BENIN V ZIMBABWE (11001480)
ZIMBABWE
TN GIO THI TRUNG I (11001500)
QUYN LC TN GIO
TN GIO V VN HA
QUC MNG C (12061405)
S BNH TRNG CA MNG C
TH LNH TAMERLANE HUNG BO
CC MN TH THAO CA NGI MNG C
NGI AZTEC V NGI INCA (11001500)
THNH PH TENOCHTITLN
QUC INCA
CC NH THM HIM THI TRUNG I (12701490)
HONG T HENRY I BIN
CHIN TRANH TRM NM (13371453)
CC V VUA THIU NIN V THA C NGNG BN
CHM DT CUC CHIN TRANH TN KM
CC MC THI GIAN CHNH
CI CHT EN (13471351)
NHNG NH HNG TC THI
NHNG NH HNG LU DI
TRUNG QUC: TRIU MINH (13681644)
NN THI BNH DI THI NH MINH
CC MC THI GIAN CHNH
CONSTANTINOPLE (12041453)
NGI TH OTTOMAN
MT DNG GING NGI HI GIO MI
CC MC THI GIAN CHNH
QUC KHMER (8021444)
CUC SNG THNG NHT CA NGI KHMER
CC MC THI GIAN CHNH
NGH THUT (11011460)
KIN TRC (11011460)
KIN TRC HI GIO
IN N
NHNG TIN B TRUNG QUC
TRUYN B KIN THC
CC MC THI GIAN CHNH
THI K PHC HNG (1461-1600)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
C-
TRUNG NG
CHU PHI
NGI AZTEC (14301520)
GIT NGI T THN
S PHT TRIN V SUY TN CA NGI AZTEC
QUC INCA (14381535)
INCA BNH TRNG LNH TH
S PHT TRIN V SUY TN CA NGI INCA
CC MC THI GIAN CHNH
CUC TI CHIM TY BAN NHA (14691516)
TA N D GIO TY BAN NHA
TI THNG NHT TY BAN NHA
CC MC THI GIAN CHNH
THI PHC HNG (14501600)
NH CAO THI PHC HNG
TINH THN HC HI MI
KHAI SINH MT TH GII HIN I
ITALIA (14601530)
LORENZO DE MEDICI
CC NH THM HIM NGI U (14531600)
CUC THM HIM PHA TY
CHRISTOPHER COLUMBUS
QUC SONGHAI (14601603)
QUC SONGHAI SUY TN
BA T THI SAFAVID (15001722)
VUA ABBAS I
X ANH THI TUDOR (14851603)
VNG TRIU ELIZABETH I
QUC B O NHA (15201600)
BT U HOT NG BUN N L
CC MC THI GIAN CHNH
CI CCH TN GIO (15201600)
NHNG NGI TN GIO THI K U
PHONG TRO CHNG CI CCH
CC MC THI GIAN CHNH
QUC OTTOMAN (14531600)
SULEIMAN OAI SANG
CHIN TRANH HI GIO
BT U QU TRNH SUY THOI T T
CC MC THI GIAN CHNH
N : NGI MOGHUL (15041605)
HONG AKBAR M RNG QUC
QUC MOGHUL V I
AKBAR, HONG MOGHUL TH BA
CC MC THI GIAN CHNH
TY BAN NHA CHINH PHC CHU M (15191550)
QUC INCA CHM DT TN TI
QUC TY BAN NHA (15351600)
DNG H HABSBURG (12731556)
CC MC THI GIAN CHNH
HM I TY BAN NHA (1588)
CC CUC CHIN TRANH TN GIO PHP (15621600)
CHIN TRANH GIA BA V HENRY
NC NGA (14621613)
IVAN BO CHA
CC SA HONG TRIU ROMANOV
CC MC THI GIAN CHNH
H LAN C LP (14771648)
U TRANH V C LP
CC MC THI GIAN CHNH
BC M (14601600)
NGI CHU U XUT HIN
NHT BN V TRUNG QUC (14671644)
GIAO TRANH V NI CHIN
TRUNG QUC I NH MINH
CC MC THI GIAN CHNH
NGH THUT (14611600)
KIN TRC (14611600)
S CHNH XC CA NGI INCA
CUC CCH MNG CHU U
CC MC THI GIAN CHNH
THNG MI V QUC (1601-1707)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
C-
TRUNG NG
CHU PHI
NHT BN THI K B QUAN TA CNG (16031716)
NHT BN HNG THNH
CC MC THI GIAN CHNH
TRIU I STUART TI ANH (16031649)
JAMES HOANG PH
CHARLES I
CC MC THI GIAN CHNH
NHNG NGI CHU U NH C U TIN CHU M (16071650)
NHNG NGI CHU M MI
CC MC THI GIAN CHNH
QUC THY IN (15601721)
K NGUYN CA THY IN
CC MC THI GIAN CHNH
CHIN TRANH BA MI NM (16181648)
THY IN THAM CHIN
HU QU CHIN TRANH
CC MC THI GIAN CHNH
NC PHP V RICHELIEU (16241661)
NC PHP HNG MNH HN
TY BAN NHA SUY TN (15981700)
CHM DT TRIU I HABSBURG
TY BAN NHA SUY TN
CC MC THI GIAN CHNH
CC CNG TY NG N (16001700)
QUC H LAN (16601664)
M RNG V THU HP
NI CHIN ANH (16421660)
OLIVER CROMWELL
TRUNG QUC: NH THANH (16441770)
QUC GIU C V HNG MNH
CC MC THI GIAN CHNH
VUA MT TRI (16431715)
N : TRIU I MOGHUL SUY TN (16051707)
CC MC THI GIAN CHNH
QUC SUY YU
QUC B THU HP
THI I L TR (16001750)
L-GC V NHNG T TNG MI
CC MC THI GIAN CHNH
NN N L V CP BIN (15171810)
HOT NG BUN BN N L
TAM GIC BUN BN
CC QUC GIA CHU PHI (15501700)
DAHOMEY V ASANTE
CC MC THI GIAN CHNH
IRELAND (15401800)
N IN V KHI NGHA
S CAI TR H KHC CA NGI TN GIO
CC MC THI GIAN CHNH
NC NGA M RNG (16131725)
NC NGA NHN SANG PHNG TY
PETER V PHNG TY
I CHIN BC U (17001721)
TRANH NGI K V TY BAN NHA (17011713)
CHU M THUC A (16001700)
NHNG NGI NH C TIN PHONG
NGI BN X
NGH THUT (16011707)
KIN TRC (16011707)
TIN B KHOA HC
CC MC THI GIAN CHNH
CCH MNG V C LP (1708 - 1835)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
C -
TRUNG NG
CHU PHI
O V PH (17111786)
BRANDENBURGPH
SCOTLAND: QUN JACOBITE (17011746)
CCH MNG NNG NGHIP (16501800)
O LUT RO T
CC MC THI GIAN CHNH
CCH MNG CNG NGHIP THI K U (17081835)
NGNH CNG NGHIP ANH BNG N
CC MC THI GIAN CHNH
NHNG THAY I N (17071835)
NGI ANH TIP QUN
S SP CA N
CUC CHIN TRANH BY NM (17561763)
KT CC CUC CHIN
CC MC THI GIAN CHNH
BC M (16751791)
CUC KHI NGHA PONTIAC
CANADA
CC MC THI GIAN CHNH
BUN BN VI TRUNG QUC (17001830)
BUN BN THUC PHIN
TRIU NH NH THANH
S CAN THIP CA CHU U
THI I CA L-GIC (17001789)
TRUYN B T TNG
CC MC THI GIAN CHNH
CHU PHI (17001830)
CC QUC GIA CHU PHI MI
CC QUC GIA HI GIO CHU PHI
HIN I HA NC NGA (17301796)
CATHERINE V I
CHNH SCH I NGOI
CC MC THI GIAN CHNH
THM HIM CHU I DNG (16421820)
DN BN X
CC MC THI GIAN CHNH
NHT BN V NG NAM (16031826)
NG NAM
CC CUC CHIN TRANH A PHNG
THNH LP HP CHNG QUC HOA K (17631789)
C LP
HIN PHP M
CC MC THI GIAN CHNH
CCH MNG PHP (17891799)
CUC CHIN GINH QUYN LC
HI NG C CHNH
CC MC THI GIAN CHNH
CC CUC CHIN TRANH NAPOLEON (17971815)
CC CUC CHIN TRANH NAPOLEON
CC MC THI GIAN CHNH
CHM DT CH N L (17921888)
CHM DT NN BUN N L
NHNG HNH NG BC I
CC MC THI GIAN CHNH
NGI ANH N (17741858)
NGI ANH BNH TRNG
CUC NI DY CA NGI N
CUC NI DY CHU M LA-TINH (18081825)
NN C LP
BT N ANH (18111832)
M: CUC DI C SANG PHA TY (17761845)
CHIN TRANH NM 1812
NGI DI C V NGI NH C
NG MN NC MT
CC MC THI GIAN CHNH
NGH THUT (17081835)
VN HA CHU U
KIN TRC (17081835)
CC MC THI GIAN CHNH
TRO LU THNG NHT V THC DN HA(1836 - 1913)
S LC TON CNH TH GII (1836-1913)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
C-
TRUNG NG
CHU PHI
CCH MNG CNG NGHIP (18361913)
BNG N KINH DOANH
CC MC THI GIAN CHNH
TEXAS V MEXICO (18351848)
CHIN TRANH V HA BNH
NAM PHI (18141910)
CECIL RHODES
CHIN TRANH NHA PHIN (18301864)
HIP C NAM KINH
BT N X HI
CC MC THI GIAN CHNH
NM CCH MNG 1848
PHONG TRO HIN CHNG
CCH MNG CHU U
NEW ZEALAND (17921907)
CH QUYN CA ANH
CC CUC CHIN TRANH CA NGI MAORI
CC MC THI GIAN CHNH
CHIN TRANH CRIMEA (18531856)
CC MC THI GIAN CHNH
CC NG MINH
NHT BN (18531913)
KHI PHC QUYN LC CA NHT HONG
NI CHIN M (18611865)
HAI PHE
CHM DT NI CHIN M (1865)
CANADA (17631913)
CC LNH TH MIN TY
ITALY (18331878)
NH CHNH TR KHO LO
THA THUN V THNG NHT
CC MC THI GIAN CHNH
NC C (18481871)
AI LNH O NC C?
CHIN TRANH PHP-PH
CC MC THI GIAN CHNH
XU X CHU PHI (18801912)
KNH O SUEZ
BNH TRNG LIN MIN
CC MC THI GIAN CHNH
IRELAND (18001913)
PHN NG CA NGI ANH
CC NH LNH O IRELAND
CC MC THI GIAN CHNH
NG NAM (18001913)
NH HNG CA ANH
CC MC THI GIAN CHNH
QUC ANH (18151913)
NGUYN LIU TH
CNG C
HI KT CA QUC
CC MC THI GIAN CHNH
M: CHIN TRANH NG BNG (18491913)
NGI NH C TY TIN
U TRANH SINH TN
KHI NGHA NGHA HA ON (1900)
S KT THC CA TRIU I MN THANH
CC MC THI GIAN CHNH
QUYN BU C (18481928)
AUSTRALIA (17881913)
TH DN C
X I TM VNG
BT N GIA TNG
CC MC THI GIAN CHNH
CHIN TRANH BALKAN (18211913)
CC MC THI GIAN CHNH
CHIN TRANH BALKAN LN TH NHT
CHIN TRANH BALKAN LN TH HAI
NGH THUT (18361913)
KIN TRC (18361913)
K THUT MI
MT S S KIN QUAN TRNG
TH GII THI CHIN TRANH (1914-1949)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
C-
TRUNG NG
CHU PHI
CHIN TRANH TH GII I BNG N (1914)
THNH LP LIN MINH
CHIN TRANH BT U
CUC CHIN TRN HAI MT TRN
C XM LC PHP
CC MC THI GIAN CHNH
CC TRN NH TRONG CHIN TRANH TH GII I (19141917)
CUC CHIN TRN BIN
IRELAND: NI LON (19161923)
HIP C ANH-IRELAND
CC MC THI GIAN CHNH
NGA (19171924)
NHNG NGI BOLSHEVIK GINH CHNH QUYN
HU QU CA CHIN TRANH TH GII I (19181923)
HIP C VERSAILLES
HI QUC LIN
CH NGHA PHT XT TRI DY (19221939)
NC ITALIA V BENITO MUSSOLINI
NC C V ADOLF HITLER
CH NGHA PHT XT LAN RNG
CC MC THI GIAN CHNH
NC M GIA HAI CUC CHIN (19191941)
CM RU V GNG-XT
PHT TRIN BNG N RI SUY SP
CHM DT THI K BIT LP
CC MC THI GIAN CHNH
TRUNG QUC (19111935)
NI CHIN TI TRUNG QUC
S TRI DY CA MAO TRCH NG
KT THC CUC VN L TRNG CHINH
CC MC THI GIAN CHNH
I SUY THOI (19291939)
PH WALL SP
CHNH SCH MI CA ROOSEVELT
SUY THOI TON CU
CNG HA WEIMAR V HITLER (19191939)
S NI LN CA ADOLF HITLER
CH NGHA BI DO THI TRI DY
C BNH TRNG QUN S
CC MC THI GIAN CHNH
NI CHIN TY BAN NHA (19361939)
CUC I U GIA CH NGHA PHT XT V CH NGHA X HI
CHIN TRNG CA CC NIM TIN
NHT BN NH TRUNG QUC (19311945)
NHT BN XM LC TRUNG QUC
NC C BNH TRNG (19381939)
CHIN TRANH TH GII II BNG N (1939)
CHIN TRANH MT TRN PHA TY (19391945)
BC TIN CA QUN C
XU TH CHNG C
THT BI CUI CNG CA C
THM ST NGI DO THI
CHIN TRANH THI BNH DNG (19411945)
PHI CNG KAMIKAZE NHT BN
THIT HI TRN BIN CA NHT BN
CC MC THI GIAN CHNH
HA BNH THI BNH DNG (19451948)
NHT BN U HNG
LIN HP QUC (19451948)
LIN HP QUC
ITALIA V BALKAN (19431949)
N C LP (19451947)
ISRAEL (19481949)
NH NC MI ISRAEL
KHI LIN HIP ANH (19141949)
CC THNH VIN C LP T TR CA KHI THNH VNG CHUNG:
NGH THUT (19141949)
M NHC V BA-L
CNG NGHIP IN NH
KIN TRC (19141949)
XU HNG PHT TRIN CHU U
PHONG CCH M
CHIN TRANH TH GII II V THI K HU CHIN
KHOA HC V HA BNH
TH GII HIN I (1950 - hin ti)
S LC TON CNH TH GII (T 1950 N NAY)
BC M
TRUNG V NAM M
CHU U
CHU
C-
TRUNG NG
CHU PHI
CHIN TRANH LNH (19451989)
BERLIN - THNH PH B CHIA CT
KHNG HONG TN LA CUBA
KT THC CHIN TRANH LNH
LN V TR (T 1957 N NAY)
TU V TR CON THOI
THM HIM SU KHNG GIAN V TR
TRUNG QUC (t 1949 n nay)
QUYN DN S
DN S TNG
KINH T TH GII (t 1950 n nay)
CC TH TRNG CHNH
CHIN TRANH CHU (t 1950 n nay)
CHIN TRANH TRIU TIN
CHIN TRANH TI VIT NAM
NI CHIN TI CAMPUCHIA
CC MC THI GIAN CHNH
QUYN DN S (t 1950 n nay)
TNH TRNG VI PHM QUYN DN S
BO V QUYN DN S
CH NGHA KHNG B (t 1952 n nay)
NN I TI CHU PHI (t 1967 n nay)
BT N V I NGHO
CC QUC GIA MI (t 1950 n nay)
NG BIN GII TY TIN
U TRANH SINH TN
NG U
CHIN TRANH TRUNG NG (t 1956 n nay)
CHIN TRANH SU NGY
CUC XM LC CA NGI IRAQ
CC MC THI GIAN CHNH
CCH MNG KHOA HC (t 1950 n nay)
NGNH IN T
THI I MY TNH IN T
NHNG T PH V Y HC
MI TRNG (t 1950 n nay)
BO V MI TRNG
NGUN NNG LNG C TH TI TO
CC NN KINH T CHU (t 1970 n nay)
CC NN KINH T KHC
GN GI HA BNH (t 1950 n nay)
HI NG BO AN LIN HP QUC
GN GI HA BNH TH GII
NHNG IM BT N TRN TH GII (t 1950 n nay)
XUNG T KASHMIR
S TAN R CA NAM T
CUC CHIN GINH T DO
NAM PHI (t 1990 n nay)
NH CI CCH
CH APARTHEID CHM DT
Ebook min ph ti : www.Sachvui.Com
TH GII THI THNG C

(40.000-500 NM TCN)
y l thi k lch s u tin ca nhn loi, khi con ngi chuyn t sng trong hang ng sang sinh
sng bng ngh nng, c tr thnh lng, ri tin ti sng thnh th v to nn nhng nn vn minh
u tin. Vo khong nm 40.000 (Trc Cng Nguyn), con ngi bit xy nh, sng tc nhc v
v tranh ln vch hang. Cho n khong nm 8000 TCN, cc lng nng nghip v thng mi c
hnh thnh v 5.000 nm na (hay l 250 th h) tri qua th cc nn vn minh c nh hng ln mi
xut hin Ai Cp v khu vc Lng H (Mesopotamia).
Ngi nguyn thy sng trong hang v to ra la bng cch dng dy cung xoy trn mt
thanh g dng ng trn mt mnh g khc lm pht ra tia la.
S LC TON CNH TH GII

(40.000-500 TCN)
c d c nhng bng chng ha thch cho thy ngi nguyn thy xut hin cch y
t nht 130.000 nm chu Phi, nhng cuc sng ca h cc k n gin so vi cuc
sng ca chng ta ngy nay. n khong nm 40.000 TCN, loi ngi hc cch
M
dng la si m, nu n v xua ui th d. T ch ch bit sn bn v hi lm,
con ngi dn dn bit cch trng cy lng thc v nui gia sc. Khong nm 8000
TCN, cuc sng tr nn phong ph hn khi cc lng nng nghip pht trin mnh
khu vc Trung ng. Phi rt lu sau, cc khu vc khc trn th gii mi pht trin
tng t nh khu vc ny. Trong vng 3.000 nm sau , xut hin cc hot ng quan
trng c bn ca con ngi nh xy dng, canh tc t ai, lm gm, ch tc ng, may v, chn
nui. Mi n nm 3000 TCN, cc th u tin mi hnh thnh dc theo cc con sng Ai Cp, khu
vc Lng H v Trung Quc. Nm 2600 TCN, cc cng trnh ln nh kim t thp Ai Cp, vng trn
ng u, cc ngi n u tin Peru c xy dng. Cng vo khong thi gian ny, ngi
dn vng quc Kush ng Phi hc cch ch tc kim loi v cc nh thin vn Trung Quc ln u
tin khm ph ra hin tng nht thc. Nn vn minh bt u hnh thnh.
BC M
Vo thi c i, ngi dn Bc M sn bn th v tm kim thc n trn mt lc a rng bao la cha
c th hay nn vn minh no. Mc d khng sng bng hot ng trng trt, nhng con ngi ny
vn c lch s v tn ngng ca mnh, c cng c lao ng, thuc cha bnh v nhng ngi nh n
s. Ngi Adena sng trong cc cnh rng ni ngy nay l bang Ohio c nhng bc tin u tin
hng ti vn minh vo khong 700 nm TCN. H xy dng cc ngi n, sng trong nhng ngi
lng ln v ch tc cng c lao ng bng ng.
TRUNG V NAM M
Ngh nng xut hin Trung M (Mexico) trc nm 3000 TCN, v nm 2000 TCN, dy ni Andes
bt u hnh thnh cc cng ng ngi Peru sng bng ngh nng. Ngy cng c nhiu ngi nh c
trong cc ngi lng, v tri qua hng trm nm, cc ngi lng ny dn dn pht trin rng ln hn, tr
thnh th. Vo nm 2600 TCN, nhiu n th ln c xy dng ven bin Peru, gn nh cng
thi gian vi s xut hin cc vng trn u tin ng u v kim t thp Ai Cp c i. ng
thi, nn vn minh Olmec xut hin Mexico. 500 nm TCN, ngi Maya Mexico cng xy dng
kim t thp.
CHU U
Cc cng ng nng nghip xut hin ng Nam u khong 6000 nm TCN, nhng phi n 4000
nm TCN mi xut hin Ty Bc u. Ven b i Ty Dng, mt nn vn minh tin tin bt u
bit xy dng nhng cng trnh nh i g, vng trn vo khong 4000 nm TCN. Vng trn c
nht trong s ny hin vn cn Ireland (Ailen), c nhiu vng trn bng rt n tng Anh,
Scotland v vng Brittany ca Php. V sau, trong thi k ko di n nm 500 TCN, ngi Celt
thng tr chu u, nhng nn vn minh th tin tin nht li thuc v ngi Mycenae Hy Lp v
ngi Etruscan Italia.
CHU
C bn trung tm pht trin chu . vng chu th sng n (nay l Pakistan), mt nn vn minh
tin tin pht trin t khong nm 2600 TCN. Mc d cc cng ng nng nghip pht trin
mnh min Bc Trung Quc t 4000 nm TCN, nhng nn vn minh Trung Hoa c cho l bt u
t khong 2700 nm TCN, t khi c nhn vt huyn thoi Hong . Hai trung tm khc l chu th
sng Mekong ng Nam vi nn vn minh la nc v New Guinea, cng pht trin v ngh
nng.
CHU PHI V TRUNG NG

Cc cng ng bit nng nghip nht c bit n hnh thnh vng Lng H (nay l Iraq), ni
giao nhau gia chu u v chu . Ti Sumer, cc th trn bun bn nh pht trin thnh th t
khong 3400 nm TCN. Nm dc theo sng Nile, Ai Cp pht trin thnh mt nn vn minh tin
tin tn ti ti 2.500 nm. nhng vng khc ca chu Phi, con ngi sng hoang s hn theo li du
c hoc sn bn hi lm.
C-
So vi ngi dn cc ni khc trn th gii, c l th dn Aborigine lc a Australia c mt lch
s t bin ng nht. H khng tri qua nhng bin c kch tnh, nhng s kin ln nh cc nn vn
ha khc. Ngi Aborigine sng ri rc khp lc a bng ngh sn bn hi lm sut hng nghn
nm. New Zealand hu nh khng c ngi . Trn qun o Polynesia, nn vn ha i bin Lapita
tr nn mo him hn t khong 3000 nm tr.CN. Ti khong 1500 nm tr.CN, ngi dn ni y
c nhng chuyn vt i dng n khm ph cc hn o xa xi trn khp Thi Bnh Dng.
NHNG CON NGI U TIN (40.000-
10.000 TCN)
Nhng sinh vt dng ngi u tin tin ha qua mt thi k ko di ti vi triu nm. Cc
t tin loi ngi thc s gn vi chng ta nht mi ch pht trin trong vng 50.000 nm tr li
y.
c sinh vt h ngi (hominid) u tin l
C vn ngi Australopithecine (ngha l

vn ngi phng Nam). Xng ca loi
vn ny c tm thy ng Phi. Chng
c th i thng ngi v lm ra cc cng c
th s bng cui. C l chng khng phi l nhng
con ngi thc s v b no rt nh so vi no ngi.
NGI NGUYN THY

Ngi Homo habilis (ngi kho lo) xut hin vo
khong hai triu nm trc. Sinh vt h ngi ny c
nhiu k nng hn v sng ng thi vo giai on cui
ca vn ngi Australopithecine. Tin ha nht trong
nhng ging ngi u tin l Homo erectus (ngi
ng thng), cc di ct ca h c tm thy chu Phi
v chu . Nh bit cch dng la nu n v si
m, h c th di chuyn t ni ny sang ni khc.
Ngi nguyn thy dng loi la

c hnh dng khc nhau lm cng c
no, o, ct v lm u mi tn.
Bn ny m t kh hu ca hu ht cc vng trn th gii vo khong 16.000 nm TCN, k
Bng H cui cng. Bn nh gc tri m t di t ni gia chu v Bc M qua eo bin
Bering; cc t tin ca th dn chu M di c sang theo ng ny.
NGI NEANDERTHAL
Khong 200.000 nm trc, ngi Homo erectus
tin ha thnh ngi Homo sapiens (ngi khn
ngoan). Cng khong thi gian , mt ging ngi
khc l Neanderthal thch nghi c vi kh hu gi
lnh ca k Bng H cui cng, sng ri rc khp vng
lc a chu u v Trung ng. Ngi Neanderthal
ch to ra nhiu loi cng c lao ng bng th s
khc nhau, mc d ngn ng ca h cn hn ch.
Ngi Neanderthal khng sng st c ti thi hin
i, nhng ngi Neanderthal cui cng c bit n
tuyt chng Ty Ban Nha khong 28.000 nm
trc.
Chic lu ny c tm thy Ukraina,

lm bng g, mi lp da th hoc nhng
lp t c, trn chn bng xng voi
mamt. Ngi ta dng n sng qua
ma ng khc nghit.
nhng ni nh Lascaux (Ty Nam nc Php), con ngi vo k Bng H v cc bc tranh

trong hang ng, c l biu th lng tng nh linh hn nhng th vt h sn bt lm thc
n v ly da lm qun o mc.
K BNG H
K Bng H cui cng, nh im vo khong 16.000 nm TCN, c nh hng ln n qu trnh
pht trin ca con ngi thi s k. l k Bng H gn y nht trong s vi k bng h din ra
trong vng 2,3 triu nm qua. Do phn nhiu nc b ng bng, mc nc bin thp hn khong 90
m so vi ngy nay. V vy xut hin cc vng t kh ro gia Siberia v Alaska, gia Australia v
New Guinea, gia Anh v chu u. Nh m con ngi c th di c.
y l mt khu tri ng u khong 25.000 nm trc. Ly ni dng lu ny lm cn c,

nhng ngi i sn gp chung th sn c, dng da th lm qun o v lp lu, xng ch
to cng c lao ng v trang tr. Li sng ny i hi s hp tc, phi hp gia nhng ngi
i sn.
Ngi Cro-Magnon dng , xng, ng, v s v rng ch tc trang sc. Chng thng
c chn theo ngi cht.
NGI CRO - MAGNON

Loi ngi ngy nay c l l hu du ca ngi Cro-
Magnon, mt nhm ngi sng bng sn bn hi lm,
dng nh tin vo chu u t Trung ng v cui
cng th ch ngi Neanderthal. Ngi Cro- Magnon
sng bng hi lm qu, o r c v sn th. H sng
trong cc hang v nhng tp lu th s. Khong
40.000 nm trc, tr no h pht trin, tr nn
ging con ngi ngy nay hn, vi nhiu tng hn
v vn t vng cng phong ph hn. H bt u v
tranh, trong c nhng tranh hang ng Php, Ty
Ban Nha v sa mc Sahara. H lm c trang sc,
nhng bc tng nh, qun o, lu tr, cng c lao
ng v v kh i sn.
Dng dy cung lm xoy trn chic que

dng ng trn mt mnh g s to ra
la nh nhit sinh ra do ma st. Vic
ny c th mt t 10 n 20 pht.
Th sn sng trong hang h c nhng con th rt ln nh voi mamt, nhng h cng sn
bn nhiu loi th nh hn nh hu v th.
NHNG NNG DN U TIN (10.000

4.000 TCN)
Cuc sng ca con ngi thay i ng k cng
vi s pht trin ca ngh nng. Dn dn h tm
ra cch thun ha ng vt v bt u trng cy
thu hoch.
hng ngi lm ngh nng u tin nh
N c vng Li lim Ph nhiu (Fertile

Crescent) Trung ng khong 10.000
nm trc. Ni y ngi ta trng la m,
la mch. H chn d, cu, ln v tru b
ly sa, tht, da, lng v chuyn ch. Kiu dng
cc cng c lao ng th s c ci tin dn, gip con Cc nn vn minh s khi ca Trung
ngi khai khn t ai hiu qu hn, gip h xy nh ng xut hin ti vng Li lim Ph
v sng nh c. Sau ny, ngh nng cng pht trin ti nhiu, mt khu vc l tng cho ngh
cc vng t mu m Trung Quc, Ty Bc n , nng v cuc sng nh c, cho hot
Iran, Ai Cp, Nam u v Mexico. ng bun bn v sau ny l xy dng
cc th.
THUN HA NG VT
ng vt u tin c thun ha l ch, ngay t
khong 10.000 nm TCN. Ch c dng chn gi
vt nui v canh gc vo ban m. Nga, d, cu cng
c thun ha. Ngi nng dn bit lai ging ng
vt thay i cc c tnh ca chng. Mt s loi khc
cng c con ngi chn nui, chng hn nh g v
g li, c ngun gc t Vin ng. Trong khi , mt
s loi ng vt khc nh b rng chu u (auroch) li
b sn bn n tuyt chng.
TI
TIU
Mt
Con ngi tn th cc Mu thn trc trong
tin, cch y khong 25.000 nm. H nhng
tin rng, ging nh M Tri t, cc n pht
thn ny ban pht s sng cho mun minh
loi. quan
trng
La m v la mch c lai to vi nht ca
nhiu cy lng thc khc to ra con
ging mi. Con ngi dng bt la m, ngi l
la mch lm bnh m, bnh nng,
h thng
bnh ngt, nu cho.
ti tiu,
dn nc vo cc vng canh tc. Nng dn vng Li lim Ph nhiu v chu M o cc knh
rch dn nc vo ng rung. Nh s dng h d tr nc v ca cng, cc vng t nm xa sng h
c th c ti nc y . Ti Ai Cp v Trung Quc, ngi dn bit tr nc ma hng nm
cung cp cho h thng ti tiu. Ti cc vng kh hu nhiu ma, vic thot nc cng rt quan
trng. Tri qua nhiu th h, mt s nng dn bt u bit trao i hng ha vi dn cc vng ln cn
v l khch, m ng cho pht trin bun bn, t nn mng cho s ra i cc th v cc nn vn
minh u tin.
Dn du mc i theo cc n th hoang hoc di chuyn theo ma. H n nhng ni c th kim

c nhiu thc n hoc thi tit tt. H sng trong nhng tp lu dng tm v s dng cng c
lao ng th s. Mi khi cc b lc gp nhau, h trao i hng ha, t chc hi h hoc kt hn.
Trong cc ngi lng s khai, con ngi lp nh bng tranh, chn gia sc trong cc bi ro kn v
trn ng c, trng rau trong vn. H bit cch bo qun thc phm, bn phn cho rung v
ch to cng c lao ng.
SUMER V AKKAD (50001600 TCN)
Hn 7.000 nm trc, ngi Sumer n nh c u
tin khu vc Lng H. H xy dng nn mt
s th quc c lp, c coi l nn vn minh u
tin.
n vn minh ca ngi Sumer bao gm
N
mt s th quc (hay thnh bang), l cc
thnh ph tn ti nh nhng quc gia c
lp. Mt vi th quc ny tn ti ti
3.000 nm. Chng nm trn cc tuyn
ng bun bn quan trng dc theo hai con sng
Tigris v Euphrates. Cc nh bun ca nhng th quc Cc vng chu th mu m ca sng
ny thng ti Ai Cp v n . Tigris v Euphrates l ni hnh thnh
cc th thng mi c nh hng su
rng v tr thnh mc tiu hp dn i
CC TH vi cc b lc chuyn cp bc.
QUC CA
NGI SUMER
Mi th quc u c nhng ta nh cng rt p, c ch, cng
xng v h thng cp nc. Ni y c mt cung in hong gia
v mt i nhiu tng hnh kim t thp gi l ziggurat, trn nh
c n th v thn ca th quc . Quanh cc ta nh cng l nh
. vng ngoi l ng rung ca nng dn v nhng m ly
ca cc con sng vng Lng H.
C V VIT
Nm 2360 TCN, Sargon ca
Akkad xm chim Lng Ngi Sumer pht minh ra
H, lp nn ch u tin mt trong nhng h thng
trn th gii.ch vit sm nht, l ch
vit hnh nm. T khong
nm 3200 TCN, h bit vit ln cc tm bng t st. Ngh sao
chp cc bn vit tay ng vai tr quan trng trong x hi. Hng
nghn tm bng cn st li cho ti ngy nay c ghi cc php tnh,
cc ghi chp v c nhng k hiu cng ch ci linh thing. Nhng
vt dng tm thy trong m ca ngi Sumer cho thy h giu c
v th th cng thi c tay ngh cao.
Ngh sao chp cc bn vit
tay v k ton ng vai tr
rt quan trng, tham gia vo
GIAO TRANH NI B mi mt trong cuc sng
thng nht ca ngi
Vo khong 2900 nm TCN, vi s gia tng dn s cc th,
Sumer nh bun bn, lut
gii gio s vn nm quyn lc ton din dn dn tht th do php v tn gio.
thng mi ngy cng tr nn quan trng hn tn gio. Cnh
tranh gia cc th quc gia tng, h u tranh vi nhau ginh
quyn thng tr. H cng b xm lng bi cc b tc t Ba T, Arp v Th Nh K mun c nm
tri cc tin nghi v li ch ca cuc sng th.
CC THNH BANG AKKAD V UR

Cui cng, th quc Akkad ni ln chim u th. ng
u th quc l Sargon, ngi lp ra ch u tin
trn th gii vo nm 2334 TCN. Ch cai tr ca
Sargon mang li nhiu trt t hn, nhng cng y bo
lc v h khc. Vo khong nm 2100 TCN, khi Akkad
suy yu, th quc Ur th ch v pht trin rc r trong
mt th k. Sau khi Ur sp , Assyria v Babylon ni
ln chim a v thng tr trong khu vc.
Ngi Sumer thi k u sng trong

nhng ngi nh bng sy trc khi bit
dng nh bng gch. Nhng ngi nh
sy ny vn c ngi Arp m Ly
(Marsh Arabs) xy dng cho ti tn gn
y.
Ziggurat Ln Ur.
ZIGGURAT
c xy bng gch t st phi nng, cc i ziggurat vn ln uy nghi trn cc vng chu th. Vic
xy dng chng i hi trnh kin trc v k thut k lng. n th nm trn nh ziggurat th v
thn ca th quc. Ti y, nh vua - ch t tin hnh cc nghi l cu phc cho th quc v lm vui
lng cc v thn.
AI CP C I (40002000 TCN)
Nm gia mt vng sa mc nhng Ai Cp c i
vn xanh ti v tr ph nh dng sng Nile. Hng
nm, nc sng Nile dng cao, bi p ph sa mu
m cho cc vng t nm dc i b.
gi Ai Cp ti tiu, canh tc t ai dc
N
b sng v s dng dng sng lm ng
giao thng. H trng la m v la mch
lm bnh m v bia, trng lanh dt
vi, chn nui gia sc lm sc vt th.
Ngi Ai Cp c tn gio pht trin, c kin thc y
hc, thin vn v k thut tin tin.
Ngi Ai Cp thch eo ba cu may. Nn vn minh Ai Cp bao ly sng Nile.

Loi ba a chung nht ca h l Nhng ng bng ngp l vng chu
nhng con b hung tc bng . B th rt mu m, dn c ng c, vi
hung c xem l linh thing i vi cc th tri dc i b sng Nile. Vn
thn Mt tri Re. ti ng sng ng vai tr quan trng
i vi cc nh bun.
Papyrus l loi giy cng lm t ci.

Ngi Ai Cp nh chng thnh cun.
Cc vn bn hnh chnh v tn gio
bng ch tng hnh c vit tay ln
giy.
PHARANG
Gn nh trong sut lch s lu di ca mnh ngi Ai Cp thng nht trong mt vng quc. Ngi
ng u vng quc l pharang (vua-thn), c s tr gip ca cc gio s v quan li. Khi mt
pharang qua i, ngi c chn cng ton b dng c nhn trong mt lng m c trang tr cc
bc tranh v ch tng hnh linh thing. Thi th ca pharang c bo qun bng du v mui, sau
p trong cc lp vi lim qun cht, sn sng cho chng hnh trnh sau s sng, ti nhng v sao.
Do pharang c coi l i din ca Ai Cp trc cc thn linh, ngi ta cho rng hnh phc ca
ngi th gii bn kia c ngha vi mi ngi dn trong x hi Ai Cp.
X HI AI CP
Hu ht ngi dn Ai Cp u lm ngh nng. H np
mt phn hoa li hng nm ca mnh cho n th a
phng, nh mt hnh thc ng thu. Rt t ngi bit
c bit vit, v ch con trai mi c i hc. Nhng
cu b bit vit lm vic sao chp cc bn vit tay. Sau
ny, khi ln ln, h s tr thnh gio s v quan cai tr,
gip pharang iu hnh t nc. Tuy nhin, chim v
tr trung tm trong cuc sng ca ngi Ai Cp l mi
lin lc vi cc thn linh.
i kim t thp, mt trong ba kim t

thp Giza v lng m pharang Khufu
c cc mt o v mt tht b him nm
su bn trong.
Xy dng kim t thp i hi k nng cng phu. i kim t thp Giza c th c xy dng
trong hn 30 nm.
KIM T THP
Khong 2630 nm TCN, ngi Ai Cp xy dng nhiu kim t thp, trong ni ting nht l i kim
t thp Giza. Khng ai bit chnh xc ti sao hnh dng ny c chn - t l v kch thc ca n
gi n nhng mc tiu lin quan ti thin vn hc, ton hc v tm linh. Bng vic xy dng cc i
k nim ln ny, cc pharang mun lm hi lng thn linh v li du n quan trng, trng tn
trong lch s. Mt s khi di t trn phng dnh cho nh vua trong kim t thp nng ti 60 tn, v
c khong 23 triu khi nh th c dng vo vic xy kim t thp.
Nghi thc tang l ca cc pharang Ai Cp rt phc tp. y l cnh m rc thi hi pharang
cp bn Abusir bn b sng Nile nm 2500 TCN. m rc i vo n Thung lng, ri xc p
ca pharang c khing vo kim t thp qua mt con ng p cao.
V mc ch , ngi Ai Cp c i xy dng cc cng trnh bng tc ht sc c sc. H xy

nhiu n th v kim t thp khng l. Nhng phin cao c ct t c khi . Ngi Ai Cp
khng tic cng sc v tin ca xy dng kim t thp t lng tn knh cc v thn hoc pharang,
mi lin h sng gia thn linh vi con ngi. Ngi Ai Cp pht trin k thut bo qun thi th v
vua-thn ca h, nhiu sinh phn c xy dng chun b cho ng mt hm m lm ni yn
ngh vnh hng. Ri dn dn tt c nhng ai c iu kin u c th c p xc t trong hm
m, cng vi nhiu ca ci mang sang th gii bn kia v nhng cun sch thing ling dn dt h ti
ni .
TRUNG VNG QUC

Sau thi ca cc pharang u tin v nhng ngi xy kim t thp, Ai Cp ri vo mt thi k suy
thoi ko di hn 100 nm. Thiu ngi tr v hng mnh, ngi dn Ai Cp tin rng cc v thn b
ri h. Sau , khong nm 2040 TCN, Mentuhotep ln ngi pharang, khi phc trt t v v th ca
Ai Cp trn th gii. Thi k ny c gi l Trung Vng quc.
Cc pharang t chc li t nc, li xy dng kim t thp, tuy nhin chng khng c honh
trng nh cc kim t thp Giza. Mt s tc phm m thut v vn hc ca Ai Cp c sng tc
trong thi k ny.
Ai Cp b c lp vi phn cn li ca th gii. Ngi Ai Cp c i khng phi l nhng ngi a du

hnh, khng phi l thy th hay ngi i chinh phc. Tuy nhin, cc v vua hng mnh tr v thi
Trung Vng quc nh Amenemhat I v Senwosret III m mang b ci ca Ai Cp. H xy dng
cc pho i bo v t nc v thnh lp qun i hng mnh. Thm ch, Ai Cp cn xm chim cc
nc khc, chng hn nh Nubia, nhm kim sot cc m vng.
CC MC THI GIAN CHNH

3300 TCN Cc th chu th h lu sng Nile ln mnh; ch tng hnh pht trin
3000 TCN Thng v H Ai Cp thng nht
2920 TCN Cc pharang u tin tr v
2575 TCN C Vng quc, kinh Memphis - nh cao vn minh Ai Cp
2550 TCN i Kim t thp hon thnh
2040 TCN Trung Vng quc - m mang b ci v pht trin
1550 TCN Tn Vng quc - Ai Cp cc thnh, b ci ht sc rng ln
CC V THN CA NGI AI CP
Ptah l thn Sng to, pht minh ra
ngh thut. y l v thn ca kinh
Horus l thn Bu tri, linh hn thn
Memphis.
nhp vo v pharang ang tr v. Hai
con mt ca thn l Mt tri v Mt
trng.
Hathor, n thn Tnh yu v Sc p,

tng dng i sng ca mnh nng
Mt tri ln bu tri.
Isis, ch v cng l v ca Osiris, l m
ca thn Horus. N thn ny c quyn
thut rt ln.
Re-Horakhty l thn Mt tri v Horus

Osiris l thn Cht. Trong vng quc
cng nhp vo nhau, c m t bng
ca thn pha Ty, cc linh hn s b
hnh nh Mt tri ng trn u chim
phn x.
ng.
CHU U THI C THCH (45001200 TCN)

Ty Ban Nha, Php, Ireland, Anh v Thy in hin cn nhiu cng trnh c thch, di tch
ca mt nn vn minh c i xy dng nn nhng n i bng tng ln.
t trong nhng di tch n tng ca thi
M k ny l vng trn Stonehenge

min Nam x Anh (England). N c
xy theo ba giai on, bt u t 3000
nm TCN, to thnh mt vng trn gm
nhiu phin ln, c mi nhn v dng thng ng
ri ni vi nhau bng cc phin nm ngang bn trn.
Cc nh khoa hc cho rng y c th l mt ngi n,
ni nghin cu cc v sao v tnh ton lch. Vng trn
Avebury nm cch vi dm v pha bc thm ch
cn ln hn v c hn c Stonehenge. l mt vng
trn tng to cha c mi nhn. Nhiu vng trn
khc vi hnh dng v kch c khc nhau c tm
thy nhiu ni ti Anh (Britain), vi cc tn gi nh
Merry Maidens, Long Meg v Callanish.
Vng
Hm m di bng Littleton gn
trn
Bath, ty nam x Anh c mt s phng
Brodgar
nh, c kh nng l ni thc hin nghi l
trn
hoc chn ct t tin.
qun o
Orkney,
ngoi khi ng bc x Scotland, c xy dng
khong cng thi k vi Stonehenge. Cc phin ny
u cao, mng v nhn.
Mt di tch c thch B o Nha.

Khng ai thc s hiu mc ch ca vic
xy dng nhng cn phng nh ny -
chng c th l cc nm m, hoc ni
thin nh hay cha bnh. Chng thuc
nin i cch y t 4.000 n 6.000
nm.
Vng trn Stonehenge c xy theo nhiu giai on trong hn 1.000 nm. Ngi ta cho rng
cc phin c ghp v xp theo v tr rt chnh xc t c th nhn r cnh Mt tri
cng nh Mt trng mc vo nhng thi im c th trong nm.
STONEHENGE: Stonehenge ng bng Salisbury x Anh l di tch c k cng nht chu u.
N c sp t vi dng nh du im mc v ln ca Mt tri v Mt trng, c bit l
im Mt tri mc vo gia ma h. Mt s tng dng thng ng ni y c l c a t
rt xa ti.
Khong nm 1200 TCN, qung ng c khai thc th cng di m su ny (gn Salzburg,
ng nc o). Qung c a ln mt t trong bao v tn nh bng ba nng.
CC MC THI GIAN CHNH

4500 nm TCN Ngh nng bt u pht trin Ty u
4300 nm TCN Cc cng trnh c thch u tin c xy dng Brittany v Ireland
3000 nm TCN Stonehenge bt u c xy dng
3200 nm TCN Thi k xy dng cc vng trn bt u
2400 nm TCN ng bt u c s dng ti Ty u
2000 nm TCN Cao tro ca thi k xy dng cc cng trnh c thch. Vic xy dng Stonehenge
gn nh hon tt.
LC A CHU U
Mt s vng trn c pht hin pha ty Ireland (Ailen), thm ch cn c hn so vi Anh.
Carnac trn bn o Brittany (Ty Bc Php), c nhiu con ng rt c o c to thnh t 3.000
phin ln tri di vi km. Brittany cng c nhiu tng dng ng n l, gi l menhir. Cc
tng dng ng cng c tm thy khp chu u, t Ty Ban Nha ti Ireland, t Scotland ti
Thy in.
Nhiu hm m c ph t ln thnh g c tm thy Php, Ireland v x Anh. Ngoi ra, cn

c nhng bn (quoit) ch gm ba tng dng thng ng vi mt phin rng t ln trn.
Mt lot di tch c thch c o khc hin vn cn Malta. Vi di tch c nht trong s c tng
c ghp li t nhiu phin ln. Mt s ngi n c nhng tng nhn khc ha tit n gin. Di
tch c thch c o nht Malta l Hypogeum, mt ngi n di lng t nm trn ba bc tc su
vo ni .
Di tch cc ngi nh bng c tm thy Skara Brae trn qun o Orkney, bc Scotland.
Nhng ngi nh ny b vi su trong ct v tn ti qua hng nghn nm. Chng gip ti hin
bc tranh v cuc sng thi c i.
NN VN MINH SNG N (40001800 TCN)

Nhng b tc u tin tiu lc a n sng dc
hai bn b sng Hng v sng n. Nn vn minh
u tin pht trin rc r chu th sng n,
nay l Pakistan.
ai th ln nht chu th sng n tn
H ti vo khong nm 2000 TCN l

Mohenjo-daro v Harappa, mi th c
chng 40.000 dn. y l hai th ng
dn nht th gii thi by gi. trung
tm ca mi th c mt g t p cao, ng vai tr
thnh ly. Trn c mt kho cha thc ln; i vi
dn chng, n c chc nng nh mt ngn hng trung
ng. Nhng th b lng qun ny mi ch c
pht hin vo thp nin 1920.
B
TR

TH
Nh ca
trong
th nh
Kh hu vng chu th sng n m hn
cc ta
ngy nay. Sng ngi khng ch l ng
nh hnh thng thng m cn cung cp nc
chnh, ti cho nhng min t bng trong
ch, chu th.
cng
xng,
nh kho, nh , n th sp xp thnh mng bn c
xung quanh g thnh ly. Mi ngi nh xy vng quanh
mt ci sn, c nhiu phng, mt nh v sinh v mt
Nhng con du nh th ny c ng ging nc. Nh xy bng gch ng t t v nung
ln cc kin hng. Chng c tm thy trong l t ci. Thnh ly ca Mohenjo-daro c mt
khng ch Mohenjo-daro m c rt nh tm to, cng nh cc phng tm ring v cc phng
xa nh Sumer. tm chung, v nhng ni dng hi hp.
Cc h su bng gch xp kiu ny c tm thy trong cc sn nh Mohenjo-daro. Chng c
th l ging nc hoc ni bo qun lnh du n hay thc la.
Ph tch ny l tt c nhng g cn li ca th c Mohenjo-daro 4.000 nm trc y.
NNG DN V TH TH CNG
Nng dn vng chu th sng n trng cc loi cy nh la mch, la m, bng, da v ch l. H
thun ha voi v tru lm cng vic ng ng. Khu vc ny c nhiu th gm lnh ngh dng bn
xoay, lm ra bnh gm mt k thut mi vo thi . Ngi dn Harappa bit s dng cng c
bng , bit lm dao, v kh, bt n v c tng ng thau. H c mt h thng x l rc thi tin
tin vi ng rnh thot nc c np y v cc mng rc.
S KT THC CA MT NN VN MINH
Khng ai bit cc c dn vng chu th sng n l ai hoc h n t u. Chng ta cng khng hiu
ch vit ca h. Khu vc ny c nhng tng ng vi ngi Sumer, nhng cng c nhng im khc
bit ln.
C dn
th
ni y
bun bn
vi cc
th
ca
ngi
Sumer.
H cng
trao i
hng ha
vi cc
b lc
ca n
v
Trung .
Nn vn
minh
chu th y l di tch c khai qut ca khu
sng n Nh tm Ln (Great Bath) Mohenjo-
tuy ko daro. Ngi dn thi dng nh rt
di 800 quan tm n v sinh v ngun nc.
nm H c th dng nh tm cho c hot
nhng Nh kho trung tm cc th rt quan ng th thao hoc nghi l.
chm trng i vi ngi dn; chng c th c
dt c ngha thit thc ln ngha tn
khong gio v la go thi c th c coi l
3.700 linh thing.
nm
trc. Ngi ta khng r ti sao n chm dt, nhng c th do nhiu nguyn nhn: bnh dch, l lt,
kinh t suy sp, hot ng bun bn hoc trt t dn s suy thoi, hoc do qu trnh nhp c v tip
qun ca ngi Aryan t Trung vo n . Tt c du tch ca cc th ny b chn vi di
ct cho n khi chng c pht hin vo thp nin 1920.
Hnh dung ca mt ha s v Mohenjo-daro thi cc thnh. Khng ging cc th ca ngi
Sumer, th ny c xy dng theo m hnh mng li, chng t s qun l c quy hoch v
trt t. Nh tm c ging nc bn trong, cn ni c v nh l mt kho thc th c h thng bo
qun v thng gi rt tinh vi.
CRETE C I (30001450 TCN)
o Crete (Hy Lp) l ni xut hin nn vn minh
sm nht chu u, khong 4.500 nm trc. N
c gi l nn vn minh Minos theo tn ca vua
Minos huyn thoi.
ruyn thuyt ni rng, vua Minos xy
T
dng mt m cung nht qui vt Minotaur
u b mnh ngi. Nn vn minh Minos
pht trin cc thnh t nm 2200 n nm
1450 TCN. Ngi Minos t c thnh
cng nh kh nng i bin v bun bn.
CC

o Crete nm v tr thun li cho
TH hot ng bun bn v c nh hng ti
CA cc khu vc khc. Nhng rt cuc, iu
ny li lm hi ngi Minos v ngi
Mycenae ghen t vi nn vn minh ca
h v xm chim Crete.
NGI MINOS
Ngi Minos xy dng mt s th ln, ni vi nhau
bng nhng con ng lt gch, mi th l mt nh
nc nh. trung tm mi th l mt cung in c
h thng dn nc, trang tr, ca s v gh . Th
th cng Minos ni ting v ngh gm v xy dng. H
cng ch tc trang sc bng vng v bc rt p.
Knossos, kinh ca ngi Minos, c cung in honh
trng nht. Ti y c cc cn phng trng l dnh cho
hong gia, phng dnh cho cc nghi l tn gio, ni hi
hp v mt trng hc. Cc bc tng bn trong hong
cung c trt va v trang hong bng nhng bc
tranh ln, lng ly.
Bc tng ph n Minos mc trang

phc c th ny c tm thy
Knossos, l s kt hp gia tc th rn
v th mu thn.
Ngi Minoa l nhng th ng thuyn ti ba. H i khp ni trn bin Aegea (gi) v ti Ai
Cp trn nhng con thuyn nh th ny, mang gm v cc hng th cng khc n mi ni.
S SUY VONG CA MT NN VN
MINH
Nn vn minh Minos pht trin rc r kt thc t
ngt v c phn b him vo khong nm 1450 TCN.
Mt t ni la phun tro trn hn o Thera gn
gy ra i thm ha, chn vi phn ln o Crete. Nn
vn minh ny thc s chm dt khi ngi Mycenae
xm chim kinh Knossos. Ngi Mycenae rt khm
phc trnh ca ngi Minos v a nhng
tng ca ngi Minos ti lc a chu u. Nn vn
minh c Hy Lp sau ny c gc r t o Crete.
Hong cung Knossos l mt ta nh

cao vi tng, c xy bng g, v
t st. Cc phng dnh cho hong gia
nm quanh mt ci sn chnh gia,
phng dnh cho vic cng nm tng
trn.
Cc bc tng trong phng khnh tit Knossos c trang hong rt lng ly. Bc v trn
tng m t mn th thao ci b rng. B rng l biu tng linh thing ca sc mnh, vic
nhy qua c cp sng tng trng cho kh nng khng ch sc mnh ca con b.
NGI MYCENAE (20001200 TCN)

Mycenae l mt th nm trn bn o pha Nam ca Hy Lp. y l trung tm ca nn vn
minh Hy Lp u tin, pht trin sau nn vn minh Minoa trn o Crete.
gi Mycenae (cn gi l ngi Achaea)
N di c t bn o Balkan sang Hy Lp vo
khong 2000 nm TCN. Nn vn minh
Mycenae bt u bng mt lot lng mc
trn nhng sn i m c dn l nhng
ngi ni mt th ting Hy Lp c. Khong nm 1650
TCN, nhiu ngi lng pht trin thnh th nh c
pho i bo v vi nhng cung in lng ly, hng ha
xa hoa chng km phn tinh xo so vi nhng sn phm
do th th cng Minoa ti hoa lm ra. Mycenae bao
gm khong 20 th quc.
M
CA
Chic mt n bng vng ny c nh

kho c Heinrich Schliemann tm thy
trong mt ngi m Mycenae. ng cho
rng y l mt n ca vua
Agamemnon, nhng mt s hc gi
ngy nay li cho rng l mt n ca Chic cc vng rt p ny chng t tay
mt ngi n ng sng trc 300 ngh ti hoa ca th th cng Mycenae.
nm. Hnh nh trn thn cc l cnh sn b
rng, ti ph bin thi by gi.
NGI MYCENAE
Trc khi xy cc pho i v th, ngi Mycenae chn ct nh vua ca h trong cc lng m hnh
t ong. Cc ngi m c xy bng nhng khi ln, xp thnh hnh mi vm s. Mt ngi m
Mycenae tn Kho bu ca Atreus c li vo cao gn 6 m, dn n mt phng cao 13 m, rng 14
m. S xa hoa ca nhng ngi m ny cho thy tn nhiu cng sc v tin ca cho tng lp vua cha
v qu tc thi . Mt nh vua c ti 400 th c ng thic v hng trm n l.
Ngi Mycenae giu c rt qu vng m h nhp t Ai Cp. Cc th th cng ti hoa lm ra cc, mt

n, hoa v trang sc bng vng; ngay c gm v o gip ca ngi Mycenae cng c dt vng.
BNH TRNG V SUY VONG

Khong nm 1450 TCN, ngi Mycenae xm chim o Crete v bt u thit lp thuc a quanh
vng bin Aegea, trn o Rhodes v Cyprus (Sp). Ngi Mycenae bun bn khp vng a Trung
Hi, c bit ch trng giao thng vi Ai Cp, Italia v Phoenicia. Tuy nhin, khong nm 1200
TCN, ngi Mycenae tht bi trc nhng nhm ngi
lang bt c gi l Dn Bin (Sea Peoples) chuyn
cp bc. Nhiu ngi Mycenae buc phi chy sang
cc nc khc.
Di tch Cng S t Mycenae, cng

chnh vo thnh ph, c xy dng
khong nm 1300 TCN. y l mt
trong s t li ra vo xuyn tng c
xy bng khi ln bo v thnh
ph.
Hnh nh phc hin v din mo c th c ca Mycenae lc cc thnh. Cung in hong gia c
nhiu tng nm trn nh i cao.
TRIU I NH THNG (17661122 TCN)

Cc nn vn minh s khai Trung Quc t khong
nm 3200 TCN pht trin ven b ba con sng ln
nht l Hong H, Trng Giang v Ty Giang.
ing nh cc b tc Sumer, Ai Cp v
G
chu th sng n, nng dn Trung Hoa
dng sng ngi lm ng giao thng v
ly nc ti cho cy trng - vo ma xun
rung cn ngp nc cy la c th sinh
trng. Tuy nhin ngi Trung Hoa cng phi i mt
vi hai him ha: nhng trn lt ln v cc cuc cp
bc ca nhng b lc t phng Bc v phng Ty.
CC
NN
VN
HA
S Nn vn minh nh Thng pht trin
KHAI quanh khu vc sng Hong H min
bc Trung Quc, nhng cng nh
Cc hng ti min Trung nc ny. Sau
th nh ny, nh Chu m rng kim sot ra mt
u tin vng rng ln hn.
xut hin
vo khong nm 3000 TCN trong thi k vn ha Long
Sn quanh lu vc Bc Hong H. Theo truyn thuyt,
Hong l v vua u tin ca Trung Quc t khong
nm 2700 TCN. Triu i u tin l nh H, cai tr
ng tin bng ng iu thi nh trong bn th k, bt u t khong nm 2200 TCN.
Thng ny c c hnh ci mai, c Vua V, ngi lp nn vng triu H, c coi l c
l d nht vo bao hoc ng ng cng thun phc cc con sng bng vic p ngn
tin. l lt v o knh rch ti tiu.
VUA THANG V NH THNG

Triu i sm nht m chng ta c bng chng khng nh tng tn ti l nh Thng do vua
Thang lp nn. Nh Thng cai tr min Bc Trung Quc trong hn 600 nm. Ngi dn thi sinh
sng trong mt lot th dc theo sng Hong H. Kinh ng An Dng, c nhiu cung in v
n i ln, phn ln c dng bng g c chm tr. Nh Chu thay th nh Thng vo nm 1122
TCN.
Ngi dn thi nh Thng trng k, la m, la go v cng trng du chn tm dt la. H nui gia
sc, ln, cu, ch v g, sn bt hu v ln rng. H dng nga ko cy, th hng v ko xe. Lc
u, h dng v c qu lm tin trao i, sau chuyn
sang dng tin ng. H rt kho lo trong vic ch tc
ng v ngc bch, lm ra nhng vt dng thit thc
hay th phng trang tr tinh xo.
y l mt mnh gip ct c t th k
XIII TCN. Nhiu mu vt loi ny
c pht hin, trn c khc ch
tng hnh Trung Hoa s khai. Cc
thy bi dng cc mnh gip ct
on nh tng lai.
Theo truyn thuyt, la do Luy T pht hin vo khong nm 2690 TCN. B l v ca v Hong
huyn thoi, ngi c coi l mang li vn minh, y hc v ch vit cho Trung Quc. B
nhn thy con tm n l du ri nh ra t nn cho trng cc bi du. T c xe si dt thnh
vi la p, gi tr n mc thm ch c dng nh mt dng tin. B quyt sn xut la c
ngi Trung Hoa gi kn trong sut khong 3.000 nm.
CC MC THI GIAN CHNH

3000 TCN Cc th u tin ca Trung Quc xut hin trong thi k vn ha Long Sn
2700 TCN Hong ln ngi
2200 TCN Vua V lp nh H
1766 TCN Vua Thang lp nn nh Thng
1400 TCN Thi thnh tr ca nh Thng
1122 TCN Nh Chu thay th nh Thng

CH VIT
Khong nm 1600 TCN, nh Thng pht trin cc
hnh thi s khai nht ca ch tng hnh Trung Hoa,
mi ch l mt t trn vn. Ch vit Trung Hoa m ta
bit ngy nay pht trin t ch vit thi nh Thng.
Ngi dn thi th phng t tin, coi t tin l
nhng ngi dn dt sng sut trong i sng, v da
vo bi ton mi khi cn a ra quyt nh.
NG IU
ng iu l hp cht ca ng v thic, khi nh bng
nom ging vng. Nh Thng tr nn hng mnh nh
k thut ch tc ng iu, v y l mt kim loi cng
thng c dng ch to cng c lao ng, gia
dng v v kh. ng iu cng c dng lm
trang tr, tc phm ngh thut v th phng. ng
iu c c trong khun t st. Khp ni trn th
gii, ng iu tng trng cho bc t ph cng
ngh.
Ngi Trung Hoa c i nu cng t

trong cc ni ng ln c trang tr nh
chic vc ny. Ni c chn di c th
ng trn bp la.
Bnh ru bng ng thi nh Thng. Ngi ta thng dng n tr c nhiu ru. Kiu
dng cu k v cht lng cao ca chic bnh ny cho thy ngh c ng thi nh Thng rt
pht trin. Khi mi ru trong cc dp nghi l, ngi ta dng loi bnh khc, thng c vi di
rt.
Cc chin binh nh Thng mc o gip nng lm t tre v g, c n vi. Ngi Trung Hoa
thi k u rt hiu chin, cc b lc giao tranh lin min. Cc nh nc tp quyn nh nh
Thng dn chm dt s th ch gia th lnh cc b lc.
NGI HITTITE (16001200 TCN)
Vo khong nm 1650 TCN, mt s th quc nh
thng nht li sau nhiu cuc chin tranh, dn n
s ra i vng quc Hittite giu c v hng mnh.
gi Hittite gm nhiu b lc v giao tip
N vi nhau bng su th ting. Mt trong s

l ting ca ngi Hatti - nhng c dn
gc ca vng Anatolia (tc Tiu ). Ngi
Hittite c xem l nhng ngi u tin
bit ch to st, mt kim loi cng hn ng iu.

QUC
Lnh th Hittite thi cc thnh, khong

1300 nm TCN. V sau, ngi Hittite
giao tranh vi ngi Ai Cp, Assyria,
Phrygia, v quc ca h bin mt
trong vng cha y mt th k.
HITTITE
Ngi Hittite kim sot ngun cung cp st trong nhiu
nm. Dn tc hiu chin ny bit dng xe nga.
iu ny to cho h li th ln v qun s. V thn
ng u trong s 1.000 v thn c ngi Hittite th
phng l thn Bo t. Nm 1595 TCN, ngi Hittite
cp ph Babylon, y vng quc ny vo thi k
en ti, d sau h li rt v Anatolia. Dn dn,
ngi Hittite chim Tiu , Syria v Levant (nay l Li
Tm bia Hittite ny c pht hin Bng), thch thc v th ca ngi Assyria v Ai Cp
Tiu (Th Nh K), m t cnh mt trong khu vc.
ph n va xe ch va ni chuyn vi
mt ngi sao chp bn tho trong t
th cm bt v bng t st.
Ngi Hittite chm khc nhiu tc phm to hnh ln mt phn tng , phn cn li ca tng
th dng t nhin. Cng hnh qui vt nhn s (sphinx) ny tng canh gi cho mt ni
sinh sng ca ngi Hittite Alaca, nay thuc Th Nh K.
Ngi Hittite tip thu thnh tu vn minh ca cc dn tc khc, trong c ch vit. H cng du nhp
nga t Trung Quc vo Trung ng. n ng Hittite c nh hng ln trong x hi; h l nhng
ngi giu c, thng i i y. Ngi Hittite pht trin thnh vng nht vo khong nm 1300
TCN. Tuy nhin, khi c thm nhiu ngi di c ti khu vc ny th thi k suy thoi bt u. Vng
quc Hittite vt qua c nhiu mi e da nhng cui cng b ngi Phrygia n t Balkan xm
chim. T , ngi Hittite khng bao gi c nhc ti na, nhng h vn li nh hng lu di
i vi cc nc lng ging.
Tc phm khc Hittite ny Yazilikaya m t thn h v Sharruma cng vi n thn Ishtar

pha sau. c thc hin vo khong nm 1250 TCN.
BABYLON (1900700 TCN)
Tip sau thi k thng tr ca ngi Ur Lng H
l nhiu cuc xm lng. Khong nm 1894 TCN,
ngi Babylon th ch nhng k cai tr, lp nn
mt triu i ko di 300 nm.
gi Babylon bt u thng tr min nam
N
Lng H di thi ngi tr v th su
ca h l Hammurabi i vng (1780-
1750 TCN) ngi Babylon bt u thng
tr vng Nam Lng H. Hammurabi l
nh cai tr cc k hiu qu, ni ting vi b lut do ng
ra, v ng mang li s n nh cho ton b khu
vc sau nhng thi k hn lon.
Thnh
Babylon
tr thnh
trung
Di thi vua Hammurabi v nhng
tm
ngi k v ng, Babylon kim sot ton
quyn b vng Lng H. Tuy nhin, vng
lc ca quc ny d tr thnh mc tiu cho cc
khu vc cuc xm lng t phng bc v
Lng phng ty.
H. Cc
o qun
Babylon c k lut nghim minh. H xm chim cc
th quc Isin, Elam, Uruk v vng quc Mari hng
mnh. Tuy nhin Lng H khng c ng bin gii
r rt nn d b tn cng. Thng mi v vn ha pht
Mt tng lm mc a gii tm thy
trin mnh trong sut 150 nm, nhng sau ngi
Babylon, c khc li cu xin thn linh Hittite n cp ph thnh Babylon vo nm 1595
bo v mnh t ca ngi ch s hu. TCN.
Cc th Babylon tip tc pht trin trong 100 nm di s cai tr ca nhng vua cha ngoi bang.
Trong 500 nm sau , Babylon b lu m bi quc Assyria trc khi li t n nh cao mi.
KHOA HC S KHAI
Vua Hammurabi ni ting bi b lut
rt chi tit ca ng. Mt iu lut lu
truyn rng ri n tn ngy nay l
'Mt i mt, rng i rng', quy nh
hnh pht cho nhng ti c nhn. Lut
a mi ngi dn Babylon vo mt h
thng php lut ng nht. N bo v
ngi yu trc k mnh, iu chnh
hot ng thng mi v quyn s hu
t ai.
Cc tay cung thin x gip Babylon t

v trc ngi Assyria v nhiu i
qun xm lc khc nh ngi Kassite,
Aramaea, Elamite v Hittite. S thnh
vng cng nh v tr chin lc ca
Babylon, ni gp g ca cc con ng
t chu ti a Trung Hi, - khin cc
nc lng ging thm mun.
Bia ny m t vua Hammurabi ang ni chuyn vi thn Cng l Shamash. Pha di khc
cc iu lut do vua Hammurabi son tho mi ngi cng xem. Bng cch ny, ngi dn
c thy lut php l do cc v thn trao cho vua Hammurabi.
Cc nh ton hc Babylon pht minh ra h m theo c s 60, t chng ta c s pht (60) trong
mt gi ng h v s trong mt ng trn (606). Cc hc gi Babylon pht trin cc mn
khoa hc s khai v thin vn hc t nhng kin thc tip thu ca ngi Sumer.
NGI ASSYRIA (1900612 TCN)

Trong khi Babylon cai tr min Nam
Lng H th ngi Assyria hiu
chin thng tr min Bc. Vng quc
ca h nm vng thung lng
thng ngun sng Tigris.
ua Adadnirari I (1770-1750
V
TCN), v qun vng hng
mnh u tin ca nc ny,
m rng cc vng t
Assyria v t xng l Cha
ca mun loi. ng v nhng ngi k
l nhng k c ti tn bo, khng cho
php cc quc gia ring r c c lp.
Assyria tr nn giu c nh hot ng
ca cc gia nh thng nhn bn vi
dt v kim loi i khp mi ni.
quc Assyria tri qua nhiu giai on thng trm, cui

cng t ti quy m ln nht vo khong nm 650 TCN,
SP V TI SINH bao trm ton b khu vc Li lim Ph nhiu. Khi vua
Khi quc Assyria m rng v quy Assurbanipal qua i, Ai Cp v Babylon tch ra v
m, th cc cuc ni dy nhng nc quc sp .
b n xm chim cng gia tng. Cui cng, Assyria ri

vo tay ngi Hurri (c h vi ngi Hittite). Ngi
Hurri cai tr Assyria trong hn 250 nm. Khi v th
thng tr ca ngi Hurri suy gim, Assyria ln mnh
tr li. Giai on cng thnh tip theo ca vng quc
ny ko di 300 nm, v ln n tt nh di thi vua
Tiglathpileser I, ngi ch huy nhng chin dch tn
bo i chinh phc cc min t ln cn ht nm ny qua
nm khc. Assyria dn ni ln thng tr ton b khu vc
Lng H, k c Babylon.
Assurbanipal l nh cai tr v i cui

cng ca Assyria. ng l mt nh qun
s tn bo nhng ng thi cng l
ngi bo tr ngh thut. ng cho
xy dng mt th vin ln Nineveh v
nhng khu vn rng ln trng cc loi
cy a v t mi min th gii.
Vua Assyria tip kin triu thn v b quan.
Trong nh, cc lao ng Assyria ch vt liu xy mt cung in mi di s gim st ca nh

vua. Cc tay cho trn chic thuyn bc da ang ko mt b g dc sng Tigris.
CUNG IN CA VUA ASSURBANIPAL

Vua Assurbanipal l mt nh cai tr chuyn ch. ng
tham gia rt tch cc vo mi cng vic ca t nc.
Trong cung in nguy nga ca mnh, vua Assurbanipal
- c cc v c vn ng quanh - lng nghe ngi dn
khiu kin. Cung in ny rt ln, c nhng khu vn
rng. L ngi bo tr cho tri thc, nh vua cho chp
nhiu ti liu lch s t Babylon v Sumer cng nh
sch ton hc, ha hc v thin vn hc. Cc bn chp
tay vn hc nh Trng ca Gilgamesh v chuyn v
nn i Hng Thy c t thi Akkad u c lu gi.
Hu ht chng u b qun xm lc ph hy sau
khi vua Assurbanipal qua i, nhng c nhiu bn cn
st li.
Ngi Assyria tin rng s t c cnh

VNG QUC ASSYRIA HNG THNH
cung in ca vua Assurbanipal c thT khong nm 1076 TCN, Assyria v Babylon b cc
xua ui c ma qu. b lc Aramae n t Syria tn ph. Nhng 150 nm
sau , vua Ashurdan II v nhng ngi k v ng
chim li quc Assyria. H chuyn kinh v Nineveh; xy dng nh ca v thit lp h thng ti
tiu. Cc v vua Assyria m rng lnh th kim sot mi tuyn ng bun bn v n p cc nc
lng ging bt tun phc. quc Assyria tr nn rng ln nht di thi tr v ca vua Tiglathpileser
III (745-727 TCN), khi Assyria bao gm c cc vng t ca Babylon, Syria, Palestine, Cyprus, bc
bn o Arp v Ai Cp.
CUC SNG CA NGI ASSYRIA

L nhng th xy gii, ngi Assyria xy nn cc th nguy nga vi nhiu n i, cung in.
n ng Assyria ru v mc trang phc ging nh mt chic o chong di. Ph n mc o di tht
ngang lng c ng tay v thng qung khn trn vai. Thi , n ng Assyria bn v con lm n l
tr n khng phi l chuyn l.
CC MC THI GIAN CHNH

2500 TCN Ngi Assyria nh c thng ngun sng Tigris
1900 TCN Vng quc Assyria c pht trin
1680 TCN Assyria ri vo tay ngi Hurri (n khong nm 1400 TCN)

1300-1200 TCN Assyria bnh trng lnh th
1076 TCN Assyria ri vo tay ngi Aramae (n nm 934 TCN)
730-630 TCN Assyria m rng ti quy m ln nht
612 TCN Assyria ri vo tay ngi Babylon v ngi Medes
CHNG CUI
Ngi tr v cui cng v v i nht Assyria l vua
Assurbanipal. ng l v vua uyn bc. Trong sut thi
gian tr v ca mnh ng lp nn mt th vin ln
Nineveh. Cc ghi chp c ca ngi Sumer v ngi
Akkad c lu gi trn cc bng t st, cng
nhng ti liu v vn hc, lch s, ton hc v thin vn
hc t thi c i. Khi vua Assurbanipal mt vo nm
627 TCN, quc Assyria ri vo tay ngi Babylon
v ngi Medes.
i vi ngi Assyria, Ishtar l n thn

Chin tranh. i vi ngi Babylon, b
l Mu thn.
Ngi Assyria tinh thng chin thut vy hm. H dng nhng cy g nng ph thng tng
thnh ri leo vo bn trong bng thang hoc pho i c ng. Qun lnh dng nhng chic
khin ln t v.
NGI DO THI C (1800587 TCN)

Ngi Hebrew (Do Thi c) bt u nh c
Palestine khong 4.000 nm trc. H ti Palestine
t Ur, nhng khng ai bit chnh xc trc h
tng u.
n gi Hebrew ngha l nhng ngi t b
T bn kia (ca sng Euphrates). Cu chuyn

ca h c k li trong Kinh thnh. Theo
Cu c, th lnh ca nhng ngi Hebrew
u tin l Abraham, mt tu s Ur. u tin
ng cng gia nh chuyn ti Syria, sau ti Canaan
(nay l Palestine) v nh c ti y.
Sau khi vua Solomon qua i, lnh th

Israel b thu hp v sau chia thnh
hai quc gia l Israel v Judah. iu
ny khin h b suy yu trc cc cuc
tn cng bn ngoi v dn n s sp
ca vng quc ny.
NHNG NM U
Jacob (cn gi l Israel), chu ni ca Abraham c 12
Vua Solomon (965-928 TCN) l mt ngi con trai c cho l t ph ca 12 b lc Israel,
trong nhng ng vua thng thi nht mi b lc mang tn ca tng ngi. Sau khi Abraham
trong lch s v thc hin trng trch
qua i, v khi nn i ging xung Canaan, Jacob
ca mt qun vng mt cch cng
dn dn chng ti Ai Cp an ton. Sau , h tr thnh
minh. Di triu i ca ng, Jerusalem
c hng thi bnh thnh tr v tr
n l ca ngi Ai Cp cho ti tn khi c Moses dn
thnh mt trong nhng th giu c
dt chy thot khi Ai Cp v tr v Canaan vo
khong nm 1200 TCN. Ti , di s lnh o ca
nht thi .
Joshua, h chin u vi ngi Philistia (tc ngi
Palestine) ginh quyn nh c v lp nn vng t
Israel. Theo truyn thuyt, h dng ting kn lm tng thnh Jericho sp .
QUC GIA ISRAEL U TIN

T khong nm 1020 TCN, ngi dn Israel bt u sng giu c di s tr v ln lt ca cc vua
Saul, David v Solomon. Saul l ng vua u tin ca ngi Hebrew, lm cho h tr thnh mt dn
tc. Vua David thng nht tt c b lc ca Israel vo mt quc gia, m rng lnh th Israel v ly
Jerusalem lm kinh . Vua Solomon cho khi cng nhiu cng trnh kin trc ln, trong c mt
s th v ngi n ni ting Jerusalem. ng l mt v vua yu chung ha bnh v thng thi.
N SOLOMON: Vua Solomon xy dng mt ngi n hng v Jerusalem vi chi ph rt

ln lm ni ct gi kho bu thing ling ca ngi Israel, tc phin khc Mi iu rn
ca Cha trao cho Moses. Ngi n ny tr thnh trung tm ca nn vn ha Do Thi. Ngi ta
cho rng n Solomon c nhng bc tng c khm qu v c thit k theo cc nguyn
tc ton hc tip thu t ngi Ai Cp.
Sa mc Judea, thng c nhc ti trong Kinh thnh, l mt vng phong cnh p n kinh
ngc. C th vo thi c i, ni ny xanh ti hn do kh hu n ha hn.
Theo Kinh thnh, vua Solomon lun dng s thng thi

ca mnh phn x mi vic. Chuyn k rng c hai
ph n ti trc mt vua cng tranh nhau nhn mt a
tr l con mnh, v xin vua phn x. Nh vua ngh
cht i a tr mi ngi c th nhn mt na. Mt
ngi sp xung khc v chu thua cuc. Vua
Solomon nhn ra chnh l b m ca a tr v trao
li con cho b. Thi k tr v ca vua Solomon l nh
cao trong lch s Israel. Sau khi ng mt, dn tc ca
ng bt ha, chia r thnh hai nc gi l Israel v
Judah.
BT N V LY TN
Sau mt cuc ni dy ca ngi Israel, ngi Assyria
chim Israel vo nm 721 TCN, tip chim Judah
vo nm 683 TCN. Dn Do Thi (Jew) ly tn khp ni,
nhiu ngi b a sang Assyria lm n l. Vua
Nebuchadnezzar ca Babylon dp tan mt cuc ni
dy ca dn Do Thi vo nm 587 TCN v hu ht
ngi Do Thi u b a ti Babylon. Phn ln Cu
c trong Kinh thnh c vit trong thi k tha
hng ny. l khi u cuc ly tn tha hng ca
ngi Do Thi ko di ti tn th k XX.
Phin bn ca mt bc bch ha tm
thy lng Beni Hassan, min Trung Ai
Cp, m t mt nhm ngi Semit, hay
CC cn gi l ngi Asiat () - c th l
MC ngi Hebrew - ang vo Ai Cp
bun bn.
THI
GIAN
Mt ngi Do Thi thi kn shofar lm

t sng cu c t li g khuch i
m thanh thi ra. C th ngi Do Thi
thi nhng chic kn ny lm sp
tng thnh Jericho, hoc t nht khin
ngi dn trong thnh hong s m m
cng thnh. Kn shofar l mt trong
nhng nhc kh c nht th gii, c
thi vo nhng ngy l ca ngi Do
Thi. Chic khn chong ca ngi thi
kn gi l tallith.
CHNH
Khong 1800 TCN Abraham v ngi Hebrew (Do Thi c) ti Canaan
Khong 1200 TCN Moses v Joshua a ngi Do Thi tr v Canaan
Khong 1020 TCN Saul lm vua ca ngi Hebrew

Khong 1000 TCN David tr thnh vua ca ngi Hebrew
965-928 TCN Solomon tr v, vua Israel
721 TCN Ngi Assyria chim Israel, nhiu ngi Do Thi b ly tn
587 TCN Ngi Babylon ph hy Jerusalem v trc xut phn ln ngi Do Thi sang Babylon
AI CP: THI K TN VNG QUC (1532

1070 TCN)
Tn Vng quc l phn k th ba ca lch s Ai Cp c xa. y l thi k c nhiu thnh tu
ngh thut, sc mnh qun s, s phn thnh trong nc v uy th nc ngoi.
au thi k Trung Vng quc, t nc Ai
S Cp suy yu v chia r b ngi Hyksos

n t Canaan thng tr trong 100 nm. H cai
tr H Ai Cp min Bc. Khong nm 1550
TCN, mt dng h hong gia Thng Ai
Cp ng ln lnh o cuc chin u nh ui
ngi Hyksos ra khi Ai Cp, thng nht li ton b t
nc. Nm 1532 TCN, h thnh cng. Ahmose lp
nn triu i th 18 v tr thnh v pharang u tin
ca Tn Vng quc - thi hong kim ca Ai Cp.
TN
Ngi Ai Cp giu c c chn cng

trang sc, gm v nhng m hnh
m phng hot ng ca con ngi nh
Ai Cp c i, ngi cht c p nng bnh, nu ru v nh c.
du thm v qun cht bng vi, y l Nhng m hnh ny cung cp cho chng
vic p xc h c th trng tn. ta chi tit sinh ng v cuc sng thng
Xc p t trong quan ti thng nht ca ngi Ai Cp.
c trang tr rt p.
VNG QUC
Thutmosis I, mt trong nhng pharang u tin ca Tn Vng quc, chinh phc Palestine v cc
vng t pha ty sng Euphrates vo khong nm 1500 TCN. Sut thi tr v ca Amenhotep III, Tn
Vng quc vi kinh Thebes rt giu c v thnh vng. Nng dn v nhng ngi lao ng
khc sng gin d nhng gii qu tc li c li sng xa hoa. Theo lut php, nam n bnh ng, ph n
c s hu ti sn. Ph n c th lm mt trong bn ngh sau: n tu, b , v n hoc ngi khc
mn. Ngoi gii qu tc, th li v tng l chim a v quan trng nht trong x hi Ai Cp.
AKHENATEN
Ngi tr v k quc nht l Amenhotep IV (1353-1335
TCN). ng bin Aten, thn Mt tri, thnh v thn
duy nht ca Ai Cp, v c thay i tn gio Ai Cp
bng cch loi b ch a thn cng cc phong tc
phc tp. ng i tn mnh thnh Akhenaten v xy
kinh mi El-Amarna, th thn Aten. Nefertiti, v
ng, khng thuc dng di hong gia v c th khng
phi l ngi Ai Cp. Sau khi Akhenaten mt, cc thy
tu th cc v thn c ginh li quyn lc v ngn cn
vic th thn Aten. Tn nh vua qu c b xa khi mi
i tng nim v cc h s ghi chp. Thnh ph mi
El- Amarna b b hoang, nh th v vua ny cha h tn
ti.
Chic mt n bng vng rng ny eo

trn mt ca xc p pharang
Tutankhamun. M ca ng c tm
thy Thung lng cc Vua vo nm
1922, v xc p vi chic mt n cu
k ny c trin lm nm 1925, thu
ht rt nhiu ngi xem.
Cung in hong gia thi k Tn Vng quc c cc phng , nhng mt phn ln cung in
thng c dng cho cc dp l nghi. Trong mt phng ln nh th ny, pharang s lm l ban
thng, tip cc s thn v nhn cng vt.
TUTANKHAMUN
Phn ln cc pharang ca Tn Vng quc u c mai tng ti Thung lng cc Vua, trong nhng
hm m khot su vo ni . Tuy nhin, nhng tn trm vn t nhp c vo . Ch cn li mt
lng m duy nht hu nh nguyn vn n thi hin i l m ca pharang tr Tutankhamun, ngi
k v Akhenaten v cht khi cha y 20 tui. Ai Cp tip tc hng mnh trong mt thi gian, c bit
di thi tr v ca pharang Seti I v con trai ng l Rameses II V i thuc triu i th 19 (1307-
1196 TCN). Nhng sau khi cc pharang yu km hn k v, gii tng n nm quyn kim sot v
Ai Cp lin tip b xm lng. Ngi Hy Lp chim Ai Cp v cai tr trong khong 300 nm. Tip ,
Ai Cp tr thnh mt vng lnh th thuc La M; lch s v ch vit ca Ai Cp b qun lng.
Cc thy thuc Ai Cp kt hp y thut
vi php thut tn gio cha bnh.
Thuyn ca ngi Ai Cp thi k u c y bng, ch thch hp di chuyn trn sng. Sau ,
h bt u ng nhng chic thuyn ln hn, nng hn, lng thuyn su v trn hn, c th dng
i bin. Nhng chic thuyn ny tng cng kh nng bun bn hng ha gia Ai Cp vi cc
vng t gip a Trung Hi.
Hatshepsut l con gi ca pharang Thutmosis I v i v l qu ph ca Thutmosis II nhu

nhc. Sau khi chng cht, b ln ngi v tr v nh mt pharang. B mc qun o nam gii,
thm ch cn eo c b ru gi truyn thng dnh cho mt v pharang.
Kahun l mt th ca Ai Cp, c xy bng gch t. Cc ngi nh thng c hai tng v
mi bng, phn ln thi gian sinh hot ca ngi Ai Cp din ra trn sn thng. Bun bn v
ngh th cng chim nhng khu vc ring trong th, ging nh cc thnh ph phng ng
hin i. Mt kim t thp ni vi Kahun bng mt con ng p cao. Ven th c mt ngi
n.
NGI PHOENICIA (1500100 TCN)

Ngi Phoenicia l nhng ngi i bin ti ba nht trong th gii c i. H sinh sng dc mt
vng duyn hi Levant, pha ng a Trung Hi.
gi Phoenicia l nhng nh bun thch
N thm him, sng trong mt chui th quc

c lp vi cc hi cng thun tin m nay
l nc Li Bng. Vn xut thn t Canaan,
ngi Phoenicia khng thch canh tc t
ai m ch quan tm ti i bin, ch to v bun bn.
BUN BN
V TH
CNG
Ngi Phoenicia
bun bn trn t
Ngi Phoenicia l nhng ngi u lin vi cc thng
tin sn xut trn quy m ln cc vt gia ch hng qu
dng bng thy tinh trong sut, chng bu t tn n
hn nh l nc hoa ny. v Trung Quc
sang phng Ty.
Hng ha c chuyn bng ng bin ti Ai Cp, Hy Lp,
Italia v Bc Phi. Hot ng bun bn ny gip ngi Phoenicia Ngi Phoenicia ni ting v
tr nn giu c v hng mnh. H chng kin nhng bc cc tc phm iu khc trn
thng trm ca ngi Minoa, ngi Mycenae v tch cc gip cho ng voi, nh tc phm
Hy Lp, sau l La M, tri dy. Ngi Phoenicia l nhng th khun mt thiu n ny.
th cng kho lo, gii lm thy tinh, kim loi, trang sc
v dt vi. H cng pht minh ra k thut thi thy tinh. Thnh ph cng Tyre ni ting nh thuc
nhum mu ta Tyre, mt mu o sang trng c ngi Hy Lp v La M mc chng t a v
ca mnh.
CC HI CNG PHOENICIA
Cc cng ca Phoenicia Levant gm c Ugarit, Sidon, Byblos v Berytus (Beirut). Cng chnh l
Tyre, tng truyn c thnh lp cch y 4.750 nm. Thnh ph cng Tyre c mi lin h mt thit
vi Israel. Hiram, vua ca Tyre, cung cp cho vua Solomon nhng thanh x chc chn bng g
tuyt tng x Li Bng cng th th cng xy dng ngi n ti Jerusalem.
Chin thuyn ca ngi Phoenicia c l
c hnh dng nh th ny. l loi
thuyn galley (c sn thp, chy bng
bum v mi cho) c mi nhn tn
cng cc thuyn khc.
n Obelisks ca ngi Phoenicia Byblos thuc Levant, t quc ca ngi Phoenicia. Ngi n
ny c t cch y t nht 4.000 nm, cng thi vi ngi Minoa.
Bt u t Cyprus, ngi Phoenicia dn dn tin v hng ty v lp ra nhiu thuc a quanh a

Trung Hi. Thuc a quan trng nht l Carthage Bc Phi, sau tr thnh mt th ln. Cc
thuc a khc nm Ty Ban Nha, Malta, Sicily, Morocco (Marc) v Sardinia. Tip , ngi
Phoenicia chim c Cadiz v Tangier lm thuc a, lp cc thng cng dc theo b bin Ty Phi.
Cui cng, vo khong nm 570 TCN, t quc ca ngi Phoenicia b ngi Babylon xm lc, do
cc thuc a c c lp, v Carthage tr thnh cng chnh ca h.
THM HIM
Khong nm 600 TCN, ngi Ai Cp giao ph cho ngi Phoenicia i thuyn men theo b bin chu
Phi. Chuyn i ny mt ba nm. Vic bun bn thng
xuyn vi cc nc xa nh nc Anh, ni c nhiu
thic v bc, bt u t khong nm 450 TCN.
Phoenicia suy thoi vo nhng nm 200-100 TCN, khi
La M, v mun kim sot a Trung Hi, tn cng
Phoenicia v tn ph cng Carthage.
V thn quan trng nht ca ngi dn

thnh Carthage l thn chin binh Baal
Haamon, c lin quan ti kh nng sinh
sn. y l ngi n Salambo Tophet, c
t khong nm 700 TCN, l ni tin
hnh cc nghi l t sng tr em.
Ngi Phoenicia qua li khp cc cng a Trung Hi, bun bn nhiu mt hng qu. H
khng kim sot nhiu t ai nh cc dn tc khc nhng c nh hng rt ln. H ng vai
tr ni kt gia cc vng t ca th gii c i.
Cc thy th dng cm t cc th quc ca Phoenicia lp nhiu thuc a dc b bin a
Trung Hi, bun bn tp np trong vng bin ny, tin sang c i Ty Dng ti Ty Phi v
Anh.
CHU PHI (6000200 TCN)
Mc d nhng di ct ca con ngi c nht c
tm thy chu Phi nhng mi ti gn y, lch s
chu lc ny t nm 1500 TCN tr v trc vn
khng c bit ti nhiu, tr Ai Cp.
ahara ngy nay l mt sa mc khng l nm
S
chn gia Bc v Trung Phi, nhng vo
khong nm 6000 TCN th cha c sa mc
"ro chn" ny. Cc hnh v trn v trong
hang cho thy kh hu thi by gi m hn v
c th tng c kh ng dn c sinh sng ti Sahara. T
khong sau nm 3500 TCN, t ai Sahara bt u
kh cn, tuy vy cc th v tuyn ng trn sa mc
vn c duy tr kt ni gia Bc v Trung Phi.
Chu Phi, mt lc a rng ln vi

nhiu dng mi trng khc nhau, l
ni pht trin nhng nn vn ha a
dng. Vn ha Ai Cp v a Trung Hi
thng tr Bc Phi nhng ngi dn sng
pha Nam sa mc Sahara khng chu
nh hng trc tip ca cc nn vn
ha ny.
NUBIA V KUSH
Vn ha Ai Cp tri rng trn lu vc sng Nile ti tn
Nubia (Sudan ngy nay), ni c ngi da en sinh
sng. Vng quc ca ngi Kush pht trin vt ra
ngoi bin gii Nubia t nm 2000 TCN. Vng quc
Kush l i tc thng mi quan trng v ngun cung
cp vng ca Ai Cp. Khong nm 1500 TCN, Ai Cp
y l nhng ph n Masai thi nay
xm lc Kush chim cc m vng y. Nhng
Kenya. H mc trang phc nghi l
truyn thng. nm 750 TCN, chnh Ai Cp li b ngi Kush chinh
phc v lp ra triu i pharang th 25. Vng quc
Kush cha bao gi tri qua thi i ng m tin
thng t sang st. Th ph c di t Napata, trung tm tn gio ca ngi Kush, ti Mero
do quanh y c nhiu qung st. Vic ny ngha l Kush tr thnh mt trung tm quan trng v ch
to st, cung cp cho Ai Cp, Babylon, bn o Arp v Ethiopia. Th ph Mero ca ngi Kush
c xy dng m phng Ai Cp v bo tn nhiu phong tc truyn thng Ai Cp cho tng lai vo
chnh thi im Ai Cp ang tri qua nhng thay i v vn ha. Ethiopia cng l mt trung tm vn
ha quan trng, nhng khp kn vi nhng tp qun tn ngng ring.
Bc tranh c trn ny v cc chin binh Oum Echna sa mc Sahara, c nin i trc nm

3500 TCN, khi Sahara cn l vng ng c c th c.
Cc kim t thp nt ny nm Mero, pha ng thnh ph Khartoum ngy nay. Vng
quc Mero pht trin t vng quc Nubia trc , vn tng chu nh hng ca Ai Cp.
TRUNG V NAM PHI

Quanh sng Niger l ni sinh sng ca cc b lc lm ngh nng, vi mt vi th bun bn. vng
h lu sng Niger, ngi Nok Nigeria tr thnh th ch to st v sng thnh lng mc. V pha
ng, c b lc Chad sng theo li du mc v c nhng ngi sng thnh lng mc. pha bn kia
ca Trung Phi, ngi Bantu di chuyn t Nigeria v phng Nam, mang theo ngh ch tc st v
ngh nng. Nam Phi l ni c tr ca ngi Khoisan, sng bng ngh chn cu, cng nh sn bn v
hi lm.
CC MC THI GIAN CHNH

3000 TCN Sahara bt u b sa mc ha
2750 TCN Ngh nng bt u Ty Phi
700 TCN Vng quc ca ngi Kush Nubia hng

thnh
600 TCN Vn ha Nok, Nigeria v Mero pht trin
200 TCN Jenne-jeno, th chu Phi u tin c

thit lp
Mt bc bch ha trong hm m
pharang Sobekhotep m t cnh ngi
nc ngoi mang cng vt dng
pharang. y l mt nhm ngi chu
Phi dng nhng mn qu tng m ngi
Ai Cp rt qu: cng vt t Nubia gm
cc chui vng vng ln, cc sc g
mun, qut ui rui lm t ui hu
cao c, hoa qu, mt con kh nh v cui
cng l mt con kh u ch.
Cc hnh v v hnh khc ni trn c tm thy hu nh khp ni Sahara. Cnh chn th
gia sc ny c v trn mt tng vng Tasili, min Trung Sahara. Tc gi thm ch v k
mu lng tng con b mt.
CHU M (1500-350 TCN)
Nhng c dn chu M u tin theo ng b t chu ti Bc M vo k Bng H, khi mc
nc bin cn rt thp. Sau hng nghn nm, h nh c ti Nam M.
hiu c dn s khi ca chu M vn cn
N
sng bng sn bn, nh bt c v hi
lm nhng cc nn vn minh mi pht
trin hai khu vc ring r l Trung M
(Mexico) v Equador-Peru.
Mi tn Folsom - mt kiu mi tn tm
thy ti Folsom Bc M, c nin i
Chic bt tinh xo ny l mt v d 9000 nm TCN.
v tay ngh chm khc kho lo ca
ngi Chavin. y l tc phm ca mt
th iu khc sng Peru cch y
2.500 nm.
NGI OLMEC MEXICO

Ngi chu M bn a nh c Trung M khong 9.000 nm trc, h trng cc cy lng thc
nh ng, u v b . Cc lng nh mc ln, ti ngi dn bit lm gm v dt vi. T nn
vn ha ny, khong nm 1500 TCN, nn vn minh chu M u tin ra i. Nhng ngi Olmec
sng th dng nn kinh ca mnh ti La Venta, pha ty Mexico. H xy cc kim t thp ln
bng t v lm ni th phng. H tc nhng bc tng khng l v chm khc cc tc phm
tinh xo bng ngc. Nhiu tc phm iu khc ca h c s pha trn gia nhng ng nt ca con
ngi v ca loi bo m. Ngi Olmec cng c kiu ch vit ring v h lch phc tp. Nhng lng
ging ngi Zapotec v Maya ca h cng c mt nn vn minh th tin tin.
NN VN MINH ANDES
Nhng lng ngh nh c v nng nghip u tin ti Nam M nm Bc Peru. Khong 2.800 nm
trc, mt nn vn ha tin tin hn xut hin, c tn gi l Chavin. Ngi Chavin bit lm
gm, dt vi trn khung ci, xy dng cc cng trnh
bng v chm khc cc tc phm cng phu. Ta nh
ln nht kinh ca h cao ti ba tng, bn trong c
nhiu phng, cng vi hnh lang v cu thang c b
tr lt lo nh mt m cung.

2600 TCN Cc trung tm nghi l c xy dng Peru
2200 TCN Lng nng nghip xut hin Mexico
1200 TCN Xut hin cc th v trung tm nghi l

ca ngi Olmec
850 TCN Vn ha Chavin pht trin
600 TCN Nhng ngi n-kim t thp u tin ca

ngi Maya c xy dng
350 TCN Nn vn minh Olmec suy tn
y l mt trong tm tc phm u
ngi c ngi Olmec tc trn
bazan; mt s cao ti 3 m. C th chng
m t nhng ngi cai tr thi k u
hoc cc v thn ca ngi Olmec; mi
u i mt kiu m ring.
C nin i khong 1200 nm TCN, b th Olmec ny c th l mt chic ngai. Bc tng tc
mt v vua Olmec ngi trong hc bn di b.
N THI ARYAN (1500-500 TCN)
Khong 3.500 nm trc, ngi Aryan - vn l cc chin binh v nhng ngi chn cu hung
bo t min Nam nc Nga - tin v pha Nam, vt qua dy ni Hindu Kush ti nh c
tiu lc a n .
th l mt trn thin tai, hn hn hoc dch
C bnh, hoc cng c th l mt cuc ni chin

buc ngi Aryan ri b qu hng
min Nam nc Nga. H trn ti Tiu , Ba
T cng nh n . H sng thnh lng
theo tng b lc, c l trong nhng ngi nh g, khc
vi cc th c nh xy bng gch ca ngi dn lu
vc sng n.
Gautama Siddhartha tc C m Tt
t a (khong 563-483 TCN) l mt
thi t, sng cch y 2.500 nm. Mt
ngy n, hong t chng kin c ni
au kh ca dn chng nn ri b s
giu sang i tm chn l. Sau , Ngi
gic ng v tr thnh c Pht
Thch Ca Mu Ni. Ngi rao ging tinh
thn t bi h x, thng xt mun sinh.
Ngi Aryan t ra h thng ng cp, cao nht l gii tu s B La Mn (Brahmin) c hc thc,

cai tr t nc. Bn di l ng cp St L (Kshatriya) gm cc chin binh v ng cp Ph
X (Vaisya) gm thng gia v nng dn. ng cp cng dn Th La (Shudra) gm nhng
ngi bn a Dravidian da nu l n l v k phc dch. Trong x hi ca ngi Aryan, ngi ta
khng th thay i ng cp hoc kt hn vi ngi khc ng cp.
NGI ARYAN N
Thc o s giu c ca ngi Aryan l s u cu v gia sc. H khng tin b nh ngi n
nhng mnh m hn. H l nhng chin binh, thch chi bi, n tht b, ung ru, thch m nhc,
nhy ma v ua xe nga. Dn dn h nh c v tip thu li sng ca ngi n bn x, cng lm
ngh nng v ch to st. Trong s cc loi cy lng thc h trng c cy la, khng ph bin i
vi ngi Aryan nhng c lu vc sng n.
Sau khi ngi Aryan chim min Bc n , nhiu ngi bn a l ngi Dravidi v ngi
Munda di chuyn xung min Nam v min ng n .
NN VN HA HINDU
Vic dng cy v h thng ti tiu gip ngi Aryan c th trng lng thc cung cp cho cc
th ln. n nm 500 TCN, min bc n c khong 16 vng quc, ni ting nht l Maghada.
Maghada l ni ra i quc Maurya v hai tn gio mi l o Jain v o Pht. Ngi Aryan
khng c ch vit ring. Nh nhiu dn tc khc thi c i, h lu truyn lch s v tn ngng ca
mnh bng li truyn khu. Nhng lu truyn c gi l V (Veda) - c ngha l Sch tri thc -
mi v sau ny mi c chp li. Lu i nht trong s l Rig-Veda, mt b su tp hn 1.000 bi
tng ca bng ngn ng Sanskrit (Phn) ca ngi Aryan. Phn ln nhng g chng ta bit v cuc
sng hng ngy ca ngi Aryan thi c i l t V - cun Cu c c xa ca ngi theo
o Hindu. Khng nh cc tn ngng khc, o Hindu khng do mt ngi khi xng, m cc tn
iu ca n c tch ly theo thi gian.
Mt trong nhng v thn chnh ca o
Hindu l Shiva, cha t ca s bin i,
va l ng sng to, va l ng hy
dit. V thn ny c m t ang nhy
ma gia mt vng la.
THNH ROME (753509 TCN)
Theo truyn thuyt, thnh Rome (La M) do mt b
lc a phng dng tri trn by qu i ti
Rome lp nn vo nm 753 TCN.
ruyn thuyt k rng thnh Rome thi k u
T do cc vua a phng cai tr, u tin l

Romulus. Th dn Rome gm ngi Sabine
v ngi Latium sng on kt, cng xem
mnh l ngi Rome. H chu nh hng ca
ngi Etruscan lng ging phng Bc v ca cc
thng gia t Hy Lp, Carthage, nhng ngi du
nhp cc t tng mi v vn ha, x hi vo Rome.
Vo thi k u, sng bao quanh thnh

Rome l ngi Etruscan, Samnite v cc
dn tc khc. Ngi Hy Lp v
Theo truyn thuyt, thnh Rome do hai
Phoenicia cng c cc thuc a trong
anh em sinh i Romulus v Remus,
v quanh Italia. Khi Rome bnh trng
chu ni vua Numitor, sng lp. Ngi
lnh th, ngi Rome phi nh bi cc
em trai Amulius c c ca vua
Numitor t hai a tr vo gi v cng ng c hn ny.
em th tri sng Tiber. Tuy nhin,
chng li c mt con si ci cu sng NGI ETRURIA
v cho b mm. Ln ln hai anh em
Ngi Etruria sng trong mt qun th cc th quc
sng lp thnh Rome, nhng ri bt ha
c cho l xut hin vo khong nm 800 TCN;
vi nhau v ngi em Remus b git.
vng quc ca h gi l Etruria. H l nng dn, th
Romulus tr thnh ng vua u tin ca
kim kh, thy th v thng gia, h thch m nhc, chi
La M.
bi v cc tr thi u. H chu nh hng rt ln ca
ngi Hy Lp: dng bng ch ci Hy Lp, mc o
himaton (mt loi o chong ca ngi Hy Lp) v tin vo cc v thn ca h. Nhiu tp qun Hy Lp
c truyn b cho ngi Rome v ngi Rome pht trin nn vn ha mang phong cch Hy Lp
ln tt nh.
CC V VUA LA M
Cc v vua La M mc toga (o chong di ca n ng La M c i) c vin mu ta. Thng
trong cc m rc, i trc nh vua l nhng ngi
ging mt chic fasces (b gy th ra mt li ru) -
biu tng sc mnh quyn lc ca nh vua i vi
mi thn dn.
Theo truyn thuyt, c by v vua tr v La M lin

tip trong vng 240 nm. Cc v vua ny khng c
quyn lc tuyt i m phi cnh tranh vi mt hi
ng qu tc ngy cng c nh hng ln hn.
Hi ng qu tc c ting ni trong vic bu chn nh

vua v v cc quyn hn ca vua, nht l khi c chin
tranh. Nh vua thnh lp qun i bo v thnh
Rome. C khi n ra tranh ci gia vua v cc nh qu
tc thuc nhng dng h thanh th hng u. Nh vua
thng i din cho l thi c, trong khi thnh Rome
li bin chuyn khng ngng. Cui cng, tng lp qu
tc tinh hoa mi lt ch qun ch vo nm 509
TCN v tuyn b La M l mt nc cng ha. y l
nn cng ha u tin trong lch s th gii. Lc u,
ngi Rome khng c nh tr thnh mt th lc
quc ln m ch t v v nh ui cc lng ging
nhm ng. Tuy nhin, trong vng 500 nm, La M
tr thnh trung tm ca th gii phng Ty, chim v
th ca ngi Hy Lp.
CC MC THI GIAN CHNH

800 TCN Nn vn minh Etruscan xut hin
753 TCN Tng truyn l khong thi gian thit lp

thnh Rome
509 TCN Cng ha La M c thnh lp
400 TCN Vng quc Etruria suy vong

Chic quch hnh mt i v chng
ngi Etruscan ny c lm vo
khong nm 510 TCN. Trong x hi
Etruscan, ph n c a v cao hn so
vi trong x hi Hy Lp hoc La M.
Ngi Etruscan li t di sn ch vit, nhng cc bc
tranh ca h rt sng ng. Bc tranh trong m ny v
ngi chi n lia v ngi thi so.
Chic fasces l biu tng quyn lc La M. B gy
tng trng cho s trng pht cn li ru biu trng
cho s sng v ci cht.
Ngi m c trang tr ny ca ngi Etruscan Tarquinia c t khong nm 500 TCN cho
thy nh hng ca Hy Lp i vi ngi Etruscan. N c gi l M cc Quan Chim bc.
BABYLON PHC HNG (626539 TCN)
Mt b tc t min ty, gi l ngi Chaldea, di
c ti Assyria v Babylon t khong nm 1100
TCN. Mt s ngi Chaldea cai qun nh nhng
ng vua nhng vn di quyn cc lnh cha ngi
Assyria.
m 626 TCN, mt v vua ca ngi
N Chaldea l Nabopolassar sau khi ln nm

quyn tuyn b x Babylon c lp v
xa b ch h ca ngi Assyria. Tip
, ng vua ny nh bi ngi Assyria
vo nm 612 TCN. Con trai ng l Nebuchadnezzar
nh ui ngi Ai Cp v li Ai Cp v chim ly
Syria.
VUA
Bn ny cho thy quc Babylon

ca vua Nebuchadnezzar vo lc hng
mnh nht kim sot ton b cc
vng t thuc vng Li lim Ph
nhiu.
Vua Nebuchadnezzar tr v trong 43

nm v thi tr v ca ng c ghi du
bng nhiu chin dch qun s. ng hai
ln dp tt cc cuc ni dy Judah v
khi ngi Phoenicia ni dy, ng phong
ta cng Tyre quan trng ca h trong
13 nm.
NEBUCHADNEZZAR
Nebuchadnezzar l mt trong nhng v vua ni ting
nht ca x Babylon. ng ln ngi khong nm 605
TCN. Cu chuyn ca ng c nhc ti trong Kinh
thnh, trong cun Sch Tin tri Daniel. ng xm
chim cc sa mc pha ty Babylon v nhiu vng t
vn l ca Assyria. Trong nhng cuc chinh pht khc, Vi s t v c mo cnh bn, n thn
ng chim Jerusalem v buc hng nghn ngi Do Ishtar i vng min bng sng hnh
Thi lm t binh Babylon bi ti ni lon. ng bin li lim. Ishtar l n thn quyn uy
Babylon thnh b ch ton b vng Li lim Ph nht ca ngi Babylon.
nhiu.
BABYLON
Vua Nebuchadnezzar cng hin phn ln cuc i mnh xy dng Babylon to p hn thnh mt
kinh ca th gii. ng cho xy thnh cao bao quanh thnh ph v ly tn ca n thn Ishtar t cho
cng chnh vo thnh. ng cng cho xy Vn treo Babylon, gm nhng khu vn xp thnh bc
thang trng xung ton cnh thnh ph. ng xy mt cy cu ln bc qua sng Euphrates v mt i
ziggurat ln gi l n Marduk hoc Bel (thp Babel). Nebuchadnezzar xy cho ring mnh mt
cung in lng ly v ng thi cng m mang cc thnh ph khc. ng khuyn khch vic th v thn
c l Marduk, tm cch khi phc s thnh vng trc y ca Babylon v Sumer. Vua
Nebuchadnezzar cai tr trong hn 40 nm, nhng ngi ta cho rng vo nhng nm cui i ng b
in.
Babylon l mt quc gia hng hi bn sng Euphrates. Ngi Babylon ng nhng con thuyn
ln bng sy, i xa ti tn n v ng Phi. Babylon cng l ni hi t ca cc tuyn ng
b t chu n phng Ty.
Nhn t gc ny ca Babylon c th thy Cng Ishtar li i chnh v n Marduk.
THNH BABYLON
S gia Hy Lp Herodotus m t Babylon l mt
th trng l nht trn th gii. N vn c knh t
trc khi vua Nebuchadnezzar cho xy dng li vi cc
ngi n, cung in, ng s, tng thnh, cng vo
mi v mt cy cu qua sng Euphrates. n Marduk
(hay Bel) l mt i ziggurat theo phong cch Sumer,
rt cao v ni ting vi tn gi Thp Babel. Ngi Hy
Lp coi Vn treo Babylon l mt trong nhng k quan
ca th gii. Babylon l mt trung tm th vi cc
khu ch v xng th bn v ch to tt c nhng g
ngi ta c th tng tng ra. N cung cp mi loi
hng ha cho ngi Hy Lp, n , Ba T v Ai Cp.
Nhn t gc ny, cu Euphrates cn
cnh, ng sau l Vn treo Babylon
SUY TN V SP huyn thoi.
quc Babylon v i ch tn ti thm su nm sau
khi vua Nebuchadnezzar qua i. Con trai ng, Awil-Marduk (trong Kinh thnh gi l Evil
Merodach), tr v trong ba nm trc khi b m st. Hai v vua khc, trong c mt ng vua tui
thiu nin, ch tr v thm c ba nm. Tip , mt hong t ngi Syria l Nabu-Na'id chim
quyn lc Babylon v c thuyt phc ngi dn ni y th thn Sin ca ring ng, b thn Marduk.
ng bin Belsharusur (Belshazzar) thnh ngi cng cai tr.
Trong khi , Ba T, ng vua tr Cyrus II ln cm quyn sau khi ot c ngai vng vo nm 557
TCN. ng c tham vng chim c khu vc Lng H v thnh lp quc Ba T. t mc tiu
ny, ng xm lc vng quc Babylon v chim kinh thnh Babylon vo nm 539 TCN. Vua
Nabu-Na'id b ph trut v con trai ng b qun xm lc git. Cyrus i th nhng ngi Do
Thi ni lon b nh vua tr Nebuchadnezzar giam cm t nm 586 TCN.
Tip , vng quc Babylon b ngi Ba T cai tr tng i ha bnh v n nh trong hn hai th
k cho n thi ca nh vua tr khc l Alexander i . ng nh bi ngi Ba T, chim
Babylon vo nm 331 TCN, v bin n thnh th ca mnh.

853 TCN Assyria ginh quyn cai tr Babylon
626 TCN Ngi Babylon ni dy chng ngi Assyria
612 TCN Ngi Babylon v ngi Medes cp ph Nineveh (Assyria)

604 TCN Nebuchadnezzar ln ngi - thi nh cao ca Babylon
539 TCN Cyrus i (Ba T) xm chim Babylon

HY LP: THI I EN TI (1100600 TCN)
Khi nhiu ngi Mycenae chy trn vo khong
nm 1200 TCN, Hy Lp bc vo Thi i en
ti. Khong trng m h b li c mt dn tc
mi l ngi Doris lp y.
hng c s liu no c chp li v Thi
K
i en ti ko di hn 500 nm ny.
Ngi Doris khng c nn vn ha cng
nh cc k nng ca ngi Mycenae. H
ni mt th ting Hy Lp khc v cn cha
bit ghi chp li cc s vic.
CC
Nhiu th dn Mycenae phi b chy
khi qu nh khi b hi tc lang bt, tc
Dn Bin (Sea Peoples), tn cng; s cn
tr li c l dn sng nng thn.
Ngi Doris t Balkan ti v thng tr
Hy Lp t khong nm 1100 TCN.
THIN ANH HNG CA

Ngi Doris lu gi k c v thi k ca ngi
Mycenae bng cch truyn ming nhng bi anh hng
ca (saga) di. Khi tip nhn ch vit t ngi
Phoenicia, h chp li cc bi th ny. Hai thin anh
hng ca Iliad v Odyssey ca Homer k v cuc vy
hm thnh Troy v mt trong nhng anh hng ca cuc
Homer l mt thi s m. ng sng tc
Iliad v Odyssey vo khong nm 800
chin l Odysseus. Nhng vt tm thy trong cc ngi
TCN, m t con ngi v s kin trong m Mycenae khp vi s m t ca Homer trong hai
thi k . C l ng thu thp tt c tc phm trn.
truyn thuyt Mycenae v k li. ng
thng ht hoc c cc bi th ca
mnh trc cng chng. CUC SNG THNH TH
Trong Thi i en ti, np sng thnh th b b b,
ngi dn sng trong cc b lc di s cai qun ca th lnh qun s. Khong t nm 600 TCN, i
sng thnh th li c khi phc v cc cuc xm chim thuc a bt u. Quyn lc do mt hay
mt nhm th lnh t phong nm gi. Hot ng bun bn, dn s v s thnh vng cng gia tng.
Sau thi k bt n vo khong nm 500 TCN, mt s thnh ph nh Athens a nhng ngi ch
trng ci cch ln t chc li chnh quyn, lut php v hot ng thng mi. y l im khi u
ca Hy Lp C i.
Ngi Hy Lp thch nghe chuyn v cc
v thn v nhng ngi anh hng.
Trong nh, mt ngh s ht rong ngi
Doris ang k chuyn lch s bng th
cho mi ngi nghe. Ngh s ht rong
khng ch l ngi mua vui m cn l
thy gio v ngi a tin.
Ngh thut chin tranh pht trin mnh sut Thi i en ti ca Hy Lp. B binh trang b hng
nng, gi l hoplite, chin u theo i hnh dn qun st nhau thnh khi v che chn cho nhau
(gi l i hnh phalanx).
NH CHU (1122221 TCN)
Cai tr trong hn 800 nm, nh Chu a Trung Quc t ti thi k hong kim ca s pht
trin th, thng mi v vn ha quc Trung Hoa thi s khi.
h Chu khi t t mt nhm dn du mc
N
nh c lu vc sng V mu m min
Ty Trung Quc. H lt vua Tr,
ng vua cui cng ca nh Thng, c c
v n chi xa hoa. Lnh th ca nh Chu
khng phi l mt vng quc thng nht m gm cc
tiu quc rng ln thn phc nh Chu. X hi chia
thnh tng lp qu tc giu c, thng dn, n l v c
mt giai cp l thng gia. Nh Chu a ngh kim kh
vo Trung Quc, dng kim loi sn xut v kh, gia
dng v nng c nh li cy. Dng c bng st gip
vic canh tc d dng hn v to li th cho binh lnh
nh Chu trong chin tranh.
NH CHU SUY TN
Sau mt vi th k cai tr, quyn lc ca nh Chu suy
gim v Trung Quc bc vo thi k Xun Thu bt
n. Nh vua nm quyn trn danh ngha nhng lun b
mt lnh cha ch hu hng mnh nht p ch. Tip
theo l thi Chin Quc, by nc ch hu ln ni
ln chim v tr p o. Chnh trong thi k hn lon
ny hnh thnh h t tng c in ca ngi Trung
Hoa - thi ca Khng T v Lo T, ca cc nh hin
trit. Vo thi ny, xut hin t tng v mt nh nc
Nhng chic ru chin (ph, vit) bng quc Trung Hoa tp quyn.
st ny ca nh Chu c t khong nm
500 TCN, c rn khi bt u thi
Chin Quc.
Bc tranh t th k XVIII v Khng
T, Lo T v c Pht hi cn nh.
Tt c u sng vo khong cng thi,
nhng ngi ta cho rng c l ch
Khng T v Lo T tng gp nhau.
Hnh ngi bn cung trn lng nga c in trn mt vin gch t st nung t thi nh Chu.
Cy cung ny tng t nh nhng cy cung c dng v sau phng Ty.
Ngi dn trong nhng ngi lng Trung Quc c i thi k u ca nh Chu thng sng bit
lp v t cung t cp.
QUC BA T (559331 TCN)
Iran tng c gi l Ba T (Persia). Ngi dn sng y gm hai nhm: ngi Medes v Ba
T, di c t Trung ti Ba T khong 2.800 nm trc.
c u, ngi Medes rt hng mnh. Sau ,
L
cch y gn 2.550 nm, vua Cyrus ca
ngi Ba T ni dy chng li ngi Medes
v nm quyn kim sot. Cyrus i
bin Ba T thnh trung tm ca mt quc
mi hng cng. Kinh t Ecbatana trn Con
ng T la, nay b chn vi di thnh ph
Hamadan hin i.
CC
V
VUA
Vua Darius I (548-486 TCN) l mt nh
chin lc xut sc, m rng quc
sang c phng ng ln phng Ty
v t chc li quc thnh 20 tnh.
ng cho lm nhng con ng tt v
xy mt kinh mi Persepolis. ng
nhp tin vng v tin bc t Lydia
Tiu vo Ba T. Darius t xng l
Vua ca cc vua (Shahanshah).
CHINH PHT
Vua Cyrus ch huy mt i qun gm cc k binh v
tay cung thin x. Li dng s suy yu ca cc nc
lng ging, ng xm chim v thnh lp mt quc
rng ln tri di t a Trung Hi ti Afghanistan. Con
trai ng l Cambyses xm lc Ai Cp. Nh cai tr
cng bng, ngi Ba T ginh c s ng h ca dn
chng cc vng m rng. Vua Darius I cui cng m
rng quc sang tn n v Hy Lp. ng t chc
li quc, ch nh cc satrap (tnh trng) cai tr mi Bc ph iu c chm trn mt phin
tnh. Cc tnh np thu cho nh vua bng ng cc, bc mng trong cung in Apadana
v nng sn. Persopolis. Cc tc phm ngh thut
kiu ny ph kn tng v cu thang
ca cung in.
THNG NHT TH GII C I
Vua Darius xy dng ng s, cc th bun bn vn n mi vng trong quc rng ln ca
ng, khuyn khch thng mi bng cch ban hnh h thng tin t chun. Ngi Ba T kim sot u
pha Ty ca Con ng T la bt u t Trung Quc v mi hot ng bun bn t n ti a
Trung Hi. quc rng ln giu c ny lin kt hu ht cc nn vn minh c i thi . Tuy
nhin, quc ny li da vo sc mnh ca cc nh
cai tr. Cui cng, ngi Hy Lp lm sp v tip
qun quc ny.
y l mt b binh trong qun i Ba

T. Qun i Ba T thnh cng nh p
dng chin thut thng minh. Trong cc
chin dch qun s, qun i phi ri
khp cc vng rng ln.
M vua Cyrus c xy Pasargadae thuc Iran. Cyrus c cho l tc gi ca hin chng
u tin trn th gii v quyn con ngi.
TRUYN GIO
Trong i sng tn gio, ngi dn Ba T tun theo nhng gio l ca mt nh tin tri ngi Ba T
tn l Zarathustra, theo ting Hy Lp l Zoroaster. ng l ngi ci cch tn ngng b lc Ba T
c i c ngi Ba T mang theo t vng Trung thch nghi vi hon cnh mi. H th mt
thn duy nht l thn Ahura Mazda, ngi c cho l lun u tranh vi Ahriman (thn Gic ng) v
Satan (qu d).
Mc d o Zoroastrian (Bi Ha gio hay o Th La) khng tr thnh tn gio c tm c th gii,

nhng sau ny n nh hng n nhiu tn ngng khc, k c o Ki-t. nh hng ny c th thy
r trong Sch Khi huyn (cun cui cng trong Tn c).
CC
MC
THI
GIAN
y l hnh in t mt con du hnh tr,

bn tri l ch vit hnh nm, m t vua
Darius I ang ngi trn xe nga, tay
cm cung tn sn s t. Nhn vt c
cnh l thn Ahura Mazda, v thn
Bn ny cho thy quc Ba T t
quyn uy nht ca ngi Ba T.
quy m ln nht di thi vua Darius.
Susa tr thnh trung tm hnh chnh
CHNH cn Persepolis l kinh . Con ng
Khong 850-750 TCN Ngi Medes v Ba T di c Vua c xy dng nhm thc y giao
ti Iran thng lin lc.
Khong 600 TCN Zoroaster ci cch tn ngng Ba T c i
559-525 TCN Cyrus i thnh lp quc Ba T
521-486 TCN Vua Darius bnh trng ti a lnh th
480 TCN Ngi Hy Lp ngn chn s bnh trng ca Ba T Salamis
331 TCN Ba T sp , ri vo tay Alexander i

Vua Darius xy cho mnh mt cung in ln kinh mi Persepolis. Cc lng cu thang trong
cung in chm khc cnh m rc ca cc quan triu nh mc l phc.
NGH THUT (25.000500 TCN)

T thi s khai, con ngi trang tr cc vt dng, lm trang tr v th hin t tng bng
con ng ngh thut. y l mt phn thit yu trong qu trnh pht trin vn ha.
gi c i sng chu u khong 25.000
N nm trc nn cc bc tng nh hnh

n thn v cc con vt bng t st. Chng
c coi l vt t hoc linh vt, c kh
nng lm cho t ai mu m hn v gip
con ngi giao tip c vi linh hn ca cc loi vt.
Mt s dn tc c i v cc bc ha sinh ng su
trong hang , m t cc con vt, cc thy mo ca b
lc v cnh sn bn.
TAY NGH NGH THUT

Khi con ngi bt u chuyn sang cuc sng c tnh
n nh hn, h bt u lm gm v cc vt trang
tr khc. Ti Trung Quc, ngi dn Ngng Thiu v
hoa vn hnh hc trn nhng chic bnh. Khi ng
nguyn cht v ng iu thay th trong vic ch to
v kh v cng c, th kim kh tr nn quan trng; cc
cng c lao ng, vt do h lm ra c trang tr
tinh xo. H lm vy khng ch vt p hn m
cn bi h tin rng, nu chm hnh cc v thn hoc
biu tng linh thing ln cng c lao ng hoc v kh
th hiu qu ca nhng th ny cng cao hn.
Khi th mc ln v cc nc tr nn giu c hn, cc

ngi n, cung in nguy nga v nhng i k nim
khc u c trang tr bng hnh chm tr v tranh v
m t cnh sinh hot ca con ngi. T nhng bch ha
Bc tng ny ca ngi Olmec c ca Mycenae cho ti cc tranh hm m ca Ai Cp, t
tc bng ngc bch. N m t linh hn cc tc phm chm khc ca Olmec ti gm hoa vn
mt con bo m kt hp vi Tlaloc, v ca Trung Hoa, ngh thut ca con ngi thi c i
thn i din cho ma v s sinh si. gip chng ta hiu su thm li sng ca h.
Chic bnh hnh con c ny c t thi
Tn Vng quc Ai Cp dng ng m
phm. N c lm vo khong nm
1200 TCN, bao quanh li bnh l thy
tinh mu. Cc gn vy c to nn
bng cch chm ln thy tinh trc khi
n cng li.
Bc tng
u ph n
lm t ng
voi ny
c tm
thy
Php.
c th l
bc chn
dung u
tin trn
th gii m
ngi ta
bit ti. N
c tc
vo khong
nm 20.000
TCN.
Bn c tinh xo ny c tm thy trong mt ngha a thnh Ur ca ngi Sumer. N c nin

i cch y khong 4.500 nm, nhng ng tic l lut chi mn c ny tht truyn.
Ngi Trung Hoa rt qu ngc bch. H chm nhiu vt t ngc bch, chng hn nh chic
vng cu k ny, c mt ph n Trung Hoa giu c eo vo khong nm 1000 TCN.
Bch ha l tranh v ln lp va trt tng cn t, hnh v ln su v tn ti trong mt thi
gian di. Bc bch ha ny m t mt cnh dng ch sn b rng. Nh v cung in
Mycenae c trang hong bng cc bch ha.
Hnh v trn ny c pht hin vng Tasili nm gia sa mc Sahara, c nin i khong
6.000 nm trc, khi Sahara cn xanh ti v l ni sinh sng ca dn chn th gia sc.
CH VIT
Ch vit hi u l tc phm ngh thut, gm cc hnh v th hin tng hoc vt. Vo khong
nm 1000 TCN, ngi Phoenicia pht minh ra bng ch ci u tin trn th gii gm 22 ch, ton b
l ph m, khng c nguyn m. i vi ch tng hnh ca Trung Hoa c i th mi ch c th l
mt t, v d sn (ni) hoc th (ch). Ch Trung Quc hin i vn l ch tng hnh ch khng
phi ch tng thanh.
Ngi Hy Lp c nh hng su sc n ngh thut ca ngi Etruria, nh c th thy r qua
bc tranh trong M Hai Con Bo Tarquinia ny, c v vo khong nm 500 TCN. Nhng
ngi nm d tic trong m tang ang gi mang ti thm mt bnh ru.
KIN TRC (40.0001500 TCN)

Ngi nguyn thy sng trong hang hoc bt k ni tr n t nhin no h c th tm kim
c. Sau , con ngi bt u bit dng g, bn v dng nhng ngi nh tin nghi hn.
h u tin ca con ngi l nhng chic
N lu ph da th, chng bng ct g. mt

s ni khan him g, h dng xng voi
mamt.
NH GCH BN
Trc ht gch c ng t bn, riKhong 6000 nm TCN, con ngi bt u xy nh
bng bn kh v g. H trt va ln tng, ri dng
phi nng cho cng li.
mu chit t cy c v trang tr trn tng. Nn nh
trn hoc tri rm hay da th. c nh bn v ging ng cng c lm t gch bn.
VT LIU LP MI
trnh ma nng, ngi nguyn thy lm mi nh
bng cc g, ph cnh con, rm hoc nhng mng c
dy. vng kh hu nng nc, mi nh c lm bng
di li nh nng, gi cho nh mt hn. Nh
Jerusalem c mi bng, quanh mi c lan can, hoc l
mt bc tng thp khi ng gn mp khi b ng.
ni kh hu n ha, mi nh c lm dc nc
ma thot nhanh. Khong nm 4000 TCN, ngi
Sumer khu vc Lng H dng nh hon ton bng
cy sy m ly. H dng nhiu lp sy to thnh mi
nh ln un cong, nhng mi nh kiu ny khng bn,
c vi nm li phi thay.
Nhng ngi nh th atal Hyk

(Tiu , Th Nh K) thi mi,
c xy dng vo khong nm 6000
TCN. Chng nm st nhau n ni
khng c ch cho ng ph. Ngi ta
c th i t mi nh ny sang mi nh
kia.
Th xy atal Hyk dng khung nh bng ct v rm g. H xy tng bng gch bn, sau
bt kn cc l hng cn li trn tng bng hn hp rm trn bn.
Kim t thp l ni bo qun thi hi cc v vua Ai Cp. Qun th kim t thp bng ca
pharang Sahure Abusir gn Memphis c xy vo khong nm 2200 TCN. Mt con ng
p cao dn t mt ci h - hnh thnh khi nc sng Nile dng cao - vo ngi n c hnh tang
l. Tip , thi th nh vua c chn trong kim t thp.
XY BNG
Vo khong nm 3000 TCN, dn c chu u, Ai
Cp, Nam M, Trung ng v Trung Quc bt u
dng lm vt liu xy dng. Thi k u, h dng
th. Ri khi c cng c lao ng bng kim loi, h ct
v o thnh nhng phin ln, vung vn. Cc khi
c t chng ln nhau. Mi bng hay dc c
lp trm qua tng.
Khng phi tt c cng trnh xy dng thi k u ny

u dng lm nh . Mt s c xy vi mc ch tn Cc th xy u tin dng cng c lao
ng bng . Sau ny, h dng cng c
gio, mt s lm m cho ngi cht, cng c khi lm
bng kim loi hiu qu hn.
chung cho vt nui. Trong s c cc kim t thp v
cc ngi n Ai Cp v Nam M, cc i ziggurat
Trung ng v cc vng trn nh Stonehenge Anh. Khc vi nhng cng trnh lm t bn v g,
nhiu cng trnh bng cn tn ti n tn ngy nay.
Vo khong nm 2000 TCN, ngi
Trung Hoa xy nh bng ct g v mi
r.
Trn qun o Orkney ngoi khi Scotland, Skara Brae l mt lng nh c nh thun nng vi
nhng ngi nh bng . Trong nh, ging v chn u bng . Ngi lng ny b ct chn vi
trong mt trn bo d di cch y 4.500 nm.
KHUNG CNH LNG MC NNG THN CHU U: Nhng nng dn chu u u tin
dng tng nh vi cc tm phn an bng cnh cy nh, trt t st trnh ma ht v gi
la. H hay trang tr tng nh bng thuc nhum nhiu mu chit t cy c.
KHOA HC V K THUT (25.000500 TCN)
Lch s th gii giai on u thng c chia thnh nhng thi k mang tn cc vt liu k
thut ch yu c s dng ca thi : , ng v st.
a phn k chnh l thi , thi ng
B
v thi st. S phn chia ny bao trm
cc giai on lch s khc nhau ca nhiu
vng khc nhau trn th gii, chng th hin
cc giai on ca s pht trin ch khng
phi theo nin i lch s c th. V d, ti atal Hyk
(Th Nh K), vic s dng ng bt u vo khong
nm 6200 TCN, trong khi i vi th dn c, thi k
tip tc gn nh ti tn ngy nay.
PH
BIN
K
Nhng cng c lao ng u tin c

lm t bt k loi cng no c sn.
T la c th lm c nhiu loi
cng c hn, mi sc cng d hn.
Trong hnh l mt li dao, mt mi
khoan v mt ci di nhn.
Ngi Cro-Magnon sng cch y
THUT khong 40.000 nm s dng cng c
Trung Hoa c i, thi k ng bt u vo bng g, xng v . H bit dng da
khong nm 2700 TCN v ko di hn 2.000 nm. th lm qun o mc v lp lu, cng
nhng ni khc, k thut c du nhp thng qua tip nh bit cch o gt cc vt c sn
lm nhng cng c hu ch.
xc vi ngi nc ngoi. Ti chu Phi, ngh lm
st bt u c du nhp t Ai Cp vo khong nm 800 TCN v a chu Phi thot khi thi .
Mt trong nhng pht minh quan trng nht l bnh xe, c ngi Sumer dng u tin cch y hn
5.000 nm. Bnh xe cn b mt tng i phng, v d con ng, c th ln c. Thuyn cng l
phng tin giao thng quan trng v thun tin nht, lc u l thuyn c so chng, sau n
thuyn c mi cho v thuyn bum. Nhiu nn vn minh s khai phi da vo sng v thuyn i
li.
LM CUC SNG D DNG HN

Con ngi cn nhiu cng c trng trt, lm vic
nh v lm v kh. T cy kim si ch, bt a n cm,
chai l, bn gh, mai thung, ca cho ti nhng thanh
kim v cc phin g nng ph thnh - tt c u
c pht minh qua nhiu th k p ng cc nhu
cu thit yu khc nhau. Mi vt dng ra i li lm
cuc sng d dng v thun tin hn. Nhng vt ny
to c hi cho cc nn vn minh th xut hin v
phn thnh.
Nhng con thuyn u tin ra i vo

khong 6.000 nm trc Anh l loi
thuyn c mc (nh di), c khot
ch t mt thn cy g. Sau ny, nhng
loi thuyn phc tp hn c ng
nh kiu thuyn thng (c khung g bc
da th).
Hnh nh ti to mt khung ci thi st chu u vo khong nm 500 TCN. Nhng si ch
xp dc, c ko cng bng nhng vin t st di, s chuyn ng li v tin trong khi con
thoi chy qua chy li gia kt chng li vi nhau lm thnh tm vi dt. Vi dt l mt
bc tin ln so vi vic dng da th.
Khng ai bit bnh xe c pht minh khi no. C th ban u bnh xe c lm t cc khc g
x mng hoc c ci tin t bn xoay lm gm. Xe b chc chn c s dng Sumer
cch y hn 5.000 nm, ch nng trn cc chng ng di. T xe b dn n vic ra
i mt v kh chin tranh quan trng l xe chin m, gip y nhanh tc tn cng trong
chin trn. Bnh xe cng c dng lm rng rc nng cc vt nng. Nhng k thut mi ca
ngh mc cho php ng bnh xe nh hn v kim loi lm trc xe khe hn.
Cc th luyn kim thi k u dng ng b thi la lm nng chy nhng kim loi nh ng.
Tip , ng lng c vo khun. Khi ngui, sn phm kim loi c nh bng v mi
sc hon tt. Sau ny, ng v thic c trn ln lm thnh ng iu, mt kim loi cng
hn.
Mt con dao gm bng st cng v bao thi chu u c i, v mt ci lim v inh ca ngi La
M. Nhng chic inh gip cng vic ca th mc nh nhng hn v nhanh hn.
T BN TNH TI MY TNH IN T
Mi k thut c s dng thi nay u c ngun gc
t thi k tin s ny. Ngy nay chng ta dng my
tnh in t, nhng nhng dng c tnh ton nh bn
tnh c pht minh t hng nghn nm trc.
CC MC THI GIAN CHNH

Khong 9000 TCN Nhng mi tn u tin c lm
ra chu M
Khong 8000 TCN Ngh nng ra i Lng H
Khong 3000 TCN Bnh xe c dng trong xe

nga Lng H
Khong 2700 TCN Ngi Trung Hoa bt u lm

ng v dt la
Khong 2500 TCN Gch ln u tin c dng

xy nh chu th sng n
Khong 1500 TCN Ngi Hittite luyn st Trung Chic thng bng ng iu v li ru
ng trang tr cu k ny c lm chu
u vo khong nm 600 TCN.
n th thn Zeus cha t Olympus bt u c xy dng Athens (Hy Lp) vo th k VI
TCN, nhng mi n th k II TCN mi hon thnh.
TH GII C I
(499 TCN-500 CN)
y l k nguyn v i ca Hy Lp v La M c i. Hai nn vn minh phi thng ny to nn
phn ln th gii m chng ta ang sng ngy nay. n khong th k I, ton th gii chu s thng tr
ca bn quc. quc La M hng mnh nht, tri di t chu u ti Bc Phi; phng ng,
nh Hn cai tr hu ht vng lnh th l Trung Quc ngy nay; Trung ng do triu i Sassanid cai
tr. n dng h Gupta nm quyn. Nhng vo khong nm 450, bn quc ny sp .
Cc nh hin trit vn lun nh hng n x hi Trung Hoa, nhng h b cng kch trong
thi k nh Tn cch tn.
S LC TON CNH TH GII (499 TCN

500 CN)
c nn vn minh c pht trin mnh trong giai on ny t ra nhiu khuynh hng v
C
khun mu cho cc thi i v sau. Nhng khm ph ca ngi Hy Lp t nn tng cho
cc tri thc sinh hc, ton hc, vt l hc, vn hc, trit hc v chnh tr hin i. Alexander
i truyn b cc t tng Hy Lp c vo phn ln chu . Sau ny, vo khong nm
100 CN, ngi La M truyn b vn ha Hy Lp c xa hn ra nc ngoi, ti tn chu u
v Bc Phi. Xa hn v pha ng, nh Hn kim sot cc vng rng ln ca Trung Quc cn dng h
Gupta truyn b nn vn ha Hindu c ra hu ht n .
Cuc sng cc quc ny nhn chung l yn n, vi chnh quyn v qun i vng mnh. Nhng
chng bao lu sau, cc quc ny b nhng b lc du mc mnh danh l man di tn cng, phi chi
ph rt nhiu vo cc cuc giao tranh. Vo khong nm 450, cc quc ln ny sp .
Cng thi gian ny, thnh ph Teotihuacn Trung M ang cc thnh. Nhng ngi Maya cnh
xy cc thnh ph ln v ng s, thng tr Trung M n tn th k XV.
BC M
Cc b lc Bc M sng tha tht trn khp lc a. Nhn chung, h
sng kh n gin bng ngh sn bn, hi lm v trng trt trn
mt vng mi trng a dng rng ln. Nhng khu vc bang Ohio
ngy nay, nn vn ha Hopewell xy dng nn cc th v g t
thn, nh du s xut hin nn vn minh u tin pha Bc
Mexico. Vo khong nm 500, nn vn ha Anasazi bt u pht
trin cc vng nay l cc bang Utah, Arizona v New Mexico (Hoa
K).
TRUNG V NAM M
Mexico v Peru c mt s nn vn minh pht trin. Thi k rc r nht ca cc nn vn minh ny l
vo gia nm 1CN n nm 600CN. Ti Mexico, thnh ph thng mi ln Teotihuacn, vi cc kim
t thp v cung in, l ni thnh vng nht. Ngi Maya khi u mt nn vn minh pht trin
ch vit v thin vn hc. Ti Peru, thnh ph Tiahuanaco nm kh bit lp trn vng ni cao Andes
gn h Titicaca cng pht trin. Trn vng b bin Peru, cc nn vn ha Chavin, Nazca v Moche
cng bt u hnh thnh.
CHU U
Chu u chng kin s
ra i ca hai nn vn
minh v i, u tin l
Hy Lp, tip La
M. Cc nn vn ha
khc, nh nn vn ha
ca ngi Celt, b
ln t v nut chng.
n th k IV v th k
III TCN, Hy Lp c
lm b ch vng a
Trung Hi. Nhng cc
th quc c lp ca
nc ny thng giao
tranh vi nhau v cui cng dn ti s sp ca Hy Lp.
Trong khi , Italia, thnh Rome tip thu cc cung cch ca
Hy Lp, m rng v pht trin ln mnh, cho n khong nm
100 CN th La M thit lp c mt quc rng ln tri di
t bn o Arp ti Scotland. Qua cc cuc xm chim,
quc La M truyn b mt tn gio mi l o Ki-t trn khp
lnh th ca mnh. Nhng vo khong nm 400, nn vn minh
v i ny bt u tan r.
CHU
Vo khong nm 350 TCN, nh Tn ln u tin thng nht
Trung Quc di s cai tr ca mt hong . Nh Hn ni ln
thay nh Tn v cai tr Trung Quc n nm 220 CN, to nn
mt ch n nh kiu Nho gio. n , triu i Maurya
theo o Pht to dng mt nn vn ha c sc t nm 320
n nm 185 TCN. Vo nm 320 CN, mt triu i mi theo
o Hindu l triu i Gupta thit lp mt th quc Bc n
tn ti n nm 500CN. nhng ni khc ca chu nh
Nht Bn, Thi Lan, Indonesia, cc nn vn ha khc, m
cht bn a hn cng pht trin.
C-
Ti Australia, th dn sng n s v bnh lng, khng tip xc vi th
gii bn ngoi. New Zealand cn tha tht ngi . Trong vng Thi
Bnh Dng, ngi Polynesia tip tc chim cc hn o trn mt vng
rng ln lm ni nh c.
CHU PHI
Chu Phi l ni c tr ca nhiu tc
ngi khc nhau. Vo khong nm 400
TCN, nn vn ha Nok pht trin Ty
Phi. Vo nm 350 CN, vng quc
Axum chinh phc vng quc Kush.
Vo khong nm 500 CN, ngi Bantu
ti min Nam chu Phi.
TRUNG NG
Trung ng chu nh hng rt ln ca Hy Lp v La M.
Alexander i t th Babylon, a nh hng ca Hy
Lp hin i ha vo vng t c xa giu truyn thng ny. Sau
, ngi La M thng tr Syria, Palestine v Ai Cp. V pha
ng, nn vn minh thnh vng ca Ba T ng ni giao
nhau gia phng ng v phng Ty.
HY LP C I (600337 TCN)
Hy Lp c i gm cc th quc c lp, mi th
quc c lut l v tp qun ring. Ngi Hy Lp
thit lp mt x hi mi vi nhng t tng mi.
c th quc (polis) u pht trin vng
C
ng bng, c nhng ngn ni bao quanh to
thnh ranh gii v hng ro bo v t nhin.
Th dn xy nhng bc tng cao, vng chc
bao quanh th quc v mt acropolis (pho
i) mt v tr cao bn trong thnh. trung tm ca
mi th quc c mt agora, l ni rng ri ngoi tri
mt tinh v hp ch.
CC
Bin Aegea l ni l tng xy dng
TH mt nn vn minh hng hi, vi cc
QUC thnh nm ri rc ven bin, v l ni
V tip cn d dng a Trung Hi.
THUC A
Hai th quc quan trng nht ca Hy Lp c i l
Athens v Sparta. Ngoi ra cn nhiu th quc khc nh
Corinth, Chalcis, Miletos, Smyrna v Eretria, mi th
quc c li sng, tp qun v hnh thc chnh quyn
ring. Cc th quc dn m rng v lp cc thuc a
pha Bc Bin en, Cyrenaica trn b bin Bc Phi
Thnh Athens i u trong pht trin (Libya), o Sicily, min Nam Italy v thm ch xa
ngh lm gm c ha tit phong ph. ti tn b bin min Nam nc Php v Ty Ban Nha.
Cc th quc Hy Lp cng cnh tranh nhau vi nhau rt
gay gt.
Mt cuc hnh trnh lp thuc a mi ca ngi Hy Lp, vo khong nm 500 TCN, vi cc
thng gia cp tu bn b bin bt u bun bn. Thnh ph mi c xy dng c tng
bao quanh, bn trong c mt khu ch, cc ngi n, ta n, phng hi hp cng nh nh ,
xng th v cng s bo v.
VN HA HY LP
Ngi Hy Lp thit lp mt x hi mi vi nhng t tng mi. H chin u kin cng cho t do
ca mnh, c bit chng ngi Ba T lun e da Hy Lp. Vn l thng gia, thy th v nh thm
him, ngi Hy Lp c nh hng ti nhiu nn vn ha xa h. Cc trit gia, hc gi v nh khoa
hc Hy Lp ch trng mt li t duy mi da trn quan st v tho lun. Cc tp qun nng thn lu
i bin mt do th pht trin ln t. Mt nn ngh thut, kin trc v cc khoa hc mi ra i
thi k ny.
Trong trn Salamis vo khong nm 480 TCN, 380 chin thuyn ca Hy Lp (gi l trireme)
ng u vi i qun 1.200 chin thuyn ca Ba T. Cc chin thuyn Hy Lp c ng hn
dn chin thuyn ca Ba T thnh mt m hn lon. Tht bi ca Ba T trn t lin cng nh
trn bin khin h phi rt khi Hy Lp.
Cc hc tr Hy Lp ang hc mt s mn hc trong lp vi thy
BT HA GIA CC TH QUC
Athens, Sparta v cc th quc khc on kt cng
nh lui cc cuc xm lc ca ngi Ba T trong 60
nm, ginh chin thng trong cc trn chin Marathon
v Salamis vo khong nm 480 TCN. Tuy nhin, t
nm 431 TCN, cc th quc nh nhau sut hn 25 nm
trong cuc chin tranh Peloponnese do Sparta lo ngi
trc s ln mnh ca Athens. Bi vy, cc th quc
c lp ca Hy Lp cha bao gi thng nht thnh mt
nc. Tnh trng bt ha ny cui cng dn ti vic Hy
Lp b vua Philip II x Macedon - cha ca Alexander
i - xm lc vo khong nm 330 TCN.
GIO DC Bc tranh ny v mt cu hc tr ang

c thy kim tra bi
Con trai
ca
nhng
ngi t
do c
gi n
trng
hc, cn
con gi
c m
dy dt
vi v
cc vic ng tin bn drachma bng bc c
ni tr. hnh con c l ng tin ph bin nht
Bt u trong th gii Hy Lp c i. c pht
t khi hnh Athens, mt mt c hnh Athena,
ln su n thn ca s thng thi, thn h mnh
hoc by v bo tr thnh Athens. Mt kia c
tui, cc hnh con c, biu tng ca thn
b trai Athena, mang mt cnh liu.
hc c,
vit, nhy ma, m nhc v cc mn th thao. Cc em dng mt ci que gi l stylus vit ln bng
sp.
CC MC THI GIAN CHNH

Th k 8 TCN Cc th quc u tin c thnh lp Hy Lp
594 TCN Ci cch hin php Athens
Thp k 540 TCN Ngi Ba T xm chim Ionia (pha ng bin Aegea)
480 TCN Cuc xm lc ca Ba T chm dt
431-404 TCN Cc cuc chin tranh Peloponnese, Athens chng li Sparta
404 TCN Athens ri vo tay Sparta
371 TCN Sparta suy tn, Thebes tr thnh th quc chnh
337 TCN Vua Philip ca x Macedon xm lc Hy Lp

Cc trit gia Hy Lp c nh hng rt ln n lch s, tc phm ca h c nghin cu n tn
ngy nay. Khng kh t do t tng Athens khuyn khch s tm ti v tho lun v nhiu
vn khc nhau. Herodotus v Thucydides l cc s gia Hy Lp ni ting. Plato, Socrates v
Aristotle l nhng trit gia ng thi l nh khoa hc.
TH QUC HY LP (600337 TCN)
Hy Lp c nhiu th quc. Athens v Sparta l hai th quc chnh thng xuyn nh nhau
ginh quyn thng tr.
thens v Sparta c cc tn ngng v li
A
sng rt khc nhau. Athens l th thng
mi quc t sm ut, mi vic iu hnh
c bn bc v quyt nh cng khai. l
trung tm ca cc t tng v hot ng
bun bn t mi ni trn th gii. Athens tr nn v i
nh s thnh vng v cc pht minh. Cn Sparta do
nh vua cai qun, l mt x hi c ch cai tr rt
nghim ngt v qun phit. Vi i qun c hun
luyn tinh nhu, thin chin, Sparta e da v th dn
u ca Athens. Athens l ni khai sinh nn dn ch
di thi hai nh ci cch Kleisthenes (khong nm
500 TCN) v Pericles (khong nm 460 TCN). Nhng
ngi n ng t do c quyn bu c, nhng ph n,
ngi nc ngoi hay n l th khng c hng
quyn ny. Vo nm 400 TCN, Athens l th quc dn
u, kim sot cc vng bin v mt lot thuc a.
Nhiu th khc np cng vt cho Athens c bo
v v hng li th v bun bn. Cc chnh khch,
chin binh, nh vn, kin trc s, trit gia, ha s v nh
ton hc Athens c nh hng su rng. Cc th quc
y l bc tng iu khc u mt n khc nh Corinth, Thebes, Samos v Byzantium cng
thn Hy Lp. Ngi Hy Lp to nn gp phn to nn nn vn ha m ngy nay gi l Hy
hnh nh cc v thn nom rt ging con Lp c i. Do nh hn Athens v Sparta, h thng
ngi, qua a ch ngha hin thc phi lin minh vi th quc ny hoc th quc kia tn
vo ngh thut ca mnh. Nhiu th k ti, v i khi cng i phe lin minh. Mi th quc u
sau, ch ngha hin thc ny trong ngh c ng gp ring bit vo nn vn ha Hy Lp.
thut vn xa n tn n v
Nht Bn, ni cc tng Pht cng
c tc theo phong cch hin thc.
Cc nh ht kch Hy Lp c xy dng sao cho mi ngi u nhn c sn khu v nghe
thy din vin. Cc v kch ca Hy Lp thng mang mt thng ip o c r rng v nhiu
v kch Hy Lp cn tn ti n ngy nay.
Khi mt nh chnh tr khng c lng dn, cc th dn s b phiu ph b hoc trc xut
bng cch khc tn ng ta ln mt mnh gm gi l ostraka.
i sng chnh tr ca Athens chu nh hng ln ca cc nh hng bin. Cc cuc tho lun ko
di v si ni din ra thng xuyn. l mt hnh thc chnh quyn mi: nn dn ch.
Acropolis Athens thi k u c xy dng nh mt pho i. Khong nm 400 TCN, n
c thay i thnh mt qun th lng m v n i trng l.
THNH SPARTA
Sparta c qun i ln; cuc sng i vi ngi Sparta khc nghit hn nhiu so vi ngi Athens vn
minh hn. Ngi Sparta ni ting v sc khe, s tn ty v lng qu cm. Thnh Sparta da vo lc
lng n l (gi l helot) ng o, lm vic cung cp lng thc. Cuc ni dy ca cc helot vo
nm 464 TCN ko di trong 20 nm, cho n khi ngi Sparta thnh lp mt i qun kim sot
n l, hnh thnh m hnh nh nc cnh st c ti u tin. Cuc sng ca ngi Sparta rt khc
nghit k t lc cho i. Nhng tr s sinh yu t, au m b b mc trn ni cho n cht. Cc b
trai phi tri qua nhng t hun luyn qun s v th thao y gian kh t 7 tui cho ti khi thnh
cng dn nm 20 tui. Tip h gia nhp qun i. Thm ch khi ly v, h vn phi n ng tp
trung trong cc doanh tri cho n nm 30 tui.
Nh trong th quc Hy Lp c xy
xung quanh mt ci sn v c bp rt
rng. Mi nh bng gp thm din tch
sinh hot vo ma h.
Trong khung cnh nng thn Hy Lp ny, mt ngi chn cu ang canh n cu ca mnh, ln
th rng, qu liu ang c p cn du th ang c bn cho mt li bun.
ALEXANDER I (336323 TCN)
Sau khi cuc chin tranh Peloponnese thm khc chm dt, thi k thng tr ca thnh Sparta
khng ko di c bao lu. n nm 359 TCN, vua Philip x Macedon kim sot ton b
Hy Lp.
hilip x Macedon b m st vo nm 336
P TCN, khng lu sau khi chim c Hy Lp.

Con trai ng l Alexander ln ngi khi mi
20 tui. Alexander bt tay vo vic gii quyt
mi e da i vi Hy Lp n t pha ngi
Ba T v chim ot ca ci ca Ba T.
Alexander l mt trong nhng nh

chin lc v i nht mi thi i.
Trong vng 13 nm, ng thng nht
Hy Lp, Ai Cp v Babylon, truyn b
t tng v tp qun Hy Lp c ti
khp mi ni.
Alexander ginh c quyn kim sot khu vc Tiu

ngay t cuc chinh pht u tin vo nm 334 TCN, ri
nhanh chng chim Syria v Ai Cp. Khong nm 331
TCN, quc Ba T sp v Alexander chim c
Babylon. Tip , ng trin khai chng trnh truyn b
vn ha Hy Lp v xy dng th trn nhng vng t
ngi Hy Lp xm chim. Alexander l ngi c
tinh thn i mi, v nhiu ngi dn Hy Lp hoan
nghnh hoc t ra l chp nhn ngi Hy Lp. ng tin
qun vo Trung v n . Nhng n n , binh
lnh ca ng khng chu tin thm. H rt v Babylon,
Alexander xy dng nhiu thnh ph
th mi ca Alexander. Vo nm 323 TCN, tui mi, ln nht trong s c Alexandria
32, Alexander t ngt qua i v mt trn st. Cc Ai Cp. Ngn hi ng Pharos hng v
tng lnh ca ng lin lao vo cuc chin xu x cao khong 100 m ca thnh ph ny l
quc Hy Lp lc ny tri di t Ai Cp n tn n mt trong by k quan th gii.
.
Bc tranh Hy Lp ny m t cnh Alexander nh bi vua Ba T Darius trong trn Issus
Syria vo nm 333 TCN. Cui cng, Alexander chim c ton b quc Ba T.
Ch trong vi nm, cc o qun ca vua Alexander hnh qun qua hng nghn km, xy dng
cc thnh ph mi, a ngi Hy Lp nh c ti , hin i ha tt c cc nc b thn tnh
bng t tng v thng mi ca Hy Lp. Babylon tr thnh th mi ca quc Hy Lp.
N : QUC MAURYA (321-233 TCN)
quc Maurya do Chandragupta lp ra, tri di t Bengal ti dy Hindu Kush v thng nht
tt c cc vng t min Bc n .
handragupta ln nm quyn Maghada vo
C
nm 321 TCN, v trong vng mi nm
thn tnh phn ln min bc n . ng l
mt nh t chc ti ba v n tr nn
thnh vng di nh hng ca ng. Con
trai ng l Bindusara (nm 293-268 TCN) m rng
quc ti tn min Nam n .
Vua Asoka ni: Tt c thn dn u l

con ca ta. ng c to dng mt kiu
thin ng ni trn th n thi
Maurya.
ASOKA, NGI XY DNG QUC

Asoka (268-233 TCN), chu ni ca vua Chandragupta,
l ngi cai tr v i nht ca quc Maurya. ng
m rng quc thnh ni c tr ca cc dn tc thuc
hn 60 tn ngng v ngn ng khc nhau. ng l
ngi Hindu nhng quy y theo o Pht sau ln
chng kin mt trn chin v cng khng khip. Vua
Asoka tun theo cc quy tc o c "phm hnh v phi
bo lc" ca o Pht, mang li ha bnh, vn minh,
phm gi v thnh vng cho thn dn ca mnh. ng
gy dng tn gio t mt tng phi nh, v c cc nh
truyn gio ti tn Indonesia, Trung v Ai Cp. ng
cho dng nhiu tr khp n , trn khc nhng
gio hun v o c v tn ngng cho ngi dn.
Asoka l mt trong nhng quc vng cng minh nht
trong lch s.
CUC SNG CA NGI MAURYA

V mt thc tin, vua Asoka c gng ci thin iu kin
sng ca ngi dn. ng cho xy h cha nc, h
thng ti tiu, o ging, dng cc l qun cch u u ct hnh s t Sarnath do vua
nhau dc cc con ng trong quc ca mnh nhm Asoka dng ln, c n ngy nay
khuyn ly lm mt trong nhng biu tng
khch quc gia. Cy ct ny c dng
vic i nh du ni c Pht ging o.
li v
bun bn
cng
nh quy
t mi
vng
khc
nhau vo
mt h
thng.
Vua
Asoka
cng
dng
mt lc
Ngi Maurya pht trin cc h thng
lng
ti tiu rng ln v vng canh tc trn
ln cnh khp n , chng hn nhng cnh
st mt ng la ny ti chu th sng Hng
gip ng min Bc n .
iu
hnh
quc a dng ny. Mc d ng n lc thng nht quc, nhng di s tr v ca ng, bt ng v
tn gio gia tn o Hindu, o Pht v cc tn gio khc li tr nn r rt hn. Chng bao lu sau
khi Asoka qua i, quc Maurya bt u tan r v n b chia thnh nhiu vng quc nh.
i Bo Thp (Great Stupa) Sanch ca n c xy dng sau thi k Maurya. Ngi n
cng phu ny l mt minh chng cho nn vn ha Pht gio phong ph m vua Asoka gy
dng.
TRUNG QUC: NH TN (221206 TCN)
T nm 350 TCN tr i, qun Tn thin chin
min Ty Trung Quc i chinh phc cc nc lng
ging. n nm221 TCN, h lp nn mt quc
m tn gi c dng ch Trung Quc ngy nay
trong mt s ngn ng phng Ty, chng hn ting
Anh (China).
ua Tn Doanh Chnh ch trong mi nm
V
thng nht c phn ln Trung Quc, chm
dt thi k Chin Quc. Doanh Chnh i
tn thnh Thy Hong ngha l hong
u tin), v lp ra quc Trung Hoa u
tin.
Ln u tin Trung Quc c thng

nht. Nh Tn xy Vn L Trng
Thnh ngn chn s xm ln ca cc
b lc phng Bc. Kinh ca nc
Tn l Hm Dng nm vng thng
ngun sng Hong H, ni nh Tn
khi nghip.
TRUNG HOA QUC

Tn Thy Hong t chc li b my cai tr, t tt c
di s kim sot ca trung ng. ng tiu chun
ha mi n v cn ong v o lng, chun ha ch
vit v thm ch c chiu rng ca bnh xe, ra lut
php v th ch theo truyn thng nh Tn v ban hnh
Ngi Trung Hoa c i l nhng nh
mt loi tin thng nht. Tn Thy Hong l mt nh
pht minh ln. H pht minh ra xe
ci cch tn bo, ng th tiu quyn lc ca tng lp
y tay ch hng v ngi vo th k
qu tc phong kin, phi quan cai tr n cc a
II TCN, trong khi phi 1.000 nm sau
chu u mi bit s dng loi xe ny.
phng. ng cho xy dng ng s, knh rch, ci to
nng nghip bng cch xy dng h thng ti tiu.
bo v Trung Quc trc cc man tc, Tn Thy
Hong cho xy mt tng thnh di, gi l Vn L Trng Thnh. Vic xy dng ko di rt lu v
phn ln cng trnh ny vn tn ti n ngy nay. ng nh ra cc truyn thng cung nh m sau ny
c bo tn nguyn vn qua nhiu triu i trong hn 2.000 nm. Vo nm 221 TCN, Tn Thy
Hong cho tiu hy nhiu sch c in, k c cc tc phm ca Khng T, thm ch cn hnh hnh 400
hc gi m bo ci cch ca ng c tip tc.
THIN MNH
Tn Thy Hong l mt chin binh thin v dng k
binh hn xe chin m. ng quen c ngi khc phc
tng, mt s hnh ng ca ng lm mt lng dn. Tuy
nhin ng t nhiu thnh tu. ng dng quyn lc
ca mnh thc hin nhng ci cch nhanh chng v
thng nht Trung Quc. ng cng c nhng nguyn tc
ca ring mnh. ng tin rng hong l ngi c
tri trao cho thin mnh v nu mun c tri h
tr th phi tr quc tt. Nguyn tc ny cng c ngha:
nu hong tr quc km, ng ta cng c th b ph
trut.
Cc nh hin trit vn lun c nh

hng n x hi v b my cai tr
Trung Quc v cng ng vai tr quan
trng trong lnh vc tn gio. L nhng
ngi nm tri thc, h l mc tiu cng
kch trong sut thi k ci cch ca nh
Tn.
Cuc sng hi h ti mt th tiu biu thi nh Tn, c vi nghn c dn vi mt khu ch, cc
ta nh v tng thnh phng v.
CC MC THI GIAN CHNH

350 TCN Nc Tn tr thnh mt nh nc qun phit
315 TCN Nc Tn vn ln hng u Trung Quc
256 TCN Nc Tn thn tnh nh Chu Lc Dng
230 TCN Vua Tn Doanh Chnh bt u thng nht Trung Quc bng v lc
221 TCN Nh Tn ln u tin thng nht Trung Quc thnh mt quc

214 TCN Bt u xy Vn L Trng Thnh bo v Trung Quc trc r Hung N
212 TCN Tn Thy Hong thiu hy tt c ti liu lch s, cm sch, v chun ha ch vit
209-202 TCN Ni chin - cc b vng tranh hng
202 TCN Lu Bang lp ra triu Hn (khong nm 9 CN)
DI SN NH TN
Tn Thy Hong mt nm 210 TCN. Bn nm sau, nh
Tn b lt bi nhng ci cch v lut l ra qu h
khc. Mt cuc ni chin n ra. Nhng t tng v mt
quc thng nht in vo thc ngi dn. Mt
nng dn tng lm quan di thi nh Tn l Lu Bang
sng lp triu i mi l nh Hn v do vy c
dn chng ng h. Nh Hn cai tr Trung Quc trong
400 nm da trn nn tng c Tn Thy Hong gy
dng.
Tng k ln bng ng ca ngi

Trung Hoa, mt linh vt phun ra la
trong thn thoi.
M ca Tn Thy Hong cha thi hi ca ng cng nhng ca ci dng cho kip sau. Ngi m
cng cha khong 7.000 chin binh bng t nung c kch thc cao to hn c ngi tht. Khun
mt cc chin binh trng rt tht, c l th hin v mt tht ca tng chin binh c th.
VN L TRNG THNH
Nh Tn dng mt i qun phu dch ng o xy phn ln Vn L Trng Thnh. Vn L
Trng Thnh di 2.250 km, c p bng t v dm ln cht. , gch v va c xy thm
vo sau ny. Quy m ca cng cuc xy dng bc tng thnh cho thy tm quan trng ca n i vi
ngi Trung Hoa trong vic ngn chn cc b lc cp bc t phng Bc vn thng xuyn quy
nhiu cuc sng bnh yn v thnh vng ca Trung Quc. Trung Quc tng chu nhiu tn tht ln
trc khi Vn L Trng Thnh c xy dng v nhng k cp bc b y li.
Vn L Trng Thnh n nay c 2.200 nm tui, l mt im du lch hp dn ni ting. N
c xy vi mc ch bo v nc Trung Hoa vn minh trc cc cuc tn cng ca ngi
Hung N v cc b lc khc t phng Bc.
CHU PHI (500 TCN500 CN)
Phn ln chu Phi khng chu nh hng ca
nhng tc ng t bn ngoi. Ty Phi c nhng
nc mi hnh thnh, v cc cuc di c lm thay
i min Nam chu Phi.
ic dng lc i li trn sa mc Sahara
V
dn ti nhng thay i ln vo khong nm
100 TCN. Nh cc on li bun c th
ch hng ha nh vng, ng voi, hng liu,
gia v v n l i qua sa mc. Cc th
bun bn hnh thnh Ty Phi nh Jenne-jeno, Niani,
Yelwa v Nok u nm bn b sng hoc ra sa mc v
cnh cc khu rng nhit i. l th ca cc quc
gia chu Phi mi ra i. Tuyn ng thng mi Bc-
Nam i qua Mero v Axum, vng qua sa mc Sahara
ti cc khu vc ngy nay l cc nc Chad (St),
Rwanda v Kenya.
AXUM
Mero sp vo nm 350 TCN. Axum, nm trn b
Bin ca Ethiopia, giu c nh xut khu ng voi,
qu v du thm sang bn o Arp, Hy Lp, La
M, t thi k cc thnh vo nm 350 CN. Khong
thi k , vua Ezana ca Axum tip thu o Ki-t.
Cc th v i cng trnh bng nguyn khi c
xy dng. Axum pht trin thnh vng cho n nm
1000 CN. Chu Phi c bn trung tm vn ha
quan trng l Axum (Ethiopia), b bin
Bc Phi ca ngi Berber, khu vc ca
ngi da en (Negro) Ty Phi v cc
S BNH TRNG CA NGI vng Bantu ang pht trin xa hn v
BANTU pha Nam.
Nhng ngi ni ting Bantu lm ngh nng t Nigeria
dn di c v hng Nam v ng. n khong nm 500 CN, h chim min Trung v min Nam
chu Phi, li cc cnh rng nhit i cho ngi Pygmy v sa mc Kalahari cho th dn Khoisan.
b bin pha ng chu Phi, ngi Bantu bt u bun bn vi ngi Hy Lp v La M.
Bc tng u ngi bng t nung
c tm thy Nok ny mt v d v
tinh xo ca ngh iu khc pht
trin mnh t nm 400 TCN n nm
200 CN.
Cc nh vua Axum rt sng o. H xy

cc cng trnh nguyn khi cao nh
th ny nhng ni c ngha tn gio
v chin lc.
luyn st, ngi ta a qung st vo mt l luyn bng t. Tip , ng b thi la lm gia
tng nhit trong l tch kim loi ra t qung.
Cc on khch thng nhn Hy Lp trn b bin ng Phi mua tho dc, nha thm,
trang sc v vng ca cc b lc ni ting Bantu su trong t lin.
JUDEA (600 TCN135 CN)
K t sau khi b lu y Babylon sut 60 nm, bt u t nm 597 TCN, ngi Do Thi, vi
tn ngng ring, ngy cng tr nn cch bit vi nhng lng ging Cn ng ca h.
gi Do Thi th duy nht thn Yahweh.
N
H xy dng cc thnh ng Do Thi
(synagogue) v tun th cc lut l tn
gio nghim khc. Nm 538 TCN, sau thi
gian lu y ti Babylon, h ch trng ti
lut l v tn iu Do Thi, t tch bit mnh vi nhng
ngi khng phi Do Thi hoc ngoi o. Palestine
by gi nm di ch cai tr ca Hy Lp v nhiu ngi
Do Thi chin u chm dt nhng nh hng
Hy Lp ang ph hoi cc truyn thng Do Thi.
Menorah l loi gi nn th ca ngi

Do Thi do Moses to mu, tng trng
cho By ngy Sng th. Trong n
Jerusalem c mt gi nn ny.
PALESTINE DI CH CAI TR LA M
Sau thi k b Hy Lp h, Judea c lp trong gn
80 nm ri li b La M xm chim. Ngi La M a
Herod ln lm vua x Judea vo nm 37 TCN. Ngi
Do Thi c t do i li v bun bn, v nhiu ngi
ti ni khc nh c. Khi Pontius Pilate ln lm tng
trn x Judea ca La M vo nm 26 CN, cuc sng
ca ngi Do Thi tr nn v cng kh khn. H cm
ght ngi La M v nhng khon thu do La M p
t. Sau nhiu cuc ni dy ca ngi Do Thi, La M
Bc tng pha Ty l di tch cn li ca buc h ri khi Judea vo nm 135 CN.
ca n Jerusalem b ngi La M ph
hy vo nm 70 CN.
Pho i c Masada l ni ngha qun Do Thi b qun La M bao vy. H th t st ch khng
ra hng vo nm 132 CN.
CNG HA LA M (50927 TCN)
Cho ti lc ny, La M do cc nh qu tc cai tr. H m rng vng nh hng ca La M, u
tin l Italia v sau ra khp vng a Trung Hi.
hng sau n ra cuc u tranh gia qu
N
tc (patrician) vi bnh dn (plebeian),
dn ti s ra i ca mt b lut v s nh
hng ca bnh dn trong chnh quyn.
iu ny to nn sc mnh ca nn Cng
ha. t v trc cc cuc tn cng, ngi La M
tham gia mt lot cc cuc chin tranh, v n nm 270
TCN h kim sot c phn ln Italia. t lu sau,
La M mu thun vi Carthage trong vic bun bn ti
a Trung Hi, dn ti cc cuc chin tranh Punic (tn
gi khc ca ngi Phoenicia v Carthage) ko di 60
nm. Trong giai on ny, vua Hannibal ca x
Carthage ch huy qun i vt dy Alps sang xm
chim Italia. Sau mt lot chin thng ca Hannibal,
mt v tng ti ba ca La M l Scipio a qun sang
chu Phi tn cng Carthage. Tnh hnh buc vua
Hannibal phi tr v nc, v cui cng tng Scipio
nh bi Carthage. Ngay sau ngi La M xy dng
cc th mi, thit lp trt t, mang li s thnh vng
v cho php nhng dn tc b chinh phc c hng
mt dng quyn cng dn La M nu h chu hp tc.
n nm 44 TCN, ngi La M cai tr Ty Ban Nha,
Php, khu vc chu u pha Nam sng Danube, Tiu
v Bc Phi. H thng tr vng a Trung Hi trong
gn 200 nm v tr thnh lc lng b ch phng
Ty.
Chic v hai quai nh th ny
(amphora) c dng ng du liu v
ru mang i khp quc La M.
Qung trng trung tm (forum) ca mt th La M l ni ngi ta gp g, a ra nhng
thng bo hay hp ch, cng l ni c ta th chnh, kho bc v ta n.
u trng Colosseum Rome l mt sn vn ng ln, ni din ra cc cuc t th gia cc u
s, cc cuc thi u th thao v c nhng cuc tn st th d, t binh v n l ht sc m mu.
ng vai tr quan trng trong s pht trin ca quc l h thng ng s, c xy dng
thc y hot ng bun bn, dch v chuyn th v vic chuyn qun. Trong hnh bn phi l
cnh xy cng dn nc qua ng.
NN CNG HA CHM DT
Vo nm 100 TCN, xung t gia qu tc v bnh dn gia tng. Qun i La M tuyn dng c nhng
thng dn khng c t ai, nhng ngi ny v sau c ban thng t ai v a v thuc a.
Cuc tranh ginh quyn lc gia cc tng lnh La M dn ti ni chin. n nm 44 TCN, Julius
Caesar tr thnh Chp chnh sut i ca La M. Nhng ngi Cng ha m st ng v khng lu
sau nn Cng ha sp .
CC CUC CHIN TRANH PUNIC
m rng th lc, ngi La M gy chin vi ngi
Phoenicia Carthage. Cc cuc chin tranh Punic (264-
241 TCN v 218-202 TCN) bt u t cuc tranh ginh
Sicily nhng sau e da c cc th ln ca La M
v Carthage. Tng Hannibal ca Carthage sp chin
thng sau khi xm lc Italia t pha dy ni Alps,
nhng tng Scipio Africanus ca La M mun trnh
mt cuc chin trc din, tn cng Ty Ban Nha
nm 206 TCN v tip nh thng vo Carthage nm
202 TCN. Kt cc, ngi Phoenicia mt tt c, cn
Qun i ca Hannibal hnh qun t
ngi La M thng tr a Trung Hi v hot ng Ty Ban Nha, vt rng Alps tin vo
bun bn vng ny. Italia. i qun ny hng mnh n
mc qun La M trnh i u m thay
vo tn cng chnh Carthage, buc
Hannibal phi rt qun v bo v.
Hannibal l mt nh chin lc li lc v l ngi khim tn. ng c nhiu mu mo c o.

Ch bng chin thut ti tnh khng km, ngi La M mi nh bi c ng.
Ngi Carthage dng voi chu Phi gieo rc ni kinh hong cho qun La M. Khi h vt qua
dy Alps, phn ln nhng con voi ny cht.
QUC LA M (27 TRC CNG NGUYN

475 CN)
Sau khi Julius Caesar b git vo nm44 TCN, ngi
La M mun c mt ch c ti hn l tnh trng
hn lon. Octavian, ngi k v Caesar, dn dn
nm quyn. ng tr thnh hong u tin ca La
M.
ctavian l chu h ca Caesar. ng l mt
O
nh chnh tr c ti, c bu lm quan
Chp chnh ti cao (nh tng thng) ht
nm ny qua nm khc. ng t xng l
princeps (cng dn s mt) ch khng
phi l vua. Sau khi i tn thnh Augustus (bc oai
nghim), ng t chc li b my chnh quyn v c cu
quc, thit lp ha bnh. Di s cai tr ca ng, La
M m rng bun bn sang tn ng Phi, n v
Trung Quc. Cc th, h thng ng s v lnh th
ca quc La M pht trin rng ln hn bao gi ht.
quc La M thng tr ton b th
gii phng Ty v bin quc ny
thnh mt h thng kinh t hu hiu
CC di s iu hnh ca mt chnh quyn
duy nht.
HONG LA M
Cc hong La M da vo s ng h ca qun i
nhiu hn l ca dn chng. Gii qu tc khng cn
nhiu quyn lc na. Nhiu ngi trong s h chuyn
ti cc in trang giu c nng thn hoc tnh xa. Hu
ht cc hong La M chn ngi k v, nhng mt
s ngi k v khng c lng dn hoc gy nhiu
tranh ci nn b binh lnh ph trut. Trong vng mt
nm, (68-69 CN), c bn v hong b ph trut.
T nm 100 CN, cc hong ti gii l Trajan,
Hadrian, Antoninus v Marcus Aurelius cai tr La M,
tuy phn ln trong s khng hn l ngi La M.
Vo khong nm 117 CN, quc La M pht trin qu
Julius Caesar l mt v tng, mt nh rng nn khng cn kh nng thng cho binh lnh
chnh tr tn nhn, y tham vng. ng bng chin li phm, n l hay t ai chim c
chinh phc x Gaul ca ngi Celt trong cc cuc chinh phc. Gnh nng ln La M gia
v sau tr thnh Chp chnh u tin tng.
c quyn hnh sut i ca La M. iu
lm nhng ngi Cng ha phn
n v dn ti vic Caesar b m st.
QUN I LA M
Ngi dn gia nhp qun i c thng chc,
hng t ai hoc quyn lc, nht l nu h khng
phi ngi La M. iu cng c ngha l binh lnh
c v th ln ti La M v cc thuc a; h tr thnh
a ch v tng lp thng tr. Binh lnh xut thn t
nhiu x s khc nhau, ngi ca cc man tc thng
c thu vo qun i, tr thnh lnh nh thu. Cc
qun on vin chinh chin u nhng ni xa xi nh
Scotland, Morocco v bn o Arp. ng s, pho
i v cc bc tng xc nh ranh gii c xy dng
duy tr an ninh.
Khi tn cng mt pho i, binh lnh La

M s xp khin thnh mt tm bo v,
gi l mt testudo (con ra) gip h t
t tin ln di ln n v mi tn
ca i phng.
Lnh La M c trang b v kh k cng. Trong nh l mt centurion (s quan ch huy) vi
ballista (my bn ), mt lnh thng v mt lnh cm c.
Doanh tri qun i thng trc ca La M ging mt thnh ph thu nh vi mi dch v cn
thit phc v cho nhng ngi lnh phi sng xa nh, bi binh s vn xut thn t nhiu vng
khc nhau trong quc. Nhng cn c qun s kiu ny c t nhng vng cn c bo
v thng xuyn hn c.
CH LA M
Cc cuc chinh pht cui cng ca La M vo th k tip sau Augustus din ra Anh, Syria, Palestine
v Ai Cp. Ngi Do Thi v ngi Anh rt kh nh bi, cn ngi Parthia th gn nh khng th.
Nhng phn ln ngi dn nhng nc b thn tnh cng thch nghi vi hon cnh mi. Ngi dn
Gaul, Bc Phi, Syria, Anh v Hungary tip nhn li sng La M v t xem mnh l cng dn La M.
iu hnh mt quc rng ln l mt vic kh, v quc La M c thng nht l nh hot ng
bun bn ch khng phi quan h tn gio hay sc tc. Ngi dn cc thuc a c sng yn n
theo cch ca h, min l tun th cc quy nh do ngi La M t ra.
ng Appius, con ng huyt mch t thnh La M ti b bin min ng Nam, c lm
vo nm 312 TCN. Nh c con ng ny m ln u tin, binh lnh, thng gia v l khch n
c nhng vng mt cch nhanh chng.
CC MC THI GIAN CHNH

509 TCN Cng ha La M thnh lp
496 TCN Ngi La M nh bi ngi Latium trong trn H Regillus

493 TCN Lin minh La M - Latium chng ngi Etruria
390 TCN Ngi Celt cp ph La M
306 TCN Ngi La M nh bi ngi Etruria
Nhng nm 300 TCN La M bnh trng v thng tr Italia
264-202 TCN Cc cuc chin tranh Punic v thnh Carthage tht th
146 TCN La M chim Hy Lp Nhng nm 50 TCN Caesar chinh phc Php
49-31 TCN Ni chin gia cc tng La M
27 TCN Octavian Nn cng ha chm dt, quc pht trin
160 CN Dch bnh v khng hong lm gim dn s v hot ng bun bn
212 Mi c dn thuc quc c hng quyn cng dn La M
212 Hong Diocletian phn chia v c cu li quc
324 Thnh lp thnh ph Constantinople
370 Cc man tc tn cng quc La M
410 Ngi Visigoth cp ph Rome, gy nn s xung dc nhanh chng ca thnh ny
476 Hong cui cng Romulus Augustus b h b

CUC SNG LA M (509 TCN475 CN)

Thc ra ngi La M khng pht minh ra nhiu th pht trin nn vn minh ca h m ch
tip thu nhng g c pht minh t trc v pht trin.
i sng La M (Romanitas) ch mi th lin
L quan ti cuc sng ca mt cng dn trong

quc ny. La M khng ch l mt quc
m l c mt h thng, mt th trng chung
thng nht v mt lin minh ca nhng vng
t khc nhau c chung mt li sng rt pht trin.
Cc vt dng thng ngy nh chic

cha kha ny c lm bng tay trong
cc xng chuyn sn xut kha.
QUYN LC CA NHN DN
Ngi Hy Lp sng to ra nn dn ch, ngi La M
th pht trin n ti trnh cao hn. Dn ch trong bi Ngi La M dng du liu vo n
thp sng nh.
cnh thi c ngha l gii qu tc cm quyn nhng
tng lp bnh dn cng c nh hng nht nh trong
cc cuc bu c. Tng lp n l, phn ln khng phi ngi La M, th khng c cht quyn no. Nn
dn ch La M pht huy tc dng tt trong mt thi gian nhng cui cng b bin tng. Do vy n
b thay th bng s cai tr ca mt v hong .
VIN NGUYN LO
Nn Cng ha La M c iu hnh bi Vin Nguyn
lo, hnh thnh thng qua bu c v gm mt nhm nh
qu tc. Mi nm cc nh qu tc ny bu ra hai quan
chp chnh ti cao quyn lc ngang nhau iu hnh
t nc, ging nh tng thng thi nay. Vin Nguyn
lo gi vai tr c vn cho cc quan Chp chnh. V sau,
binh lnh La M c nhiu quyn lc hn dn thng v
cc quan Chp chnh tr thnh c ti qun s. Sau ci
cht ca Augustus, La M chu s cai tr ca cc hong N l lm mi vic c sai bo c trong
k tip nhau nm trong tay quyn lc tuyt i. thnh ph ln cc in trang nng
thn.
I SNG TH
Cc th ln nht ca quc l thnh Rome (La M), Alexandria v Antioch; mi th c hn
100.000 dn. Cc th khc ca quc La M c t 10.000 n 50.000 dn. Mi th u c
quy hoch cht ch vi cc ta nh cng quyn, qung
trng cng cng, nh tm, sn vn ng, ch, xng
th, nh kho, v cc khu vc sinh sng dnh cho tng
tng lp x hi.
Mt hong La M mc o chong
ngoi rng (toga) mu ta trm ln
mt o di ti chn tht ngang lng
(tunic). Mt n l tr ng cnh hong
.
MT TH LA M: Ngi La M l nhng nh xy dng xut sc. H lm ng s khp
vng nng thn v xy tng bao bo v thnh ph. Ngi ta n nh tm cng cng tm ra,
ngh ngi v gp g bn b. Trong thnh ph c cc ngi n th cc v thn. Hot ng bun
bn din ra qung trng, ni vn l ch ca thnh ph.
CC MC THI GIAN CHNH
200 TCN Ngh thut, kin trc v vn hc La M c in pht trin
103 TCN Cuc ni dy ca n l Rome
91 TCN Chin tranh gia La M v cc thnh ph Italia
88 TCN Ni chin thnh Rome Khong 30 TCN Thi ca nh th Virgil v s gia Livy ra i
64 CN Khi u s n p ngi Ki-t gio Rome di thi Hong Nero (cn din ra trong giai
on 303-311CN)
100 quc La M t n quy m ln nht
160 Hng nghn cng dn La M cht v dch bnh
200 H thng ng s trong quc hon tt
260 Cc man tc bt u tn cng La M
313 Hong Constantine ra sc lnh v s khoan dung tn gio
410 quc sp
I SNG NNG THN

Khi i sng La M pht trin, cc nng tri c th dn giu c mua v t chc li, hoc c ban
thng cho cc binh s lm in trang. T in, nng dn v n l lm ra nng sn bn cho cc
thnh ph. Mt s lng ln lng thc v nguyn liu c vn chuyn t cc nng tri ti Rome v
cc th khc. Ngoi ra, cc qun on vin chinh La M cn thc phm nui qun nn cc in
trang cng sn sng sn xut lng thc quy m ln nhm thu li nhun.
CUC SNG THNG NHT

Cuc sng thnh Rome ging cuc sng th ngy nay v nhiu phng din, vi cc ta nh cao,
cc vn giao thng, mua sm, x l cht thi, cng nh s hi h tt bt. Thnh Rome cng l ni
t hp ca ngi dn n t mi min trong quc, h giao tip vi nhau bng cc ngn ng chung
l ting Latinh v Hy Lp. y l mt nn kinh t tin t v l mt x hi rt phc tp vi nhng giai
cp, h thng c tin v tn gio khc nhau.
Ngi La M dng xe nga ko trong
cc cuc ua v khi cn i nhanh. Cc
cuc ua xe c t chc u trng
th thao. Hng ha c vn chuyn
bng xe b do cc ch b to khe ko.
MT DINH TH NNG THN: Nhng ngi La M giu c sng trong cc ngi nh ln
thnh th. H cng c cc dinh th nguy nga nng thn. Mt s dinh th c t chc nh
nhng nng tri ln. Ch dinh th cng gia nh c th sng trong mt ngi nh tin nghi, c
vn tc v h thng si m khp nh dng vo ma ng. Nhiu in trang s dng, n l
trng ng cc hoc liu em li nhiu li nhun, hay nui cu v d ly sa, tht v da.
NGI CELT (500 TCN43 CN)
Ngi Celt l mt nhm lin kt lng lo cc b lc sinh sng min Nam nc c t khong
nm 1500 TCN. n thi La M, ngi Celt thng tr phn ln chu u.
o khong nm 500 TCN, ngi Celt l lc
V
lng thng tr chu u. H bnh trng
lnh th t mt trung tm m nay l min
nam nc c. Ngi Celt khng phi l
mt dn tc, ng hn h l mt lin minh
cc b lc ring r c chung mt nn vn ha. nh
hng ca h cui cng lan rng t Ty Ban Nha ti
Anh, c v min Bc Italia, ti tn min Trung Tiu
.
CUC
SNG
CA
Chic khin bng ng iu ny ca

ngi Celt c lm vo khong nm
100 CN. c gn qu, c l n c
dng trong nghi l hn l trong chin
trn.
Chic u b rng chm ni trn mt
vc ng ln dng trong nghi l c
NGI CELT tm thy ti Gundestrup an Mch.
Ngi Celt l nhng nng dn sng thnh b lc, tp Cc hnh ng vt nh th ny cng ha
trung quanh cc pho i (oppidae) ca th lnh. Nhng tit hnh hc l mt c im ph bin
pho i ny thng nm trn i, mt s v sau tr trn cc tc phm tinh t bng kim loi
thnh lng mc hay th. Ngi Celt hu ht l ch ca ngi Celt.
tri nh v tiu nng, sng thnh nhiu b lc khc
nhau. i khi cc b lc ny tch ra, v mt nhm chuyn ti ni khc, do vy mt s b lc c th
phn b nhiu vng. Ngi Celt gn kt vi nhau bi cc Druid (nhng tu s c hc thc), cc nh
lm lut, thi s v nh thng thi. Ngi Celt cng c cc ha s, nhc s v th ng kim ti hoa.
trang sc, gm, kh gii v bnh ng ru ca h thng c trang tr nhng hoa vn cu k v
ha tit hnh hc. Ngi Celt bun bn vi La M, Hy Lp v cc nc khc nhng khng b nh
hng nhiu t cc nn vn minh ny.
QUYN LC V LUT PHP
Tt c ngi Celt u l ngi t do c cc quyn c
nhn. Cng l Druid ca h rt ni ting, v mi lin
kt trung thnh bn trong mi b lc rt mnh. Th lnh
b lc c cc thnh vin bu ra, cn nh vua th do
cc th lnh b lc bu. C vua v th lnh b lc u c
th b ph trut nu h khng lm tt phn s ca mnh.
Vertcingetorix l mt th lnh ngi

Celt x Gaul, ngi t chc ni
dy thnh cng chng cuc xm lc x
Gaul ca Julius Caesar vo nm 52
TCN, nhng sau ng buc phi u
hng.
Mt th lnh ngi Celt cng cc thnh vin b lc mnh va dng tic trong mt phng g ln
va nghe cc thi khc ca mt thi s. Lut php, lch s, truyn k, tin tc v c nhng li ging
o c nhng thi s Druid truyn t.
Nh trn ca ngi Celt c lm bng g v tranh, c tng l phn trt t (i khi l tng
). Khi thot ra ngoi qua mi nh lp tranh nhng nc ma khng th thm vo bn trong.
Ch ng c b tr quanh tng, cn ch nu n v git ra quanh bp la t chnh gia.
Thn hu Cernunnos (hay thn Hurn) ca ngi Celt c c v chm tr ln mt ngoi

chic vc ng ln ny cch y khong 1.900 nm.
CC CHIN BINH CELT

Ngi Celt ni ting l nhng chin binh hung d (ph
n Celt cng chin u). H dng st ch to kh gii
v cng c. Nm 390 TCN, h cp ph thnh La M,
v nm 280 TCN h tn cng Hy Lp, Tiu ginh
chin li phm. i khi h cng nh ln nhau. Ngi
La M khai thc im yu ny khi xm chim x
Gaul (Php) v Anh. Th lnh ngi Celt Anh,
Caradoc (Caractacus) b nhng ngi Celt khc phn
bi. Do thiu on kt, cc chin binh Celt Anh b
mt c lp vo nm 43-80 CN. Cui cng ngi Celt
chp nhn s cai tr ca La M v sau ny cng ngi
La M chin u chng cc man tc German. Ngi
Celt cng l nhng tn Ki-t gio u tin chu
u. Sau khi La M sp , li sng ca ngi Celt
chu u ch cn li Ireland, Cornwall, Brittany v
mt s vng Wales v Scotland.
Boudicca l n hong ca ngi Iceni
min ng x Anh. B lnh o cuc
ni dy chng qun La M chim ng
Anh vo nm 60 CN, khin 70.000
qun La M thit mng. Tuy nhin,
cuc khng chin cui cng b bp v
Boudicca t vn.
TRUNG HOA: NH HN (202 TCN220 CN)

Nh Hn l triu i u tin ca quc Trung Hoa thng nht tn ti trong mt khong thi
gian di. Trung Hoa thi Hn pht trin thnh vng v n nh, l mt v d tiu biu v nn
vn minh.
rong bn th k t nm 202 TCN n nm
T
220 CN, Trung Hoa do cc hong nh Hn
cai tr. H khoan dung v kin nhn hn so
vi cc hong nh Tn. Nh Hn thc
hnh cc nguyn tc php lut v cai tr cng
bng theo Khng gio (Nho gio).
TIN HN
Nh Hn do Lu Bang, mt ngi thuc tng lp
thng dn, sng lp. ng c lng dn v ni lng
cc lut l h khc, gim thu v khoan dung vi h.
Nh Hn t kinh Trng An; 100 nm sau
Trng An tr thnh thnh ph ln nht th gii. Kinh
ny l mt u ca Con ng T la, gip Trung
Hoa c hot ng bun bn vn n tn Ba T v La
M. Trung Hoa thi nh Hn t coi mnh l Trung
Quc, ngha l trung tm ca th gii. t nc ny
pht trin vt bc v vn ha, ca ci v c kin thc.
Vo thi gian ny, Trung Hoa rng ln v pht trin
nh quc La M. Ngi Hn p dng ch cai tr
ca nhng cng chc c hc thc cao, gi l quan li.
Nhng ngi mun lm quan phi tham d mt k thi
Tng ngi ci nga bng gm ny v cc tc phm ca Khng T.
c lm Trung Quc thi nh Hn
vo khong nm 80 TCN. Khong trc
nm 300 CN, bn p vn cha c du HN V
nhp vo Trung Quc.
Hn V tr v Trung Quc trong 55 nm, bt u t
nm 141 TCN. ng sp nhp vo quc ca mnh mt phn Trung , Triu Tin v phn ln
min Nam Trung Quc. ng mt nhiu cng sc v tin ca nh lui qun Hung N n t Mng
C. V ci to b my quan quyn, xy dng trng hc, knh rch, thnh ph, cc cng trnh kin
trc v khuyn khch quan h vi nc ngoi. o Pht c truyn b vo Trung Quc trong giai
on nh cao ny.
Bc tng mt ngi quyn qu ngi xe
nga ny tm thy trong m mt v v
quan i Hn. C l n c c vo
khong nm 100 CN.
Cc chin binh Hn trong chin trn. Do khng c bn p nn ngi ci nga c hai phe u
d ng khi nh gip l c.
Cc v quan i din cho hong lun c i i rt mc cung knh. H di chuyn t a
phng ny ti a phng khc mt cch nhanh chng nh c cc trm ngh cung cp nga mi
dc ng.
VNG MNG
Sang th k tip theo, triu nh nh Hn suy yu trong
khi tng lp qu tc li mnh ln hn bao gi ht. Mt
quan cn thn tn l Vng Mng ni lon, tim
ngi vua v cai tr Trung Quc t nm 9 n nm 23
CN. Vng Mng p dng nhiu bin php ci cch,
bnh vc dn chng trc gii a ch v qu tc, sa
i quyn s hu t v h thng php lut. Cui cng,
gii qu tc lt Vng Mng v nh Hn c khi
phc.
HU HN
Ngi Hn lm ra nhng vt t g, sn mi v la
rt tinh t. H cng c nhiu sch thay th cho cc
sch v b nh Tn thiu hy. Cc nh pht minh Trung
Hoa vt xa phn cn li ca th gii. Pht minh v
giy ca h phi nhiu th k sau mi ph bin
phng Ty. Nhiu th do h xy dng va tao nh
va rng ln. Tuy nhin, dn s pht trin, cc cuc
khi ngha ca nng dn ngho khng c rung t n
ra thng xuyn. Cc man tc li tn cng cc vng
bin i, cc tng lnh nm quyn kim sot qun i.
Hong cui cng ca nh Hn phi thoi v vo nm
220 CN v quc b tan r. Hn Quang V ln ngi nh Hu
Hn (hay ng Hn) tr v t nm 25
n 57 CN.
Ph x Trung Quc thi Hn rt tp np. Cc con ng t y xe b, xe nga v ngi bun
bn. Th th cng, ngi vit thu, ngi k chuyn v thy bi cng hnh ngh no nhit
ngoi tri.
O KI-T (27337 CN)
Vo khong thi gian Jesus x Nazareth cho i, ti quc La M c nhiu tn ngng v
gio phi. Trong vng 400 nm, o Ki-t (hay C c) tr thnh tn gio c nh hng v
cng ln.
gi Do Thi tin rng mt ng Cu Th
N (Messiah) s c sinh ra dn dt dn
tc h. Khi Jesus x Nazareth cho i, x
Judea vn ang thng kh di ch cai tr
ca La M. Nm 27 CN, tui 30, Jesus
bt u ging o v ngi ta cho rng ng lm
nhiu php l, chng hn nh cha bnh. Gii cm
quyn Do Thi buc ng ti bng b v a ra xt x
trc tng trn La M Pontius Pilate. Jesus b ng
inh ln thp gi, nhng cc mn ca ng loan tin
thy ng sng li.
MT
GIO
HI
Hnh Chi-Rho (tn hai ch ci Hy Lp RA
u tin kh v r trong t Khristos tc I
Ki-t) l biu tng u tin ca tn
Ki-t. Hnh ch thp c dng mun S
hn, sau thi ca Hong Constatine.phc
sinh
ny
to c s cho mt c tin mi, on tuyt cc truyn
thng Do Thi c v c cc mn thn cn nht
(tng ) ca Jesus sng lp. o Kit dn lan rng
trong c cng ng dn Do Thi b lu y ln nhng
ngi khng phi Do Thi khp quc La M. Cc
mn u tin ca Jesus, c bit l Paul (Phaol),
rao ging rng Ki-t gio n cho bt k ai mun c
ra ti. n nm 300 CN, o Ki-t lan sang Ai
Cp, Axum, Syria, Armenia, Tiu , Hy Lp, Rome,
Php, ti tn Anh v n .
Cc tn Ki-t gio che giu c tin ca mnh v nh

cm quyn La M thng truy bc h, khin nhiu
ngi phi b trn. Nhiu ngi phi chu ci cht au
n trn cc u trng. Ti Ai Cp, mt nhm tn
Ki-t gio rt vo sng n dt trong sa mc. H l
nhng tu s Ki-t gio u tin. Cc Cun Sch Bin Cht c ngi
Essene vit ra vo thi Jesus v giu k
trong mt ci hang Qumran gn Bin
Cht ngi La M khng bit, mi
n tn nm 1947 mi c tm thy.
Mt bc chn dung Cha Jesus c v

vo nhng th k u tin sau khi ng
mt.
JESUS X NAZARETH: Jesus sinh ti Bethlehem thuc x Judea. Khong 12 tui, trong nhng
cuc tranh lun vi cc hc gi uyn bc ti n th, Jesus t ra s l mt ngi c bit. Tip
khng ai bit g thm v cuc sng ca Jesus cho n nm ng khong 30 tui v bt u
ging o cho dn chng. Nhng bui ging o ca Jesus thu ht rt ng ngi nghe. ng
dng truyn ng ngn lm v d trong cc bi ging o. Trng tm nhng bi ging ca
Jesus l tnh yu thng v tn trng con ngi. Ba nm sau khi Jesus bt u ging o, ngi
La M em ng ra hnh hnh.
CC MC THI GIAN CHNH

3 TCN Nm sinh ng chng ca Jesus x Nazareth, Bethlehem
30 Thi gian ng chng Jesus Christ b ng inh ln thp gi
45-64 Cc cuc truyn gio ca Paul ti Hy Lp, Tiu v La M
70-100 Phc m Ki-t gio c vit ra
180 Lp ra cc thit ch ban u ca Gio hi
249-311 Cc v bc hi tn Ki-t gio din ra thng xuyn quc La M
269 Thnh Anthony thit lp ch tu kn ca Ki-t gio Ai Cp
313 Hong Constantine cng nhn Gio hi Ki-t
325 Gio l Ki-t c chnh thc ha
337 CN Hong Constantine chu php ra ti lc lm chung
QUC O
Tnh trng bc hi tn gio ti quc La M chm dt sau khi Hong Constantine cng nhn
Ki-t gio vo nm 313 CN. Tip , Ki-t gio tr thnh quc o chnh thc. Hong Constantine
triu tp hi ng ton th gim mc (Cng ng) ln th nht, thc gic h gii quyt bt ng
son ra mt gio l gi l kinh Tin knh hay Tn iu Nicene. V mt chnh tr, ng coi Gio hi l mt
cch mang li sc sng mi cho quc La M ang suy yu ca mnh. Nhng hnh ng ca ng
xc nh r tnh cht ca o Kit, c nh hng ln n chu u v cui cng ti hu ht phn cn
li ca th gii. iu ny cng c ngha l nhng t tng ca mt s gio phi khc vi Tn iu
Nicene b coi l d gio, khin nhiu kha cnh khc ca c tin ny mai mt. Nhng ngi bt ng
vi gio l ny b git hoc phi lu y. Cc gio phi Duy tri (Gnostic) Ai Cp, Celtic v Cnh
gio (Nestorian) l v d v nhng nhnh tn gio cui
cng b tiu vong, mc d cc tn Cnh gio sang
Ba T v thm ch tn Trung Quc trnh nn.
Hong Constantine bin Gio hi t mt gio

phi thnh mt thit ch hng mnh.
Vo th k IV, mt ngi Ai Cp theo

o Ki-t l Anthony ti sa mc Sinai
v l ngi u tin bt u cuc sng
tu kn trong tu vin. Tu vin Thnh
Catherine nm di chn ni Sinai l
mt trong nhng tu vin lu i nht
ca khu vc.
Theo truyn thuyt, Hong Constantine chnh thc chp nhn biu tng ca o Ki-t bng
vic v n ln khin ca cc binh s trc mt trn nh quan trng ngoi thnh Rome vo
nm 312 CN, mt trn chin m ng ginh thng li.
NGI PARTHIA V TRIU SASSANID (238
TCN637 CN)
Ngi Parthia l dn du mc chu di chuyn xung phng Nam ti Ba T vo khong
nm 1000 TCN. Vo khong nm 300 TCN, b lc Parni sng ln vi ngi Parthia v sau ny
tr thnh nhng k cai tr h.
gi Parthia v Parni sng min bc Iran
N di ch cai tr ca Ba T v sau l
triu i Seleucid ca Hy Lp. Th lnh
ca ngi Parni tr thnh tng trn x
Parthia triu Seleucid. Sau , vo nm
238 TCN, ng tuyn b c lp v xng vng trc
mt lot th lnh a phng trong vng. Ngi Parthia
tip nhn tp qun a phng (ca ngi Hy Lp, Ba
T v Babylon) hn l to ra tp qun ca ring mnh,
nhng cui cng h tip nhn ngy cng nhiu phong
tc ca ngi Ba T. Parthia pht trin phn thnh nh
bun bn trn Con ng T la khi ngun t Trung
Quc.
CC
BC
Shapur I ln lm vua Ba T vo nm
242 CN. Hai nm sau , ng lm
ngi La M chong vng khi nh bi
h. Shapur I l v vua v i nht trong
cc v vua triu Sassanid, tr v trong 30
nm.
THNG TRM CA PARTHIA

Cc th lnh v i nht ca ngi Parthia l hai anh em
cng tn Mithradate. Ngi ta khng bit nhiu v x
Parthia, ch bit rng ngi Parthia xm lc x
Babylon v Bactria (Afghanistan), v c quan h ha
ho vi Trung Quc thi nh Hn. H thng chin u
vi qun La M ngn s bnh trng ca La M v
pha ng. Qun i ca h hng mnh, c t chc
tt. Ni ting v kh nng giao chin trn lng nga, h
xung trn nh v bo v c th nhanh chng p o i
phng c kh gii.
Ngi Parthia ni ting v ti ci nga
chin u. H thc nga phi nc i
TRIU SASSANID NI LN lm nh ang chy trn, sau xoay
ngi li bn vo k th ang truy ui.
Cc cuc chin tranh ca ngi Parthia vi La M rt
T m c cm t c bn ca ngi
tn km, khin dn chng bt bnh. Sau 450 nm chim
Parthia.
u th Ba T, h tr nn suy yu. Tnh hnh ny to
thi c cho mt lnh cha a phng tn l Ardashir
lt vng triu ca ngi Parthia vo nm 225 CN. Vua Ardashir cai tr Ba T v lp nn triu i
Sassanid. ng bin tn ngng ca ngi Parsee l Bi ha gio (Zoroastrianism) thnh quc o ca
Ba T. y l mt tng mi m v sau hong La M Constantine lp li. Vua Ardashir a Ba
T vo mt thi k v i mi.
Khong nm 275, Shapur I cho xy mt cung in trng l Ctesiphon (x Babylon); m n

nay ch cn li nhng tn tch ny. Ctesiphon tr thnh mt thnh ph thnh vng v mt trung
tm chnh trong khu vc, c quan h vi phng Ty v Trung Quc.
VUA BA T SHAPUR I
Cc v vua Ba T (shah) triu Sassanid rt tch cc duy tr nhng truyn thng lu i ca Ba T c v
cng mun ginh li cc vng t tng do vua Darius cai tr trc khi b Alexander i thn tnh.
Cung in ca h Ctesiphon (gn Babylon) tr thnh trung tm ca mt nn vn ha rc r, v
quc Ba T giu c tr thnh i th ng gm nht ca La M. Shapur I l mt bc tr v li lc ca
triu i Sassanid. ng chin u vi qun La M, thm ch cn bt v ra lnh git cht hong La
M Valerian. Shapur chinh phc Armenia, Syria, Bactria v Sogdiana (Afghanistan), lu vc sng n
(Pakistan). trong nc, ng bo tr cho nn vn ha Ba T pht trin rc r, vi nn tng l nhng
t tng tn ngng Bi ha gio. Nm 480 CN, Ba T
phi ng u vi mt cuc ni lon tn gio v cuc
xm lc ca cc b lc du mc Hung N t Mng C.
Sau khi gii quyt xong cc rc ri ny, vua Khosru II
chinh phc Ai Cp v quc Byzantine. Tuy nhin,
sau ng b git, mt cuc ni chin bng n v Ba
T suy yu dn. X Ba T ca triu Sassanid sp
khi b nhng ngi Arp mi c truyn ging Hi
gio xm chim vo nm 673 CN. Cui cng ngi Ba
T b ci sang o Hi.
CC MC THI GIAN CHNH

238 TCN Vua Arsaces I ca ngi Parthia tuyn b
c lp, tch khi triu Seleucid
141 TCN Hai anh em Mithradate xm lc Lng H
Ngi Parthia v triu Sassanid giu c

53 TCN Ngi Parthia nh tan qun La M Syria nh bun bn trn Con ng T la
khi ngun t Trung Quc i qua
225 CN Nh Sassanid lt ngi Parthia Parthia sang phng Ty. Bc tng
Hercules tc ln nh ngi tht ny
c t bn l Con ng T la
240-272 Nc Ba T thi Sassanid pht trin rc r
canh gi.
nht di triu vua Shapur I
Nhng nm 480 Qun Hung N xm chim min ng Ba T
616 Khosru II xm chim Ai Cp
637 Ba T ri vo tay ngi Arp Hi gio

Vo nm 260, Shapur I bt sng Hong La M Valerian trong mt trn nh. Sau , Shapur
I cho git v phi thy Hong Valerian. Shapur I hy vng tr thnh v hong v i nht
th gii v Ctesiphon ca ng l mt trong nhng kinh nguy nga nht thi .
CHU M (500 TCN500 CN)
Trong giai on ny, chu M pht trin nhiu
nn vn ha khc nhau. Vo khong nm 100 CN,
th quc Teotihuacn ln mnh v thng tr
Mexico.
goi tr cc chuyn gh chn ca c dn
N
qun o Polynesia Thi Bnh Dng ti
Peru vo th k IV, chu M hon ton c
lp vi phn cn li ca th gii. Mc d
vy, Teotihuacn, ni ting vi Kim t
thp Mt tri khng l, l thnh ph ln th nm trn
th gii vi 200.000 dn.
BC
M
Mt vi
cng
ng vn
ha
tng tn
ti ni
y. Cc
th dn
da
vng
ng
bng, c
cuc
sng du
mc v
sn b
B vut chim i bng ny c ngi rng
da Hopewell Ohio ct t tm mica bison,
(mt loi khong cht phng v trong sng
sut nh thy tinh) vo khong nm 200 vng
CN. Trung
Ty, cn
cc b lc min rng sng khu vc ng Bc. lu
vc sng Mississippi, nn vn ha Hopewell vi ngh
ch to ng v bun bn suy tn vo khong Chu M c nhiu nn vn ha khc
nhau, tt c u hi ng thnh
nm 500 CN. Cn vng Ty Nam, cc cng ng
Teotihuacn. Ngoi cc nn vn minh
ngi Mogollon v Hobokam sng thnh lng v c
th, cng c nhiu nn vn minh n
ngh trng ng pht trin mnh. Ven bin min Ty v
gin hn nm ri rc trong khu vc.
min Bc, cc cng ng sn bn, nh c v hi
lm n s hn nh nhng ngi Makah v Inuit
cng pht trin.
TRUNG M
Cc nn vn minh s khai nht Mexico l ca ngi Olmec (1200-300 TCN) v ngi Zapotec
(1400-400 TCN). Ngi Zapotec ni ting v kin thc v l nhng ngi chu M u tin pht
minh ra ch vit (800 TCN). H c h lch chnh xc m sau ny h dy cho ngi Maya v ngi dn
Teotihuacn.
G RN LN: Ngi ta khng bit ch xc ai p G Rn Ln. C th y l cng trnh

ca ngi da Adena - tin bi ca nn vn ha Hopewell. G c p ni nay thuc bang
Ohio (M), u trong qung t nm 1000 TCN n nm 700 CN. Vi chiu di 400 m, n c
th tng l mt trung tm phc v nghi l, m phng hnh con rn v tr - biu tng ca sc
sng trong thin nhin - ang nut qu trng v tr. C l hnh nh ny tng trng cho chu k
bt dit ca ci cht v s ti sinh, hoc l hin thn ca sc sng.
Bc iu khc ny c tm thy trong ng ph tch ca Teotihuacn. Mt iu l l tuy
khng h tc ng bng v lc, nhng thnh ph vn c nh hng ln n tt c cc nn vn
ha lng ging, nht l thng qua cc mt hng th cng v nhiu hng ha khc.
THNH TEOTIHUACN
Khi nn vn minh ca ngi Olmec v ngi Zapotec suy tn, th quc Teotihuacn, thnh lp vo
khong nm 200 TCN, ln mnh v thng tr Mexico nm 100 TCN. nh cao vo 600 nm sau
, thnh Teotihuacn rng ln hn c thnh Rome c i. Thnh ph c xy dng theo mt h
thng mng li c quy hoch vi qun th n th v kim t thp rt n tng, nhiu xng th
cng, cc khu ch bun bn v c nhng khu sinh sng dnh cho ngi nc ngoi. y l trung tm
thng mi ln nht chu M, kt ni v cung cp hng ha cho c Bc M ln Nam M.
Teotihuacn c nh hng n cc nn vn ha khc ca Mexico, chng hn nh nn vn ha Maya.
Teotihuacn nhp khu nguyn liu c t nhng ni xa nh vng Ng i H v Colombia. C cc
thnh ph khc vy quanh nhng thnh Teotihuacn yn bnh mt cch l thng. Khong nm 600
CN, n suy tn mt cch b him, tuy nhin ngi Aztecs sau ny c k tc di sn ca Teotihuacn.
NAM M
Equador, nh nc Moche, lc nh cao pht trin vo khong nm 300 CN, ngi ta lm c
gm, hng dt v ng kim tinh xo. Xa hn v pha Nam, thnh ph Tiahuanaco nm cao
3.660 mt so vi mt nc bin, cnh h Titicaca trong rng ni Andes, c nhiu ngi n, cung in
bng khng l vi khong 40.000 dn sinh sng. c thnh lp khong nm 300 TCN, thnh ph
ny t ti thi k hong kim vo khong nm 500 CN.
CC
MC
THI
GIAN
V s c chm hnh thy t hoc quan

chc ti Palenque, mt trong nhng
trung tm nghi l quan trng ca nn
vn minh Maya.
CHNH
350 TCN Cc th quc u tin ca ngi Maya xut
hin
300 TCN Tiahuanaco, Peru, c thnh lp (nh cao

khong nm 500 CN, suy tn khong nm 1000)
200 TCN Teotihuacn c thnh lp (nh cao khong

nm 500)
200 TCN Vn ha Moche, b bin Peru (nh cao

khong nm 300, b xm chim nm 700)
100 TCN Vn ha Hopewell (nh cao khong nm

300, chm dt khong nm 800)
300 CN Bt u thi k C i ca nn vn minh Maya

(ko di n nm 800)
300 CN Vn ha Mogollon (Bc M)
400 CN Vn ha Hohokam Bc M (ko di n nm

1450)
y l mt trong nhng kim t thp
bng c bc thang ca ngi Maya
Tikal (Guatemala). Ln ht cc bc
thang th c mt ngi n. Vo khong
nm 300 TCN (thm ch c th sm
hn), ngi Maya bt u xy dng cc
qun th n i khng l. Qun th
n El Mirador nm trn din tch
rng 16 km vung.
TRIU I GUPTA (240510)

Cc hong Gupta cai tr min bc n t nm
320 CN v duy tr quyn lc trong 200 nm. Mt tc
ngi gi l Kushan gy dng nn tng ban u
ca vng quc ny.
gi Kushan l dn du c chu , chu nh
N hng ca ngi Hy Lp, sng Bactria

(nay thuc Tajikistan). H xy dng
mt vng quc ti y vo nm 25 CN,
sau di chuyn v pha Bc ti
Turkestan, v pha Nam ti Afghanistan v n , n
nm 100 th thng tr min Bc n . Nh vua v i
nht ca ngi Kushan l Kanishka (100-130), mt tn
Pht gio c xy cho lng khoan dung x hi v
ngh thut. Kim sot hu ht hot ng bun bn trn
t lin khp chu , ngi Kushan giu c mang
li s n nh cho thng mi trong khu vc. Tuy
nhin, vo khong nm 240, vua Ba T Shapur xm
chim phn ln t ai ca h v h khng bao gi i
li c. H Gupta l nhng ng hong nh sng
Maghada. Chandragupta I ci mt cng cha x
Maghada v ln lm vua vo nm 320. ng khi u
truyn thng ca triu i Gupta v bo tr ngh thut,
tn gio v gp phn pht trin x hi n .
CC
V Triu i Gupta cai tr hu ht n
VUA v a nc ny vo thi k hong kim.
Kinh Pataliputra ca h l mt trong
nhng thnh ph ln nht trn th gii
lc by gi.
TRIU GUPTA
Con trai ca Chandragupta l Samudragupta tip
bc cha. Trong 45 nm tr v k t nm 335, ng
m rng quyn lc ca dng h Gupta bng v lc v
ngoi giao ra khp min Bc v ti min ng Nam n
. Con trai ng l Chandragupta II (380-414) a
n thi Gupta ln n nh cao, mt trong nhng
thi k huy hong nht ca lch s n . Skandagupta
(455-467) nh bi cuc xm lng n ca qun
Krishna l mt trong mi ha thn ca Hung N n t Trung . Tuy nhin, quc Gupta
thn Vishnu. V thn ny gn vi tnh c cai tr thng qua mt s dn xp lng lo gia cc
yu, s thng thi, v c cao trong rajah (vng cng) di quyn maharajah (i vng,
s thi Mahabharata (bao gm c hong
Bhagavad Gita), tc phm Hindu gio v )
i bng ting Phn. Gupta;
sau khi
Skandagupta qua i, nhiu vng quc ch hu ly
khai. n nm 510, quc Gupta gnh chu ln sng
xm lc ca qun Hung N mt ln na v tht bi,
khin n b x l thnh cc rajput (tiu vng
quc). Nm 528, mt lin minh cc tiu vng quc
ny nh bi qun Hung N. Tuy nhin, n vn
b chia r trong sut 650 nm, ngoi tr giai on Sri
Harsha, vng cng tn gio x Kanauj (606-647),
thng nht c min Bc n trong 40 nm.
QUN
TH
HANG
Snh ng Chaitya chm tr cng phu

thuc qun th cc hang Ajanta c
dng lm n th v l cn phng ln
dnh cho vic thin nh cng nh cc
cuc lun bn trit hc.
Cc bc tng Pht ln bng ny
AJANTA nm trong Hang 17 thuc qun th hang
Ajanta rng ln. Mi bc tng c
Cc hang Ajanta c mt nhm binh s Anh pht tc vi nhng th n (mudra) - cc th
hin trong khi sn h vo nm 1819. 29 hang gn tay mang tnh biu tng vn dng
Bombay ny c cc nh s dng ba v c khot trong v iu n .
vo trong khong v nm 200 TCN n nm 650
CN. Chng c xy dng lm ni tu hnh ca cc nh s, trn vch hang c nhng bc v p m
t cc cu chuyn t cuc i c Pht. y cn c nhiu tc phm iu khc. Cc hang ny nh
du thi k nh cao ca nn vn ha m bn sc tn gio ca n , trong yoga v thin nh
pht trin n hon chnh. Cch khng xa, Ellora, cc hang ng cha nhng tc phm ngh
thut v tp qun tn gio ca o Hindu, o Pht v o Jain. Cc tn gio ny cng pht trin mnh
di thi Gupta khoan dung.
Mt bch ha c pht hin Ajanta m t cnh nhc cng v v cng trnh din phc v
hong gia. Cc din vin, nh o thut, ngh s nho ln v vt cng tham gia trnh din.
NN VN HA GUPTA
Cc ng vua triu i Gupta u l nhng nh cai tr ti gii v mnh m. Theo gng vua Asoka, h
cho dng cc cng trnh c khc vn bn tn gio trn khp n , xy nhiu lng mc, th mi v
cc tu s B La Mn (brahmin) theo Hindu gio cai qun. Nng nghip v thng mi pht trin
mnh. Ngi n di c ti tn Indonesia v o Pht lan truyn sang Trung Quc. C hai nn vn
ha Hindu gio v Pht gio cng pht trin. Hai thin s thi linh thing ca ngi Hindu l
Mahabharata v Ramayana cng c sng tc vo thi gian ny. Nh th v nh son kch v i ca
n l Kalidasa c nhiu tc phm vit v tnh yu, cc cuc phiu lu v v p ca thin nhin.
Trng i hc Pht gio Nalanda c ti 30.000 sinh vin. y l thi k hong kim ca n , k
nguyn c in ca m nhc, ngh thut ma, iu khc v vn hc ngh thut.
CC MC THI GIAN CHNH
75-100 CN Ngi Kushan xm lc n
100-130 Kanishka tr v - nh cao giai on Kushan
320-335 Chandragupta I (ngi sng lp quc

Gupta) tr v
335-380 Samudragupta tr v, chinh phc min Bc v

ng n
380-414 Chandrragupta II tr v, qucGupta pht

trin tt nh
Thp k 470 quc Gupta suy tn
505 quc Gupta chm dt tn ti
Trong Bnh xe Lun hi ca o Pht,

tm nan hoa ln tng trng cho tm
dng khc nhau ca s tn ti m cc
tn Pht gio ch ra trong vng lun
hi ca linh hn - i sng tnh thc
hng ngy ch l mt trong tm kip
lun hi .
QUC LA M SUY VONG (200476)

Nm 165 CN, mt t bnh dch qut qua quc La M khin dn s gim t ngt. Tip l
qu trnh suy vong ca La M ko di trong 300 nm.
nh dch tn ph trong hai nm, v tip theo,
B k t nm 180, l thi k tr v ca hong

in Commodus, cc cuc ni dy chu
Phi v Anh, v mt lot hong yu km
lin tip b lt . Chnh quyn chnh quc
tan r v quc ri vo hn lon.
Hong Diocletian lp ra c ch b
t quyn lc (tetrarchy) cai tr hai
na ca quc. B t ny gm hai T nm 250 n nm 550, ngi La M
hong cai tr vi s h tr ca hai thng xuyn phi giao tranh vi cc
ph . man tc German v chu . Nhng tc
ngi ny lc th mun gia nhp vo, c
NHNG THAY I CC TNH khi li ch mun cp bc hoc nh
quc ny.
Quyn lc chuyn v cc tnh, ni ngi dn mun duy
tr v th cng dn La M ca mnh. Ngi Parthia
min ng v ngi Anh min Bc ni lon, cng mt lc lng mi ang xut hin l cc man
tc. Ngi Marcomanni, ngi Goth, ngi Frank, ngi Alemanni v ngi Vandal gy sc p vi
La M, v trong giai on t nm 260 n 272, ngi La M phi b Hungary v Bavaria li cho cc
tc ngi ny. Cc vng thuc quc nh Gaul, Anh v Syria dn tch ra v nn kinh t La M cng
suy sp.
QUC B PHN CHIA

Nm 284, Hong Diocletian cho rng quc La M qu rng ln nn mt ngi kh c th cai tr.
ng chia quc lm hai phn: na ng quc ni ting Hy Lp v na Ty ni ting Latinh. ng
ch nh mt v ng hong tn l Maximilian cai tr na Ty quc. Qun i c t chc li v
tng ln thnh 500.000 qun, cc loi thu c iu chnh c tin chi ph cho qun i. Cc tnh
c c cu li d cai qun hn. Li sng La M c khuyn khch bng vic nhn mnh uy lc
thn thnh ca hong .
quc tr nn qu rng ln v phc tp i vi vic cai tr, v vy Hong Diocletian chia n

lm hai na. iu ny cng c ngha l phn ng giu c khng cn sn sng gip phn Ty
kh khn v phn Ty dn suy tn. Mc thu cao khin ngi La M khng quan tm my ti s
phn quc, v khng cn quc th tn km hn.
Constantine tr thnh hong cai tr
La M t nm 312 n nm 337.
HONG CONSTANTINE
Cng vm Constantine La M c
Hong Constatine t coi mnh l v cu tinh ca xy nhm khi phc tinh thn chin
quc La M. ng quyt nh dng nh hng ngy thng v uy th ca La M sau mt th
cng ln ca o Ki-t gy dng mt nn vn ha k nhiu tht bi. Nhng nhng thnh
mi trong quc. ng triu tp cc gim mc vo mt tu thc t ca La M thi k ny
s hi ng v buc h son ra hc thuyt ca Gio hi, khng ln n tm vc nh ngi La
lm cho o Ki-t tr nn c t chc. ng ng h cc M mun m ch khi xy cng.
tn Ki-t gio, nhng ngi m ng cho rng khng
b tha ha v ch k nh ngi La M. Tuy nhin, bn thn ng khng phi l tn Ki-t gio cho ti
tn khi ng gia nhp o vo pht lm chung. ng l hong hng mnh cui cng ca ch La
M. Nhng vi vic di ti Constantinople v lp nn quc Byzantine, ng cng lm suy yu
phn Ty quc v y nhanh s suy sp ca La M. Rt lu sau khi La M sp , Gio hi Cng
gio La M vn tip tc l mt lc lng tn gio v vn ha min Ty.
Mt chi tit trn cng vm Constantine m t cnh binh lnh La M ang bao vy th trn
Verona vo nm 312. Trn nh ny l mt phn ca cuc chin tranh do Constantine tin hnh
chng li ng hong ca ng l Maxentius. Cng vm ny c khnh thnh vo nm 315.
KT CC CA QUC
Hong Constantine n lc khi phc quc.
ng ng h v khuyn khch cc tn Ki-t, xy dng
nh th, t chc cc hi ng gim mc v bin o Ki-
t thnh quc o. Vo nm 330, ng di ti
Byzantium v t tn thnh ph l Constantinople.
th ny tr nn hng mnh nh thnh Rome, trong khi
na Ty ngy cng suy yu v ngho hn. Trc cuc
tn cng ca cc man tc, na Ty quc sp sau
khi Rome b cp ph vo cc nm 410 v 455. Hong
cui cng b ngi Goth lt nm 476. Sau ,
quc Ty La M b mt s vng quc ca ngi Hong Justinian tip tc cuc chin
German thay th. quc ng La M c gi l u chng li cc man tc. ng tin
quc Byzantine, tn ti cho n nm 1453. Mc d vng ny c c vo nm 535 tn
nhiu nt trong li sng La M c cc man tc tip vinh vin tng Belisarius di triu
Justinian nh bi ngi Vandal.
nhn, nhng quc La M chm dt s tn ti.
CC MC THI GIAN CHNH
165-167 Dch bnh qut qua quc La M
167-180 Cc cuc chin tranh Marcomanni chng cc man tc u tin
250 S tn th hong tr thnh bt buc di thi Hong Decius
250-270 Cc man tc tn cng quc t pha Bc
276 Hong Tacitus b chnh binh lnh ca mnh git cht
286 Diocletian chia quc thnh hai na v cai tr phn ng; Maximilian cai tr phn Ty
324 Constantinople c lp lm th mi ca quc
370 Ngi Hung N ti chu u; ngi German tm ni nng nu La M
378-415 Ngi Visigoth ni dy v cp bc La M
406 Ngi La M rt khi Anh, x Gaul v Iberia
410 Ngi Visigoth cp ph thnh Rome
441 Qun Hung N nh bi qun La M
476 Hong La M cui cng qua i

CC MAN TC (1450 CN)

Thut ng barbarian (man tc) vn ch c ngha l
b tc bn ngoi - ngi La M xem h nh
nhng ngi cha c khai ha vn minh. H sng
trong cc cng ng nh lm ngh nng v l nhng
chin binh hung d.
gi German sng min Nam Thy in
N
v min Bc nc c (Germany), tin
v pha Nam v ui ngi Celt sang pha
Ty. Ngi La M c kim sot ngi
German v b h nh bi thm hi vo
nm 9 CN. Ngi La M bun bn vi mt s b tc
German thn thin v chiu m s ngi ny vo qun
i La M. Mt s b tc khc nh ngi Frank,
Alemanni v Goth tn cng quc La M trong cc
nm 260-270 v ngi La M phi dn ha vi h, cho
h nh c ti y.
Bn ny ch ra hnh trnh di chuyn

phc tp ca cc man tc ln trong
khong thi gian 370-450, khi h n v
xm chim nhiu vng t ai ca
quc Ty La M.
NGI HUNG N (HUNG)

Ngi Hung N b ngi Trung Quc ui khi Mng
C. H trn sang chu u, nh c Hungary vo
khong nm 370. Cc b tc German hong s v ln
su hn vo quc La M cho an ton. Ngi La M
cho nhiu ngi thuc cc b tc ny nh c,
nhng ngi Vandal Hy Lp ni lon v vo nm
410, h li cp ph chnh thnh Rome. T nm 440
n nm 450, ngi Hung N tn ph Hy Lp, c v
x Gaul, ph hy mi th. Mt lin minh gia ngi La
M v ngi German nh bi c qun Hung N,
nhng lc ny quc suy vong. Sau khi th lnh
Attila ca ngi Hung N tn cng min Bc Italia,
Mt chic ghim lng ly bng ng
phn Ty quc sp hon ton.
thng c ngi man tc dng ci
o chong. y l mt v d v s kho
lo ca cc tc ngi ny. Mn trang
sc ny c lm vo khong nm 400 NHNG NGI CHU U MI
theo phong cch ang hp thi trang
Khi La M sp , cc man tc nh c c, Italia,
an Mch v sau x Anh ca
Ty Ban Nha, Anh v Php dn dn tip nhn nhiu tp
ngi Saxon.qun La M. n nm 800, vua Charlemagne ca ngi
Frank tr v mt quc tri di trn lnh th c v
Php. Ngi Visigoth nh c Ty Ban Nha v ngi Vandal chim Carthage. Ngi Hung N rt
v Romania v Ukraine. Ngi Lombard nh c Italia v thnh lp mt vng quc hng mnh
di s tr v ca vua Odoacer. Ngi Burgundy nh c min ng nc Php, cn ngi Saxon v
Jute chim x Anh.
Mt bc tranh khc trn m ca ngi La M vo khong nm 200, miu t nhng binh lnh La
M trong mt trn chin c lit vi cc man tc German.
Bc ph iu trn ngn thp Theodosius ny c dng ti Constantinople nm 390. Cc hnh
khc m t cnh hong ang tip nhn th trnh ca ngi man tc. Theodosius l hong
cui cng ca quc La M thng nht (379- 395) v l mt tn Ki-t sng o. ng
mang dng mu man tc ca nhng German n nh c quc La M.
ATTILA NGI HUNG N

Attila tr thnh vua ca ngi Hung N vo nm 433. ng gy dng qu hng mi ca ngi
Hung N Hungary sau khi tn st, cp bc v bt n l khp ng u (433-441). Ngi Hung
N tn ph Balkan v Hy Lp (447-450), buc ngi La M phi np vng cu th
Constantinople. Tip , h tin vo x Gaul v min Bc Italia, nhng b lin qun La M v
Visigoth nh bi. Nm 453, vua Attila ly v l mt ngi German v t t ngay trn ging, c th
do b u c. ng l mt thin ti qun s v l th lnh v i ca ngi Hung N. Sau khi ng cht,
ngi Hung N di c v pha ng n Ukraine v khng cn l mt lc lng thin chin nh trc
na.
CC
MC
THI
GIAN
Vua Attila ngi Hung N rt c

sng knh, ch yu l v khng ai c th
nh bi c ng v qun i ca ng.
Sau khi vua Attila mt, ngi Hung N
sa st.
CHNH
70 TCN Ngi German di c ti x Gaul, nh bi
ngi Celt
56 TCN Julius Caesar nh ui ngi German khi

x Gaul
9 CN Ngi German ni dy chng ngi La M
200 Ngi German thnh lp mt lin bang
260 Cc man tc di chuyn vo trong lng quc La

M
367 Ngi Scot, Pict v Saxon tn cng thuc a Anh

ca La M
451-454 Ngi Hung N tn ph x Gaul v min Bc

Italia
Bc tranh ny t cnh vua Attila ngi

Hung N ang tin vo Paris khi qun
i ca ng xm lc x Gaul vo nm
452.
NHT BN (300 TCN794 CN)
Nht Bn l mt trong nhng quc gia lu i nht
trn th gii. Con ngi sinh sng y t
khong nm 30.000 TCN. Nc Nht c hnh thnh
t khong nm 300 TCN.
hi c i, Nht Bn l ni c tr ca ngi
T
Ainu. Ngi Ainu l dn tc bit lp v
khng c quan h nhn chng vi dn tc
no khc. T tin ca ngi Nht Bn ngy
nay t Triu Tin v Manchuria (Mn Chu)
trong t lin b ln cc o ca Nht Bn vo
thi tin s, buc ngi Ainu phi ri ln hn o
Hokkaido tn cng pha bc.
Nht Bn c bn hn o chnh, trong

o Honshu ln nht v lun c v
th thng tr. Vo thi k u, ngi
Ainu bn x b xua ui khi phn Bc
o Honshu ti o Hokkaido.
NGI YAYOI
Ngi Ainu (hay Ezo) khng ging
Khong nm 300 TCN, ngi Yayoi bt u ni ln v
ngi Nht Bn ngy nay. H c nc sau ny tr thnh b tc chim u th hn c ti Nht
da sng hn, ru tc nhiu hn hn, nh Bn. H du nhp ng iu, st, cng nh go v la
hai v trng lo ny. Ngi Ainu mch t Triu Tin v Trung Quc. H nh hnh nn
khng c ch vit ring v do b ngi nn vn ha Nht Bn v Thn o (Shinto), l o th
Nht Bn khinh r nn c t ti liu ghi phng cc v thn (kami) trong thin nhin v t tin.
chp li lch s ca h. Truyn thuyt k rng, Jimmu, Thin hong (tenno)
huyn thoi u tin ca Nht Bn, cht trai ca N
thn Mt tri Amaterasu, xut hin vo nm 660 TCN. Trn thc t, nu v hong ny qu c thc
th c l phi sng vo khong vi trm nm sau .
NGI YAMATO
Khong nm 167 CN, mt bc n tu cao tui tn l
Himiko, thuc b tc Yamato, tr thnh ngi tr v
Nht Bn. B dng nh hng tn gio ca mnh
thng nht khong 30 b tc Nht Bn. B phi s thn
ti Trung Quc, t , vn ha Trung Hoa v sau l
o Pht nh hng n ngi Nht Bn. Quyn lc
ca ngi Yamoto mnh ln trong sut th k th ba
ca cng nguyn. Cc Nht hong ngy nay c th truy
nguyn t tng ca mnh t nhng ngi Yamato, vn
vn xem mnh l dng di ca n thn Mt tri. Trong
thi k ny, cho n tn nm 646, phn ln Nht Bn
c thng nht thnh mt quc gia, bao gm c min
Nam Triu Tin. Thn o b e da khi Pht gio du
nhp vo Nht Bn vo th k VI. Khong nm 600,
thi t Shotoku ci cch nh nc Yamato theo kiu
trung ng tp quyn ca Trung Quc v gim quyn
lc ca cc th lnh b tc. n cha, th c xy
dng v vn ha rt pht trin. Th k VIII l thi k
hong kim ca Nht Bn. S cnh tranh gia o Pht
v Thn o cng c gii quyt bng vic sp nhp
hai o ny thnh mt nn vn ha tn gio chung ca
Nht Bn.
THN O
Thn o l tn ngng t nhin lu i ti Nht Bn.
Nhng cu chuyn thn thoi v Thn o c ghi li
vo th k VIII trong hai cun sch Kojiki (C s k)
v Nihongi (Nht Bn th k). Nhng ngi theo Thn
o tin vo sc mnh ca nng lng t nhin v thn
linh. Cc tu s Thn o c gng lm hi lng cc v
thn c gip v bo v. Theo Thn o, mt
qu trng khng l c hnh thnh vo thi hn mang
sn sinh ra mi s sng. Qu trng ny phn tch v
Mt bc tranh cun c t th k IV t tr thnh nhiu v thn (kami) v cuc hn phi ca hai
cnh mt ph n trong cung nh thi v thn sinh ra Tri t, m Nht Bn l qu hng
Yamato ang c ngi hu vn tc.
ca h. N thn Mt tri cng sinh ra t cuc hn phi
Nhng chic hp trong tranh l ng
m phm.
ny v Nht hong c coi l hu du ca n thn.
Thn o tip thu nhiu nh hng t o Pht, c hai
tn gio ny cng tn ti trong sut chiu di lch s
Nht Bn, mc d cng c nhng giai on i ch nhau.
y l bn dng li ca mt n th
Thn o Izumo. Vo nhng thi
im c bit trong nm, cc tu s Thn
o ni y t chc nghi l ti sinh v
thanh ty thnh cu cc v thn ban
cho ma mng bi thu, sc khe v s
phn thnh.
y l cng chnh ca n th Thn o Kasuga Heian. Nhng chic cng nh th ny khng
ch nhm mc ch thng thng l li ra vo n m cn c cho l c kh nng nh du
dng nng lng m cc v thn linh theo vo n. Ngi n c xy mt v tr c bit.
THI I NARA (NI LNG)

Vo khong nm 710, Nht Bn chnh thc ng
Nara. Nht hong ngy cng tr thnh mt nhn vt
mang tnh nghi thc, lm i din ca cc v thn.
Chnh quyn do quan li v gii tu s kim sot v cnh
tranh chnh tr tr nn gay gt hn. Vo nm 794, Nht
hong di v Heian (Bnh An, nay l Kyoto), ni bt
u mt giai on lch s mi ca Nht Bn. T mt
vng t ca cc b tc, Nht Bn pht trin thnh
mt quc gia vng mnh. Tuy vy, ngi ta bit rt t
v cuc sng ca dn thng thi k ny v ch c cc
ti liu ni v hong gia v n cha.
CC MC THI GIAN CHNH

300 TCN Khi u nn vn ha Yayoi
239 CN N hong Himiko phi mt s thn ti Trung

Cc tu s Thn o lc u l nhng Quc
thy mo trong b tc. V sau, truyn 300 Thi
thng, phc trang v n th Thn o k
tr nn trang trng hn i ph vi Yamato
s cnh tranh ca o Pht. - ngh
nng,
ngh lm st v th pht trin
366 Ngi Nht Bn xm lc min Nam Triu Tin

(n nm 562)
552 o Pht du nhp hon ton vo Nht Bn
593-622 Thi t Shotoku (Thnh c) thnh lp mt

nh nc tp quyn theo kiu Trung Hoa
646 Thi k Yamato chm dt
710 Nara tr thnh th thng trc (thi k Nara)
794 Nht hong Kammu di v Heian (Kyoto)

Trong Thn o, nhng tng t st
nh c dng lm vt t (totem)
mang li may mn cho cc a phng
hoc cho linh hn ca nhng ngi
cht th gii bn kia.
NGI MAYA (300 TCN800 CN)
Ngi Maya sng ni ngy nay l min Nam
Mexico v Guatemala. H xy dng nn mt nn
vn minh pht trin n tt nh vo lc quc La
M ang sp .
gi Maya sng vo khong sm nht l
N
nm 2000 TCN. Tri qua nhiu th k, nh
tho bt nc trn vng t m ly v
xy dng h thng ti tiu, h tr thnh
nhng nng dn thnh cng, c th nui
c mt lng ln dn c. Trong giai on u, t
nm 300 TCN ti nm 300 CN, ngi Maya xy nhiu
thnh ph Guatemala, Belize v min Nam Yucatn,
mi thnh ph c c im v phong cch ngh thut
ring. Trong thnh ph ca h c cc ngi n hnh kim
t thp, mt cung in c thnh ly bo v, cc khu Vo thi gian u, cc khu trung tm
ca ngi Maya chuyn t min Nam
ch, xng th v khu vc nh .
ti min Trung xung quanh thnh ph
Tikal. Sau nm 800, phn ln ngi
Maya sng pha Bc Yucatn.
H THNG GIAI CP MAYA
H thng giai cp ca ngi Maya: cc qu tc, thy tu, quan cai tr, cng chc cng ngi hu ca h
sinh sng thnh ph, trong khi dn thng lm vic ng ng, ch vo thnh ph hp ch hoc
tham gia l hi tn gio. Bng ch ci ca ngi Maya gm 800 ch tng hnh, v h c kin thc
tin tin v ton hc, thin vn hc v lch php. Ging nh Hy Lp c i, mi thnh ph ca ngi
Maya l mt th quc c lp v cc th quc nhiu khi xung t vi nhau, thng l p np cng
vt v bt t nhn. Khong nm 230, ni la Ilopango pha Nam phun tro mnh, ph tro bi ln c
mt vng rng ln. Ngi Maya ri b cc thnh ph min Nam, nh du s chm dt thi k
tin c in ca nn vn minh Maya.
THI C I
T nm 300 n nm 800 CN, nn vn minh Maya t ti nh cao. Nhiu thnh ph mi c xy
dng Yucatn. Tikal l thnh ph c v th vt tri nht, nhng cc thnh ph khc nh Palenque,
Yaxchiln, Copn v Calakmul cng ng vai tr quan trng.
Ngi Maya vit loi ch tng hnh
c khc trn cc bia ln bng v
vit trong sch lm bng v cy.
Cc bc tng chm tr tm thy trong

cc di tch ca ngi Maya thng m
t nhng ngi n mc lng ly, ging
nh v thy tu vi chic m trang sc
lng ly ny.
Ngi Maya chi bng, mt mn thi u c l mang ngha tn gio i vi h, ging nh mt
dng tin tri. Trn cc sn ln, h dng hng, i v khuu tay tung ti tung lui mt qu bng
cao su c, sao cho qu bng ny ri ng vo ci vng bc tng bn cnh.
Ngi Maya l nhng th th cng kho lo, h lm ra nhng tc phm iu khc bng , chm tr
trn ngc bch, lm gm c trang tr, v tranh, ch to nhng cng c lao ng tin tin v vt dng
bng vng v ng. H xy dng ng s v lp cc tuyn ng bin thc y bun bn. H m
ca h l 20 v s dng ba biu tng: du gch ngang l s 5, du chm l s 1 v hnh mt v s l
s 0.
GIT NGI T THN

Ngi Maya dng mu t thn. H coi kip ny v kip sau l hai th gii nh nhau, nn i vi h
git ngi v mc ch tn gio lm hi lng cc v thn v t tin, mang li s sinh si v thnh
vng l mt l t nhin. Cng v sau, cc k hoch xy dng y tham vng ca ngi Maya buc
nng dn phi cung cp thm cng nhiu lng thc v nhn cng, v cc cuc chin tranh bt cc con
tin lm vt t thn khin dn s Maya gim mnh. H thng nng nghip sp , ko theo c cc thnh
ph. Vo khong nm 950, hu ht cc thnh ph trung tm ca ngi Maya lm vo tnh trng
nt, d vn cn tn ti c mt thi gian na. Ngi Maya hin vn sng cc vng cao thuc
Trung M.
y l bn hng ngi c a v cao
nht trong x hi ng cp ca ngi
Maya. T phi sang tri l mt v quan,
mt chin binh, mt nh qu tc v mt
thy tu.
Cc thnh ph ca ngi Maya c quy hoch cn thn vi nhiu ngi n linh thing c
xy trn din tch rng nhiu hc-ta, vi nhiu khong khng khong ng, nhng bc thm v
ni hi hp.
CC THNH PH CA NGI MAYA

Vo thi k u, khi ngi Maya bt u xy dng cc th, thnh ph ln nht l El Mirador, thnh
lp nm 150 TCN, n nm 100 CN c 80.000 dn. Thnh ph b b hoang vo khong nm 150
CN. Sau , n khong nm 450 CN, Tikal, do vua Bu tri Bo t cai tr, tr thnh thnh ph ln
nht vi khong 100.000 dn. Phn ln cc thnh ph c quy hoch theo mng li vi v nguy nga
xung quanh cc trung tm nghi l, thng c t hng theo cc hin tng thin vn nh im
mc v im ln ca Mt tri. C s tn gio ca cc thnh ph Maya v cch h dng kim t thp
cng tng t nh ca ngi Ai Cp c i trc 2.000 nm.
NGI POLYNESIA (2000 TCN1000 CN)

Ngi Polynesia l mt dn tc c o sng trn cc o Thi Bnh Dng. H l nhng thy
th xut sc, dm mo him i tht xa vo Thi Bnh Dng tm kim qu hng mi.
rong thn thoi ca mnh, ngi Polynesia
T cho rng h t trn tri xung, qua mt vng

t huyn b thng c cho l Hawaii. Cc
nh s hc v chuyn gia ngn ng cho rng
ngi Polynesia c th c ngun gc t i
Loan, di c bng xung ti Philippines vo khong nm
3000 TCN, tip ti qun o Bismarck ngoi khi
New Guinea vo khong nm 2000 TCN. H mang
theo ln, ch, g cng nh rau qu (da, khoai s,
khoai m, qu bnh m v chui). Nhng ngi ny
pht trin nn nn vn ha Lapita. Ngi Polynesia
dng v s ch to cng c v cng lm gm c kiu
dng p, cu k.
NHNG CHUYN I CA NGI

POLYNESIA
Ngi Polynesia ng nhng con thuyn ln vt i
dng, c th di chuyn vi tc cao nh bum hoc
mi cho. H li dng sc gi v hi lu h tr cho
thuyn trong cuc hnh trnh. y l nhng con thuyn
gi c thng bng, c gn mi cho hoc gm hai
thuyn ghp li vi nhau nh b g c th chu c
Mt hnh chm ni thn Tangaroa Upao sng gi ngoi khi Thi Bnh Dng. Vi nhng con
Vahu, v thn ng u trong s cc thuyn ny, ngi Polynesia c th qua li gia nhiu
thn ca ngi Polynesia. Ngi hn o Thi Bnh Dng.
Polynesia tin rng thn Tangaroa to
ra th gii v l ngi a h t trn
tri xung Tri t.
y l hai trong s cc kiu thuyn chnh m ngi Polynesia dng vt i dng. Thuyn
c mi cho vi gi gc (hnh bn tri) thng c dng qua li gia cc o, cn thuyn i
(hnh bn phi) c ch tr v sc cha ln hn, thch hp cho cc cuc hnh trnh di hn.
CC MC THI GIAN CHNH

2000 TCN Vn ha Lapita Melanesia pht trin
1300 TCN Di c ti tam gic Polynesia quanh Fiji

200 TCN Di c ti Tahiti v Marquesas
300 CN Di c ti Rapa Nui - nhng chuyn gh chn ti chu M
400 CN Di c sang qun o Hawaii
850 CN nh c Aotearoa - khai sinh vn ha Maori
DI C
Ngi Polynesia thng thc hin nhng chuyn thm him c ln k hoch t trc. H l nhng
nh hng hi v i, c hiu bit su sc v cc v sao, nhng dng hi lu, gi v i sng hoang d.
Trong khong thi gian 1300-1000 TCN, ngi Polynesia di chuyn n New Caledonia, Vanuatu,
Fiji, Samoa v Tonga, sau n Tahiti v qun o Marquesas vo khong nm 200 TCN. H cp
o Phc Sinh (Easter) vo khong nm 300 CN v ti Hawaii vo khong nm 400. Mt s di c ti
Aotearoa (New Zealand) vo khong nm 850, nh c ti y v c gi l ngi Maori. Trn o,
h nui sc vt, dng rau tri mang theo gy trng nhng th cy mi m ngy nay ta thy trn
khp cc o ny.
Thi Bnh Dng l ni c nhiu nn vn ha khc nhau: ngi Polynesia pha ng, ngi
Melanesia (c quan h vi ngi Indonesia) pha Ty v ngi Micronesia (c quan h nhiu
hn vi ngi chu ) pha Bc. Khong cch gia o Samoa v o Phc Sinh l 8.000 km.
Vi ngi i bin trn Thi Bnh Dng mang rau qu t lc a chu ti cc o m h
nh c. Mt loi khoai m (khoai lang) c mang v t chu M. Ngy nay, cc loi rau qu
ny vn l nhng cy trng quan trng ca c dn o Polynesia.
CC NH HNG HI
Ngi Polynesia i thuyn ti chu M, mang v khoai lang, v bun bn vi mt s th dn c. H
vt hng nghn hi l trn i dng trong cc chuyn thm him v di c. Trn cc o Thi Bnh
Dng, h sng thnh nhng x hi th tc do tc trng cai tr, tr thnh chuyn gia v chm khc
g. H b c lp vi chu v Indonesia, ni c nhng th v quc gia ang pht trin. Ch khi cc
nh thm him chu u nh thuyn trng Cook ti vng ny vo th k XVIII th ngi Polynesia
mi bt u chu nh hng t bn ngoi.
Trn o Phc sinh, c nhiu tng n khi hnh u ngi rt c o, cao ti 12 mt. Chng
c xem l tc phm ca ngi Polynesia. Tuy nhin,
ngi Polynesia li khng h c cc tc phm chm
bt k ni no khc, v cng c kh nng cc tng
c xa hn rt nhiu, c nhng ngi ti y
sm hn lm ra v nhng l do cha ai bit. Trong khi
, Aotearoa, ngi Maori pht trin nn vn ha
b tc ring r ca mnh, dn s tng ln 250.000 ngi
v phn ha thnh x hi ca nhng ngi lm ngh
nng, sng thnh lng v x hi ca cc chin binh.
Trn o Phc Sinh (Rapa Nui), c hn
500 tng ln hnh u ngi nh
th ny. Chng c tc trn ni la
mm, mi ci u nng hn 50 tn. Cc
tng c t ahu - tc l nhng
khong trng ngoi tri dnh cho
nhng ngi th cng.
NGH THUT (500 TCN500 CN)

Trong thi k ny, cc tc phm ngh thut pht trin ngy cng v mc ch t thn ca chng
v t v mc ch tn gio, phc v vua cha hay truyn thng nh vo nhng thin nin k
trc.
c tc phm ngh thut dn dn pht trin
C
theo xu hng th hin tnh sng to v
trang tr nh ca, ph s v dng hng
ngy. Ca ci tch ly c ca cc quc
v cc thng gia th c dng bo
tr v khuyn khch gii ngh s, dn ti nhng bc
tin ln trong sng to ngh thut. Ngh thut thi k
ny c tnh hin thc hn: ngi Hy Lp v La M tc
tng v v tranh th hin trc tip, chnh xc con
ngi v cuc sng quanh h theo cch mi. Ti Hy
Lp, cc tc phm ngh thut xut sc ra i trong thi
k c in v t nh cao vo khong nm 400-300
TCN. Thng qua cc chin dch ca Alexander i ,
nhng t tng Hy Lp v ch ngha hin thc trong
ngh thut lan ti tn n , v s truyn b o Pht
a nhng t tng ny i xa hn v phng ng,
ti Trung Quc, Nht Bn v ng Nam . Cc ngh s
La M thng bt chc tc phm ca ngi Hy Lp
v pht trin phong cch hin thc i khi mang tnh
th rp ca ring mnh.
khp cc quc thi k ny, nh ca ngi giu

c trang tr bng tranh rc r trn tng, tng, ph
iu v tranh khm. Cc cng trnh xy dng c
trang tr hnh v v chm tr cng phu. chu M v
chu Phi, cc phong cch ngh thut pht trin tch bit
vi nhng ni khc, v Trung Quc cng c cc phong
cch ring c o.
Bc tng n thn Aphrodite ny, m

nay c bit n vi tn gi Thn V
n (Venus) x Milo, c nh iu khc
Alexandros x Antioch tc vo nm 130
TCN theo phong cch Hy Lp. D l
mt n thn nhng V n c khc
ha trong hnh hi mt con ngi thc,
th hin nhng cm xc (ting Hy Lp
l pathos) ca con ngi.
Chic ghim tinh xo bng ng m vng v ngc
thch lu do mt ngi Ostrogoth Ty Ban Nha
lm ra vo cui th k V CN. Hnh chim i bng c
th tng trng cho thn linh, vi tm im lch Chic vi ny c lm x Anh thuc
trong nm chnh gia. La M khong nm 200, thi ca cuc
cch mng cng nghip u tin ti
Anh. Hnh trn vi m t mt u s
thua trn ang xin tha mng.
Chic bnh ny l ca Leandros, ngi c tn c khc trn ming bnh. Bnh c tc hnh
u mt ph n chu Phi, c l xut x t mt trong cc thuc a ca Hy Lp Bc Phi.
Tc phm iu khc tm thy trong m ca mt th rn La M, m t ngi th rn bn chic
e, ngi th ph ang thi ng b nung kim loi trong l, v cc dng c ca ngh rn.
Nhng con hc ny c c vo cui thi nh Chu Trung Quc (khong nm 300 TCN), ph
sn mi, mt loi sn du c pht nhiu lp v cho cng li. Hc c coi l loi chim
mang n tin tt lnh v l biu tng ca v p trang nh.
S
XUT
HIN
CA
CC
T
Bc tng u ngi ny c tm thy

ti mt ngi n Taxila (min bc n
), c tc theo phong cch Hy Lp,
d nguyn mu l tn o Pht.
TNG MI
Trung Quc v Mexico, ch vit bao gm cc hnh
v hn l ch ci, v cc hnh ny pha trn tng vi
biu hin ngh thut. Ngi Trung Hoa lm cc vt
dng bng g ph sn mi v cng v ln la. Trong
cng thi k, ngi Hy Lp tr thnh nhng ngi tin
phong trong lnh vc kch ngh, a ln sn khu cc
tnh hung trong i thc. H l nhng ngi u tin
th hin tm trng v tnh cm trong ngh thut. V tnh
sng to l bn cht t nhin ca con ngi, nn mi
nn vn ha, d n gin hay tinh vi, u c loi hnh
ngh thut ca ring mnh, th hin trong cc tc phm
khc chm trn g hoc , vit hoc v ln giy ci
hoc v cy, trong vic may qun o v dt thm, hoc
c kim loi. Cc t tng mi xut hin thng qua cc
tc phm ngh thut, v trong giai on quan trng ny,
nhiu phong cch ngh thut khc nhau c hnh
thnh, mt s trong tip tc pht trin n ngy nay.
Mt m hnh thp canh bng gm c

lm ti Trung Quc thi Hu Hn vo
khong nm 100 CN. Nhng ngn thp
nh th ny c dng ln canh gi
ti sn cho nhng in trang qu tc -
chng cng c th c c ngha tn
gio.
Mt con qu bng ng do ngi

Hopewell vng ng ca Bc M lm
vo khong nm 100 TCN. Ngi
Hopewell kim sot cc m ng rt
nguyn cht v xut khu ng sang tn
Mexico.
Mt bc khc ca ngi Maya t

mt thy tu mc l phc ang i vo th
gii huyn b.
KIN TRC (500 TCN500 CN)
S ln mnh ca cc quc v th dn ti vic xy dng nhiu ta nh cng cng. Nhng
cng trnh trng l nht l nhng cng trnh dnh phc v tn gio hoc ca nh nc.
cc th pht trin trn th gii thi , cc ta nh

c xy bng cho chc bn, v thng c p loi
trang tr nh cm thch to v uy nghi. Chng
c xy bng tay, tuy nhin nhiu dng c v thit b,
chng hn nh gin gio pht trin, cho php xy
c nhng ta nh ln v mi vm phc tp. Nhiu
ta nh hin nay khng tin b hn l my so vi 2.000
nm trc. Ngi Hy Lp l nhng kin trc s kho
lo. Nh c kin thc ton hc, h thit k c nhng
ta nh cn i, ph hp vi cnh quan xung quanh.
n nm 300 TCN, ngi Hy Lp cng pht trin quy
hoch th, thit k thnh ph mt cch chi tit v sp
xp ng ph thnh mt mng li. Nhng nh kin
trc th Trung M cng p dng phng php quy
hoch ny. Cn nhng ni khc, cc th pht trin
t gc l lng mc, pho i, hi cng hoc u mi
giao thng, nn thit k t mang tnh quy hoch hn.
Th xy Hy Lp, La M, n v
Trung Quc s dng nhng dng c th
cng hu nh khng khc g so vi ngy
nay. Chng gm c ca, c, km, bo
v ba.
NHNG BC PHT TRIN CA LA

M
Ngi La M tip thu nhiu t tng Hy Lp nhng
cng pht minh ra cc k thut mi. Mt trong s cc
pht minh l cch lm b tng vo khong nm 200
TCN. Thi gian u h ch dng b tng lm mng
nh, nhng chng bao lu sau h dng xy tng v
cc mi vm ln. H cng pht trin k thut to vm
xy nh, xy cu v cu dn nc. Vo khong nm
200 CN, cc thnh ph La M c c cc dy nh
gm nhiu nh ni lin gi l insulae, thng cao bn
Ngi La M pht trin k thut
hoc nm tng. Cc thnh ph ny cng phi nm
dng nhng dy hnh lang c vm. H
tri tnh trng ng ngi chen chc nh cc thnh ph
pht hin ra rng vm ny c th ni
ngy nay v La M tng gp vn ln v giao thng. sang vm kia m vn chu c sc
nng bn trn.
n Parthenon Athens, hon thnh vo nm 432 TCN, l mt trong nhng ngi n p nht
ton Hy Lp. Cc ct tr c pht minh t tng v sc chng ca thn cy. Cng vic
mi pht trin thnh ngh thut tin tin v gin gio phc tp c ng dng xy
nhng cng trnh kin trc ln.
XY DNG QUY M LN
Cc cng trnh xy dng tr nn nhiu tham vng hn v phc tp hn. Cc con ng lt , c li
thot nc v ni cao c xy dng quc La M, Ba T, n , Trung Quc v Mexico,
gip giao thng nhanh hn nhiu v vic dng xe b chuyn ch c nhiu hng ha hn. Nc
c
a vo
knh o
hoc
theo cu
dn nc
cung cp
cho cc
thnh
ph.
Trung
M, cc
kim t
thp v
nhng
cng
trnh
kin trc
ln khc
c xy
y l tn tch ca thnh ph Cao ti cc Cu mng dn nc nhiu vm ny, xy
Xng do ngi Trung Hoa thi nh vo khong nm 378, do cc k s La
trung
Hn xy dng trn Con ng T la M thit k a nc ti thnh ph
sang phng Ty. Trn con ng ny,
tm tn mi Constantinople.
cc thnh ph giu c v mang tnh
gio ln.
quc t l ni dng chn ca l khch Ton b
n t nhiu vng t khc nhau. hot ng xy dng ny i hi phi huy ng v t
chc s lng ngi rt ln, cng nh phi cung cp
lng thc v vt liu xy dng. Cc kin trc s,
ngi gim st v k s cng c huy ng chn vt liu v gim st vic thi cng. iu ny
chng t rng c bc pht trin vt bc v k nng thc hnh cng nh kin thc ton hc v cc
nguyn l k thut.
Cc ngnh ngh xy dng chuyn bit m chng ta bit n ngy nay pht trin t thi k ny. Trn
khp th gii, k thut xy dng u dn dn c ci tin, k c trong nhng x hi v lng mc n
gin hn - tuy rng vic dng g, th vt liu d b mc v khng bn, lm vt liu xy dng khin ch
mt t du tch v cc cng trnh xy dng ca thi k ny cn li n nay. nhng vng kh hu
lnh, cc phng php mi chng rt v chng m pht trin hn. nhng vng kh hu nng,
ngi ta xy nhng ngi nh mt m vi h thng mi vm, h thng thng gi v phn b nh sng
hp l. Ngi Maya xy cc kim t thp vt cao so vi cy rng xung quanh. Cc nguyn tc xy
dng cng tng t nh ngy nay.
Cc kim t thp ca ngi Maya c xy dng khng cn n cn trc v xe i. Hng triu
khi c tp kt v ghp li vi nhau. Khi xy phn trn cao, mi th c a ln bng
tay. Chc hn phi c s phi hp rt ln trong cng vic ny.
KHOA HC V K THUT (500 TCN500 CN)
Trung Quc v chu u t c tin b nhanh chng nh c s u t ln hn, cc tng
tinh vi hn v nhng d n quy m hn.
giu c v yn n nhng quc ang ln
S
mnh to iu kin cho nhng bc tin ln.
C nhng tin b t c trong qu trnh gii
quyt cc vn thc tin, hoc l kt qu ca
vic pht hin ra nhng vt liu mi. C
nhng tin b t c nh cc th dn c thi gian u
t cho vic nghin cu. Nh t tng Hy Lp Aristotle
(384-322 TCN) c coi l mt trong nhng ngi t
nn mng cho nn khoa hc phng Ty. ng v mt
s nh khoa hc, trit hc, a l hc v thy thuc sng
cng thi m ra mt li tip cn duy l vi th gii
da trn quan st thc tin. H lun t ra cu hi th
no v ti sao s vt li vn hnh theo cch ca chng.
Trung Quc cng l ni ra i nhiu pht minh, t
thuc sng cho ti la bn v bn tnh.
Bn tnh c dng ph bin Trung

Quc vo u thi k ny. y l dng
c tnh ton u tin, cho php lm cc
php tnh s hc kh. Phi n u thp
k 80 ca th k XX, my tnh hin i
mi c th thc hin cc php tnh
nhanh hn.
Vt Archimedes l thit b dng dn
nc t ni c mc nc thp ln cao
hn. Tn ca thit b ny c t theo
tn nh pht minh Hy Lp Archimedes
(287-212 TCN), sng thnh Syracuse
trn o Sicily.
Trong thut chm cu, ngi Trung

Hoa dng u kim kch thch cc im
nm trn cc ng kinh v ng lc
cha bnh. Bc v ny ch ra cc
huyt trn c th con ngi cn c
chm cu. Thut chm cu vn c p
dng n nay v tr nn ph bin
phng Ty thi hin i.
K thut lm giy u tin pht trin Trung Quc vo thi nh Hn vo khong nm 105, v
cc vn kin bng giy cng sm tr nn ph bin. Phi hn 1.000 nm sau, chu u mi bit
n k thut lm giy ny.
THI CA NHNG TIN B

Mi nn vn ha u c cc nh khoa hc, hc gi v nh nghin cu - nhng ngi tch mnh khi
qu kh v chp nhn nhng t tng mi. Cc thng gia quan tm ti vic u t vo cc tng
mi ny vi mc ch kim tin. Tri thc v cc k thut tinh vi ngy cng pht trin, dn ti s xut
hin cc ging cy mi, thuc cha bnh mi, cc h ton, h thng ng dn nc, vic lu gi thng
tin v ngh luyn kim. y l mt thi k tin b ca nhn loi nhng b chm li k t th k IV v
th gii tr nn bt n hn.
CC
MC
THI
GIAN
Mt thy thuc Hy Lp khm cho ngi

bnh tr tui. Ngi Hy Lp bit cha My bn nc thnh 't ng' bng tin
bnh bng phng php khoa hc v xu ti mt ngi n Hy Lp. ng tin
tin hnh nghin cu su rng v gii xu ri xung khi ng mt c ch lm
phu c th ngi. H t nn tng my t rt ra mt lng nc thnh
cho nn y hc phng Ty. nht nh.
Chic thc c v compa cong ny c

Loi l c p theo kiu c bit ny cc nh khoa hc i Hn Trung
dng nung mt s lng ln bnh l. Quc dng o mt cch chnh xc
Tuy l nung c nhiu kiu dng khc chiu rng v dy ca vt.
nhau, nhng chng c mt mi nn
vn ha.
CHNH
450 TCN Ti Nigeria, cc c dn ca nn vn ha Nok bit luyn st trong l
250 TCN Thi ca nh ton hc v nh sng ch
Archimedes ngi Hy Lp
200 TCN Ngi La M ln u tin dng b tng
10 TCN Ngi La M bt u dng cn trc trong xy

dng
78 CN Nh pht minh my ghi a chn Trng Hnh

cho i ti Trung Quc
100 CN K thut lm giy c pht minh Trung

Quc thi nh Hn
127 CN Ptolemy (Ai Cp) vit v m nhc, thin vn

hc, ton hc v a l hc
270 CN La bn c dng Trung Quc
Ci xay nc ny c lm ti La M
vo khong nm 100 CN. Lc quay ca
bnh xe nc s truyn qua trc g v
bnh rng ti ci xay nghin ng cc.
Nhng ci xay ln c t su bnh xe tr
ln c xp thng hng dc b sng.
Trung Quc, bnh xe nc cng c
dng a nc t sng vo knh
cung cp cho ng rung.
Mt cng trnh chm ca ngi Maya t th k X tm thy trong cc ph tch ca thnh ph
Chichen-Itza trn bn o Yucatan (Mexico).
THI S K TRUNG I
(501-1100)
Thi k ny thng c gi l Thi i en ti (m trng Trung c) v cc s gia cho rng nn
vn minh chm dt cng vi s sp ca quc La M. Ngy nay nhiu ngi gi giai on ny
l thi s k Trung i v n khi u ca thi k xen gia lch s c i v lch s cn i. quc
La M c chia thnh hai na: na pha Ty l ni sinh sng ca nng dn, th ng kim c tay ngh cao
v nhng ngi ng tu, cn na pha ng tr thnh quc Byzantine. Ngi Trung Hoa v Arp
vn dn u v khoa hc v k thut. o Pht v o Ki-t c truyn b rng ri thng qua hot
ng bun bn, cn o Hi c truyn b qua cc cuc chinh phc qun s.
Bc khc ng t th k IX ny m t Thnh Gregory v cc hc gi khc ang lm vic, c

truyn cm hng t s Phc hng thi Carolingian.
au khi quc La M sp , chu u xut hin cc quc gia v dn tc mi. Ngi dn
S cc nc ny chu s cai tr ca Gio hi Ki-t v mt ch x hi kht khe m sau ny

c gi l ch phong kin.
Gia chu u v Vin ng l mt vng rng ln, ni c tr ca nhiu dn tc khc nhau c

chung mt tn gio l o Hi. Xa hn v pha bc, cc quc gia ca ngi Slav nh Nga v Bulgaria
cng ang hnh thnh.
Trung Quc vn vt xa phn cn li ca th gii v vn ha v khoa hc. nh hng ca nc ny

lan khp chu v ti c Nht Bn, ni cc ngnh ngh thut ang n r.
Ti Bc M, cc th u tin c xy dng v nn vn minh Toltec pht trin Mexico. Nam

M, cc quc ln c lp nh quc Huari cng ang hnh thnh.
S tip xc gia cc nn vn minh trn th gii cn rt hn ch. Ch mt vi nc c quan h bun bn

vi nhau. Tuy vy, o Hi dn dn c truyn b khp Bc Phi thng qua hot ng xm chim v
bun bn
BC M
Vo khong nm 700, hai nn vn ha th ring r bt u
pht trin Bc M. l nn vn ha G n (Temple
Mound) quanh vng Mississippi, bun bn ng v hng ha
khp lc a, v nn vn ha lng (pueblo) Anasazi min Ty
Nam, ni ngi dn sng trong nhng ngi lng xy bng
c ng lin thng. Ngi Anasazi c mt tn gio tin b.
nhng ni khc, nhiu dn tc bn x chu M tr nn ln
mnh hn, nhng ch yu vn l nhng tc ngi lm nng
nghip v sn bn, sng c nh trong nhng ngi lng hoc du
c. Xa v pha ng Bc, nhng ngi da trng u tin ti
Newfoundland. H l ngi Viking v nh c ti y trong
mt thi gian ngn vo khong nm 1000.
TRUNG V NAM M
Vo khong nm 600-700, thnh ph Teotihuacn v i ca Mexico ang trong giai on phn thnh
nht. Thnh ph ny v mt s thnh ph ca ngi Maya xa hn v
pha Nam suy tn vo khong nm 750. Nhng cc th quc to thnh
quc ca ngi Maya vt qua c thi k ny. X hi ca ngi
Toltec thng v pht trin thnh vng Mexico t nm 900 n nm
1100. V pha Nam, Peru, cc th quc ca ngi Tiahuanaco nm
trong vng ni Andes v ngi Huari gn khu vc ven bin tr nn ln
mnh v pht trin hn. Thnh ph Tiahuanaco l tin thn ca quc
Inca sau ny. n nm 1000, quc Chim pht trin quanh vng Chan
Chan min Bc Peru th ch quc Huari.
CHU U
Chu u hi h tm li v th ca mnh
trong thi k gi l Thi i en ti.
quc Byzantine ng vai tr mt trung
tm vng chc ca th gii Ki-t gio,
tuy c ca quc ny cng tri qua
cc bc thng trm. Vo th k VIII, ngi Hi gio xm lc Ty
Ban Nha v gy dng ti mt nn vn ha tin tin tn ti sut 700
nm. Cng thi gian ny, xa hn v pha Bc, triu i Carolingian
thit lp quc u tin chu u, nhng quc ny suy tn vo
th k IX sau khi Hong Charlemagne mt. cc vng cn li
chu u, cc quc gia ang dn hnh thnh di s gim st ca Gio
hi Thin cha (Cng gio) La M. Tin trnh ny c y nhanh
trc mi e da n t pha ngi Magyar (Hungary), ngi Viking,
ngi Hi gio Ty Ban Nha v Tiu . Vo khong nm 1100,
mt s nc chu u ln mnh, n nh v thnh vng hn. Cc
trng i hc ra i, vic xy dng nh th pht trin mnh, cc
th pht trin c v quy m v tm quan trng. Cc nh lnh o thi
Trung i bt u cc cuc phiu lu qun s v chinh phc hi
ngoi, chng hn nh cuc Thp T Chinh ca chu u nhm chim
t ai Palestine.
CHU
Ti n , quc Gupta sp vo nm 535 v t nc ny b chia r. C o Hindu v o Pht
u c nh hng lan rng ti ng Nam . Vng quc Srivijaya Sumatra chim bn o Malaya
vo khong nm 775, v ti Campuchia, ngi Khmer thnh lp vng quc Angkor vo nm 802.
Mt trong nhng triu i v i nht Trung Quc l nh ng tn ti trong 300 nm, cho ra i
c mt s tc phm ngh thut tinh hoa nht trong lch s Trung Quc. T nm 960, nh Tng ln thay
nh ng v cai tr thm 300 nm na. nhng ni khc,
vng quc Ty Tng mnh m tri dy ri sp , v cc
quc gia giu c pht trin Thi Lan, Vit Nam, Nht Bn v
Indonesia. Ti Trung , dn du mc Tuyc (Turkic) v Mng
C cng ln mnh.
C-
Ngi Polynesia chim thm cc hn o mi Thi Bnh
Dng, di chuyn ti New Zealand vo khong nm 900.
Australia, th dn vn cha h chu nh hng t bn ngoi.
CHU PHI
n nm 700, ton b khu vc Bc Phi thuc v quc
Hi gio. Ty Phi, nc Ghana di do tr lng vng tr
nn giu c v hng mnh, v cc vng quc thng mi
khc nh Mali v Kanem-Bornu bt u pht trin trong khu
vc mu m ra Nam sa mc Sahara.
TRUNG NG
quc Sassanid t ti quy m ln nht vo nm 579. Sau khi Muhammad - ngi sng lp o Hi
- mt vo nm 632, quc Hi gio bt u m rng lnh th. Vo nm 634, ngi Arp chim Ba
T v lt quc Sassanid. Nhng vo khong nm 756, quc Hi gio ny bt u tan r. n
cui th k XI, Jerusalem b qun Thp T chim gi.
QUC BYZANTINE (4761453)
quc Byzantine tha hng na pha ng ca
quc La M, v tn ti gn mt nghn nm cho
ti khi b ngi Ottoman (Th Nh K) xm chim.
onstantinople, th ca quc ng La
C M, c Hong Constantine xy ti v tr
cng Byzantium c ca Hy Lp c i. Khi
quc La M sp vo th k V, thnh
ph ny tr thnh th ca quc
Byzantine mi. Cc vng lnh th bin i ca quc
La M b man tc chim gi, v vy cc hong
Byzantine thi k u, Anastasius (491-518) v
Justinian (527- 565), chin u ginh li cc vng
lnh th trc y ca La M. Trong sut thi gian tr
v lu di ca mnh, hong Justinian c cc v tng
Ly thnh ph Constantinople chin
ti ba nh Belisarius, Narses v Liberius lm nhim v lc lm trung tm, quc Byzantine
chim thm cc vng Bc Phi, phn ln Italia v min kim sot hot ng bun bn ng-
Nam Ty Ban Nha, ngoi nhng vng lnh th c Ty v thng tr khu vc a Trung Hi
ginh li. Tuy vy, nhiu vng t trong s ny sm b v bin en (Hc Hi) trong mt thi
mt di thi nhng ngi k v ng. gian di.
Tip , Byzantine li c phc hi khi Hong

Heraclius (610-641) ci t quc, a nh nc v
Gio hi li gn nhau hn. ng nh ui ngi Ba
T triu Sassanid ang chim ng Syria, Palestine v
Ai Cp. Di thi ng, thnh ph Constantinople tr
thnh mt trung tm gio dc, vn ha v tn gio.
Thnh ph nm v tr thun tin cho vic kim sot
hot ng bun bn gia chu v chu u. quc
Byzantine sn xut vng, ng cc, du liu, la v
ru vang, i nhng th ny ly gia v, qu, lng
th v ng voi t chu v chu Phi.
Hong Justinian cng v l Theodora

cai tr Byzantine trong 38 nm. L
nhng nh lp php v ci cch, hai
ngi khi phc li quyn lc v t
ai ca quc. H nh hnh nn
vn ha tinh t ca Byzantine, cho xy
nhng nh th ln v bo tr cc loi
hnh ngh thut v vn hc.
quc Byzantine thng b tn cng. Lc lng hi qun Byzantine c loi v kh b mt do
Kallinikos sng ch vo nm 677 gi tn l La Hy Lp. l mt hn hp bc chy khi gp
nc, c ch t vi, lu hunh v du m.
Bc ha ny m t thnh ph
Constantinople vo nm 1422, khng
Ngi Byzantine lm thnh gi, tranh
lu trc khi ri vo tay ngi
thnh, bnh ng tro ha tng v nhiu
Ottoman. Sau , Constantinople tr
vt linh thing khc rt tinh xo.
thnh mt thnh ph Hi gio v c
Nhng th ny tr thnh mt phn
gi l Istanbul vo nm 1453. Thnh
quan trng trong i sng Gio hi
ph c xy dng trn mi t gi l
Chnh thng.
Sng Vng.
Bc tranh khm c in mang phong cch Chnh Thng gio Byzantine ny c trang tr cho
mt trong mi vm nh th Ravenna, Italia. Bc khm m t Jesus ang c Thnh John
Baptist lm l bptm (ra ti), c thn sng Jordan ngi cnh.
quc Byzantine sa st vo th k VIII v ngi Arp hai ln c chim thnh ph Constantinople.

Nhng di s tr v ca Hong Basil II (976-1025), quc ny li tip tc hng thnh. Tip ,
khng lu sau khi Basil mt, Tiu ri vo tay ngi Th Nh K v quc Byzantine mt ln na
suy tn. Tiu b qun Thp T chim ng trong vng 50 nm vo th k XIII nhng c Hong
Michael VIII ginh li vo nm 1261. Cui cng, nm 1453, thnh ph Constantinople ri vo tay
ngi Ottoman Th Nh K. Nn vn ha tinh t ca Byzantine l nn vn ha sng ng v sng to
nht chu u v Chnh Thng gio lan ti tn Nga v ng u.
Nh th Thnh Sophia, cn gi l nh
th Holy Wisdom (Thnh Tr), c
xy ti Constantinople di thi Hong
Justinian vo khong nm 530. Mi
nghn ngi c huy ng xy
nh th ny. V sau, n tr thnh mt
thnh ng Hi gio v nay l vin bo Nh th Thnh Apollinare ca
tng. Byzantine c xy gn thnh ph
Ravenna (Italia) vo th k VI. Trong
thi k ny, kin trc Byzantine dn
tch khi phong cch La M c.
CC MC THI GIAN CHNH

476 Hong La M cui cng b h b
491-518 Hong Anastasius Constantinople
527-565 Cc tng lnh ca Hong Justinian ginh li cc vng lnh th c
610-641 Hong Heraclius m rng quc Byzantin
633-640 Ngi Arp chim Syria, Ai Cp v Bc Phi
679 Ngi Bulgaria trn vo cc vng lnh th Balkan
976-1026 Hong Basil II xy dng li quc
1071 Ngi Th Seljuk chim Tiu
1204-1261: qun Thp T Norman chim Constantinople
1453 Byzantine ri vo tay ngi Th Ottoman

CH TU KN (2691216)
trn khi thnh ph Alexandria no nhit, mt nhm tn Ki-t gio thnh lp mt cng
ng sa mc Ai Cp, nh du s khi u ca truyn thng tu kn.
rong hai th k u tin ca o Ki-t, mt s
T
tn sng n dt trn cc hn o bit lp
hoc trong sa mc xa xi dnh thi gian cho
vic cu nguyn. Nm 269, mt n s ngi
Ai Cp l Anthony x Thebes cng mt s
n s thnh lp mt cng ng - tu vin u tin.
tng ny lan sang cc nc khc, v cc tu vin
nam ln tu vin n c thnh lp. Mt s tu vin cng
dng tu th tun th nhng quy nh ging nhau. Ni
ting nht l quy nh ca Thnh Benedict, ngi sng
lp tu vin Monte Cassino Italia vo khong nm 529.
Trong dng tu Benedictine (Bin c), cc thy tu
cng nhau lm vic, cu nguyn v th phng. Vo
khong th k X, cc dng tu khc xut hin. Dng
Cluniac Php theo cc l lut kht khe v li sng
thanh bn v gin d chng li tnh trng tha ha gia
tng trong Gio hi. Dng Cistercian (Xit) c lp ra
Cc tu s, nam cng nh n, sng rt
vo khong nm 1115 thm ch cn khc kh hn; mt
trong sch v gin d; h ch hc tp, s thy tu ca dng ny dnh ton b thi gian cho vic
cu nguyn v chm sc ngi bnh. cu nguyn v qun tr trong tu vin, trong khi nhng
ngi anh em th tc phi lm vic vt v. Thnh
Francis x Assisi sng lp dng Franciscan (Phanxic)
vo nm 1209 v Gio hong, v mun c nhiu nh hng v kim sot Gio hi cht ch hn,
sng lp dng Dominican (a Minh) vo nm 1216.
Mt trang trong Sch ca Durrow do cc thy tu Ireland vit v minh ha. Nhng bn tho
trang tr cng phu c lm t mn bng tay.
Tu vin thi k u ging nh mt ngi lng, c mt nh th hoc nh tu gia. y c cc
khu nh bp, chung nga, nh , vn tc, th vin v bnh vin. Cc tu vin c t chc
tt, ng gp nhiu cho x hi v i li c nhn cc khon thu thp phn - tc l tin, t v
hng ha chu cp cho nh th v gii tng l.
Nhiu tu vin c trng hc v th vin, ni cc thy tu c o to c bit lm cng vic

chp sch. Mt s thy tu uyn bc vit nhng cun sch mi v lch s, y hc, trit hc cng nh
hc thuyt tn gio.
CC TU VIN V X HI
Cuc sng trong mt tu vin dnh cho cu nguyn, ng v lao ng. Cc tu s c nam ln n c
cung cp thc n, ch , qun o mc v c chm sc sut i. Nh vy i sng tu vin hn hn
cuc sng ca nhiu thng dn, nn khng thiu ngi mun vo tu vin. Mc d cc tu s sng cch
bit vi th gii bn ngoi, nhng cc tu vin ng vai tr quan trng trong cuc sng thng ngy.
Cch tt nht c c hc vn l vo mt tu vin, ni phn ln cc tu s u bit c bit vit.
Cc tu vin c th vin, trong cc vn bn c v kinh thnh chp tay. y l nn tng cho phn ln
nhng kin thc m con ngi c c lc by gi. C nhiu cun sch ln do cc thy tu vit ra,
chng hn nh cun sch v lch s nc Anh do Bede Chn phc hon thnh vo nm 731. C
nhng thy tu ch trong tu vin, c nhng thy tu lm linh mc gio x, v c nhng thy tu tr
thnh gio s gip vic cho nh vua hay gim mc. Hu ht cc tu vin u cho l khch v ngi
hnh hng tm tr. H cng chm sc ngi ngho kh, m au, cu nguyn cho linh hn nhng
ngi v phn pht cho h thuc lm t dc tho trng trong vn tu vin.
CC MC THI GIAN CHNH

269 Thnh Anthony lp cng ng tu kn u tin Ai Cp
Khong
540
Thnh
Benedict
son quy
nh ca
dng tu
Bede Chn phc l mt thy tu sng

Jarrow, ng Bc x Anh. ng ni
ting l cha ca lch s nc Anh
v vit cun Lch s Gio hi ca
ngi Anh (Ecclesiastical History of the
English People). ng l s gia u tin
tnh mc cc s kin theo thi im
Cha Jesus ra i, trong khi hu ht cc
s gia cng thi vi ng tnh mc theo
cc vng triu hoc nhng s kin c Sch ca Kells (Book of Kells) l mt
bit ni bt. cun trong cc Phc m, bt u c
vit trn o Iona ngoi khi Scotland
Benedictine v c hon thnh ti Ireland. Cc
Khong 930 Phong tro ci t dng tu Cluniac trang sch c trang tr minh ha theo
phong cch Celtic thi k gia cc nm
t 650 n 690. Trang sch ny m t
Khong 960 Thnh lp cc dng tu Chnh Thng gio Thnh Matthew.
Byzantine
1054 Gio hi Chnh thng v Cng gio chia tch
1115 Thnh lp tu vin Clairvaux ca dng tu Cistercian
1209 Dng tu Franciscan c Gio hong chp thun
1216 Thnh lp dng tu Dominican

TRUNG QUC THI TY
V NG (589907)
Triu Ty ko di ch 30 nm nhng thng nht
c Trung Quc sau 370 nm chia ct. Tip nh
ng ln thay v cai tr gn 300 nm.
khi nh Hn sp n lc nh Ty ln cai
T tr, Trung Quc b chia thnh ba nc: Ngy

min Bc, Thc min ty v Ng min
Nam. Chin tranh cng nh cc cuc xm
lc ca dn du mc t Mng C v Ty
Tng xy ra lin min. Nhiu th b tn ph v dn s
st gim. Tnh trng b tn ph min Bc dn ti
cc cuc di c v phng Nam, khin v th chnh tr
ca min Nam tng ln. Trong thi gian ny, o Pht
truyn b vo Trung Quc su rng hn, mang theo
nhiu t tng ca bn ngoi. Cui cng, vo nm 581,
mt tng nc Ngy l Dng Kin lt vua Ngy
v lp ra nh Ty. Khong nm 589, ng thng nht
c Trung Quc.
Di thi nh ng, Trung Quc pht
trin v quy m, bnh trng sang
NH TY Trung nhiu d n ln c trin
khai nh knh o v cc h thng ti
Dng Kin ly hiu l Vn . Trc khi ng ln nm tiu.
quyn, tnh trng su thu cao v ngi dn b bt i
lnh din ra trong mt thi gian di. ng gim c su
thu ln qun dch, cai tr cht ch t kinh Trng An. ng cng khuyn khch pht trin nng
nghip bng vic ra nhng d n ti tiu v phn b li t ai. Cc chnh sch khin t nc
tr nn hng thnh. Hong th hai ca nh Ty l Dng . Di thi ng, knh i Vn H c
tu b li ni kt cc dng sng ln ca Trung Quc. ng cng cho xy nhiu cung in, vn cnh,
v c thm tin cho cc cng trnh ny, ng bt dn chng np trc tin thu ca mi nm. Nng
dn ni dy v nm 618, Dng b git.
Ngi Trung Quc thi nh ng tin
rng rng tng trng cho nng lng
ca Tri t v mi vt phi hi ha vi
nhau. Nim tin ny thm ch cn nh
hng n t duy ca h trong thi
quen xy dng.
Cc rung la cn ti cng trnh ti tiu nc vi quy m ln. Triu i nh ng to
dng iu kin nhng d n quy m ln nh vy thnh hin thc.
NH NG
Hong th hai ca nh ng l Thi Tng (626-649) t chc li b my chnh quyn, ct gim
thu v chia li t ai. Cuc ci t ch thng nht ny l mt tin b vt bc so vi nhng ni
khc trn th gii.
Giai on n nh ny nh du s khi u ca gn 300 nm Trung Quc pht trin vt tri v ngh

thut, khoa hc v k thut. T cc nm 640-660, Trung Quc bnh trng sang Trung chn cc
b lc du mc quy nhiu mun kim sot Con ng T la. Ngi Trung Quc ti tn nhng
vng t thuc Triu Tin, Afghanistan v Thi Lan ngy nay. Sau thi tr v ca Hong Thi Tng,
lon An Lc Sn xy ra Bc Kinh vo nm 755, lm suy yu nh ng v nh ng khng bao
gi hi phc li hon ton c na. S cai tr ca hong nh ng ch cn trn danh ngha, cn
quyn lc ri vo tay cc tit s v triu thn. Ngi Ty Tng cng nh bi ngi Trung Quc
Trung v ti y bng n thm nhiu cuc ni dy vo th k IX. n nm 907 nh ng sp .
Tip theo l thi k ni chin c lit ko di n nm 960.
Bc bch ha trong mt ngi m ny m
t cng cha Vnh Thi thi nh ng,
ngi b buc phi t vn tui mi
by v ti ch trch b ca mnh l V
Hu. Trung Quc thi , vng li v
phc tng cha m v ngi ln tui rt
c xem trng.
KNH I VN H: c khi cng t thi nh Ty v hon thnh vo thi nh ng, knh
i Vn H l mt cng trnh v i. Knh o tri di 800 km t sng Hong H n sng
Trng Giang, kt ni cc thnh ph ln v th ph ca min Bc vi cc vng trng la v sn
xut th cng ca min Nam. Hnh trnh ng b t Bc xung Nam rt kh khn, cn
ng bin li hay gp bo v hi tc. Knh o ny gip cho vic vn chuyn hng ha i xa
c an ton, ni kt cc vng min Bc v min Trung ca Trung Quc cht ch hn.
CC MC THI GIAN CHNH

589 Dng Kin thng nht Trung Quc, lp ra nh Ty
602-610 Trung Quc xm lc i Loan, Vit Nam, Triu Tin v Trung
618 L Uyn lp ra nh ng
626-649 Hong Thi Tng tr v - Trung Quc m mang di thi nh ng
640-660 Trung Quc bnh trng sang Trung v Triu Tin

755-763 Lon An Lc Sn lm nh ng suy yu
Thp k 870 Cc cuc khi ngha ln ca nng dn

trn khp Trung Quc
907 Nh ng sp
Nhng m ngh bng s ny c

lm theo mu nhng con vt du nhp t
nc ngoi, thng thy kinh
Trng An thi nh ng. Con lc
ny ch la, cn con nga ny xut x
t Trung , to hn nga Trung Quc.
Trng An l mt u ca Con ng
T la v l thnh ph ln nht th gii
thi by gi, vi hai triu dn.
O HI (622750)
o Hi (Islam) hnh thnh rt nhanh v nh hng n nhiu nn vn minh khc. Trong vng
150 nm, o Hi ln mnh thnh mt quc rng ln, c cc l lut tn gio chi phi.
ng tin tri Muhammad, ngi sng lp
o Hi, sinh Mecca vo nm 570. Vo

thi gian ny, ngi Arp th nhiu v thn
khc nhau. Muhammad tr thnh mt
thng gia thnh t, i nhiu ni v chu
nh hng ca c tin Do Thi- Ki-t gio vn tin rng
ch c mt Thng duy nht. Cuc i ng thay i
vo nm 40 tui: ng nhiu ln c thin s Gabriel
bo mng. Sau , Muhammad vit b thnh kinh
Koran (Quran) ca ngi Hi gio theo mc khi (h l
iu thing ling) ca thin s Gabriel. ng c ch
th i truyn ging li cu nguyn, s ty ra v v
Allah - Thng duy nht. T Islam ngha l quy
phc Allah.
Khi Muhammad bt u ging o, nhng k cai tr

thnh ph Mecca cm thy b e da trc t tng ca
ng. ng v cc mn phi trn sang thnh ph
Medina nm 622 v lch Hi gio ly cuc trn chy
y l chn dung thin s Gabriel ny lm khi u - gi l k nguyn Hegira ca Hi
(Jizreel) ca ngi Hi gio. Ngi Hi gio. Medina, Muhammad t chc mt x hi Hi
gio coi thin s Gabriel l ngi truyn gio, xy dng mt thnh ng Hi gio (mosque). S
tin ca ng Allah ti nh tin tri ngi theo o ca ng tng nhanh, v nhiu ngi
Muhammad. Arp rt ngho v o Hi thuyt ging v mt x hi
cng bng hn. Vo nm 630, Muhammad chim li
thnh ph Mecca v tr thnh ngi cai tr thnh ph ny. ng khng cho ngi v thn vo thnh
ph v cm th tng nh thn thnh. ng mt vo nm 632.
Mt trang trong Kinh Koran c vit bng kiu ch Arp thi k u vo th k IX. Mt kha
cnh ca nn vn ha Hi gio mi l tnh sng to ngh thut v vn ha.
O HI TRUYN B RNG
Caliph (th lnh Hi gio) mi ca nhng ngi Hi
gio ku gi mt cuc thnh chin (jihad). Trong
vng mi nm, di s lnh o ca caliph Umar,
ngi Arp chim Syria v Palestine (nh bi
Byzantine), chim khu vc Lng H v Ba T (lt
triu Sassanid), cng nh Ai Cp v Lybia. Sau khi
caliph Uthman mt, gia ngi k v ng l Muawiya
v Ali, con r ca ng tin tri Muhammad, ny
sinh bt ng. Ali b st hi vo nm 661, l nguyn
nhn khin ngi Hi gio chia r thnh hai phi: dng
Sunni v dng Shi'ite (hay Shis) vn l nhng mn
ca Ali.
Cng trnh Mi vm , c bit

n vi tn gi Thnh ng Al Aqsa
Jerusalem, hon thnh nm 691 trn v
tr n Solomon. Thnh ng ny
c xy ti ni ng tin tri
Muhammad tri nghim mt o nh
quan trng trong gic mng. c
trang tr bng cc ha tit hnh hc cu
k, thnh ng th hin phong cch
kin trc Hi gio thi k u.
Nhng ngi Hi gio l nh thm him v thng gia i khp ni, mang theo nhng t tng
ca o Hi. c tin ca h quy nh mi tn Hi gio trong cuc i mnh nn thc hin t
nht mt cuc hnh hng v thnh a Mecca.
Trong trn Yarmuk Syria vo nm 636, qun Hi gio nh bi qun i Byzantine ng
gp i. y l mt tn tht ln i vi Byzantine. Ngi Hi gio chim Syria v Palestine,
hai vng phn thnh nht ca quc Byzantine. H chim Jerusalem v bt u thit lp mt
quc rng ln.
TRIU I UMAYYAD
Nm 661, ngi Arp lp th Damascus v Muawiya tr thnh caliph u tin ca quc
Umayyad. Tip l cng cuc m rng lnh th - qun i Hi gio xm lc khu vc Trung ,
Afghanistan, Armenia, Bc Phi v c Ty Ban Nha. H hai ln tn cng thnh ph Constantinople
nhng u tht bi. Khi xm lc chu u, h b ngi Frank Php nh bi vo nm 732 v phi
rt lui. Nh Umayyad t chc quc ca h theo kiu Byzantine. H khoan dung v khng buc
ngi khc phi ci sang o Hi. Nhiu ngi ci sang o Hi c coi l nhng ngi gii phng
ch thc, nhng ngi chm dt trt t c, ra php lut minh bch v thc y hot ng bun
bn. Ting Arp tr thnh ngn ng chung trong khp th gii Hi gio, tr Ba T, ni ch yu l
ngi Hi gio dng Shiite v duy tr nn vn ha ring. Ngn ng chung ny gip truyn b nhanh
chng cc t tng v kin thc t ni ny n ni khc.
Kin thc ca ngi Arp v thuc,
cch cha bnh v phu thut tin b
nhiu trong thi gian ny. Bc tranh
ny t cnh cc thy thuc ang np
mt ch gy xng.
Ngi Arp di chuyn trn mt nc bng thuyn dhow. Nhng con thuyn g ny c cnh
bum hnh tam gic, dng ch hng ha v hnh khch.
CC MC THI GIAN CHNH

610 Muhammad c bo mng ln u tin
622 Hegira - cuc trn chy t Mecca ti Medina
630 Muhammad chim Mecca v thnh lp nh nc

Hi gio
636-642 Qun Hi gio chim Palestine, Syria, Ba T

v Ai Cp Ngi Arp l nhng nh thin vn gii.
Nh c a trc cao thin vn, h c th
nh hng trn sa mc v ngoi bin.
656-661 Thi tr v ca caliph Ali - bt ng gia cc
phe phi
661-680 Triu i Umayyad c thnh lp
711 Ngi Arp xm lc Ty Ban Nha
732 Ngi Frank nh bi qun Arp Poitiers (Php)
750 Triu Abbasid thay triu Umayyad

Cc mi tn biu th mt cch tng i hnh trnh di c ca ngi Do Thi trong thi k Ly tn
v giai on u ca cuc truy bc vo th k XII.
S BC HI NGI DO THI (661300)

Sau khi ni dy chng ch cai tr ca La M, dn Do Thi phi ly hng. Tip theo s khoan
dung thi gian u cc vng t mi thng l nhng cuc truy bc gt gao.
rong qung thi gian t nm 66 n nm 73
T
CN, ngi Do Thi x Judea chin u
chng nhng k cai tr La M. Ngi La M
thm st nhiu ngi Do Thi, v vo nm 70
CN, ph hy n Ln (Great Temple) ca
h Jerusalem. Ngi Do Thi b cm vo thnh
Jerusalem, vi phm lnh cm ny th s b t hnh. Nm
116, cc cuc ni dy ca ngi Do Thi ti Ai Cp,
Cyrene v Cyprus do La M kim sot, u b dp tt.
Bt n tip din lin min Judea. Cuc ni dy nhng

nm 132-135 b n p cc k d man, hng trm nghn
ngi Do Thi b thm st hoc bn lm n l. Thnh
Ngi sao David hay Chic khin David
Jerusalem b san phng, trn nn t ngi La M
l mt biu tng rt lu i. N xut xy mt thnh ph mi, t tn l Aelia Capitolina.
hin ln u tin vi vai tr biu tng Trn ngn ni tng ta lc n Ln, mt ngi n mi
ca o Do Thi vo khong nm 960 c xy ln, th thn Jupiter. Nhng ngi Do Thi
TCN. sng st b xua ui khi Judea, nhp vo cc cng
ng c hnh thnh Babylon, Tiu , Hy Lp v
Bc Phi. Cuc ly tn (diaspora) ca ngi Do Thi,
vn khi u t cuc tha hng ti Babylon vo
nm 586 TCN, n lc ny li tip din vi cng
mnh hn.
Sau thi Hong Constantine, ngi Kit gio La M

tr nn ngy cng thiu khoan dung. H i ngi Do
Thi ci sang o Ki-t, v vo th k V h tc quyn
cng dn ca ngi Do Thi. Mt s ngi Do Thi
phi b i xa hn, ti c v Ty Ban Nha. H thnh
lp nhng cng ng nh, khp kn trong cc thnh
ph, duy tr truyn thng ring ca mnh v gi lin lc
vi nhng ngi Do Thi khc qua cc mng li quc
t. T hnh thnh hai cng ng Do Thi ln: ngi
Do Thi Ashkenazi c dng ting Yiddish lm ngn
ng ph bin v ngi Do Thi Sephardi ni ting
Ladino.
Mt gio s dy quy tc lun gii ca

Hillel cho hc tr ca mnh c vo
cui th k XIV. Ngi Do Thi rt ch
trng n gio dc bo tn nn vn
ha v m bo cho s sng cn ca dn
tc h.
Cc cng ng Do Thi pht trin vng Cn ng, Ty Ban Nha v Bc Phi. Di ch cai tr
Hi gio, ngi Do Thi c sng yn n v c che ch khi k th.
CH NGHA BI DO THI CHU U

T th k IX, chu u, ngi Do Thi b cm s hu
t ai hay gia nhp qun i. H tr thnh nhng th
th cng kho tay, thy thuc, nh bun v ngi cho
vay ly li. Tn Ki-t gio b cm cho vay ly li,
nn ngi Do Thi m nhn dch v quan trng ny.
H c coi trng, c cc nh vua v thng gia bo
v. Tuy nhin, cng v th m mt s ngi Do Thi b
th ght.
n th k XII, cc cuc Thp T Chinh bt u v s

th ch i vi nhng ngi khng phi tn Ki-t
gio tr nn nng n hn. Khp chu u, dn chng
chng li mt s ngi Do Thi, buc h phi sng
trong nhng khu ring bit trong thnh ph gi l
ghetto. Nhiu ngi khc b truy bc hoc b trc xut
khi qu hng. Trong thi k din ra cc cuc Thp
T Chinh (1092-1215), nhiu nghn ngi Do Thi b
git. Ngi Do Thi cng b trc xut khi Anh nm
1290 v Php nm 1306. Nhiu ngi chy trn khi
Ty Ban Nha v c ti sng ti cc nc ng u.
CC MC THI GIAN CHNH

66-132 Ngi Do Thi ni dy v b ngi La M trc
xut
Thi Trung i, nhng ngi Do Thi

Th k VIII Ngi Do Thi n nu quc Arp cho vay li tham d tch cc vo cc
mi hot ng ti chnh gip tng trng
Th k kinh t chu u, c bit l ti Venice
XII Cc v Genoa Italia.
v truy
bc
ngi
Do Thi
Php
v c
1189
Ngi
Do Thi
b thm
st
York
(Anh)
1290
Ngi
Do Thi
b trc
xut
khi
Anh
1215
Cng
ng
Lateran
cho php
ngi
Do Thi
c cho
vay tin
1280
Khu
ghetto
Do Thi
u tin
Morocco
Vo th k XI, nhng ngi c Ki-t

gio buc ti ngi Do Thi gy ra ci
cht ca Cha Jesus. Nhiu ngi Do
Thi b truy bc, tra tn v git hi.
B kt ti l nhng k git Cha Ki-t v cc ti danh khc, nhiu ngi Do Thi b cc hip s
Ki-t gio thi Trung i tra tn v git hi vo th k XIII.
Khp Bc M c nhiu nn vn ha rt khc nhau, t cc th dc theo hai con sng
Mississippi v Ohio cho ti cc cng ng lng t cung t cp ven b Thi Bnh Dng v cc b
lc du mc ng bng.
BC M (5001492)
Cc th u tin Bc M xut hin ti lu vc sng Mississippi vo th k VIII. Ti
Colorado, ngi Anasazi xy dng cc ngi lng, gi l pueblo.
c th ch thc u tin
C
Bc M xut hin ven hai b
sng Mississippi v Ohio,
thuc nc M ngy nay. Ni
ting l nn vn ha G n,
mi th c mt qung trng trung
tm vi hai mi g t hnh ch nht.
Trn nh cc g ny c nhng ngi
miu th ngi mt. Mt hng ro g
(palisade) bao quanh qung trng. Bn
ngoi qung trng, c ti 10.000 ngi
sng trong nhng ngi nh di c tng
xy bng gch sng (ch phi nng ch
khng nung), lp mi r. Ngi dn
bun bn ven cc dng sng, c th l
bun ng t Wisconsin ti Mexico. H
sn bn ly tht v lm nng nghip,
Ngi Iroquois l mt lin minh cc b lc sn bn, sng
trng ng, hoa hng dng, u v b
vng rng nay l bang New York. H sng trong cc
. H gy chin vi cc b lc khc cng ng lng, hi lm, sn bn v bun bn vi cc b
nh ngi Algonquin; ln u tin dng lc khc.
cung v mi tn vo khong nm 800.
Vn ha G n pht trin tt nh th k XII nhng n nm 1450 th bin mt mt cch b him.
nhng ni khc, cc nn vn ha lng nh c cng pht trin. Ngi chu M vng rng min
ng lm ngh nng, sn bn v bun bn. Ngi chu M ng bng thng l cc th sn tru nay
y mai , bt u gy dng nhng ngi lng nng nghip nm ven sng vo khong nm 900. Ven
b Thi Bnh Dng, nhiu ngi sng bng hi lm, sn bn v nh bt c. Mt b phn trong s
ny sng trong nhng ngi lng c nh v hnh thnh nn cc x hi pht trin. Xa hn v pha Bc,
ngi Inuit sng bng ngh sn bn thm ch bun bn vi ngi Viking vo khong nm 1000.
Cc b lc ngi Cree, Chippewa v Algonquin ca Canada sng gn gi vi thin nhin, t tip xc
vi ngi nc ngoi v thng gia.
Tc ngi Sioux, cn gi l Dakota i theo n tru khi chng di c vt cc ng bng min

Trung Ty. Nhng cn lu (tipis) ca h c lm bng da tru bc kho lo quanh cc ct
chng da vo nhau. Ngi Sioux c th tho d lu d dng v mang theo mi khi di chuyn.
Ngi Mohawk sng trong nhng ngi nh di cc ngi lng nh c, nay l New England. Mi
ngi lng c mt con ho v hng cc ro bo v bao quanh. Ngi Mohawk trng cy lng
thc trn nhng khonh t nh quanh nh v i sn ly tht v da.
CC NN VN HA PUEBLO
vng Ty Nam, mt s nn vn ha pht trin mnh trong khong t nm 700 n nm 1300. l
cc nn vn ha ca ngi Anasazi, Hohokam v Mogollon, t tin ca ngi Hopi ngy nay. H l
nhng nng dn bit bun bn sng trong cc th nh. Sau nm 700, nhng ngi ny chuyn t
sng trong nh h (nhng h o ln c lp mi) sang cc ngi nh cng cng ln nhiu tng, c
nhng ngi nh ch cho 250 ngi. H bit s dng h thng ti tiu v da vo nhng ngi
bit quan st bu tri - tc nhng php s am hiu c th on trc nhng cn ma. Khong nm
1300, cc nn vn ha c o ny bin mt.
NGI ANASAZI
Anasazi l mt t ting Navajo, ngha l nhng ngi c xa m khng phi chng ta. Ngi
Anasazi trng ng, u, b, bng v sng trong cc pueblo vi nhng ngi nh c o nu mnh cheo
leo trn hm ni. H ni ting v gm, vi dt v cc tc phm ngh thut. Quanh hm ni Chaco
mt h thng 125 ngi lng c ni vi nhau bi 400 km ng. Ngi Anasazi c cc nghi thc tn
ngng php s pht trin, vi cc iu nhy tp th xut thn. H c nhng truyn thuyt v kin
thc c o; h xy nhng gian phng ngm di t
phc v cho nghi l gi l kivas.
CC MC THI GIAN CHNH

300 Cc nn vn ha Anasazi, Mogollon v Hohokam
pht trin
700 Cc ngi lng bt u c xy dng min Ty

Nam
800 Nng nghip pht trin nhiu nn vn ha
800 Hnh thnh cc th u tin lu vc sng

Mississippi
1000-1200 Cc nn vn ha min Ty Nam v lu

vc sng Mississippi pht trin tt nh
1300 Cc nn vn ha Anasazi, Mogollon v Hohokam Cc nghi l tn gio ng vai tr quan

suy tn trng trong sinh hot ca mi pueblo.
Nhng ngi n ng eo mt n ny
1450 Cc th lu vc sng Mississippi st gim dn ang lm l cu ma xung sa mc
s cho cy trng sinh trng.
1500 Ngi chu u bt u ti b bin pha ng

Cliff Palace (Lu i Vch ), cng trnh np di mt vch Mesa Verde (bang Colorado)
do ngi Anasazi xy dng. Ti y c khong 250 ngi sng thnh mt cng ng gn kt.
Pha trc cng trnh nt ny l cc phng hnh l kivas (khng c mi che), vn c dng
vo mc ch tn gio.
NGI BULGARIA V SLAV (6001453)
Bulgaria v Kiev c nh hng ng k n ng u. Vic hai x ny theo Ki-t gio Chnh
thng tc ng n c ngi dn cng nh Gio hi Chnh thng.
gi Bulgaria l hu du ca ngi Hung
N
N nh c bn b sng Volga Nga v
tr nn hng mnh nht vo khong nm
650. Sau , ngi Khazar n t h lu
sng Volga tn ph vng quc ca h.
Do vy, nhiu ngi Bulgaria phi di c ti khu vc
sng Danube, p o ngi Slav bn x v lp nn
nh nc Bulgaria. quc Byzantine chng li
ngi Bulgaria, nht l khi ngi Bulgaria git cht
hong Byzantine trong trn nh nm 811. Vo
nhng nm 860, hai nh truyn gio l Cyril v
Methodius c c ti ci o cho ngi Bulgaria v
a h vo vng nh hng ca Byzantine. Vic truyn
gio ny c tc dng nhng khng chm dt c mi
bt ha cho ti khi ngi Bulgaria b nh bi vo nm
1014. trng pht h, Hong Byzantine Basil II
cho chc m mt 14.000 ngi Bulgaria, v vua ca
ngi Bulgaria cht v b sc nng.
i Cng tc Kiev Vladimir (khong

956- 1015) gp cc tn Thin Cha
gio, Chnh Thng gio, Hi gio v Do
Thi gio, ri sau chn Chnh
Thng gio, c l v li th chnh tr
cng nh tn gio. Vladimir l con trai Vo gia th k IX, hai anh em Cyril v
t ca i Cng tc Svyatoslav, ngi Methodius t ra bng ch ci Cyrillic,
nh bi qun Khazar. Vladimir tin da trn bng ch ci Hy Lp, s
hnh cc chin dch qun s bo v dng cho cc ngn ng Slav.
cc vng lnh th Kiev.
NGOI GIAO CHNH THNG GIO
quc Byzantine, nh nc v Gio hi lin kt cht ch vi nhau. Cc s on tn gio v ngoi
giao c c ra nc ngoi; bng cch ny, quc Byzantine ci o ngi Bulgaria sang Ki-t
gio. Thnh Rome Thin Cha gio v Constantinople Chnh Thng gio tranh ginh nh hng
ng u. Kiev theo Chnh Thng gio v ti , nn vn ha Chnh Thng gio Nga ra i. Ch
ci Cyrillic m ngi Nga v ngi Bulgaria s dng ngy nay l do hai anh em nh truyn gio Cyril
v Methodius pht minh ra. Khi quc Byzantine sp vo nm 1453, Nga tr thnh qu hng
ca Chnh Thng gio.
Sau khi ngi Bulgaria git Hong Nicephorus ca Byzantine, h ly s ca ng lm chic cc
dng ln khan (vua) ca mnh l Krum. Cc hong Byzantine gi khan ca ngi Bulgaria l
tsar (Sa hong), ci tn m sau ny c cc hong Nga s dng.
Nh th Pokrovskaya, mt v d v kin trc nh th Chnh Thng gio thi k u Nga, c
xy ti Bogolyubovo vo nm 1165.
Mt ti chnh trong nn vn ha Chnh Thng gio l tng nh thnh, c coi l c sc
mnh tm linh v kh nng cha bnh. Vic v tranh thnh ph bin t Byzantine, qua Kiev, ri
n nn vn ha Nga sau ny.
S HNG THNH V SP CA KIEV

Ngi Slav c gc gc t ni m ngy nay l Belarus. Cc nh nc u tin Nga l nh nc ca
ngi Slav do cc thng gia ngi Viking Thy in (gi l ngi Ros, ngha l "nhng ngi cho
thuyn") lnh o. Th lnh v i nht ca ngi Ros
l Rurik, ngi sng lp cc thnh ph Novgorod,
Smolensk v Kiev. Ngi Viking bun bn vi
Baghdad v Constantinople, v Kiev tr thnh mt
thnh ph thng mi giu c. Ngi Viking t coi
mnh thuc tng lp c a v cao hn, v ch ha nhp
mt cch dn dn vi ngi Slav. Nm 988, Cng tc
Kiev Vladimir ci theo o Ki-t khi kt hn vi
mt cng cha ca Byzantine. Sau ng buc gii
qu tc v dn chng theo Ki-t gio. Vic ny em li
cho Kiev quan h bun bn, nn vn ha mi v s tn
trng nc ngoi. Di thi Jaroslav Thng thi
(1019- 1054), Kiev tr thnh mt trung tm trng l v
y th lc snh ngang vi Constantinople, c quan h
ngoi giao khp chu u. Cc nh th c xy
dng, nhng b lut Nga u tin c son tho, v
cc tc phm vn hc ngh thut u tin ca Nga ra
i trong thi k ny. Thnh Kiev nm trn cc tho
nguyn Ukraine nn d b nhng chin binh du mc tn
cng, chng hn nh ngi Pechenegi lun e da cn
ngi Polovtsy th cp ph thnh ph. Sau khi
Jaroslav mt, nh nc Kiev tan r v ngi Nga rt v
cc vng min Bc an ton hn. Ti y, mt nc Nga
mi c thnh lp, tp trung quanh th Moscow
ang pht trin.
Chic m st c t th k XIII ny l
ca cng tc x Suzdal, mt cng quc
nh tng l mt phn ca nc Nga
Kiev.
quc ca Charlemagne thng nht hu ht Ty u. Th Aachen ca quc ny nm
khng xa tr s Brussels ngy nay ca Lin minh chu u.
TRIU I CAROLINGIAN (751814)

Triu i Carolingian lp nn quc giu c v hng mnh u tin ca chu u. H vn
thuc man tc German trc y, gi l ngi Frank.
gi Frank nh c ni ngy nay l B v min Bc nc Php. Th lnh ca h l Clovis (481-511),

thuc triu i Merovingian, lp th Paris. ng tr thnh mt tn Ki-t gio v c La M
ng h. ng thng nht cc b lc ngi Frank, nh bi ngi Gaul, ngi Alemanni (mt lin
minh ca ngi German), ngi Visigoth v thnh lp mt vng quc tng t nh nc Php ngy
nay. Cc con trai ng cng c vng quc nhng sau li bt ha. Quyn lc ri vo Charles
Martel, ngi lnh o ngi Frank chng qun xm lc Hi gio Poitiers vo nm 732. Charles
sng lp triu i Carolingian. Nm 751, di s lnh o ca con trai ng l Pepin, dng tc
Carolingian lt vng triu Merovingian, tr thnh nhng ngi cai tr vng quc Frank. Nm
768, hai con trai ca Pepin l Carloman v Charlemagne tha k vng quc.
Carloman mt nm 771 v Charlemagne ln nm ton quyn. Trc tin ng chim cc vng cn li

ca Php, sau chim cc vng l nc c, Italia v H Lan ngy nay, to nn mt quc chu
u rng ln. Ti Trung u, ng n p ngi Saxon v Avar, p buc h theo Ki-t gio.
N
Tng vua Chalrlemagne bng vng dt

qu, ch tc vo khong nm 1350 ti
c, dng ng cc mnh xng s
ca v vua ny.
Gio hong Leo III phong Charlemagne lm hong La M Thn thnh vo nm 800.
L NG QUANG CA
CHARLEMAGNE
Mt quc gia c Gio hi ban phc th s c tn
trng hn. i vi Gio hong, l ng quang trang
trng cho Charlemagne ti nh th Thnh Peter La
M trong ngy Ging sinh nm 800 l mt ng thi
chnh tr chng li Constantinople. L ng quang
nhm chng t rng lc ny phng Ty cng c mt
quc Ki-t nh phng ng. Charlemagne
cu hn N hong Irene ca Byzantine, v nhiu s
on t Ba T, vng quc Baghdad cng nh t
nhng nh cai tr chu u c phi ti vng quc
ca Charlemagne. Nu quc ca Charlemagne c
c duy tr nh vy th lch s chu u c l rt
khc.
THI PHC HNG CAROLINGIAN

Charlemagne ng h Gio hi La M, ng h nh
hng ca Gio hi trong vng quc ca mnh. i
li, Gio hong phong cho Charlemagne lm Hong
La M Thn thnh u tin vo nm 800. Charlemagne
l mt nh lp php, ng cng thnh lp trng hc,
nh th v tu vin do cc thy tu Ireland, Anh v Italia
iu hnh. ng cng mi cc nh khoa hc, hc gi tn
gio, nh kin trc v trit gia vo cung. Th
Aachen tr thnh trung tm hc vn chnh ca th gii
Ki-t gio phng Ty. Charlemagne mt vo nm
814. Ngi k v l Louis Sng o tr v thnh
cng, nhng sau khi ng mt vo nm 843, quc b
phn chia gia ba ngi con trai ca ng. quc
Carolingian sau ny chia thnh hai nh nc: c v
Php. Nh Carolingian cai tr c cho n nm 911 v
cai tr Php n nm 987.
CC MC THI GIAN CHNH

486-510 Vua Clovis triu i Merovingian thng nht Cc hong La M Thn thnh ng
nc Php quang ti nh nguyn Palatine
Aachen.
732 Vua Charles Martel nh bi qun Arp Poitiers
751 Pepin, ng vua u tin ca triu i Carolingian
768 Charlemagne tr thnh vua triu i Carolingian
782 Charlemagne nh bi ngi Saxon

Thp k
790
Charlemagne l mt nh lnh o qun Thi k Phc hng Carolingian
s v i. Sau khi xm chim mt vng truyn cm hng cho vic thc hin tc
t, ng thng c gng ci thin iu phm chm ng ny t nm 850 n
kin v khuyn khch dn ngho nm 875, m t Thnh Gregory v cc
ci thin i sng. hc gi khc ang lm vic. Cc hc gi
Aachen sng to ra mt kiu ch vit
Charlemagne nh bi ngi Avar o mi, gi l minuscule, vi cc ch ci
trn v r, nhng Charlemagne li
khng bao gi hc vit.
800 Gio hong sc phong cho Charlemagne
814 Charlemagne mt
843 quc Carolingian b chia ba

TRIU I ABBASID (7501258)
Trong 500 nm di triu i Abbasid, quc Hi gio c thng nht, nn vn ha Hi gio
hng thnh, v Baghdad tr thnh mt trong nhng thnh ph ln nht th gii.
o nm 750, gia ngi Arp vi nhau c s
V
bt ha, v cc dn tc b ngi Hi gio
xm lc cng bt tun phc quc. Nh
Abbasid lt nh Umayyad v cai tr
th gii Hi gio trong 500 nm. Nh
Abbasid l hu du ca al-Abbas, ch ca tin tri
Muhammad. Di s tr v ca al- Mansur, v caliph
(vua Hi gio) u tin ca triu i Abbasid, nh
Abbasid di ti thnh ph mi l Baghdad vo
nm 762, v tip nhn nhiu tp qun truyn thng ca
Ba T v Hy Lp. Ngi tr v ni ting nht l v
caliph th nm Harun al- Rashid (786809). Trong
nhng nm 791806, vua al-Rashid giao tranh vi
quc Byzantine v cui cng ginh thng li. Mt s
vng thuc quc ni ln i c lp nhng b Harun
al-Rashid n p. D xy ra cc cuc chin tranh ny,
Harun al-Rashid vn dnh thi gian khuyn khch gio
dc v ngh thut, a cc nh hng ca Ba T, Hy
Lp, Arp v n li gn nhau. Baghdad tr thnh
mt trung tm ca th gii v thin vn hc, ton hc,
a l hc, y hc, lut hc v trit hc. Cung in
Baghdad c ly lm bi cnh cho phn ln cc
truyn trong Nghn l mt m, mt b sch vn cn
c yu thch n ngy nay. Di s tr v ca cc
caliph sau , nhiu tnh ca quc Hi gio c
c lp nhng vn theo o Hi, theo lut php v vn
ha Hi gio. Cc caliph triu i Abbasid dn dn mt
quyn lc v tr thnh nhng v vua b nhn ch c
ngha tinh thn. quc Hi gio b chia thnh nhiu
tiu vng quc, cc tiu vng quc ny tri qua
nhiu thng trm nhng giai on khc nhau. Tuy
nhin, th gii Hi gio vn l mt nn vn minh vi
nhiu trung tm.
Khi Harun al-Rashid ln ngi caliph vo

nm 786, ng chm dt mt thp k
bt n v xung t trong quc Hi
gio.
Chic bt trang tr ny ca Ba T c ch tc di thi Abbasid. N cho thy cc ngh s Hi
gio to ra nhng phong cch mi vi cc mu thit k phc tp.
Vin gch lt trang tr tinh xo ny c lm ti Ba T vo th k XII, l mt v d v ngh

thut Hi gio phong ph v rt tinh t di thi Abbasid.
Cc cu chuyn trong Nghn l mt m xut x t nhiu nc khc nhau, nh n , Syria v
Ai Cp. Cc truyn Ali Baba, Thy th Sinbad v Aladdin u nm trong tp truyn ny.
Ngi n hong cung ca triu i Abbasid Baghdad t khp quc Hi gio, thm ch t
nhng ni rt xa xi nh Trung v Ty Ban Nha.
Ghana giu c nh vng v tr thnh quc gia u tin chu Phi. Th Koumbi Saleh ca
Ghana l mt thnh ph quc t. Vng c vn chuyn ln pha bc ti Morocco, Tunisia, lu
vc sng Nin v Arp.
GHANA (7001240)
Ghana l quc gia thc s u tin chu Phi. Phn ln ngi chu Phi trong thi gian ny vn
sng trong cc x hi lng b lc, nhng Ghana, mt trung tm bun bn vng, m ra cc c
hi mi.
ng quc Ghana thi Trung i nm xa hn v pha Bc, su trong ni a hn so vi quc gia Ghana
ngy nay. Ngun gc ca quc gia ny bt u t th k IV, khi cc b lc ngi Soninke chu Phi
nm di s cai tr ca ngi Maga, mt th tc Berber t Morocco. Ngi Berber bit cch i qua
sa mc Sahara bng lc v i mui ly vng ca ngi Soninke. Khi ngi Arp Hi gio xm
lc Bc Phi, hot ng bun bn vng gia tng t ngt. n nm 700, Ghana tr nn giu c v l
mt trung tm bun bn quan trng. Nm 770, ngi Soninke lt ngi Maga v xy dng mt t
nc di s lnh o ca Kaya Maghan Sisse, vua ca ngi Soninke t khong nm 790. Th
ca Ghana l thnh ph Koumbi Saleh, ni ngi Phi v ngi Berber gp g v bun bn. Vo th k
IX, cc thng gia Arp m t Ghana l x s ca vng. Vng c a t Asante v Senegal ti
cc vng min Nam v Ty, v cc tuyn ng thng mi ko di theo hng Bc v ng ti
Morocco, Libya v Aksum ri tip tc ti chu u v chu . Ghana pht trin tt nh vo th k X,
kim sot hot ng bun bn c vng v mui. Nhng mt hng khc c bun bn qua Ghana gm
c vi len v hng xa x t chu u, cng
V
nh hng da v n l t min Nam. Nm
990, Ghana chim vng quc lng ging
Awdaghost ca ngi Berber, v vng
quc Ghana n lc ny tri di 800 km.
Tuy nhin, nm 1076, Ghana ri vo tay
ngi Almoravid, mt cng ng Hi gio Berber rt
kht khe. Ngi Almoravid cai tr c Morocco v Ty
Ban Nha nhng mt hai nc ny vo nm 1147, v
quyn lc tr li vi Ghana cho n khi nc ny tr
thnh mt phn ca Mali, quc gia mi chu Phi vo
nm 1240.
Prester John l v vua huyn thoi, c

cho l cai tr mt quc Ki-t gio
nm gia chu Phi.
Cc thng gia Berber v Arp dng lc ch hng ha vt hng trm cy s qua sa mc
Sahara. Khng c cc thng gia th Ghana v cc nc k tc Ghana l Mali v Songhai
khng th tr thnh cc quc gia giu c.
NHT BN THI FUJIWARA (8001200)
Vo th k IX, th tc Fujiwara tr thnh nhng nh cai tr Nht Bn thay mt hong . Trong
sut thi k Fujiwara, ngh thut v vn hc n r ti Nht Bn.
u th k IV, Nht Bn do mt hong
T
cai tr. Nu hong qua i trong khi con
trai c vn cn nh th mt quan nhip chnh,
thng l ngi trong hong gia, s c
chn ra cai tr t nc cho n khi tn
hong trng thnh. Vo th k IX, th tc Fujiwara
c v th quan trng trong triu nh Nht Bn khi con
gi ca Fujiwara Yoshifusa tr thnh hong hu. Theo
phong tc, con ci trong gia nh do bn ngoi nui
nng v dy d, nn nh Fujuwara nui nng v gio
dc hong k v. iu ny c ngha l Fujiwara
Yoshifusa tr thnh quan nhip chnh u tin khng
Ngi Nht Bn trang tr nhiu th cho thuc hong gia, nh du s khi u ca thi k
b yn cng nga. Chic chung ny Fujiwara. Tip , nh Fujiwara c thm nhiu con gi
c l thng c eo vo phn thn ly hong Nht Bn v th tc Fujiwara tr nn hng
sau ca nga. mnh. Chng bao lu sau, mi Nht hong u c mt
quan nhip chnh thng trc thuc th tc Fujiwara, l
ngi kim sot vic iu hnh t nc trong khi Nht hong dnh thi gian cho cng vic trong
triu v tn gio. Th tc Fujiwara cai tr Nht Bn trong ba th k.
Cng i Torii trn o Itsukushima, cn gi l o n Miyajima, c xy dng vo th k
IX. Cng ny l mt phn ca n th Thn o (Shinto) c. Cng torii c xem nh ranh gii
gia cc khu vc thing ling ca ngi n vi nhng phn phi tn gio.
i sng cung nh rt nghi thc, bt k vic g cng c php tc. Ngi n ng ny ang c
th. Thm ch mu giy vit th v cch gp bc th cng rt c coi trng.
Mt hnh minh ha trong Truyn Genji, cun tiu thuyt vit v nhng iu phc tp ca i
sng cung nh thi Fujiwara Kyoto, do mt th n ca hong hu l Murasaki Shikibu vit.
VN HA FUJIWARA
Trong thi k Fujiwara, vn hc ngh thut rt pht trin trong hong cung Kyoto, cng nh ti in
trang ca gii qu tc v trong cc ngi n, d dn thng rt t c thng thc. Ngi giu v c
th lc sng rt cch bit vi cc tng lp cn li trong x hi. Trong thi k ny ra i cc tc phm
hi ha v vn hc theo phong cch Nht Bn mi, m ng ch l th n Murasaki vi tc phm
kinh in Truyn Genji. Trc , ngi Nht Bn c xu hng bt chc phong cch Trung Hoa.
Cc th tc c nh Fujiwara u i bt u pht t. Nhng sau , cc th tc khc cng tr nn ln
mnh, v cc tnh, cc ph ngy cng c lp vi trung ng. H gy chin ln nhau n mc th tc
Fujiwara khng cn kh nng kim sot Nht Bn. Vo th k XII xy ra nhiu cuc ni dy, v cui
cng ni chin Gempei bng n vo nm 1180; cc Shogun Minamoto hng mnh thay th th tc
Fujiwara.
CC MC THI GIAN CHNH

794: Hong cung Nht Bn chuyn v th mi Heian (Kyoto)
858: Fujiwara Yorifusa tr thnh quan nhip chnh
930: Th tc Fujiwara ginh ton quyn cai tr, tin

hnh ci cch kinh t
Khong nm 1000: Sng tc ngh thut v vn hc

Nht Bn pht trin n nh cao
1180-1185: Ni chin Gempei, cc Shogun Minamoto

ni ln
Tng H Php bng t st ny

thng c t bn ngoi cc n th
Thn o canh chng yu qu. B
qun o v thn ny mc l trang phc
in hnh ca chin binh Nht Bn th
k VIII.
Hondo (gian chnh ) ca Cha Kiyomizudera Kyoto (Heian) c xy vo th k VIII. Cc

cng trnh kin trc ca Nht Bn thng bng g c th tr qua cc trn ng t. Tuy vy,
nhiu cng trnh bng g b th nh th ny b ha hon thiu hy.
Ti cc vng rng rm Trung u, nhiu quc gia mi ca cc b lc ngi Slav nh Hungary,
Bohemia, Moravia (nay l Cng ha Sc) v Ba Lan pht trin trong khong t th k IX n
th k XIII.
NGI MAGYAR V BOHEMIA (8961273)

Bohemia, Ba Lan v Hungary thi k ny cha phi l cc quc gia. Bohemia v Ba Lan l cc
trung tm ca ngi Slav, cn Hungary l ni c ng ca ngi Magyar n t chu .
gi Magyar l dn du mc ci nga
N
chu , xut x t vng tho nguyn
Kazakstan ngy nay. Trong khi tm kim
mt qu hng mi, h tn cng Trung
u, v di s lnh o ca Qun cng
Arpad vo cui th k IX, h chim c Hungary.
Bng chin thut thn tc v bt ng, ch 25.000 ngi
Magyar nh bi ton b ngi Slav y. Tip ,
h bt u tn cng c, Italia v Php chim n l
v ca ci. Trong nhiu thp k, ngi Magyar cp
bc cc tu vin, ph hy nng tri, tra tn v git ngi
trong nhng cuc cp bc . H hnh ng rt nhanh
nn ch c th b tn cng khi mang qu nhiu chin li
phm. Nhng rt cuc h b Hong Otto I ca c
nh bi nm 955. Di thi Qun cng Geiza (972
997), ngi Magyar tr nn n ha hn, theo o Ki-t
Vo nhng nm 920, Cng tc v nh c nh nhng nh qu tc cai tr ngi Slav.
Wenceslas, Qun cng x Bohemia Nm 1000, Gio hong Sylvester II phong Stephen I
n lc i mi t nc v truyn o lm vua Hungary ca ngi Magyar. Trong thi gian tr
Ki-t cho x Bohemia. ng ni ting v v, vua Stephen mang li ha bnh v thnh vng
lng nhn t v cng bng. Ngi em cho Hungary; sau ny ng c phong thnh. n th
trai Boleslav ngoi o ca ng k XIII, Hungary l mt nc rt mnh. Nhng vo
chng i v cho ngi git ng vo
nm 1241, ngi Mng C trn sang, tn ph t nc
nm 929. Sau ny, Wenceslas c
ny ng nh nhng g m trc ngi Magyar
phong thnh, ng l thnh bo h cho
Tip Khc
tng lm.
Qun cng Arpad, mt ngi Magyar, lnh o dn tc mnh t chu trn sang chu u,
lp nn triu i Arpad ca ngi Magyar v nc Hungary. y l bc tng ghi nh cng lao
ca ng Budapest, th ca ngi Magyar hai bn b sng Danube.
BA LAN
Cc b lc Ba Lan c vua Miesko I thng nht vo khong nm 960 v bt u theo o Ki-t. Con
trai ng l Boleslav Chrobry n lc thng nht tt c cc vng t ca ngi Slav, gm c Bohemia,
Moravia v Kiev; nhng sau , ngi Ba Lan phi rt khi cc vng t ny. Mc d nh hng ca
Gio hi v ca c a ngi Ba Lan xch li gn nhau nhng cc tnh vn chia r, im yu ny
bc l r khi cc nc khc tm cch xm chim cc vng t ca Ba Lan. Tuy vy, Ba Lan vi t
cch l mt quc gia Slav c thit lp chnh vo thi gian ny.
MORAVIA V BOHEMIA
Pha Ty Bc Hungary v Ty Nam Ba Lan l cc quc gia Moravia v Bohemia (nay l Cng ha
Sc) ca ngi Slav. Moravia do Cng tc Moymir thnh lp nm 830 sau khi gii phng t nc
ny khi ch cai tr ca nh Carolingian. Vo th k IX, Bohemia l mt phn ca quc Moravia.
Ngi
c
Vua Stephen nhn vng min vua

nc Hungary t Gio hong Sylvester
II, tr thnh mt nh vua tun phc
Ngi Magyar ci nhng con nga Gio hong. Lin minh ny gip
chu rt khe, h c th vt nhng Hungary c coi trng v gip Gio
chng ng di rt nhanh. iu ny hong ginh c nh hng Trung
gip h tr thnh nhng hung thn u.
chu u trong 55 nm; h tn cng
c, Php v Italia, lm suy yu nhiu(German) c ginh li Bohemia t tay ngi Moravia
quc gia v git hi nhiu ngi.
nhng mt cuc khi ngha ca ngi Slav n ra vo
nm 874. quc Moravia thng nht tr li di s
tr v ca Sviatopluk, ng ny em li ha bnh v m mang quc. Nhng ngi Magyar tn
ph quc Moravia vo nm 906.
Trong khi , mt quc gia Bohemia mi ang pht trin quanh Prague (Praha). Qun cng x
Bohemia l Wenceslas ni ting v lng nhn t. Bohemia chim Moravia nm 1029, v c quc
La M Thn thnh tha nhn nm 1086. Nhiu thng gia c chuyn ti y v pht trin nn
kinh t a phng. Bohemia mnh nht di thi vua Ottokar II, ngi chim o vo nm 1251.
ng mt o vo tay vua Rudolf ca nh Habsburg nm 1273. Ngi c tn ph Bohemia nm
1300, tuy vy Bohemia vn l mt nc ring bit c quan h vi Moravia.
CC MC THI GIAN CHNH

830 Cng tc Moymir thnh lp nc Moravia
896-907
Qun
cng
Arpad
th lnh
ca
ngi
Magyar
906
Moravia
ri vo
tay
ngi
Magyar
920
Cng
tc
Vng min ny c Gio hong

Sylvester trao cho vua Stephen vo nm
1000. Hiu lc tng trng ca vic ban
vng min l s cng nhn ca Gio
hi i vi mt quc gia v rng buc
quc gia vo trt t chu u thi .
Wenceslas n lc i mi Bohemia
955 Ngi Magyar b nh bi, chm dt cc cuc tn

Mi quc gia u c v anh hng dn tc cng ca h vo chu u
ca mnh. i vi Hungary, l Thnh
Stephen. Bc tng Stephen trn lng 960 Ba Lan thng nht di s lnh o ca vua
nga c dng vo nm 1902. Miesko I
997-1038 Thnh Stephen lm vua Hungary
1241 Hungary sp sau khi b qun Mng C tn cng
1260 Bohemia nh im hng mnh v phn thnh

1308 Bohemia v Moravia b ngi c thng tr
NC ANH CA NGI ANGLO-SAXON
(KHONG 6001066)
Ngi Angle, Saxon v Jute ti hn o Anh
(Britain) vo th k V v VI to nn mt dn tc
mi ngi Anh (English) m sau ny s thng tr
vng quc Anh.
gi La M ri o Britain vo khong
N
nm 410. Quyn lc ca nhng ngi Anh
Briton vn b La M ha c khi
phc trong mt thi gian ngn. Nm 446,
vua Anh Vortigern mi ngi Saxon
German t Rhineland ti Anh lm lnh nh thu gip
ng trong cuc chin vi ngi Pict. Ngi Saxon
ginh c ch ng vng ng Nam nc Anh,
nhng t nm 500 n nm 539 h b ngi Anh thi
vua Arthur ngn chn. Sau mt trn nh ln vo nm
552, ngi Saxon bt u chim min Nam v min
Trung x Anh (England), nhiu ngi Anh bn a
(Briton) b git hoc b mt t ai, phi di c sang x
Wales, Cornwall, Ireland (Ailen), x Scotland, Brittany
Php v vng Ty Bc Ty Ban Nha.
S RA I CA X ANH (ENGLAND)
Nhiu ngi ng hng ca nhng k xm lc
German cng theo chn h di c n Anh. Vo th k
VI v VII, h dn dn nh c ti y. Ngi Anh t b
cc th, lng mc, nng tri, v cng ra i vi h l
Gio hi Ki-t dng Celtic. Ngi German du nhp vo
nc Anh phng thc canh nng v cc hnh thc s Anh b chia thnh by vng quc. T
hu mi, v cc b lc ngoi o ca h dn tr thnh nm 878, vng quc Northumbria,
cc vng quc. Cui cng, by vng quc c ng Anglia v phn ln vng quc
Mercia do ngi Viking kim sot v
thnh lp, gm ng Anglia, Mercia v Northumbria
hnh thnh vng Danelaw.
(do ngi Angle cai tr), Essex, Sussex v Wessex (do
ngi Saxon cai tr) v Kent (do ngi Jute cai tr).
Nm 597, Augustine c La M c ti ci o ngi Saxon sang Ki-t gio nhng n nm 620,
ngi Saxon li b o Ki-t. Sau ny, h li c cc tn Ki-t gio dng Celt ci sang Ki-t gio
ln na. By vng quc thng xuyn nh nhau tranh quyn thng tr v ginh ngi v Bretwalda
(cha t nc Anh). Cc vua Northumbria vo th k VII l Edwin, Oswald v Oswy; cc vua
Ethelbald v Offa ca vng quc Mercia vo th k th VIII ln lt ginh c uy quyn ti cao.
Vua Egbert ca vng quc Wessex l ng vua u tin cai tr x Anh thng nht vo nm 829.
Trc khi tr thnh tn o Ki-t,
ngi Angle mai tng vua ca h cng
vi ca ci trong nhng con tu a
h sang th gii bn kia. Chic ghim
vng ny tm thy trong mt con tu
mai tng ni ting c pht hin
Sutton Hoo (x Anh).
Vua Anh Vortigern mn lnh nh thu German nhng khng tr tin. tr th, nhng
ngi Germar bt u xm chim nc Anh. Ngi nh c theo chn nhng ngi ny ang
ko thuyn ln b, la tru b v cu mang theo.
TRANH GINH QUYN LC

Nhng ngi Viking u tin xut hin Anh vo nm 789, n gia th k IX th bt u nh c ti
y. Khi Alfred i vng lm vua x Wessex nm 871, ngi Viking lm le tn ph vng quc ca
ng. Ch trong mt nm, vua Alfred tin hnh chn trn chin chng ngi Viking. Cui cng ng
nh bi h nm 878, buc h phi k Hip c Wedmore, chia x Anh lm hai na: vng t ca
ngi Saxon min Ty v Danelaw (ca ngi Viking an Mch) min ng. Vua Alfred l mt
nh lp php, hc gi v l v vua cng bng. Trong thi gian ng tr v, nhiu vn bn c dch sang
ting Anh v cun s k quan trng l Bin nin s Anglo-Saxon (The Anglo-Saxon Chronicle) bt
u c ghi chp. n nm 940, ngi Anh ginh li c Danelaw t tay ngi an Mch. Nc
Anh li thng nht di triu vua Edgar (959975), nhng nm 1013 ngi an Mch quay li, v v
vua ca h l Canute i vng cai tr Anh n nm 1035. Di thi vua Edward Hnh o (Edward
the Confessor), ngi Saxon v ngi an Mch hp tc vi nhau hn, tuy vy n nm 1066, con
trai ca vua Edward l Harold, sau khi va chin u chng qun Na Uy xm lc Yorkshire, b
qun xm lc Norman do Cng tc William ch huy nh bi.
CC MC THI GIAN CHNH

446 Lnh nh thu ngi Jute do Hengist v Horsa dn u ti Anh
560 tr i Cuc nhp c quy m ln ca ngi Anglo-Saxon
597 Augustine n ci o cho ngi Anglo-Saxon

793
Cuc tn
cng u
tin ca
ngi
Viking
vo tu
vin
Cy thnh gi Ruthwell c cc thy

tu Saxon th k VIII chm khc theo
phong cch Celtic, vi nhiu hnh trang
tr phng theo cc cnh trong sch Phc
m.
Lindisfarne
870 tr i Ngi an Mch di c ti Danelaw

Bc tng vua Alfred ti qu hng 871-899 Alfred ln lm vua Wessex
Wantage ca ng. Alfred l mt trong
nhng nh lnh o v i ca Anh.
ng lp ra lut php da trn s cng
1013 Ngi an Mch xm chim ton b nc Anh
bng v khuyn khch gio dc.
1066 Cng tc William ch huy ngi Normandy xm
lc Anh
X hi Anglo-Saxon gm ba giai cp: qu tc (thane), ngi t do (churl) v n l (serf). Trong

bc tranh ny, n l ang thu hoch la mch.
quc La M Thn thnh thng nht tt c cc dn tc ni ting c v bnh trng th
lc sang Italia, va bo v va tm cch kim sot cc Gio hong.
QUC LA M THN THNH (9621440)

Nm 936, Otto I tr thnh vua nc c. ng mun khi phc quc La M c xa v c
Gio hong phong lm Hong La M Thn thnh u tin vo nm 962.
quc La M Thn thnh chng c g c
bit thn thnh m cng khng phi l La

M. c Hong Charlemagne thnh
lp vo nm 800, quc ny l ca ngi
c (German) v ty thuc vo quyn lc
ca cc v vua. Sau khi Charlemagne mt, triu i
Carolingian dn tan v, chia thnh Php v c.
c, mt ng vua ti cao c bu ra nh mt v i
cha t, c th lin kt cc cng tc, b tc v
gim mc ang cai qun mt cch c lp nhng vng
t khc nhau. V vua ti cao u tin l Conrad I x
Franconia, c bu vo nm 911. V sau, vua Otto I
(936973) y tham vng cng mun khi phc
quc La M. ng em li bnh n nh hp nht c
tt c nhng nh cai tr trung thnh vi mnh v nh
bi ngi Magyar. ng chinh phc Bohemia, o v
min Bc Italia. Sau 25 nm, ng c Gio hong
phong lm Hong Augustus, m u truyn thng
tn phong hong ko di 850 nm, cho n tn nm
1806. quc ca ng tr thnh mt quc La M
Thn thnh hi sinh.
Otto I ngi vua nc c trong 37

nm. Vi vic hp nht c cc nh
cai tr a phng v khin h cng hp
tc, ng bin quc La M Thn
thnh thnh mt th ch v i v bn
vng.
Hong La M Thn thnh c quyn c Gio hong La M trao vng min. Nhiu gio
hong v hong bt ng v cc vn quyn lc v quyn hn, iu ny dn ti nhiu rc ri
do mi bn u mun can thip vo cng vic ca bn kia.
Khi Heinrich IV ti yt kin Gio hong Canossa vo thng 1 nm 1077 gii quyt bt ng
v quyn lc, Gio hong Gregory VII bt Heinrich IV ch ngoi bo tuyt sut ba ngy mi
tha th v bi b lnh pht v tuyt thng.
Gii qu tc thng ng h hong chng Gio hong, nhng i khi cng chng li hong .
Binh lnh thng ng h gii qu tc, nhng ngi ban t ai cho h, cn nng dn th c
binh lnh v qu tc thu lm vic. Tng t, cc thy tu ng h cc chc sc tn gio, cc chc
sc tn gio th ng h Gio hong. y l nhng mi quan h phong kin, theo ngi ta
phi trung thnh v np thu c bo v, c t ai v c hng quyn li. Mi ngi u
b rng buc vo cc mi quan h phong kin ny.
GIO HONG V HONG

Mt s Gio hong mun gip trong vic cai tr chu u Ki-t gio nhng thng xung t vi cc
hong . Tn Thin Cha gio phi phc tng Gio hong, v vy Gio hong l ngi nhiu
quyn lc. Cc Gio hong mun c ch nh hong , cn cc hong li mun c chn Gio
hong v kim sot cng vic ca Gio hi. Cui cng, Hong Heinrich IV v Gio hong Gregory
VII xung t vi nhau; vo nm 1075, Gio hong Gregory tuyn b Heinrich khng c quyn ch
nh gim mc. tr a, Heinrich tuyn b Gregory
khng cn l Gio hong na. Gio hong Gregory lin
pht v tuyt thng Heinrich, ngha l Gio hi Ki-t
khng cn cng nhn Hong Heinrich v thn dn
khng phi tun phc ng ta na. Nm 1077, Hong
Heinrich xin c tha th. Bt ng v vn ch nh
gim mc cui cng c gii quyt vo nm 1122,
nhng sau li ny sinh thm bt ng, khin Gio
hi v nh nc dn dn b chia r.
CC MC THI GIAN CHNH

911 Conrad I x Franconia c bu lm vua c
936-973 Otto I cng c quc La M Thn thnh
955 Otto I nh bi ngi Magyar
1056-1106 Heinrich IV xung t vi Gio hong
1122 Tha c Worms gia hong v Gio hong
1200 Gio hi Thin Cha La M nh cao quyn lc

chnh tr
1300 Cc Gio hong mt quyn lc chnh tr
1440 quc La M Thn thnh ri vo tay triu i

Habsburg o
Nm 1122, gio hong v hong La

M Thn thnh k mt tha c ti nh
th St Peter th trn Worm (Ty Nam
nc c). Tha c ny chm dt bt
ng dai dng v vn ai l ngi c
quyn b nhim gim mc.
Khi Hugh Capet ln nm quyn, nc Php ang b chia thnh nhiu lnh a do cc cng tc
cai qun. Cc cuc hn nhn v thay i lin minh chnh tr ca cc cng tc khin nc Php
b chia ct trong mt thi gian. Mc tiu ca nh Cape l thng nht nc Php di mt ch
cai tr.
NC PHP THI CAPE (9871328)

Ti Php, triu i Cape tip ni triu i Carolingian vo nm 987. c Hugh Capet lp ra,
mc tiu ca triu i Cape l thng nht nc Php thnh mt quc gia kiu hnh.
apet l bit danh ca Hugh Capet, ngi sng
C lp triu i Cape, v trc , khi cn l cha

trng an vin, ng thng mc o chong
ngn (cape). L Cng tc x Francia, ng
l ch hu quan trng nht ca vua
Carolingian cui cng v chnh ng c bu lm vua
Php. Nhng v th ca ng khng mnh lm: t Paris,
ng cai tr min Bc nc Php, nhng cc cng tc
vng Normandy, Burgundy v Aquitaine cng c
quyn lc gn bng ng.
HNH THNH NC PHP

Mc tiu ca nh Cape l thng nht nc Php v xy
Triu i do Hugh Capet lp ra sp dng thnh mt quc gia kiu hng v thnh vng.
vo nm 1328. Cc v vua thuc dng h nh hng ca nh Cape v tinh thn dn tc ca nc
Valois v Bourbon ca Php sau ny t Php ln cao di thi vua Louis VI, bit hiu l Louis
nhn l dng di gin tip ca vua Bo (11081137), ngi lp nn lin minh vi cc
Capet. nh lnh o Gio hi chng li c v Anh. Khc
vi cc ng vua, cc cng tc quan
tm n c ca ring h hn l c
ca c nc Php. Cc cuc lin minh
bng hn nhn khin t ai c th vut
khi tm kim sot ca chnh quyn
trung ng, tnh trng ny tr thnh mt
vn ln.
Nh nguyn Thnh Martin dAiguilhe l mt cng trnh

kin trc uy nghi Burgundy. Vng ny ca Php do cc
cng tc Burgundy hng mnh cai tr, cc v vua thuc
dng h Cape khng th cnh tranh vi h v quyn lc.
Hugh Capet ang nhn cha kha ca thnh ph Laon t ngi cai qun thnh ph l Gim mc
Asselin.
NGI PHP V NGI NORMANDY

Nm 1152, Eleanor x Aquitaine, v ca vua Louis VII, ly d nh vua v ng thng xuyn i xa,
tham gia vo cc cuc Thp T Chinh. Tip b ci Henry II, vua Anh mang dng mu Normandy-
Php, v t Aquitaine di s cai tr ca ngi Norman. Php b chia thnh hai na, v vic ny dn
ti xung t. n nm 1214, ngi Php ginh li mt s t ai vng Normandy, v n nm 1226,
vua Louis VIII cng c ng k v th ca nc Php. Vua Louis IX (Thnh Louis) tip tc tin
trnh ny; ng chinh phc min Nam nc Php v dp
tan nhng cuc ni lon ca mt s qu tc. Tuy nhin,
cc cng tc vn nm nhiu quyn lc v ngi
Normandy khai thc im ny. H mun kim sot
nc Php. Vn quyn lc ca ngi Normandy ti
Php khng c gii quyt, v sau khi nh Cape sp
vo nm 1328, ngi Anh v ngi Php bt u
cuc chin ko di mt th k. Nh Cape mang li
cho nc Php s n nh v v th ca mt quc gia
ch thc, nhng phi kh lu iu ny mi thc hin
c.
AN
VIN
V
NH
TH
Di
thi
Trung
c, hai
ch s
dng lao
ng Bc tranh ny m t vic vua Php
chnh l Robert II (9961031), con trai ca Hugh
nh vua Capet, b gio hong pht tuyt thng v
v Gio cuc hn nhn ng ng ca ng.
hi.
Nhiu
nh th
v tu
vin
c xy
dng
vo th
k XII
v XIII
khng
hn ch
v nhng
l do tn
gio. an vin Jumiges c xy vo khong
Cc nm 1041, nm trong d nh ca triu
cng i Cape l bin nc Php thnh mt
trnh xy vng quc nhiu th lc c Gio
dng hong ng h.
ny thc
y nn kinh t, to vic lm v tng trng cho s v i, n nh v giu c. Gio hi cng hnh x
nh mt lnh cha tn gio c quyn uy ti thng i vi cc v vua chu u, v cc v vua cng
c li khi tranh th c s ng h ca Gio hong. Ngoi chc nng l ni th phng, cc nh th
mi thi k ny cng l biu tng ca s tin b v thnh vng.
Nh Cape c cng em li cho nc Php s n nh v giu c. Mt thnh qu trong l cng

trnh xy dng cc nh th chnh ta, chng hn nh nh th ln Chartres ny. Vic xy dng
bt u vo nm 1195 v mt 35 nm mi hon thnh.
CHU M (6001200)
Trong thi k ny ti Trung M, ngi Toltec ni ln sau
khi thnh Teotihuacn b ph hy. Nam M, hai nn vn
minh mi ang pht trin.
hong nm 600, thnh ph Teotihuacn bt u suy
K
tn, v n nm 700 th b thiu ri, c th l do cc
man tc phng Bc. Nhiu dn tc c nm quyn
kim sot khu vc, v vo khong nm 900, ngi
Toltec lp Tula. Thnh Tula tr thnh trung
tm ca mt nh nc qun s v mt mng li bun bn t
Colorado ti Colombia. Vo nm 1000, vng Yucatn xa xi,
mt cng ng ngi Toltec xm lc quc Maya, m
rng thnh ph Chichn Itz min Bc Maya. quc Toltec
sp vo nm 1168 khi n b tn ph v thnh Tula b ph
hy. Chng bao lu sau , ngi Aztec chuyn ti vng ny.
NGI MAYA THI K SAU

Khong nm 800, nhiu thnh ph ca ngi Maya b b
hoang, nhng mt s thnh ph min Bc Yucatn vn phn
thnh t nm 900 tr i. Khong nm 1000, ngi Toltec xm
chim vng Yucatn v li cho n nm 1221, xy dng
mt thnh ph ging ht Tula Chichn Itz. Cc th lnh
chin binh tc quyn lc ca gii thy tu, l nguyn nhn
khin cc ngh th cng nh ngh gm, v c vn hc ngh
thut b gim st cht lng. Ngi Toltec b ngi Maya n
t Mayapn nh bi v triu i Cocom ca ngi Maya
thng tr Yucatn trong 200 nm cho n khi ni chin bng n
vo nm 1480. Ngi Ty Ban Nha ti y vo th k XVI,
nhng th quc cui cng ca ngi Maya l Tayasal vn tn
ti n nm 1697.
Ngi Toltec rt qun phit, cc ngi
n ca h c cc bc tng chin binh
bng canh gi, chng hn nh tng
c tm thy thnh ph Tula ny.
KIM T THP ETOWAH: Etowah l mt trong nhng th thuc nn vn ha Mississippi
Bc M. Nn vn ha th ny lan rng ra ngoi phm vi chu th sng Mississippi. Etowah
nm gn thnh ph Atlanta ngy nay v ni ting v ngun mica mt dng trong sut c th
ct thnh tm mng nh thy tinh. Ngi Etowah dng cng c lao ng bng ng v , xy
dng nhng kim t thp bng t, trn nh c n hoc cung in ca th lnh. Cc th ca
h thng c t 10.000 n 20.000 dn. H bun bn vi Mexico v vng Ng i H (Great
Lakes), v lm cc mt hng trao i vi cc b lc sng thnh lng Bc M.
TIAHUANACO V HUARI
Nn vn minh Nam M c hai trung tm chnh. Mt l Tiahuanaco, mt thnh ph n rng ln
cao 3660 m so vi mt bin, gn h Titicaca Bolivia. T nm 600 n nm 1000, thnh ph ny
c 100.000 dn. Ngi dn ni y bit lm gm v trang sc c o, bit dng nhng bc
tng khng l v nhng ngi n ln. H lp nn mt lot th tri di n tn b bin v ti
cc khu rng nhit i Brazil. Trung tm vn minh th hai l Huari. Nn vn minh ny hp thu nhng
nt cn li t mt vi nn vn ha bn a xa hn nh Nazca v Moche. Huari l mt quc qun
s hng mnh, tri rng qu na din tch ca Peru ngy nay. Tiahuanaco v Huari c th c chung
mt tn gio nhng Huari qun phit, cn Tiahuanaco
th ha hiu. Hai quc ny phn thnh cho n
khong nm 1000, khi c hai u b b hoang, nguyn
nhn c th l do hn hn.
Tng thn bng gm ny tm thy Huari, trang tr

bng cc bp ng, c l c nng dn th cng
ph h cho ma mng ti tt.
Chic bt ny do ngi Mimbre min Ty Nam lm

ra, b khot mt l coi nh cht v sau n
c chn cng vi ch nhn.
y l mt trong s nhiu tng chm

bng ln Tiahuanaco, c dng
CC ln vo khong nm 700. Thnh ph
MC Tiahuanaco ra pha Nam h Titicaca
THI do gii tng l cai tr theo cc lut l tn
gio. Trong thnh ph c mt s ngi
GIAN n ln.
Chic khuyn tai ny tm thy Huari,

lm bng khm xng v v s.
Ngi Huari cng ch tc trang sc
v cc vt nh rt p bng vng.
CHNH
600 Teotihuacn b cp bc v thiu ri
800 Ngi Toltec di c n min Trung Mexico
900 Ngi Toltec lp mt th quc Tula
1000 Tiahuanaco v Huari b b hoang
1168 Thnh Tula b ph hy
1200 Cc thnh ph n c xy dng vng Mississippi
1200: S ni ln ca ngi Aztec v ngi Inca
Thn Mt tri Viracocha c chm trn Cng Mt tri ca thnh Tiahuanaco vo khong nm
600. Chic cng khng l ny dn vo Kalasasaya, khu vc kin trc ln nht v l ni c ngi
n chnh ca thnh ph.
NGI VIKING (KHONG NM 6001000)
Ngi Viking cp bc chu u trong vng 200 nm nhng h cng l cc thng gia, nhng
ngi nh c v chu nh hng li sng ca cc nc trn khp chu lc ny.
o th k VIII, ngi Viking bt u ri qu
V
hng Na Uy, an Mch v Thy in
i thm him, tm kim ca ci v nhng
vng t canh tc tt hn. H ng nhng
con thuyn g hon ho, c th vt bin
ng, ngc dng sng v cp b d dng. Lc u, h
tn cng cc th vng duyn hi v cc tu vin giu
c, sau h i ngc sng Rhine, sng Seine v sng
Loire tn cng cc thnh ph su trong ni a. Cc
nh cai tr nhng a phng h ti phi dng vng
bc mua chuc h. Khng phi tt c ngi Viking
u l k cp. Nhiu ngi l nng dn i tm vng
t mi hoc thng gia tm c hi giao thng. H l
nhng thy th v thng gia ti gii, ti tn
Constantinople v Baghdad tm cch chinh phc cc
vng t mi hoc bun bn.
Qun o thng ngy ca n ng v

ph n Viking va thun tin, va p.
trang sc bng vng v bc ca h
i khi c x ra lm tin tiu.
Tin xu ca ngi Viking c c vo th k IX hon ton bng vng v bc nguyn cht. Do
vy, gi tr thc ca ng tin ng nh gi tr m n th hin.
THUYN THN DI CA NGI VIKING: Ngi Viking ng nhng con thuyn hon ho,
sng thuyn l mt b khung vng chc, gip thuyn i nhanh hn v chu c sng bin tt
hn. Thuyn c th chy bng bum hoc mi cho. Khi cn, chng cng c th c ko trn
t lin thm ch c th ko qua nhng chng di trn t lin Nga chuyn t sng ny ti
sng khc. Chng c th c a ln b d dng m khng cn bn. Mi thuyn hnh u rng
xua ui yu ma, thy qui v k th.
ha thiu mt th lnh Viking, ngi ta t thi th ln mt con thuyn cng ca ci ca ng
dng cho kip sau v mt n n l hin t. Chm la t thuyn l mt ngi b con thn
thuc vi th lnh, ngi ny khng mc g tng trng cho trng thi trn tri ca con ngi
khi cho i cng nh khi t gi ci i ny.
CC THNG GIA V NGI NH C

VIKING
Ti o Anh, ngi Viking nh c ch yu min Bc
v ng x Anh, Bc Scotland, o nh Man v
Ireland. Ireland, h tn ph nhiu tu vin v lp ra
cc th u tin. Ti Php, ngi Viking nh c
vng t Normandy do vua Php ban cho vo nm 911
h khi cp bc. Nm 1066, c gi l ngi
Normandy, ngi Viking xm lc Anh, v u nhng Ngi Viking l nhng th ng kim
kho lo. y l mt con du dp c
nm 1070, h xm lc min Nam Italia v Sicily.
dng ng ln kim loi nng. Trn
Ngi Viking cng nh c Iceland, mt s ti tn con du c hnh hai v thy t cm v
Greenland v Bc M. Mt s khc tin vo vng a kh tin hnh nghi l hin t ng vt
Trung Hi, tn cng Ty Ban Nha, min Nam nc sng.
Php, Italia v Byzantine. Khi b ngi Byzantine nh
tr, ngi Viking chuyn sang bun bn vi Byzantine
v lm c lnh nh thu cho ngi Byzantine. Ngi Viking Thy in chim c vng bin Baltic,
xy dng cc th bun bn nh Visby, Kiev v Novgorod. i thuyn xui theo cc con sng Nga,
h gp cc thng gia Bulgaria, Khazar, Byzantine v Arp. n nm 1000, ngi Viking bt u
nh c v qu hng Bc u ca h tr thnh nhng nc theo o Ki-t. H c nh hng ln
n tng lai ca Bc u thng qua vic thnh lp cc tuyn ng bun bn v cc th, to lp
nc Nga, c nh hng ti Php, H Lan, Ba Lan, Anh v Ireland, lm suy yu quc Carolingian.
Hu du ca h l ngi Normandy, c th lc rt mnh chu u v lnh o cc cuc Thp T
Chinh. V c cc cuc cp bc ca ngi Viking, ngi ta phi da vo cc lnh cha phong kin a
phng, phi trao i lao ng, sn lng v c chin binh t bo v. Chu u dn dn tr nn b
chia r hn, chin trn xy ra thng xuyn v khong cch giu ngho gia tng.
th ca ngi Viking an Mch c gi l Hedeby, ni ting v th th cng v cc thng
gia. Hedeby l mt trong cc cng m t cc thng gia Viking khi hnh i khp mi ni.
Cuc xm lc x Anh ca ngi Normandy ko di nm nm, nhng sau , t v th l cc
ch hu tnh l ca Php, h tr thnh nhng nh cai tr giu c ca c mt nc.
NGI NORMANDY (KHONG NM 900

1200)
Nm 1066, ngi Normandy xm lc x Anh. Chng bao lu sau h cai tr ngi Saxon,
ngi Anh gc Viking, ngi x Wales (Welsh), ngi Ireland, v cn tip tc m rng thm
vng nh hng ca mnh.
gi Normandy l nhng lnh cha an
N Mch sng vng Normandy t nm 900

tr i. H hp thu cc t tng ca triu
Carolingian v Ki-t gio. H khng ng
nhng li l nhng chin tng hung bo.
William Ngi Chinh pht c tn lm vua x Anh
(England) vo ngy Ging sinh nm 1066, mc d ng
vn ch l mt cng tc ca nc Php.
S CAI TR CA NGI NORMANDY

Sau cuc xm lc ca ngi Norman vo nm 1066,
nhiu ngi Anh ni ln chng li. Vua William n p
William Ngi Chinh pht, cng tc cc cuc ni dy rt d man, ly t ca Anh ban cho
x Normandy, lm vua x Anh t nm cc nh qu tc Normandy h cai tr cc a phng.
1066 n nm 1087. ng tng t cho Gio hi c h ng h, thay cc
gim mc Anh bng gim mc Php v khuyn khch
cc thng gia, th th cng Php nh c Anh. Ngi Normandy xy nhiu lu i, nh th, tu vin
v thnh ng ln, v nhiu th mc ln xung
quanh . Gii qu tc ni ting Php, trong khi dn
thng ni ting Anh c. Chnh quyn trung ng cng
vi mt h thng thu c thit lp, v S in th
(Domesday Book), mt cun s nh gi mc thu t
ai v ti sn trong c nc Anh, c lp ra. Ch
cai tr ca ngi Norman rt h khc. H ch yu quan
tm ti ca ci v quyn lc, v ly nc Anh lm cn
c cho cc cuc thm him ra nc ngoi m ngi
Anh phi gnh chu chi ph. Tuy nhin, x Anh pht
trin v mt kinh t, v ch trong vng 100 nm ngi
Normandy xm lc x Wales, Ireland v Scotland.
X Anh thi k ny thay i tt c mi th, t
cnh quan, th cho ti vn ha u chu nh hng
ca ngi Norman. n nm 1140 n ra tranh ci v
vic ai c quyn cai tr x Anh. iu lm suy yu
quyn lc ca nh vua v cng c quyn lc ca gii
qu tc. Mt triu i mi ca ngi Normandy l
Plantagenet c sng lp vo nm 1154, v vua u
tin ca triu i ny l Henry II cai tr x Anh v mt
na nc Php. Trong thi gian ny, ch ng cp
Anh, trong ng cp thng tr l cc nh qu tc, bt
u pht trin.
K v William Ngi Chinh pht l hai

ngi con trai ca ng. William II cai
tr trong nhng nm 10871100 v
Henry nm 11001135. H thit lp
ch cai tr vng chc ca ngi
Norman, nhng ch cai tr ny sp
di thi v vua k tip l Stephen (mt
nm 1154).
Thm Bayeux c dt k nim cuc xm chim x Anh ca ngi Normandy vo nm 1066.
Sao chi Halley c th hin r trong tm thm, tin gn Tri t trong nm , c coi l
im bo cho rng cuc xm lng l chnh ng.
NGI NORMAN CHU U

Ngi Normandy cng xm chim c nhng ni khc chu u. Vo khong nm 1060, qun
Normandy do Robert Guiscard ch huy xm chim o Sicily v min Nam Italia, h tr gio hong
chng ngi Byzantine v ngi Arp. Do vy, h c Gio hong u i v thng bo v Gio
hong. Vo th k XIII, h tr thnh nhng ngi dn u cc cuc Thp T Chinh, nhng cuc xm
chim thuc a u tin ca ngi chu u. Thng qua cc cuc hn nhn mang tnh chnh tr v vi
t cch l hip s, i din ca Gio hong, gim mc v cn thn hong gia, cc lnh cha Normandy
lp nn mt h thng phong kin c th lc rt ln trn khp chu u vo th k XIII. Trong cc
mi quan h phong kin ny, nh qu tc no nguyn trung thnh v h tr qun s cho nh vua s
c ban thng t ai v phong tc hiu. Sau , cc nh qu tc cai qun t ai ca mnh, h
yu cu nhng ngi thuc quyn trung thnh vi h v cng thng cho nhng ngi ny t ai v
quyn chc.
Cc bn vit tay k chuyn cc hip s v nhng mi
tnh thanh cao gia lnh cha v tiu th rt ph
bin x Anh thi Normandy.
Tun theo truyn thng lu i, cc

phin ta xt x a phng c t
chc ngoi tri, quan ta l ch trang
vin. Phin ta (assize) ny din ra nm
1072 phn x xem mt s vng t l
ca gim mc x Bayeux Normandy
hay thuc v thnh ng Canterbury.
CH PHONG KIN: Di ch phong kin, ngi ta phc v i ly vic s hu t
ai. Tnh trng ny pht trin vo th k VIII di thi cai tr ca ngi Frank v c ngi
Normandy a vo x Anh. c nhn rung t v tc hiu, cc nh qu tc Norman np
thu cho nh vua, cung cp hip s v gy dng qun i cho vua. Cc nh qu tc cng cp t
ai cho hip s i li vic h phc v v np thu cho mnh. Mi hip s li c nhng nng n
(villein) lm vic trn t ai ca h. Nng n sng trong cc ngi lng cnh ngi nh trang
vin. c nng tri hoc nh , h lm vic cho ng ch trang vin, np tin hoc mt phn v
ma trng c cho ng ta.
NGI TH SELJUK (10371243)

T nm 1037 tr i, ngi Seljuk xm lc Trung
ng, chm dt s thng tr ca ngi Arp trong
th gii Hi gio v m ng cho ngi Ottoman.
gi Turk (cn gi l ngi Tuyc hay
N
Th) vn l mt nhm b lc sng
Turkestan, Trung . Vo th k VI, cc b
lc ny tch khi nhau v trn sang Nga,
Trung Quc, n v Ba T. Mt s
ngi Turk t b cuc sng du mc, tr thnh nhng
ngi phc v v lnh nh thu. H phc v cc triu
i Abbasid, Fatimid v i khi c ct nhc ln
nhng v tr cao. Chng bao lu sau, nhng nhm Turk
nh ngi Seljuk, Ottoman, Mamluk, Bulgaria v
Khazar bt u c th lc ln. H cng hp lc vi
ngi Mng C. Cc thnh ph Samarkand v Bokhara
ca ngi Turk tr nn phn thnh v c nn vn ha
pht trin trong thi i Hi gio.
Ngi Seljuk t Bokhara trn xung

Baghdad, sau i v pha ng ti
S BNH TRNG CA NGI Tiu , gn ti thnh Constantinople.
SELJUK Tiu (Th Nh K) sau theo Hi
gio ch khng theo Ki-t gio.
Pha ng bin Caspi l ni sinh sng ca mt nhm
ngi Turk gi l ngi Ghuzz, hoc Turkoman. Ngi
Seljuk tch khi ngi Ghuzz vo nm 950 v di chuyn v hng Nam v hng Ty. Caliph ca
triu Abbasid Baghdad ang gp kh khn nn yu cu ngi Seljuk gip . Di s lnh o ca
Tughril Beg, ngi Seljuk xm lc Ba T v chim thnh Baghdad vo nm 1055. Abbasid ch nh
Tughril lm sultan, di quyn caliph. Thc cht, caliph trao quc Abbasid cho ngi Seljuk.
V nh vy, ngi Seljuk t mt b lc du mc bnh thng tr thnh nhng ngi cai tr th gii
Hi gio.
Alp Arslan, chu h ca Tughril tr thnh sultan vo nm 1063. ng chim Syria, Armenia v tn
cng Tiu . Nm 1071, Hong Byzantine phn cng. Vua Alp Arslan thu lnh Normandy v Turk
ri hnh qun ti Armenia. Qun i hai bn chm trn Manzikert. Qun Seljuk ginh chin thng
sau khi v thua v tho chy. Khi qun Byzantine truy ui, h quay tr li v nh tan qun
Byzantine. Ngi Seljuk bt gi Hong Byzantine i tin chuc. Chin thng ny t nn
tng cho quc Ottoman sau ny. Alp Arslan l mt nh lnh o giu lng trc n v tr quc rt
gii. Vi s tn thnh ca ng, nhiu ngi Turkoman v Seljuk chuyn ti Tiu .
Thp n th Hi gio Jami Simnan
(Iran) th hin mu ha tit in hnh
ca ngi Seljuk nhng cng trnh
bng gch xy dng cng phu. Ngi
Seljuk tr thnh ngi Hi gio vo
khong nm 970 v t coi mnh l ngi
bo v c tin ca o Hi.
Nh hu ht dn du mc t vng tho nguyn chu , ngi Seljuk l nhng k s gii. Nh p
dng pht minh mi l chic bn p ci nga, h c th ngi trn lng nga v bn tn chnh
xc khi giao chin. Bc tranh ny m t cnh ngi Seljuk nh bi ngi Byzantine trong trn
Manzikert.
HONG MALIK SHAH

quc Seljuk cng thnh nht di thi tr v ca Malik Shah (10721092), con trai ca Alp
Arslan. ng l ngi bo tr cho khoa hc, ngh thut v xy nhiu nh th Hi gio trng l th
Isfahan. Quan t tng Nizam al-Mulk ca ng l mt chnh khch c mi ngi tn knh. Thi
k ny, ngi Seljuk kim sot ton b bn o Tiu (nay l Th Nh K), thnh lp vng quc
Hi gio (sultanate) Rum ngay st thnh ph Constantinople. Sau khi Malik Shah qua i, quc
Seljuk chia thnh nhiu quc gia nh, v cc vng quc Hi gio ca ngi Seljuk, ngi Mamluk
v ngi Kurd tip tc tn ti n ht th k XII di s gim st ca caliph Abbasid Baghdad. Tip
, nm 1220, ngi Mng C cp bc khu vc ny v cui cng chim Baghdad vo nm 1258.
CC MC THI GIAN CHNH

950 Ngi Seljuk ly khai vi ngi Ghuz
1038 Ngi Seljuk chim Khorasan (Afghanistan)
1055 Ngi Seljuk chim Baghdad

1071
Ngi
Seljuk
nh bi
ngi
y l nhng ha tit trn gch lt m

sultan Kaykavus I ngi Seljuk Sivas
(Th Nh K). Ngi Seljuk sng to
nhng mu ha tit p v phc tp,
dng trang tr cc cng trnh tn gio
ca h.
Byzantine Manzikert
1072 quc Seljuk cc thnh
1081 Thnh lp vng quc Hi gio Rum ca ngi

Seljuk
Tomeh hay nh th Hi gio Ngy th
1092 Malik Shah qua i, quc Seljuk tan r Su c xy dng Isfahan (Ba T)
theo phong cch Seljuk. Ngi Seljuk l
1243 Ngi Mng C xm lc, ngi Seljuk tr thnh nhng nh bo tr ln cho hc thut,
ch hu ca ngi Mng C kin trc v vn ha.
1258 Ngi Mng C tn ph vng quc Hi gio Abbasid

Mc d ngi Seljuk mang li sinh kh mi cho quc Abbasid, nhng cuc sng trong th gii
Hi gio vn gn ging nh trc. Mt khu ch trong nh (souk) Baghdad vo khong th k
XII c l ging nh nhng g c m t trong bc tranh ny.
TRUNG QUC: NH TNG (9601279)
Nh Tng lp nn quc Trung Hoa thng nht
ln th 3, thc hin nhiu cch tn v a Trung
Quc vo mt giai on vn ha pht trin ni bt
ko di.
au khi nh ng sp vo nm 907, Trung
S
Quc b chia nm x by. Trong vng 53 nm,
nm v hong ln lt c gng lp ra cc
triu i mi ti lu vc sng Hong H. Tuy
nhin khng ai thnh cng cho n tn nm
960, khi Tng Thi T ln nm quyn v sng lp triu
i nh Tng. ng a nhiu tit s v qun i
ca h vo vng kim sot, v bng c bin php qun
s ln ngoi giao, bt tay vo vic ti thng nht Trung
Quc. Qu trnh ny ko di 16 nm v c em trai
ng, hong th hai ca nh Tng l Tng Thi Tng
hon tt vo nm 979.
THI
K
BC
TNG Nh Tng cai tr ton Trung Quc cho
V c n khi ngi Kim xm lc min Bc
cc nc vo nm 1127. Nh Tng tip buc
khc bao phi chuyn xung min nam, pht trin
ti thm 150 nm na cho n khi b
quanh
qun Mng C xm lc.
nn
Trung
Quc thi nh Tng nh hn so vi thi nh ng.
Pha Ty Bc l nc Ty H (ca ngi Ty Tng),
pha ng Bc l nc Liu do ngi Khit an Mng
C cai tr, pha ng Nam l nc Nam Chiu ca
ngi Thi, v pha Nam l vng quc An Nam ca
ngi Vit. Cc hong nh Tng rt n lc gi ha
hiu vi tt c cc nc ny. Nng nghip Trung
Quc thi k ny pht trin v dn s tng, nht l
min Nam lc giu c v c v th quan trng.
Cui i nh Tng, c l Trung Quc c khong 100
triu dn.
Bc tranh cha thi Tng ny c v
t th k XII, m t cc Pht t ang
pht thc n cho ngi ngho.
Cc ha s thi Tng thng v tranh sn thy vi nhng chi tit nh ng vai tr trung tm
trong tranh. Bc tranh sn thy tiu biu thi nh Tng ny nhan l Ng ng.
Chic bnh gm ha tit bm v hoa l l loi s in hnh thi nh Tng. Sut nhiu th
k, chu u vn cha hc c k thut lm gm ny.
THI K NAM TNG

Nm 1068, t tng Vng An Thch ci cch b my cai tr ca Trung Quc. ng n gin ha h
thng thu v tinh gn quy m qun i qu ln lc . Vic ct gim ny tuy gip tit kim tin
nhng cng khin Trung Quc d b xm lc hn. Nm 1127, nc Kim tn cng min Bc Trung
Quc v kinh Khai Phong tht th. Nh Tng rt v Hng Chu, pha Nam sng Trng Giang, cn
min Bc do ngi Kim h cho n khi b qun Mng C di s ch huy ca Ht Tt Lit chim
vo nm 1234. Hng Chu tr thnh mt thnh ph ln v trng l vi knh rch, cng vin v dinh
th nguy nga. Nh Nam Tng tn ti n nm 1279 khi min Nam Trung Quc b qun Mng C trn
xung.
Di thi nh Tng, Trung Quc pht trin phn thnh, t c nhiu tin b v k thut, ngh thut
v vn hc. H pht minh ra pho hoa, ng h, phng php in bng bn khc ch ri, thuyn di
chuyn bng bnh gung, la bn v my mc chy bng sc nc. Tranh sn thy, s, th ca v
kch ngh pht trin mnh. Hot ng ngn hng v thng mi tr nn quan trng, cc th m
mang v nhng cy trng mi c du nhp. Trung Quc thi nh Tng thm ch c th cn pht trin
hn na nu khng b qun xm lc Mng C nh tan.
S TRUNG HOA
gm khp ni trn th gii thng c lm t t st, loi nguyn liu cho ra nhng thnh
phm chc nng v th rp. Vo khong nm 900, ngi Trung Hoa thi nh Tng pht minh ra
s, c lm t cao lanh, mt loi t st trng mn. Th th cng Trung Hoa lm ra cc sn phm
s bng mn, thanh nh, v khi c ch tc vi cc loi nc men c bit cng nhng hnh v kiu
cch th mi sn phm thc s l mt tc phm ngh thut. Trong giai on ny, cc hong Trung
Hoa cho xy nhng xng sn xut s phc v cung nh. Chng bao lu sn xut s tr thnh
mt ngnh ln mnh Trung Quc.
CC
MC
THI
GIAN
Bnh ru bng s ny c t trong

l dng lm ru hm nng.
Bc tranh Cha trn ni (Tnh loan

Cc hong nh Tng cho xy dng tiu t) do L Thnh v vo th k X.
cc xng gm sn xut s cao
cp.
CHNH
907 Nh ng sp
960 Tng Thi T sng lp nh Tng
979 Tng Thi Tng hon thnh vic thng nht Trung Quc
1000 Vn ha v kinh t pht trin thnh vng Trung Quc
1068-1086 Ci cch ca Vng An Thch
1127 Nh Kim chim min Bc Trung Quc, nh Tng rt v Hng Chu
1234 Qun Mng C xm lc min Bc Trung Quc, lt nh Kim
1279 Qun Mng C xm chim min Nam Trung Quc, thi k nh Tng chm dt
NGH THUT (5011100)
Trong thi k ny, phn ln cc hnh thc biu hin ngh thut u v mc ch tn gio. Gii
chc tn gio cng khuyn khch pht trin ngh thut, m nhc v ngh th cng.
Nh th Ki-t gio, nh th Hi gio v cc n th

khc khp ni trn th gii l ni thu ht nhng th
th cng v nhc s xut sc nht. Cm xc tn gio
khuyn khch h sng to nn nhng tc phm thanh
nh, tinh t m i sng hng ngy khng cn n.
Nhng ngi c ti thng c gii chc tn gio o
to. Mc d vn phi chu nhng khn kh nh mi
ngi dn thng, tn gio cho php h ngh n
nhng iu cao c hn v cu nguyn c sng tt
p hn, t nht l kip sau. Ngay c cc nh cai tr
hiu chin v tn bo cng mun c tn gio ng h.
Do vy h a cc ngh s, nhc s, nh th v nh t
tng vo cung bng cch tr tin, em li cng chng
thng ngon v to iu kin cho nhng ngi ny
sng to. Cc nh cai tr thng hy vng Cha ng v
pha h v tm cch chng t iu ny.
Nh th Ki-t gio, nh th Hi gio v cc n th u

giu c, v dng ngh thut truyn b lch s tn
gio v t tng tn gio. Vo thi ny, hu ht mi
ngi khng bit c bit vit, v nhiu vng, cc
nghi l tn gio li c tin hnh bng ting nc
ngoi. Tranh v, m nhc, tc phm iu khc, tranh
khm v kin trc c dng gio dng v nng
tinh thn con ngi. Mi nn vn ha u pht trin
ngh thut, m nhc v vn hc theo phong cch ring
ca mnh.
Alfred i vng x Wessex rt m
o. y l phn trn tm th nh du
trang m ng cho lm, c l dnh cho
mt linh mc dng nh du trang khi
c Kinh thnh. Nhng ch vin xung
quanh l: Alfred sai ta lm.
Nhng ngi chp sch trong tu vin
dng than ch , vng, bc v cc loi
mc c bit v tranh minh ha c
tnh tn gio dnh cho sch. Mt s
ngi c th b ra hng nm tri
trang tr cho mi cun sch theo phong
cch kt hp nh hng ca ngi Hy
Lp, La M, Ai Cp, Celt v c.
Ngi Viking trang tr cng phu nhng con thuyn dng an tng th lnh ca h bng cch khc
hoc khm kim loi vo g, nh h vn lm i vi thuyn b v nh . H khng ch l chin
binh m cn l th th cng kho tay, thch nhng vt p.
Mt bc tranh Thnh Mark trong cun Sch ca Kells ca ngi Ireland th hin phong cch
ngh thut ca ngi Celt, chng hn nh hnh xon thng, pha trn vi phong cch Ki-t
gio thi k u ca La M, Ai Cp v quc Byzantine.
Cc nh th Byzantine c trang tr bng tranh khm trn tng v tranh thnh (icon). Trong cc tu
vin chu u, cc thy tu b ra hng gi chp sch. H lm minh ha, hoc trang tr nhng ch
vit hoa trong vn bn v l trang bng cc ha tit t m. Ngi Hi gio ch trng n th php,
ngha l li vit p, v thc hin cc trang tr hoa vn tinh t trn cc cng trnh kin trc. Cc tn
Pht gio chu v tranh v cuc i ca c Pht. Trung Quc thi nh ng v nh Tng, h
v v khc phong cnh thin nhin theo phong cch mi. Mexico, cc bn tho vit tay, tc phm
khc trn hoc bch ha (tranh tng) rt ph bin.
Mt bc tranh khm theo kiu
Byzantine trn mi vm nh th Ariens
Ravenna (Italia), t cnh Cha Jesus
ang c John Baptist lm l bp-tm.
Xung quanh l 12 v Tng , mi ngi
cm mt chic vng min. Mi nhn
vt trong bc khm l c mt tc phm
ngh thut.
Thi Tng, s c sn xut dng ti Trung Quc v xut khu. Chic bt mu xanh nht
ny trng loi men ngc bch m nu ng phi cht c th s b rn hoc i mu, nn c
cc nh cai tr c nguy c b u c nh gi rt cao.
Theo lut Hi gio, ha s khng c v ngi hoc ng vt. Hnh ng s b gi l sng
bi thn tng. Do vy, h tm vo th php v trang tr vn bn bng nhng ha tit hnh
hc hoc l v hoa.
KIN TRC (5011100)

Phong cch kin trc mun hnh mun v trn ton th gii, t nhng cu trc n gin cc
lng mc ho lnh cho ti nhng cng trnh nguy nga cc th v quc.
hong cch kin trc trn th gii rt khc nhau. min kh hu nng m, nh ca c thit k gi
thong mt, trong khi min kh hu lnh, chng phi bo v c con ngi trc gi ma v tuyt
lnh. Nhng ni c nhiu cy ci th nh ca ch yu c dng bng g. iu ny c bit ng
Bc u v Nht Bn. Ngay c cc thnh c u tin cng c xy hon ton bng g, v sau mi
thay bng bn vng hn. nhng vng kh hu m p, ngi ta dng gch qua phi nng. Mc
d gch v th kh x l hn, nhng nhng ngi xy dng nh th, n i v cung in thng
s dng v h mun li du n lu di trong lch s. Vi nhng tin b trong k thut xy dng, cc
phong cch kin trc tr nn phc tp hn, thng un vng cung, c mi cao ngt v mi vm.
Nhng nh th Hi gio, cha chin v thp nh th Ki-t gio vn cao hn, c dng v thanh nh
hn.
Cc lu i nm trn i v c ro vy ph bin khp Ty u. Nu b tn cng, dn lng c th

nng nu trong lu i. Tuy nhin, mc d ngi dn c an ton nhng lng mc v ro vy
vn d b cp bc v t ph.
P
Ngi Hi gio xy thp (minaret) cnh

nh th muezin (ngi bo gi cu
nguyn) c th leo ln gi tn khi n
bui cu kinh. Kiu thp minaret ny v
vm trn hnh c hnh trn nc nh th
Hi gio l in hnh ca kin trc Hi
gio.
Sau ny, cc lu i thi Trung i c tng bao quanh bo v khu dn c, i khi bao quanh
c th. Ngi Norman l nhng bc thy xy dng lu i, tuy nhin ngi Nht Bn, ngi
Arp v ngi Maya cng rt gii ngh thut ny.
Nhng ngi lng nh ngi lng Anglo-Saxon x Anh ny, vi nh ln gia v hng ro bao
quanh, ph bin trn khp th gii. Vt liu v kiu dng c th khc nhau, nhng kt cu v
cch b tr thng ging nhau.
Th xy Norman ch c nhng dng c th s xy cc thnh ng v lu i ln. Cch thc

xy dng ca h thng minh v h rt kho tay. Cc phng php xy dng ging nh ca
ngi Norman v c bn vn khng thay i trong gn 1.000 nm, cho ti tn khi thp v b
tng c a vo s dng.
Nh th Hagia Sophia (Thnh Sophia) Constantinople c xy vo u th k VI. L mt
cng trnh ln ca nn kin trc Byzantine, nh th sau c ngi Ottoman chuyn thnh
nh th Hi gio v nay l vin bo tng.
Cc pho i c xy cao v s hn. n khong nm 1000 xut hin cc ta nh ln dnh cho

thng gia, lm ch v dnh cho cc phng bun. Cc thnh ph nh Hng Chu (Trung Quc),
Teotihuacn (Trung M), Cordoba (Ty Ban Nha) v Kanauj (n ) c xy dng trn quy m ln.
Phong cch th tc hn, hoc l phi tn gio, cng dn xut hin, nh ra nhng mu thit k m cc
nh kin trc nhng thi k sau lm theo. Tuy nhin, phn ng dn chng vn sng trong nhng
nh ca kt cu n gin. Nhng ngi lu (tipi) chu M, nh ghp cy g chu u, lu ca ngi
Arp v nh di Indonesia c xy ct nhanh bng vt liu n gin, th l tha tha mn nhu cu
ca ngi . H sng trong cc ngi nh kiu ny c khi li thoi mi hn l trong lu i bng
lnh lo hay cung in nguy nga.
sc nng ca mi, cc ct tr v
khung vm ny ca thnh ng
Durham Anh c phong cch kin trc
Norman in hnh, cn gi l phong
cch Gothic, pht trin vo khong
nm 1100. Khng ch p v kiu dng,
cc cng trnh kin trc cao ln v
nhiu nh sng ny cng c xy rt
chc chn v tn ti qua hng trm
nm.
Aotearoa (New Zealand), ngi Maori dng nh bng g. H dng dng c bng chm
khc g v thng ghp thm nhng mnh xng chm, v v s nhiu mu sc to nn
nhng hnh c bit, chng hn nh mt ca cc v thn.
Trong thi k ny, ngi Trung Hoa v ngi Arp l nhng nh pht minh v nh khoa hc v
i nht th gii. Ngi chu u tt hu rt xa v ngi chu M ch yu bt chc t tin h.
hiu tin b trong khoa hc k thut do
N
ngi Trung Hoa v ngi Arp thc hin
mt cch c lp, khng lin quan n
nhau. Tuy nhin, hai bn thng xuyn
tip xc nn cng hc hi ln nhau. Ngi
Arp chu nh hng nhiu t tng mi t n v
Ba T, chng hn nh s dng s 0 v h m thp
phn ca n . Mi nn vn ha trn th gii u bit
n tho dc v cch s dng chng, nhng ngi
Trung Hoa v ngi Arp gii trong vic ny hn c.
Cc thy thuc ngi Arp vit sch y hc c c
ngi Trung Hoa ln ngi chu u nghin cu. Ngi
Trung Hoa hiu c cng dng ca vic tim thuc,
xut pht t nhng hiu bit v thut chm cu. H ch
to la bn nh hng trn sa mc hay trn bin, v
pht minh ra thuc sng lm pho hoa hoc bo
hiu. Chnh ngi chu u vi th k sau dng
thuc ny bn sng. Cc con thuyn ca Trung
Quc, gi l thuyn mnh, l nhng con tu ln nht
th gii, ch ngi Viking mi c th theo kp trnh
i bin thnh tho ca ngi Trung Hoa. Ngi Trung
Hoa pht minh thuyn i trn sng bng bnh gung,
thit k nhng c my ln bng g dng dt vi, a
nc vo ng rung v nng vt nng. H cng pht
minh cch in bng bn khc g, thuc nhum, sn, bt
v v lai to cc ging rau mi.
Nm 1090, nh pht minh T Tng xy

thp ng h ny kinh Khai Phong
ca nh Tng. ng h chy c l
nh nhng git nc ri xung mt
bnh xe v c mt chic cng g bo gi.
.
Ngi ta dng lim ( bn phi) thu hoch ng cc, dng cy p ( bn tri) tch v ra
khi ht, ri sau sy ln khng trung v nh hn bay i.
Ngi Arp pht trin xa hn nhng tri thc k thut ca Ba T, n v Hy Lp c i. H

ng nhng c my nh th ny a nc ln cao bng lc c to nn t vic kt hp sc
nc chy, sc vt ko v cc bnh rng.
Than ci c dng lm cht t luyn kim. G t trong ngn la m s chy chm v
li than ci.
Trong thi k ny, ngi Arp t c nhng tin b quan trng trong vic dng thuc
cha bnh. Trong bc minh ha t mt bn sch vit tay ca ngi Arp hi th k XII ny, mt
thy thuc v mt nh bo ch ang lm loi tho dc tr ng c.
Ngi Arp l nhng nh thin vn v i, h v cc chm sao theo hnh ngi. y l mt chm
sao c tn Tin vng (Cepheus). H cng pht minh ra a trc cao thin vn o cao ca cc
v sao bng gc vi ng chn tri, dng khi i bin v v bn sao.
SCH V T TNG
Mt trong nhng tin b v i nht ca thi k ny thuc v lnh vc in n. T th k VI, ngi
Trung Hoa dng bn khc g in c mt trang giy. Chng bao lu sau, h bit dng ch khc
ri c th sp trang v in nhanh mt s lng ln. Vo gia th k VIII, k thut lm giy ca
ngi Trung Hoa c truyn cho ngi Arp, v sau ngi Arp truyn tip sang chu u. Ngi
Arp rt gii thin vn v ton hc, v c nhng tm bn chnh xc nht thi . Cc thnh
ph Cairo, Baghdad, Cordoba v Samarkand ca ngi Hi gio l ni ra i cc trng i hc u
tin trn th gii. Tuy nhin, s pht trin ny khng dn ti mt cuc cch mng k thut do tc
pht trin Trung Quc v th gii Hi gio n khong nm 1100 b chm li.
CC MC THI GIAN CHNH

593 Bn khc g c dng in n Trung Quc
595 H
thp
phn
c
dng
n
700
Bnh xe
nc vn
hnh ci
xay
chu u
700
Nhng
tin b
ln v
ha hc
Baghdad Ngi Trung Hoa pht minh ra la bn

lm bng kim loi v nhim t. Hnh
ngi ng trn chic la bn ny lun
751 K ch v hng Nam.
thut
lm giy
t Trung Quc c ph bin sang th gii Hi gio
810 i s c khm ph Ba T, ngi Arp tip

nhn h thp phn
868 Quyn sch in sm nht c bit ti ra i

Trung Quc
900 Ngi Arp t c nhiu tin b trong lnh vc

thin vn
900 Trung Quc pht trin ngh lm s

Ngi Trung Hoa dng pho hoa trong
cc nghi l tn gio. H cn sn xut
pho hoa c th pht n t nhng cnh
diu ln hnh con rng bay cao trn tri.
Nm 1248, vua Php Saint Louis IX ln tu Aigues Mortes bc vo cuc Thp T Chinh
th by ti vng t Thnh.
THI TRUNG I
(1101-1460)
Thi Trung i, cc quc mc ln ri sp trn khp th gii. Nhiu cuc chin tranh c tin
hnh nhn danh tn gio. chu u, cc lin minh hnh thnh ri nhanh chng tan v v tinh thn dn
tc ln cao. Cc thng gia chu u mo him n tn nhng ni xa xi nh Trung Quc, nhng on
lc ch hng ha qua sa mc Sahara v ngi Venice dong thuyn bun bn khp a Trung Hi.
y l thi ca c tin v vn mnh, ca chin tranh v tra tn, ca nn i v s giu sang. Vo cui
thi Trung i, tt c nhng ai bit c u c th hc hnh.
Pho i ca cc Hip s (Krak des Chevaliers), ni thuc Syria ngy nay, l lu i ln nht v
kin c nht do qun Thp T xy dng. Pho i ny l ni n tr ca 2.000 qun nhng cui
cng ri vo tay ngi Saracen vo nm 1271.

Thi k ny, hot ng bun bn lm tng thm hiu bit ca con ngi v nhiu vng t trn th
gii, nhng cng lm ly lan Ci Cht en, cn bnh dch hch do b cht k sinh nhng con chut
trn tu bun gy ra. Ti chu u, dch hch lm 1/4 dn s thit mng.
Thng tin v chu Phi lan truyn t cc thng gia Arp tng i thuyn xui b bin pha ng ca
chu lc ny. H em theo mnh nhng cu chuyn v cc quc rng ln trong ni a c nhiu
vng, tp trung quanh nhng thnh ph ln vi nhng cng trnh bng . Ty Phi, vng quc
Mali pht trin thnh vng.
Ti chu xa xi, quc Campuchia ca ngi Khmer cng ang thi k pht trin tt nh. Ti
Nht Bn, cc tng qun cm quyn gi l shogun c cc v s samurai ng h v trn thc t l
nhng ngi c quyn hnh tuyt i ti nc ny.
Ngi Mng C xm chim phn ln chu v chu u, lp nn quc rng ln nht mi thi i
nhng ch tn ti trong mt thi gian ngn. H thnh cng nh chin thut qun s xut sc v ti ci
nga v song.
chu M, ngi Aztec xy dng th Tenochtitln gia mt ci h ti Mexico, trong khi Nam
M, quc Inca m rng bng cch xm lc cc b lc ln cn.
BC M
Thi Trung i, nn vn ha G n lu vc sng
Mississippi t ti nh cao nhng n th k XV hu nh b
tn li hon ton. min Ty Nam, nn vn ha pueblo (lng)
ca ngi Anasazi, Mogollon v Hohokam suy tn vo th k
XIII.
TRUNG V NAM
M
Khong nm 1200,
ngi Toltec suy tn,
m ra giai on pht
trin th hai ca ngi
Maya min Nam
Mexico. Tuy nhin, ngi Aztec hiu chin bt u xy dng
quc min Trung Mexico vo th k XV. Th ca h
hn o Tenochtitln tr thnh mt trong nhng thnh ph
ln nht trn th gii. Nhng dn tc c nh hng nht chu
M li l ngi Inca. Xut pht t cc b tc nh Cuzco (Peru), h nh chim v thng nht nhiu
th quc v cc nn vn ha vng Andes vo th k XV, lp nn quc ln nht chu M.
CHU U
Thi Trung i, cc quc gia-dn tc chu u pht trin n nh v vng chc hn. Cc quc gia
ny ph thuc nhiu vo tng lp cai tr, gii qu tc v tng l, nhng vo cc th k sau, tng lp
thng gia tr nn giu c v ln mnh v th lc v h tr thnh nhng ngi cp vn cho x hi.
Nhng ngi c t tng t do b gi l d gio, b n p d man, b ngc i v st hi v c tin
ca h. Cc cuc Thp T Chinh chng ngi Hi gio c tc ng ln ti c chu u ln Trung
ng. Tip dch hch lan trn khp chu u vo nhng nm 40 ca th k XIV, cp i mt phn
ba sinh mng chu u. y l mt bc ngot ln, dn ti nhng din bin mi v chnh tr v x hi
m sau ny s a chu u ln a v thng tr th gii.
CHU
Ngi Mng C thng
tr chu trong sut
100 nm ca th k
XIII v lp nn mt
quc ln cha tng c
trn th gii, bao gm
Trung Quc, Ba T v
Trung . Sau ngi
Turk chu ng vai
tr quan trng n
v Trung ng, tr
thnh lnh cha nhiu
ni. Nm 1271, nh
thm him Marco Polo
t Venice khi hnh sang Trung Quc. Ti Trung Quc, triu
i nh Minh ln nm quyn vo nm 1368 sau khi ch cai tr
ca ngi Mng C sp . S thng tr ca ngi Hi gio
ln t vn ha Hindu min Bc n . o Hi c truyn
b ti tn ng n v sang Trung .
C-
Cc nn vn ha ca ngi Polynesia, k c ngi Maori, t n
nh cao trong thi k ny nhng hu nh khng lin quan g ti
phn cn li ca th gii. Australia, th dn c tip tc sng
theo cc tp qun c xa ca h.
TRUNG NG
Sau mt thi gian b chia r, mt trt t Hi gio mi c vua Saladin, v anh hng ngi Kurd
chng qun Thp T, thit lp. Tip , ngi Th Seljuk v Ottoman tr nn hng mnh. Ngi
Ottoman chim Byzantine v cng nm quyn kim sot Trung ng v min ng Nam chu u
quc ca h tn ti n nm 1917.
CHU PHI
Trong thi k ny, mt
s vng quc tr nn
giu c, gm Ethiopia,
Mali, Songhai,
Zimbabwe, Benin v
Kanem-Bornu. Ngi
nc ngoi t chu u,
Trung Quc v bn o
Arp cng ti chu Phi.
CC CUC THP T CHINH (10951291)
Mt thi nm di ch cai tr ca quc
Byzantine, Palestine b ngi Arp Hi gio xm
chim vo nm 637. T Rome, gio hong ku gi
cc nh lnh o nhng quc gia Ki-t gio chin
u ginh li vng t thnh ny.
i vi tn Ki-t gio cng nh Hi gio,
Palestine l t Thnh. Sut nhiu th k,

c ngi Ki-t gio ln ngi Hi gio
cng hnh hng ti Jerusalem. Sau khi
ngi Arp chim Palestine vo nm 637,
nhng ngi hnh hng Ki-t gio vn c th ti
Jerusalem an ton, nhng tnh hnh thay i t khi
ngi Th Seljuk xut hin. Nm 1095, Gio hong
Urban II ku gi cc tn Ki-t gio gii phng
Palestine khi ch cai tr Hi gio. Di s lnh o
ca Peter Kh hnh v Walter Bn cng, cc hip s v
c nhng ngi dn thng ln ng ti vng t
thnh. Phn ln trong s h khng bao gi ti c
Palestine, nhng ngi cn li tr thnh mt m hn Lc u, qun Thp T i ng b t
tp, i kht v liu mng. Nm 1099, mt i qun Php v Italia ti Palestine, nhng sau
Thp T c k lut ginh li Jerusalem v tn st khi buc phi giao chin vi ngi
dn c . H thnh lp bn vng quc Thp T Seljuk Anatolia, h i ng bin t
Palestine v Syria. u tin ngi Saracen, tc ngi Venice.
Th Seljuk theo cch gi ca qun Thp T, yn cho
cc vng quc Thp T.
Nhng mt s qun Thp T sau ny i x th bo vi ngi Hi gio. Nm 1187, sultan Saladin

nh bi qun Thp T v ginh li Jerusalem. Nm 1191, vua Anh Richard I, ni ting vi tn gi
Richard Tim S t (Richard Lionheart), dn qun ti t Thnh. ng chim Cyprus v thnh ph
Acre nhng khng ginh li c Jerusalem. Vua Saladin ngng m vua Richard nn cui cng hai
bn k mt hip c phn chia t Thnh bao gm c Jerusalem theo , qun Thp T thnh lp
Vng quc Th hai thnh ph Jerusalem vi th Acre.
Saladin (khong 11371193), v vua m o thng
nht thn dn ca mnh v lnh o h trong mt
cuc thnh chin (jihad) chng qun Thp T.
Qun Thp T mc o gip nng n v

ci nga c to ln, cn qun Hi
gio, c gi l ngi Saracen, mc o
gip nh v ci nga ci. Do vy, qun
Thp T trng d tn nhng qun
Saracen c ng hn.
Qun Thp T xy cc lu i theo phong cch Norman Palestine v Syria. Lu i Krak des
Chevaliers, do cc hip s dng Cu t xy ti Syria v c 2.000 qun n tr, b qun Hi
gio bao vy vo nm 1271. Cuc bao vy ko di cho n khi qun Thp T i phi ra hng.
Vua Richard Tim S t (11571199) ch huy mt i qun hip s ti t Thnh nm 1191 trong
cuc Thp T Chinh th ba. H khng ginh li c Jerusalem nhng vua Richard t
c ha c nm nm vi vua Saladin, theo ngi hnh hng chu u li c ti nhng
ni linh thing. Khi vua Richard nh tr v Anh vo nm 1192, ng b vua o Leopold bt v
tip b Hong La M Thn thnh Henry VI bt gi i tin chuc trong khong mt nm.
Cui cng, ng v n Anh vo nm 1194.
Cuc Thp T Chinh th t bt u vo nm 1202, nhng qun Thp T khng tin trang tri cho
cuc hnh trnh. c th tip tc chuyn i bt u t Italia, h phi cp bc thnh
Constantinople. Nm 1212, c ti 50.000 tr em t Php v c khi hnh ti Palestine nhng phn
ln cht v i hoc tr thnh n l s kin ny c gi l cuc Thp T Chinh Tr em. Cuc
Thp T Chinh th nm ti Ai Cp tht bi, v ba cuc Thp T Chinh cui cng (12181272) cng
khng thnh cng. Kt cc l Palestine b sultan Ai Cp chinh phc vo nm 1291.
CC MC THI GIAN CHNH
1095-1099 Cuc Thp T Chinh u tin chim
Palestine v Syria
1187 Sultan Saladin ginh li Jerusalem
1189-1192 Cuc Thp T Chinh th ba
1202-1204 Qun Thp T Chinh th t cp ph thnh

Constantinople
1212 Thp T Chinh Tr em
1218-1221 Cuc Thp T Chinh th nm tht bi
1228-1229 Cuc Thp T Chinh th su thnh cng

phn no
Vua Php Louis IX (12261270) l
1291 Sultan Ai Cp chim Palestine ngi rt m o. ng lnh o cuc
Thp T Chinh th by chng li Ai
Cp vo nm 1248 v lnh o cuc
Thp T Chinh th tm (nm 1270)
nhng cht v bnh dch.
Trong trn Hattin mang tnh quyt nh vo nm 1187, Saladin d qun Thp T ln mt qu
i vo mt ngy nng nc. Trong khi qun Thp T bc bi trong b gip kim loi th ng cho
bao vy v nh bi h. Sau , ng ginh li c Jerusalem.
TNG LP HIP S (11001400)

Hip s l cc chin binh c o to chin u trn lng nga, xut thn t gii qu tc. H
ng vai tr quan trng trong cc cuc Thp T Chinh v cc cuc chin tranh khc thi
Trung i.
i ly t ai, tc hiu v quyn lc,

cc nh qu tc phi phc v nh vua. H
giu sm nga tt, o gip v nui
cn v. Thng th cc con trai t tui nht
ca cc nh qu tc tr thnh hip s c
tin v danh vng v con trai c c tha k ti sn
ca cha. Hip s c vai tr c bit quan trng trong cc
cuc Thp T Chinh. Mt s tham gia Thp T Chinh
ginh quyn lc v t ai, nhng mt s hip s
khc ln ng v c tin chn thnh v mun bo v
ngi hnh hng. Tng lp hip s cng khng phi
nhng ngi ch bit nh nhau. Hip s c coi l
ngi c hc thc, cng bng v trng danh d, gip
k yu v bnh vc ngi ngho. l nhng phm
cht ni ting ca tng lp hip s, nhng cng c nhiu
hip s khng gi c nhng phm cht ny.
Tng ph iu hai chn bt cho trn

m ca mt hip s Norman biu th
hip s ny tng tham gia mt cuc
Thp T Chinh ti t Thnh.
Mt h v qu xung gip ng ch l hip s trang b kh gii xung trn. n th k XIV mi
c o gip mng bng thp. Trc , cc hip s thng mc o gip lm bng nhng vng kim
loi mc lin vo nhau.
CUC I CA MT HIP S
Mt hip s thng c hun luyn t khi cn l mt
cu b chng by tui, bt u t vic lm ngi phc
v trong gia nh mt hip s hoc mt nh qu tc.
n nm mi bn tui, cu b ny tr thnh h v ca
hip s, phc v ch ti bn n, gip ch mc o gip v
thp tng ch ra chin trn. Sau ny, nu phc v tt,
anh ta c th c lm hip s. Cc hip s rn luyn k
nng trong cc trn chin gi, u thng trn nga.
Trong cc trn chin ny, hu ht cc hip s mang mt
chic khn qung hoc gng tay ca mt tiu th
chng t h chin u nhn danh tiu th . Vua Anh
Richard I v vua Php Louis IX ni ting l ngi ng
h cc l tng lng mn ca phong cch hip s. Trong
cc cuc Thp T Chinh, mt s hip s th nguyn i
tu gi lng trinh bch v thanh bn, v h gia nhp
cc dng tu hip s nh dng n (Templar), dng Cu
t (Hospitaller) hoc Teutonic. Hip s dng n c
tin cy n ni dn chng gi tin cho h. Do vy, cc
hip s dng n tr thnh cc ch ngn hng v rt c
quyn lc chu u. Nhng n khong nm 1312,
dng tu ny b gii tn v nhng hnh vi bt chnh, nh
khng trung thc trong kinh doanh v d gio c t
tng.
Hai dng tu hip s Thp T quan trng
l dng n (hnh bn tri) v dng
Thnh John, hay Cu t (hnh bn
phi). Hip s dng Cu t thnh lp
mt bnh vin cho ngi hnh hng
Jerusalem, cn hip s dng n canh
gi v tr ban u ca ngi n
Jerusalem.
Truyn thng ht rong khi ngun min Nam nc Php vo th k XI. Nhng ngi ht rong
l cc thi s, ht nhng bi ca v tnh yu lng mn, phong cch hip s v tn gio.
Nm 1227, cc hip s dng Teutonic c c phi i lp thuc a Ph (nay l Litva). Cc hip s

khc c c i thc hin cc s mnh khc trong chu u, chng hn nh cuc Thp T Chinh
chng d gio Albigenses theo lnh ca Gio hong khut phc gio phi Cathar. Gio phi Cathar
min Ty Nam nc Php cng thuc Ki-t gio, nhng bt ng vi Gio hong.
T th k XIV tr i, tc hiu hip s c ngha danh d c vua phong hn l ngha qun s.

Mt s hip s thc hin nhng ngha v cao c, gip k hon nn, mang li cng bng, trong khi mt
s hip s khc ch tm kim quyn lc v giu c cho ring mnh. Cc hip s thng bt ha vi
nhau, l mt l do khin cc cuc Thp T Chinh cui cng tht bi.
Ru, gio v gm l nhng v kh
chnh m cc hip s s dng trong cc
cuc Thp T Chinh.
Trong cc cuc thi u, cc hip s ci nga chin u vi nhau chng t ti nng v lng
dng cm ca mnh. Mc d dng kim v thng cn, nhng cc hip s vn thng b cht
hoc mang thng tt trong cc cuc thi u ny. Ngi ta cng t chc trn gi bao vy v tn
cng thnh.
CC MC THI GIAN CHNH

1095 Gio hong Urban II ku gi tin hnh cc cuc Thp T Chinh
1113 Thnh lp dng Cu t
1118 Thnh lp dng n
1208 Cuc Thp T Chinh chng gio phi Cathar
1227 Cuc Thp T Chinh ca dng Teutonic chng x Litva khng theo Ki-t gio
1291 Chm dt cc cuc Thp T Chinh Palestine
1312 Vua Php gii th dng n

Phn nc Php do vua Henry cai tr cn ln hn c phn ca vua Php Louis VII. Vua Henry
cng cai tr c x Anh v cui cng m rng nh hng sang cc x Wales, Scotland v Ireland.
HENRY X ANJOU (11541189)

Nm 1154, Henry x Anjou (min Ty nc Php) tr thnh Henry II, v vua x Anh u tin
ca dng h Plantagenet. Vi cc vng t m ng cai qun Php, Henry tr thnh mt trong
nhng nh vua quyn lc nht chu u.
enry x Anjou l cht trai ca vua
H
William Ngi Chinh pht. B Matilda
m ng l v ga ca Hong La M
Thn thnh Henry V (mt nm 1125). B
l con gi ca vua Anh Henry I, ngi ch
nh b ln ni ngi sau khi cc con trai ca ng u
cht. Vua Henry I mun tng cng kim sot vng
Normandy nn g con gi Matilda cho B tc
Geoffrey x Anjou Php vo nm 1128. Nm 1127,
vua Henry buc gii qu tc Anh chp nhn vic
ph n c tha k ngai vng ca x Anh v vng
Normandy, nhng gii qu tc tc gin trc vic
Vua Henry II (11331189) l mt ngi Matilda ly chng thuc hong gia Php. Khi vua
rt hi hc nhng cng rt nng ny.
Henry mt nm 1135, Gio hi v tng lp qu tc b
Nh cai tr gii, ng mang li mt
thi k ha bnh thnh vng cho Anh
chia r, phn ln ng h Stephen, anh h ca Matilda,
v Php. ln lm vua. Ni chin bng n nm 1139, nhng cui
cng Stephen vn ngi vua. Sau ng buc phi
a con trai ca Matilda v B tc Geoffrey l Henry x Anjou lm ngi k v.
Khi Henry x Anjou tr thnh vua Henry II ca x Anh

vo nm 21 tui, ng tha k cc tnh Anjou, Maine v
Touraine ca cha cng nh vng Normandy
(Normandie) v Brittany (Bretagne) ca m Php.
Nm 1152 ng ci Eleanor, ngi v b rung b ca
vua Php Louis VII, do kim sot lun c vng
Aquitaine. Nh vy, Henry II cai tr x Anh v hai phn
ba nc Php.
HENRY V
BECKET
Henry l nh cai
tr rt nng n, Cuc hn nhn ca Eleanor x
ng i khp ni Aquitaine vi vua Php Louis VII b
trong vng hy b do h khng c con. Sau b
quc ca mnh. tr thnh v ca Henry II.
ng c
hng mt ch gio dc tt v c vn ha, cung in ca
ng Chinon (Php) c nhiu hc gi uyn bc v ngh s ht
rong lui ti. Henry a gii qu tc vo vng kim sot cht
ch, ci thin lut php ca x Anh, buc ngi x Scotland v
x Wales phi tun phc. Khi gii qu tc vng Normandy
nm quyn kim sot Ireland, ng nh bi h v xng l vua Ireland nm 1172. Henry chn nhng
quan cn thn c nng lc, trong s c Thomas Becket c phong lm i php quan. Khi c
vua Henry phong lm Tng gim mc Canterbury (ng u Gio hi Anh), Becket bt u i cc
quyn ca Gio hi. Sau nhiu nm bt ha, vua Henry phi tht ln Ai c th gii thot ta khi tn
thy tu ng ngc ny y?. Bn hip s tng rng ng ni tht v ra tay git Becket. Vua Henry
sau phi sm hi v ti c ny.
Thomas Becket (khong 11181170),
i php quan ca vua Henry, tr
thnh Tng gim mc Canterbury nm
1162. ng hay phn i nh vua nn b
st hi ti nh th Canterbury (nh
phi) nm 1170. l mt sai lm m
vua Henry sau ny rt n hn.
Eleanor x Aquitaine mt nm 1204. M ca b t trong nh th tu vin Frontrevault (min
ty nc Php), cnh m ca con trai b l Richard I. Chng b l vua Henry II mt nm 1189
cng nm gn .
Sau v st hi Becket, Gio hong bt vua Henry phi sm hi v b qut roi. Henry chu
nhng iu ny v by t s hi li. Sau ng c x ti.
quc m vua Henry c c l ti sn ca gia nh ch khng phi l mt nc, v ng nh chia

cho bn ngi con trai. Cc con ng tranh ci v vn ny v sau ni lon chng li ng. Hai
ngi cht, cn li Richard Tim S t v John. Richard tr thnh vua x Anh vo nm 1189, tip
John ni ngi sau khi Richard mt nm 1199. Mc d Henry l mt ng vua v i, rt sng to,
son b thng lut ca nc Anh, nhng n lc sp qua i vo nm 1189, Henry cm thy cuc i
mnh l mt tht bi. Sau khi ng mt, cc con trai ng mt hu ht cc vng t Php, v trt t
mi do ng gy dng x Anh chng bao lu cng tan r.
CC MC THI GIAN CHNH

1122 Eleanor x Aquitaine cho i
1133 Henry x Anjou ra i
1139 Eleanor x Aquitaine ci vua Php Louis VII; cuc hn nhn b hy b
1152 Henry ci Eleanor x Aquitaine
1154 Henry tr thnh vua x Anh
1157 Vua x Scotland quy phc
1162 Thomas Becket tr thnh Tng gim mc Canterbury

1166-1176 Ci cch lut php Anh
1170 Thomas Becket b st hi
1171 Henry tr thnh vua Ireland
1173 Thomas Becket c phong thnh
1174 Cc con trai ca Henry ni lon
1189 Henry qua i ti Php

CUC SNG TRONG LU I: Cc
lu i l nhng ta nh ln m nu
phi sng trong s thy lnh lo v c
gi la. l nhng pho i qun s,
cng l ni ca binh lnh v ngi hu
phc v ch lu i. Cc th thng
nhanh chng hnh thnh bn ngoi cc
bc tng lu i. Ti ni ca ch
nhn lu i, cc c hu phc v b ch
sng trong phng trn tng thng, ni
cha vi vc qun o. Tng k di l
phng ng ca cc ch nhn lu i.
Tng di na l phng khch ca ch
nhn, tng trt l mt phng ln v mt
kho kin c cha v kh, tin bc v
nhng qu gi ca ch nhn.
Thi Trung i, Ireland c nm vng quc. Chu s cai tr trc tip ca ngi Normandy ch l
mt khu vc nh quanh Dublin, gi l Khu Anh (Pale hoc English pale).
IRELAND (7001350)
Thi k ny trong lch s Ireland (Ailen) chng kin s thng tr ngy cng thng xuyn hn
ca nhng k ngoi bang sau nhng cuc xm lng u tin ca ngi Viking, sau l ca
ngi Anh.
dn Ireland ch yu l ngi Celt nhm Gael, sng thnh khong 150 b lc (tuath). H thng
hn th v gy chin vi nhau, l mt nguyn nhn cn tr s thnh vng ca x ny. Sau vo
nm 432, mt ngi lm thay i tin trnh lch s ca Ireland l Thnh Patrick. ng i khp
Ireland, truyn o cho cc th lnh Ireland thnh tn Ki-t gio v thuyt ging v ha bnh. n
khong nm 600, Ireland tr thnh trung tm Ki-t gio trng yu chu u v cc tu s Ireland i
ging o khp chu lc ny. Ngi Viking xm lc Ireland nm 795, v trong 40 nm tip theo
tn cng, tn ph nhiu tu vin y. n nm 840, ngi Viking bt u nh c Ireland, thnh lp
cc th nh Dublin, Waterford, Cork v Limerick. T cc th ny, h bun bn v giao thip vi
ngi Ireland, tip nhn nhiu phong tc a phng.
C
Nm 1170, Strongbow hay Richard de
Clare, B tc x Pembroke, tn cng
Ireland t Pembroke (thuc x Wales)
do ngi Normandy cai tr. Nm 1171,
ng tr thnh vua x Leinster.
Art MacMurough Kavanagh, vua x Leinster, ci nga n ging ha vi b tc x
Gloucester khi ngi Norman xm lc Ireland.
Nhng vng cn li ca Ireland vn gi cc phong tc truyn thng Ireland. Vo khong thi gian ,
ti Ireland c nm vng quc ln nht l Ulster,
Leinster, Munster, Connaught v Meath. Nm 976, vua
x Munster l Brian Boru bt u xm chim cc
vng quc lng ging. n nm 1011 ng thng tr
c Ireland, nhng sau khi ng cht, cc v vua tiu
quc li tranh ginh ngi vua ti cao ca Ireland. V
vua ti cao hng mnh cui cng cai tr Ireland l
Turlough OConnor ca x Connaught. Sau khi ng
mt nm 1156, c hai v vua tr thnh i th tranh
ginh ngi v ny. Mt ngi trong s l Dermot
MacMurough ca x Leinster cu vin ngi
Normandy Anh.
NGI ANH XUT HIN

B tc x Pembroke, c bit danh l Strongbow
(Cy cung chc chn), ng h vua Dermot
MacMurough i li vic ng kt hn vi con gi
nh vua v tha k vng quc Leinster. Nm 1170,
Strongbow v cc qu tc Normandy khc xm lc v
chim cc vng t ca Ireland cho ring mnh. Tnh
hnh ny gy lo lng cho vua Anh Henry II, ngi t
xng l i lnh cha Ireland. Nhiu ngi Ireland lo s
tnh hnh hn lon nn ng h vua Henry, v cc qu
tc Normandy nh quy phc. Cng ging nhng ngi
Viking n trc, nhiu ngi Normandy sm tip
nhn phong tc ca ngi Ireland. Tuy nhin, vo nm
1366, con trai ca Edward III l Lionel ang cai qun
Ireland ra lnh cm ngi thuc cc gia nh
Normandy-Ireland ni ting Gael v kt hn vi ph n
Ireland. Lnh ny khng c chp nhn v nhng Trong cc chin dch qun s bt thnh
ca ngi Anh ti Ireland khong
ngi mang hai dng mu Normandy-Ireland lc ny
nhng nm t 1367 n 1400, thuyn
xem ngi Anh l nhng k ngoi quc gy phin
ca h phi vt bin Ireland ch
phc. n cui th k XV, s cai tr ca ngi Anh ch
lng thc cho qun i.
cn hin hu khu vc Dublin, gi l Khu Anh.
CC MC THI GIAN CHNH

432 Thnh Patrick truyn b o Ki-t vo Ireland
795 Ngi Viking bt u tn cng, tn ph cc tu vin Ireland
840 Ngi Viking nh c, thnh lp cc th bun bn ven bin
1014 Brian Boru, vua x Munster, nh bi ngi Viking trong trn Clontarf
1148 Richard de Clare tr thnh B tc x Pembroke
1166 Rory OConnor tr thnh ng vua u tin ca Ireland k t nm 1014
1170 Ngi Normandy do Richard de Clare ch huy xm lc Ireland
1171 Richard de Clare tr thnh vua x Leinster; Henry II thn tnh Ireland
1366 Nhng ngi Normandy-Ireland ni dy chng lnh cm ni ting Gael v hn nhn khc sc
tc
Thp k 1530 Henry VIII p t tr li s kim sot ca ngi Anh
Tn tch ca nh th Thnh Patrick Rock of Cashel, thuc ht Tipperary. c trao cho Gio
hi vo nm 1101, i ch thp (pha xa bn tri) vn l ni din ra l ng quang ca cc vua
x Munster.
SHOGUN V SAMURAI (12001500)
Cc shogun l nhng tng qun nm quyn hnh cai tr tuyt i Nht Bn trong thi k
ny, cn cc samurai l nhng v s Nht Bn ta nh hip s chu u. Hai th lc ny thng
tr Nht Bn trong gn 700 nm.
h tc Fujiwara nm quyn lc Nht Bn
T trong 300 nm bt u t th k IX. Nhng

th lc ca th tc ny mt i khi h khng
cn sinh c con gi lm hong hu. Mt
s cu hong cai tr Nht Bn trong mt thi
gian. Tip th tc Taira tip qun mt thi gian
ngn cho ti khi mt th tc knh ch l nh Minamoto,
tp hp di s lnh o ca Minamoto Yoritomo, ln
nm quyn. Yoritomo ly tc hiu l Sei-i dai shogun
(Chinh Di i tng qun), ngha l v i Shogun
chinh phc nhng k man di. Nm 1192, ng thit lp
ph Shogun (Mc ph) Kamakura thng qua cai
tr Nht Bn t lnh a ca ng Kamakura, gn Edo
(Tokyo). Quyn lc ca ng l v hn. T tr i, cc
Shogun l nhng nh cai tr nm quyn hnh tuyt i
Nht Bn cho n nm 1868. Khi Yoritomo mt vo
nm 1199, nh Hojo, mt nhnh ca th tc Taira, tr
thnh nhip chnh cho cc tng qun v nm quyn
khng chnh thc cho n khi Mc ph Kamakura
chm dt vo nm 1333.
B my cai tr Nht Bn rt phc tp. Hong l

Minamoto Yoritomo (11471199) l mt nhn vt mang tnh nghi l m tt c mi ngi u
nh qu tc y tham vng, ngi phi ci ly, nhng Shogun mi l ngi c quyn hnh
thy c c hi ca mnh trong cnh thc s. Cc quan nhip chnh ca nh vua v ca
hn lon sau s sp quyn lc ca th Shogun cng c nh hng, ging nh cc daimyo
tc Fujiwara. Yoritomo tiu dit khng (lnh cha), nhng ngi tranh ginh a v trong triu
thng tic k th ca mnh, k c v thng nh nhau tranh ginh t ai. H qu l
nhiu ngi trong chnh th tc ca ng.
xut hin mt giai cp v s, gi l samurai, chuyn
chin u cho cc daimyo.
V kh chnh ca mt samurai gm mt
cy cung lm bng g hong dng
hoc bng tre v hai thanh kim ch c
mt cnh sc. Samurai c hun luyn
nghim khc t nh theo mt b lut gi
l bushido (v s o).
Samurai mc o gip c trang tr cng phu v c nhiu nghi l. H khng ch l chin binh m
cn c o to v ngh thut, tn gio v bushido tc phi tun th nhiu quy nh rt kht
khe v mi vic h lm.
Vo th k XII, mt nhnh ca o Pht l Thin (Zen) c truyn b t Trung Quc sang

Nht Bn. Thin c nhng quy tc n gin nhng cht ch m cc samurai phi tun theo. Cc
kin trc Pht gio, chng hn nh chic cng cha ny, cng c xy theo phong cch Trung
Hoa.
HIP S NHT BN
Samurai l nhng v s sn sng chin u n hi th
cui cng v lnh cha, ngi m h th s trung
thnh sut i. Ging nh cc hip s chu u, cc
samurai tin vo chn l v danh d, h c mt b lut
ng x nghim khc gi l bushido (v s o). Trc
khi chin u, mi v s thng h to tn mnh, tn cc
bc t tin ca mnh v k nhng chin cng hin hch
ca mnh. Khi chin u, h u vi tng i th mt
v thng dng hai thanh kim cng mt lc. Nu b
thua hoc b bt, h phi t st theo nghi l hara-kiri
(m bng t st) gi th din. S knh ch gia cc
samurai c khi dn ti nhng hnh ng hy dit gh
gm.
Nm 1333, nh Ashikaga lt Nht hong cng Mc

Ph Karakuma v lp hong mi. Vua mi ch nh
nh Ashikaga iu hnh Mc Ph, ln ny Kyoto.
Nhng cc i qun samurai ca cc daimyo giao chin
lin min. Tnh trng ny ngy cng gia tng cho n
khi bng n cuc ni chin Onin vo nm 14671477,
v Nht Bn b phn chia thnh gn 400 lnh a thuc
nhiu phe phi khc nhau. Cc hong Kyoto tr
nn bt lc v tng bn. Nhng bt chp iu , nn
thng mi v vn ha ca Nht Bn tp trung lnh
a ca cc daimyo vn pht trin. i vi dn thng,
cuc chin gia cc daimyo ch dn ti su cao thu
nng, gy bt n v xo trn i sng ca h.
Cng nh hip s chu u v chin binh

Hi gio, i vi v s samurai, tn gio
v chin tranh c lin quan cht ch vi
nhau. H thng mt nhiu thi gian
vo vic mc o gip v chun b v kh
cho mi trn chin, v phi tun th cc
quy nh cht ch v s sch s cng
nh nghi thc.
SAMURAI TRONG CHIN TRN: Cc trn chin ca samurai c tnh nghi thc rt cao. Cc
nghi thc ny gm c cu nguyn v dng oai trc khi xung trn bng cch h ht v nh
cng, lc trng no ng uy hip k th. Mi samurai thng kim tay i v u ht i th
ny ti i th khc. Cc trn chin thng ging nh mt v iu hoc mt tr u c theo
nghi thc. Tuy nhin, mt khi vo trn, cuc u ca cc v s samurai mang tnh mt mt
mt cn. Trong thi Ashikaga (13381573), nhiu cuc u b bin cht, ch l hu qu ca
nhng ci v v ngha v danh d v tranh nhau nhng ming t con.
THNG MI CHU U (11001450)

Trong thi s k Trung i, mt trt t thng mi
mi pht trin chu u. Cc thng gia v ch
ngn hng lm n pht t v nh hng n quyt
nh ca cc ng vua.
k Trung i l mt thi k pht trin i
S vi chu u. Dn s gia tng v din tch t

canh tc cy lng thc c m rng. Nh
vy m c nng sn d tha bn. Cc th
m mang rng ln hn, hi ch c t chc
thng k nhng ni nh Troyes, Lyons, Antwerp,
Frankfurt, Leipzig, London, Krakow v Kiev. Hot
ng trn cc tuyn ng sng v ng bin tr nn
tp np hn. Thay cho hnh thc hng i hng trc
y, tin c a vo s dng, v con ngi ngy
cng bun bn v mc ch li nhun nhiu hn. Cc
thng gia Do Thi, hip s dng n v mt s gia
nh chuyn cho vay tin v ct gi qu gi. Italy l
vng giu nht chu u. Venice v Genoa l cc cng
bin ln c lp v trung tm ngn hng, ni bun bn
gia v, vi la v cc mt hng xa x khc t phng
ng. Hng ha t chu i qua quc Byzantine,
Ai Cp v Syria, cn hng ha t chu Phi qua Tunisia
v Morocco. Cc mt hng ny c i ly vi vc, Vo th k XII, xut hin cc thnh ph
lng th, da sng, st, vi lanh, g, bc v n l. v bn cng trn cc tuyn ng
thng mi chu u. Cc thng gia
Hu ht Italia tham gia cc hi ch nh Troyes
tin ca mua vi x Flanders v bn hng ha
chu u t chu .
lm bng
bc nhng cc nc chu dng tin vng. S khc
bit ny gy kh khn cho hot ng bun bn, do vy
cc hip s dng n v cc thng gia Do Thi v
Italia lp ra ngnh ngn hng, trong c th dng
hi phiu v giy hn tr tin thay cho tin mt. Cc
ngnh k ngh thi k u pht trin Rhineland
(c), min Bc nc Php, x Flanders v x Anh,
nhp khu cc loi nguyn liu nh ng , phn, len,
than ci, v xut khu hng ha, qun o.
S nguy him ca vic i li vo thi

Trung i th hin trong bc v mt tn
cp ng ang trn lt tin l khch.
Nhng tn cp ng thng phc
bn v ng ch cc nn nhn.
Trong cc th thi Trung i, ch phin thng hp mi tun mt ln. Ti cc phin ch ny,

ngi ta mua bn gia sc, thc phm, kim loi, vi vc, hng da v g, v ngi nng thn
gp nhau bn chuyn a phng mnh.
THNG MI PHT TRIN

Mt giai cp mi l cc thng gia v th th cng tay ngh cao xut hin. Cc thng gia tr nn
giu c nh bun bn nhiu mt hng, nhng cng chu ri ro v nn cp ng hoc hi tc ngoi
khi c th lm mt ht hng ha v st nghip. Cc cng ty bun bn, cc thnh ph v t chc nh
Lin minh Phng hi bin Baltic cng hp tc bo v thng mi, m vn phng trn bn
cng v cc khu ch. bo v cho hot ng bun bn ca mnh, ngi Venice v Genoa pht
trin hi qun a Trung Hi. Khong nm 1350, dch v bo him ra i Genoa nhm bo v cc
thng gia trc nguy c thua l hoc ph sn. Cc
dng h chuyn kinh doanh hot ng ngn hng nh
nh Fugger Augsburg (c), nh Medici Florence
(Italy) tr nn giu c v nhiu th lc. Mt trt t
thng mi mi pht trin, v cc vua cha, gii qu
tc v gio s mt dn quyn lc bi ngy cng ph
thuc vo cc thng gia v thnh con n ca ch ngn
hng. Chng bao lu sau, giai cp mi c nh hng
n c quyt nh ca cc ng vua.
LIN
MINH
Con du ca thnh Danzig, mt trong

nhng th dn u trong hi bun
hansa.
HANSEATIC
Nm 1241, hai th ca c l Hamburg v Lubeck
thnh lp hi bun (gi l hansa), v n nm 1260
th hip hi ny pht trin thnh Lin minh Phng hi
(Hanseatic), trong thnh vin l nhiu th ca
ngi Viking trc kia. Lin minh ny vn chuyn
lng thc v nguyn liu t ng u i ly cc chu u, bu trm v qun tr c
mt hng sn xut Ty u. Vo th k XIV, Lin xy dc cc tuyn ng huyt mch.
minh Phng hi kim sot hot ng bun bn gia y l nhng ni cung cp n thc
Anh, vng Scandinavia, c v Nga. ung, ch ngh ngi v thay nga phc
v cc thng gia, ngi hnh hng v
cc l khch khc.
Cc thng gia trong Lin minh Phng hi dng nhng con thuyn vng chi ny ch hng
ha qua li cc hi cng bin Baltic v i Ty Dng. H lp kho cha hng, trm thu quan,
h thng ngn hng v cc c cu bo v.
VENICE (11001500)
Trong thi Trung i, th quc Venice chi phi phn ln hot ng bun bn gia chu u,
chu v chu Phi, v nh m tr nn giu mnh.
enice do b lc Veneti thnh lp vo thi La
V
M. y l mt b lc La M ha phi di
chuyn ti nhng vng m ly trnh cc
cuc cp bc ca ngi Celt, ca tng
Hannibal v cc b lc khc. Thnh ph ca
h c xy dng trn cc ct chng v cc ng su
xung bn, vi nhng dng knh chy qua gia cc hn
o xy nh dng ca san st. Do khng c t canh tc
nn nhng ngi Venice thi k u nh c ngoi
bin. Dn dn, cc thuyn nh ca h bt u i xa hn
bun bn. n nm 1100, Venice tr thnh mt
vng thnh vng v cc thng gia Venice giu c
sng trong nhng lu i lng ly. C bin bo v,
Venice khng phi tn thi gian v tin ca vo vic
xy dng nhng cng s phc tp. Thuyn ca ngi
Venice i quanh a Trung Hi, bun bn vi ngi
Byzantine, ngi Arp; cn nhng ngi ny bun bn
vi Nga, chu v chu Phi. Hng nhp khu c
Tng bn con nga bng ng c t chuyn bng ng b vo chu u. C dn Venice
khong nm 300 TCN b ngi Venice n t nhiu ni gm ngi Do Thi, c, Php,
chim c trong v cp ph thnh Italia v Arp, v du nhp vo ni ny nhiu t tng
Constantinople nm 1204 trong cuc mi.
Thp T Chinh th t. Nh cc cuc
Thp T Chinh m thnh Venice ngy
cng tr nn giu c v c th lc hn.
S
GIA
TNG TH LC CA VENICE
Vo th k XII, ngi Venice m rng th lc ca
mnh bng cch tham gia tch cc vo cc cuc Thp
T Chinh. Khi quyn lc ca quc Byzantine sa st,
Venice chim lnh hot ng bun bn quc
Byzantine v ly mt s hn o c v tr thun tin nh
Corfu, Crete lm hi cng. Sau khi nh bt i th
ng gm nht Italia l thnh Genoa vo th k XIV,
cc thng thuyn ca Venice chi phi mi hot
ng bun bn v vn chuyn hng ha t chu u ti
phng ng, v Venice t ti nh cao sc mnh vo
th k XV. Venice khng s hu nhiu t ai nhng
kim sot nhiu hot ng kinh doanh n ni ng bc Nh th ln St Mark c xy lm ni
lu gi cc di vt ca Thnh Mark cng
dina v ng vng ducat ca Venice c dng lm
nh nhng bu vt khc m ngi
tin t khp mi ni. Venice cp c t thnh ph
Alexandria v Constantinople.
Thnh Venice ban u c xy dng trn cc ct chng v cc ng xung bn m ly.
Trong bc tranh t cnh Venice nhn t trn xung vo u th k XVI ny, c th thy h thng
knh rch gia cc hn o c nh ca san st.
Tng S t ca Thnh Mark c nh iu khc Italia Vittore Carpacchio tc vo khong nm
1500 v l biu tng ca Venice trong nhiu th k.
Ging nh nhng ni khc Italia thi Trung i,

Venice l mt th quc kh c lp. Ngi cai tr thnh
ph c gi l doge (tng c), xut pht t t dux
trong ting Latinh, ngha l ngi lnh o. Cc tng
trn c bu ln gi chc v ny sut i v xut thn
t nhng gia nh c quyn th nht Venice. H c
quyn hu nh tuyt i i vi chnh quyn, qun i
v Gio hi. Nhng k t sau nm 1140, h b mt hu
ht quyn hn ca mnh, nhng quyn hn ny c
chuyn sang mt i Hi ng.
Cc on thuyn ging bum n tn

Cn ng (Levant) mua vi bng, la
v s ca Trung Quc, gia v ca
Zanzibar v Indonesia, ngc v ng voi
ca Min in. Venice ni ting v hng
ren v thy tinh.
Cc ngn hng Venice cho vay tin v bo lnh hp ng, m bo tnh thanh khon nu gp
ri ro trong kinh doanh. Cc ngn hng thc y bun bn nhng li sut cho vay cao.
CC MC THI GIAN CHNH

726 Tng c u tin ca Venice c bu
Th k IX Venice ni ln l mt thng cng
1081 Ngi Venice ginh c c quyn bun bn Byzantine
Thp k 1090 Ngi Arp khng cn thng tr trong hot ng bun bn a Trung Hi
1192 Venice dng thuyn a qun Thp T ti Constantinople
1381 Venice nh bi Genoa v chi phi ton b hot ng bun bn
Th k XV Trung tm kinh t ca chu u chuyn v min bc

HIN CHNG V NGH VIN (12151485)

Vo th k XIII, cuc u tranh gia cc ng vua v gii qu tc x Anh ngy cng gay gt.
Nhng ngi b tr t du hi v quyn lc tuyt i ca ngi cai tr.
ua x Anh l John, con trai t ca Henry II,
V tha hng tnh kh nng ny hung bo ca

cha. Khng c g ngc nhin khi ng sm
bt ha vi cc nam tc vng Anjou v
Poitiers thuc quyn cai tr ca x Anh v
mt hai vng ny vo tay Php. Ti x Anh, vua
John nh thu cao cc nam tc v cai tr h khc n
ni h ni lon. Cc nam tc e da vua John, yu cu
ng tha nhn cc quyn li vn c ca h v phi tun
th lut php.
Vua John (11991216) bt ha vi cc

nh qu tc chng li ng, buc ng
phi k vo Hin chng Magna Carta.
i n ca vua John c ng vo phn di cng ca bn Hin chng. Du i n ca vua
John th hin s tn thnh ca ng, do vy Hin chng tr thnh b lut ca x Anh.
I HIN CHNG ANH

Nm 1215, cc nam tc gp vua John trn ng c Runnymede nm cnh sng Thames. Ti , h
buc nh vua phi ng n vo bn i Hin chng (Magna Carta). Hin chng ny cp n
nhiu lnh vc quan trng, trong c c cc n v o lng, quyn hn ca cc trng ht, quyn
hp php ca nhng ngi t do v ca cc th. Nh vua chp nhn tun th lut php v khng
c php tng thu nu khng c s ng ca i Hi ng Qu tc. Nhng va chp thun
Hin chng xong, vua John bi c. Mt cuc ni chin n ra, nhng chng bao lu sau, vua John
qua i, con trai cn nh l Henry III ni ngi. Hin chng x Anh c ban hnh tr li v tr
thnh b lut ca x Anh vo nm 1225. Henry III l mt nh vua bt ti v tiu pha hoang ph, nn
cc nam tc li mt ln na nhm hp, ln ny di s lnh o ca Nam tc Simon de Montfort.
H buc vua Henry chp nhn vic tham kho kin ca i Hi ng v mi vn quan trng.
Ging nh cha, vua Henry bi c, nhng b de Monfort nh bi trong trn Lewes. Simon de
Monfort v i Hi ng Qu tc tip cai tr Anh nhn danh Henry III.
QUYN LC CA NGH VIN

Nm
1265,
Simon
de
Monfort
triu tp
Ngh
vin mi
gm hai
vin:
Thng
vin
(trc
y l
i Hi
ng
Qu tc
v gim
mc) v
H vin.
Mi ht
ng
gp hai
hip s
v mi
th
hai th
dn vo
H vin.
Sau ,
vua
Edward I
(1272
1307),
mt nh
cai tr
gii
ci t li
lut php
v b Tranh v vua Henry III trong l ng
my quang nm 1216. ng cai tr nc Anh
chnh trong 55 nm nhng mt phn ln
quyn lc nh vua ca mnh v ng
quyn
x Anh, khng phi mt nh cai tr gii. ng
quan tm ti ngh thut v vic xy
thnh lp dng nh th nhiu hn.
mt
Ngh
vin kiu mu c nhiu i din hn t khp ni trong
nc. Tuy vy, nh vua vn nm quyn lc. Nm 1388,
Ngh vin (c mnh danh l Ngh vin Tn nhn)
xung t vi vua Richard III v bi b mt s quyn
ca nh vua.
Nm 1215, vua John b p ng du i Quyn lc ca Ngh vin mnh dn ln theo thi gian.
n vo Hin chng Runnymede. Qu H vin Anh dn ginh c nhiu quyn lc hn mc
thc ng khng k vo bn hin d Ngh vin vn i din ch yu cho tng lp giu c.
chng, c th ng cn khng bit vit. Ch n th k XX, nn dn ch thc s mi xut hin
Anh.
CC MC THI GIAN CHNH

1215 Vua John min cng ng du i n vo Hin
chng
1216 Vua John mt, con trai ng mi chn tui ln lm

vua Henry III
1225 Hin chng tr thnh b lut ca x Anh
1227 Henry III trn 20 tui, bt u cai tr x Anh
1258 Ci cch lut php cc iu khon Oxford
1265 Simon de Montfort triu tp Ngh vin

Simon de Montfort l mt nam tc
ngi Normandy tr thnh b tc 1272 Edward I tr thnh vua x Anh
vng Leicester. Nhng nm 12641265,
ng gn nh cai tr x Anh nhn danh 1295 Ngh vin kiu mu ca Edward I
nh vua.
1307 Edward II ln lm vua x Anh
1388 Ngh vin Tn nhn chng li vua Richard II

y l cc giai cp x hi khc nhau Anh thi k ny, c xp theo trnh t quyn lc tnh t
nh vua tr xung. Chim s ng nht l nng dn, nhng h khng c cht quyn lc no. Mt
s qu tc v linh mc i x cng bng vi nng dn, cho php h by t nhng bn khon ca
mnh, nhng iu cng him gp.
MALI V ETHIOPIA (12401500)
Ty Phi, quc Mali pht trin hng mnh nh kim sot hot ng bun bn vng. min
ng, quc Ethiopia theo o Ki-t b c lp do s bnh trng ca o Hi.
m 1240, vua Sundiata Keita cai tr vng
N
quc Malinke nh b Ty Phi lm sp
nc Ghana v thnh lp mt nc mi
gi l Mali. ng thnh lp mt nh nc
c t chc cht ch, s hu cc vng t
canh tc mu m cnh sng Niger. Di s tr v ca
vua Sundiata, Mali kim sot hot ng bun bn vng
v tr nn giu c, hng mnh. Nhiu tuyn ng qua
sa mc Sahara dnh cho cc on thng gia ch hng
bng lc u dn ti nhng thnh ph xinh p ca
Mali nh Koumbi Saleh, Djenne v Timbuktu.
quc Mali c cc mi lin kt quan
Cc
trng vi th gii Hi gio. i gio
ng Hi gio Timbuktu do As- thnh
Saheli, mt ngi Ai Cp, thit k.
ph
thng
mi ca Mali xut khu ng, vng v n l sang th gii
Hi gio, ti Venice v Genoa chu u. i li, h
nhp mui, vi vc, gm, thy tinh, nga v xa
x. Timbuktu v Djenne tr thnh cc trung tm hc
vn, ni ngi Hi gio sng ln vi ngi chu Phi.
Thnh ph Timbuktu c mt trng i hc v 100
trng hc. quc Mali t nh cao sc mnh v
cng tr thnh mt nc Hi gio di s cai tr ca
Mansa Musa (13071337), chu gi Sundiata bng ng.
Nh vua hnh hng ti thnh a Mecca vo nm
1324, mang theo 500 n l v 90 con lc ch vng.
Nm 1325, Mali chinh phc vng quc Songhai
vng h lu sng Niger nhng nm 1464, Songhai
tuyn b c lp. Mali bt u suy yu vo nm 1350,
v n nm 1500 th b Songhai thn tnh.
Timbuktu l mt thnh ph phn vinh
nm bn sng Niger. l im n ca
nhiu on thng gia theo nhng con
ng xuyn qua sa mc Sahara. Ti
y c cc trng hc, mt trng i
hc, cc nh th Hi gio v cc khu
ch.
y l mt gc tm bn x Catalan Ty Bc chu Phi vo th k XIV. Bn ny ch ra cc
th v tuyn ng thng mi ch cht, v v c hnh nh Mansa Musa, v vua v i ca
Mali.
I GIO NG HI GIO DJENNE: Vo th k XII, khi Mali c thnh lp v theo

o Hi, vua Mansa Musa cho xy mt nh th Hi gio thnh ph c Djenne, mt trung
tm bun bn vng. i gio ng Hi gio hin ti c xy bng gch bn theo kiu truyn
thng v hon tt vo nm 1907.
THNH LP ETHIOPIA
ng Phi, quc gia Axum lu i sp vo khong nm 1000. Ethiopia (Abyssinia) do triu i
Zagwe ca ngi Do Thi sng lp vo khong nm 1137. Phn ln ngi Ethiopia theo o Ki-t
nhnh Copt. Gio hi ca h b c lp trc s bnh trng ca o Hi nhng vn gi quan h vi
o Ki-t thng qua mt tu vin ca ngi Ethiopia Jerusalem. Nm 1190, Lalibela ln ngi hong
Ethiopia, di khi Axum v xy th mi
thnh ph Roha thn thnh, sau ny c i tn l
thnh ph Lalibela tn vinh nh vua.
Nm 1270, Yekuno Amlak lp ra triu i Solomon,

triu i t xng l hu du ca vua Solomon v n
hong x Sheba. quc Ethiopia bnh trng lnh
th sang cc vng ni ng Phi, thu tm nhiu b lc.
y l nc duy nht khng b cc nc khc nhm
ng trong mt thi gian di, tch bit vi th gii bn
ngoi v a hnh ni bao quanh. Tuy nhin, sau khi
pht trin mnh nht vo th k XIV v XV, nc ny
c nhng bt ha ni b vo th k XVI. i vi chu
u thi Trung i, Ethiopia c coi l mt vng
quc Ki-t gio b n vi mt nh vua huyn thoi tn
l Prester John. Haile Selassie, hong cui cng ca
Ethiopia (cai tr t nm 1930 n 1974), l hu du ca
Yekuno, ngi sng lp Ethiopia.
Ngi Ethiopia xy cc nh th hnh

ch thp bng cch o tc bn ngoi v
khot rng bn trong c khi ln. C
hai hnh nh ny u l nh th St
CC MC George thnh ph Lalibela thn
THI GIAN thnh, mt trong s 11 nh th nh vy
c xy vo th k XIII.
CHNH
1137 Triu i
Zagwe sng lp
Ethiopia
Nhng nm
1190 Lalibela
c xy lm
th ca
Ethiopia
1240 Sundiata
Keita lp ra
quc gia Mali
1270 Yekuno Amlak lp triu i Solomon, Ethiopia m rng lnh th
1307-1337 Mansa Musa, nh vua v i nht ca Mali
1350 Mali bt u dn suy tn
Th k XIV - th k XV nh cao ca vn ha Ethiopia

Khong nm 1500 Songhai chinh phc Mali
Thi Trung i, c bn vng quc chnh pht trin thnh vng chu Phi l Mali (sau ny b
Songhai thn tnh), Ethiopia, Benin v Zimbabwe.
BENIN V ZIMBABWE (11001480)

Benin l mt vng quc tin b vng rng nhit i Ty Phi. Zimbabwe l mt trung tm
khai thc vng vng tho nguyn ng Nam chu Phi.
enin nm v tr m nay l vng ng Nam Nigeria. l vng quc tn ti lu i nht trong s

cc vng quc vng rng nhit i Ty Phi. Th ca Benin l thnh ph Benin c xy dng
vo khong nm 900, pht trin thnh vng nht vo th k XV. Thnh ph ny c cc con ph rng
vi nhng ngi nh g b th nm dc hai bn, bao quanh bi mt bc tng thnh di 40 km. Cung
in ca oba (nh vua) c trang hong lng ly bng nhiu bc ph iu bng ng iu v nhng
phin tranh khc. Cc thng gia ca thnh ph tp np bun bn vi, ng voi, kim loi (nht l ng
iu), du c v ht tiu. Ngi Benin ni ting v nn ngh thut ca h, c bit l cc tc phm
iu khc dng cht liu gm, ng hoc ng iu.
Benin tr nn phn thnh di thi cai tr ca Eware i vng (14401473). ng hin i ha v

m rng lnh th vng quc. Cc quc gia chu Phi khi nh nhau thng bt t binh lm n l
nhng Benin khng lm nh vy, nn khi ngi B o Nha bt u mua n l t Ty Phi th k
XVI, Benin khng tham gia vo hot ng
B
bun bn n l. iu bo v Benin
trc qu trnh thc dn ha ca chu u
cho n tn nm 1897.
Chic mt n bng ng sng ng ny

th hin mt oba ca Benin. Nh vua
thng eo mt n tht lng trong cc
dp nghi l.
Bc ph iu ng ny ca Benin m t
mt ng vua ngi trn ngai vng, hai
bn l hai quan cn thn ang qu
trc ngai vng. Th th cng Benin
c ng theo phng php sp nng
chy. Ngi th to mu bng sp, ri
p t st bn ngoi lm khun. Sp
nng chy b ra v ng lng c
rt vo khun. Dng phng php ny
c th lm nhiu bn t mt khun.
Nhiu dn tc Ty Phi sng thnh b lc trong nhng ngi lng, chn nui gia sc v trng cy
lng thc. Vng tho nguyn Trung Phi (trong hnh) c mi trng rt khc bit so vi nhng
cnh rng nhit i min Ty.
ZIMBABWE
Zimbabwe pht trin thnh vng nh c tr lng ln
ng v vng. Phn ln s ng v vng c khai thc
t hn mt nghn khu m c cc thng gia Arp
b bin min ng mua t th k X tr i. H xy
dng cc th min Nam chu Phi, v Zimbabwe rt
ni ting v thnh ph cung in i Zimbabwe c
tng thnh bao quanh, c xy t nm 1100 n nm
1400. Tuy nhin, ngi ta bit rt t v ngi
Zimbabwe. H khng phi l nhng chin binh c khi,
cho nn Zimbabwe khng dng bin php qun s
m rng lnh th.
Khong nm 1450, Zimbabwe b sp nhp vo vng

Ngy nay vn c th nhn thy tn tch
quc Rozvi (Mwenemutapa) ca ngi Shona, gi theo
ca bc tng ln v tr ca thnh i
tn mt i th lnh l Mwene Mutapa. Vng quc ca
Zimbabwe trc kia.
cc chin binh ny kim sot hu ht nhng vng ngy
nay l Zimbabwe v Mozambique. H tip tc bun
bn vng v ng vi ngi Arp v nh tr nn giu c. Tnh hnh thay i t khi ngi B o
Nha mun ginh quyn kim sot cc m vng v ng.
Vng quc Rozvi chin u chng li iu ny
trong mt thi gian, nhng n nm 1629 th cc m
u ri vo tay ngi B o Nha. Tuy nhin, vng
quc Rozvi vn tn ti cho n nhng nm 1830.
y l bc tng u mt oni (vua) ca

vng quc Ife c bng ng t th k
XIV. Nh vua i chic khn ca mt v
thn bin. Ife l mt vng quc tng
gip gii vi Benin.
I ZIMBABWE: Mt b n hp dn ca chu Phi l thnh ph i Zimbabwe c tng bao
quanh. Tn ca thnh ph ny c ly lm tn quc gia Zimbabwe ngy nay. Cc cng trnh
bng kin c trong thnh ph c xy t cc khi granit trong thi gian t th k XI n
th k XIV, nhng khng ai bit ti sao v do ai xy nn. T zimbabwe ngha l vng t c
tng vy quanh, hin din rt nhiu ng Nam chu Phi, nhng i Zimbabwe l khu vc
rng ln nht.
TN GIO THI TRUNG I (11001500)
Vo thi Trung i, cc th ch tn gio trn ton th gii pht trin mnh v c th lc
khp ni. iu ny mang li nhng li ch ln lao nhng ngc li cng dn ti s tha ha trong
cc t chc tn gio.
n nm 1200, ngay c tn gio tr nht l
o Hi cng 500 nm tui. Cc tn

gio tr thnh nhng thit ch quan trng
v nh hnh trong tp qun ca mi nc.
nhiu ni, cuc sng hng ngy tr nn
cc nhc v nn i ngho v nhng gian trun, v
nhng ai khng chu c s khn kh thng tr nn
h hng, i bi hoc phm ti. Nhiu ngi theo o
bt u cm thy vic t b cuc sng i thng, tr
thnh tu s th phng Cha c th s c li hn.
l l do khin cuc sng tu vin tr nn hp dn i vi
nhiu ngi. chu u, Trung Quc v Ty Tng, ch
tu kn vi cc l lut nghim ngt v li sng thanh
m ngy cng pht trin. Cc tu vin cng h tr cng
ng a phng trong vic chm sc y t, gio dc, to
Francis thnh Assisi (11821226) dnh vic lm v cung cp ni tm tr. Tu vin khuyn khch
c i mnh cu gip ngi ngho v cc cuc hnh hng v c nh hng tch cc trong
ngi bnh. Nm 1210, ng lp ra dng nhng lc lon lc.
tu Franciscan (Phanxic). Hai nm sau
, ng lp dng tu Thnh Clara Hn
mn dnh ring cho n gii.
y l hnh nh nh th Thnh Peter Rome vo thi Trung i. c xy thi La M vo
nm 325, nh th ny tr thnh chnh ta ca Gio hong cho n khi b ph hy vo nm 1506
v mt nh th thi Phc hng b th hn nhiu c xy th vo .
QUYN LC TN GIO
Gii tu s c nh hng n chnh tr cng nh tn
gio. chu u, Gio hong knh ch vi nh vua, Tu
s knh ch vi qu tc, thm ch i khi cc Gio
hong cng cnh tranh vi nhau. Gio hi b tha ha
ngi ta c th dng tin mua chc v trong h
thng tu hnh v s tha th cho nhng ti li mnh
phm phi. Trong o Hi, khng c gii tng l nhiu
quyn lc nhng c nhiu nhm Hi gio khc nhau.
Francis thnh Assis yu thin nhin;

ngi ta n rng ng cn ni chuyn
Mexico ca ngi Maya v ngi Toltec, cc thy tu
nm quyn lc tuyt i v i hi mi ngi sn sng
c vi cc con vt. ng ni ting v
hy sinh lm vt t sng. Khp ni trn th gii, nhiu
lng trc n v a chm sc cc sinh vt
nh. ng c phong thnh sau khi mt ngi n thun tin vo Thng , nhng khng c
vo nm 1228.truyn dy v tn gio mt cch thch ng. chu u,
tn gio c truyn dy bng ting Latinh, n
th bng ting Phn (Sanskrit), nhng th ting m hu ht mi ngi khng hiu. Hnh hng l mt
vic quan trng i vi cc tn : ngi Hi gio hnh hng ti thnh a Mecca, ngi Ki-t gio
ti Rome v Jerusalem, cn tn Pht gio v o Hindus (n gio) th ti cc ngn ni v ngi
cha linh thing. Nhiu ngi khng th ci thin cuc sng ca mnh, nn h cu nguyn c c
cuc sng tt p hn trn thin ng (i vi ngi Ki-t gio, Hi gio v ngi Maya) hoc
kip sau (i vi tn o Hindu v Pht gio). n
cha v nh th c xy dng trn khp th gii, mt
s c xp vo loi cc cng trnh kin trc p nht
ca thi i.
Trong thi s k Trung i, hng nghn

nh th c xy trn khp chu u.
Trong nh th khng c gh ngi mi
ngi phi ng trong cc bui l,
nhng c g tng ngi gi v
ngi m vn vo.
i gio ng Hi gio Cordoba thuc nc Ty Ban Nha Hi gio l mt trong nhng cng
trnh kin trc p nht tng c xy dng. Mi nh th ny c hn mt nghn ct chng
cho bn trong c nhiu nh sng v khng kh, mt c im quan trng ca cc cng trnh xy
dng min kh hu nng.
Nh th Hi gio c xy nhiu nc t chu Phi ti n , thm ch c mt s vng ca

Trung Quc. y l ph tch ca nh th Hi gio Kilwa, mt th quc Hi gio nm ngoi
khi b bin ng Phi tng bun bn vi Zimbabwe.
TN GIO V VN HA
Trong thi Trung i cng xut hin cc nh t
tng tn gio ln. Cc hc gi nh Meister Eckhart
c, Thomas Aquinas Italy, Maimonides v Ibn
Arabi Ai Cp, Marpa Dch gi Ty Tng, Ramanuja
n v Dogen Nht Bn nh hng t tng
ca thi i. Tn gio tr thnh mt phn ca cuc
sng thng ngy, nh hng n ngh thut, khoa hc,
y hc, chnh quyn v x hi. Tn gio to nn ct
li ca nhiu nn vn ha trn th gii. Mt s ngi
cho rng cu nguyn vo cc ngy l tn gio l , tt
c cc ngy cn li th c ph l. Mt s n v nh
th tr nn giu c v tha ha n mc nhiu ngi bt
u t ra nghi ng c tin ca mnh.
Quetzalcoatl l mt v thn c ngi
Toltec, Maya v Aztec th phng. ng
c cho l v thn mang li vn minh
v hc thc, cng l thn bo v linh
hn cho gii tu s.
y l mt ngi cha Pht gio Ty Tng. o Pht vi nim tin vo kip lun hi c du
nhp vo Ty Tng nm 749. Cc nh s Ty Tng c gi l Lt ma.
QUC MNG C (12061405)
Ngi Mng C gy dng c mt quc
rng ln nht trong lch s. S hin din ca h v
cng r nt Trung Quc, Nga v th gii Hi gio,
nhng quc ca h tn ti khng c lu.
m 1180, mt cu b mi ba tui c
N
a ln lm th lnh b lc khi cha ca cu
b u c cht. Cu b tn l Thit
Mc Chn (Temujin), v b lc Mng C
Yakka ca cu l mt b lc du mc hiu
chin. Hai phn ba s ngi trong b lc nhanh chng
ri b Thit Mc Chn, nhng cu sm thng nht
b lc tr li v kim sot c cc b lc Mng C khc.
Trong hi ngh cc khan (th lnh) Mng C vo nm
1206, Thit Mc Chn c phong l Thnh Ct T
Hn (Genghis Khan), hay Hong ca tt c mi
ngi. ng ha hn l cc th h tng lai ca ngi
Mng C s c sng trong xa hoa. Thnh Ct T
Hn bt u s nghip chinh chin ca mnh bng vic
o to mt i qun hung bo, thn tc v c k lut
tt. i qun ca ng khin k th khip s, git bt k
ai phn bi hoc khng chu u hng. Trong mt lot Khi bnh trng lnh th rng nht vo
nhng cuc chinh pht, Thnh Ct T Hn chim th k XIII, di thi tr v ca Ht Tt
Turkestan, min Bc Trung Quc v Triu Tin, tip Lit, quc Mng C tri di t Thi
Bnh Dng ti bin en.
quay v pha Ty tn ph Afghanistan, Ba T v cc
vng thuc Nga. Mt s thnh cng ca ng c c l
do i th ca ng mt on kt.
S BNH TRNG CA MNG C

Sau khi Thnh Ct T Hn qua i, Oa Khot i
(Ogodai) v Mng Kha Hn (Monke Khan) xm lc
Armenia, Ty Tng v chim thm nhiu vng t ca
Trung Quc, tip tn ph ng u. Ht Tt Lit
(Kublai Khan), chu ca Thnh Ct T Hn, hon tt
cuc thn tnh Trung Quc. ng t xng l hong
u tin ca triu Nguyn (12711368). S cai tr ca
ngi Mng C c mt s im tt, nh mang li a v
cho ph n, khuyn khch cc hc gi, tn trng cc tn
gio khc nhau v thc y bun bn. H m cc
con ng t la chu cho l khch t ng sang
Thnh Ct T Hn (khong 11621227) Ty. Nhng c nhng im khng tt, nh vic i
l mt th lnh, nh chin lc v nh t qun Mng C tn bo ph hy cc thnh ph v tn
chc v i. Trong mt chin dch, i st nhiu ngi. Trong khi , nh Tng min nam
qun ca ng di chuyn thn tc Trung Quc chin u chng qun Mng C trong
vt qua 440 km trong ba ngy. ng sut 20 nm trc khi sp , v vng quc Hi gio
cht do b ng nga.
Delhi ngn c qun Mng C xm lc n .
Cuc bnh trng lnh th ca Mng C chm dt vo khong nm 1260.
Trong chin trn, ngi Mng C l nhng chin binh khng th b y lui. H bn cung tn xa
cha tng thy, h phi nga rt nhanh v chin thut ca h nh la c nhiu ch th.
Ngi Mng C l dn du mc sng trn nhng tho nguyn Mng C mnh mng. H sng
trong nhng ngi lu ln quy trn lm bng da hoc vi (yurt), c th dn mang theo ti ch
khc ri li dng ln mt cch d dng. H chn th tru, b, cu, d v nga. Ngay c khi
xm lc cc thnh ph, qun Mng C vn trong cc lu dng ngoi thnh ph.
TH LNH TAMERLANE HUNG BO

T nm 1275, mt thng gia thnh Venice l Marco Polo tri qua 17 nm trong cung in ca vua
Ht Tt Lit. Nhng cu chuyn do ng vit ra gip ngi chu u c c mt bc tranh trung
thc u tin v Trung Quc v s giu c ca nc ny. Sau khi Ht Tt Lit qua i vo nm 1294,
quc Mng C hng mnh bt u chia r. Mt s khan nh Chagatai Turkestan, cc khan Ba
T v Kim Trng Hn quc (Golden Horde) thuc min Nam nc Nga chim gi nhng vng
quc nh hn. Cc khan Mng C u rt tn bo, nhng c l tn bo nht l Tamerlane, tc Timur
(13361405), ngi cai tr x Samarkand mang hai dng mu Mng C-Th. ng ta cng i qun
ca mnh tung honh t nm 1361 n nm 1405, giy xo mt cch tn bo cc x Ba T,
Armenia, Gruzia, vng Lng H, Azerbaijan v Kim Trng Hn quc. Tuy nhin, d ni ting tn
bo, Tamerlane li l mt nh bo tr ln cho ngh thut, thin vn hc v kin trc Samarkand.
Nhng nhn chung, ngi Mng C khng li du n g bn vng trong lch s th gii ngoi s tn
ph m h gy ra. Trung Quc v Nga tr nn ngho i, th gii Hi gio hn lon v ngay c cc
nc chu u nh Ba Lan v Serbia cng chu tn tht nng n. Sau khi Tamerlane mt vo nm
1405, cuc phiu lu v i v m mu ca ngi Mng C chm dt, tr Nga v Turkestan.
CC MN TH THAO CA NGI MNG C

Ngi Mng C thch ci nga, u vt v bn cung. Cc khan Mng C khuyn khch chi th thao
nh mt cch rn luyn k nng chin u v pht hin nhng binh lnh c ti. C nhiu cuc thi u
th thao, nhng ai t thnh tch trong cc cuc thi ny c th c thng chc trong qun i. Chi
th thao cng gip rn luyn tinh thn ng i, mt trong nhng u th ln nht ca ngi Mng C.
T tui thiu nin, cc cu b Mng C
luyn bn cung v u vt.
Trong chin trn, ngi Mng C mc

nhng b o gip nh lm bng da v
st. H ra tay mau l v tn bo n ni
hu ht i th ca h phi u hng v
s hi. Nhng l c ln bng la pht
ph theo sau i qun Mng C. Bt k
ai chng i li h u b git.
Ngi Mng C tip nhn mn th thao polo (ci nga chi bng) ca ngi Ba T.
quc Aztec v Inca pht trin c lp vi nhau, mt Bc M v mt Nam M. n u th
k XVI, hai quc m rng lnh th v c nh hng ln trong khu vc ca mnh.
NGI AZTEC V NGI INCA (11001500)

Hai nn vn minh ln hnh thnh chu M trong vng khong 100 nm l quc Inca Peru
v quc Aztec Mexico.
ruyn thuyt k rng ngi Aztec vn min
T
Bc Mexico. Tip vo nm 1168, theo s
dn dt ca thn Huitzilopochtli (thng
c m t l mt con rn), h bt u di c
v pha Nam v cui cng nh c thung
lng Mexico, lp nn cc cng ng lm nng nghip.
Khong nm 1325, ang lc chin tranh, h chuyn ti
a im an ton trn mt hn o h Texcoco.
chnh l v tr ca thnh ph Mexico ngy nay.
Thn Huitzilopochtli ca ngi Aztec

i khi c th hin di dng mt con
rn. Bc tng ny c lm bng g
THNH PH TENOCHTITLN
v p mu ngc lam.Ngi Aztec gy dng cc o vn h Texcoco
v trng cy lng thc . H cng bt u xy
dng mt thnh ph ln tn l Tenochtitln. Thnh ph ny c bo v d dng v ch c th vo
c thnh ph bng cc con ng p ni m ngi Aztec xy qua h. Ngi Aztec bun bn khp
Mexico v n ng Aztec phc v trong qun i ca cc thnh ph khc c tr lng. Di s
dn dt ca th lnh Itzcatl v i (14271440), h bt u xm lc cc thnh ph lng ging v cui
cng gy dng nn quc Aztec m n nm 1500 tri di t b bin bn ny ti b bin bn kia.
Ngi n V i nm chnh gia thnh
ph o Tenochtitln. Trn nh kim t
thp l in th thn Tlloc v
Huitzilopochtli. Cng trnh pha trc
n l ni th thn Quetzalcatl.
Thnh ph Tenochtitln nm gia h Texcoco v ni vi t lin bng nhng con ng p cao.
Mt mng li knh rch an chng cht khp thnh ph.
Vng, bc v qu c dng lm cc vt dng p cho cc gia nh qu tc. Cc vt dng
ny cng c dng trong cc nghi l tn gio.
QUC INCA
Theo truyn thuyt, Manco Capac v em gi ca ng l Mama Ocllo l nhng bc tr v u tin ca
ngi Inca vo khong nm 1200. H t xng l Con ca Mt tri. Ngi Inca sng trong mt
thung lng nm cao trn dy ni Andes thuc lnh th Peru ngy nay. H xy thnh ph Cuzco ti
v cc thnh ph khc, chng hn nh Machu Picchu. T Cuzco ngha l ci rn hoc trung tm
ca th gii. Ngi Inca sng ti y trong 200 nm, cch bit vi th gii bn ngoi. Nhng di
thi ca Pachacutec, mt vin tng ti ba v l hong ca h (14381471), ngi Inca bt u thi
k i chinh phc. n nm 1500, h to dng c mt quc rng ln.
Th lnh Pachacutec ca ngi Inca ch
huy qun xung trn. V kh ca binh
lnh Inca gm sng bola (mt kiu n
cao su bn v pha k th), gio bng
g, kim v gy c u hnh ngi sao.
Di s lnh o ca th lnh
Pachacutec, ngi Inca chinh phc
thnh cng nhiu b lc lng ging
MACHU PICCHU: Machu Picchu l mt thnh ph c bit ca ngi Inca nu mnh trn nh
ni kn o n ni tn nm 1911 mi c tm thy li. Nm rt cao trn dy Andes, thnh ph
l mt trong nhng c im cui cng ca ngi Inca chng li cuc xm chim ca ngi Ty
Ban Nha. Cc ta nh trong thnh ph c xy bng cch ghp kht vo nhau khng cn va
xy. Machu Picchu l mt trung tm tn gio, c mt i quan st thin vn v cc ngi n.
CC NH THM HIM THI TRUNG I
(12701490)
Vo thi Trung i, nhiu ngi dng cm thc hin cc cuc hnh trnh di v thng l
nguy him ti nhng min t xa xi. Cc cuc thm him ny tng cng hot ng bun
bn v truyn b nh hng chnh tr.
gi Viking l nhng nh thm him u
N tin ca thi Trung i; h ti tn chu

M, Morocco v Baghdad. Tc gi ca cu
chuyn u tin tng thut v vng Trung
l John x Pian del Carpine, mt thy tu
thuc dng Franciscan, i din cho Gio hong
Innocent IV ti thm v khan Mng C ti vo nm
1245. Nh thm him chu u ni ting nht l Marco
Polo, mt thanh nin Venice, n Trung Quc din
kin Ht Tt Lit v lm vic ti trong nhiu nm.
Khi tr v vo nm 1295, ng vit mt cun sch
sinh ng v nhng chuyn i ca mnh.
Nhng
nm
1325
Hong t Henry i Bin (13941460) 1350,
chu trch nhim v thnh ph Ceuta
Ibn
Morocco (Marc). Trng trch ny
khin ng ngy cng say m tu thuyn.
Battuta
ng bo tr cho cc chuyn thm him mt lut
v c vic ng mt thuyn bum kiu s
mi, loi thuyn caravel. ng khuyn
khch vic v bn chnh xc cng nh
sng ch thm cng c i bin. Nhng
thy th c ng o to l nhng
ngi chu u u tin thc hin hnh
trnh di bng ng bin.
Morocco, ti Nga, Trung , n , min Nam

Trung Quc v chu Phi, v m t li chi tit hnh trnh
ca mnh. c Trnh Ha thc hin by chuyn
thm him bng ng bin t nm 1405 n nm 1433
theo lnh ca Hong Vnh Lc triu Minh. on
Cc on lc a l khch v
thuyn ca ng ti Indonesia, n , Ba T, Mecca
thng gia Hi gio vt qua cc sa
v ng Phi, thit lp quan h ngoi giao v m rng mc chu Phi v chu , mt vi
nh hng chnh tr ca Trung Quc vi cc nc chu ngi trong s h tr thnh nhng nh
ven bin. ng mang v nhiu l vt dng ln l hnh i nhiu ni nht thi Trung
hong Trung Hoa, trong c gia v v nhng con i.
th l.
Ht Tt Lit c Marco Polo thc hin nhiu cuc hnh trnh, trong c chuyn i ti vng
bin gii ca Trung Quc vi Ty Tng. Marco Polo k li vic t tre khi h tri ngh chn,
gy ra nhng ting n tanh tch lm l nga hong s. Nhng ting n cng c tc dng xua
ui th d.
Cc nh thm him thi Trung i thc hin nhng hnh trnh kh tin vt hng nghn km. V
i nht trong s ny l Marco Polo, Ibn Battuta v Trnh Ha.
Marco Polo xa thnh Venice trong 25 nm. ng mt bn nm cho chuyn i ti Trung Quc
bng ng b v ba nm cho chuyn tr v t Trung Quc n Ba T bng ng bin, tip
theo ng b v Venice. Trong thi gian Trung Quc, ng c phong chc quan cai tr
Dng Chu v l s thn ca nh vua. Nh vua cho n nhiu ngi nc ngoi v nhn thy
ngi chu u l nhng v khch rt khc thng.
HONG T HENRY I BIN

Henry l con trai ca vua B o Nha. Nm 21 tui,
ng pht hin thy cc kho bu Morocco, c
chuyn t Songhai v Senegal (Ty Phi) ti qua ng
b. ng t m mun bit liu c th ti nhng nc
ny bng ng bin hay khng. V vy, nhng nm
14241434, Henry b tin thu cc thy th i thm
him b bin chu Phi. c nhng pht hin ca h
c v, ng cho xy mt trng hng hi Sagres
(B o Nha) o to thy th cho cc cuc thm
him sau ny.
Khi hong t Henry mt vo nm 1460, cc nh thm

him B o Nha ti c ni m nay l Sierra Marco Polo ti Trung Quc ln u tin
Leone. Nhng vic lm ca Henry khch l cc nh cng cha, mt thng gia Venice. ng
thm him B o Nha i xa hn dc theo b bin Ty li Trung Quc lu hn, lm quan trong
Phi, tm mt tuyn ng bin sang n v Vin triu nh ca Ht Tt Lit v c c
ng. Th gii lc ny sp bc vo thi k m rng lm s gi cho nh vua i khp Trung
mnh m cc cuc tip xc quc t. Ngi Trung Hoa Quc v ti c Pagan Min in (nay
l ra c th tr thnh nhng nh thm him quc t l Myanmar).
u tin, nhng cc hong Trung Hoa ch trng c
lp vi th gii bn ngoi nn cc thng gia b ngn cn khng cho thm him. Ngi Hi gio cng
i thm him khp ni, nhng n nm 1500 h khng cn tham vng bnh trng lnh th mnh hn
na. Trong khi , ngi chu u li chun b thay i chnh sch hng ni, chuyn sang tm kim
nhng chn tri mi.
Ibn Battuta (13041368) xut thn t
Bc Phi. ng dnh c i cho cc
chuyn thm him v vit sch thut li
cc chuyn i ca mnh. ng ti
chu Phi, Nga, Morocco v n , v i
ng bin ti min Nam Trung Quc.
Cc cu chuyn ng vit c chnh xc
cao v hu ch nht trong tt c cu
chuyn ca cc nh thm him thi
Trung i.
on thuyn ca c Trnh Ha gm cc thuyn mnh ln vt i dng, c ng dnh
ring cho cuc thm him. Trong chuyn i u tin, ng ch huy 62 con thuyn nh th ny.
CHIN TRANH TRM NM (13371453)
Chin tranh Trm nm l mt lot cc cuc chin ngn, tn km, xy ra do cc vua Anh toan
thng tr nc Php nhng vp phi s phn khng d di ca ngi Php.
m 1328, vua Php Charles IV qua i
N
khng c ngi k v. Cc nam tc ngi
Php a em h ca vua Charles l
Philip VI ln ngi, nhng vua Anh Edward
III, chu vua Charles, khng tha nhn
vic ny nn tch thu cc vng t ca vua Edward
Php. Chin tranh bng n vo nm 1337. Khi u
cuc xung t ko di lin min sut 116 nm gia
ngi Anh v ngi Php, ngi Anh nh bi i tu
ca Php ti Sluys trn eo bin Manche (English
Channel), ri tn cng nc Php, ginh chin thng
quan trng Crcy v chim thnh ph Calais. C hai
bn cng cn tin v nh chp nhn nh chin t nm
John x Gaunt (hoc Ghent, thuc B) 1347 n nm 1355. Nm 1355, di s ch huy ca
l mt trong s cc con trai ca vua Edward, bit danh Hong t en, ngi k v vua
Edward III. Trong thi gian lm nhip Edward III, qun Anh li tn cng nc Php. Hong t
chnh (13771386) cho chu trai l vua en ginh chin thng vang di Poitiers. Hip c
Richard II, ng l ngi quyn lc nht Brtigny do hai bn k vo nm 1360 trao cho Anh
Anh. nhiu vng t rng ln ca Php. Nhng tip chin
tranh li n ra v nc Anh mt hu ht cc vng t
ca Php m h s hu.
CC V VUA THIU NIN V THA C NGNG BN

Cui nhng nm 1360, ngai vng Php v Anh u do cc v vua thiu nin k v. Php l Charles
VI v Anh l Richard II. Ch ca vua Richard l John x Gaunt (13401399) cai tr t nc thay
vua. Nm 1396, vua Richard II ci Isabelle, con gi ca vua Charles VI v hai bn k mt tha c
nh chin trong 20 nm.
Edward, Cng tc x Wales, cha ca
Richard II, c bit danh l Hong t
en, v ng mc o gip mu en.
Cung bn tn c gn lng chim ca qun Anh (hnh tri) bn xa v nhanh cha tng thy trc
. N ca qun Php (hnh phi) d np tn v d bn hn, nhng tc tn bay chm hn
nhiu.
Vua Edward III tn cng nc Php nm 1346. i qun 10.000 lnh ca ng nh bi qun
Php ng gp i trong trn Crcy. Cung bn tn c gn lng chim ca qun Anh li hi hn
n ca qun Php.
TRN AGINCOURT: Trn Agincourt nm 1415 l mt chin thng lng danh ca qun Anh.
Vua Henry V ch huy khong 900 k binh v 3.000 tay cung. Qun Php trang b nhiu kh gii
v ng t nht gp ba ln qun Anh nhng t chc v ch huy rt km.
CHM DT CUC CHIN TRANH TN

KM
Sau mt thi gian nh chin ko di, chin tranh li n
ra vo nm 1415. ng vua thch phiu lu ca nc
Anh l Henry V (13871422) khi li i hi quyn s
hu trc y ca nc Anh i vi ngai vng nc
Php. Lc , Anh vn gi thnh ph Calais v mt s
vng thuc Bordeaux. Vua Henry chim c th trn
Harfleur thuc Normandy v nh bi thm hi qun
Php Agincourt. Tip , ng chim phn ln min
Bc nc Php. Vua Php Charles VI a Henry ln k
v ngai vng nc Php vo nm 1420. Vua Henry cng
ci con gi ca vua Charles l Catherine x Valois. tui 17, Jeanne dArc (14121431)
Ch 15 thng sau , vua Henry qua i, li ngai ch huy qun Php chng li qun Anh
vng cho con trai cn th l Henry VI. Khng lu sau, vo thi im en ti nht i vi nc
vua Charles VI cng qua i. Php. Ngi Anh buc ti c lm ph
L ngi thy v c tuyn b c bo mng
ng h v nghe thy ging ni bo c phi nh
ch ui qun Anh khi nc Php.
trng
nc
Anh
c
quyn s
hu ngai
vng
Php,
ch ca
vua
Henry l
John, b
tc x
Bedford,
bao
vy
thnh
ph
Orlans.
Nhng
qun
Php
di s
ch huy
ca
Jeanne
dArc
(Joan of
Arc),
mt thn
n 17
tui,
Jeanne dArc b tri vo cc v thiu
bo v
sng vo nm 1431. Su trm nm sau,
c nm 1920, c c phong thnh.
thnh
ph.
Jeanne dArc tuyn b rng c c bo mng v nghe thy ging ni bo c phi gii phng nc
Php. C h tng v vua mi l Charles VII ti Reims lm l ng quang. Nhng ngay sau
Jeanne dArc thua trn Paris v b ngi Burgundy bt. H bn c cho ngi Anh; ngi Anh
thiu sng c vi ti danh ph thy. Chin s vn tip din l t trong vi nm sau . n nm 1453,
ngi Php ti chim cc vng t ca h, chm dt cuc Chin tranh Trm nm. Ch c Calais vn
trong tay ngi Anh. l mt cuc chin tranh ca cc ng vua nhng ngi tr gi li l dn chng.
CC MC THI GIAN CHNH
1340 Trn Sluys, trn bin qun Anh thng
1346 Trn Crcy qun Anh thng
1347 Trn Calais qun Anh thng
1356 Trn Poitiers qun Anh thng
1372 Trn La Rochelle, trn bin qun Php thng
1415 Trn Agincourt qun Anh thng
1428 Trn Orlans qun Php thng
1450 Trn Formigny qun Php thng
1451 Trn Bordeaux qun Php thng

CI CHT EN (13471351)
Ci Cht en l mt trong nhng thm ha khng khip nht trong lch s loi ngi. Khong
mt phn ba dn s Trung ng v chu u cht v dch bnh ny.
i Cht en cp i sinh mng ca
C
khong 25 triu ngi ring chu u, v c
th cn nhiu triu ngi na chu . y
l mt cch gi tn loi bnh dch hch c
cc m mu t di da v chuyn sang mu
en. bn v nch ngi bnh sng ln cc hch. Bnh
nhn cht rt thm thng ch trong vng vi gi ng
h sau khi xut hin triu chng. Bnh ly lan t l b
cht k sinh trn c th chut v cng c th k sinh
ngi. Dch hch sau tin trin thnh dch vim
phi, ly thng t ngi sang ngi khi tip xc qua va
Ci Cht en ly truyn t loi b cht
chm hoc ht hi.
sng k sinh chut. C kh nng n
xut pht t mt vng min Nam
Trung Quc hoc ng Nam . Dch
hch
theo
chn cc
i qun
Mng
C t
min
Nam
Chut thng sng trong nh, trn tu, Trung
trong cc kho lng thc, v vy dch Quc
bnh ly lan rt nhanh trong dn chng. hoc
Min
in qua Trung , theo Con ng T la ti Baghdad v bn o Crimea (Crm). Nm 1347, dch
bnh theo thuyn b n Genoa (Italia), ri lan sang pha Ty v pha bc, ti Paris v London nm
1348, ti Scandinavia v Nga nm 1349. Khng cch g c th chng li cn bnh ny v d nhin n
git c ngi giu cng nh ngi ngho.
Cc th chu u bn thu, ng ph y rc ri, chut v phn ngi. Ngi ta nm cht
thi qua ca s v gim di chn m i. Tnh trng thiu nhng iu kin v sinh c bn l
nguyn nhn khin dch bnh ly lan nhanh nh vy.
NHNG NH HNG TC THI

Ci Cht en honh hnh khp ni: nh ca trng
khng, lng mc, th b b hoang, ngi lm vic
trong mt s ngnh ngh, thm ch ton b mt s vng
b xa sch hon ton. Thnh Bagdad v Mecca hoang
vng. Cc cnh ng cht y nhng xc cht cha
thiu v chnh nhng bc s, thy tu v nhng ngi i
thiu xc cht cng cht v dch bnh. X hi v kinh
t chu u bt u tan r. Trong ngh thut ca thi Trung i,
Ci Cht en c m t nh mt b
xng ngi phi in cung trn lng
nga.
T thnh Genoa, Ci Cht en lan khp chu u. Mt s khu vc, chng hn nh Ireland v cc
vng ti Php ch thit hi khong 10% dn s, nhng cc vng khc nh min Bc Italia, min
ng x Anh v Na Uy, c ti 50% dn s thit mng.
NHNG NH HNG LU DI
Ci Cht en lan rng, hy hoi c tin ca nhiu ngi vo Cha. i vi h khng c l g m c
ngi tt ln k xu u phi cht. Cc nng tri b b hoang, nh th vng bng ngi. Trc khi b
trn i dch tn cng, chu u thng d tha lc lng lao ng, tin cng thp, nhng s thiu ht
nhn cng lc ny khin tin cng lao ng tng ln. Nhiu ngi nng thn bt u chuyn vo sinh
sng trong cc th hoang vng, v ln u tin h c th lm vic c tr tin ngay. Ch
phong kin vn lung lay nay sp hn. Cc cuc khi ngha bng n. Chu u v th gii Hi
gio trong cn no lon. Trong vng 100 nm tip theo, nhiu s vic thay i. Thi k Trung i
m ng cho mt th gii mi, vi nhiu hoi nghi hn.
Ngi ta t qun o ca ngi cht
nhm ngn chn dch bnh ly lan.
Nhng vic ny cng khng c tc dng
v nguyn nhn thc s ca dch bnh l
b cht k sinh l chut ang honh
hnh khp ni vo thi .
Vic quan trng l phi dn nhanh cc xc cht, ngay c khi ngi thn ca h cn ang than
khc. C nhng ngi chuyn i rao quanh cc ph, gi mi ngi mang xc cht ra em
thiu.
Ban m, nhng chic xe cht y xc cht mang i thiu. Dch hch ly lan nhanh trong cc
th do iu kin n cht chi v mt v sinh. Thm ch nhng tu vin cch bit cng chu chung
s phn v dch bnh ly qua nhng ngi nhim bnh n cu xin gip .
TRUNG QUC: TRIU MINH (13681644)

Sau mt cuc khi ngha ko di, ngi Mng C b nh ui khi Trung Quc. Tip , nc
ny c hng nn thi bnh thnh tr trong vng 150 nm di triu Minh.
t Tt Lit (Kublai Khan) l mt hong
H Trung Hoa v i, nhng ng li l ngi

Mng C. Sau khi ng mt vo nm 1294,
cc hong k v ca nh Nguyn u
nhu nhc, Trung Quc nhiu ln lm vo
nn i v gp v vn kh khn. Thun , hong
cui cng ca nh Nguyn, l mt nh cai tr rt km
ci. Ngi Trung Hoa chn sng di ch cai tr h
khc ca ngi nc ngoi. H tm c mt ngi
tr v ng hng, l Chu Nguyn Chng vn l
nh s, trong lc kh khn phi i kht thc. L th
lnh ca qun ni dy, Chu Nguyn Chng c sn
trong tay mt i qun v cng chng t ti cm qun.
Sau 13 nm dy binh, Chu Nguyn Chng chim c

thnh Bc Kinh, ui qun Mng C v nc v ln
ngi hong , gi l Minh Thi T. ng lp triu i
nh Minh (ngha l sng) v ly nin hiu l Hng V
(ngha l rt thin chin). ng di v thnh Nam
Kinh pha Nam. ng nm quyn hnh tuyt i ti
Trung Quc trong 30 nm, bo v t nc trc cc
cuc tn cng ca qun Mng C, khi phc trt t v
s thnh vng cho nc ny.
Minh Thi T truyn ngi cho chu l Kin Vn nhng

bn nm sau , Kin Vn b ch l Chu lt v
Chu tr thnh Hong Vnh Lc hay Minh Thnh
Hong Hng V (13281398) t chc T (13601424) vo nm 1403.
li b my cai tr Trung Quc, m cc
trng o to quan li. Ai mun lm
quan th phi cc k thi v vn hc
v trit hc.
Ngh thut, vn hc v ngh gm
pht trin t thi nh Tng v nh
Nguyn. Chic bnh ny l bng chng
v mt thi k pht trin xut sc ca
ngh thut di thi nh Minh.
Bn trong thnh Bc Kinh, hong Vnh Lc xy dng T Cm thnh, ni ch c hong
cng hong gia c php s dng. y l mt ta nh in hnh trong T Cm thnh.
NN THI BNH DI THI NH MINH

Trung Quc li pht trin hng mnh di s tr v ca Hong Vnh Lc nhng nm 14031424.
ng s, th v knh rch c xy dng li, v khi di v Bc Kinh, hong cho xy dng
cc n i, cung in ln trong T Cm thnh. Hc thut v ngh thut pht trin rc r. Thng mi
v cng nghip c khuyn khch, v iu khc thng l Trung Quc hng ngoi khi xut khu
hng ha v m rng nh hng ca mnh nc ngoi. V c theo o Hi l Trnh Ha nhn s
mnh thc hin cc chuyn i di ti tn n , th gii Hi gio v chu Phi. Nhng sau thi tr v
ca Hong Vnh Lc, Trung Quc khng cn quan tm ti cc nc khc. Nhiu ngi Hoa nh
c ng Nam tham gia vo hot ng bun bn ang ngy cng ln mnh ca cng ng mnh.
B my cai tr ca Trung Quc c ci thin, v nu khng nhc n nhng vn vi nn cp bin
v cc cuc tn cng ca ngi Mng C th Trung Quc pht trin thnh vng trong mt th k.
T nm 1517 tr i, ngi B o Nha v nhng ngi chu u khc ti b bin Trung Quc, bun
bn ch yu Qung Chu. Cc hong tr v Trung Quc vo cui th k XVI u xa hoa lng ph
v khng c lng dn; c nhiu cuc tn cng xy ra trn vng bin i. Thng mi sa st, nn tham
nhng v
cp bc
gia tng,
nn i
v cc
cuc
khi
ngha
hay din
ra. Nm
1592,
ngi
Nht
Chic ng ng bt lng thi nh Minh
Bn xm ny c lm t sn mi chm khc.
lc Ngi ta lm sn mi bng cch pht
nc nhiu lp mt th sn c ln mt g.
Triu Sn cng li, to thnh mt cht liu rt
Tin bn m ngi Trung Hoa hay s dng.
lng
ging, e da ti an ninh ca Trung Quc. Cc cuc
khi ngha n ra nhiu ni ti Trung Quc v vo
nm 1644, triu i nh Minh sp .
CC MC THI GIAN CHNH Ngh lm vn v to cnh pht

trin thnh mt hnh thc ngh thut
1353-1354 Dch hch bng pht khp Trung Quc
rt c bit Trung Quc v Nht Bn.
Nc l mt yu t quan trng trong
1368 Chu Nguyn Chng sng lp triu Minh khu vn cnh ny Trung Quc.
1403-1424 Giai on tr v ca hong Vnh Lc
1517 Cc thng gia chu u u tin ti min Nam Trung Quc
1552-1555 Cc cuc tn cng ln ca hi tc vo tu thuyn ngoi khi b bin Trung Quc
1582 Tham nhng gia tng v triu Minh suy thoi
1592 Ngi Nht Bn xm lc Triu Tin, e da an ninh Trung Quc
1644 Triu Minh sp

V tranh sn thy cng tr thnh mt hnh thc ngh thut pht trin cao di thi nh Minh.
y l bc tranh sn thy kinh in thi nh Minh, do ha s ng Dn v, c tn l Mng tin
tho ng (Mng ci tin trong nh c).
CONSTANTINOPLE (12041453)
quc Byzantine tn ti trong 1.000 nm. Cui cng, ngi Th Ottoman cng n ca ng
Constantinople, v nm 1453 th h trn vo thnh ph.
yzantine l quc ca mt thnh ph
B
Constantinople. Vo nhng th k cui ca
thi Byzantine thng tr, cc th lc nc
ngoi tin gn hn n Constantinople v
lnh th Byzantine b thu hp nhiu. Ngi
Byzantine mt dn nhu kh. Nm 1204, qun Thp T
ca ngi Frank v ngi Normandy chim Byzantine,
i tn thnh quc Latinh. Ngi Byzantine gc
Hy Lp ginh li quc vo nm 1261, nhng quc
Byzantine khng phc hi c nh trc. Mt lot
cuc ni chin n ra cng lm quc suy yu.
Nh th Thnh Sophia ca ngi

Byzantine thnh Constantinople c
Mt v binh Th Nh K (janissary) mc i thnh mt nh th Hi gio sau khi
l phc, l loi lnh tinh nhu trong ngi Ottoman chim c thnh ph
qun i Ottoman. Nhng janissary u nm 1453. Cc ngn thp c xy
tin l cc t binh Ki-t gio tr tui. H thm sau ny.
c tha mng nu ci sang o Hi v
chin u cho ngi Th. NGI TH OTTOMAN
Khong nm 1070, trc khi qun Thp T ti, ngi
Th Seljuk vo Tiu v lp vng quc Hi gio Rum ti . Vng quc ny b qun Mng C
tn ph vo khong nm 1240, v n nm 1280 ngi Th Ottoman bt u nh c pha ng
Nam thnh Constantinople. Ngi Ottoman nhanh chng xy dng quc ca mnh, vy quanh
Constantinople v vt sang chu u. Ti chu u nm 1361, h chim thnh Adrianople v lp lm
th ca mnh. Th lnh Mng C Tamerlane nh bi ngi Ottoman vo nm 1402, nhng t nm
1403, ngi Ottoman li tip tc bnh trng sang chu u.
n nm 1450, ngi Ottoman kim sot hu ht Hy Lp, Bosnia, Albania, Bulgaria v c gng
chim Hungary. Tt c nhng g cn thuc v quc Byzantine ch l thnh Constantinople. Nm
1453, ngi Th Nh K di s lnh o ca Mehmet II tn cng thnh ny ln cui. Hong
cui cng ca Byzantine l Constantine XI c 10.000 qun trong khi Mehmet c t 100.000 n
150.000 qun. Qun Th cn ko 70 chin thuyn qua t lin, vng qua tuyn phng th trn bin ca
Constantinople tn cng bt ng. C cc bc tng kin c bo v, qun Byzantine c th c 54
ngy, cho n khi i qun tinh nhu nht ca Mehmet trn vo thnh ph, chm dt s tn ti ca
quc Byzantine.
Hng nghn binh lnh s dng c b ko 70 chin thuyn thuc hi i ca vua Mehmet II,
vt qua mt di t hp sang vng bin khng c bo v gn thnh Constantinople. Bng
cch , h vng qua tuyn phng th ngoi khi ca qun Byzantine v bao vy
Constantinople.
Bc bch ha trong tu vin Moldovita Romania ny m t cnh ngi Ottoman bao vy thnh
Constantinople nm 1453, gi cui ca 1. 000 nm lch s quc Byzantine.
MT DNG GING NGI HI GIO

MI
quc Byzantine khai sinh mt nn vn ha c
sc thi Trung i. Qu trnh suy tn ca quc din
ra t t, t mt cng quc v i tr thnh mt nc
nh c lch s lu i nhng gn nh khng c tng
lai. Ngi Th Ottoman th ch ca ngi Byzantine
nhng mun ha nhp vi chu u. Nhiu ngi trong
b my cm quyn ca h l ngi chu u b h bt
gi. Ngi Ottoman l mt dng ging ngi Hi gio
mi, c ngun gc t phng ng nhng hng v
phng Ty. H chim cc lnh th trc y tng
thuc quc Byzantine bao gm vng Balkan, bin Mehmet II l mt trong nhng sultan
Ottoman thnh cng nht. ng l ngi
en, Tiu v Syria, v cng xm chim thm cc
c gio dc cao, cho xy nhiu cng
vng t khc. Sau khi Mehmet v i qun ca ng
trnh cng cng v a ngi dn t
trn vo thnh Constantinople nm 1453, tn ca thnh
mi min trong quc ca mnh ti
ph c i thnh Istanbul, nhng cuc sng vn tip Istanbul sinh sng.
din nh trc. Tuy vy, ngi Hi gio tin st hn
ti chu u, khin ngi chu u lo ngi.
CC MC THI GIAN CHNH
1071 Ngi Th Seljuk nh bi ngi Byzantine, chim Tiu
1204 Qun Thp T chim thnh Constantinople
1243 Qun Mng C tn ph vng quc Rum ca ngi Seljuk
1261 Byzantine ginh li Constantinople
1280 Ngi Ottoman Tiu tin st Constantinople
1389 Ngi Ottoman nh bi ngi Serb Kosovo
1391 Ngi Ottoman nh bi qun Thp T chu u Romania
1453 Constantinople sp hon ton

Cc pho i c v tr chin lc c
xy dng bo v eo bin hp
Bosphorus ni bin en vi a Trung
Hi.
Ngi Khmer sinh sng ni m nay l Campuchia. Qun i Khmer chim nhiu vng t
xung quanh v thng tr mt vng ng Nam lc a vo th k XII.
QUC KHMER (8021444)

quc Khmer thnh lp nm 802, khi Jayavarman II thng nht c ngi Khmer. quc
ny pht trin ti nh cao di thi tr v ca Suryavarman I v Suryavarman II.
hong nm 400, ngi Khmer thnh lp quc gia vi tn gi Chn Lp (Chenla), hng mnh nht vo
khong nm 700 di s tr v ca vua Jayavarman I. Vn theo o Hindu, thi gian ny ngi Khmer
chp nhn o Pht. Quc gia Chn Lp suy tn v sau mt thi gian ngn b ngi Java chim
ng, mt quc gia Khmer mi c Rajah Jayavarman II sng lp vo nm 802. ng l mt ng vua
thn (hay devarajah ging nh t Lai Lt Ma ca Ty Tng ngy nay). Rajah Jayavarman cai tr
quc Khmer t thnh ph Angkor Thom nm gn h Tonle Sap (Bin H). Ngi Khmer vit sch
lm bng giy, l c v da mn. Ha hon v mi mc t lu hy hoi chng, nhng ngi ta c th
tm hiu v ngi Khmer qua s sch Trung Hoa v qua nhiu bc ph iu, chm khc trong cc ph
tch Angkor Thom (thnh ph v i) v Angkor Wat (ngi n v i) gn .
Thnh ph Angkor Thom, ban u c gi l Yasodharapura, bt u c xy dng ngay trc nm

900. Cn qun th n Angkor Wat trang tr lng ly bt u c xy t nm 1113 cho n nm
1150 th hon thnh.
K
Qun th n Angkor Wat c trang

tr lng ly bng nhiu tng sa thch
chm tr. Sau khi b b hoang vo th
k XV, qun th ny b rng rm vy
ph v mi n th k XIX mi c ti
pht hin.
Khu Angkor Wat l mt qun th n rng ln xy bng sa thch , c nhng bc tng thnh
v mt con ho rng 180 m, di 4 km bao quanh. n chnh Angkor Wat c ba lp tng ro
(tng trng cho th gii bn ngoi) bao quanh mt thnh in bn trong.
Angkor Wat, nhiu tc phm ph iu trong n m t cuc sng hng ngy ca ngi Khmer
cng nh k v cc trn chin v huyn thoi linh thing ca h.
Cc i qun ca ngi Khmer, c th gm c hng trm voi chin, nh nhiu trn v chim hu
ht cc vng t xung quanh, k c Thi Lan v Chmpa (min Nam Vit Nam ngy nay). quc
Khmer pht trin tt nh trong thi gian 10101150, di thi Suryavarman I v Suryavarman II.
Vo th k XIII, ngi dn tr nn chn cnh b cng bc lao ng phc v cc vua thn
(devarajah) v cuc sng ca ngi Khmer bt u sa st. Nm 1444, nhng o qun xm lc Thi
buc ngi Khmer phi ri b Angkor v t tr i, Campuchia b Vng quc Xim ca ngi
Thi cai tr.
CUC SNG THNG NHT CA NGI KHMER

Ngi Khmer l nhng th xy, th th cng, ng dn, nng dn v chin binh. Nhiu ngi sng
trong cc nh sn quanh h Tonle Sap. Lng thc chnh ca h l go, v h thng ti tiu c bit
gip h mi nm thu hoch c ba v. Cc v vua Khmer vn theo o Hindu nhng hu ht dn
chng l tn o Pht. H t chc cc nghi l tn gio phc tp theo tng ma trong nm. Ngi
Khmer bun bn vi n , Java v c Trung Quc, i gia v v sng t gic ly s v sn
mi. Ph n trong cung nh mc vy, trn na phn thn trn. H c khuyn khch nghin cu
lut php, thut chim tinh v cc ngn ng. Nam gii ch ng mt ci kh rng thng thnh.
Ph iu hnh cc n thn nhy ma
trn tng Angkor Wat vo khong
nm 1200.
CC MC THI GIAN CHNH

Khong 400 Quc gia Chn Lp c thnh lp sau s
sp ca nc Ph Nam
Khong 700 Quc gia Chn Lp cc thnh
802 Vua Jayavarman II thng nht ngi Khmer v lp

nn nc Khmer
Kit tc kin trc iu khc ny l mt
ngn thp ca n Bayon, xy vo th
Nhng nm 880 Ngi Khmer tn cng ngi Mon v k XII th Angkor Thom.
ngi Thi
900 Angkor Thom c thnh lp
1050-1150 quc Khmer cc thnh di thi Suryavarman I v Suryavarman II
1113-1150 Angkor Wat c xy dng
Khong 1215 Vua cui cng ca Angkor l Jayavarman VII qua i, quc bt u suy thoi
1444 Angkor b b hoang sau nhng cuc xm lng ca ngi Thi do Ayutthaya ch huy
NGH THUT (11011460)
y l thi k cng c v m mang ngh thut. Nhng sng to ca thi s k Trung i tip
tc c pht trin v tinh lc.
o cui thi Trung i, hot ng sng to
V
ngh thut pht trin rc r trn khp th
gii. Ngh thut, m nhc thi Trung i
pht trin, tinh lc cc phong cch v k
thut c sng to trong 500 nm trc .
Lc ny c cc thit ch ln hn, chng hn nh
Gio hi, cn n cc tc phm ngh thut v ngy cng
c nhiu nh bo tr ngh thut l nhng ngi
giu chuyn mua cc tc phm ngh thut v ti tr cho
ngh s. Ngh thut i ng v i Tng Trung
Quc sang thi nh Nguyn v nh Minh t tm
cao mi v tinh t. Ngh thut lm gm, vn hc,
m nhc, kch ngh, tranh sn thy, ngh thut lm
vn, sn mi v iu khc, u pht trin rc r.
Ti Nht Bn, phong cch ngh thut bn x th ch

cc phong cch du nhp t Trung Quc trc . Trong
Cc dng h qu tc chu u u c khi , ngi Toltec v ngi Aztec tip nhn v
gia huy. H dng nhiu biu tng khc pht trin tip cc phong cch ngh thut trc ca
nhau k mt cu chuyn v lch s v ngi Teotihuacn v ngi Maya. Ngh thut Hi gio
v mc ch ca dng h. vn c lch s lu i lc ny cng c hin i
ha bi nhiu trng phi t tng khc nhau Ty
Ban Nha, Morocco, Ai Cp v Samarkand. chu u, ngh thut v m nhc hu nh c sng tc
phc v Gio hi, k c ngh thut knh mu, thm trang tr, nhc thnh ca. Vo th k XIV v XV,
mt s ha s lm vic c lp bt u sng tc theo phong cch hin thc.
Nhng ca s vi cc mnh knh mu
ghp bng cc di ch. y l ca s nh
th Canterbury min Nam nc Anh
m t cnh cha bnh, c lm vo
nm 1280.
Hm ng thnh tch trng men ny c hnh trang tr m t cnh Thnh Thomas Becket b st
hi ti nh th Canterbury vo nm 1170, c ch tc ti Anh nm 1220.
Di triu Minh, ngi Trung Hoa lm gm c trang tr mu xanh v trng trong cc xng
ca hong . V sau ny, nhiu sn phm c xut sang chu u.
Hai ph n Aztec ny ang dt vi. Mt ngi xe si bng ngi kia dt trn khung ci tht
lng. C tn gi nh vy v mt u chic khung ci c buc vo tht lng ca ngi ph n
ngi dt.
chu u c truyn thng din kch lu ng cc khu ch v vo cc dp l hi. Cc v kch
nhiu ngi a thch c trnh din trn xe nga hoc trn sn khu dng tm.
chu u, cc v kch tn gio ra i da trn Kinh

thnh hoc cc huyn thoi, xut hin cc bi trng ca
ni v nhng ngi anh hng nh Charlemagne v Vua
Arthur. Nh th Anh Geoffrey Chaucer sng tc v
nhng chuyn tnh thanh cao v v c nhng ngi dn
thng. Sch n vi ng o dn chng hn v bt
u c vit bng cc ngn ng a phng ch
khng ch bng ting Latinh.
g v vn p tng thng c
chm khc nhng cnh ly t tch
truyn. y l cnh trong truyn
Chuyn k ca ngi pht giy x ti
(Pardoners Tale) trong tp Nhng cu
chuyn Canterbury (Canterbury
Tales) ca Geoffrey Chaucer: miu t
thn Cht ang rao ging cho ba ngi
n ng.
Qun th n Angkor Wat Campuchia ngy nay c xy dng trong thi k pht trin cc
thnh ca quc Khmer vo th k XII. Cc bc tng sa thch chm khc nhng hnh nh v
con ngi Khmer, cuc sng hng ngy, cc huyn thoi v cc trn chin ca h.
KIN TRC (11011460)
Khp ni trn th gii, tay ngh cao v tin b khoa hc k thut dn n s ra i nhng
cng trnh kin trc b th v trang nh.
hn ln ngi dn chu u dng nh bng g
P
v nguyn liu ny r v sn. ng tic l g
d bt la v b mi mt. Do vy, cc cng
trnh quan trng c xy bng . Cc lu
i v tng thnh bao quanh thnh ph c
xy bng nhng khi dy, chng kht ln nhau. Cc
nh th ln c thit k theo phong cch Gothic mi.
Thay cho cc mi vm, ct tr vng chc theo phong
cch La M trc y, cc cng trnh thi k ny c
vm nhn, ct tr thanh hn v nhiu ca s kch thc
ln lp knh mu. Cc cng trnh kin trc trn khp th
gii tr nn thanh thot hn v kiu dng. Cc chm
khc trang tr n ca ngi Khmer, mi cung in v
o l mt ngh quan trng v cn mi n cha thi nh Minh Trung Quc hay cc
nhng cng nhn tay ngh kho lo c cng trnh bng g Nht Bn to nn mt thi k
th ct v o mt cch chnh xc. phong ph ca ngh thut kin trc.
KIN TRC HI GIO

S xut hin ca ngi Th Ottoman th gii Hi
gio mang li sc sng mi cho kin trc Hi gio.
Phong cch kin trc Hi gio thi k u chu nhiu
nh hng t li kin trc c nhiu khc bit v chi tit
v kiu dng ca ngi Seljuk v Ba T. Kin trc Hi
gio mi bt ngun t Th Nh K, Morocco,
Afghanistan v Samarkand, l nhng ni kin trc vm,
mi vm, tr ct v khm rt pht trin.
Th n t nhng vin trn tng

theo ng v tr m th xy nh ra cho
h.
Phn ln cc bc tng lu i u c nhng khe h gi l l chu mai. Cc l chu mai ny bn
ngoi th hp, bn trong th rng cc tay cung c th bn t trong thnh ra ngoi, nhng t
ngoi th khng th bn vo trong.
Di s ch dn ca mt th n nhiu kinh nghim gi l th c, mt lc lng ng o nhn
cng c huy ng xy lu i. Dy cho, rng rc, gin gio g v c nga cng c s
dng vn chuyn vt liu ti ni cn n.
Cc nh th ln theo phong cch kin trc Gothic cao v thanh thot hn so vi cc nh th thi
trc. Chng c xy dng tun theo cc nguyn tc kin trc rt cht ch, k lng v mt
nhiu nm mi hon thnh.
Tamerlane, th lnh v i cui cng ca ngi Mng C, c mai tng trong mt hm m dt
ngc lng ly Samarkand (nay thuc Uzbekistan). y l mt trong nhng cng trnh p nht
ca ngh thut Hi gio thi k ny.
Nam M, nm cht vt trn dy Andes, thnh ph Machu Picchu ca ngi Inca l mt k quan
kin trc. Ti y, ngi Inca xy nhng bc tng cao bng tng s, ghp vi nhau chnh xc
n mc ngay c ng t cng khng th x dch c. Thnh ph vn tn ti n tn ngy nay.
Ngi Ty Tng xy nhng ngi cha cheo leo trn vch ni Himalaya dng ng, chng hn nh
cha B t Lp (Potala) Lhasa. Vo th k XIII, ngi Ethiopia xy cc nh th Ki-t bng cch
tc bn ngoi v khot lm vo bn trong nguyn c khi ln, khin cc nh th ny an ton trc
bt k hnh thc tn cng no. Nhng nh th khot trong ny vn tn ti n ngy nay, ging nh
nhiu cng trnh kin trc b th khc trn ton th gii c xy dng trong thi k ny.
Cc th khc c cch nh du c
bit c th nhn bit u l cng
trnh ca h. Mt s th tc khun mt
ca ngi quen ming mng xi ca
nh th v cc hnh trang tr khc xung
quanh nh th h xy.
n v ng Nam , ngh thut khc pht trin n nh cao trong thi k ny. Cng
ny l li vo mt ngi n bang Orissa, n .
S truyn b kin thc t Trung Quc v cc nc Hi gio dn n mt tro lu say m hc
vn mi lan khp chu u thi Trung i.
gi Trung Hoa, n v Arp vn tin
N
xa hn phn cn li ca th gii trong lnh
vc khoa hc v k thut. Qun Thp T
t Palestine tr v chu u mang theo
kin thc ca ngi Arp v y hc, k
thut, thin vn hc v ton hc. Cc th quc Venice
v Genoa, vn chu nh hng ca chu thng qua
hot ng bun bn, thng tip nhn nhng kin thc
ny trc tin. Nh ton hc v i ngi Italia
Fibonacci ly kin thc thu thp c t cc vn bn
ca ngi Arp lm c s cho cng trnh nghin cu
ca mnh. Anh, mt trong nhng nh khoa hc u
tin ca phng Ty l Roger Bacon ny sinh
tng v phn x v khc x da trn cc cng trnh
n t nc Ty Ban Nha theo Hi gio v Ai Cp.
IN N
T Arp,
Knh cho ngi vin th ln u tin
b quyt
c s dng vo khong nm 1285.
lm giy
Nhng phi n khong nm 1430, knh c
cho ngi cn th mi c pht minh. ph bin
sang
chu u
vo cui
thi k
ny.
Ngi
Triu
Tin,
Ngi hu ny ang ra bt a trong ngi
phng bp ca mt lu i. Dch bnh Trung
rt ph bin vo thi k ny v con Hoa
ngi khng gi v sinh hoc thm ch cng
khng hiu g v dch t hc. pht
minh
phng php in bng bn khc ch ri. Sau k thut ny cng pht trin chu u, m ra mt
cuc cch mng tri thc. Tuy vy, gn nh trong ton b thi k ny, sch vn c chp tay v hu
ht ngi chu u vn cha bit c.
Vo th k XIII, Ht Tt Lit, hong v i ngi Mng C ca Trung Quc, lp Vin
Thin vn Hi gio Bc Kinh quan st cc s kin quan trng v hnh tinh. Chnh quyn
Trung Quc c ring mt b coi sc thin vn.
y l mt tm lch c bit bng ca ngi Aztec, s dng h tnh 20 ngy cho mt thng.
Mi nm c 18 thng v c 5 ngy cui cng khng may mn (gi l nemontemi). chnh gia
tm lch l thn Mt tri Tonatiuh.
NHNG TIN B TRUNG QUC
Ch vit v gio dc ca Trung Quc rt tin b, cc
mn y hc, ton hc v cc khoa hc khc ca Trung
Quc c nn tng vng chc. Nhng ngi tham gia
b my cai tr, gi l tng lp quan li, phi thc s l
nhng ngi uyn thm. iu gip nhng ngnh
khoa hc v k thut ca Trung Quc t nhiu tin b.
Ngi Mng C cng mang n y nhng t tng
nc ngoi m sau ny rt c li cho Trung Quc thi
nh Minh.
Cc thy tu chng ct ru aqua vitae

(nc ca s sng) t ru nho lm
ung. Ru whisky c lm t ng
cc ln men.
Bnh xe chy bng sc nc c dng vn hnh nhng my mc n gin, chng hn nh
chic ba dng trong ngh rn st ny. Phng php ny lm cho ngh ng kim vt v hn
nhiu.
Cc cun sch thi s k Trung i c chp tay hon ton. Nhng ngi chp bn tho vit
trn nhng t giy da c ng thnh sch bng np g. Do vy, sch rt him v t tin.
TRUYN B KIN THC
Tinh thn ham hc hi nhng kin thc mi l biu
hin khp ni. Ngi Arp hc t phng ng v
ngi chu u hc t ngi Arp. Khi nhng ngi
phng Ty u tin, chng hn nh Marco Polo
(ngi Venice) ti phng ng, h mang theo t
tng chu u. Chu u tip nhn thm nhiu kin
thc t Hy Lp c i sau khi nhiu hc gi phi chy
khi Constantinople sang Italia v quc Byzantine
sp . Khi c Trnh Ha p thuyn t Trung
Quc ti n , x Arp v chu Phi, ng dn theo cc
hc gi v nhng ngi su tm thu thp cc vt
dng v thng tin nhng ni h gh qua.
CC
MC
THI
GIAN
Khi ngi ta bt u in bng bn khc

ch ri, sch c th c lm nhanh
hn v hiu qu hn. D iu ny
khin sch r hn, nhng vn ch ngi
giu mi c tin mua sch hoc bit c
sch.
CHNH
1100 Qun Thp T mang theo nhng kin thc ca
ngi Arp v chu u
Ngi Trung Hoa l nhng th st lnh

1202 Nh ton hc Italia Fibonacci vit v h s m
ngh. Trong nh l mt nhm th ang
Hindu-Arp
rn m neo cho mt con tu ln vo th
k XIV.
1260 Roger Bacon (Anh) m t cc nh lut phn x
v khc x
1275 Cuc gii phu c th ngi c thc hin ln u tin
1397 K thut in bn khc ch ri ra i Triu Tin

y l mt chi tit trong bc tranh Ca tng c M (Madonna of the Magnificat) do ha s Italia
thi Phc hng l Sandro Botticelli v vo khong nm 14811485.
THI K PHC HNG

(1461-1600)
Thi k ny nh du s khi u ca lch s hin i. Ngi Hi gio vn thng tr phn ln chu u
v chu . Ngi Ottoman Trung ng v ngi Moghul n a vn ha Hi gio ln mt
tm cao mi. Ngi Aztec v Inca thng tr chu M. Ti chu u, mt th gii mi ang hnh thnh.
Ngi chu u hoi nghi v cc truyn thng v c tin ca mnh. H i thuyn khp cc i dng,
khm ph nhng t tng mi, v x hi chu u thay i mnh m, tr thnh mt x hi duy vt
hn, t do t tng hn v phc tp hn.
Ngi Inca t chc hai l hi Mt tri: mt vo thng 6 v mt vo thng 12. Hong lm ch

t cc nghi l din ra trn qung trng ln Cuzco vi s tham d ca cc quan chc n t
mi min quc.

gi chu u bt u thot khi bin gii cht hp ca thi Trung i vt ra bn
N
ngoi chu lc ca h. Nm 1461, cc thy th, thng gia v nhng ngi chu u bt
u tm cc tuyn ng mi ti Vin ng, cng nh thm d v khai thc cc vng cn
li trn th gii. Ln u tin, cc lc a tip xc trc tip vi nhau.
Mexico v Nam M, quc ca ngi Aztec v Inca ang nh cao nhng khi
ngi Ty Ban Nha xut hin, th Tenochtitln ca ngi Aztec b ph hy v ngi Inca buc
phi rt v vng cao nguyn ca Peru. n nm 1535, ngi Ty Ban Nha bin ngi Nam M v
Trung M thnh n l, c dn bn a hu nh b xa s v bnh tt v b ngc i. Nhng ngi i
xm chim chuyn s ch ln pha Bc, nhng phi vi nm sau, Bc M mi cm nhn c tc
ng thc s t vic h xut hin.
Cc nn vn minh chu Phi cng chu nh hng ca chu u, nhng ch cc vng ven bin. Su
trong lc a chu Phi vn yn n. Trung Quc vn do nh Minh cai tr. Di thi nh Minh, tuy ngh
thut pht trin rc r nhng x hi Trung Quc bt u tr tr.
Ti chu u, phong tro m thi nay gi l Phc hng c thc y ln cao nh cc hc gi Hy Lp

vn chy sang chu u sau khi Constantinople sp , mang theo mnh nhng kin thc ca Hy Lp
v La M c i.
BC M
Nhng ngi chu u u tin t chn ln Bc M vo
khong nm 1500, nhng n th k XVII, chu u mi thc
s bt u lp thuc a ti y. Nn vn ha Mississippi suy
tn t nhng nm 1450 v cc dn tc c nn vn ha pueblo
(lng) Ty Nam vn c quan h hu ho vi ngi Aztec, lc
bc qua thi k nh cao. Cc dn tc bn x khc b
cun vo nhng vn chnh tr, tn gio ring cng nh xung
t v bun bn vi cc dn tc khc m hon ton khng bit
n mi e da tim n ca ngi da trng i vi cuc sng
ca h.
TRUNG V NAM M
Bnh tt ging xung Nam M. Cc nn vn minh phong ph
v tin tin Mexico v khu vc Andes nhn chung vn ang pht trin khi ngi Ty Ban Nha ti.
Nhng c ngi Aztec (vo nhng nm 1520) v ngi Inca (vo nhng nm 1530) nhanh chng b
khut phc trc nhng k ngoi bang xa l m lc u c h cho n ny. Cc th on qu
quyt, tip n l cc cn bnh do ngi chu u mang ti git cht hng triu ngi. Ngi Ty
Ban Nha v B o Nha nhanh chng xm chim, lp nn n in, khu m v thnh ph tm kim
vng, ca ci v vinh quang. Dn nhp c thi k u phn ln l ngi chu Phi b a sang lm n
l ti cc n in. Nhng n nm 1600, nhng v linh mc v cc ng ch Latinh (nh Ty Ban Nha
v B o Nha) cai qun c mt khu vc m sau nhanh chng tr thnh chu M Latinh. Nhng
ngi chu M bn x cn sng st bng chc tr thnh thn dn ca cc ng ch mi.
CHU U
Chu u ang thay i nhanh chng. Florence v Amsterdam, quyn lc lc ny nm trong tay cc
thng gia. nhiu nc, mt hnh thc tn gio mi bt u hnh thnh cc tn Tn gio hay
o Tin lnh u tranh lt s thng tr ca Thin Cha gio. Cc thnh ph v hot ng bun
bn pht trin, cng vi chng l cc tp qun x hi mi, cng nh nhng c hi mi. Cc quc gia
v quc chu u thi k ny u giu c v hng mnh. Cc sn phm mi t nhng ni xa xi
trn vo chu u,
nhng t tng mi si
sc bt chp nguy c t
pha nhng nh cai tr
ang ngy cng lo ngi.
Ngi chu u hon
ton t tin v mnh,
nhng nhiu khi cng
xy ra hn lon. H
cng l nhng ngi
dng cm, vt bin ti
nhng ni tn cng Tri
t khm ph cc
tuyn ng v c hi
bun bn mi.
CHU
u th k XV, cc
on thm him ca
Trung Quc i thuyn
ti n , x Arp v
chu Phi, nhng cc
hong nh Minh
chng my chc cm
ca cc phi on nc
ngoi. Nht Bn t ti
tm cao mi d b c
lp vi th gii bn
ngoi. ng Nam
v n , ngi chu
u lp cc trm thng
thng bun bn v gy
nh hng n ton x
hi chu . Ngi Nga
cng khai ph Siberia.
Triu i Moghul cai tr
hu ht n , to
dng mt x hi khoan
dung v pht trin thnh vng. cc nc khc nh Ty Tng, Thi Lan, Vit Nam, Malaya (M
Lai) v Indonesia, cc nn vn ha tin tin tip tc t c nhng bc tin ln.
C-
Australia, Aotearoa (New Zealand) v qun o Polynesia
(trong Thi Bnh Dng), cuc sng tip din nh trc, vi
mt vi khm ph.
TRUNG NG
Vo th k XVI, ngi
Ottoman t ti nh
cao trong cng cuc
pht trin v xm lc, tr thnh lc lng thng tr Trung
ng. H xung t vi mt lc lng hng mnh ang tri dy
l triu i Safavid Ba T. C hai quc ny u c nn
vn ha rt phong ph v tinh t.
CHU PHI
Nhiu b lc chu Phi pht
trin thnh cc quc gia vo
th k XVI, v s th tng ln nh hot ng bun bn pht trin
gia cc b lc vi nhau v vi ngi chu u vng duyn hi. n
nm 1502, chu Phi tr thnh ngun cung cp cho hot ng bun n
l.
NGI AZTEC (14301520)
Vo th k XV, ngi Aztec cai tr Mexico t thnh
ph Tenochtitln k diu nm trn mt hn o
gia h, vi nhng kim t thp.
n nm 1500, ngi Aztec kim sot
mt quc rng ln Mexico. H bt

u m rng lnh th ca mnh vo nm
1430 di thi Hong Itzcoatl. Thnh
ph Tenochtitln c khong 300.000 dn
vo khong nm 1500, khi ang giai on hng mnh
nht di thi Hong Montezuma II. c lng
thc cho ngi dn, cy lng thc c trng trn cc
hn o nhn to (chinampas) trn h Texcoco vi
thnh ph Tenochtitln ta lc chnh gia. Cc vng
t m h xm chim c phi cung cp ng, u,
da, vi bng, v vng, bc, ngc cho th th cng
Aztec. Cc thng gia mua ngc lam ca th dn da
Pueblo min Bc, v mua lng chim mu sc sc s
t min Nam lm cc loi o chong, qut, m v
khin trang tr cu k. X hi Aztec c t chc theo
Ngi Aztec thng tr min Trung
li qun s. Tt c n ng phi phc v trong qun i
Mexico, tri di t b bin bn ny ti
t nm 17 n 22 tui. Mt s ti ng lu hn so vi
b bin bn kia, bao gm mt lot thnh
thi gian quy nh v ngay mt nng dn cng c th ph, v h cng nh hng n cc
c thng chc ch huy trong qun i nu c nng vng ln hn nhiu pha Bc cng
lc. nh pha Nam.
GIT NGI T THN

Mt trong nhng nhim v chnh ca qun i Aztec l bt nhiu t binh chin tranh. Cc t binh ny
s b git t thn trong cc n th kim t thp khng l nm gia thnh ph Tenochtitln. Vic ly
mu t thn ny c ngha quan trng i vi nhng ngi Aztec vn th phng nhiu v thn. H tin
rng tt c cc v thn ny cn rt nhiu mu ngi, nht l thn Chin tranh Huitzilopochtli. Hnh
ng xm chim qun s v tp qun git ngi t thn ca ngi Aztec dn dn khin cc nc lng
ging chng li h.
Cc thy tu l tng lp c bit trong x
hi Aztec, chu trch nhim t chc tt
c cc bui l trang trng v cc l t
thn trong nm. git ngi t thn,
h dng nhng li dao sc lm t cc
loi nh chanxon, la hoc
v chai (obsidian).
Dn thng Aztec sng trong nhng ngi lu mi tranh. H n bnh kp ng nhn u v rau
tm gia v, rt ging mn bnh ng (tortilla) ca ngi Mexico ngy nay.
Hong c coi nh mt v thn, ch c thy tu v cc nh qu tc mi c tha chuyn vi
hong . Dn thng phi ci mt xung mi khi hong ngao du khp th .
Chic m nghi l ca th k XVI ny c lm ch yu t lng chim ui seo (quetzal). Ngoi ra,

cn c lng vt mu nu, sm, trng v xanh.
S PHT TRIN V SUY TN CA NGI AZTEC

Ngi Aztec bun bn khp ni quanh Mexico, ti c
ni l nc M ngy nay v Colombia. H bn cc mt
hng c gi tr cao do th th cng lm ra nh qun o,
trang sc, gia dng v phc v nghi l. Ngi
Aztec cng i cng vt nhng khon tin m cc
thnh ph khc phi np khng b h tn cng. Th
Tenochtitln l mt trong nhng thnh ph c quy
hoch tt nht trn th gii. Trn o gia h, ng
ph, knh rch c b tr thnh mt mng li hp l
vy quanh mt khu nghi l ln c cc kim t thp, cc
ngi n, cung in v vn tc. Ba con ng p
cao rng ri ni thnh ph vi t lin. Nhng v ngi
Aztec ham bt ngi t thn nn khi ngi Ty Ban
Nha n vo nm 1520, cc b lc lng ging ca h
gip ngi Ty Ban Nha nh bi h ngay nm sau.
Bc tng t nung ny ca ngi

Aztec m t b mt gm ghic ca thn
Cht. Ngi Aztec cng dng s ngi
lm mt n. H dt ngc lam v v s
ln mt ngoi s v lt da mu bn
trong s.
Ba con ng di p cao ni Tenochtitln vi t lin. Cc thng gia t thnh ph ny i khp
ni, mt s thng gia lm ch im cho hong . Cc con ng p cao ny cng l tuyn
phng th rt tt bo v thnh ph. Khi ngi Ty Ban Nha ti y, ch nh th on gian tr v
mm bnh mang theo, ch khng phi tn cng trc tip, h mi nh bi c ngi Aztec.
QUC INCA (14381535)
Ngi Inca cai tr mt quc rng ln, c t
chc tt vng ni Andes ca Nam M trong vng
mt th k. quc ca h sau b ngi Ty
Ban Nha ph hy hon ton.
ua Inca gi l Sapa Inca, c coi l con
V
chu ca thn Mt tri Inti, ngi trao cho
nh vua quyn cai tr. Chnh nh vua cng
c tn th nh mt v thn. Sapa Inca cai
qun t nc t thnh ph Cuzco, c cho
l qu hng ca thn Inti. Cc quan chc triu nh
iu khin mi vic khp ni trong quc. H gim
st cng vic ca cc thnh ph, m bo cho cc
xng sn xut gm, vi dt, trang kim cng nh
cc nng tri hot ng hiu qu. Ngi Inca khng
bit vit, do vy, h lu gi thng tin bng cc quipus
tc nhng si dy thng tht nt truyn ti thng tin,
chng hn nh dn s v cc khon thu. thi im
pht trin nht vo nm 1525, quc Inca tri di
3.500 km. H c mt mng li ng s chng cht
ni cc thnh ph, th trn v lng mc vi nhau. Lin
lc khp quc do nhng ngi chy tip sc m
trch.
INCA
BNH
quc Inca rng ln hn nhiu nc

chu u gp li. Cc vng trong
quc ni vi nhau bng nhng con
ng lt len li gia nhng ngn
ni cao trong rng Andes, di xng
sng ca lc a Nam M.
Chic mt dy chuyn vng ny ca
ngi Inca c nhng hnh ha ton hc. TRNG LNH TH
i vi ngi Inca, chng va c
Khi ln lm Sapa Inca vo nm 1438, Pachacuti bt u
ngha tn gio va l mt cch tnh lch.
m rng t ai quanh thnh ph Cuzco. Vo nm
1450, ng xm chim lu vc h Titicaca, v nm
1463, gy chin vi cc b lc Lupaca v Colla. Di s ch huy ca con trai ng l Topa, qun i
Inca nh bi quc Chimu lng ging nm 1466, v Topa tip tc m rng lnh th quc sau
khi tr thnh Sapa Inca th 10 vo nm 1471. Trong vng 15 nm sau , ng chim cc vng t xa
v pha Nam, ri kim sot c cc vng t pha Bc v pha Ty.
Quipu l mt si dy di c nhiu on dy mu sc khc nhau mc vo. Trn mi on dy c
nhng nt tht. Mi nt ny l mt mu thng tin, thng l mt con s. Ngi Inca s cng
on dy di v c thng tin trn cc si dy r xung.
trng cy lng thc trn cc qu i thp di chn ni Andes, ngi Inca dng cng c
bng g o rung bc thang trn sn dc. H th cc ging lc khng bu alpaca v llama
trn i, v trng ng, b , cy quinoa (l mch), u v cy n qu di thp hn.
Hai con ng chnh chy dc sut chiu di quc Inca. Chng ni vi mi th v lng mc
bng nhng con ng nh hn. Hng ha c vn chuyn bng cc on lc llama. Nhng
ngi chy tip sc m nhim vic chuyn pht si quipu.
S PHT TRIN V SUY TN CA NGI INCA

Ngi Inca t ti mt trnh t chc rt hiu qu. H pht minh ra phng php trng trt ti tnh
trn cc sn dc; h lm cu cng, ng s, xy dng th trn cc vng ni cao. H lm c tt
c nhng vic ny m khng h c ch vit.
Topa Inca xy nhiu ng s v th. Huayna Capac l con trai ca Topa, ln ngi Sapa Inca t
nm 1493, m mang quc, xy dng th th hai Quito. Khi ng mt nm 1525, quc b
chia i bi hai ngi con ca ng: Huascar cai tr min Nam v Atahualpa cai tr min Bc. S chia
r ny l nguyn nhn dn ti cuc ni chin n ra ngay trc khi ngi Ty Ban Nha ti vo nm
1532. n nm 1535, ngi Ty Ban Nha tn ph quc ny v h c th s dng h thng ng
s ca ngi Inca v v ngi Inca bt ha vi nhau.
CC MC THI GIAN CHNH
1200 Manco Capac sng lp triu i Inca v th
Cuzco
1350 quc Inca bnh trng di thi vua Mayta

Capa
1438 Pachacuti ln ngi Sapa Inca
1450 Pachacuti m rng ng k quc Inca
1466 Topa Inca tn ph quc Chimu
1485 Topa Inca xm chim Chile v Peru
1493 Quito tr thnh th th hai ca quc Inca Nhng ngi chy tip sc mang cc
cng vn v bu kin ti khp mi
1525 Huayna Cape qua i v ni chin bng n gia ni trong quc. Mi ngi chy
khong 1,5 km ri chuyn giao nhim v
thnh Cuzco v thnh Quito
cho ngi khc. bn giao nhanh,
ngi chy tip sc thi vo v c x c
1532 Ngi Ty Ban Nha xm lc quc Inca khi gn ht on ng phi chy.
1535 Ngi Ty Ban Nha tiu dit quc Inca

Hng nm, ngi Inca thng m i L hi Mt tri, t n Mt tri ban cho h ma
mng, s sng v cu may mn trong tng lai khng khc so vi L Phc sinh ca ngi Kit
gio.
CUC TI CHIM TY BAN NHA (14691516)
Cuc chin ca ngi Ty Ban Nha nhm ginh li
quc gia ca mnh t tay ngi Hi gio bt u vo
th k XII. Ba trm nm sau, Ty Ban Nha ti thng
nht hon ton di thi Ferdinand v Isabella.
au khi quc La M sp , ngi Visigoth
S
cai tr Ty Ban Nha trong 300 nm. Sau ,
vo nm 711, ngi Berber (ngi Moor) n
t Bc Phi xm chim v thnh lp vng
quc Hi gio, tn ti trong nhng nm 756
1031. n thi gian ny, ngi Ki-t gio min Bc
Ty Ban Nha bt u m rng v pha Nam. H bt u
cuc ti chim Ty Ban Nha, v n nm 1235, dn
ngi Hi gio vo trong phm vi vng Granada
min Nam nc ny.
Tuy
nhin,
phn
Ty Ban Ty Ban Nha b chia ct hu nh sut
Nha theo th k XV, nhng s kin vng quc
Thin Aragon v vng quc Castile hp nht
Cha vo nm 1479 khin cho vic thng
gio b nht Ty Ban Nha tr thnh mt kt
chia ct cc khng th khc.
thnh
mt s tiu vng quc gm Leon, Castile, Navarre v
Aragon. Vo th k XV, Leon sp nhp vi Castile,
khin Castile v Aragon tr thnh hai vng quc ln
nht. Bc u tin tin ti thng nht ton b Ty Ban
Ferdinand tha k ngai vng x Aragon Nha c thc hin vo nm 1469, khi Ferdinand,
vo nm 1479. ng l mt chnh tr gia ngi tha k vng quc Aragon ci Isabella x
cng rn, cai tr Ty Ban Nha cng vi Castile. Khi vua Castile mt vo nm 1474, Isabella v
v l Isabella. Ferdinand ni ngi cng cai tr vng quc ny. Nm
nm sau, Ferdinand tha k vng quc Aragon v
cng Isabella cai tr c Aragon.
TA N D GIO TY BAN NHA

Sau khi hai vng quc hp nht, Ty Ban Nha tr nn mnh hn. C Ferdinand v Isabella u l tn
Thin Cha gio m o. Di thi cai tr ca h, Ta n D gio Ty Ban Nha c thnh lp.
l ta n tn gio trng pht nng nhng ngi b nghi l d gio (tc l bt ng vi nhng gio
hun ca Gio hi Thin Cha La M). Ta n ny rt khc nghit, nhng ngi tnh nghi b x kn v
tra tn cho n khi nhn ti. Nhng ai nhn ti c th b pht, cn ai khng chu nhn ti th b b t
hoc b thiu sng trit tiu ti li.
Isabella tha k vng quc Castile vo
nm 1474. B cng chng l Ferdinand
cui cng cai tr ton b Ty Ban
Nha.
Nhng o qun Ki-t gio ca Aragon v Castile nh bi ngi Moor nm 1492, v ngi
Moor b ui v Bc Phi, ni h b i x tn bo.
Boadbil, tiu vng cui cng ca ngi Moor Granada, ri ni ny sau khi Granada b
Aragon v Castile chim li vo nm 1492, chm dt mt k nguyn cai tr ko di ca ngi Hi
gio ti Ty Ban Nha.
TI THNG NHT TY BAN NHA

Nm 1492, tc 14 nm sau khi Ta n D gio Ty Ban Nha c thnh lp, Aragon v Castile
chim li vng Granada ca ngi Moor. Nhiu ngi Hi gio v Do Thi b trc xut hoc b p ci
o. C ti 200.000 ngi Do Thi ri khi Ty Ban Nha. Hu qu ca cuc truy bc ny l nhiu
ngi kho tay v ti gii chuyn sang Php, c hoc quc Ottoman.
Cng trong nm ny, vua Ferdinand v hong hu Isabella bo tr cho chuyn thm him ca
Christopher Columbus h tm kim tuyn ng bin mi ti n v Trung Quc, nhng li tm
ra chu M. T m u thi k xm chim thuc a ca Ty Ban Nha, dn ti s sp cc
quc ca ngi Aztec, Maya v Inca.
Ferdinand v Isabella c nm con gi, trong mt ngi l Catherine x Aragon ci vua Anh
Henry VIII. Nhng Ferdinand v Isabella khng c con trai, nn ngi bu ca h c truyn cho con
gi Joanna in. Khi Isabella mt vo nm 1504, vua Ferdinand lm nhip chnh cho con gi Joanna
lc cn nh. Nm 1515, vng quc Navarre sp nhp vi vng quc Castile, cui cng
Ferdinand tr thnh vua ca mt nc Ty Ban Nha thng nht. Con trai ca Joanna l Charles V cui
cng tr thnh hong ca triu i Habsburg v l ngi cai tr quyn lc nht chu u. Di s tr
v ca ng, Ty Ban Nha tri qua thi hong kim.
Mt bn th gii trong cun
Geographia (a l) ca hc gi Ptolemy
cho thy tm hiu bit ca con ngi v
th gii vo nm 1486, trc khi cc
cuc thm him th gii ca ngi chu
u c tin hnh mt cch ng n.
CC MC THI GIAN CHNH Trong thi gian hot ng ca Ta n

D gio Ty Ban Nha, sch do nhng
1248 Ngi Ki-t gio ginh li hu ht Ty Ban Nha
ngi b nghi l d gio vit ra u b
t b. Bc tranh ny ca ha s Pedro
1469 Cuc hn nhn gia Ferdinand v Isabella Berruguete khng ch ca ngi chin
thng ca ngi Thin Cha gio Ty
Ban Nha m cn minh ha sinh ng
1474 Isabella tha k vng quc Castile
quyn lc ca Ta n D gio.
1478 Ta n D gio Ty Ban Nha c thnh lp
1479 Aragon v Castile hp nht
1492 Ngi Ty Ban Nha chim c Granada, chm dt s cai tr ca ngi Hi gio min Nam
Ty Ban Nha. Chuyn thm him sang n ca Christopher Columbus c hong hu Isabella cp
kinh ph
1504 Hong hu Isabella mt
1515 Navarre sp nhp vi Castile Ty Ban Nha cui cng c thng nht
1516 Vua Ferdinand mt

THI PHC HNG (14501600)
Thi Phc hng khai sinh ra nn vn minh phng Ty hin i. y l mt thi k c tnh
cch mng trong lnh vc ngh thut v khoa hc, v n lm thay i c th gii.
uc sng chu u vo th k XIV y kh
C
khn v cc cuc chin tranh, khi ngha
nng dn v i dch hch. Trt t c thi
Trung i mt dn, v ngi ta ang tm
kim iu g mi m. Vo thi Trung i,
Gio hi chi phi ngh thut, gio dc v hc thut.
Ngi dn chp nhn nhng g h c rao ging m
khng h thc mc. Sau , vo th k XIV, cc hc gi
Italia bt u quan tm ti cc tc phm ca ngi Hy
Lp v La M c i l nhng t tng truyn
b sang chu u t quc Byzantine v th gii Arp.
Mi quan tm ny cng tng khi hc gi Manuel
Chrysoloras t Constantinople tr thnh gio s u
tin v ting Hy Lp i hc Florence, min Bc
Italia vo nm 1397. Cc hc tr ca ng nhn thy trit
hc c i cp ti cu hi m Gio hi khng th
gii p. T nhng cng trnh nghin cu ca h ny
sinh mt h tn ngng mi l ch ngha nhn vn, theo
chnh con ngi, ch khng phi Thng , chu
trch nhim chn hng i cho cuc i mnh. Sau khi
quc Byzantine v Ty Ban Nha Hi gio sp Thi Phc hng, mt ngi l tng
vo th k XV, nhiu hc gi chuyn sang Italia v thng c gi l ngi uyn bc
min Ty Bc chu u, em theo nhiu vn bn chp (universal). thng l nhng ngi
tay c cng nhng t tng. thng tho nhiu lnh vc, nh vn hc,
hi ha, khoa hc, m nhc v trit hc.
NH CAO THI PHC HNG

Thi Phc hng tc ng ti lnh vc ngh thut,
khoa hc, kin trc v iu khc. Cc t tng tr nn
thc t hn, nhn bn hn v t b tn gio chi phi hn.
Tranh v tng ging ngoi i hn. m nhc khm
ph nhng cm xc mi, v nhng cun sch lun t
ra cc cu hi v i sng thc t. Cc gia nh giu c
nh nh Medici v Borgia Italia v cc th dn H
Lan tr thnh nhng nh bo tr ngh thut v khoa
hc. Sch in gip truyn b nhng t tng mi. Thi
Phc hng t ti nh cao vo th k XVI, ch yu
cc thnh ph nh Venice, Florence (Italia), Antwerp
v Haarlem (H Lan). Con ngi thi Phc hng nhn
My in Gutenberg theo kiu ch ri th gii k hn, c nhng quan st khoa hc v chi tit,
c pht minh vo nhng nm 1440, su tm cc vt k l v theo di cc t tng mi.
nh m ln u tin dn chng khp
chu u u c th mua sch.
Cc kin trc s thi Phc hng m phng phong cch kin trc thanh thot ca Hy Lp v La
M c i khi xy cc cng trnh nh nh th Tempietto Rome.
Sandro Botticelli (14451510) l mt ha s Italy ni ting vi cc bc tranh tn gio v thn

thoi, chng hn nh bc Tn th cc v vua. ng c dng h Medici th lc Florence bo
tr.
TINH THN HC HI MI
thi k ny, mt s ngi nghin cu ng, thc vt. Nhng ngi khc nghin cu thin vn v
a cht. i khi cc khm ph khin h mu thun vi Gio hi. Khi Nicolas Copernicus (1473
1543) pht hin ra Tri t quay quanh Mt tri, ng khng dm cng b quan im ca mnh cho n
tn pht lm chung. ng s phn ng ca Gio hi vn vn khng khng cho rng Tri t l trung
tm v tr.
Tinh thn ham hiu bit ny v mi quan tm v bn cht ca loi ngi cui cng khin mt s
ngi thc mc v quyn lc ca Gio hi. Cc nh t tng nh Jan Hus Bohemia v John
Wycliffe Anh dng cm cng khai t cu hi v Gio hi. kin ca c nhn mi ngi tr nn
quan trng hn, v tng lp cai tr cng nh Gio hi khng cn c th mun lm g ty thch.
KHAI SINH MT TH GII HIN I

Nhu cu thay i dn n nhng tin b trong khoa
hc v ngh thut, thm ch khin mt s ngi ln
thuyn n cc vng t cha c khm ph. Cc
trng i hc mi khuyn khch nhng t tng mi.
Tin bc v hot ng bun bn cng tr nn quan
trng. Thc phm v cc sn phm nh c ph, thuc
l, ng, khoai ty, da, s v bng c a sang
chu u t chu Phi, chu M, n v Trung Quc.
Khng cn b ch phong kin rng buc vo t ai,

ngi ta bt u i y i nhiu hn. Nhiu ngi
chuyn ti cc th tm kim vn may. Min Ty
Bc chu u c v th quan trng hn, v quyn lc
chuyn dn t gii qu tc, tu s sang cc ch ngn
hng v chnh tr gia. Nhng thay i ny nh du s
khi u ca mt th gii hin i, pht trin nhanh
chng trong 400 nm tip theo.
Desiderius Erasmus (14671563) sinh ti

H Lan, l nh thm him v nh vn.
Mc d l tn Thin Cha gio,
nhng quan im ca ng mu thun
vi quan im ca Gio hi.
CUC SNG THNG NHT FLORENCE: Florence Italia l mt trong nhng trung tm
ln v hc thut v ngh thut thi Phc hng. Hai anh em trai Lorenzo v Giuliano de Medici
cng cai tr thnh ph ny t nm 1469. Lorenzo l mt nh bo tr c nhiu th lc i vi
nhiu nh vn, ha s v nh khoa hc. Thnh ph ny giu c nh hot ng bun bn v giao
thng vi bn ngoi, dn thnh ph n mc p v trn ng ph c rt nhiu th th cng
lnh ngh.
ITALIA (14601530)
Trong giai on ny, Italia b chia ct thnh nhng
bang nh, khin c s khc bit ln gia cc vng.
Mt s bang tin b, cn mt s th bo th hn.
hiu bang Italia nh Florence, Venice v
N Rome l nhng thnh ph rt ln. Cc

bang khc nh Mantua, Milan, Urbino v
Ferrara do cc cng tc cai tr. Hu ht
cc bang u chu s cai tr ca nhng
dng h tr nn giu c nh bun bn v giao thng
cui thi Trung i.
Dng h th lc nht thi by gi l de Medici

Florence. H to dng c mt gia sn ln vo th
k XIV bng hot ng ngn hng v cho vay tin.
Ngi ni ting nht trong dng h ny l Lorenzo.
ng tr thnh ngi cai tr Florence cng vi em trai
vo nm 1469. ng l mt chnh khch, ch ngn hng
ti gii v cng l nh bo tr ca cc nh vn, ha s,
trit gia v nh khoa hc. ng tch cc cng c th lc
ca dng h mnh. Ngi con th hai ca ng tr
thnh Gio hong. Nh nh hng ca ng, Florence
tr thnh mt trong nhng thnh ph p v phn thnh
nht Italia v l mt trung tm ca thi Phc hng.
Lorenzo cng c cng trong vic a phng ng
Florence tr thnh ngn ng ca c nc.
Mt
dng h
ni ting Vo thi Trung i, phn ln Italia chu
khc l s kim sot ca quc La M Thn
Borgia. thnh. Sau cuc tranh ginh quyn lc
Hai gia cc hong v gio hong, nhiu
ngi thnh ph tr thnh cc th quc c
trong lp.
dng h
ny tr thnh Gio hong. Mt trong s l
Rodrigo, c nhiu con ngoi gi th v mun tt c cc
con mnh u thnh ngi c quyn lc. Nhng sau khi
ng mt, quyn lc ca dng h ng sp .
tip tc tham vng ca cha mnh, LORENZO DE MEDICI

vn l mt gio hong thuc dng h Nm 1469, khi mi 20 tui, Lorenzo tr thnh ngi
Borgia, Lucretia Borgia (14801519) ng cai tr Florence cng vi em trai mnh l Giuliano.
ly chng ti ba ln. Cng vi ngi ng l chu h ca Cosimo de Medici, ngi th hai
chng th ba l cng tc x Ferrara, mang h
b dnh ht tm sc cho hot ng de
bo tr ngh thut v vn hc, hot Medici
ng t thin v chm sc tr em.
nm
quyn
cai tr Florence. Em trai ca Lorenzo l Giuliano b mt
dng h knh ch git hi vo nm 1478. Lorenzo
c gng ht sc cng c th lc ca dng h mnh
con trai th hai ca ng l Giovanni tr thnh Gio
hong Leo X v tp hp c quanh mnh ng o
cc hc gi v nhng ngi c c sng to. ng l
ngi u tin bo tr cho ha s Michaelangelo. ng
duy tr v pht huy truyn thng ca dng h trong
hot ng ngn hng, bo tr v cai tr. Lorenzo de Medici (ni ting vi tn
Magnifico Signore - Qu ng Kit xut)
cai tr Florence t nm 1478 n nm
1492.
Bit th ca dng h de Medici Florence do mt kin trc s thi Phc hng l Giuliano da
Sangallo thit k cho Lorenzo Kit xut vo nm 1480.
Thnh ph Florence trng l t ti nh cao quyn lc vo cui th k XV. Di s cai tr ca

dng h de Medici, Florence l ni hi t nhiu ngh s, kin trc s, nh vn v nh khoa hc
ln thi Phc hng. Thnh ph cng tr thnh mt trong nhng trung tm bun bn v ngn
hng chnh ca chu u.
Nh Sforza l mt dng h ln thnh Milan.

Ludovico Sforza l ngi tinh t nhng cng y tham
vng v nhn tm. ng lm nhip chnh cho chu h l
cng tc thnh Milan, nhng li l ngi thc s nm
quyn hnh trong tay. ng lin minh vi Rodrigo
Borgia v ci con gi ca dng h Este th lc
Ferrara. Cung in ca Ludovico thu ht cc ngh s
ln ca mi phong cch, trong c Leonardo da
Vinci.
Cc dng h nh de Medici i din cho th tin

mi, vi nhng gi tr v t tng mi. H chi tin
cho cc cuc thm him, cc trung tm hc thut, cng
trnh cng cng v sn phm nhp khu mi. Mi
ngi n Italia tip thu nhng t tng mi ri
truyn b v cc vng khc ca chu u, trong khi
ngi chu u ti Florence, Venice v Milan tm
kim s ng h cho t tng ca h. Mc d cc trung
tm hin i sau ny s xut hin min Ty Bc chu
u, nhng phn ln sinh kh ca thi k u Phc hng
xut pht t cc th quc ca Italia.
Rafael l mt ha s v kin trc s,
ngi sng lp phong cch hin thc
trong ngh thut. y l tc phm H
huyt Cha Jesus ng v vo nm 1507
khi mi 24 tui. Nm tip , Gio
hong Julius II ngh ng thc hin
mt cng trnh ln trong Ta Thnh
Vatican Rome.
Ngi giu thi Phc hng hng th mt cuc sng rt phong lu. Ngoi cc lu i hoc ta
nh ln trong thnh ph, nhiu ngi cn c thm dinh th nng thn v c th n tip rt
nhiu khch ti y. H tiu khin bng vic sn bn, t chc tic tng, tho lun vn hc v
sng tc th vn.
CC NH THM HIM NGI U (1453
1600)
Vo na sau th k XV, cc thy th v cc nh hng hi chu u vch k hoch cho cc
cuc thm him a h vt ra khi phm vi ca th gii m h bit.
thi thc khm ph ny mt phn l h qu
S
ca vic phong tro Phc hng khuyn khch
ngi ta khi phc mi quan tm v th gii
xung quanh, nhng ch ch l mun b qua
th gii Hi gio thit lp mi quan h
bun bn mi vi n v Vin ng, ni cung cp
gia v (hng liu) v cc mt hng xa x khc. Trc
khi quc Byzantine sp vo nm 1453, gia v vn
c vn chuyn trn t lin ti Constantinople, ri t
c ch qua a Trung Hi ti nhiu nc chu
u. Gia v tuy t nhng l mt phn thit yu ca cuc
sng hng ngy. Hi cha c t lnh nn cch duy
nht bo qun tht c lu l p mui. Gia v s t
bt v mn, v mi ca mt s loi tht d p mui
Nm 1488, Bartholomeu Dias (1450 song vn hi i nn gia v cng t i.
1500) thm him b bin chu Phi. Bo
thi on thuyn ca ng i vng quanh
mi Ho Vng, nhng on thm him
Khi
ca ng khng i xa hn na. ngi
B o
Nha
thm
him b
bin pha
Ty chu
Phi vo
nhng
nm
1460, h
xy
dng hi
cng,
Vasco da Gama (14691525) i vng
pho i,
quanh mi Ho Vng nm 1497, v i
bun bn
tip theo b bin min ng chu Phi.
vng,
Vi s gip ca mt thy th n ,
ng tip tc vt n Dng ti
ng voi
Calicut n . ng p thuyn tr li v bc
mt ln na bo v li ch ca B vi
o Nha v c phong lm ph vng ngi
n vo nm 1524. chu
Phi. Dn
dn, h i thuyn xa hn v pha Nam, v nm 1488, nh thm him Bartholomeu Dias ti tn a
u min Nam chu Phi. Chn nm sau, ng gip Vasco da Gama lp hi trnh vng qua mi Ho
Vng ti Calicut n .
Tip sau Vasco da Gama, Pedro Cabral ti n v

mang ht tiu t v chu u. Vic ny khuyn khch
cc nh hng hi khc th i xa hn v pha ng. Nm
1517, ngi B o Nha ti Trung Quc v gn 30
nm sau h ti Nht Bn. Ngi B o Nha i thm
him khng phi ch v mun tm c hi bun bn m
cn bi quyt tm truyn b o Ki-t ti cc dn tc
phng ng.
y l ti sn ring ca mt thy th t
nm 1536, c vt t xc con tu m
mang tn Mary Rose ca vua Henry
VIII. Ti sn gm c mt ti nh, ci
ci, chui trng ht v chic lc.
Cc thuyn nh ca Vasco da Gama c pht trin t loi thuyn bum caravel truyn thng
c cnh bum hnh tam gic. Thuyn ca ng c c bum hnh vung v bum tam gic gip d
i v thch nghi hn trn i dng.
Cc nh hng hi t chu u th nhiu tuyn ng ti qun o Hng liu, tc
Molucca. H khm ph c nhiu iu hn trng i, v n cui th k th cc cng ty
thng mi c thnh lp.
CUC THM HIM PHA TY

Trong khi ngi B o Nha i thuyn v pha ng
th ngi Ty Ban Nha i v pha Ty. Columbus pht
hin ra qun o Ty n vo nm 1492. Amerigo
Vespucci ti Nam M nm 1499. Trong chuyn i th
hai vo nm 1501, ng hiu rng mnh pht hin ra
mt lc a mi. Nm 1497, nh thm him thnh
Venice l John Cabot c nc Anh bo tr pht
hin Newfoundland Canada, v vo nm 1535,
Jacques Cartier i thuyn ngc sng St. Lawrence v
tuyn b vng ny ca Php. Nm 1519, Ferdinand
Magellan i vng qua Nam M v ti c Thi Bnh Ferdinand Magellan (14801521) ch
Dng. ng mt ti Philippines nhng mt s thy th huy cuc thm him bng thuyn vng
trong on ca ng v ti Ty Ban Nha vo nm 1522, quanh th gii ln u tin vo nm
v h tr thnh nhng nh thm him u tin i thuyn 1519. Cuc hnh trnh ko di ba nm.
vng quanh th gii ng l ngi t tn cho Thi Bnh
Dng.
Christopher Columbus (14511506) ln
u tin i bin vo nm 14 tui. ng b
m tu v tri dt ti b bin B o
Nha.
CHRISTOPHER COLUMBUS
Nm 1492, n hong Isabella bo tr cho Christopher Columbus, nh hng hi thnh Genoa
Italia, i tm mt tuyn ng v pha Ty sang n . C th Columbus bit ti chu M qua cc
chuyn k ca ngi Viking ng nghe c Iceland. Tuy nhin, hu ht mi ngi lc vn tin
rng th gii ch nh nhng g con ngi bit, tc l nh hn nhiu so vi thc t. Khi Columbus
vt qua i Ty Dng ti cc hn o, ng gi l Ty n (West Indies). Thc ra y l cc o
vng bin Caribe. Columbus cn thc hin thm ba chuyn i na ti , nhng khng r liu ng
c thc s bit nhng o ny l chu M hay chu hay khng.
Khi Christopher Columbus v on thy th ca ng t chn ln o Guanahani qun o
Bahama, ng tuyn b o ny l ca Ty Ban Nha.
QUC SONGHAI (14601603)
Songhai th ch v m rng lnh th ca nc
Mali vn trc y tng thay th Ghana tr
thnh quc gia bun bn vng thng tr Ty Phi.
hi nhng ngi chu u ti chu Phi vo
K nhng nm 1460, lc a ny gm nhiu

quc gia v vng quc khc nhau. Theo
truyn thuyt, Songhai c mt tn o
Ki-t ngi Berber tn l al-Yaman sng lp
bn b sng Niger vo th k VII. n nm 1200,
nhng ngi cai tr Songhai di ti Gao nm
thng ngun sng Niger, ti h ci sang o Hi.
Songhai tr thnh mt phn ca quc Mali vo nm
1325 sau khi th Gao b Mansa Muse, hong Mali
theo o Hi, xm chim. Nm 1464, Sonni Ali ginh
c lp cho Songhai v m rng lnh th nc ny,
thn tnh lun c Mali, trong c thnh ph Timbuktu
v Jenne. Songhai tr thnh mt quc giu c, hng
mnh thng tr Ty Phi. Sonni Ali l mt k tn nhn,
chuyn n p nhng ngi theo o. ng cht ui
vo nm 1492, v Askia Mohammed I lp triu i mi
vo nm 1493. Di s lnh o ca Askia, quc
Songhai tr nn ln mnh, thot u bun bn vng vi
ngi Arp, tip vi ngi B o Nha. Askia l
mt nh cai tr gii, ng tn trng cc tn ngng khc
nhau v c cng trong vic ti thit x hi Songhai. Nhng nh thm him chu u thi k
Thnh ph Timbuktu tr thnh mt trung tm hc thut u tr chn cc vng b bin chu
quc t. Phi, khng bit g v s giu c bn
trong lc a ny. Songhai i vng v
n l ly cc mt hng xa x v mui.
QUC SONGHAI SUY TN
Nm 1529, Askia Mohammed I b con trai chim ngi, v tip l mt lot cc nh cai tr nhu nhc
v h hng. Songhai tr nn suy yu v cui cng ri vo tay ngi Morocco nm 1591. Songhai
khng phi l quc gia duy nht Ty Phi. Pha ng ca nc ny c quc Kenem-Bornu pht
trin quanh h Chad. Kenem-Bornu tr thnh mt trung tm ca nn vn minh Hi gio vo th k XI
v t nh cao nht di thi Idris Aloma, ngi ln nm quyn nm 1571 v cai tr ti nm 1603.
Tng u ngi t nung ny
Songhai c lm vo th k XV. C l
y l mt phn bc tng mt nhn
vt ni ting sng Songhai.
Gao, th mt thi ca Songhai, l ni c ngi m ca Askia Mohammed I, nh vua v i nht
ca Songhai, cai tr t nm 1493 n nm 1528.
BA T THI SAFAVID (15001722)
Vo u th k XVI, Ba T di triu i Safavid
ginh li c c lp. Chng bao lu sau, Ba T
tr thnh mt trong nhng nn vn ha dn u th
gii.
nm 642, ngi Ba T ni bt di thi
T
quc Abbasid, v sau li mnh ln di
s cai tr ca ngi Seljuk v cc Ilkhan
(vua) Mng C. Sau mt thi gian hn lon,
triu i Safavid ln nm quyn sau khi
chim c thnh ph Tabriz nm 1501, mang li c
lp cho Ba T. Lnh t ca ngi Safavid l Ismail I,
ng t xng vua (shah). Tn gi Safavid xut pht t
tn ng t ca Ismail l Safi od-Din, mt bc thnh
nhn theo gio phi Sufi sng vo khong nm 1300.
n nm 1508, vua Ismail kim sot ton b Ba T
v hu ht Lng H. ng a dng Hi gio Shiite
ln v th quc gio. Bt ng v hc thuyt cng cc
cuc tranh chp t ai dn ti mt lot cuc chin
tranh tn gio gia ngi Safavid theo dng Shiite vi
ngi Ottoman theo dng Sunni. Chin tranh bt u
vo nm 1514 khi vua Selim I ca ngi Ottoman xm Di triu Safavid, Ba T li ginh
lc min Ty Ba T. Di triu i Safavid, Ba T c c lp v tr thnh mt cng
pht huy bn sc ca mnh sau nhiu th k b ngi quc chnh trong khu vc. Ngi Ba T
nc ngoi thng tr. Triu i Safavid hng mnh tn kt bn v bun bn vi ngi B o
ti trong 200 nm. Nha, tuy b quy nhiu bi ngi
Ottoman pha Ty v ngi Th
Ba T pha ng.
di
triu Safavid lin tc b ngi Ottoman pha ty v
ngi Th pha ng gy p lc, cho ti khi vua
Abbas I ln tr v, mang li ha bnh v chn hng nn
vn ha Ba T. Sau khi Abbas I mt vo nm 1628,
mt lot ng vua nhu nhc ln k v v triu i
Safavid sp trc cuc xm lc ca ngi Afghan
vo nm 1722.
VUA ABBAS I
Triu i Safavid t nh cao di thi vua Abbas V
i (15711629), ngi tr v t nm 1588. L mt th
lnh qun s ti gii, ng ging ha vi ngi
Ottoman v nh ui c ngi Th Uzbek ra khi
Qun hiu ny ca qun i Ba T thi min ng Iran. ng di ti Isfahan v bin Isfahan
Safavid c dng trong cc bui l thnh mt trong nhng thnh ph lng ly nht trn th
vinh danh nhng ngi hy sinh trong gii vi cung in v nh th Hi gio trng l. Cc
chin trn. N c lm bng kim loikhu ch
qu v c dt nhiu loi qu rt
c mi
lng ly.
che bao
quanh
mt qung trng chnh, quanh ch c cy ci v sui
nc, v mt con ng ln trung tm c nhng
vn cy dc hai bn. Vua Abbas khi ng tin
trnh phc hng vn ha Ba T, thit lp quan h thn
thin vi chu u v tip i khch nc ngoi.
Vua Abbas cho xy mt nh th Hi

gio Isfahan v trang tr nh th bng
nhng ha tit hnh hc phc tp.
Bc tranh Ba T ny m t cnh vua Abbas I nh bi ngi Uzbek Khorasan.
X ANH THI TUDOR (14851603)
Di thi Tudor, x Anh (England) tr nn ln mnh, thot ly khi qu kh v s nh hng
ca La M, v gieo mm cho mt quc trong tng lai.
udor l mt dng h x Wales, ln nm
T
quyn sau thi k ni chin hn lon ko di,
cn gi l thi ca cc cuc Chin tranh Hoa
hng (14551485). V vua u tin thuc
dng h Tudor l Henry VII cm thnh lp
qun i ring v n p bt k lnh cha no chng li
ng. ng cng c v lm giu cho c Hong gia v
x Anh. Khi Henry VIII ln ngi vua vo nm 1509,
Anh l mt cng quc quan trng chu u.
Henry VIII ci Catherine x Aragon con gi ca
Ferdinand v Isabella Ty Ban Nha v trong vng 15
nm, ng tr thnh nh cai tr theo phong cch Phc
hng, tm kim khoi lc, trong khi Thomas Wolsey,
mt hng y, cai qun vic triu chnh. Sau cc cuc
chin tranh vi Php v Scotland nm 1513, vua Henry
quan tm hn n chnh tr. ng v Catherine ch c
mt ngi con sng c l Mary, nhng l con gi,
m ng li mun c con trai k v nn thnh cu gio
hong cho php ly d Catherine. Li thnh cu ny b
gio hong bc b. Vo thi gian , cc t tng tn
gio mi v yu cu i ci cch Gio hi tr nn ph
bin, nn vua Henry lin ly khai vi Gio hi Rome. Henry VIII l ngi thch tic tng. ng
Nm 1534, ng t phong mnh l ngi ng u Gio c hng mt nn gio dc tt, bit
hi Anh, ly d Catherine v ng ca cc tu vin, bn chi mt s nhc c v sng tc ca khc.
ng cng thch cc cuc tho lun si
t ca tu vin ly tin trang tri cho chin tranh v cc
ni v tn gio, ngh thut v chnh tr.
cuc phiu lu khc.
Vua Henry Tudor ln nm quyn sau khi cc cuc Chin tranh Hoa hng kt thc.
Henry VIII l mt nh cai tr kin quyt, mang li nhng thay i ln lao nc Anh.
GII TH CC TU VIN: Nhng nm 15361540, vua Henry cho ng ca 800 tu vin, ui
10.000 tu s, ly t ca tu vin em bn hoc lm qu tng. ng lm nh vy vi mc ch ph
b quyn lc ca Gio hi Rome Anh, v c tin. ng lp Gio hi Tin lnh ca Anh tuy
bn thn khng phi l tn Tin lnh nhit thnh. o Tin lnh thc s pht trin di thi
ca n hong Elizabeth I.
Henry VIII xy dng li lc lng hi qun Anh. Nim t ho v nim vui ca ng l tu
Mary Rose. Nm 1536, mt ln ng ti xem con tu chy qua eo bin Solent. Khng may, con tu
mt thng bng v 700 thy th ng c trn boong, nn b lt v chm xung bin.
Vua Henry ci v su ln. Trong thi gian tr v, ng cng c quyn kim sot ca Anh i vi x
Wales v Ireland, thnh lp mt lc lng hi qun ln v lp k hoch cho nhng cuc thm him lp
thuc a v thc y bun bn. Con trai duy nht ca ng l Edward VI (15371553) ln k v vo
nm 1547 v mt nm 16 tui. Trong thi gian vua Edward tr v, Gio hi Anh tr nn mnh hn.
Mary I (15161558), ch cng cha khc m ca Edward v l con gi c ca Henry, k v Edward VI.
Trong nm nm cai tr, b n lc khi phc li Thin Cha gio.
VNG TRIU ELIZABETH I

Sau khi n hong Mary mt, em gi b l Elizabeth I
ni ngi. Elizabeth thng minh v c nhiu ngi
ngng m. B khng chu ly chng v t mnh quyt
nh mi vic. Mary, n hong x Scotland theo Thin
Cha gio v l ch h ca Elizabeth, b pht hin can
d vo m mu chng li b, nhng Elizabeth chng li
p lc i a Mary ra hnh hnh trong sut nhiu nm.
N hong Elizabeth gip ngi theo o Tin lnh
chu u v phi hi tc Anh tn cng cc tu v thuc
a ca Ty Ban Nha. B t c mt tha thun gia
ngi Tin lnh v ngi Thin Cha Anh, tin hnh
chin tranh vi Ty Ban Nha v nh bi hm i Ty Elizabeth I ln ngi n hong x Anh v
Ban Nha. Nc Anh bt u trin khai cc cuc phiu Ireland nm 1558. B tr v trong 45
lu nc ngoi, trong khi cng nghip v kinh t nm. Nh s tham gia tch cc ca b
trong nc ln mnh. y l thi ca Shakespeare, khi vo vic iu hnh t nc, nc Anh
vn ha v x hi Anh hng thnh, t nn mng cho tri qua mt thi k n nh, vn ha
v kinh t pht trin.
mt thi k v i ca quc Anh.
MARY, N HONG SCOTLAND (15421587): Mary Stuart tr thnh n hong Scotland vo
nm 1542 khi mi c mt tun tui. Cha b l James V, chu h ca vua Henry VIII, iu ny
khuyn khch Mary, vn l tn theo Thin Cha gio, i tha k ngai vng x Anh. B
hc Php v ly ngi k v ngai vng Php vo nm 1558. Sau khi chng mt vo nm 1560,
Mary tr v Scotland, nhng b khng c lng dn. B thoi v v chy sang x Anh vo nm
1568. L ht nhn ca lc lng Thin Cha gio bt ng vi Elizabeth, Mary dnh lu vo m
mu o chnh v b giam ti lu i Fotheringay. B b x t ti vo nm 1587 v ti mu
phn.
QUC B O NHA (15201600)

Thy th v thng gia B o Nha l nhng ngi m ng cho ch ngha thc dn chu u
khp ni trn th gii. thi k nh cao, quc thng mi ny tri rng khp a cu.
gi B o Nha l nhng nh thm him
N hng hi hng u ca chu u. H tng l

nhng ng dn kinh nghim lu nm, qu
quen vi bin c. Gia th k XV, Henry
i Bin bt u o to cc thy th, v
phi cc tu ti b bin min Ty chu Phi. Vic bun
bn cc mt hng l v c o mang li nhng khon
li nhun khng l. u th k XVI, cc nh thm him
B o Nha ti ng n (tc Indonesia), theo cc
tuyn ng bun bn ca ngi Hi gio ti qun o
Molucca (hay qun o Hng liu), ni c nhiu loi
gia v m chu u cn nh qu, inh hng, ht nhc
u khu. kim sot hot ng bun bn gia v quan
trng ny, ngi B o Nha xm chim Molucca v
nm gi nhiu hi cng c v tr thun li n
Dng. H cng n c Trung Quc. Do cc thng
gia B o Nha cn i thuyn vng qua chu Phi tr
v Lisbon, nn cc pho i c lp nn dc b bin
chu Phi tip t v bo v cc tu ca h.
Chic mt n trang sc ny tm thy

Benin m t mt v vua chu Phi (oba)
i m c chm tr hnh cc thng gia
B o Nha.
Th th cng Benin tc cc loi dng, chng hn nh l ng mui bng ng t th k XVI

ny, xut sang chu u. Quanh phn thn l l tng cc nh qu tc B o Nha.
Ngi B o Nha l nhng ngi chu u u tin bun bn vi cc nc Ty Phi. Tm ng

thau tm thy Benin ny m t ng tc tng trng ca ngi B o Nha l gi cc ct tr
chng cung in ca nh vua Benin.
Khong th k 17, quc B o Nha t quy m ln nht tri rng khp ni v thu c rt
nhiu li nhun. Cc trm thng mi v hi cng phc v tu thuyn ca h t nhng v tr
chin lc dc cc tuyn ng bun bn chnh.
Thnh ph cng Goa n l mt mt xch quan trng trong quc thng mi B o
Nha. iu c th hin qua tm bn ny, do mt th chm ngi B o Nha gc H Lan
l Johannes Baptista van Doetechum Em lm ra vo nm 1595.
BT U HOT NG BUN N L
Ngi B o Nha mua vng v c n l t chu Phi lm vic trong cc n in trng ma mi lp
ca h. Cc n in u tin nm trn o So Tom thuc chu Phi. Sau khi n l ti y ni dy
vo nhng nm 1570, ngi B o Nha lp n in
Brazil. H chim mt vng rng ln ca Brazil v
chuyn n l chu Phi ti lm vic. cng l s
khi u ca hot ng bun n l xuyn i Ty
Dng.
thi k pht trin nh cao vo th k XVI, quc

B o Nha khng s hu cc vng t thuc a rng
ln nh ngi Ty Ban Nha, nhng nm gi cc trm
bun bn c v tr quan trng v cc n in. l
Angola v Mozambique, cc qun o Mi Verde,
Madeira v Azores, cc cn c Ormuz (Ba T), Goa v
Calicut (n ), Colombo (Sri Lanka) v cc trm
thng mi Vin ng nh Macao (Trung Quc),
o Celebes (tc Sulawesi), o Java v Malacca.
Trc khi ngi B o Nha ti

Molucca, nhng ngi cai tr trn cc
hn o ny hng li nhun cao nh
bun bn gia v. Nhng di s cai tr
ca ngi B o Nha, nhng ngi cai
CC MC THI GIAN CHNH tr a phng b mt phn. Gia v
1419 Ngi B o Nha ti Madeira t Molucca gm inh hng, ht nhc
u khu, ht tiu, qu v gng.
1471 Ngi B o Nha ti Asante v Benin
1487 Dias i vng qua mi Ho Vng
1498 Vasco da Gama ti n
1500 Cabral thm him b bin Brazil
1505-1520 Cc trm thng mi chu c thnh lp Goa v Malacca
1520 Magellan pht hin ra qun o Molucca (qun o Hng liu)
1530 Thuc a u tin ca B o Nha c lp Brazil
1534 Nhng n l chu Phi u tin t chn ti Brazil

CI CCH TN GIO (15201600)
Trong thi k Ci cch tn gio, pht trin mt
dng mi ca Ki-t gio, vi nhiu phe nhm v
gio phi mi. iu dn n chia r x hi v
cui cng l chin tranh trn ton chu u.
n u th k XVI, nhng t tng mi
ca thi Phc hng khin mt s ngi

khng cn tha nhn nhng gio hun ca
Gio hi Thin Cha (Cng gio) La M.
H ch trch mnh m cch iu hnh ca
nhng ngi ng u Gio hi. Cc linh mc v tu s
khng cn sng trong cnh thanh bch v c thn na.
Cc Gio hong v gim mc qu quan tm n tin
bc v quyn lc. Ngi ta i Gio hi phi ci cch;
t ra i tn gi Phong tro Ci cch tn gio.
Phong tro ny bt u mt cch thm lng t hn 100
nm trc, nhng bng ln mnh m vo nm 1517,
khi Martin Luther, mt linh mc ngi c ghim
ln cnh ca nh th Wittenberg mt lun cng gm
95 iu ch trch Gio hi. Luther cm ght vic gio s
c php bn s min ti. ng hy vng lun cng
Phong tro Ci cch tn gio th k
ca ng s dn ti cuc tranh lun lnh mnh, nhng
XVI khin chu u b chia r tn
rt cuc ng b buc ti d gio (i ngc li vi c ngng mt cch su sc gia nam v
tin ca Gio hi) v b Gio hi Thin Cha pht v Bc: Tn gio min Bc, cn Cng
tuyt thng vo nm 1521. gio Rome min Nam. S phn chia
ny cng din ra ngay trong mt
nc, chng hn nh Php, t dn
ti ni chin.
NHNG NGI TN GIO THI K

U
Luther thnh lp Gio hi Luther ca ring ng v
ginh c s ng h c v Thy S. Cc nhm
khc nh Quaker, Anabaptist (Ti ra ti),
Mennonite v Hussite Moravia (Sc ngy nay) cng
lm tng t. T nm 1529 tr i, tt c nhng nhm
ny c gi l Protestant (c ngha l ngi phn
khng, c dch l Tn gio hoc o Tin lnh).
John Calvin (15091564) sinh ti Php,
Ulrich Zwingli l ngi dn u Phong tro Ci cch
tn ban u l Jean Chauvin. L mt tn
Thy S. Quan im ca ng cc oan hn, l
Tn gio nghim khc, ng tin rng
Cha Tri quyt nh tng lai v
nguyn nhn dn n mt cuc ni chin khin ng b
ch nhng ai Cha Tri chn mi c git. K tc ng l John Calvin, ngi thu phc c
cu ri. cc mn Php, c v H Lan. ng xc lp
phong tro Ci cch Thy S v c nh hng ti
John Knox, ngi truyn b phong tro Ci cch ti
Scotland. Mt s gio phi huy ng ton b ti sn h c thnh lp cc cng ng tn gio v
chim lnh nhiu th.
Martin Luther (14831546) tin rng ch c c tin mi cu ri c con ngi, v ng mun c

tin phi da trn Kinh thnh, ch khng phi cc tp qun tn gio suy i. ng cho rng
trong cc bui l ca nh th phi dng ting a phng ch khng dng ting Latinh. Bc
tranh bim ha vo th k XVI (bn phi) m t cnh mt con qu ang c cho Luther nghe
nhng li m ng s thuyt ging.
Mt lot cc cuc ni chin tn gio m mu n ra chu u. c nhiu v thm st, nhng
ngi b buc ti d gio b tri vo cc v thiu sng.
Cng ng Trent hp ba ln t nm 1545 n nm 1563 n lc ci cch Gio hi Thin
Cha v ngn chn s lan rng ca Tn gio.
PHONG TRO CHNG CI CCH

Nm 1522, Gio hong Adrian VI tha nhn Gio hi
Thin Cha La M c nhiu vn nhng sau khi ng
mt, Gio hi khng c hnh ng g nhm thay i
hin trng cho n tn nm 1534, khi Paul III ln lm
Gio hong. y l nm vua Anh Henry VIII ly khai
Gio hi La M. Gio hong Paul bt u ci cch Gio
hi bng mt phong tro gi l Chng Ci cch. ng
bt u bng vic khuyn khch vic ging o v
truyn gio ca cc tu s dng kht thc Capuchin
Italia. Su nm sau, Gio hong chp thun vic thnh
lp Hi ca Cha Jesus, tc dng tu Jesuit (dng Tn)
do Ignatius Loyola sng lp truyn b o Thin
Cha. ng cng triu tp mt nhm khc gi l Cng Gio hi Thin Cha dng tranh v
ng Trent vo nm 1545 quyt nh ci cch Gio minh ha khi ging o. Bc minh ha
hi trit hn. Cng ng Trent ra quyt nh bt khc g ny, c c t nm 1470, m
buc tu s th nguyn sng thanh bch v thnh lp cc t cnh mt tn Thin Cha ngoan
hc vin ca Gio hi (tc trng dng, chng vin) o c ban nhng nghi l cui cng
gio dc tu s v linh mc. Nhng iu ny gip lng lc lm chung.
tin vo o Thin Cha c phc hi v l i trng
mnh i vi Tn gio.
Tuy nhin, tranh chp tn gio chu u tr thnh tranh chp chnh tr khi vua Ty Ban Nha Philip
II mun dng v lc khi phc o Thin Cha Anh, Php v H Lan. Cc nh cai tr theo cc
phe khc nhau. Ni chin bng n Php; v H Lan theo Tn gio ni dy chng ch cai tr ca Ty
Ban Nha. Rt cuc, cuc Chin tranh Ba mi nm bng n nm 1618.
Gio hong Julius II l mt nh bo tr ngh thut ho hip u th k XVI. Nhng v Gio
hong thiu quan tm ti ci cch nn vic iu hnh Gio hi b ch trch.
CC MC THI GIAN CHNH
1517 Lun cng 95 iu ca Luther c cng b Wittenberg (c)
1522 Kinh thnh ca Luther c xut bn bng ting c
1523 Chng trnh Ci cch ca Zwingli Thy S
Nhng nm 1530 Cc phong tro x hi v cc cuc ni dy ca tn Tn gio c
1534 Anh ly khai Gio hi Rome
Nhng nm 1540 Calvin thnh lp nh th Tn gio Geneva
1545 Cng ng Trent hp ln u tin Phong tro Chng Ci cch bt u
1562-1598 Cc cuc chin tranh Tn gio Php
1566 Nh th Calvin c thnh lp H Lan
Nhng nm 1580 Cng thng leo thang gia cc nh cai tr chu u
1618 Bng n cuc Chin tranh Ba mi Nm (n nm 1648)

Sau khi chim Constantinople nm 1453, quc Ottoman nhanh chng tr thnh mt th lc
ng gm Trung ng v quanh vng a Trung Hi.
hi Constantinople ri vo tay hong
K
Mehmet II nm 1453, quc Ottoman bt
u thi i hong kim. Th
Constantinople trc kia ca quc
Byzantine c i tn thnh Istanbul v tr
thnh trung tm ca mt quc rng ln. thi k
cc thnh khong nhng nm 1680, quc ny tri di
t Algeria ti Ba T v t Hungary ti bn o Arp.
quc Ottoman do Osman I lp ra nm 1301, bnh
trng sang chu u khong nm 1389. Ngi Mng
C chn ng s bnh trng ny trong mt thi
gian, nhng sau khi chim c Constantinople, Hong
Mehmet II nhanh chng thn tnh 12 vng quc v
200 thnh ph vng Tiu v vng Balkan. Tip ,
trong cc nm 15121520, Hong Selim I chinh
phc Syria, bn o Arp v Ai Cp.
Ph n quc Ottoman sng tch

Cc k s Ottoman (spahi) c ban t bit vi x hi. Khi ra khi nh, h phi
ai nh phc v trong qun i. H tr eo mng che mt v ch c th gp
thnh tng lp cai tr a phng trn nhng ngi n ng trong gia nh.
ton quc.
SULEIMAN OAI SANG
Suleiman Oai sang cai tr quc Ottoman trong 46 nm, t nm 1520. ng chim Belgrade v
Hungary nhng tht bi trong cuc vy hm thnh Vienna, th ca quc La M Thn thnh. Sau
, ng chim khu vc Lng H, Armenia v vng Caucasus. Ngi Ottoman ginh quyn kim sot
min ng a Trung Hi v Hc Hi (t chi phi hot ng bun bn ca thnh Venice v
Genoa), ri chim c Bc Phi v Ukraine.
i vi thn dn ca mnh, Suleiman ni ting l mt

Qanuni, tc Nh lm lut, v ng ci cch b my
cai tr v h thng lut php Ottoman. ng nh hng
pht trin cho quc Ottoman, lm phong ph mi
mt t kin trc n sinh hot hng ngy. ng l mt
nh th, hc gi v nh bo tr ngh thut. ng ti
thit phn ln thnh ph Istanbul.
Ngi chu u gi ng l Suleiman Oai sang bi s

trng l trong cung in ca ng cng nh nhng chin
thng qun s ly lng ca ng chu u. Trong
phi k n cc cuc xm chim Belgrade Nam T,
v chin dch nh ui cc hip s Thp T dng tu
Thnh John ra khi o Rhodes nm 1522. Chin thng
ln nht ca Suleiman l trn Mohacs ti Hungary nm
1526, cuc vy hm thnh Vienna ca ng e da trung
tm chu u, v ng chim c thnh a Mecca ca
ngi Hi gio nm 1538. Trong khi , i tu ca
Th Nh K di s ch huy ca tn cp bin Ru
(Barbarossa (tc Khayr ad-Din Pasha) tn cng v tn
ph cc vng b bin ca Ty Ban Nha, Italia v Hy
Lp.
n nm 1566, quc Ottoman tri

rng trn ba chu lc. Vua Suleiman
xy dng lc lng hi qun hng
mnh, ginh quyn kim sot khu vc
a Trung Hi. ng cng thng tr bin
v vnh Ba T.
CHIN TRANH HI GIO Suleiman Oai sang sinh nm 1495, ln

Vua Suleiman tin hnh ba cuc tn cng vo ngi vua nm 1520 v bin quc
quc Ba T triu Safavid pha ng. y l cuc Ottoman thnh mt quc Hi gio
chin tranh gia nhng ngi Hi gio ngi dng Sunni thnh vng tri rng trn
Ottoman theo dng Sunni v ngi Ba T theo dng ba chu lc.
Shiite. Vua Suleiman chim c thnh Baghdad
nhng bin gii pha ng ca quc cha bao gi yn n. Cc cuc chin tranh gia hai quc
ko di sut th k XVI lm phn tn s ch ca ngi Ottoman nn h khng tin su hn vo chu
u.
BT U QU TRNH SUY THOI T

T
Sau khi Suleiman mt, con trai ng l Selim II ln ngi.
Selim hng th cuc sng an nhn, cho cc quan
vn v cai tr quc. Ngi Ottoman khng ng. H
phi bt ngi Nga v ngi Bc Phi lm n l, ng
thi tuyn mt phn nm s thiu nin t cc lnh th
chu u ca mnh o to thnh nhng ngi cm
quyn hoc phc v trong qun i. Dn thng c
sng yn n chng no cn chu phc tng v np thu,
khng ai b p buc ci sang o Hi. Ngi Ottoman
da vo hot ng bun bn vi cc thng gia Hy
Lp, Armenia, Venice v ngi nc ngoi khc, do
quc Ottoman mang m tnh cht quc t. Tuy
nhin, n nm 1600, quc ny bt u mt qu
trnh suy thoi t t v ko di.
CC MC THI GIAN CHNH

1453 Ngi Ottoman chim Constantinople
Khong 1460 Ngi Ottoman chim Hy Lp, Serbia v

Bosnia
1512-1520 Selim I chim Syria, bn o Arp v Ai

Cp
1522 Suleiman chim o Rhodes t tay cc hip s

dng tu Thnh John
1526 Trn Mohacs, chim Hungary

Chin thng ln nht ca vua Suleiman
l trn Mohacs nm 1526, khi ng nh
1529 Bao vy thnh Vienna (tht bi) tan qun Hungary. Qun i ca ng
bp lin minh cc nc Trung u v
1534 Suleiman chim Baghdad v Armenia git cht vua Bohemia.
1538 Suleiman chim thnh a Mecca
Nhng nm 1540 tr i Vn ha Ottoman pht trin rc r
1566 Suleiman qua i
1600 quc Ottoman bt u suy thoi dn dn

Tht bi nm 1529 trong trn chim
thnh Vienna, th ca quc La
M Thn thnh, ngn cn vua
Suleiman tip tc tin nh c v
Trung u. Bc tin ca qun Ottoman
v vy phi dng li. Vic dng sng i
bc l mt bc tin quan trng trong
lch s chin tranh.
N : NGI MOGHUL (15041605)
Th gii Hi gio ang thay i. n , mt tiu lc
a b chia ct, b ngi Moghul xm chim. H
thit lp nn mt quc hng mnh min Bc
nc ny.
abur, hu du ca Genghis Khan (Thnh Ct
B
T Hn) v Tamerlane, l th lnh ca mt
b lc Turkestan gi l ngi Moghul, mt
bin th ca t Mongol (Mng C). B ngi
Uzbek nh ui, ngi Moghul xm chim
Kabul Afghanistan nm 1504. Tip h chuyn
hng ch sang n , ni c cc quc gia Hindu v
Hi gio hay nh ln nhau. Sau mt cuc tn cng
thm d vo nm 1519, 12.000 qun Moghul trn qua
o Khyber sang n vo nm 1526 v xm chim
cng quc ln nht ti l vng quc Delhi.
Babur v
thn dn
ca ng
l ngi
Hi
gio.
Khi h
xm
lc n
,
quc
Ottoman
cung cp T th Delhi, quc Moghul bnh
sng v trng v ln mnh, bao trm ton
Babur sinh Ferghana thuc binh lnh
min Bc v phn ln min Trung n
Turkestan, l hong Moghul u tin
cho h. . Mc d do ngi Hi gio cai tr
n . ng mt Agra vo nm
1530.
i qun nhng quc Moghul vn tip nhn
ca nhiu tn ngng v vn ha ca n .
Babur
ci nhng con nga chy nhanh, c ng hn hn l voi chin chm chp ca ngi n . Li th
ny gip h nh bi qun n ng gp nhiu ln trong mt trn chin m quc vng n
b git. Sau thng li ny, Babur ly Delhi lm th . Sau khi ng mt vo nm 1530, con trai ng l
Humayun ni ngi.
Humayun tn cng min Ty n , nhng vo nm 1540 ngi Sur nh bt ngi Moghul v li

Ba T. Humayun tr li vo nm 1555, nh bi ngi Sur v quay li Delhi. Mt nm sau, trc khi
c th ginh li ton b quc, ng b thit mng trong mt v tai nn.
Hong Babur son mt t liu y
v n , m t chi tit thin nhin, con
ngi v tp qun ni y.
Bc tranh ny l tc phm ca mt ha s Ba T, v Babur (bn tri), cng bc tin bi
Tamerlane v con trai ca Babur l Humayun (bn phi).
HONG AKBAR M RNG

QUC
K v Humayun l Akbar, chu ni ca Babur. Akbar
ln lm hong nm 13 tui v cai tr n cho n
lc mt vo nm 1605. ng l mt nh lnh o qun
s v i v mt hong sng sut. Qun i ca ng
tin theo hng Ty ti tn Gujarat v theo hng
ng ti tn Bengal. y l tnh giu nht min Bc
n . Bengal sn xut go v la, ngun thu nhp
chnh ca ch Akbar. n nm 1576, Akbar kim
sot ton b min Bc n .
Mc d hong Akbar l ngi Hi gio, nhng nhiu

thn dn ca ng li l ngi Hindu; v gn gi ha
bnh, ng ci mt cng cha ngi Hindu. ng tin
vo s khoan dung tn gio v ha gii vi ngi
Hindu, cho h tham gia b my cai tr v khuyn khch
h bun bn nc ngoi. ng thit lp mt
quc c t chc tt, vi nhng quan li chuyn
nghip.
QUC MOGHUL V I
Trong giai on ny, n bun bn thun li vi
chu Phi, ngi Ottoman, chu u v Vin ng.
Ngi B o Nha lc c cc trm thng mi
v hi cng n . Nc ny cng c ngnh dt ln
nht th gii. Akbar nghnh tip cc thy tu Ki-t gio
dng Tn v cc ngh s Ba T trong cung in ca
Mc d mt s nh cai tr a phng
mnh, v ng c thit lp mt tn gio mi cho n ni dy chng li hong Akbar,
nhng khng thnh cng. ng xy dng trng hc cho nhng h nhanh chng b nh bi. Bc
tr em v xy mt th mi Fatehpur Sikri. Thnh tranh ny m t vua (khan) Bahadur
ph ny l ni kt hp cc phong cch kin trc o ni lon ang quy phc hong
Hi v o Hindu. Akbar.
AKBAR, HONG MOGHUL TH BA

Akbar tha k quc Moghul vo nm 13 tui v cai tr trong gn 50 nm. ng chim Rajasthan,
Gujarat, Bengal, Kashmir v Deccan cai tr hu ht n . ng gim thu cho nng dn, khuyn
khch bun bn, p dng mt b my cai tr v qun i rt hiu qu. Cc bin php ny t ra vn hu
hiu cho c cc hong Moghul i sau cng cc thn dn ca h. Mc d bn thn khng bit c,
nhng hong Akbar nghnh tip cc hc gi thuc mi tn gio, ngh s v khch nc ngoi ti
thm cung nh ca ng. Thnh cng ln nht ca ng l ging ha vi phn ng dn chng n
theo o Hindu, chm dt nhiu cuc xung t gia ngi Hindu v ngi Hi gio.
Akbar cai tr n cng thi vi n
hong Elizabeth Anh v Philip II
Ty Ban Nha. Thm ch ng cn d
nh bt u Phong tro Ci cch tn
gio ring ca mnh bng vic to ra
mt tn gio mi, thu ht cc tn gio
khc. Tuy nhin, tn gio mi ny
khng c thn dn ca ng n nhn.
Ti Fatehpur Sikri, hong Akbar xy dng mt th mi, kt hp phong cch Hi gio,
Hindu v cc phong cch kin trc khc, ly ni y lm trung tm cho tn gio mi ca ng.
ng mt vo nm 1605 v c mai tng trong ngi m ny.
CC MC THI GIAN CHNH

1504 Ngi Moghul chim Kabul
1526 Delhi tr thnh th ca ngi Moghul n
1556 Akbar i , v hong v i nht ca ngi Moghul ln ngi

1571 Fatehpur Sikri tr thnh th mi
1605 Jahangir tr thnh hong Moghul (Nur Jahan cai tr nm 16111622)
1628 Shah Jahan, hong Moghul
1658 Aurangzeb, hong v i cui cng ca ngi Moghul
1707 quc Moghul bt u suy tn
1803 Thnh tr cui cng ca ngi Moghul ri vo tay ngi Anh

TY BAN NHA CHINH PHC CHU M (1519
1550)
Nhng nh thm him v cc binh s Ty Ban Nha xm chim Trung v Nam M c gi l
nhng "conquistador" (ngi chinh phc). H tiu dit cc quc Aztec v Inca.
hng bao lu sau khi cc nh hng hi tm ra
C
chu M, cc nh thm him, hay cn gi l
nhng ngi chinh phc, theo chn h.
Sau khi chim c nhiu o vng bin
Caribe, h thm him lc a chu M vi hy
vng tm c kho bu. Vo nm 1519, khong 500
binh s Ty Ban Nha do Hernn Corts ch huy ti
thnh ph Tenochtitln ca ngi Aztec v c ngi
Aztec cho n. Ngi ta cho rng hong Aztec l
Montezuma II ch i v vua thn Quetzalcatl tr
li, nn c th ng ta tin rng Corts chnh l
Quetzalcatl. Ngi Ty Ban Nha la gt ngi Aztec,
bt Montezuma v Corts th ch ng vua ny cai tr
ngi Aztec. Khi Corts ri thnh Tenochtitln, ngi
Sau khi tn ph quc Aztec, Hernn Aztec ni dy nh bi nhng ngi Ty Ban Nha cn
Corts tr v Ty Ban Nha v cht li. Sau , vi s gip ca mt ngi thng dch,
trong cnh bn hn. Corts ginh c s ng h ca cc b lc lng
ging tng b ngi Aztec xm lc. Nm 1521, Corts
tr li thnh ph Tenochtitln cng mt i qun bn x v ph hy thnh ph ny.
QUC INCA CHM DT TN TI

Mt ngi chinh phc khc l Francisco Pizarro
b ti Peru nm 1532 v tm cch chinh phc ngi
Inca. Lc Inca ang din ra ni chin gia nhng
ngi con trai ca Huayna Capac l Huascar v
Atahualpa. Atahualpa git Huascar vi s gip ca
ngi Ty Ban Nha, nhng sau chnh Atahualpa li
b Pizarro x t. Ngi Inca nhanh chng u hng v
n nm 1533, quc Inca rng ln ri vo tay ngi
Ty Ban Nha.
Francisco Pizarro tin vo quc Inca

nm 1532. Trc khi b git nm 1541,
ng thnh lp thnh ph Lima.
Lc u, hong Montezuma hoan nghnh Corts ti Tenochtitln v tng cho ng ta rt nhiu
qu. Thin ch ny chng bao lu tt ngm khi nhng ngi Ty Ban Nha ot c quyn
lc. Rt cuc, hu ht ngi Aztec u cht v nhng cn bnh m ngi nc ngoi mang n.
V BT ATAHUALPA: Nm 1532, trong tay ch c 159 lnh, Pizarro bt cc c th lnh
ca ngi Inca l Atahualpa d phi i ph vi i qun Inca ng o. Atahualpa c ngi
Inca coi nh thn linh, nn vic ny chng t Pizarro cn mnh hn c cc thn. Ngi Inca
nhanh chng u hng v Atahualpa b x t. Ging nh ngi Aztec, ngi Inca b ngi Ty
Ban Nha khut phc bng cch la gt v c mt nn vn minh ca h b tiu vong.
QUC TY BAN NHA (15351600)
Sau khi ngi Ty Ban Nha chim ng cc vng rng ln chu M, th dn chu lc ny
phi chu cc iu kin rt h khc v c dch bnh. n nm 1600, Ty Ban Nha tr thnh
quc rng ln nht.
au khi cc vng quc Aztec v Inca sp ,
S vua Ty Ban Nha sp nhp cc vng lnh th

ny vo quc ca mnh. quc Aztec tr
thnh x Tn Ty Ban Nha nm 1535, do mt
ph vng cai qun. Sau , vo th k XVI,
Tn Ty Ban Nha bao gm c cc vng ca cc bang
California, Arizona v New Mexico (M) ngy nay.
Vng t ca ngi Inca tr thnh x Peru, cng do
mt ph vng cai qun. Nhiu ngi t Ty Ban Nha
di c ti sinh sng quc Ty Ban Nha mi. Cc
thuc a ny do Hi ng cc x n (Council of the
Indies) ng ti Ty Ban Nha cai qun. Nhiu o lut
c ra cho cc thuc a, chng t chnh quyn Ty
Ban Nha c gng m bo th dn chu M
khng b ngc i. Nhng khng th ngn nhng
ngi Ty Ban Nha ti thuc a ngc i h. Th dn
chu M b buc phi khai thc m bc v lm vic nh
n l. Hng triu ngi cht do khng c sc khng
cc bnh dch n t chu u nh bnh si v u ma.
Theo chn nhng k thc dn l cc nh truyn gio
Ty Ban Nha. H ph hy n th, tng thn c t
trc v xy dng cc nh th Cng gio th vo
nhm c ci o cc th dn chu M.
Theo sau nhng ngi chinh phc Ty

Ban Nha l cc nh truyn gio c ci
o cho ngi chu M bn x, v sn
sng dng v lc nu cn. H ph hy
cc n th ang c ri bt ngi chu
M xy nh th mi th vo.
Ngi Ty Ban Nha p dn bn x chu M khai thc vng v bc, ri sau vng bc c
chuyn v Ty Ban Nha. iu kin lm vic khc nghit cng vi nhng cn bnh mi do ngi
Ty Ban Nha mang n lm dn s Mexico gim mnh, t 25 triu ngi vo nm 1500 xung
cn 1 triu ngi vo nm 1600.
quc Ty Ban Nha tip tc m rng di thi vua Philip II (15561598). Hu ht qun o
Philippin b ngi Ty Ban Nha xm chim nm 1571. Tip , nm 1578, vua B o Nha Sebastian
b git Morocco. Vua Philip l h hng gn nht ca vua Sebastian, nn ng tha k quc B o
Nha. n nm 1600, ngi Ty Ban Nha c mt quc rng ln nht th gii, nhng dn dn h
mt quyn lc. V vua Philip chng Tn gio chu u nn ng lao vo cc cuc chin tranh
tn km, ngn ht s vng bc khai thc c t chu M.
Ngi Ty Ban Nha mang v chu u
nhng loi thc phm mi nh da, c
chua, khoai ty, t ngt, ca cao, ht tiu
v hoa hng dng.
quc Ty Ban Nha rng ln v c nhiu ca ci, nht l vng v bc c khai thc Mexico
v Peru.
DNG H HABSBURG (12731556)
Dng h Habsburg n t Habichtsburg Thy S. H chi phi nn chnh tr chu u trong
hn 600 nm, t th k XIII n nm 1914.
n ca dng h Habsburg xut pht t tn lu
T
i ca dng h ny Thy S l
Habichtsburg, ngha l Lu i Chim ct.
n th k XIII, dng h Habsburg s hu
cc vng t o. K t nm 1438 tr i,
hong La M Thn thnh hu nh lun l ngi ca
dng h Habsburg. Cui th k XV, Maximilian I
xp t mt cuc hn nhn c li cho ngi nh ca
mnh. Con trai ng l Philip x Burgundy ci Joanna
in, con gi ca vua Ferdinand v n hong Isabella
Ty Ban Nha. Charles V, con trai ca hai ngi ny, tr
thnh ngi quyn lc nht trong dng h Habsburg.
Khi
Charles V sinh nm 1500, ln ngi vua Philip
Ty Ban Nha nm 1516 v tr thnh mt vo
hong La M Thn thnh t nm nm
1519. Nm 1553, ng trao vng min
1506,
hong cho em trai v hai nm sau,
Charles
trao cc vng quc ca ng (Ty Ban
Nha, H Lan v chu M) cho con trai
tha k
l Philip Charles.
Burgundy v H Lan. Nm 1516, vua Ty Ban Nha

Ferdinand nhng Ty Ban Nha v x Naples cho
Charles, v nm 1519, ng tha k quc La M
Thn thnh t Maximilian. Vic ny dn n s i
ch vi vua Php Francis I, v trong phn ln thi tr
v ca vua Charles hai bn lun trong tnh trng chin
tranh. L mt tn Cng gio m o, vua Charles
khng thch s truyn b Tn gio. ng triu tp hai
ngh vin ha gii bt ng vi gio phi Luther
nhng c hai ngh vin u tht bi. Nm 1546, ng
dng v lc chng li mt s nhm thuc gio phi
Luther, gi l Lin minh Schmalkalden. Vua Charles
nh bi Lin minh ny vo nm 1547, nhng sau
phi chp nhn yu cu ca h. n nm 1556, ng kit
qu v chin tranh, do tiu hao phn ln ca ci ca Ty
Ban Nha m khng mang li kt qu g. ng lui v
sng trong mt tu vin, chia t cho cc con trai l
Philip (cai qun Ty Ban Nha v H Lan) v Ferdinand
(cai qun o v ln ngi hong La M Thn thnh).
Rudolf I c tn lm vua nc c
vo nm 1273 v tr thnh hong La
M Thn thnh u tin thuc dng h
Habsburg vo nm 1273, mc d ng
cha bao gi ng quang chnh thc.
Tc hiu hong La M Thn thnh
vn thuc v dng h Habsburg cho n
nm 1806.
Sau khi Charles V mt, nh Habsburg o cai tr quc La M Thn thnh. Nh Habsburg
Ty Ban Nha cai tr Ty Ban Nha, H Lan, nhiu vng ca Italia v chu M Latinh.
CC MC THI GIAN CHNH

1020 Lu i Habichtsburg ca dng h c xy dng
1459-1519 Maximilian I m rng nh hng ca dng h Habsburg
1506 Charles V tha k Burgundy v H Lan
1516 Charles V tha k Ty Ban Nha v Naples

1519-1556 Charles V tr thnh hong La M Thn
thnh
1546 Chin tranh gia nh Habsburg v nhng ngi

Tn gio
1618-1648 Cuc chin tranh Ba mi Nm gia ngi

Cng gio v ngi Tn gio
i bng hai u l biu tng ca

quc La M Thn thnh. Quyn lc ca
cc hong gim st vo th k XVI,
khi mt s bang c tr nn hng
mnh hn.
HM I TY BAN NHA (1588)
Ty Ban Nha, nc hng mnh nht chu u, a hm i ca mnh i xm lc x Anh,
mt quc gia ang ngy cng c nhiu tham vng. Tht bi ca hm i ny a Anh ln
ngi b ch cc vng bin trong 300 nm.
ua Philip II cai tr Ty Ban Nha v cc vng
V t thuc nc ny trong nhng nm 1556

1598. c tin Cng gio mnh m ca ng
khch ng nhiu cuc ni dy H Lan v
Ty Ban Nha, dn ti chin tranh vi ngi
Ottoman v Anh, ri li ko Ty Ban Nha vo cuc
chin tranh tn gio Php. S cai tr c on v cc
hot ng qun s ca vua Philip trit h nn kinh t
Ty Ban Nha, cho d nc ny s hu mt lng ln
vng v bc kim c t chu M. Ty Ban Nha
khng a x Anh. N hong Anh Elizabeth I khc t
li cu hn ca vua Philip II. Hi tc Anh thng xuyn
tn cng cc thuc a v i thuyn ca Ty Ban Nha.
V nghim trng nht l vn nc Anh theo Tn
Francis Drake (15431596) lc u l gio.
mt hi tc v ngi a phiu lu mo
him. Sau khi cp vng t cc chin Nm
thuyn Ty Ban Nha trn vng bin 1588,
Caribe, ng c phong lm thuyn
vua
trng, sau l c v gp phn
Philip c
nh bi hm i Armada ca Ty Ban
Nha. Nm 1580, ng tr thnh ngi
hm i
Anh u tin i thuyn vng quanh th
Ty Ban
gii trn chic thuyn mang tn Golden Nha
Hind (Hu Vng).
Philip II (15271598) cai tr Ty Ban

Nha t nm 1556 cho ti khi qua i.
ng tin rng s mnh ca ng l ginh
quyn lc i vi c th gii cho Ty
Ban Nha v Gio hi Thin Cha Rome.
ng ci Mary Tudor (Mary I) ca x
Anh.
(Armada) khi hnh t Lisbon ti tn cng Anh, vi 130 chin thuyn ln ch 8.000 thy th v
19.000 binh s. B bo lm chm bc tin, hm i Armada b qun Anh pht hin v quy ri ngay
Calais, ni m theo k hoch Armada s gp mt hm i khc ca Ty Ban Nha nhng hm i ny
khng n.
i vi n hong Anh Elizabeth I, nh bi hm i Ty Ban Nha l mt chin thng c ngha
rt quan trng. B khng a anh r Philip II v cng nui tham vng cho x Anh sau thng li
ny.
Vo ban m, qun Anh dng ha thuyn tn cng hm i Ty Ban Nha, gy hn lon, ri dng ha
lc bn nhng tu tho chy. Gi mnh thi nhng tu cn li dt vo bin Bc. Hm i Ty Ban
Nha phi i vng qua Scotland v cui cng ch mt na s tu v c Ty Ban Nha. y l mt tn
tht ln i vi ngi Ty Ban Nha.
Thng 8 nm 1588, vua Philip II phi hm i Ty Ban Nha ti tn cng nc Anh. Tu ca Ty
Ban Nha ln hn, nhng tu ca Anh nhanh v c ng hn. Hm i Ty Ban Nha tht bi va
do thi tit xu va do kh nng chin u tt ca hi qun Anh.
CC CUC CHIN TRANH TN GIO PHP
(15621600)
Qu trnh ph bin c tin Tn gio lm ny sinh cc vn mt s vng ca chu u.
Phc tp nht l nc Php, ni tri qua 36 nm ni chin m mu.
hiu ngi Php i theo Tn gio dng
N
Calvin. Phn ng dn Php vn theo
Cng gio, nhng tn Tn gio Php
(gi l ngi Huguenot) l nhng ngi c
th lc v nhiu ngi l thng gia v th
th cng giu c. Thi gian u, tn Cng gio vn
khoan dung i vi tn Tn gio, nhng gii qu tc
(c bit l gia tc Guise theo Cng gio) v cc th lc
nc ngoi ang cnh tranh nh hng lm phc tp
thm vn . Nm 1560, Charles IX ln ngi tr v nc
Php khi mi mi tui, nn ngi cai tr thc cht l
thi hu Catherine de Medici vn ng h Cng gio.
Nm 1562, dng h Guise thm st nhiu tn Tn
gio Php. Trong 36 nm sau , mt lot cuc ni
Catherine de Medici (15191589) l con chin xy ra. Nm 1572, Catherine m mu tn st
gi ca Lorenzo de Medici v l v ca thm nhiu tn Tn gio th lc, v vo ngy Thnh
vua Php Henry II. B lm nhip chnh Bartholomew, c ti 20.000 ngi b st hi trn ton
cho con trai cn nh l Charles IX cai nc Php.
tr Php.
Nhng
ngi
theo
ng
li n
ha kinh
hong
trc v
thm st
m mu
ny, v
bt u
t ,
ngoi
xung t
Henry x Navarre (theo Tn gio), ci
gia tn
v thuc dng h hong gia Valois,
nhng ng b ngi Cng gio bt giam. Cng
Cui cng, ng tr thnh vua Henry IV gio v
v cai tr trong nhng nm 15891610. tn
Tn
gio, cn
c xung t gia nhng ngi cc oan v nhng ngi n ha. Nm 1574, Henry III, mt ngi con
trai khc ca Catherine de Medici, tr thnh vua Php. ng cng chu nh hng ca m, v ni chin
li tip din. Nm 1576, Henry t c mt tha thun gia tt c cc bn. l Sc lnh Beaulieu,
nhng n cng khng chm dt c tnh trng hn lon.
Nm 1598, vua Php Henry IV k Sc lnh Nantes, cho php tn Tn gio c t do th

phng v c v tr trong x hi Php. Sc lnh ny chm dt cuc chin tranh tn gio Php.
Nm 1572, Henry x Guise thuyt phc c Catherine de Medici cho php m st mt
c theo Tn gio. Tip theo s kin ny, nhiu nghn tn Tn gio Php b git.
CHIN TRANH GIA BA V HENRY

Vo cng nm Sc lnh Beaulieu ra i, mt nhm Cng gio cc oan, do Henry x Guise lnh o,
c thnh lp nhm phn i sc lnh ny, v tnh hnh cng thng gia cc phe nhm tn gio li
gia tng. Cc tn Cng gio Php, c ng minh l Ty Ban Nha v nhng nc khc theo Cng
gio, c ngn cn Henry x Navarre (theo Tn gio) k v ngai vng Php. Vic ny dn ti cuc chin
gia ba ng vua Henry, gm vua Henry III, Henry x Navarre (theo Tn gio) v Henry x Guise
(theo Cng gio). Vua Henry III khng kim sot c tnh hnh v chin tranh bng n. Henry x
Guise c chim ngai vng v cm tuyt i Tn gio vo nm 1585. Nm 1589, Henry III cho ngi
git Henry x Guise. Nhng chnh Henry III sau b mt tu s cung tn m st.
Henry x Navarre tr thnh vua Php Henry IV. xoa du tnh hnh, ng quyt nh ci sang Cng
gio nm 1593. Cuc chin tranh tn gio Php cui cng chm dt vo nm 1598 bng Sc lnh
Nantes,
cho php
mi
ngi
dn c
quyn
bnh
ng v
t do tn
gio.
Tuy
nhin,
vo th
k XVII
vn cn
tnh
trng ri
lon, v
vo
nhng
nm
1680,
nhiu tn
Tn
gio
Php ri
b t
nc
bo ton
tnh
mng.
CC
MC
THI
GIAN
Nhiu tn Tn gio Php l thng

gia v th dn ti gii, c gio dc. i
vi nc Php, gi tn Tn gio li
l vic quan trng v h l nhng ngi
iu hnh nhiu ngnh ngh. Nhng
cui cng, t nm 1685 tr i, nhiu
ngi Tn gio ri b Php n cc
nc khc hoc cc vng thuc a ca
Php, mang theo c k nng v ca ci
ca mnh.
CHNH:
Php v cc nc khc ca chu u,
1533 Catherine de Medici ci Henry II ca Php buc ti ngi Tn gio l d gio l vic
1559 Henry II qua i, Francis II k v nhng mt ngay rt ph bin. Hnh pht cho ti ny
nm sau; Catherine lm nhip chnh. thng l tri vo cc v em thiu
sng. Ngi ta tin rng linh hn ca
nhng ngi d gio s b thiu chy v
1560 Charles IX ln ngi vua Php nm mi tui, y xung a ngc.
Catherine tip tc lm nhip chnh
1562 V thm st Vassy m u cuc chin tranh tn gio Php
1570 Ha bnh v cc quyn hn ch dnh cho tn Tn gio
1572 V thm st vo ngy Thnh Bartholomew c ti 20.000 tn Tn gio b git
1574 Henry III theo ng li n ha tr thnh vua Php
1576 Sc lnh Beaulieu, mt hip c th hin lng khoan dung i vi ngi Tn gio Php
1585-1589 Cuc chin gia ba ng vua Henry
1593 Henry x Navarre (sau ny l vua Henry IV) ci o sang Cng gio
1589-1610 Henry IV tr thnh vua Php
1598 Sc lnh Nantes ban quyn bnh ng v t do tn gio cho mi ngi

NC NGA (14621613)
Trong thi k ny, t mt nhm cc tiu cng quc, Nga pht trin thnh mt nc ln. S
c lp vi th gii bn ngoi chm dt v Nga ng mt vai tr quan trng trong lch s.
au s sp ca nh nc Kiev vo khong
S
nm 1060, nc Nga gm mt nhm tiu cng
quc ring bit nh Novgorod, Smolensk,
Kiev v Vladimir. Tnh hnh ny t nhin
thay i khi ngi Mng C di s ch huy
ca Batu Khan tn cng nc Nga nm 1238. Ngi
Mng C t chy Moscow v tn ph Kiev. Hn
quc Kim Trng (Golden Horde) ca ngi Tartar
thng tr nc Nga thng qua vic i cng np tin v
cung cp binh lnh. Ngi Nga chu cng np c
yn n. Vo th k XIV, Kiev b sp nhp vo
Lithuania trong mt thi gian. Nm 1263, Muscovy
(tn gi c ca Moscow) c ngi cai tr mi l vng
cng Daniel. ng dn m rng lnh th Muscovy.
Ivan III l ngi u tin cai tr ton

Dn dn,
nc Nga. ng tr thnh vua Muscovy
nm 1462, ly Muscovy lm th . Khi
mt vo nm 1505, ng kp a nc
Nga pht trin theo hng mi.
Ivan III ly biu tng i bng hai u

ca Byzantine lm biu tng ring ca
mnh c Byzantine v Nga u hng
v phng ng ln phng Ty.
Muscovy bt u ch ng cc tiu cng quc khc Nga. Nm 1380, ngi Muscovy nh bi Kim
Trng, tuy ngi Tartar vn tn cng Muscovy v i cng np cho n tn nm 1480, khi h b Ivan
III p o. Ivan III, cn gi l Ivan i , ln ngi Muscovy nm 1462. ng m rng lnh th
Muscovy v bin Muscovy tr thnh biu tng ca nim t ho Nga. ng ban hnh mt b lut v t
xng l cha t ton Nga. Nm 1472, Ivan III ci Sophia, chu gi ca hong Byzantine cui
cng, t coi mnh l ngi bo h cho Gio hi Chnh thng phng ng v gi Moscow l thnh
Rome th ba.
Nh th Thnh Basil (tc Vasili) Muskva c xy trong thi gian 15551560 k nim chin
thng ca Ivan IV Kazan v Astrakhan thuc min ng nc Nga. Nh th ny tr thnh
mt trung tm quan trng ca Chnh thng gio.
n nm 1480, Ivan III kim sot c Novgorod v cc thnh ph khc. ng xy li Kremli (mt
dng thnh ly) ni ting ca Moscow. Khi ng mt nm 1505, con trai ng l Vasili ln k v, cai tr
n nm 1533. Sau khi Vasili qua i, con trai Vasili mi ba tui tui ln k v, tr thnh Ivan IV.
Cc nh qu tc Nga nm ngoi tm kim sot ca chnh quyn trung ng cho n khi Ivan Bo
cha ln cai tr. Sau h tham gia bun bn cc mt hng nh lng th, g v cc nguyn liu
khc vi phng Ty.
Kremli l trung tm ca Moscow. N ging nh mt pho i v c tng bao quanh, trong

Ivan III cho xy li nhiu cung in, nh th v gio ng. Kremli tr thnh biu tng tp
quyn ca cc Sa hong.
IVAN BO CHA
Ivan IV, cn gi l Ivan Bo cha, l i vng cng
ca Muscovy nhng nm 15331584. ng ng quang
lm Sa hong (Tsar vua Nga) u tin nm 1547. Ivan
IV l ngi tnh tnh hung d v bt nht do t nh
c dy d mt cch nghit ng, nhng bit danh ca
ng thc ra ch c ngha l d tn, ch khng hn l
bo cha. ng ci thin h thng lut php v c
quan h bun bn ca Nga vi Anh v cc nc chu
u khc cho ti thi im , nc Nga vn trong
tnh trng b c lp. ng chim vng Kazan v
Astrakhan t tay ngi Tartar v tip tc tin v
Siberia. Sa hong Ivan gim bt quyn lc ca gii i
qu tc (boyar) bng cch thnh lp mt kiu c quan
mt v kim sot t nc cht ch hn. ng nh ra
nhiu khun mu cho tng lai, thit lp s kim sot
cht ch ca cc Sa hong t trung ng. Nm 1581,
trong mt cn gin d, ng git thi t l Ivan v do
vy, con trai th hai ca ng l Fyodor, mt ngi tm
thn bt n, tr thnh ngi k v.
CC
SA
Ivan Bo cha n ch Gio ch trng

Gio hi Chnh thng Nga Zagorsk
Ivan IV l mt nh cai tr quyt on, c xc du thnh v xc nhn l
thc s l ngi vch ra ch trng m ngi ng u Gio hi Chnh thng.
rng nc Nga. ng l ngi c tnh
cch d di vi tn gi Ivan Bo cha.
HONG TRIU ROMANOV

Khi Ivan IV mt vo nm 1584, Boris Godunov cai tr nc Nga trn cng v nhip chnh cho n
khi Fyodor mt vo nm 1598. Boris Godunov t xng l Sa hong Nga bt chp s phn i kch lit
ca gii qu tc. ng thc y bun bn vi nc ngoi v nh bi ngi Thy in mun xm lc
Nga. Nhng sau khi ng mt vo nm 1605, nc Nga tri qua tm nm ni chin bi cc lc lng
knh ch tranh ginh ngai vng. Cui cng, Mikhail Romanov (15961645), chu h ca Ivan IV
ginh c ngai vng vo nm 1613. ng lm Sa hong trong 30 nm v sng lp triu i Romanov
cai tr Nga n nm 1917.
CC MC THI GIAN CHNH

1238 Ngi Mng C xm lc Nga
1263 Muscovy bt u ln mnh
1462-1505 Ivan III (Ivan i ) cng c Muscovy
1472 Ivan III t b nhim l ngi bo h cho Gio hi Chnh thng phng ng
1480 Chm dt ch cai tr ca ngi Tartar
1505-1533 Vasili tr thnh Sa hong
1533-1584 Ivan IV (Ivan Bo cha) m rng lnh th Nga
1584-1598 Fyodor tr thnh Sa hong v Boris Godunov lm nhip chnh
1598-1605 Boris Godunov tr thnh Sa hong cai tr Nga
1605-1613 Ni chin gia cc i qu tc
1613 Mikhail Romanov, ngi u tin ca dng h Romanov, tr thnh Sa hong

Cc tnh thuc Cng ha H Lan Thng nht tr nn giu c hn khi cc vng m ly c
tiu ng v khai thc. i vi mt nc theo Tn gio c nn thng mi v cng nghip pht
trin nh H Lan, vic ginh li c lp t Ty Ban Nha, mt th lc quc li thi, tr
thnh mt iu tt yu.
H LAN C LP (14771648)
H Lan l mt x s theo Tn gio pht trin nhanh vi mt tng lai y ha hn nhng phi
chu s cai tr ca Ty Ban Nha theo Cng gio. Ngi H Lan mun t quyt nh cng vic
ca mnh.
au khi quc ca Charlemagne sp vo th k IX, H Lan gm 17 tnh (ngy nay l B,

Luxembourg v H Lan) b chia nh thnh ti sn ca nhiu dng h khc nhau. Vo th k XIV v
XV, hai cng tc x Burgundy l Philip To bo v John Qu cm ginh c vng Flanders (B)
v H Lan. Hai vng t ny thuc quyn kim sot ca Burgundy cho n khi b Charles V, ngi
tha k cc vng t Burgundy v l mt thnh vin ca triu i Habsburg, bin thnh lnh th ca
Ty Ban Nha vo nm 1516. Vic ny khng c ngi H Lan chp nhn v h hu ht l tn Tn
gio. Cuc chin ginh c lp bt u khi Philip II, con trai ca Charles, ln lm vua Ty Ban Nha
nm 1556. ng mun dp tt ln sng phn i ca ngi Tn gio v c nm ton quyn kim sot.
ng c cng tc x Alba ti lm thng c H Lan v cho php khng b trong trng hp cn thit
n p bt k s chng i no. Cng tc x Alba x t hai nh lnh o ca phong tro ginh
c lp, l nguyn nhn dn ti cuc khi
S
ngha ca ngi H Lan do William x
Orange lnh o. Cng tc x Alba cng
nhn tm th phong tro phn i cng dng
cao. C nhng v hnh hnh c tin hnh
cng khai, nhiu th b cp ph v dn c
b tn st. Ngi H Lan dng nhiu chin thut du
kch, chng hn nh lm ngp lt cc vng t thp,
ngn chn hot ng cn qut ca ngi Ty Ban Nha.
Nm 1576, qun Ty Ban Nha cp bc Antwerp, mt
trong nhng thnh ph cng giu nht chu u v chm
dt s thnh vng ca thnh ph ny.
William x Orange (bit danh Thm

lng) tr thnh thng c mt phn
ca H Lan thuc Ty Ban Nha nm
1559, nhng ng quay li chng hong
gia Ty Ban Nha v lnh o cuc khi
ngha ca ngi H Lan nm 1567
1572. ng theo Tn gio dng Calvin
nm 1573 v b Ty Ban Nha tuyn b
l ngi ngoi vng php lut. ng b
mt tn Thin Cha gio cung tn l
Balthasar Grards st hi nm 1584.
Mt bc bim ha thi t cnh cng tc x Alba ang c dp tt ln sng d gio H
Lan bng cch xo ln xc nhng ngi Tn gio b hnh hnh.
Trong cuc bao vy thnh ph Louvain vo nm 1571, nhng ngi H Lan qu cm tn
dng mi cch c th chin thng sc mnh qun s vt tri ca ngi Ty Ban Nha.
Nm 1573 din ra trn chin trn bin Zuider Zee, pha ng Amsterdam, gia hi qun
hng mnh ca Ty Ban Nha v cc thuyn nh ca ngi H Lan. Tng t nh s phn ca
hm i Ty Ban Nha, nhiu tu chin ca Ty Ban Nha trong trn ny cng b cc thuyn nh
c ng hn nhiu nh m.
U TRANH V C LP
Nhiu thng gia v ch ngn hng chuyn ti Amsterdam, xy dng li n thnh mt thnh ph p,
c h thng knh o v lc lng hi qun hng hu bo v. H pht trin cc ngnh thng mi,
ngn hng v cng nghip hin i. Amsterdam tr thnh mt trong nhng trung tm chnh ca Tn
gio chu u. Ty Ban Nha a cc tnh min Nam (B) theo Cng gio tr li vng kim sot ca
mnh, nhng nm 1581, by tnh min Bc theo Tn
gio t tuyn b c lp. May cho h, lc Ty Ban
Nha ang bn nh nhau vi Php, Anh v ngi
Ottoman nn khng th ngn cn phong tro ginh c
lp ca ngi H Lan.
Cuc u tranh ginh c lp ny l mt cuc chin

tranh tn gio v l trn chin gia tng lp th dn H
Lan hin i vi tn ti trt t hong gia truyn thng
ca Ty Ban Nha. Di s lnh o ca William x
Orange, ngi H Lan tuyn b thnh lp Cng ha H
Lan Thng nht. Mt tha c nh chin c k nm
1609, nhng mi n nm 1648, Ty Ban Nha mi
chnh thc cng nhn nn c lp ca H Lan.
CC MC THI GIAN CHNH

1477 H Lan tr thnh lnh th ca dng h Habsburg
1516 Ngi Ty Ban Nha kim sot H Lan i vi ngi H Lan, v ngi Ty
Ban Nha n cp ph thnh ph
Antwerp giu c nm 1576 l git nc
1568 Cuc khi ngha ca ngi H Lan bt u
cui cng lm trn ly. T , h quyt
tm thot khi ch cai tr ca ngi Ty
1576 V cp ph thnh ph Antwerp, mt bc ngot Ban Nha.
1581 Cc tnh min Bc tuyn b c lp
1609 Tha c nh chin, ngi H Lan ginh chin thng
1648 Nn c lp ca H Lan c cng nhn hon ton

BC M (14601600)
Bc M l vng t ca nhiu dn tc khc nhau, mi dn tc c truyn thng, li sng v nn
vn ha ring. S xut hin ca ngi chu u l thm ha i vi h.
hi nhng ngi chu u u tin ti chu
K
M vo th k XVI, ni y tng c nhiu
triu ngi chu M bn x sng thnh
hng trm b lc v nhiu quc gia. H
khng ngh rng h s hu t ai m cho
rng t ai c gi gn chung cho c b lc. Mi b
lc u c tp qun, ngn ng v li sng ring, ty
theo ni sinh sng ca b lc . V d, ngi
Cheyenne v ngi Pawnee vng ng bng Ln
(Great Plains), ni c nhiu th rng nh b rng
bison, th c li sng du c, sn bn v t by. Nhng
ngi th sn ng bng Ln i khi ngy trang
bng da th khi sn mi. H bt th ly tht v cng ly
da may qun o, lm lu . Nhng b lc sng ven
Ngi thuc cc b lc Iroquois thng bin hoc ven h th ng xung g v i nh c.
eo mt n trong cc dp nghi l quan Nhng b lc min rng th sng thnh lng, trng
trng ca b lc. Nhng chic mt n cy lng thc, chn nui gia sc, sn bn v nh bt
ca h thng th hin cc sinh vt thn c.
thoi.
min
Ty
Nam,
ngi
dn sng
trong cc
ngi
lng gi
l
pueblo,
xy p
Nh thm him Php Jacques Cartier ti
(14911557) i thuyn ngc sng St nc cho
Lawrence thuc Canada ngy nay v cc vng
tuyn b vng ny thuc ch quyn ca
t kh
Php. Mt trong nhng thy th ca
ng v bn th trn Hochelaga
cn
thuc b tc Huron, nay l thnh ph
trng
Montreal. ng, b,
u. H
xy
dng ng s v thit lp cc x hi phc tp cng nh nhng tp qun tn ngng vng chc. H
bun bn vi ngi Aztec v cc dn tc bn x khc.
Dc theo sng Mississippi, mt nn vn minh th tin tin pht trin mnh, tuy t nm 1450 tr i
bt u suy tn. Ngi dn vng Mississippi cung cp cho cc quc gia ca ngi bn x chu M
cng c lao ng, vi, cc vt qu gi v hng ha mang v t nhng ni xa.
Ngi dn dc b bin pha ng sng bng ngh

trng ng, u v thuc l trong nhng khonh t
quanh lng, tham gia bun bn v i hng ly hng
trong phm vi a phng. min ng Bc, cc cnh
ng v khu t khai hoang ca th dn chu M gi
cho ngi nh c chu u nh v qu hng h, chnh
v th vng ny c t tn l New England (x
Anh mi). Nhiu b lc hnh thnh cc lin minh (hay
cc quc gia) gn kt vi nhau bng quan h huyt
thng, cc truyn thng chung hoc tha thun chnh
tr. i khi s bt ng gia cc b lc dn ti chin
tranh khc lit.
Mt s quc gia ca ngi bn x chu

M dng vt t (totem) th thn linh
trong thin nhin, thng l c hnh
chim i bng trn nh, tng trng
cho kh nng nhn xa trng rng ca
thn linh.
Ngi dn vng rng ng Bc lm giy da c trang tr v ng iu nghi l dng trong cc

dp c bit.
B lc Miami Ohio dng da sng v lng th may qun o. Da th c co sch v tri
cng, ri c ct v khu thnh qun o v giy da moccasin. Ph n lm hu ht cng vic ni
tr v trng cy lng thc, nhng h cng c quyn quyt nh cc vn ca b lc.
Cc dn tc chu M rt a dng. Bn ny m t ni sinh sng ca nhng b lc bn x
chnh chu M vo nm 1500, trc khi ngi chu u ti v bt u ui h khi qu hng
ca mnh. Vo thi gian ny, c khong su triu k bn x Bc M. Con s ny gim mnh
khi nhng k mi ti nh c trn qua hng Ty lc a.
NGI CHU U XUT HIN

Cng nh ngi Aztec v Inca, khng mt b lc bn x no chu M bit n nga hoc phng
tin vn chuyn c bnh xe trc khi ngi chu u ti. Kin thc ca h v kim loi cn hn ch,
hu ht cng c ca h lm bng g hoc . Kh gii ca h l cung tn, sng cao su v gio mc.
Thi gian u, mt s b lc rt thn thin vi ngi chu u, thm ch cn gip h trong cuc
sng. Nhng tnh hnh thay i theo chiu hng bt hnh cho ngi bn x khi c thm nhng ngi
chu u hiu chin ti nh c. Nhiu ngi lng ca ngi bn x dn cht sch v cc bnh dch do
ngi chu u mang ti nh u ma v si. Nhiu ngi khc b git trong cc cuc tranh chp,
nhng ngi cn li th b ui khi qu hng h.
Ngi Chippewa sng trong nhng ngi
lu (wigwam) lm bng cnh cy un
cong, lp ngoi bng da th hoc v mt
loi cy ging cy bul trnh gi lnh
ma ng.
Ngi da vng ng bng sng du c trong nhng chic lu (tipis). Bui ti, h k chuyn va
gii tr, va lu truyn lch s, tp qun, lut l v li sng ca b lc. H cng tin hnh
cc cuc hp b lc gii quyt bt ng v quyt nh tng lai ca b lc.
NHT BN V TRUNG QUC (14671644)

Sau khong thi gian u cho n ngi chu u, ngi Nht Bn bt u nhn thy nhng
nguy c t nh hng ca nc ngoi. Trong khi Trung Quc, nh Minh mt dn quyn
kim sot.
m 1467, ni chin bng n gia cc lnh
N
cha phong kin Nht Bn. Hong
mt hu ht quyn lc, ngay c cc tng
qun cng nh hng rt t n vic iu
hnh t nc. Trong hn mt th k, cc
i qun samurai gy chin ln nhau ginh quyn
thng tr Nht Bn. Trong thi gian ni chin ny, mt
s ngi chu u bt u t chn ti Nht Bn.
Nhng ngi ti u tin l cc thy th B o Nha
vo nm 1542. By nm sau, mt nh truyn gio dng
Tn ngi Ty Ban Nha l Francis Xavier bt u n
lc ci o cho ngi Nht Bn sang o Ki-t. Tip
, cc thng gia v cc nh truyn gio khc ti v
lc u cng c ngi Nht Bn cho n.
Ngoi vic truyn b mt tn gio mi vo Nht Bn,

ngi chu u cn mang theo c sng ng. Mt s v
s samurai coi thng sng ng, cho l v kh ca k
hn nht, nhng mt s khc sm nhn ra u th ca
chng trong chin trn. Mt samurai l Oda Nobunaga
trang b cho qun ca mnh sng ha mai, v nh
nhng khu sng ny h chim c kinh Kyoto
vo nm 1568.
GIAO TRANH V NI CHIN

Nobunaga b thng v sau t st, nhng s nghip
ca ng c Hideyoshi k tc. Nm 1585, Hideyoshi
tr thnh kampaku (t tng). ng d nh xy dng
mt quc Nht Bn hng mnh bao gm c Trung
Vo th k XVI, cc nh truyn gio Quc. Hideyoshi xm lc Triu Tin vo nm 1592 v
dng Tn, trong c Matteo Ricci, 1597 nhng tht bi. ng mt ti Triu Tin. Hideyoshi
c Hong Trung Quc cho php
c Tokugawa Ieyasu lm ngi bo h cho con trai
vo nc ny. H ci o hng vn
mnh, nhng mt cuc tranh ginh quyn lc n ra.
ngi Trung Hoa thnh tn Ki-t
gio.
Ieyasu nh bi cc i th trong trn Sekigahara nm
1600. ng tr thnh v shogun u tin ca triu i
nh Tokugawa nm 1603. Hideyoshi v Ieyasu kim
sot t nc Nht Bn cht ch t trung ng, kim sot thng mi, cm ngi nc ngoi, o Ki-
t v vic i ra nc ngoi.
Hideyoshi (15361598) ph v quyn
lc truyn thng ca cc lnh cha
phong kin v cha chin Pht gio,
nhng k hoch xy dng mt quc
Nht Bn ca ng tht bi.
TRN NAGASHINO: Trong trn Nagashino vo nm 1575, Oda Nobunaga trang b sng ha
mai mua ca ngi B o Nha cho 3.000 qun ca mnh. H nh bi lc lng samurai
ci nga ng hn rt nhiu nhng ch c kh gii truyn thng nh kim v cung tn. y l
mt bc ngot i vi Nht Bn khi u thi cn i trong nh hng ca chu u c
mt vai tr quan trng. Ngi Nht Bn c kim sot nhng nh hng ny bng cch cm
ngi Ki-t gio v cc thng gia nc ngoi. Nhng ngi chu u lin minh vi mt s lnh
cha min Nam Nht Bn, nn hng ha cng vi t tng chu u vn xm nhp vo Nht
Bn.
TRUNG QUC I NH MINH

n nm 1500, nh Minh ang suy yu. Hong nh
Minh khng cho cc tu Trung Quc ra khi vng bin
nc mnh nhng li cho tu nc ngoi vo Trung
Quc. Hi tc Nht Bn cng tn cng vng b bin
Trung Quc, lm cc vng bin ny tr nn nguy him
i vi thy th. T nm 1517 thng gia chu u
ti y, v nm 1557, ngi B o Nha c php
nh c ti Macao. Mt s linh mc dng Tn cng
c php vo Bc Kinh.
Vic t v trc hi tc Nht Bn, ngi

nh bi Trung Hoa pht minh ra thy li.
cc cuc Phng Ty cui cng cng bit ti
xm lng pht minh ny.
ca
Mng
C v
cuc
xm lng
Triu
Tin ca
Nht
Bn
khin
Trung
Quc bt
n. Nn
i, su
thu tng
cao v
tnh
trng
tham
quan
li dn
n bo
ng.
Nm
1641,
qun ni
Nghi thc ung tr (tr o) ca Nht
dy
Bn c gi l cha-no-yu. Nghi thc
chim ny c cc nh s o Pht du nhp
nhiu t Trung Quc vo Nht Bn, nhng
vng vo th k XV ph bin ra ngoi
Trung phm vi cc cha. Nghi thc ny c
tin hnh trong tr tht mt cn
Quc.
nh nh, gin d nhng tinh t dnh
Nm
ring ung tr, hoc mt phng
1644, ring bit trong nh. Sen Rikyu, ngh
nh nhn tr o danh ting Nht Bn, l
Minh ngi ra nhng quy nh ca nghi
cu vin thc tr o vo nhng nm u th k
ngi XVI.
Mn
Chu t min Bc xung nh dp qun ni dy Bc Kinh. Ngi Mn Chu li dng tnh hnh hn
lon ginh quyn cai tr v thit lp nn triu i nh Thanh.
CC MC THI GIAN CHNH

1520 Cc thng gia B o Nha ln u tin ti Trung Quc
1542 Mng C xm lc Trung Quc
1548 Cc nh truyn gio dng Tn u tin ti Nht Bn
1568 Nobunaga chim Kyoto v min Trung Nht Bn
1582 Tham nhng honh hnh trong triu nh Minh
1590 Hideyoshi ginh quyn kim sot min Bc v ng Nht Bn
1592-1598 Nht Bn xm lc Triu Tin
1641 Qun ni dy chim nhiu vng Trung Quc
1644 Ngi Mn Chu chim Bc Kinh, nh Minh sp

Hideyoshi xy dng nhiu lu i ti Nht Bn. ng xy lu i Himeji c bit ny vo nm
1577 lm tr s trong thi k ni chin gia cc i qun samurai i ch.
NGH THUT (14611600)
Ti chu u, phong tro Phc hng nh hng su sc n hi ha, iu khc v kin trc.
Ngh thut cng pht trin rc r cc quc Ottoman, Safavid v Moghul.
c d c gc r vng chc t trong
M
truyn thng, ngh thut thi k ny
pht trin vi mt sc tng tng mi
y li cun v sc sng mnh m. c
bit chu u, phong tro Phc hng
nh hng mnh m n tt c cc loi hnh ngh
thut hi ha, iu khc, sn khu, m nhc, kin trc
cng nh gio dc v tn gio, tt c u pht trin rc
r. Cc ha s nh Titian, Holbein, Raphael, D rer,
Leonardo da Vinci, Brueghel, Botticelli v
Michaelangelo, sng to nn nhng cch nhn mi
m v cc phng php hin thc th hin chng.
Ti Anh, vn hc v kch ngh pht trin rc r, c
bit l cc tc phm ca nh son kch William
Shakespeare.
Ngh thut ang tr nn ph bin hn v mang tnh

qun chng hn, khng cn l lnh vc ca ring nh
vua v Gio hi. Cc tng lp trung lu mi nh
thng gia v th th cng tr tin cho phn ln tc
phm ngh thut, v hot ng bo tr ngh thut trong
vai tr mnh thng qun tr nn rt thnh hnh.
D khng c bn xoay nhng ngi

Inca vn lm ra nhng gm p
v tinh xo, t nhng vng t st tr
thnh nhng mu trang tr tinh t.
n ocgan (organ) v n clavic (cn
gi l clavxanh harpsichord) l
nhng nhc c ph bin chu u.
Chi n ocgan ng cn c hai ngi,
mt ngi nh n v mt ngi thc
hin thao tc cc ng b cung cp khng
kh cho n.
y l mt chi tit trn cng nh th Hi gio Lotfollah th Isfahan ca Ba T di thi
Safavid. l mt phong cch ngh thut phc tp c s dng c n di thi cai tr
ca ngi Moghul.
Ba T, cc phong cch ngh thut mi ang pht trin, th hin cc ch thin nhin, chng
hn nh nhng bng hoa c v trn mt vin p tng nh th Hi gio Masjid-i Jomeh
Yazd (Ba T) ny.
chu M, ngi Aztec v Inca to ra cc phong cch mi trong ngh thut trang tr bng vng,
bc, mc d h vn khng bit ch to cng c bng kim loi. H cng pht trin cc hnh thc kin
trc mi khi xy dng thnh ph. lc a u-, ngi Th Ottoman a phong cch Hi gio v
chu u xch li gn nhau hn, thu ht nhng ngi c c sng to t Ty Ban Nha, Italia v Ai Cp
pht trin mt nn vn hc v kin trc mi. Nc Nga, mt quc gia mi, kt hp cc phong
cch Byzantine, chu u v Tartar trong cc nh th v cc cng trnh xy dng ca h.
Ngh thut cng pht trin rc r Ba T di triu Safavid v n di triu Moghul, kt hp

v pht trin cc phong cch Ba T, Hi gio v Hindu. Trong khi , ti Trung Quc v Nht Bn,
ngh thut t c i mi do cc nh cai tr theo ui chnh sch b quan ta cng. Ti chu Phi, cc
nn vn minh s khai bt u mt i pht trin khi phi i mt vi thc dn chu u.
gm Iznik quc Ottoman c lm theo
phong cch Ba T, nhng cng th hin cc ch
chu u.
Ch ngha hin thc rt quan trng i
vi cc ngh s chu u thi Phc hng.
Tng Moses do nh iu khc
Michaelangelo tc vo khong nm 1513
ni r cc c bp v tnh mch tay v
chn.
Nh ht a cu, ni trnh din cc v kch mang tnh chnh tr v x hi ca Shakespeare, c

xy ti London nm 1599.
Tc phm ca ngh s Italia Tintoretto th k XVI th hin phong cch hin thc mi ca thi
Phc hng. Tuy nhin, ch Thnh George git rng ca bc tranh vn l mt ch tn
gio truyn thng.
KIN TRC (14611600)
Hot ng thit k xy dng pht trin khp th gii, v nhng tin b ng ch nht thuc v
chu u thi Phc hng, ni xut hin cc phong cch kin trc mi.
hnh trong thi Phc hng, ngi chu u
C
bt u vt qua cc nn vn ha trc
tin tin hn l Trung Quc, n v th
gii Hi gio. iu ny din ra khng ch
trong lnh vc kin trc m c ngh thut,
khoa hc v k thut. Ti chu u, gii qu tc v tng
lp giu c bt u xy cho mnh nhng ta lu i tin
nghi v nh ca b th, thay cho cc pho i kin c
thi Trung i. Phong cch thit k nh th cng
pht trin. K thut lm knh c ci tin cho php
lm ca s to hn. Anh, mt s ta nh ln, v d
nh lu i Hampton, c xy t gch ng bng tay,
nhng cc cng trnh khc ch yu vn c lm bng
g. y l l do d c ha hon trong th v cc
ng ph hp c th lm cho la lan nhanh t nh ny
sang nh khc. Vic x l rc v cht thi vn cha
pht trin.
Trong
nh,
c c
lm bng
g v
thng
c
chm tr
trang tr.
Tng
nh p
vng chc ca mt ta nh khung g vn g,
ty thuc vo cc mi ghp (mng) gia trn nh
cc thanh g. Nu mng c ghp kht trang tr
th ta nh s gn kt vi nhau k c khi bng
Cc ngi nh trong th ca Anh v
b x y. Trong nh l mt s kiu
H Lan th k XVI c xy cao ti thch
mng ph bin: mng thng thng v
nm tng. Ca s c nhiu tm knh nh cao. Cc
mng ui n.
v phn mc thng c chm tr tinh khu
t. Ti Amsterdam, nhiu ngi nh nh vn
th ny n nay vn cn. ngay hng thng li ln u tin c thit k vo thi
k ny. c bit ph bin l cc vn tho mc cung
cp rau thm n v cc loi cy dng cha bnh.
Mt cng trnh c thi Tudor Anh l lu i Hampton, do Hng y Wolsey xy dng. Din mo
kin c ca lu i ch th hin phong cch kin trc thi Trung i ch khng v mc ch
phng v
Trn khp th gii, nhiu ta nh mi c xy dng to ln v trng l hn. Cc thnh ng Italia,

lu i Nht Bn, cc ta nh ca ngi Moghul n , cc cng trnh kin trc ca ngi
Ottoman Istanbul v nh ca ngi Ba T th Isfahan t n nhng tm cao mi ca s
thanh nh. Cc th mi c quy hoch v hng nghn th xy, th th cng c huy ng xy
dng chng. Tuy nhin, cng trong thi k ny, phn ln dn chng vn sng trong nhng ngi nh
ht sc n s.
Cc nh th Thin Cha gio thi Phc hng, v d nh ngi nh th ny Pavia (Italia), rt
lng ly v cu k. Phong cch kin trc cu k ny cng c p dng khi xy dng cc nh th
Thin Cha gio chu M Latinh. Cc nh th Tn gio (o Tin lnh) n gin v mc mc
hn nhiu.
n Vng c xy ti Amritsar (n ) lm trung tm tinh thn cho tn gio mi l o
Sikh. o Sikh pht trin Punjab trong thi k khoan dung tn gio n .
Vic ch tc c ngi Inca thc hin rt chnh xc vi mt chic ba o . Tip ,

c nh bng v mi bng ct mt ct cc vin khp vi nhau. Nh th, cc cng trnh
xy dng chng c ng t v rt vng chc.
S CHNH XC CA NGI INCA

Mt trong nhng thnh tu kin trc ng ch nht
din ra Nam M trc khi ngi Ty Ban Nha n
xm lng. Nhiu ngi Inca sng vng ni, l ni a
hnh rt kh khn cho vic xy dng. Cc ngi n,
cung in v nh trong thnh ph Machu Picchu ca
ngi Inca nm cao trn dy ni Andes, c xy bng
nhng khi granite, xp kht vo nhau mt cch ti
tnh m khng c va kt dnh. y l cng vic i
hi rt nhiu kin nhn v kho lo, nht l khi ngi
Inca ch dng cc cng c lm bng . Thnh ph ph
tch ny vn l mt trong nhng k quan kin trc ca
th gii.
Mi vm nh th Florence do kin trc
s Brunelleschi thit k vo nhng nm
1430. Ngn thp ca nh th ln n ni
khng ai bit xy mi vm trm ln
bng cch no. Brunelleschi gii quyt
vn ny bng cch nghin cu kin
trc La M c i v ng dng mt cn
trc trn nh thp hon tt vic xy
dng.
Ngi Inca xy dng theo nhng ng nt n gin, da trn cc hnh vung v hnh ch nht.
H khng c vm cun hoc nhng chm khc trang tr cho cc cng trnh, cc vin c
ghp vi nhau khng cn va. Cc thnh ph ca ngi Inca c quy hoch cn thn.
Tri ngc vi phn cn li ca th gii, mt tinh thn khm ph mi thc dy chu u.
iu ny dn n s khai sinh mt cuc cch mng v khoa hc v k thut.
nhiu ni trn th gii, vic nghin cu

cng nh pht trin cc tng v k
thut mi u chm li. Trung Quc thi
nh Minh tr nn c lp v sa st; cn n
, Ba T v quc Ottoman khng cn
sc sng to nh trc na. Tuy nhin, khi cc nh
thm him chu u ti cc vng b bin chu , ngi
chu quan tm ti cc tng v pht minh mi
m ngi chu u a n, chng hn nh sng ng,
kin thc thin vn, ng h, cc cng c mi v
phng php ng thuyn. Ngi Triu Tin sng ch
ra nhng con tu bc st da trn tng ca mt du
khch H Lan. Trong khi , cc nn vn ha ca ngi
bn x chu M c xu hng pht huy v ci tin cc
k thut ca t tin h, trc khi nhng ngi nh c
chu u t chn ti v ph hy chng. C ngi Aztec
v ngi Inca u khai thc trit nhng thnh tu
tin b ny khi xy dng cc thnh ph ln ca mnh.
Cc cuc hnh trnh di ngy trn bin

cn ti dng c xc nh v tr v hng
i. a trc cao thin vn l pht minh
ca ngi Arp, c s dng cng vi
thc o cao (thin vn) xc nh
v ca con tu. La bn c ngi
Trung Quc s dng ln u tin vo
th k XII gi thuyn i ng hng.
n th k XVI, ci xay gi tr nn tin tin hn, c dng xay ng v bm nc. Ngi H

Lan dng ci xay gi tiu nc v khai khn cc vng m ly.
Leonardo da Vinci va l ngh s va l nh pht minh thin ti ngi Italia. Trong s nhiu
thit k ca ng, c nhng bc phc tho nh th ny v cch ch to my bay. Mc d nhng
phc tho ny khng c ng dng vo thc tin v mi n nm 1902 con ngi mi c th
bay, nhng cng trnh ca ng nh hng cho tng lai.
CUC CCH MNG CHU U

Tinh thn say m hc hi hi phc chu u vo th k XV v XVI khin mi ngi bt u quan
st th gii xung quanh. H khm ph v th nghim tm hiu thc cht ca s vt, ch khng ch
bit chp nhn nhng iu Gio hi rao ging. i khi, nhng pht hin ca h dn ti xung t vi
Gio hi, nh trng hp ca Galileo vo nm 1615, sau khi ng pht minh ra nhit k, knh thin vn
v pht trin cc t tng v trng lc, ton hc v thin vn hc. Nhiu t tng v pht minh xut
sc ra i vo thi k ny. Chic ng h u tin c pht minh nm 1504, v knh hin vi u tin
pht minh nm 1590. Ngi ta nghin cu gii phu c th ngi, v vo nm 1543, Andreas Vesalius
cng b mt s m t chnh xc u tin v lnh vc ny.
Nhng t tng truyn thng ca thi Trung i v thut gi kim, chim tinh, hnh hc v dc tho
cng
pht
trin
mnh,
dn u
l cc
nh t
tng
nh
Mc d tc pht trin gim ng

k, nhng ngi Trung Quc vn sn
xut c s tinh xo. Chic bt s
t thi nh Minh ny c hnh cc b trai
ang chi a, c lm vo cui th k
XV.
Paracelsus, Kepler v Nostradamus. Cc hi khoa hc

v thm him c thnh lp. Mt s nh pht minh
nh Leonardo da Vinci thm ch ngh ti vic ch
to my bay, trc thng v tu ngm. S n r ca cc
thin ti chu u nh du bc khi u ca mt
cuc cch mng khoa hc v k thut s cn tip tc
trong tng lai. Cuc cch mng ny t nn tng
cho th gii hin i ngy nay.
Tycho Brahe (15461601) ngi an
Mch v mt cch t m cc thin th
nghin cu. Vua an Mch cho xy
CC MC THI GIAN CHNH hn mt i quan st thin vn dnh
1492 Martin Behaim ch to qu a cu u tin ring cho Tycho trn o Hveen, trong
c y dng c, sch v, phng
th nghim v phng . Thi by gi
1504 Peter Heinlein pht minh ra ng h
knh thin vn cha c pht minh,
nhng Brahe xc nh c v tr ca
1512 Nicolaus Copernicus a ra gi thuyt Tri t 777 ngi sao bng mt thng.
quay quanh Mt tri
1518 Trng i hc Vt l Hong gia c thnh lp London
1528 Sch dy v gii phu u tin c cng b
1540 Michael Servetus pht hin ra s tun hon ca mu

1546 Nh v bn Mercator xc nh cc cc t ca
Tri t
1600 Gilbert vit v hin tng t v in
Vo thi Phc hng, cc hc gi nghin

cu mt cch nghim tc l thuyt ton
hc. Vic ny rt cn cho cc th nghim
khoa hc ca h.
n Taj Mahal ngoi Agra ca n do Hong Shah Jahan xy dng vo th k XVII
lm lng m cho ngi v ca mnh l Mumtaz Mahal.
THNG MI V QUC
(1601-1707)
Thi k ny ngi chu u bt u i xm chim th gii. Tnh trng ny din ra mnh nht chu
M. Nhng ngi nh c Anh v Php xm chim vng b bin pha ng Bc M, v ngi Ty
Ban Nha i chinh phc chim lnh ton b Trung v Nam M. Cc trm bun bn ca ngi u lc
ny ri rc khp th gii; ch cn Nht Bn l ng kn vi bn ngoi. Ti chu u, y l th k mang
n s ha trn bi thm ca cc cuc chin tranh, cch mng v s tn ph, cng nh s pht trin k
v v nhng tin b trong cc ngnh khoa hc v ngh thut.
Nm 1620, mt con tu mang tn Mayflower (Hoa thng Nm) khi hnh t Plymouth (Anh)
a nhng tn Thanh gio n vi mt cuc sng mi Bc M.

h k XVII l thi i ca cc nh cm quyn chuyn ch. Ti chu u, n , Trung Quc
v Nht Bn, quyn lc tp trung trong tay cc ng vua, hong v tng qun, nhng
ngi cai qun t ai. Ch c Anh l trng hp ngoi l c bit. Ti nc ny, mt ngh
T
vin c t tng chng i c bu ra lt v x t vua Charles I. Sau , con trai ca
Charles I l Charles II c mi ln ngai vng nhng ch c trao quyn hn ch.
Vo thi gian ny, mc d b cun vo cc cuc chin tranh, chu u vn m rng nh

hng ra khp th gii, cn hng ha, ngh thut v t tng ca nhng nc nh n v
Trung Quc lm phong ph thm cho chu u.
Nhiu nghn ngi chu u vt bin ti Bc M mu cu mt cuc sng tt p hn, hoc thnh
lp cc cng ng ring ca mnh c th t do th phng m khng s b chnh quyn th ch can
thip. Ngoi ra cn mt kiu di dn khc vo th k XVII. Hot ng bun bn n l tn bo bt
hng triu ngi chu Phi khi qu hng v a h vt i Ty Dng ti lm vic cc nhc trong
cc n in chu M.
BC M
Nhng thuc a u tin ca chu u Bc M l Virginia v
Quebec, cc thuc a khc c thnh lp ngay sau . n
nm 1700, cc thuc a u tin Bc M kh n nh v
thu ht thm ngy cng nhiu ngi ti nh c. Ngi chu
M bn x lc u chp nhn ngi mi ti nh c mt cch
thn trng, nhng khng lu sau , ngi nh c bn git
ngi bn x hoc bn sng h nh ln nhau. Lc u,
ngi nh c ch c nh hng hn ch, nhng chng bao lu
sau ngi bn x b mt t. i khi ngi bn x ni dy
nhng cng ngy cng tht bi. min Ty, cuc sng ca
ngi bn x vn tip din nh trc v ngi da trng cha
n ni ny.
TRUNG V NAM M
Nam M lc ny b ngi Ty Ban Nha v ngi B o Nha chim ng. Cc n in, hm m
v th pht trin c v quy m ln s lng. Chnh quyn thc dn cai tr ngi bn x mt cch
nhn tm, cc hi truyn gio lm suy yu dn v ch th tiu cc nn vn ha bn a. Nhiu ngi
bn x cm thy b cc v thn b ri v h cam chu s phn trong tuyt vng. H thng b bt phi
lm vic cho nhng k xm lc hoc trn v nhng vng xa xi. i vi ngi Ty Ban Nha, ca ci
khu vc ny l v tn.
CHU U
Trong Chin tranh Ba
mi Nm, nhiu nc
chu u b tn ph
bi qun i v sng
n, trong khi nhng
ngi cai tr tranh ginh
quyn lc. S th ch
gia ngi Thin Cha
gio v ngi Tn gio
gy nhiu mu v
lm bng n ni chin
Anh. Nhng trong khi gy ra nhiu cuc hn lon th k
ny, cc nh cai tr cng tr nn giu c v hng mnh. H xy
dng cc cung in, lu i trng l, tr thnh nhng ngi bo
tr cho m nhc, khoa hc v ngh thut. Cn trong tng lp
di, x hi chu u cng bin i mnh m, dn chng di
chuyn t nng thn vo thnh th, h c nhiu sch hn, trao
i cc t tng mi trn ng ph v trong qun c ph.
Quan im ca h thay i nhanh hn quan im ca cc nh
cai tr, iu ny dn ti bt n. Hot ng ti cc bn cng,
ngn hng v nh kho tr nn tp np do chu u m rng
bun bn vi th gii.
CHU
Ngi Mn Chu xm lc Trung Quc v thit lp triu i nh Thanh, tn ti n nm 1911. Nhng
ngi chu u lc ny n g ca cc nc chu tm c hi bun bn. Nht Bn b quan ta
cng i vi ngi chu u, cn Trung Quc ch cho php h ti Qung Chu, trong khi n v
ng Nam m ca cho h vo. Mt cuc chin ginh quyn kim sot n v ng n n ra
gia cc cng ty bun bn ca ngi u. n , xung t gia ngi Hindu v ngi Hi gio tr
nn gay gt hn v quc Moghul suy yu dn. Nhiu mt hng ca chu c ngi chu u a
chung, mang li s giu c v nhng thay i ln cho nhng nc c lin quan ti qu trnh bun
bn ny. Tuy nhin, ti cc vng bit lp hn chu , ngi ta vn cha h thy mt ngi chu u.
C-
Australia, c gi l
Terra Incognita
(ngha l "min t
cha bit") v New
Zealand l nhng ni
m cc thy th H Lan
t chn ti ln u tin
vo th k XVII. Tuy
nhin, cuc sng ca th dn c (Aborigine), ngi Maori v
Polynesia vn din ra yn n. Khu vc kh cch bit ny ca
th gii vn cha tip xc vi ngi chu u hoc chu .
TRUNG NG
Ngi Ottoman v ngi ca triu i Safavid Ba T tip tc
thng tr Trung ng, song hai quc ny qua thi k nh
cao. quc Ottoman bt u qu trnh suy tn t t v ko
di, dn b thu hp c t bn trong ln bn ngoi. Ngi Ba T
pht t nh quan h vi n v chu , nhng h t quan h
vi ngi chu u.
CHU PHI
Nn bun bn n l lm gim rt nhiu dn s chu Phi,
nhng h qu l cc th lnh cai tr chu lc ny tr nn giu
c, v ra i cc quc gia bun bn mi, nh Asante v Congo.
Ngi nh c chu u ti Nam Phi v hot ng bun bn
ca chu Phi vi chu u, nht l Ty Phi, gia tng.
NHT BN THI K B QUAN TA CNG
(16031716)
Cc Shogun nh Tokugawa mang li s n nh
cho Nht Bn sau nhiu nm hn lon. Lo s nhng
nh hng ph hoi m ngi nc ngoi c th gy
ra, h ng ca Nht Bn vi th gii bn ngoi.
m 1603, Tokugawa Ieyasu, ngi ng
N
u mt dng h th lc Nht Bn,
tr thnh Shogun ca Nht Bn, ch yu
nh sc mnh qun s v th on chnh
tr. ng lp chnh quyn Edo (sau ny
i tn l Tokyo) v bt u bin Edo, vn l mt lng
nh c nh, thnh mt thnh ph-pho i ln. T
Edo, ng cai qun hu ht mi hot ng ca quc gia.
Nm 1605, ng rt khi triu chnh nhng vn tip tc
kim sot chnh quyn cho n lc mt vo nm 1616.
Sau 150
nm hn
lon v
ni chin
gia cc
daimyo,
dng h
Truyn thng tn gio Thn o

Nht Bn l mt t nc ng dn c,
(Shinto) vn mnh di thi nh
c nhiu thung lng v ng bng b ni
Tokugawa, nhng vai tr ca cc ngi
non ngn cch. Nhng c im a l
n Thn o trong chnh tr v kinh t
ny khin Nht Bn kh c thng
suy gim.
nht trong thi k ny.
Tokugawa nm quyn kim sot t nc ht sc cht

ch, tiu dit bt k daimyo no chng i v hn ch nh hng ca nc ngoi. T nm 1540, cc
thng gia chu u v linh mc Thin Cha gio t Ty Ban Nha v B o Nha ti Nht Bn.
Vng Nagasaki min Nam, vn thuc quyn cai tr ca mt daimyo chng i, tr thnh c s
bit lp cho nhng ngi nc ngoi ny.
"Nhng con qu ngoi bang" khin cc nh cai tr dng h Tokugawa hong s. H cho rng nhng v
khch xa l ny s truyn b t tng ph ri v li gy chia ct t nc. Ngi nc ngoi qu thc
lm thay i t tng ca ngi dn quanh vng Nagasaki. Tokugawa Iemitsu, mt Shogun ln
thay sau ny, khng b nhng ngi Nht mi ci sang o Ki-t khi h ni dy vo nm 1637.
ng git 37.000 ngi trong s ny v cm tn gio ca h.
Trong thi k ny, Nht Bn t
c nhng tin b quan trng v k
thut v vn ha. Nhng do chnh sch
b quan ta cng ca t nc i vi
ngi nc ngoi nn nhng tin b ny
khng c th gii bn ngoi bit n.
Nhng tng s tinh xo ny ca Nht
Bn c t thi .
Thnh Nijo Kyoto c xy vo th k XVII cho Mc ph Tokugawa i din ca Nht
hong. Cho d hong lc ny hu nh khng cn quyn lc, nhng duy tr quan h tt vi
hong vn l mt vic quan trng i vi cc Shogun.
NHT BN HNG THNH

Sau cuc ni dy ca nhng ngi Ki-t gio Nht Bn Nagasaki, ch mt s thng gia H Lan v
Trung Quc c php vo Nht Bn. Ngi Nht khng c ra nc ngoi v ngi Nht sng xa
t quc khng c php v nc. Cc linh mc Ki-t gio c lnh phi ra i nu khng s b git,
nh th ca h b ph hy. Ngi Ki-t gio Nht Bn b x t. Cuc sng tr nn rt quy c, trt t,
t nc Nht Bn hon ton khp kn vi bn ngoi. S cai tr ca nh Tokugawa mang li ha
bnh cho Nht Bn trong gn 250 nm.
Nht Bn pht trin phn thnh hn v lc ny l mt
quc gia thng nht. Thng gia v nng dn c
khuyn khch pht trin ngnh ngh, trong khi cc v
daimyo truyn thng v samurai mt dn v th, tr nn
ngho tng. Ging nh chu u, Nht Bn ang
chuyn t mt x hi phong kin sang mt nn kinh t
thng mi. Cc thnh ph v th pht trin ln hn,
dn s tng mnh vo th k XVII v XVIII. Mc d x
hi Nht Bn vn tun theo cc quy tc o c kht
khe, ngi dn c gio dc tt hn.
Trong
giai on
ny,
Nht
Bn
cng c
nhng sa
st nht
thi.
Nm
1684,
Shogun
th nm
ca nh
n Tosho-gu thnh ph Nikko c

xy vo th k XVII tng nh
Ieyasu, ngi sau khi mt c coi l
mt v thnh.
Mn vt sumo c t nm 1624, c
khuyn khch lm mn th thao thay th
cho vic chm git ln nhau ca cc
chin binh samurai. Cc vt sumo
c chn lc t khi cn nh v c
o to trong nhiu nm.
Tokagawa l Tsunayoshi ban hnh mt s bin php ci cch do cc hc gi Pht gio khuyn
khch. Cc bin php ny khng c lng dn. Nm 1703, kinh Edo (Tokyo) b mt trn ng t
v ha hon tn ph. Nhng vo nm 1716, mt Shogun c t tng ci cch l Yoshimune ln nm
quyn v s c lp ca Nht Bn i vi th gii bn ngoi bt u b ph v.
Ngi H Lan c php lp c s bun bn trn o Deshima vnh Nagasaki. Mi nm, mt
vi tu thuyn c ti o ny i hng nc ngoi ly vi la v cc sn phm khc ca
Nht Bn. Ngi H Lan khng c php vo ni a Nht Bn.
CC MC THI GIAN CHNH

1603 Ieyasu lp ch Shogun ca dng h Tokugawa
1609 C s bun bn nh ca H Lan c thit lp trn o Deshima vnh Nagasaki
1612 Bt u n p ngi Nht Bn theo o Ki-t Nagasaki
1637 Cc thng gia B o Nha b trc xut
1638 Cuc ni dy Shimabara Nagasaki
1684 Kh khn sau cuc ci cch ca Tokugawa Tsunayoshi
1703 ng t v ha hon ph hy Edo
1716 Yoshimune, mt nh ci cch, ln nm quyn

TRIU I STUART TI ANH (16031649)
Triu i Stuart gc gc t x Scotland. Ti x Anh (England), h phi ng u vi bi cnh
chnh tr phc tp, dn ti su nm ni chin v s sp ca mt ng vua.
hong Elizabeth I, ngi cai tr cui
N
cng ca dng h Tudor ti x Anh, mt
nm 1603 m khng c con k v. James
VI ca x Scotland, l con trai ca Mary
n hong Scotland ln k v, tr thnh
vua James I ca x Anh. Vua James l hu du ca
Margaret Tudor - ch gi vua Henry VIII, bc ca n
hong Elizabeth v l v ca vua Scotland James IV
nm 1503. Dng h Stuart ca vua James cai tr x
Scotland trong hn 200 nm.
Anh v Scotland lc ny do mt v vua cai tr nhng

B ngoi vua James I l mt ngi ni vn l hai nc ring bit. Vua James mong mi thng
lp v hay chy nc ming, nhng nht hai nc, nhng nhiu ngi Anh v ngi
thc t ng l mt v vua thng minh, Scotland phn i vic ny. ng n lc dn ha gia
pht huy tt nht kh nng ca mnh ngi Thin Cha gio, Anh gio v Thanh gio.
trong bi cnh kh khn. Trong thi tr Ngi Thanh gio l nhng tn Tn gio cc oan,
v ca ng, x Anh v x Scotland tin mun hy b nghi l nh th, m nhc, chc v gim
gn hn ti vic thng nht. ng khng mc v h thng cp bc trong nh th, v nhng tp
c lng dn v ng cho rng phm l qun khc ca gio hi La M. H tc gin khi vua
vua th c quyn cai tr th no ty . James khng lm ng theo nhng yu cu ca h. Vua
James ra lnh dch li Kinh thnh, bn dch sau ny
c gi l Kinh thnh ca vua James, vi n lc on kt cc tn Ki-t gio.
JAMES HOANG PH
Vua James ging ha vi Ty Ban Nha theo Thin Cha gio xoa du cng thng gia ngi
Thin Cha gio v ngi Tn gio chu u, v nc Anh c hng 20 nm ha bnh. Nhng
nm 1624, vua James b cun vo Chin tranh Ba mi Nm c, v phe Tn gio ng h con r
l hong thn c Frederick. ng ln su vo n nn. Chi ph iu hnh t nc tng ln cn bn
thn vua James l mt ngi tiu xi hoang ph. ng tin Ngh vin Anh s phc tng v p ng mi
yu cu ca ng. Nhng Ngh vin v cc quan ng u cc b di quyn vua c v th mnh
hn di thi Tudor, v vua James bt ha vi h khi yu cu c chi thm tin ca ng b bc b.
Khi x Anh pht trin phn thnh di
thi Tudor v Stuart, nhiu th
c xy li. Cc th ny khng c
quy hoch m c xy li dc theo cc
con ph c sn.
M MU THUC SNG: Ngi Thin Cha gio Anh tht vng trc thi khng
khoan dung ca ngi Tn gio i vi h, v tuy vua James I c lm mi ngi hi lng
nhng cc kin ngy cng tr nn xung t vi nhau. Mt s tn Thin Cha gio coi bo lc
l cch duy nht ngi Thin Cha gio c chp nhn, tuy nhin nhiu ngi khng thch
quan im ny. Mt nhm nh m mu git c vua ln cc ngh s bng cch cho n tung ta
nh Ngh vin trong bui l khai mc long trng ngy 5-11-1605. Mt trong nhng ngi tham
gia m mu ny l Guy Fawkes, b pht hin ang canh gi cc thng thuc sng trong tng hm
Ngh vin. ng v nhng ngi ng phm khc b bt, b tra tn v git cht. Sau v ny, thi
ca ngi Tn gio i vi ngi Thin Cha gio cng tr nn khc nghit hn.
Kinh thnh ca vua James, cn c gi l bn c php (dng trong cc nh th), xut bn
nm 1611, c dch rt cn thn di s ch o ca vua James I, lm cun Kinh thnh duy
nht cho c ngi Anh gio, Thanh gio v Thin Cha gio. Cun kinh thnh ny c a thch
v v p ca ngn ng v cho n nay vn c s dng trong mt s nh th.
CHARLES I
Vua James I c ly lng mi ngi. Dn chng x Anh khng a ng v ng phm nhiu sai lm,
v bi ng l ngi Scotland cn Anne, v ng, l ngi an Mch theo o Thin Cha. S tin
tng ca ng vo quyn hn ca nh vua cng khng c dn chng a thch. Khi vua James mt
nm 1625, con trai ng l Charles ln k v v tha hng lun v th khng c lng dn ny.
Vua Charles I cng khng thch b Ngh vin can thip, v x l km mt s tnh hung. Dn chng
bt u chia thnh hai phe, hoc ng h vua hoc ng h Ngh vin. l mt cuc u tranh gia t
tng truyn thng v t tng hin i. Nm 1629, khi Ngh vin t chi cp thm tin cho vua
Charles v khng cho php ng t cai tr, ng gii tn Ngh vin v c gng cai tr t nc khng
cn n Ngh vin.
Vua Charles cai tr t nc khng c Ngh vin trong
11 nm, nhng triu nh v quan li bt ng v chia
r v nhiu vn h trng. ng cng khin ngi
Scotland tc gin v cho rng ng tr nn qu Anh,
nn nh mt s ng h ca h. Ngh vin c triu
tp tr li vo nm 1640, sau on kt chng nh
vua. Ngh vin c hn ch quyn lc ca nh vua v
n p nhng ngi ng h vua. Nm 1642, vua
Charles nh bt nm nh lnh o Ngh vin, nhng
Ngh vin, gm c gii qu tc, hon ton chng li
vua.
Vua Charles ri London v gy dng qun i. Cui

cng ng b nh bi v phi trao quyn cho Ngh vin.
ng trn thot v tip tc ni chin, nhng ri b bt
li, b giam v x t vo nm 1649. Trong 12 nm din
ra cuc Cch mng Anh v ni chin, x Anh khng c
vua.
CC MC THI GIAN CHNH

1603 James I ln ngi vua x Anh
1605 V m mu Thuc sng cho n tung ta nh

Ngh vin
1608 Vua James bt ng vi Ngh vin v vn tin

nong
1621 Vua James li bt ng vi Ngh vin
1625 Charles I ln ngi vua
1629 Vua Charles gii tn Ngh vin
1637 Triu nh ca vua Charles b chia r sau mt

cuc khng hong
1640 Vua Charles triu tp Ngh vin tr li cc cuc

xung t k tip
1642 Bt u cuc ni chin Anh
1649 Cc ngh s x t vua Charles I

Di thi Tudor v Stuart, ngi giu
c thm nhiu quyn lc v nh hng.
Nhng bt ng gia cc nhm khc
nhau gia tng, c bit v cc vn
tin bc, kinh doanh v tn gio.
Tn cc a danh min ng bc nc M hin nay chng t hu ht ngi chu u nh c
thi k u thnh cng l ngi n t Anh hoc Php.
NHNG NGI CHU U NH C U TIN

CHU M (16071650)
Khi nhng ngi chu u u tin ti, ngi chu M bn x cha bit r v h. H cng
khng bit c rng cui cng s c hng triu ngi chu u ti nh c.
rong sut mt th k k t khi John Cabot
T pht hin Newfoundland vo nm 1497, hu

ht ngi chu u vn khng n Bc
M. H khng nh gi cao tim nng v ch
nhn thy t gi tr kinh t t khu vc ny.
Mi quan tm chnh ca h l tm mt tuyn ng
bin sang chu v lm giu d dng bng cch tn
cng cc tu chin ch vng ca Ty Ban Nha trong
vng bin Caribe. Cc nh thm him thi k u tr v
nc m khng tm thy vng, hay cc thnh ph k l
v cc tuyn ng bin sang chu nh h mong
mun. Cng cuc lp thuc a ca Php Quebec
(15341541) do Cartier thc hin v ca Anh trn o
Nhng ngi thc dn u tin New Roanoke (15841590) do Raleigh thc hin u tht
England l nhng ngi dy dn quen bi. Tuy nhin, mt thuc a ca ngi Ty Ban Nha
gian kh nhng khng bit trng trt. c thnh lp vng St Augustine (Florida) vo nm
Nu nh khng c mt th dn chu 1565 vn tn ti. Ch n nm 1607 v 1608, khi cc
M tn l Squanto kt bn v dy cch
thuc a c lp Quebec v Jamestown, ngi chu
trng ng, bt c sng th c l h
u mi nhn thy rng cc vng t mi c th c gi
cht i.
tr. T nm 1600 tr i, nhiu ngi chu u mun
thot khi xung t tn gio v chin tranh qu nh,
i thuyn ti Bc M bt u cuc sng mi.
Mt nhm ngi Thanh gio ti Plymouth, thuc Massachusetts, nm 1620 v lp c mt

thuc a ring ca h, thuc a u tin tn ti lu di Bc M. c mnh danh l nhng
Ngi cha Hnh hng (Pilgrim Fathers), h c coi l nhng ngi sng lp ra nc M hin
i v l nhng ngi to nn gic m M gic m v mt cuc sng mi khng b p bc.
Thuc a thnh cng u tin ca Anh c lp nm 1607 Jamestown thuc Virginia, sut b
xa s bi bnh tt, nn i v nhng rc ri vi dn bn x, nhng n vn tn ti. John Smith ngi
ng u thuc a ny vit mt cun sch vo nm 1616, cun sch ny thu ht thm nhiu
ngi ti nh c.
Con tu Mayflower ch 102 ngi Thanh gio v 47 thy th trong iu kin rt t tng.
chy trn khi s ngc i tn gio, h khi hnh t Plymouth (Anh) nm 1620 v b ln
mi Cape Cod (Mi C tuyt). Ti y, h lp mt khu nh c nh v cng t tn l Plymouth.
Khi ti chu M nm 1620, nhng Ngi cha Hnh hng khng bit g v sinh k trn vng t
hoang vu m h mi t chn ti. Lng thc cn kit, nhiu ngi nh c cht v bnh tt v
khng chu c mi trng mi. Trong ma ng u tin, gn mt na trong s h cht,
n ma xun nm sau th ch cn 54 ngi sng st.
NHNG NGI CHU M MI

Nm 1612, John Rolfe hng dn ngi chu u nh c trng cy thuc l. Nh cy thuc l ny
m ngi nh c kim c tin v Jamestown tr nn pht t. Khi nhu cu v thuc l tng ln,
ngi trng cn thm t, th l h chim t ca ngi bn x. Cuc tranh chp t ai ny dn ti
nhng cuc chin khc lit gia ngi nh c vi ngi bn x. S xut hin ca nhng ngi hnh
hng Massachusetts, trn con tu Mayflower vo nm 1620, nh du mt bc ngot h n
nh c v sng theo l lut Thanh gio. Nm 1625, ngi H Lan lp thuc a trn o
Manhattan, ti v tr thnh ph New York ngy nay. Nhng ngi thc dn Php cng ti nh c
pha Bc sng St Lawrence, ti ni m ngy nay l Canada.
Hot ng bun bn da lng th, nht l da hi ly tr
nn rt c li v nhu cu mt hng ny rt cao ton
chu u. T nhng nm 1630 tr i, c thm ngi t
nn Thanh gio v ngi di c t Anh ti. H khng hy
vng c tr v nc, v cho d cuc sng ni y
gian kh nhng cc vng thuc a New England ca
h vn pht trin.
CC MC THI GIAN CHNH

1492 Columbus ti chu M
1497 Cabot b ln Newfoundland
1513 Ponce de Len (ngi Ty Ban Nha) khm ph ra

Florida
1540 Coronado (ngi Ty Ban Nha) ti New Mexico
1534-1541 Cartier (ngi Php) thm him sng St

Lawrence
1584-1590 Cng cuc lp thuc a Raonoke (Anh) ca

Raleigh dn u tht bi
1607 Thuc a Jamestown, thuc Virginia (Anh) c

thnh lp
1608 Champlain thnh lp Quebec v New France
1620 Nhng Ngi cha Hnh hng ti New England
1625 Ngi H Lan nh c New Amsterdam (New

York ngy nay)
n nm 1700, c khong 400. 000
ngi chu u Bc M v cc vng
thuc a New England kh n
nh. Nhiu cng ng cng nhau
chuyn ton b thnh vin t chu u
sang v chng bao lu sau h c th
t lo liu. Mt trng i hc c
thnh lp Harvard (Boston) nm
1636.
QUC THY IN (15601721)
Gustavus Adolphus, ng vua v i nht ca Thy in, cng vi i php quan c t tng ci
cch l Axel Oxenstierna bin Thy in thnh mt cng quc Tn gio v i v hin i.
m 1520, di s lnh o ca vua
N
Gustavus Vasa, Thy in ni dy
chng li an Mch v ginh c c
lp. Tip , ngi Thy in bt u lm
rn nt quyn b ch trn bin Baltic ca
Lin minh Phng hi (Hansa). Mc d Thy in t
dn nhng nc ny c mt chnh quyn mnh v bun
bn ngy cng nhiu vi Anh v H Lan. Ngi Thy
in nh nhau vi Estonia v cui cng chim c
nc ny vo nm 1582. Trong cc chin dch tip
theo, h ginh c Karelia, pha ng Phn Lan v
vng Lapland min Bc.
Gustavus Adolphus (15941632) l mt
nh lnh o can m v y li cun,
ng thi l mt nh tr quc ti ba.
ng bin Thy in thnh mt quc
gia hin i vi cc thnh ph nguy nga,
nhiu ngnh ngh pht trin v qun
i hng hu. ng cai tr trong 21 nm,
bt u t nm 1611.
Gustavus Adolphus sinh nm 1594. ng ln lm vua

Thy in nm 17 tui (nm 1611). ng tr thnh nh
vua v i nht ca nc ny. L mt tn Tn gio
m o v c hc thc, ng ni c nhiu th ting.
ng cho xy li cc th ca Thy in v pht
trin mnh cc ngnh ngh trong nc. Qun i ca
Thy in ch c 40.000 ngi, nhng c vua B tc Axel Oxenstierna (15831654)
Gustavus o to thnh i qun tinh nhu bc nht l i php quan ca Thy in trong
chu u. n nm 1629, ng nh bi qun i ca 42 nm, t 1612 n 1654. ng l mt
an Mch, Nga v Ba Lan, a Thy in thnh cng nh ci cch v i. Sau khi vua
quc qun s dn u Bc u. Gustavus Adolphus qua i, ng iu
hnh t nc thm 22 nm na di
thi N hong Christina. ng l ngi
Lc , bn ca vua Gustavus l cc cng tc theo
hoch nh v iu hnh t nc
Tn gio c ang ng trc nguy c thua trn Thy in pht trin thnh mt cng
trong Chin tranh Ba mi Nm. Nu c tr thnh quc Tn gio ln v hin i.
nc theo Thin Cha gio th Thy in s b c lp,
nn vua Gustavus Adolphus tuyn chin vi hong
o Ferdinand II. Thng 7 nm 1630, vua Gustavus a qun vo c. V nm 1631, qun Thy in
nh bi qun ca hong o ti Breitenfeld, gn Leipzig.
Vua Gustavus Adolphus thnh lp mt
hm i ln v bin Thy in thnh
quc gia thng tr trong vng bin
Baltic. Tuy nhin, chic k hm Vasa
ca ng b lt v chm xung bin
trong chuyn ra khi u tin nm
1628.
Thnh ph o Stockholm tng l mt trong nhng th trng l nht chu u. Cc bc tranh
khc ny ca Franz Hogenberg, sng tc vo khong nm 1579, m t Stockholm trong nhng
nm hng thnh.
K NGUYN CA THY IN
Ma xun nm 1632, qun Thy in chim Munich v
tin v Vienna, kinh ca hong Ferdinand. Trong
trn L tzen, qun o tho chy trong hn lon, nhng
vua Gustavus t trn. Qun Thy in tm thi b
y lui vo nm 1634, khi h b nh bi trong trn
Nrdlingen. Nhng vn may li sm tr li khi h nh
bi ngi Thin Cha gio Jankau nm 1645. Nm
1655, qun Thy in ti Ba Lan v nm 1658, h
ginh c min Nam Thy in t tay ngi an
Mch. Di s lnh o ca vua Charles XII, qun
Thy in nh bi ngi an Mch, ngi Nga,
ngi Ba Lan v ngi Saxon. Nhng nm 1709, h
tin qu xa, ti tn Ukraine. V mt mi v xa t
quc, h b ngi Nga nh bi, v n nm 1721, h
b mt tt c t ai chim c pha Nam vng
Baltic v Nga.
CC MC THI GIAN CHNH

1520 Thy in ginh c c lp t tay ngi an
Mch
1523-1560 Vua Gustavus Vasa hin i ha Thy in
1580 Thy in chim Estonia Lu i Tid Thy in c xy

dng vo khong nm 1620. Trong thi
1611-1632 Gustavus Adolphus ln lm vua Thy in k ny, Thy in t mt nc nng
nghip khng pht trin tr thnh
mt cng quc chu u.
Nhng
nm
1920
Thy
in tr
thnh
cng
quc
hng u
Bc u
1630-
1634
Thy
in
thnh
cng
trong
cuc
Chin
tranh Ba
mi
Nm Vua Gustavus Adolphus trang b cho
qun i cc loi sng kiu mi m binh
lnh c th vn chuyn v thao tc bng
1643- tay d dng. Nh c kin thc su rng
1645 v khai thc m, ngi Thy in tr
Thy thnh nhng ngi tinh thng v luyn
in kim v s dng cht n. H p dng
thng cc kin thc ny trong chin tranh.
an
Mch v o
1697-1708 Thy in ginh nhiu thng li khp chu u
1709 Thy in b Nga nh bi
1721 Qun Thy in rt lui, chm dt thi k thng tr ca h

TRN LTZEN: Qun Thy in cng qun c (theo Tn gio) chin u chng li qun
ca quc o (theo Thin Cha gio) ti Ltzen. Qun Thin Cha gio ng hn nhiu v
cuc tn cng ca qun Tn gio b chm tr v c sng m. Nhng qun Tn gio chc
thng phng tuyn v nh tan qun Thin Cha gio nh chin thut khn kho v lng dng
cm. Vua Gustavus Adolphus, ngi lun dn u i qun ca mnh ngoi chin trng, t
trn. Nhng bn ng l tng Bernard, Cng tc x Saxe Weimar, tip tc chin u v sau
mt ngy giao chin, qun Thin Cha gio tho chy hn lon.
CHIN TRANH BA MI NM (16181648)
Cuc Chin tranh Ba mi Nm l cuc chin tranh hin i u tin trn th gii. Khi u l
cuc xung t tn gio gia ngi Thin Cha gio v ngi Tn gio, n tr thnh mt cuc
chin ginh quyn lc chu u.
m 1618, cng thng bng n gia ngi
N Tn gio v ngi Thin Cha gio

Bohemia, cng nh gia dng h
Habsburg v hong gia nhng ni khc.
Hong La M Thn thnh Ferdinand II
tha k ngai vng Bohemia nm 1617, v hai nm sau
(nm 1619) tha k ngai vng o. T thi im ny tr
v trc, dng h Habsburg c thi trung lp trong
cc vn tn gio. Bohemia t lu l x theo Tn
gio, nhng hong Ferdinand li l tn Thin
Cha gio, ng p buc x Bohemia theo o Thin
Cha mt cch thiu sng sut. Hu qu l ngi
Bohemia ni dy chng li ng.
Nm
Ferdinand II ca o l mt tn Thin 1619,
Cha gio La M quyt on, ng cho cc nh
rng mnh c quyn p t tn gio i
cai tr
vi ngi khc.
ngi
c
nhng
ngi
bu ra
hong
La M
Thn
thnh
Frederick, ng Vua Ma ng cai tr
hp
Bohemia ch trong mt nm, v cng l ti
ngi cai tr bang Palatinate ca c. Prague.
H ph
trut
Ferdinand II khi ngi vua Bohemia v a Frederick theo Tn gio ln thay. Hu qu l mt lot
cuc chin tranh n ra, phn ln l c, cui cng th hu ht cc nc chu u khc cng b
cun vo chin tranh trong 30 nm sau .
Giai on u, nh s h tr v tin bc ca nh Habsburg Ty Ban Nha, qun Thin Cha gio

ginh thng li trong hu ht cc trn chin. Nm 1625, ngi an Mch ng v phe Tn gio nhng
khng thay i c tnh th. Qun Thin Cha gio c hai tng xut sc l B tc Wallenstein v
B tc Tilly; i qun ca h rt thin chin, v n nm 1629, lin minh ca ngi Tn gio lm
vo tnh th kh khn.
THY IN THAM CHIN
Vua Bohemia Frederick b trn v Maximilian x
Bavaria, mt cng tc theo o Thin Cha, c ch
nh lm vua Bohemia. Chin trn t chuyn v
hng bc. Di s ch huy ca tng Wallenstein,
qun ca hong Ferdinand nh bi qun an
Mch v tn ph min Bc c. tng nh khng g
c th ngn cn hong Ferdinand buc c nc
c theo o Thin Cha, th vua Thy in Gustavus
Adolphus theo Tn gio tham chin vo nm 1630. ng
ginh li min Bc c, thng gin gi qun Thin
Cha gio trong hai trn Breitenfeld v L tzen. Nhng
hai bn u b tn tht ln trong hai trn ny. Tng
Tilly b git trong trn Breitenfeld cn vua Gustavus
Adolphus thit mng trong trn L tzen.
Vic dng cc loi sng, trong c

sng i bc, lm tng mc tn
ph v chi ph ca chin tranh. Sng
ha mai c ngi Thy in ci
tin cho nh hn v np n nhanh hn.
V NM NGI QUA CA S PRAGUE: V nm ngi qua ca s Prague l hnh
ng ca mt s nh qu tc Bohemia theo Tn gio c tnh quyt nh dn ti xung t. Trong
cuc hp gia h v mt s i din ca hong nh Habsburg theo o Thin Cha, tranh ci
n ra gia hai bn. H nm cc i din ca hong qua ca s lu i Hradcany, thnh
tr ca nh Habsburg Prague. Hnh vi bo lc ny c gi l v nm ngi qua ca s
Prague v lm bng n cuc Chin tranh Ba mi Nm vo nm 1618.
Ngi Php tham chin vo nm 1635, mt nm sau khi qun Thy in thua trn Nrdlingen. T
tng Php l Hng y Richelieu vn ng h ngi Tn gio v ng phn i nh Habsburg y tham
vng. Cng nm ny, cc cng tc c theo Tn gio, khnh kit v tht bi, rt khi cuc chin.
C mt s nc tham chin i t phe ny sang phe khc v cuc xung t tr nn phc tp. Mi nc
c mc ch ring ca mnh. Qun Php tin vo Bavaria theo Thin Cha gio tranh ginh vi
dng h Habsburg Ty Ban Nha cn Thy in nh bi dng h Habsburg o. Khi qun Php v
Thy in sp chim c Bavaria v e da o th hong Ferdinand cu ha.
HU QU CHIN TRANH
Trong cuc chin tranh ko di ny, cc bn dng ti sng ln v lc lng lnh nh thu, nn rt
tn km v gy tn ph nng n. Qun lnh cp ph sch nhiu vng c v i khi li chuyn t
phe ny sang phe khc. Nc c lm vo cnh nt, H Lan v Thy S ginh c lp, cn Php,
Thy in v H Lan th tr nn mnh hn. Mt s quc gia ginh thm c t ai, mt s khc th
b mt t. Brandenburg-Prussia, mt bang ca c, ln mnh hn v thm ch tr nn quan trng
hn. Dng h Habsburg mt quyn lc v quc La M Thn thnh tr nn suy yu. c b chia ct
thnh 300 quc gia nh. Nhiu chnh quyn chu u tr thnh cc chnh quyn th tc, ngha l
khng
cn p
t c
tin tn
gio i
vi dn
chng
na. Ha
c
Mt trong nhng s kin ti t nht ca

cuc Chin tranh Ba mi Nm l qun
Thin Cha gio di s ch huy ca B
tc Tilly ph hy thnh ph
Magdeburg ca c vo nm 1631.
Trc , B tc Tilly rt c
ngng m khp chu u.
B tc Albrecht Wallenstein (1538

1634) theo o Thin Cha l mt v
tng xut sc. ng tr nn giu c nh
chin tranh v c gy dng quc ca
mnh min Bc nc c. Hong
Ferdinand khng a vic ny v
Wallenstein b tht sng.
Westphalia chm dt chin tranh l hip c quan trng u tin ca chu u thi cn i.
Wallenstein v cc qun lnh ca ng b st hi Eger (c) vo nm 1634, khi ng b pht hin
l li dng chin tranh lm giu v to th lc.
CC MC THI GIAN CHNH

1618-1620 Ngi Bohemia ni dy chng o
1625-1627 an Mch gia nhp phe Tn gio
1629 Ngi c Tn gio thua trn
1630 Vua Thy in Gustavus Adolphus tham chin, ginh li min Bc nc c
1631 Tng Tilly tn cng v ph hy thnh ph Magdeburg
1631-1632 Qun Tn gio thng trn Breitenfeld v Ltzen
1634 Qun Tn gio b nh bi Nrdlingen, B tc Wallenstein b git
1635 Ngi c Tn gio ging ha, Php tham chin
1645 Chin thng ca Php v Thy in c
1648 Ha c Westphalia chm dt chin tranh

NC PHP V RICHELIEU (16241661)

Louis XIII ln ngi vua nm chn tui. Sau , ng b nhim Richelieu lm t tng nhm bin
nc Php thnh quc gia dn u chu u.
m 1624, vua Php Louis XIII c Hng
N y Richelieu lm t tng. H cng lm

vic vi nhau trong 18 nm. Richelieu c
hoi bo thng nht Php thnh mt nh
nc trung ng tp quyn hng mnh.
Cng tc cc vng lc nm quyn lc rt ln, v
Richelieu bt u ph b th lc ca h. Nm 1628,
ng cng x l mnh tay cc tn Tn gio Php
Huguenot hay gy rc ri. Richelieu b cc lnh o
Thin Cha gio, gii qu tc v cc quan ta khng a
v ng tc mt nhiu c quyn ca h, v mc
thu cao m ng t ra khin dn chng nhiu ni ni
lon. ng cho rng cn phi c bn tay st v dng v
lc t c mc ch.
Marie de Medici (15731642) l hong bn

hu Php, ri lm nhip chnh cho con ngoi,
trai l Louis XIII. B bm gi quyn lc o v
v b i y nm 1617. Richelieu gip Ty Ban
b lm lnh vi con trai vo nm 1620.
Nha l
Nhng khi c tim quyn vua Louis vo
mi e
nm 1630, b b lu y vnh vin
Brussels.
da
chnh
i vi
Php.
Dng h
Trang phc ca gii qu tc Php rt

cu k. Tc gi, m v qun o th hin
a v. y l trang phc ca mt s
quan qun i Php khi xut trn.
Habsburg cai tr c hai nc ny, v nu h phi hp sc mnh vi nhau th nc Php d b tn

thng. Nm 1613, trong lc ang din ra Chin tranh Ba mi Nm, nh Habsburg o kim
sot hu ht nc c v c nguy c s thng tr chu u.
Louis XIII l con trai ca vua Henry IV, v l ng vua th hai ca dng h Bourbon. Nm 1610,
ng ln lm vua khi cn nin thiu v thc s nm quyn lc vo nm 1617. ng chu nhiu nh
hng ca Hng y Richelieu v mt sau Richelieu mt nm, vo nm 1643, truyn ngai vng cho
con trai cn nh l Louis XIV.
HNG Y RICHELIEU: Armand du Plessis, Cng tc x Richelieu (15851642), tr thnh gim
mc nm 1607 v hng y nm 1622. ng tham gia hi ng ca hong hu nhip chnh Marie de
Medici vo nm 1616 v tr thnh t tng nm 1624. Richelieu tin tng vo s ng n ca
chnh th chuyn ch, ngha l vua c ton quyn theo mun. ng tin rng nh vua chu
trch nhim trc Cha Tri ch khng phi trc Gio hi, gii qu tc hay dn chng.
Richelieu s dng ip vin mt cch hiu qu v n p tt c nhng ngi chng i. ng o
to ngi k tc l Hng y Mazarin. Mazarin tip tc cc chnh sch ca ng v lm nhip
chnh nc Php khi vua Louis XIV cn b, cho n nm 1661. nhiu nc chu u, y l
thi k cc t tng c quyn lc rt ln.
Cng La Rochelle l thnh tr ca ngi Tn gio Php. H xy dng qun i v hi qun

ring ca mnh. Richelieu bao vy cng ny vo nm 1628 v ph v sc mnh ca h. Bc
tranh ny m t vua Louis XIII ang n xem cnh bao vy vo thng 10 nm .
NC PHP HNG MNH HN

lm suy yu nc o, Richelieu chi vin cho Thy
in, H Lan v an Mch cng nh mt k th
chung l dng h Habsburg. Nm 1635, Php tuyn
chin vi Ty Ban Nha (nc ang cai tr B v x
Burgundy). Chin s ko di n nm 1648 - sau c khi
Richelieu mt, nhng k hoch ca ng thnh cng.
ng n lc m rng lnh th Php ti ni m ng
cho l bin gii t nhin, ngha l dy ni Pyrenees v
sng Rhine.
Sau khi Richelieu mt nm 1642, ngi k tc ng l L c hong gia ca cc vua Php thuc
Hng y Mazarin tip tc cc chnh sch ca ng. dng h Bourbon c ly lm quc
Php thay Ty Ban Nha tr thnh cng quc ca chu k cho n nm 1790, thi im n ra
u. Cuc ni dy ca gii qu tc Php, c gi tn l cuc Cch mng Php.
Fronde, b n p nm 1653. Louis XIV ln ngi khi
ch mi nm tui, v Mazarin cai tr Php vi cng v nhip chnh. Vo nm cui i ca Mazarin,
nm 1661, nc Php thay i rt nhiu, tr nn rng ln hn, hng mnh v giu c hn. Qun i
Php tr thnh i qun tinh nhu nht chu u, v Louis XIV tr thnh v vua v i nht chu lc
ny.
Richelieu cho php ngi Tn gio Php c hng quyn t do tn gio, nhng ng c dp tan
sc mnh chnh tr v qun s ca h. V tn st rng rn nhng ngi Tn gio ny do
Richelieu khi xng.
TY BAN NHA SUY TN (15981700)
Sau mt th k pht trin huy hong, Ty Ban Nha bc vo giai on suy tn ko di do h
khng chu tha nhn thi th ang i thay, v khng th thch nghi c vi iu .
hi Philip III tr thnh vua Ty Ban Nha vo
K
nm 1598, t nc ca ng khnh kit.
Qun i Ty Ban Nha lc hu, chnh quyn
thi nt v yu km. Ty Ban Nha tn dng
c nhng li ch t ngun ca ci phong
ph, trong c vng v bc mang v t chu M,
nhng gi tr ca cc loi kim loi cng gim st v
lc ny chu u trn ngp vng v bc ca Ty Ban
Nha.
C hi lm giu d dng lm bng hoi x hi Ty

Ban Nha, v cc phng cch lm giu hp l nh thc
y v pht trin thng mi, gio dc v cc ngnh
ngh th b b qua. Mc d vy, quc Ty Ban Nha
vn rng ln nht th gii, bao gm hu ht Nam M
v Trung M, cng thm c Philippines, v cc vng
thuc a khp chu v chu Phi. Vua Philip khng
Philip III lm vua Ty Ban Nha trong quan tm n vic cai tr, Ty Ban Nha do cc t tng
23 nm, nhng mi quan tm thc s ca ng iu hnh. Cng tc x Lerma ngi ng
ca ng l tn gio ch khng phi u trong s h li dng v th ca mnh tr
chnh tr. Trong thi tr v ca ng, Ty thnh mt ngi v cng giu c. Sai lm ln nht ca
Ban Nha bt u mt v th mt ng l trc xut ngi Morisco vo nm 1606.
cng quc chu u v nc thc dn
ln trn th gii.
Ngi Morisco l nhng ngi Moor (gc Ty Bc
chu Phi) theo Hi gio li Ty Ban Nha v ci
o sang Ki-t gio. Cng tc Lerma nghi h c m mu chng chnh quyn. Nhng ngi Morisco
l nhng ngi cc k chm ch, kho tay, v Ty Ban Nha khng th thiu h.
Vo thi gian ny, Gio hi Thin Cha La M mnh hn c nh vua v cc t tng ca ng. Thng
qua Ta n D gio, Gio hi gim st v kim sot mi mt i sng ca Ty Ban Nha. Nhng vn
tn gio c coi trng hn mi li ch kinh t, do quc gia ngy mt ngho i.
Tc gi Ty Ban Nha ni ting nht thi
k ny l Miguel de Cervantes (1547
1616), ngi vit cun truyn Don
Quixote (n Ki-h-t). Cun truyn k
v mt chng a ch ngc nghch t coi
mnh l mt hip s dng cm v c mt
lot cc cuc phiu lu hi hc vi
ngi hu cn l chng nng dn
Sancho Panza.
Ca ci t Tn Th gii khng ch c chi tiu vo cc cuc chin tranh. Philip II cho xy dng
cung in trng l El Escorial, gn Madrid vo cui th k XVI. Th vin trong cung in c
cc bn tho v gi ting Hy Lp, La-tinh v A rp.
CHM DT TRIU I HABSBURG

Nm 1621, con trai ca Philip III l Philip IV ni ngi. S tr v ca Philip IV l mt thm ha. Vic
Ty Ban Nha ng h phe Thin Cha gio trong Chin tranh Ba mi Nm v cc cuc chin tranh
chng nc Php lm Ty Ban Nha v cng tn km m li ch thu c th rt t. Vo khong thi
gian ny, ngun ca ci thu v t chu M cng gim. Trong nc, mt cuc khi ngha vng
Catalonia (Barcelona) y Ty Ban Nha ln su vo n nn. Thng 12 nm 1640, mt cuc ni dy
rm r B o Nha chm dt lin minh gia B o Nha vi Ty Ban Nha, gy thm thit hi
cho Ty Ban Nha. Tuy nhin, chin s vn tip din v mi n nm 1668 Ty Ban Nha mi chu
cng nhn nn c lp ca B o Nha.
Nm 1665, k v Philip IV l con trai bn tui Charles

II, ng vua Ty Ban Nha cui cng thuc dng h
Habsburg. V sau Charles II khng c ngi k v, v
vy Philip x Anjou, chu ni ca vua Php Louis XIV,
ln ni ngi.
Vua Philip V p dng mt trt t mi vo Ty Ban

Nha, nhng gi y nc ny khng cn l mt cng
quc na. T cuc tranh ci quanh cu hi dng h
Habsburg hay dng h Bourbon ca Php c quyn
cai tr Ty Ban Nha n ra mt cuc chin tranh
chu u. Kt qu l Ty Ban Nha mt thuc a
cng vi Gibraltar v B vo nm 1713. Triu i
Habsburg mt Ty Ban Nha v tay dng h
Bourbon.
TY BAN NHA SUY TN

Ty Ban Nha tri qua mt th k pht trin huy
hong v hng thnh, ri n mt th k suy tn. Nc
ny khng tha nhn trt t mi Bc u, ni ngi
Tn gio ang dn u qu trnh pht trin kinh t mnh
m. Ch Thin Cha gio Ty Ban Nha khng t
i mi v c duy tr quyn lc ca gii qu tc, gim
mc v nh vua. Do vy, Ty Ban Nha khng pht trin
c tip sau s ln mnh ngon mc vo khong nm
1492, v n nm 1700 cc nc chu u khc vt
Ty Ban Nha.
CC MC THI GIAN CHNH

1598 Ty Ban Nha thua trong chin tranh vi Php sau
khi can thip vo cng vic ca Php
1598-1621 Philip III ln ngi vua Ty Ban Nha

Charles II lm vua Ty Ban Nha trong
35 nm cho n lc mt vo nm 1700
1606 Trc xut ngi Morisco ra khi Ty Ban Nha v c m t trong cc bc tranh nh
mt v qun vng oai phong, nhng
1621-1648 Ty Ban Nha mt H Lan ng tr v khng thnh cng. ng khng
c con k v v l nh vua Ty Ban Nha
cui cng thuc dng h Habsburg.
1621-1665 Philip IV tr thnh vua Ty Ban Nha
1640 B o Nha v quc ca h ly khai khi Ty Ban Nha
1648 Ty Ban Nha rt cuc phi chp nhn nn c lp ca H Lan
1665-1700 Thi cai tr ca Charles II, ng vua Ty Ban Nha cui cng thuc dng h Habsburg
1701-1713 Cuc chin ginh quyn k v ngi vua Ty
Ban Nha Ty Ban Nha mt thuc a , B v
Gibraltar
1700-1746 Philip V l ng vua Ty Ban Nha u tin

thuc dng h Bourbon
Bc tranh ny m t l ban thnh th

cho vua Charles II ti El Escorial vi
mt v trng l xa hoa, khng thc s
ph hp vi mt t nc ang trong
thi k suy thoi.
CC CNG TY NG N (16001700)
Cc cng ty ng n l nhng t chc thng mi hng mnh c Anh, H Lan v Php lp
ra bo v li ch kinh doanh ca h khu vc ng Nam .
m 1600, Cng ty ng n ca Anh c
N
thnh lp ti London vi mc ch hp lc
cc thng gia Anh ang lm n ti ng
Nam . Mt cuc cnh tranh ro rit trong
hot ng bun bn lc u do Ty Ban
Nha v B o Nha kim sot din ra ti khu vc ny.
Vo th k XVII, cuc ua tranh trong hot ng bun
bn bo b vi phng ng din ra gia H Lan, Anh
v Php.
Sau Anh, H Lan cng thnh lp Cng ty ng n H

Lan nm 1602 c tr s Amsterdam v c Batavia
(Jakarta) trn o Java. Ngi Php thnh lp Cng ty
ng n ca h mun hn, vo nm 1664.
Cc
cng ty
tr thnh
Tu ca cc cng ty ng n lc u cc t
ch c phc v cho hot ng bun chc rt
bn nhng sau ny c c chc nng tu hng
chin nh tr cp bin, giao tranh mnh.
vi ngi chu v tu ca cc cng ty Bun
khc.
bn ch
l mt
trong nhng hot ng ca cc cng ty, m h cng c
nh hng chnh tr. H trang b v kh cho tu ca
mnh c th chin u trn bin v c qun i ring.
Cc cng ty ng n lp cn c thng mi v c qun
s, v t tha thun vi cc nh cai tr a phng gn
ni h hot ng. H gy hn vi cc nc lng ging
v c vi nhau. Xt v nhiu mt, cc cng ty ny hnh
x nh nhng quc gia c lp. Trong th k XVII, nhiu du khch
chu u ti n . Thng qua h,
kin thc v nn vn ha v lch s y
Ngi Anh thua ngi H Lan trong cuc tranh ginh n tng ca n bt u c
quyn kim sot hot ng bun bn gia v ng n. truyn b ti chu u.
Sau n tr thnh trung tm hot ng ca ngi
Anh. n nm 1700, Anh gi c quyn bun bn ti
n , nm trong tay mt lot cng quan trng, nh cng Calcutta, Madras v Bombay. Ngi H
Lan c cc bn cng mi Ho Vng ti Nam Phi, Ba T, Ceylon (nay l Sri Lanka), M Lai v
Nht Bn, v cng kim sot qun o Hng liu (qun o Molucca - nay thuc Indonesia). Ngi
Php t thnh cng hn trong thng tr n . Trong giai on ny, nhiu sn nghip t c to
dng. Cc thy th v thng gia nhiu khi cht v bnh tt hoc giao tranh. Mt s ngi ly chu
lm qu hng, thnh lp cc trung tm ca ngi
chu u n , ng Nam v Trung Quc.
Nm 1652, H Lan lp mt c s
mi Ho Vng (thnh ph Cape Town),
lm bn cho cc tu thc hin hi
trnh di t chu u ti vng Vin
ng. C s ny sau tr thnh
thuc a ca H Lan.
Thuc a Madras ca Anh l mt cng quan trng xut khu cc mt hng lm t bng.
Cng ny cng l trung tm ca mt vng ni ting v sn xut vi nhiu mu sc rc r v c
hnh ha t cnh sinh hot ca ngi n .
QUC H LAN (16601664)
quc H Lan c nn tng l hot ng bun bn trn ton th gii. Vo th k XVII, nh c
cc on thng thuyn ln m h tr thnh mt quc gia bun bn hng mnh.
n cui th k XVI, Amsterdam tr thnh

cng tp np nht chu u, vi nhiu nh
kho, ngn hng, thng x v rt nhiu
thng thuyn. Sau khi b Ty Ban Nha v
B o Nha loi khi Nam M, ngi H
Lan ln ng sang Vin ng. H thnh lp mt Cng
ty ng n cho cc thng gia ca mnh v kim sot
bun bn t qun o Hng liu hay ng n,
chim o Java v qun o Molucca t tay ngi B
o Nha.
Nm 1619, Cng ty ng n H Lan lp tr s

Batavia (Jakarta) trn o Java (nay thuc Indonesia).
Cng ty ny lun duy tr mt i qun v mt hm i
hng mnh, nh h nh ui Anh v B o
Peter Stuyvesant l thng c khc Nha khi ng n v chim Ceylon (Sri Lanka), cng
nghit, cai tr thuc a New Netherland
Malacca v mt s cng n . H thm ch cn
Bc M trong nhng nm 16471664.
ng b c ngi chu M bn x ln
thnh lp mt trm thng thng Nht Bn ch c
nhng ngi thc dn cm ght. Nm h l nhng ngi chu u duy nht c Nht Bn
1664, nhng ngi thc dn H Lan cho php lm vic ny.
vui v u hng mt i tu nh ca
ngi Anh m khng h chin u. Nm 1652, ngi H Lan chim mi Ho Vng a
u pha nam chu Phi lm im dng chn cho hi
trnh di t Vin ng v chu u. T y, tu ca H Lan c th i theo tuyn ng ngn nht sang
ng n, vt qua n Dng.
M RNG V THU HP
i thng thuyn ng o ca H Lan cng hot
ng nhn nhp khp ni. Nm 1621, Cng ty Ty n
H Lan c thnh lp bn kia i Ty Dng v
n nm 1623, c 800 tu ca H Lan hot ng trn
vng bin Caribe, bun bn ng n, thuc l, da th
v n l. Cng ty ny thnh lp thuc a Guiana,
chim Curaao v trong mt thi gian kim sot
min ng Bc Brazil.
Ti Bc M, cng ty ny lp ra thuc a New

Netherland (Tn H Lan) dc sng Hudson nm 1624. Vo th k XVII, Amsterdam l trung
T ni ny, h xut khu da lng th, g v cc mt tm ngn hng ca chu u. Mt ngn
hng khc mua ca ngi bn x. hng c thnh lp ti y nm 1609
nhn gi tin hoc cho vay tin nhm
cp vn cho hot ng bun bn.
Cui cng, ngi H Lan mt u th hi qun v tay
ngi Anh, v quc ca h phi chu tn tht. H mt Ceylon, Malacca v mi Ho Vng v tay
ngi Anh, ch cn gi c cc thuc a ng Nam .
Mt ngi H Lan l Adrian Reland v bn Java ny vo khong nm 1715. Hn o ny

do nhiu th lnh a phng cai tr cho ti khi b Cng ty ng n H Lan kim sot nm 1619.
Cho n tn nm 1949, Java vn l mt thuc a ca H Lan.
NI CHIN ANH (16421660)
Ni chin Anh l chin tranh gia nhng ngi ng
h nh vua v nhng ngi ng h Ngh vin. Trong
nm nm, nc Anh do nh c ti Oliver Cromwell
cai tr.
i chin Anh l cuc chin gia nhng
N
ngi ng h vua Charles I v nhng
ngi ng h Ngh vin. Cng nh vua cha
James I, Charles tin vo quyn thing
ling ca nh vua, cho rng ng c
Cha Tri trc tip trao quyn cai tr. Lng tin ny
khin ng bt ha vi Ngh vin.
Nm
1625,
Charles
ln ngi
v ngay
lp tc
bt u
tranh ci
vi Ngh
vin v
quyn
ca vua Trong thi gian xy ra ni chin, min
trong Ty v min Bc nhn chung ng h vua
Charles, cn min ng v min Nam
Charles I (16001649) ln ngi vua nc vic bt
Anh nm 1625 v cng nm , ng giam ng h Ngh vin, nhng trong tng a
ci Henrietta Maria (ngi Php). nhng phng trn c nc vn c s chia r.
Trn nh ln u tin din ra
Lng tin ca ng vo quyn thing ngi
Edgehill nm 1642 v trn cui cng
ling ca nh vua lc u khin ng chng
din ra Worcester nm 1651.
xung t vi Ngh vin v cui cng dn i,
n cuc Ni chin Anh.
trong
vn tn gio v thu m. Nm 1629, ng gii tn
Ngh vin, c gng mt mnh cai tr nc Anh trong 11 nm.
Nm 1637, vua Charles bt ngi Scotland phi theo nghi l th cng ca Anh gio. Nhng ngi
Scotland theo Tn gio dng Trng Lo (Presbyterian) lin ni dy, gy dng qun i, v vo nm
1640 chim mt phn min Bc nc Anh. Vua Charles triu tp li Ngh vin nhm yu cu chi
tin n p cuc ni dy ca ngi Scotland, nhng Ngh vin i ci cch. Ni chin n ra sau khi
vua Charles nh bt nm ngh s lnh o chng i. Nm 1642, giao tranh bng n trn khp t
nc gia nhng ngi Bo hong (ng h nh vua), c gi l cc K s (Cavalier) v nhng ngi
ng h Ngh vin, c gi l nhng ngi u Trn (Roundhead).
Vua Charles ly Oxford lm th ph, v trong thi gian u qun i ca ng chim u th. Nhng
Ngh vin Anh, c qun i Scotland ng h, rt cuc li mnh hn v c tin duy tr mt i qun
chuyn nghip. Qun i Kiu Mi ny do Hun tc
Thomas Fairfax ch huy nh bi qun ca vua
Charles Naseby nm 1645. Vua Charles u hng
nm 1646 sau khi Oxford ri vo tay phe Ngh vin.
Oliver Cromwell (15991658) hc i

hc Cambridge v nghin cu lut
London. Nm 1628, ln u tin ng
c bu vo Ngh vin i din cho
vng Cambridge. ng tuyn m v
o to Qun i Kiu Mi ca Ngh
vin. L mt tn Thanh gio nghim
khc, ng tin rng Cha Tri chn
ng thc hin nguyn vng ca Ngi.
Trong trn Naseby vo nm 1645, qun Bo hong ca vua Charles tht bi thm hi trc
Qun i Kiu Mi ca phe u Trn. y l chin thng c tnh quyt nh ca qun Ngh vin
trong cuc ni chin Anh.
Vua Charles b giam trn o Wight. Ti y ng li nh bt u chin tranh mt ln na, ln ny vi

s gip ca ngi Scotland. Giai on hai ca cuc ni chin bng n khi nhng ngi Bo hong
ni dy v ngi Scotland c nh xm lc x Anh, nhng khng thnh cng. Nm 1648, nhng
ngh s vn c t tng ng h nh vua b Oliver Cromwell loi khi Ngh vin. Ngh vin, vi s
ngh s t i cn li, kt ti vua Charles lm phn v x t ng nm 1649.
OLIVER CROMWELL
Sau khi vua Charles b x t, Ngh vin bi b ch qun ch v Anh tr thnh mt Khi Thnh
vng chung hay Khi Lin hip (Commonwealth). Ngh vin iu hnh t nc nhng bt ha vi
qun i v cc ngh s bt ng vi nhau. Nm 1653, Oliver Cromwell ni ln nh mt nh lnh o
mnh m, cai tr nc Anh vi cng v l Hun tc Bo quc (Lord Protector). ng xch mch vi
mt s ngh s v buc phi cai tr t nc vi s gip ca cc tng lnh qun i. ng tin hnh
chin tranh vi H Lan ginh quyn bun bn v quyn kim sot cc vng bin, nm c quyn
kim sot Ireland v lp k hoch m rng thuc a.
Ch
c ti
ca
V XT X VUA CHARLES I: Vua

Charles khng c lng dn chng v
ng ly v l ngi Thin Cha gio.
ng cng nh thu cao ly tin
trang tri cho cc cuc chin tranh m
Con du ca H vin Anh c hnh Ngh
ngi dn khng mong mun, cng nh
vin Khi Thnh vng chung nhm
c hn ch quyn lc ca Ngh vin, ri
hp vo nm 1651.
gii tn Ngh vin trong 11 nm. Tuy
nhin, khi b xt x v hnh hnh, ng t
Cromwell khng c ton th dn chng ng h do r kh phch nn ginh c phn no
ng dng v lc v nh thu cao. Nhng ng ban thin cm. Lc b hnh hnh, ng mc
hnh cc bin php ci cch gio dc v lm cho ngi thm mt o s mi khng run v lnh,
dn Anh bnh ng hn. Nm 1658, Cromwell mt, con ct cho mi ngi khi hiu lm l ng
trai ng l Richard ln cai tr Anh. Richard cai tr ti v s hi. Thi th ca ng c nhng
b qun i ph trut. Dn Anh li mun c nh vua cai ngi ng h b mt mai tng lu i
tr, nn nm 1660 con trai ca Charles I ln ngi, tr Windsor.
thnh vua Charles II.
Khng lu sau khi ni chin kt thc, hai thm ha ln xy ra London. u tin l i Dch
hch n t chu u trong hai nm 16641665, cp i sinh mng ca khong 20% dn s trong
thnh ph. Tip , trn i Ha hon ph hy hu ht London nm 1666.
TRUNG QUC: NH THANH (16441770)
Nh Thanh do ngi Mn, mt nhnh dn tc
Siberia sng Mn Chu, lp ra. Nh Thanh cai tr
Trung Quc t nm 1644 n nm 1911.
c hong nh Minh cai tr Trung Quc t
C nm 1368. Nhng h b dn chng cm ght

do su cao thu nng v cc cuc khi ngha
dy ln khp ni. Hong cui cng ca
nh Minh l Sng Trinh treo c t vn khi
nhng ngi nng dn ni dy trn vo kinh Bc
Kinh. Trong bi cnh hn lon sau cuc ni dy, th
lnh ca ngi Mn l a Nh Cn (Dorgon) ch huy
mt i qun t qu hng Mn Chu tin v hng
Nam. ng chim Bc Kinh v lp ra triu i nh
Thanh. Chu ca ng l Thun Tr tr thnh hong
u tin ca nh Thanh.
Ngi Mn ti xm chim Trung Quc
Cuc t cc vng t nm pha Bc Vn L
phn Trng Thnh. Di thi nh Thanh,
khng t ai v dn s Trung Quc pht
ca trin, v ngi Mng C chuyn quy
ngi nhiu cui cng b nh bi.
dn
cc tnh min Nam Trung Quc chng ngi Mn vn
tip din, v phi 40 nm sau ton b Trung Quc mi
chu phc tng ch cai tr ca nh Thanh. Ngi Mn
sng tch bit vi ngi Hn ti Trung Quc trong
nhng khu vc khp kn. Hn nhn gia ngi Mn vi
ngi Hn b cm. n ng Hn thm ch b buc phi
tc di tht ui sam chng t a v thp km
hn ngi Mn.
Chic ghim vng ci o hnh hoa tinh
xo ny c ch tc vo thi nh
Tuy nhin, c ngi Mn ln ngi Hn u c
Thanh Trung Quc. y l mt trong
tuyn lm vin chc iu hnh quc. Theo thi gian,
s rt nhiu tinh xo thi c
ngi Mn tip nhn phong tc ca ngi Hn; bng
Trung Quc xut khu sang cc nc
cch ny h c ngi Hn d dng chp nhn. Do t
khc.
dn hn so vi ngi Hn nn ngi Mn phi thn
trng, khng i x qu ng vi ngi Hn. H
mang li mt cuc sng mi v lm cho Trung Quc pht trin m khng gy xo trn phong tc ca
nc ny.
Hnh v cc dinh th ln v vn cnh ca tng lp qu tc Trung Quc thi nh Thanh trn
tm bnh phong bng g mun ny c lm vo nm 1672.
QUC GIU C V HNG MNH

Thi gian u, Trung Quc pht trin phn thnh di thi nh Thanh. quc ln mnh v hot
ng bun bn gia tng, c bit vi chu u. Vi la v s Trung Quc p nht th gii, cc mt
hng lm t bng ca h r v cht lng cao. Mt khi lng ln tr ca Trung Quc c bn ra
nc ngoi khi tc ung tr bt u tr thnh mt chu u vo th k XVIII.
quc ny tr nn giu c v hng mnh n ni cc v hong Trung Quc khinh mit phn cn
li ca th gii. Di thi hong Khang Hy (16611722), cc thng gia nc ngoi buc phi qu
mi khi nghe chiu ch ca hong . Ngi Mn cng p mt s nc lm ch hu, trong c Ty
Tng, An Nam (nay l Vit Nam), Min in, Mng
C v Turkestan, khin Trung Quc tr thnh quc
ln nht th gii lc by gi. Ngi Mn t c
mt tha thun vi ngi Nga v t ai v bun bn.
Lc u,
mt s
cuc ni
dy
n ra
min
ng
Nam
Trung
Quc v
mt s
vng dn
tc thiu
s
phn i
ngi
Hn
chuyn
ti khu
Ty Tng do mt lnh t o Pht gi l
vc ca t Lai Lt Ma cai tr. Nm 1645, t
h. Lai Lt Ma th ba cho xy li tu vin
Nhng Potala th Lhasa lm dinh th.
nhn Cc t Lai Lt Ma chu nh hng ca
chung, ngi Mng C, nhng n gia th k
Trung XVIII, Ty Tng l mt phn ca
Quc quc Trung Hoa.
sng Chic bnh s trng men ny c nin i
trong t cui th k XVII, bt chc kiu
thi bnh dng v mu hoa vn t chic bnh ng
phc v nghi l ca Trung Hoa c i
thnh
i nh Thng.
vng
di s
cai tr ca nh Thanh. Dn s nc ny tng mnh, nm 1650 mi l 100 triu ngi m ti nm 1800
t con s 300 triu, v ngi Hn bnh trng c v pha Ty ln Ty Nam Trung Quc. Tuy
nhin, vo cui th k XVIII, manh nha s mc rung v suy tn.
CC MC THI GIAN CHNH

1644 Ngi Mn lp triu i nh Thanh Bc Kinh
1644-1660 Qun Mn Thanh chim hu ht Trung Quc
1661 Nhng ngi ng h nh Minh tht th chim o Formosa (i Loan) t tay ngi H Lan
1661 Khang Hy tr thnh hong th hai ca nh Thanh

1674-1681 Cc cuc ni dy min Nam sm b dp
tt
1683 Qun Thanh chim o i Loan t tay phe ng

h nh Minh
1689 Ngi Nga i t Siberia c bun bn ti

Trung Quc
1696 Qun Thanh nh bi qun Mng C ti Mng C
1717-1720 Chin tranh vi Mng C ginh quyn kim

sot Ty Tng
Nhng nm 1750 Ngi Trung Quc xm chim Ty

Tng v Turkestan
Nhng nm 1760 Ngi Trung Quc tn cng Min

in, bin nc ny thnh ch hu
Ngh dt la bng khung ci Trung

Quc s dng hng nghn nhn cng,
c bit l ph n. Vi la c sn
xut dng trong nc v xut khu
sang chu u. Bng cng c nhp
khu v dt thnh vi xut khu.
Nhng th dt T Chu rt ni ting
vi sn phm la.
VUA MT TRI (16431715)
Vua Louis XIV quyt tm bin nc Php tr thnh mt quc gia v i. Ton b i sng ca
nc Php u xoay quanh ng v ng tr thnh ng vua quyn lc nht chu u.
m 1643, Louis XIV ln ngai vng nc Php khi mi nm tui. M ca Louis XIV l Anne nc
o, vi t cch l nhip chnh cai tr Php trong tm nm, cho n nm 1651. Nm 1648, ngi
dn Paris ni dy sau nhiu nm chu su cao thu nng. Vua Louis buc phi ri khi thnh ph.
Cuc ni dy mang tn Fronde tht bi vo nm 1653. Vua Louis quyt khng bao gi chuyn ny
ti din, v nm 1661, khi 22 tui, ng nm quyn cai tr. ng bin nc Php thnh mt nc qun
ch chuyn ch, do mt mnh nh vua cai tr. Nm 1665, vua Louis c Jean Colbert lm Tng qun
Ti chnh. Colbert bin Php thnh t nc c cai qun tt nht chu u. ng ci t ch
thu m, ci cch lut php. Cc ngnh ngh mi c lp ra. ng cho xy dng cu, ng, knh
o, m rng lc lng hi qun v i thng thuyn ca nc ny. Vua Louis v hong gia chuyn
ti sng trong mt cung in mi nguy nga Versailles nm 1682. Nhng ngi ng u cc dng
h qu tc Php cng b buc ti sng vua Louis c th trng chng h.
i sng c nc Php xoay quanh ng Vua Mt tri Louis. Khi c tui, vua Louis tr nn thin v
Thin Cha gio hn v xung t tn gio li bng pht. Nm 1685, ng hy b Sc lnh Nantes v
khng cn t ra khoan dung i vi ngi Tn gio Php. ng cho rng bin gii t nhin ca Php l
dy ni Alps, dy ni Pyrenees v sng Rhine. ng y nc Php vo mt cuc chin tranh nhm m
rng lnh th Php ti cc vng bin cng ny. Qun i Php tr thnh lc lng chin u ln nht
v ng s nht chu u. Nhng vua Louis cng mt hu ht s t ai chim c. ng mt
nm 1715, li cho ngi k v ca mnh l vua Louis XV mt t nc chu s kim sot ngt
ngho v gn nh khnh kit v chin tranh.
N
Vua Louis phi mt vin tng ca

mnh l Cng tc de Vendme ti gip
vua Ty Ban Nha Philip V thuc dng
h Bourbon. Trong nh, tng
Vendme ang kim tra nhng l c o
trong trn Villaviciosa.
Vua Louis XIV mun nc Php tr

thnh mt trung tm vn ha ln. ng
c cng trong vic pht trin cc loi
hnh ngh thut, trong c mn ba-l.
Nm 1661, ng thnh lp Vin Khiu v
Hong gia. ng ng vai thn Mt
tri Apollo trong bui trnh din v ba-
l V iu ca m nm 1653 mt
bui din ko di n mc kh tin l 12
gi ng h. V mn trnh din ny m
vua Louis c gi l Vua Mt tri.
Vua Louis cho xy mt cung in nguy nga nht chu u Versailles, ngoi Paris. Cng
trnh ny cn ti 36.000 cng nhn v mt 47 nm mi xy xong. i ng lnh canh v ngi hu
phc v triu nh ng ti 15.000 ngi.
N : TRIU I MOGHUL SUY TN (1605
1707)
Sau khi Akbar i qua i, quc Moghul bt u suy tn dn. Cui cng, ngi Maratha
hiu chin v ngi Anh lm tan r quc ny.
kbar, ngi sng lp quc Moghul n
A
, qua i nm 1605. Con trai ng l
Jahangir (15691627) ln k v nhng
khng quan tm n vic cai tr t nc.
ng thch giao du vi cc ha s v thi s,
nn phung ph sc lc v phn ln tin bc vo xy
dng cc ta nh nguy nga v vn tc cu k. Trong
khi , Nur Jahan, ngi v xinh p v y tham vng
ca Jahangir, cai tr t nc. Con trai ca Jahangir l
Shah Jahan (15921666) ni ngi nm 1628. Shah
Jahan m rng lnh th quc, n nm 1636 th
chim c Deccan min Trung n . Nhng cuc
i ng c kt cc bi thm. Nm 1657, ng b bnh v
bn ngi con trai ca ng lc c v chuyn k v.
Aurangzeb (16181707), ngi con th ba, tng
giam cha mnh, git cc anh em trai v chim ngai
vng.
Mumtaz Mahal l v yu ca Shah

Aurangzeb xm chim phn ln cc vng cn li n
Jahan. B mt trong khi sinh n vo
nhng khng nh bi c ngi Maratha thng
nm 1629, sau 19 nm chung sng vi
v vng b bin min Ty. ng l mt tn Hi
hong . n Taj Mahal nguy nga, mt
gio cung tn. Phn ng thn dn ca ng l ngi
kit tc ca kin trc Moghul, c xy
Hindu v ng truy bc h khng thng tic. Phong
dng tng nh b.
tro chng i dng cao. Ngi Maratha tn ph vng
Deccan v cc cuc ni dy n ra khp n . Sau khi
Aurangzeb mt nm 1707, quc Moghul bt u tan r. Th k XVIII chng kin nhiu cuc
chin tranh n v thng c (nawab) cc tnh tr nn c lp hn. Ngi Maratha v ngi Anh
bt u chim cc vng t ca ngi Moghul.
Shah Jahan chim vng Deccan min
Trung n v xy dng li Delhi lm
th ca quc Moghul. B con trai
bt giam vo nm 1657, ng cht trong
t.
N TAJ MAHAL: Shah Jahan cho xy n Taj Mahal ngoi Agra lm lng m cho v l
Mumtaz Mahal ('Ngi c chn vo Cung'). Ta nh tuyt p ny c lm bng cm thch
trng dt qu, phi mt 11 nm mi hon thnh. Ton b qun th kin trc mt tng cng
22 nm xy dng.
CC MC THI GIAN CHNH

1605 Jahangir ln ngi hong v tr v trong 23 nm
1608 Ngi Anh ti n
1611-1622 Nur Jahan, v ca Jahangir, cai tr t nc
1628 Shah Jahan ln ngi hong v tr v trong 30 nm
1658 Aurangzeb tr thnh hong cui cng ca triu Moghul, cai tr trong 49 nm
Nhng nm 1660 Ngi Maratha, i th ca ngi Moghul, ni dy
1707 quc Moghul bt u suy tn

Sau thi tr v ca Suleiman Oai sang, quc Ottoman bc vo thi k suy thoi ko di. Tuy
nhin, quc ny vn tn ti cho n nm 1923.
m 1565, Suleiman Oai sang quyt nh
N
xm lc Malta lc ny do qun Thp T
Chinh dng Hip s Thnh John chim
ng. Mc d qun Th Nh K ng hn
nhiu so vi qun Hip s, nhng cuc xm
lc tht bi v h phi rt lui sau vi thng. Suleiman
mt nm 1566. Nm 1571, khi qun Ottoman nh
chim o Sp (Cyprus) do ngi Venice cai tr, i
qun xm lc ca h b cc lc lng hi qun phi
hp ca Venice, Ty Ban Nha v Cc vng Lnh th
ca Gio hong nh bi Lepanto, ngoi khi b bin
Hy Lp. Nm 1602, ngi Ottoman tin hnh mt cuc
chin tranh ko di v tn km vi Ba T di triu
Safavid nhng khng thu c kt qu g. Bnh dch v
khng hong kinh t cng ging xung Istanbul. Cc
tuyn ng bun bn ni chu , chu Phi v chu u
mang li nhiu li nhun mt thi nay mt i v th c
v cc tuyn ng mi trn bin vng quanh chu Phi
v cc tuyn ng b qua Siberia c m ra.
QUC SUY YU
Nh cuc Chin tranh Ba mi Nm chu u m
ngi Ottoman c hng ha bnh mt thi gian.
Hong Osman II cai tr t 1618 n
Nhng nm 1656, khi h nh xm lc o Crete th
1622. ng l mt hong tr, nghim
ngi Venice bao vy eo bin Dardanelles (ni a
khc v c bit thch bn cung. Osman
Trung Hi vi bin en), e da trc tip Istanbul.
II hn ch quyn lc ca v binh Th
Nh K (nhng s quan qun i cp
Din bin ny gy nn hong lon, hong Ibrahim b
cao) nhng nhng ngi ny lm cc s quan qun i ph trut. Mt t tng mi l
phn, git ng v a Mustafa I ln Mehmet Kuprili ln nm quyn iu hnh. ng tin
thay. hnh ci cch kinh t, qun i, v tin ca quc
li c khi phc.
T tng tip theo l Kara Mustafa c xm lc thnh Vienna ca dng h Habsburg ln th hai, vo
nm 1683. Qun bo v thnh Vienna c th trong hai thng, sau qun c v qun Ba Lan ti
nh bi qun Th. Ngi o xm lc Hungary, Venice chim mt phn ca Hy Lp v ngi Nga
e da vng Azov Ukraine. Mt t tng khc l Mustafa Kuprili ln nm quyn vo nm 1690.
ng nh ui c ngi o nhng b git vo nm 1691. Vo nhng nm 1690, ngi Ottoman
rt cuc mt Hungary v Azov. quc ca h chu u c cu nguy ch v o c chin tranh
vi Php.
Hong Mustafa I (15911639) l mt
ngi tm thn bt n. ng cai tr
quc trong hai giai on: 16171618 v
16221623.
quc Ottoman vn rng ln nhng ht thi phn thnh, cc ng bin gii chia nh
quc ang hnh thnh.
QUC B THU HP
Thng nm 17101720, ngi Ottoman ginh li vng Azov v Hy Lp nhng mt Serbia v nhiu
vng Armenia. Ngoi ra, h mt quyn kim sot hu ht Bc Phi gm Algeria, Tunisia v Libya.
Nhng nc ny trn danh ngha vn thuc quc Ottoman nhng thc cht tr nn c lp. Nm
1736, ngi Nga li tn cng, v n nm 1783, h chim Crimea (Crm) v hu ht Ukraine, khin
ngi Ottoman khng cn kim sot c bin en. Ti Anatolia, cc th lnh a phng ni lon v
Istanbul ngi dn lo lng khng bit tng lai mnh s ra sao.
quc Ottoman vn hng mnh nhng b mt nhiu hot ng bun bn v ca ci. S tin b t
c trong thi k u ca quc trong lnh vc tn gio, ngh thut v tin b x hi cng chm
li. Ngi Moghul, bn b duy nht ca ngi
Ottoman, cng ang trong giai on suy tn trong khi
ngi chu u ang tin rt nhanh. Tuy nhin, quc
Ottoman vn cha chm dt tn ti.
Mt bc tiu ha ca Th Nh K c
v vo nm 1610 m t mt on nhc
cng c triu n mua vui cho
hong Istanbul. Cc hong b li
ko vo cc cuc n chi hoang tng
h xa ri chnh tr v dn chng. Quyn
lc ca cc hong cui cng b suy
yu v mt lot cc cuc tranh ginh
quyn lc m mu gia cc dng h
nm quyn cai tr.
V bao vy thnh Vienna nm 1683 nh du bc tin qun xa nht ca qun Th Nh K
Ottoman vo chu u. Qun bo v thnh Vienna c th trong hai thng, thi gian i
qun di chuyn chm ca c v Ba Lan kp ti chi vin. Qun Th Nh K b nh bi thm hi
trong mt trn chin ko di 15 gi ng h vo ngy 12- 9-1683.
THI I L TR (16001750)
n gia th k XVII, t tng Phc hng lan rng hu khp chu u. Ngi ta khm ph
c nhiu iu mi v th gii v con ngi.
rong vng vi trm nm, ngi chu u
T
chng kin nhng thay i ln lao. Cc tu
thuyn lc ny i ti nhng vng t xa xi,
mang v hng ha v tri thc t nhng nn
vn ha khc. Chu u chuyn sang mt nn
kinh t tin t, vi nhiu thnh ph, th mi v rng
ln hn trc. Sch v, sn khu, nhc kch v vn ha
qun chng t c nhng bc tin ln. Cc bc vua
cha v tng lp qu tc sng trong nhng ngi nh
sang trng v thanh lch, cch bit vi cc tng lp cn
li trong x hi. Cc quan chc v cng chc iu hnh
b my chnh quyn. Cc nh t tng mi a ra
nhng t tng cp tin.
Nhng t tng mi trong lnh vc
khoa hc v trit hc c tho lun Cuc
trong nhng cuc gp g phng khch sng i
ca cc n ch nhn ni ting nh vi tt c
Ninon de Lenclos (16201705). Nhng mi
phng khch nh vy l ni nui dng ngi,
s pht trin ca Thi i L tr chu c ngi
u. giu ln
ngi
ngho,
lc ny
rt khc
trc.
Ngi ta
bt u
t cu
John Locke (16321704) l mt trit gia hi v
Anh nghin cu v bn cht v tm hoi
hiu bit ca con ngi. nghi v
tnh
ng n ca nhiu t tng c tha nhn. Nhng li l trong Kinh thnh hoc ca cc trit gia
Hy Lp c i khng cn lm mi ngi tha mn. Nhiu ngi bt u tin vo kh nng t suy xt
ca mnh. Cng thi gian ny, con ngi c nhiu khm ph mi v th gii, bu tri, cc min t l
v v chnh con ngi. Ngi ta cm thy thi thc bi nhu cu kim chng, nghin cu, th nghim
v tho lun tt c mi iu, bt k iu g, nhu cu vt qua mt ranh gii mi ca tm ti khoa hc.
Cuc cch mng v phng php khoa hc v li t duy c t tn l Thi i L tr.
Cc l khch ti Nht Bn, Armenia, Mexico, bn o A rp v chu Phi khm ph v k v nhng

pht hin ca mnh. Cc loi thuc cha bnh mi (cng nh cc bnh mi) n t nhng min t xa
xi. Bc s m t thi nghin cu cc c quan ni tng trong c th v chc nng ca chng. Cc nh
thc vt hc su tm v bt u phn loi thc vt, cc
nh ha hc th th nghim cc hp cht. Knh thin
vn, phong v biu, ng h qu lc, my tnh c v
bm hi, tt c u c pht minh trong th k XVII.
Sir Isaac Newton (1642_1727) pht

minh knh thin vn phn x, gip lm
r nt v phng to hnh cc v sao xa.
Thin vn hc tr thnh mt mn khoa
hc chnh xc hn.
I THIN VN HONG GIA: i Thin vn Hong gia Greenwich do vua Anh Charles II,
bn thn cng l mt nh thin vn, sng lp v do Christopher Wren ch huy xy dng vo nm
1675. Nh thin vn u tin qun l i Thin vn Hong gia l John Flamsteed, mt nh thin
vn ni ting lc by gi. i thin vn ny c xy dng v bn cc v sao tht chnh xc
v bng ghi chuyn ng ca hnh tinh phc v cho thy th. Greenwich tr thnh mt trung
tm nghin cu ca thi . Gi tnh theo i Thin vn Greenwich, gi l Gi trung bnh
Greenwich (GMT), c ly lm gi quc t nm 1880. i Thin vn Greenwich ng vai tr
dn u trong lnh vc thin vn trong vi th k, v n th k XX, do tnh trng nhim v
nh sng n in trn cc ng ph London, hot ng thin vn ca i quan st ny c
chuyn ti nhng ni khc t nhim hn Anh.
L-GC V NHNG T TNG MI

Cc nh ton hc nh Leibnitz v Descartes nghin cu su v hnh hc v cc php tnh. Galileo v
Newton nghin cu trng lc v Kepler nghin cu chuyn ng ca cc hnh tinh. Tycho Brahe lp
danh mc cc v sao, Snellius, Huygens v Grimaldi nghin cu v tnh cht ca nh sng, v Boyle
nghin cu cc loi kh. Cc vt th c hc tun theo mt lgc hp l, v l-gc ny cng c p
dng vo x hi v i sng chnh tr ca con ngi. Francis Bacon pht trin tng v mt nh
nc hon ho. Cc nh t tng khc vit v chnh quyn, v cc quyn ca con ngi v kh c
(tha thun) gia ngi cai tr v ngi b tr.
Cc t chc mi c thnh lp lm ni tho lun cc t tng ni trn. Vin Hn lm Php ca

Hng y
Galileo Galilei (15641642) l nh thin

vn hc, nh ton hc v vt l hc. ng
lm Gio hi Thin Cha tc gin
khi cho rng Tri t quay quanh Mt
tri.
Richelieu c thnh lp nm 1635. Cc thnh vin

thi k u ca Hi (Khoa hc) Hong gia Anh gm
nh ha hc Robert Boyle, nh vt l hc Isaac
Newton, nh vit nht k ni ting Samuel Pepys v
kin trc s Christopher Wren. Trong cc qun c ph
hoc qun tr nghi ngt khi thuc l mc ln khp
chu u, ngi ta tho lun si ni cha tng c. Mt
cch suy xt s vic mi m, khng mang tnh tn gio
m da trn l tr ang c hnh thnh. Cc cng trnh
khoa hc ca Ren Descartes, Isaac Newton, Francis
Bacon, Galileo v nhiu ngi khc t nn tng cho
tri thc ngy nay ca con ngi v th gii.
Nm 1652, qun c ph u tin c

khai trng ti London. Ti y, ngi
ta tho lun v chuyn lm n, v chnh
tr v trao i tin tc. Qun c ph
Lloyds ni ting cng London, phc
v nhng v khch lm ngh bo him
hng hi.
Cho n th k XVII, Gio hi vn cn

cm m t thi v mc ch nghin cu.
Bc tranh ny ca ha s Rembrandt
m t cc bc s H Lan ang nghin
cu gii phu mt xc ngi.
M hnh v tr u tin c lm vo nm 1700 gii thch s vn ng ca cc hnh tinh
quanh Mt tri v cc v tinh quay quanh cc hnh tinh. Tay cm c dng quay cc hnh
tinh.
Knh thin vn thi k u ca Galileo cn th s, nhng nh n, ng pht hin c bn v
tinh ca Sao Mc.
CC MC THI GIAN CHNH

1608 Hans Lippershey, chuyn gia nhn khoa ngi H Lan, pht minh knh thin vn u tin
1609 Kepler trnh by quy lut vn ng ca hnh tinh
1628 Harvey pht hin vng tun hon mu
1635 Vin Hn lm Php c thnh lp
1637 Descartes lun gii hnh hc gii tch
1644 Nh khoa hc Evangelista Torricelli cng b l thuyt v phong v biu
1647 Pascal pht minh my lm php cng
1657 Huygens ch to ng h qu lc
1660 Phong v biu c dng d bo thi tit
1666 Newton pht biu nh lut hp dn
1673 Leibnitz pht minh my tnh
1705 Edmund Halley d on sao chi xut hin li nm 1758
1735 Carl Linnaeus phn loi ng vt v thc vt
1742 Anders Celsius t ra thang o nhit bch phn

NN N L V CP BIN (15171810)
Nhiu thuc a chu M pht trin vo thi k
u l nh nhng tn cp bin, cc ch n in
trng ma v hng triu n l chu Phi.
rong vng 100 nm k t khi Columbus ln
T u tin t chn ti chu M vo nm 1492,

hu ht dn bn x trn cc o vng bin
Caribe, ngi Arawak v Carib, cht v b
ngi chu u ngc i v b nhim bnh
tt t chu u. n u th k XVII, vng Caribe
tr thnh chin trng. Ty Ban Nha, Php, H Lan v
Anh cng tranh ginh cc hn o m h gi l Ty n
(West Indies) ny. Mt s hn o b i ch vi ln
trong cuc tranh ginh khc lit v bun bn v t ai
nhm thnh lp cc thuc a ca chu u.
Nhiu
tu t
nhn ca
ngi T cc cng nh cng Bristol, thnh
Anh, phm c ch bng thuyn n bn
ngi Ty Phi. Mt khi hng ha c bn ht
Ty Phi, cc con tu s cht y n l
H Lan
v ngi v a h sang Ty n. Chng cui ca
cuc hnh trnh l ch ng n v
Php chu u.
hnh
ngh
cp bin lm giu. H thng c chnh ph nc
h ng h v h quy nhiu ngi Ty Ban Nha, chim
cc o, lp cc khu nh c v thu c nhiu li
nhun. Mt s ngi trong s cp bin ny sau
Ty Phi l ni c nhiu vng. Ngi A c c lm c hi qun hoc tng c thuc a.
rp gi khu vc ny l Guinea v Francis Drake i thuyn vng quanh th gii trong
ngi chu u mn lun t ny ch khong thi gian 15771580, tn cng cc tu ca Ty
ng tin vng. Nm 1663, ng tin Ban Nha v v nc cng vi nhiu ca ci. Thuyn
vng u tin bng vng Guinea c trng Kidd c lnh trn p cp bin, nhng thay v
c theo lnh ca vua Charles I
lm vic ng li gia nhp lc lng cp bin.
Edward Teach (bit danh Ru en) v thuyn trng
Morgan tn cng cc khu nh c v tu chin ca Ty Ban Nha vng Caribe. H m ng cho
vic thnh lp cc thuc a. Ngi Ty Ban Nha b mt rt nhiu vng vo tay cp bin, nhng vic
ny khng cn c cng cuc thc dn ha chu M ca h.
HOT NG BUN BN N L
chu u, ung tr v c ph ang tr thnh mt, khin nhu cu v ng lm ngt nhng
ung ny gia tng. Cy ma pht trin tt trong iu kin kh hu vng Ty n nhng vic trng ma
cn nhiu nhn cng. Khng th tm cng nhn a
phng v phn ln dn bn x trn cc o cht. V
vy, nhng ngi thc dn nhp n l t Ty Phi.
Ngi
chu u
coi vic
h dng
ngi
chu Phi
lm n
l l
Cm st (cng tay) khng th m c
khng c
nu khng c dng c c bit, c g sai
dng cm hai tay ca ngi n l. tri.
Ngi
Nhng n l mi bt c b xch vi chu Phi
nhau c hoc chn. Gng c bng st b mua vi gi r mt, b ln cht cng trn cc con tu
lm ngi n l khng chy trn c. v bn cho cc ch n in. Hai phn ba trong s h
cht trn ng i v bnh tt, hoc do b ngc i
v lm vic qu sc. Mc d vy, n nm 1800 th chu M c chn triu n l chu Phi.
Nhiu khi ton b cc gia nh hoc c khi c lng chu Phi b a sang chu M lm n l.
Nhiu ngi trong s h cht trn ng i, v Ty Phi, Congo v Angola mt i phn ln dn
s.
N l thu hoch ma trong cc n in vng Carib. Cc ch n in tr nn rt giu c,
thng tr v chu u sng phong lu v giao ph n in cho nhng ngi qun l trng coi.
Mt thi gian di trc khi ngi chu u ti, ngi A rp bun bn n l b bin ng
Phi. Khi ti y ngi B o Nha dng n l vo cc cuc phiu lu lp thuc a.
TAM GIC BUN BN

Cc n in trng ma ca cc ng ch chu u vng Caribe thng rt rng. Mi n in c nh
kho, xng ng thuyn, nh th, khu sinh sng ca n l v dinh th ca ch n in. Mt tam gic
bun bn hnh thnh, trong thnh phm t chu u c a ti Ty Phi, n l t Ty Phi c
a sang chu M v cc sn phm t n in chu M c a v chu u. Cc th trng bo
b chu u bun bn cc mt hng nh ng n, thuc l, du n v cc sn phm khc c
khai thc. Hot ng cp bin, lp n in v chim hu n l c thc y bi mong mun thu
li nhun, v li nhun gip nn kinh t chu u pht trin.
Tnh trng chim hu n l cn tip din n th k XIX. Hu ht ngi M gc Phi ngy nay l hu
du ca nhng ngi n l chu Phi.
HENRY MORGAN: Thuyn trng
Morgan (16351688) ngi x Wales l
k gieo rc tai ng vng Caribe t
nhng nm 60 n nhng nm 80 ca
th k XVII. ng ta t chc cc i
cp bin, tn cng tu chin ca Ty
Ban Nha gia bin khi v chim ot
ca ci. Phn ln chin li phm c
ch v Anh tr n nhng ngi
u t cho hot ng cp bin ca ng
ta. Morgan chim Porto Bello nm 1668,
cp ph Maracaibo nm 1669 v
chim Panama nm 1671. Sau ny ng
ta c phong hip s v c cng chng
ngi Ty Ban Nha, v c phong lm
ph tng c Jamaica vo nm 1674.
ng ta mt nm 1688, khi 53 tui.
Nhng ngi cp bin nh Morgan
gip kinh t Anh pht trin thnh vng
hn nhiu.
CC QUC GIA CHU PHI (15501700)
Vo th k XVII, chu Phi gm nhiu dn tc v
vng quc khc nhau, mi dn tc v vng quc
c phong tc tp qun, hnh thc chnh quyn, ngn
ng v cc v thn ca ring mnh.
rong giai on ny, cc quc gia chu Phi
T
pht trin rt nhanh. Nu ngi chu u
khng ti th c l cc nc chu Phi a
nn vn ha ca h tin xa hn nhiu. Mc
d ngi chu u khng c nh hng ln
n chu Phi cho ti tn th k XIX, nhng h mua
vng, nhng vt phm c o v n l ca chu Phi,
ng thi bn sng, vi, cng c v thnh phm cho
chu Phi. Do vy, cc ngnh ngh truyn thng v x
hi ca chu Phi cng b thay i theo. Mt s vng
nh Ty Phi c rt nhiu ngi tr thnh n l. S chia
r trong x hi gia tng khi cc t trng v thng gia
t c nhng tha thun c li vi ngi chu u.
Mt s t trng thm ch cn bn ngi dn ca mnh
lm n l.
Songhai
l quc
gia ln
nht
Gao, Katsina v Kano tip nhn o Hi
chu
Phi. Cc do ngi A rp vt sa mc Sahara
truyn b vo Ty Phi. Cc vng quc
thng
ven bin vn duy tr tn gio ca ring
gia chu h. Phn ln min ng Bc chu Phi
u n nm di s kim sot ca quc
vng b Ottoman.
bin ni
y
ot ly ngnh bun bn vng v n l ca Songhai, do
s thnh vng ca Songhai cng chm dt. Nm
1591, mt i qun Morocco vt sa mc Sahara v
chim Songhai. pha Nam sa mc Sahara xut hin
cc quc gia mi, trong c Mossi, cc th quc
Hausaland, Kanem-Bornu v Darfur. Cc quc gia Hi
gio ny bun bn vi ngi Ottoman v ngi A rp.
pha ng, quc gia Ethiopia theo Ki-t gio b vy

Chic mt n u cu ny c xut x t bc bi cc nc Hi gio. Tn Hi gio mt s
vng quc Benin Ty Phi, ni ting vng t ca Ethiopia ni dy v tn ph nc ny.
v ch tc ng iu. Mt n l vt Sau ngi B o Nha ti, nh ui ngi Hi
tng trng cho cc thn linh v linh gio vo nm 1543, Ethiopia ha bnh tr li. Dc b
hn, c dng trong cc nghi l hin t
hng nm hoc cc dp nhy ma. bin
min
ng v
min
Ty,
ngi
B o
Nha xy
dng cc
pho i
v trm
cha n
Chic m ny ca ngi Asante c
l. Vic
lm bng vng, c trang tr ba ngi v ny thu
sng ng vt. Ngi chu u khng ht
th dng vng mua n l ca ngi ngi
Asante v ngi Asante c vng chu Phi
m h cn. Thay cho vng, ngi chu ti cc
u i sng ly n l v nh vy cng vng b
tng cng sc mnh qun s cho ngi bin v
Asante. khuyn
khch
cc t trng lm giu bng cch tham gia vo hot ng bun n l.
Ngi B o Nha cho xy cc pho i quanh b bin chu Phi. Bc ha ny c v nm
1646 m t pho i Mombasa trn b bin min ng (nay thuc Kenya).
DAHOMEY V ASANTE
Mt lot cc quc gia chim vng rng dc b bin Ty Phi. Nm 1625, mt vng quc mi tn
l Allada c vua Akaba lp ra. Trong thi gian 16451685, Allada sp nhp vi hai vng quc
khc thnh nc Dahomey. Quc gia mi ny tr nn giu c nh hot ng bun bn vng v n l.
Dahomey b ngi Yoruba n t Oyo (nay thuc Nigeria) tn ph nm 1747. Ngi chu u bit ti
nc Dahomey v khi vua ca nc ny qua i, hng nghn n l b hin t c th theo hu nh
vua th gii bn kia.
Pha Ty Dahomey l Asante. Nm 1689, Osei Tutu thnh lp lin bang Asante hng mnh v xy
dng th Kumasi. Asante pht trin thnh vng nh bun bn ht c-la, vng v n l. Pho i
v trm thng thng quan trng ca ngi B o Nha Elmira thuc Asante b ngi H Lan
chim vo nm 1637.
Chu Phi cung cp lc lng n l lm vic trong cc n in ngy cng pht trin mnh chu M.
Hng triu n l c ch bng tu vt i Ty Dng. Nhiu ngi cht trong cc cuc chin tranh
ginh n
l gia
cc quc
gia chu
Phi,
hoc
trong cc
hnh
trnh
khng
khip
vt i
Ty
Dng.
B mt
mt s
lng
ln
ngi
nh vy
l mt
thm ha
i vi
chu
Phi.
Mt cnh l hi ca b lc vng quc

Lovango thuc vng Congo nm 1686.
Mt thng gia chu u ngh i Sau khi ngi chu u ti y, s an
ru mnh ly nc ung vi th lnh ton v thng nht trong cc b lc dn
ca b lc Alcaty Senegal, Ty Phi vo dn nhng ch cho s nghi k ln
khong nm 1690. nhau ngy cng tng trong x hi v s
khng ch ca cc t trng tham lam.
CC MC THI GIAN CHNH

1570 Kanem_Bornu ni ln thnh mt nc ln
1575 Nhng ngi B o Nha u tin nh c Angola
1588 Cng ty Guinea ca Anh c thnh lp
1600 Mwenemutapa thi k hng thnh nht
1625 Vua Akaba thnh lp vng quc mi Allada
1637 Ngi H Lan nh ui ngi B o Nha khi B Bin Vng

1652 Cng ty ng n H Lan thnh lp Cape Town
Nhng nm 1660 Cc vng quc ca ngi Bambara ni ln Ty Phi
1685 Ba vng quc hp nht thnh Dahomey
1689 Osei Tutu lp ra quc Asante
1701 Osei Tutu pht trin sc mnh qun s ca Asante
Mt ng vua (oba) ca Benin ci nga trong m rc ca dn. Tng l nc giu c nht Ty

Phi, n th k XVIII, vng quc Benin bt u suy tn. Benin b yu th trc s ln mnh
ngy cng tng ca ngi Yoruba v ca vng quc Oyo.
IRELAND (15401800)
Vo th k XVII, ch cai tr ca ngi Anh theo Tn gio cui cng cng c p t bng v
lc ti Ireland (Ai-len). Ngi Ireland c phn khng nhng mi cuc ni dy u b ngi Anh
n p d man.
gi Ireland khng bao gi a thch s cai
N tr ca ngi Anh. Vua Anh Henry II

chim hu ht Ireland vo nm 1171, v
trong 400 nm tip theo, cc v vua nc
Anh vn lun cht vt vi vic duy tr
quyn lc ti Ireland. Theo thi gian, quan h gia hai
bn cng tr nn cng thng. Vn ch yu l tn
gio. Ngi Ireland l tn Thin Cha gio cn
ngi Anh l tn Tn gio. Cc linh mc Ireland
kch ng ni dy bng cch rao ging rng ngi Anh
l nhng k d gio khng c quyn chnh ng cai
tr Ireland. Nhng ngi Anh p dng nhng bin
php cng rn nhm kim sot ngi Ireland. H gii
th nhiu tu vin c v bn t tu vin cho cc dng h
Ireland ng h s cai tr ca Anh. Ngi Ireland phn
i bng cch thng xuyn ni lon. Nm 1556, n
hong Anh Mary I iu qun ti min Trung Ireland,
dng v lc bt mt s ngi Ireland bn x ri khi
ch v giao t ca h cho ngi Anh ti nh c.
N IN V KHI NGHA
James Butler, cng tc x Ormonde Nm 1580, ngi Anh tip tc m rng xm chim
Ireland. c chnh ph Anh ha hn v s giu c v
(16101688) l ngi cai tr Ireland cho
vua Anh Charles I.c hi, nhng ngi nh c Anh nhanh chng khai
khn t ai v pht trin cc th mi Ireland.
Nhng thuc a ca h b ngi Ireland tn ph trong cuc tn cng din ra nm 1598. Mt cuc khi
ngha n ra Ulster, vng ch c ngi Ireland sinh sng, nhng n nm 1603 th b n p. Ngi
Anh bt u lp mt n in , v hu ht ngi ti nh c l ngi Scotland theo Thanh gio.
n in c cng c bng cc th c pho i bo v nh Londonderry. Mt s ngi Ireland
chin u chng li, nhng nhiu ngi khc b i. n gia th k XVII, Ulster s ngi Tn
gio ng hn nhiu so vi ngi Thin Cha gio.
Nm 1642, ngi Ireland li ni dy v hng nghn ngi nh c Tn gio ti Ireland b git. Do bn

rn vi ni chin Anh nn mi n nm 1649 Cromwell mi dp tt c cuc ni dy ny. Khi ng
cng mt i qun hng hu tin vo Ireland, ngi Ireland b nh tan vi s d man ti khng
th no tha th c. Ngi Ireland phi chuyn ti nhng vng t t mu m min Ty nc ny
v binh lnh Anh c chia t ai nh c. n lc ny ngi Thin Cha gio mi s hu cha
y mt na din tch t Ireland.
Th trn Drogheda b qun Ireland theo o Thin Cha do Hun tc Phelim ONeill ch huy
bao vy vo nm 1641.
S CAI TR H KHC CA NGI TN GIO

Ngi Ireland c mt cht tia hy vng, khi vua James II theo o Thin Cha ln lm vua x Anh.
Nhng con gi ng li ly William x Orange ca H Lan, ngi ch huy lin qun ca nhiu nc
chng li nc Php. Nm 1688, William tr thnh vua x Anh. Hong t James, bit danh Ngi b
xng ngi bu (Old Pretender), con trai vua James II b ph trut, chy trn sang Ireland. Cui
cng, qun i ca hong t James (gi l qun Jacobite) nh nhau vi qun ca William trong trn
Boyne nm 1690 v qun ca William ginh thng li.
Lot s kin ny nh du mt bc ngot trong lch s Ireland. Cc b lut h khc c ban

hnh,
cm
ngi
Thin
Cha
gio s
hu
sng. H
cng b
cm
tham gia
chnh tr, L tn Thin Cha gio, vua James II
nm gi l nim hy vng ln lao ca ngi Thin
t ai, Cha gio Ireland. Nhng tnh hnh
b cm chnh tr chu u tr nn rc ri quanh
hc hnh vn Ireland, v nc Anh di s tr
v thm v ca William III buc phi nh bi
ch b James.
cm c
s hu nhng con nga ln. Nhng ngi Thin Cha
gio ci sang Tn gio c cp t tch thu t nhng
ngi vn theo Thin Cha gio. Cng ng ngi
Ireland bt u tan r, ngi th cam chu hon cnh, k
th chng i v thm nhiu ngi ri b t nc. Mc
d th k XVIII l thi k tng i yn n, nhng s
bt an vn ang nhen nhm Ireland. Khi Wolf Tone
lnh o mt cuc ni dy vo nhng nm 1790, nhiu
ngi Ireland b git, thi gian ngi Anh y li
mt cuc xm lc ca Php v n p cuc ni dy
ca ngi Ireland mt cch d man. Tuy nhin, ngi Bn Ireland ny do mt ngi Php
Anh cng buc phi hiu rng nhng ngi Thin Cha v vo nm 1635. 14 nm sau ,
gio Ireland vn cn . Cromwell cng mt o qun hng hu
ti n p d man cuc ni dy ca
ngi Ireland chng ch cai tr ca Anh.
Nhiu ngi Ireland buc phi chuyn
ti vng t t mu m hn min Ty.
CC MC THI GIAN CHNH

1556 Mary I bt u cho lp cc n in ca ngi Tn gio Ireland
1580 Cc khu n in c thnh lp thm
1598 Cc cuc ni dy n ra khp Ireland, nht l Ulster
1642 Ngi Ireland ni dy chng ch thng tr ca Anh
1649 Cromwell n p cuc ni dy ca ngi Ireland

1690 Trn Boyne ngi Tn gio chin thng
1798 Cuc khi ngha dn tc ca Wolf Tone
TRN BOYNE: Trn nh mang tnh quyt nh ny din ra gn th trn Drogheda vo nm

1690. i qun ca vua James II, v vua Anh cui cng thuc dng h Stuart mi b ph trut, b
qun Tn gio ca William III p o v s lng. Khi qun ca William vt sng Boyne, qun
ca vua James b chy. Vua James phi sng lu vong Php trong khi chin thng ny cng
c s cai tr ca William Anh.
NC NGA M RNG (16131725)

Khi Peter i bt u tr v, Nga l mt nc lc hu. Peter bt u qu trnh ci cch, a
Nga thnh mt trong nhng siu cng trn th gii.
m 1682, khi mi mi tui, Peter (Pyotr)
N I, cn gi l Peter i , cng vi
ngi anh cng cha khc m l Ivan V k
v ngi Sa hong nc Nga. Sophia
Alekseyevna, ch gi cng cha khc m
ca h, lm nhip chnh cai tr Nga khi hai ngi cn
nh. Ivan l mt ngi km thng minh, v Peter rt
chn nn v iu . Nm 1689, Peter nm ton quyn
kim sot. Vo u thi k tr v ca ng, Nga l mt
nc kh lc hu so vi cc nc Ty u. Tham vng
ca Peter l a Nga tr thnh mt cng quc chu
u.
Peter i (16721725) c v y
di hnh hi mt con mo.
T th k X tr v trc, cc nh qu tc Nga l tng lp cai tr theo kiu cha truyn con ni.
Khi t chu u tr v, Peter bi b quyn lc ca gii qu tc. ng bt h ct b nhng b
ru di, mt vic c xem l du hiu chng t hnh ng kin quyt ca ng i vi gii qu
tc.
NC NGA NHN SANG PHNG TY

Nga l mt t nc rng ln v giu tim nng. Cc
nh thm him Nga thi k ny tin mnh v pha
ng, ti tn Siberia. Vic khai ph ni Ural giu
khong sn mang li ngun ti nguyn mi cho Nga.
Peter mun Nga chuyn trng tm t phng ng
sang phng Ty. iu ny lin quan ti vic gim
quyn lc ca gii qu tc Nga (boyar). K t th k X,
gii qu tc l tng lp cai tr Nga theo kiu cha truyn
Peter khuyn khch pht trin cc ngh
con ni v h mun duy tr truyn thng ny cng nh
tinh xo. ng trao chic cc nm
tng cng thm li ch ca h. qu ny cho con trai mnh l Alexis vo
nm 1694. ng c th cng l mt ngi
Sa hong Peter thc c rng nc Nga vn b c c c. Nhiu nm sau , ng cho bt
lp vi th gii chng no cha c mt li thng giam Alexis v Alexis cht v b tra
thng sang phng Ty, hoc qua bin Baltic do Thy tn.
in thng tr, hoc qua bin en do ngi Ottoman
kim sot. Nga khng c hi cng tr cng Archangelsk tt v pha Bc lun ng cng bng vo
nhng thng ma ng.
ginh c mt cng bin nc m, Sa hong Peter
tin hnh xm chim lnh th vng duyn hi. ng
chim cng Azov ca ngi Ottoman bin en (tuy
v sau ng li mt cng ny). Nm 1700, ng tin
hnh chin tranh vi Thy in v nh bi qun ca
vua Charles XII Poltava (Ukraine). Theo hip c
ha bnh c k sau , ng ginh c Estonia v
Livonia. iu ny mang li cho ng v th cn thit
vng ven bin Baltic.
Khi Peter i ti Anh, t ai bit ng

l Sa hong nc Nga. ng l ngi
ham hc hi, t cu hi vi bt k ai
ng gp. ng thch thc hnh ngh mc
v ng tu.
PETER V PHNG TY
Sa hong Peter tp trung quyn lc v trung ng v
bt Gio hi Chnh thng chu s kim sot ca nh
nc. ng thay i vai tr ca gii qu tc v yu cu
h phc v ng.
Sa hong Peter l ngi giu ngh lc v
lun lm vic khng ngng, t son tho Nm 1697, Sa hong Peter bt u chuyn i 18 thng
lut php, hun luyn qun i cho ti sang Ty u, c bit ti H Lan v Anh tm cch
quy hoch th, ng tu v thm ch hc hi phng php v k nng ca ngi phng
c nh rng. ng thn trng trong chi Ty. ng i khp ni, ci trang thnh dn thng, ti
tiu v hin hu ht thu nhp ca mnh
thm cc nh my, bnh vin, nh t bn (dnh cho
cho nh nc. ng mt sau mt ln ln
ngi ngho) v vin bo tng. hc ngh thut ng
xung sng Neva cu mt s thy th
cht ui vo ma ng.
tu, ng lm th mc nhiu xng sa cha v ng
tu chu u. Ri sau , ng thu hng trm th th
cng v th k thut dy cho ngi Nga.
Khi v nc, ng thit lp mt dch v dn s mi t

chc theo quy tc ca ngi chu u, v buc cc quan
trong triu tip nhn li n mc v cch c x ca
phng Ty. ng cho xy dng nh my, knh o,
ng s v thnh lp cc ngnh ngh mi. ng ci tin
qun i v xy dng hi qun, lp St Petersburg lm
th mi.
Tuy l mt ngi y nhit huyt, nhng cng c th

do qu mnh m v tn bo, nn ng khng c nhiu
ngi ng h. Khi Sa hong Peter mt vo nm 1725,
cng vic ca ng mi ch hon thnh c mt na,
tuy nhin ng khi ng mt tin trnh m sau ny
s bin Nga thnh mt trong nhng siu cng ca th
gii hin i.
Di thi cai tr ca Peter i , nng

dn Nga (nng n) tip tc sng trong
cnh ngho kh, thng b cht i
trong ma ng ko di v khc nghit.
Peter i a nhiu kin trc s v th th cng chu u v nc Nga tham gia xy dng
th mi to ln ca ng St Petersburg. Thnh ph ny c xy theo phong cch kin trc
mi baroque ang thnh hnh khp chu u. Trong hnh ny, Sa hong Peter ang tho lun k
hoch xy dng vi mt kin trc s vo nm 1703.
Bn ny m t quc Thy in lc rng ln nht, nm 1660. Thy in l cng quc
qun s ln nht Bc u v nm v tr l tng thc hin xm lc Nga vo nm 1708.
I CHIN BC U (17001721)
Sau cuc chin tranh gia Thy in vi cc nc Bc u khc, Thy in mt phn ln
quc ca mnh v Nga tr thnh cng quc hng u vng Baltic.
i chin Bc u l cuc chin gia Thy

in v cc cng quc Bc u khc do
Peter i ca Nga pht ng nhm tranh
ginh quyn kim sot bin Baltic v cc
vng t ln cn. Nm 1700, Thy in b
an Mch, x Saxony (nay thuc c), Ba Lan v Nga
tn cng. Vua Charles XII ca Thy in mi 18 tui
v cc nc k th ca Thy in hy vng c th li
dng s thiu kinh nghim ca v vua tr ny. Nhng
vua Charles chng t l mt nh lnh o bm sinh.
ng nh bi qun Nga Narva (Estonia), buc
Saxony, Ba Lan v an Mch rt khi cuc chin v
a mt nh vua mi ln ngai vng Ba Lan. Tm nm
sau , vua Charles xm lc nc Nga. Nhng lc by
gi ma ng khc nghit 17081709 bt u v qun
Bc tranh t th k XVII ny v vua Nga rt lui, rt n u l ph hy mi th n y.
Thy in Charles XI (16551697) v Qun Thy in thiu lng thc, li phi chng tr
gia nh ng. ng vua tng lai Charles cc cuc phn cng lin tc ca qun Nga. n ma
XII ang c m l hong hu xun, i qun ca vua Charles ch cn mt na.
Eleonora b trn tay.
Trong
trn
Poltava
vo
thng 6
nm
1709,
qun
Nga
nh bi
qun
Thy
in v
vua
Charles
phi
chy
Chic a ng ny m t cnh ngi sang Th
Thy in chim thnh ph Narva ca Nh K.
Estonia. Trong trn chin ny, 40.000 ng v
qun Nga b 8.000 qun Thy in nh ti Thy
bi thm hi. y l thng li to ln ca in
ng vua Thy in tr tui Charles XII. nm
1714 v
nh tan mt cuc xm lc ca qun an Mch nm 1716. ng xm lc Na Uy v b git ti
nm 1718. Khng cn vua Charles v b kit qu bi 20 nm chin tranh, ngi Thy in ng vi
cc iu kin ha bnh vo nm 1721.
Trn Poltava gn Kiev (Ukraine) vo nm 1709 chm dt quyn lc v s thng tr ca Thy
in trong khu vc. Qun i ca Peter i ng hn v c trang tr tt hn, trong khi
qun Thy in mt mi, i kht v xa qu hng.
TRANH NGI K V TY BAN NHA (1701
1713)
Khi vua Ty Ban Nha Carlos II mt vo nm 1700,
ng khng c ngi con no k v. Vn ai l
ngi k v dn ti cuc chin tranh ginh quyn
k v Ty Ban Nha.
dng h Bourbon ca Php v Habsburg
C
ca o u nhn mnh c quyn k v ngai
vng Ty Ban Nha. Trc khi vua Carlos II
mt vo nm 1700, h k mt tha thun
phn chia quc Ty Ban Nha. Nhng
trong di chc, vua Carlos li cc vng t ca mnh
cho Philip x Anjou, chu h ca vua Php Louis XIV.
Vua Louis pht l tha thun trc vi dng h
Hasburg m quay sang ng h Philip. Tuy nhin, tt c
cc nc chu u khng chp thun lin minh Php-
Ty Ban Nha ny.
n nm
1701,
chin
tranh
bng n
Ty
u.
Di s
t chc Theo Hip c Utrecht, Php vn gi
ca vua nguyn bin gii ca h. o chim H
Anh Lan ca Ty Ban Nha v Naples; Anh
William chim Gibraltar v Newfoundland.
III, Anh, Philip V vn l vua ca Ty Ban Nha.
H Lan
John Churchill, Cng tc x v hu ht cc nc nh thuc c cng vi o thnh
Marlborough (16501722) c phong lp mt lin minh ln chng li Php. Nm 1704, qun
lm ch huy lc lng lin qun vo Php thua trn Blenheim trc lin qun do Cng
nm 1702. ng ginh thng li trong tc x Marlborough ch huy. V cng tc ny tip tc
cc trn nh ln Blenheim, thng qun Php ba trn na H Lan thuc Ty Ban
Ramillies, Oudenarde v Malplaquet. Nha. Nm 1706, qun o do Qun cng Eugne x
Savoy ch huy nh ui qun Php khi Italia.
Tip , lin qun xm lc Ty Ban Nha nhng b qun Php nh bt, v Philip V, chu h ca vua
Php Louis, vn gi ngai vng Ty Ban Nha. Chin tranh ko di lm cc bn tham chin kit qu
v vo nm 1713, ha c c k ti Utrecht.
Qun cng Eugne x Savoy (1663
1736) chin u chng qun Th Nh K
trong v thnh Vienna b bao vy nm
1683. n nm 1701, ng tr thnh tng
t lnh ca qun o v chin u trong
trn Blenheim v Oudenarde.
TRN BLENHEIM: Nm 1704, trn Blenheim din ra Bavaria vi bn o qun v mt s
nc khc tham chin. Qun Php v qun Bavaria ang hnh qun v Vienna. i qun ca
Cng tc x Marlborough v Qun cng Eugne chn h li Blenheim. Trong trn nh tip
, 12.000 qun lin minh cng 30.000 qun Php v Bavaria thit mng. Tuy nhin, y l chin
thng ca cng tc x Marlborough v Eugne, v thnh Vienna c cu nguy.
CHU M THUC A (16001700)
ng o ngi chu u ti nh c lc a Bc M. H l nhng ngi to nn bn cht ca
cuc sng tng lai Tn Th gii.
gi Php v ngi Ty Ban Nha chim
N
phn ng trong s nhng ngi chu u
u tin ti nh c Bc M, nhng sau
ngi Anh v ngi c tr nn ng
o hn. Phn ln trong s h l ngi
Tn gio b truy bc chu u. Sau 20 nm k t khi
nhng ngi Thanh gio u tin t chn ti chu M,
Massachusetts c 20.000 ngi Anh. Vng thuc
a ny ln mnh v pht trin nhanh vi th ph t
Boston. Mt s ngi nh c y chuyn ti o
Rhode v Connecticut.
Nm
L mt tn Quaker giu c, William1625,
Penn (16441718) lp ra thuc a
New
Pennsylvania nm 1681. Sau ng n
nhn nhng ngi b truy bc tn gio
York bt
u l
v gp kh khn ti thuc a ca mnh.
thuc a
ca H
Lan vng ca sng Hudson. Khi ngi Anh tip qun
thuc a ny vo nm 1664, th ngi Anh, ngi c
v ngi thuc nhiu dn tc khc nh c ti .
New York sm pht trin thnh mt thnh ph quc t
ln ca cc thng gia v th lnh ngh. T New York
i xui theo b bin s n Pennsylvania, thuc a
c vua Anh trao cho mt nhm tn Quaker do
William Penn ng u vo nm 1681 nh mt hnh
thc tr n. William Penn l mt ngi l tng ha
tn gio, m c tin hnh cuc th nghim thing
ling, mt x hi kiu mi. ng gip nhng ngi
ngho t chu u ti nh c thuc a ca mnh.
Nhiu ngi Anh, Scotland, Ireland v c ti y
bt u mt cuc sng mi.
Xui v pha Nam, vng Carolina v Virginia pht trin

mnh v quy m sau cuc ni chin Anh, khi t ai
hai vng ny c vua Charles II cp cho nhng ngi
bo hong. H lp n in trng cy thuc l, bng,
la v cy chm, mang li nhiu li nhun. T nm
1619 tr i, ngi nh c nhp n l t chu Phi ti
lm vic trong n in ca h. Chng bao lu, ngi
n l chim phn ng dn s y.
Ngi nh c lm vic chm ch xy
dng cuc sng mi. y l mt tiu
nng tri gia nh Maryland (trc
y l New Sweden Tn Thy in).
Gia nh ny nui gia sc, ln, g v
trng la m, rau, cy thuc l, bng.
Ngi Thanh gio vng New England

rt quan tm n gio dc. Nm 1636,
chnh quyn Massachusetts thnh lp
trng i hc Harvard Cambridge.
Hi i Hu Quaker c lp ti Anh vo gia th k XVII. Thnh vin ca Hi Quaker l
nhng ngi Thanh gio; h khng thch cc linh mc kim sot Gio hi. Nhng tn Quaker,
trong c c ph n, c khuyn khch thuyt gio v ni ln kin ca mnh.
NHNG NGI NH C TIN PHONG

min Ty Nam, nhng ngi nh c tin phong Ty Ban Nha dn ti New Mexico v xy dng th
ph Santa Fe vo nm 1609. y l mt thuc a c nhng pho i, hm m v trm thng
thng. Nm trong tay vng Florida, ngi Ty Ban Nha l ra c th chim ton b Bc M, nhng
h b l c hi ny do b mt quyn kim sot trn bin. Ngi Php nh c quanh khu vc St
Lawrence, vng Ng i H v sng Mississippi. n nm 1700, dc b i Ty Dng c 12
thuc a ca ngi Anh vi khong 250.000 ngi, trong khi ch c 20.000 ngi Php. Ngi c,
H Lan, Thy in, Lithuania, Bohemia v cc dn tc khc, mi nhm u tm c cho mnh mt
ch ring nh c. Mt chu M mi c to dng nn bi nhng ngi dn bnh thng cn c
lao ng ch khng phi bi chnh ph cc nc chu u xa xi.
Nm 1619, cc i biu c bu ln
Da lng th l mt mt hng quan trng u tin ca thuc a Virginia cng vi
c ngi nh c xut sang chu u. thng c v hi ng thuc a hp
Trong nh, hai ngi Php bun da ti Jamestown lm lut.
lng th gp nhng ngi chu M bn
x gn H Thng.
NGI BN X
Thi gian u, ngi bn x chu M v ngi chu u ti nh c cng c li khi giao thip vi
nhau, trong mt s trng hp hai bn cng chung sng ha bnh. Nhng khi c nhiu ngi ti nh
c th ngi bn x b chim t. xy ra mt s hnh ng tn bo ca ngi ti nh c nn ngi
bn x ngy cng mt lng tin vo h; hnh ng chng i ngi nh c ngy mt tng. Cc cuc
xung t a phng n ra, dn ti chin tranh vo nhng nm 1670. Ngi nh c ginh thng li
v s phn khng ca dn bn x gim i. Mt s ngi bn x b ui khi qu hng. Khi s
chim lnh ca ngi chu u ti chu M tr nn chc chn, ln sng di c dn sang chu M bt
u.
V XT X PH THY SALEM: Nm 1692, mt s thiu n th trn Salem
(Massachusetts) ni rng h b mt n l Ty n tn l Tituba b ba m. Phn ng ngi dn
thi tin vo php ph thy v ngi Thanh gio Salem hong s. Vic ny dn ti v xt
x v hnh hnh 14 ph n v 6 ngi n ng b buc ti lm ph thy. Mt s ngi cht trong
t v hn 150 ngi khc ch xt x. Cui cng, nh thng c Massachusetts l William Phips
v nh truyn gio ng knh ca Gio phi Cng l (Congregational) l Increase Mather can
thip, cn no lon ca ngi Thanh gio mi chm dt.
NGH THUT (16011707)
Vo th k XVII, mt phong cch ngh thut v iu khc mi c tn gi l Baroque pht trin
chu u. Nhiu th loi m nhc mi cng bt u xut hin trong thi k ny.
chu u, quc Ottoman, Nht Bn v

Trung Quc, nhng khc bit vn ha
gia nhng ngi bnh thng v giai cp
thng tr ngy cng ln. Vn ha ca
nhng ngi dn thng chu khng
c lu gi, nhng nn vn ha ca tng lp cai tr th
c bit n nhiu. Trong khi , vn ha i chng
chu u c nng cao nh s pht trin ca lnh vc
in n, kch ngh v i sng cc th. Italia, xut
hin mt dng hi kch mi gi l commedia dellarte
(hi kch ng tc), trong on kch biu din ng
khu.
Trong
khi ,
mt
phong
cch mi
gi l
Molire (16221673) vit nhng v
Baroque
kch gii tr cho triu nh ca vua
pht
Php Louis XIV. Ni ting nht trong s
tc phm ca ng l cc v hi kch ch
trin
giu nhng thi h tt xu ca con
tng lp
ngi nh tnh bn tin v thi hm nhng
hnh. ngi
chu u
giu c.
Cc ha
s, ngh
s iu
khc v
kin trc
s p
dng
phong
cch ny
to n
tng uy
nghi k
v v
cng
biu hin
Kch kabuki pht trin ti Nht Bn vo thc ti.
th k XVII. y l mt mn ngh thut Cc ha
c nghi thc rt cht ch, kt hp c i s nh
thoi, ht, m nhc v ma. Nam gii Rubens,
ng tt c cc vai trong mi v kch, c
nhiu v n nay vn c trnh din
ti Nht Bn.
Rembrandt v Van Dyck ca H Lan, Velsquez ca Ty Ban Nha v rt nhiu chn dung theo phong
cch gn nh chp nh. Ruisdael ca H Lan, Salvator Rosa ca v Claude Lorraine ca Php l
nhng ha s v phong cnh hng u ca thi k ny.
Cc tc gi Cervantes, Milton, Pepys v Bunyan vit

nhng cun sch bnh dn v cc vn thuc mi
quan tm chung. Cc nhc c nh so, n clavico, n
ng, v cm tr nn ph bin. c bng g c
nhi bc, nh bng v trang tr cu k. Cc nh son
nhc chu u vit nhng bn concerto, sonata, opera
v oratorio (nhc kinh thnh) u tin trong thi k ny.
Ti Nht Bn, ngay c nhng hp ng

cm cng l nhng tc phm ngh
thut. Hp cm sn mi mu en v
c lm vo th k XVII ny c cc
hnh v bn ngoi, bn trong c nhiu
ngn.
Ba-l v opera pht trin t cc bui trnh din gii tr trong hong cung. Mn Ba-l c nh
son nhc cung nh Jean-Baptiste Lully v din vin ma Pierre Beauchamp pht trin trong
th k XVII ti Php. Ph n khng din cc vai ma cho n nm 1681. Opera bt u Italia
v rp opera i chng u tin c khai trng ti Venice nm 1637. Cc nh son nhc Italia
du nhp opera sang c v Php.
Bc tranh Ba tic ca Belshazzar do ha s H Lan Rembrandt van Rijn (16061669) v. Bc
tranh m t v vua cui cng ca Babylon l Belshazzar thy im bo trong mt ba tic rng
ng s cht v quc ca ng sp . Ch mi l v mang tnh thn b ny chng t con
ngi cui th k XVII ngy cng quan tm ti cc tng khc thng.
y l tc phm David git Goliath ca Giovanni Bernini (15981680), mt nh iu khc v
kin trc ngi Italia hng u thi by gi. Bernini thit k v trang tr cc nh th, nh
nguyn, cc cng trnh tng nim cng nh m ca tm v gio hong.
Ngi Ottoman ni ting vi cc cung in, nh th

Hi gio v cc ta nh cng cu k ca h. Hong gia
nh Thanh Trung Quc xa ri cuc sng ca dn
thng, pht trin cc phong cch, phong tc tp
qun cu k m n nm 1800 tr nn cng nhc
hn, tch ri thc t. Nht Bn thi Tokugawa c cht
khc bit do nc ny tri qua cng cuc hin i
ha. Kch kabuki, tiu thuyt v cc hnh thc gii tr
khc pht trin nc ny.
Ba sch cu k trang tr theo phng

php ph men Cnh Thi lam c lm
Trung Quc vo cui th k XVII.
Cnh Thi lam l mt phng php
trang tr trn b mt kim loi. Cc hnh
trong thit k trang tr c vin
khung bng nhng si dy kim loi
mnh ( tch mu) v phn trong
khung c ph y bng cc lp men
mu sc khc nhau.
KIN TRC (16011707)
Ging nh ngh thut th k XVII, phong cch kin trc pht trin Ty u cng c gi l
Baroque. Cc thnh ph trn khp th gii c xy dng li theo phong cch honh trng ny.
o th k XVII, cc d n xy dng ln
V
c thc hin v c mc ch thc t ln
ph trng. Ti n , cc nh th Hi
gio, cng vin v cung in b th v tao
nh ca ngi Moghul nng kin trc Hi
gio ln mt tm cao mi. Trung Quc thi nh
Thanh, nhiu thnh ph mi v cng trnh cng cng
c xy dng do dn s tng mnh. Ti quc
Ottoman, kin trc s v i Sinan mt vo nm 1588
nhng trong th k XVII, cc hc tr ca ng xy
cc nh th, khu ch, cung in v ta nh cng cng
theo phong cch do ng khi xng.
Chu u l ni c s thay i ln nht. Sau v i Ha

hon vo nm 1666, thnh ph London c cc kin
trc s ni ting nh Hun tc Christopher Wren xy
dng li. Versailles ngoi Paris, mt thnh ph
hong gia c xy cho vua Louis XIV theo phong
Ti Anh, H Lan v c, ca s lp cch Baroque. Th mi St Petersburg ca Nga do
knh tr nn ph bin hn vo cui th
cc kin trc s theo phong cch Baroque ni ting nht
k XVII. Cc tm knh nh c gn
kt vi nhau bi nhng khung ch. Vo
chu u thit k v xy dng. V ti Berlin, th ph
th k XVIII, k thut sn xut c ci ca x Brandenburg, cng mc ln cc cung in mi,
tin gip cho con ngi c th dng cc cc ta nh chnh quyn v vin hn lm.
tm knh kch thc ln hn.
Cc ta nh ti cc th chu u cng mang mt dng
v mi do cc thnh ph rng ln hn v hin i hn. Cc ngi nh , nh kho, ng ph cng nh
cc cng trnh cng cng v nh th c xy bng gch v th hin cc phong cch hin i khc
vi kin trc ca thi k trc.
Cc ta nh Amsterdam xy bng
gch v c chm khc rt cng
phu. Do thiu t xy dng, ngi H
Lan xy cc ta nh cao tng san st
nhau.
Trng i hc William v Mary Williamsburg (Virginia) do nhng ngi nh c chu u
thi k u thnh lp vo cui th k XVII. Thnh ph Williamsburg c xy dng vi mc
ch c th l lm th ph ca Virginia.
S quan tm tr li i vi ngh thut c in dn ti h qu l nhiu cng trnh cng cng

chu u c xy theo m hnh cc ngi n Hy Lp. Vin Bo tng C Berlin c xy theo
phong cch kin trc baroque, dng cc ct tr kiu Hy Lp to v uy nghi v c knh.
c im ca cc ta nh mi trong th l c ca s ln lp knh, cc ng nt thng hn, phng

rng hn v mt tin thit k cng phu, phn nh nh hng ca tng lp trung lu ang ln mnh.
nh hng ca Thanh gio mang li s gin d trong
phong cch, th hin qua cc ta nh th Bc M
thuc a. Ti Amsterdam, Stockholm, Cologne v
Vienna, nh ca v ng ph mang mt kiu dng
mi. Tt c nhng iu ny to nn tng cho ngnh
kin trc ngy nay. Thi k ny thng c nhn nhn
l thi s k hin i.
Christopher Wren (16321723) xy

dng 52 nh th London (Anh), cng
nh bnh vin Chelsea v cung in
Kensington sau trn i Ha hon
thnh ph ny.
Nh th Xanh (Blue Mosque) ca o Hi Istanbul c Mehmet Agha, hc tr ca kin trc

s Th Nh K v i Sinan, thit k v c xy dng trong thi gian 16061616. C qun th
kin trc vi cc mi vm v khun vin tao nh ny bao gm c mt trng i hc, th vin v
dng tr vin.
Sau trn i Ha hon London vo nm 1666, Hun tc Christopher Wren c giao trng
trch xy li nh th ln St Paul. c khi cng vo nm 1675, nh th ln ny mt 25 nm
mi c hon tt v l kit tc ca Christopher Wren. Nh th ny kt hp nhng nt tinh hoa
ca phong cch kin trc Phc hng v phong cch Baroque, ni bt trong thnh ph.
Trong th k XVII, cc nh khoa hc bt u hiu c s vn hnh ca thin nhin v cch
thc ch ng thin nhin. H c nhng pht minh v khm ph dn ti nhng tin b ln v
k thut.
u th k XVII, trit gia v i ngi Anh
Francis Bacon coi khoa hc l vic

nghin cu s sng to ca Cha bng cc
phng php thc nghim. Theo cch ny,
ng vch ra mt con ng i gia mt
bn l nim tin tn gio trong qu kh v bn kia l s
tri dy ca l tr v s tm ti khoa hc. Th k ny l
k nguyn ca hot ng tr tu, vi khoa hc l trng
tm. T thi im ny tr v trc, hu ht cc nh t
tng vn bc b bt k tng no mu thun vi
nim tin tn gio c chp nhn. Cn Thi i
L tr, nhng t tng mi l v thng tin mi c
chp nhn. Mi kt lun rt ra t nhng tng mi
ny u phi c kim tra bng th nghim v quan
st.
Nhng my cng nghip thi k u Cc nh

khoa hc
nh my p vt ny gip cho vic x l
lc ny
mt lng ln vt liu d dng hn

nhiu.
chuyn
bit v nhng mn khoa hc c th. Robert Boyle c
nhng bc t ph v i trong ha hc, William
Harvey trong y hc v Isaac Newton trong vt l v
ton hc. Quan nim ca Newton cho rng mi vt trn
tri cng nh di t u c th hiu c bng l tr,
mang li cho khoa hc mt ngha mi, cng gn
nh mt tn iu. Trong thp nin 40 ca th k XVII,
cc cuc gp g gia cc nh khoa hc tr nn ph
bin hn. n thp nin 1660, cc vin hn lm nh
Hi Hong gia London, Vin Hn lm Hong gia
Paris c cc ng vua bo tr v l nhng t chc Nh khoa hc Php Ren Descartes
i u v nghin cu khoa hc trong 200 nm sau . (15961650) cho rng ch nhng t
tng no c th c chng minh bng
Trn ton chu u, nhng t tng khoa hc mi dn chng c hoc l l mi c coi l
ti nhiu pht minh sng ch mang tnh thc tin. Theo ng. Biu ny minh ha hc thuyt
ui cc pht minh ny l cc thy th, thng gia, ca ng v s phi hp ca cc gic
quan.
tng lnh v vua cha, v h c th thu c rt nhiu
tin t cc pht minh. Cc thit b c hc nh ng h,
my bm, m hnh h Mt tri chy bng dy ct (orrery), sng i bc, my dt v dng c c kh
c pht minh; i khi tc gi ca pht minh l nhng thin ti c c, rt t c mi ngi ng h.
Jethro Tull (16741741), mt nng dn
Anh giu c ham nghin cu cc
phng php nng nghip, pht
minh my gieo ht nm 1701. My ny
gieo ht ging thnh lung thng tp,
c th giy c gia cc lung. y l
chic my nng nghip u tin.
Nm 1581, Galileo nhn thy mt pha dao ng ca con lc mt mt qung thi gian chnh
xc, nhng phi n nm 1657, Christiaan Huygens mi thit k thnh cng ng h qu lc u
tin.
Cc binh s n hi th k XVII ra trn trong nhng b o chn rt dy. o ny rt dai c
th lm on mi kim nhng ngi mc vn c ng c d dng.
Knh hin vi, nhit k v phong v biu u xut hin ln u tin vo th k XVII. Chng gip
cc nh khoa hc lm th nghim chnh xc hn.
TIN B KHOA HC
Ln u tin, ngi ta c th o nhit chnh xc nh
c nhit k mi c pht minh. Nhng tin b ton
hc cng bt kp tin b trong khoa hc t nhin.
Nhng pht minh v cc php tnh, v lgarit v thc
lgarit gip cc nh khoa hc c th tnh ton chi tit
b tr cho l thuyt ca h. William Gilbert nhn
bit c in ln u tin vo nm 1600, tuy nhin
phi n nm 1900 in mi c a vo s dng
trong thc tin. Nhng bc t ph tip theo v ng
c hi nc, my dt v cc loi my khc xut hin
vo th k XVIII. Tt c nhng pht minh ny xut
pht t t tng ca thi Phc hng v hot ng
nghin cu Thi i L tr, v theo thi gian, t
tng v hot ng nghin cu ny gy dng nn
nn tng cho khoa hc v k thut m nhn loi c
c ngy hm nay.
Nhng loi v kh nh th ny gip cc

ng vua c yn n trn ngai vng. Ch
c vua l ngi tin mua nhng v
kh ny trang b cho qun i. Do
vy, nhiu ng vua tr nn rt mnh v
nhng ngi dn ni dy khng th lt
CC MC THI GIAN CHNH .
1608 Lippershey pht minh knh thin vn mi
1609 Drebbel ch to b iu chnh nhit u tin
1644 Torricelli gii thiu phong v biu (dng c o kh p)
1650 Von Guericke pht minh my bm hi
1654 Nhit k chnh xc u tin c s dng
1660 Thnh lp Hi Hong gia London
1666 Vin Hn lm Hong gia thnh lp Paris
1668 Newton pht minh knh thin vn phn x
1684 Newton pht biu thuyt vn vt hp dn
1705 Edmund Halley d on sao chi Halley tr li vo nm 1758

Hai tng Rochambeau v Washington ra lnh tn cng Yorktown trong thi gian Chin tranh
Cch mng M nm 1781.
CCH MNG V C LP
(1708 - 1835)
Th k XVIII thng c gi l th k ca cc cuc cch mng. T nm 1708 n nm 1835 n
ra cc cuc cch mng chng chnh ph v chnh quyn thuc a nhiu ni trn th gii; mt s
thnh cng nhng mt s li tht bi. Cc cuc cch mng chnh tr n ra do ngi dn khng hi lng
vi cch thc iu hnh t nc ca h. Ngoi ra cn c nhng cuc cch mng khc, trong cc lnh
vc nh k thut nng nghip v cng nghip, trong khoa hc, cng ngh v y hc, giao thng vn ti
v trong ngh thut, c bit l vn chng.
Cuc ni dy ca ngi Jacobite (ngi ng h vua James II ca dng h Stuart ln ngai vng
Anh) chng ch cai tr ca gia tc Hanover Anh kt thc bng trn Culloden nm 1746, khi
qun Jacobite b thua qun Anh do hong t William, Cng tc x Cumberland, con trai
vua Anh George II, ch huy.
Bc M, Hp chng quc Hoa K ginh c c lp, thot khi ch cai tr ca Anh
nhng iu dn ti nhiu kh khn cho ngi bn x chu M. Nhiu ngi di c t

chu u ti y chim thm rt nhiu t ai. Ti Nam M v Trung M, cc thuc a
u tranh i t do khi Ty Ban Nha v B o Nha v ginh thng li.
chu u, Ph (Prussia) v Nga ni ln thnh nhng cng quc, trong khi Cch mng Php nm
1789 t du chm ht cho nn qun ch ti nc ny.
Ti chu Phi, cc tc ngi Fulani Zulu v Buganda thnh lp cc vng quc mi. Cc quc gia
min Bc chu Phi thot khi ch thng tr ca ngi Ottoman. quc Moghul n sp v
Anh cng vi Php tranh nhau kim sot cc vng t ca nc ny. Trung Quc chim Ty Tng
nhng cng phi ng u vi nhng vn trong nc. Nht Bn cm ngi dn quan h vi
phng Ty. Trong vng Thi Bnh Dng, s xut hin ca ngi chu u e da li sng truyn
thng ca khu vc ny.
BC M
Th k XVIII chng kin s khai sinh nc M (Hoa K) v
Canada. Cuc Chin tranh Cch mng M vo nhng nm 80
ca th k XVIII n ra do s cai tr ti t ca chnh quyn thc
dn Anh. M tr thnh mt quc gia dn ch thc s u tin
trn th gii, c cai tr bng hin php, vi tuyn ngn v
cc quyn dnh cho tt c mi ngi (tr ngi bn x, tc th
dn, v n l). Mt tuyn ngn c lp c son tho, v sau
mt thi gian, nc cng ha mi bt u m rng v pha
Ty, vn ti Thi Bnh Dng. Vi hy vng tm kim mt
tng lai mi, nhiu ngi di c t chu u b chin tranh
tn ph ti Bc M, lm dn s ti y tng vt. Cc thnh ph,
hot ng bun bn v vn ha M hnh thnh v pht trin
mnh hn, phong ph hn. Ngi Anh vn c bm gi
Canada, nhng thuc a ny cui cng cng ginh c quyn
t qun nhiu hn. Trong khi , nhiu ngi bn x (th dn) min ng b ui khi mnh t
ca h nn phi di c v pha Ty. min Nam, n l lm vic trong cc n in trng bng v thuc
l, phc v cho nhu cu ca chu u v lm giu cho ch.
TRUNG V NAM M
Cc cuc chin tranh do Napoleon tin hnh chu u buc
ngi chu M La-tinh suy ngh v mnh, v vo u th k
XIX xut hin nhng phong tro ginh c lp mi, chng li
ngi Ty Ban Nha v B o Nha ti cc thuc a ca h.
Ca ci t cc hm m v n in s dng n l khng cn
quan trng nh trc na, v ngi chu M La-tinh lc ny
phi u tranh ginh ch ng trong mt th gii ang bin i
nhanh chng. Tuy nhin, cc phong tro i c lp u do
gii ch n in lnh o nn dn thng khng c li bao
nhiu. Ngi bn x chu nhiu mt mt di ch cai tr ca
ngi u gc Latinh (Latino) n nh c.
CHU U
Trong phn ln th k XVIII, mt khong cch hnh thnh v
ngy cng pht trin gia cc tng lp trong x hi chu u.
Nhng nh cai tr giu c v c on sng trong cung in
nguy nga, trong khi tng lp trung lu ang ln mnh bng
nhng ng tin h kim c theo cch mi so vi trc th
c tm nhn khc, tin b hn. X hi chu u thay i mnh
m. Cc thnh ph pht trin, cc ch ngn hng v nh sng
ch lun bn rn, hng ha v t tng t bn ngoi xm nhp
vo. Nh cc pht minh mi, cc nh my bt u sn xut
hng ha vi s lng ln. Trong thi gian din ra cc cuc
chin tranh do Napoleon khi xng, trt t c b ph b
phn ln chu u, vai tr ca lut php v hot ng kinh
doanh tr nn quan trng hn. Nga m rng sang Vin ng,
g ca Trung Quc. Chu u lc ny thng tr th gii, ch yu nh hot ng bun bn, cng
nghip, nh s to bo v sng ng, v nh hng ca chu u vn tip tc gia tng.
CHU
Trong thi k ny, n dn b ngi Anh chim lnh. Trung
Quc tr nn bo th, cng li s thay i ca thi th, khng
chu tip nhn nhng t tng mi v khc t quan h vi
nc ngoi. Nht Bn vn b c lp nhng hin i ha nhanh
hn Trung Quc. Cn i vi cc nc chu khc, ngi
chu u va l nhng ngi bn mi va l k th mi; ngi
chu u can thip vo cng vic ca cc nc ny v thng
ginh li th cho mnh. S knh ch gia Nga, Trung Quc v
Anh trong vic ginh quyn kim sot khu vc Trung tr
nn gay gt hn. Phong tc truyn thng v s n nh chu
b suy yu dn; v nu nhng nh cai tr chu cng li th
ngi chu u li xm nhp mt cch b mt, theo li ca
sau.
C -
Sau cc cuc thm him ca thuyn trng Cook, Australia v New Zealand tr thnh mc tiu lp
thuc a ca Anh. Nhng ngi nh c bt u ti y vo u th k XIX. Ngi Maori vn thin
chin th nh tr, nhng th dn Australia c li sng n gin hn nn khng sc khng c v
b n p d dng.
TRUNG NG
n thi im ny, Trung
ng suy yu do
quc Ottoman suy tn.
quc Ottoman mt
quyn kim sot Bc Phi
v Ai Cp. Ba T vn n
nh, hu nh khng chu tc ng ca bn ngoi.
CHU PHI
Mc d ngi chu u v ngi A rp kim sot mt s thuc
a vng ven bin, nhiu quc gia chu Phi lc ny tr nn
kh mnh. Tuy nhin, nhiu quc gia trong s pht trin
mnh chnh l nh bun bn vi ngi chu u. Mt s b lc
y thng tr cc b lc khc, v mt s b lc nh Zulu v
Asante gy hn vi cc b lc lng ging. S chia r gia
ngi chu Phi to thun li cho ngi chu u trong vic
khin cc quc gia chu Phi chng li nhau.
O V PH (17111786)
n thi gian ny, quc o qua thi k nh cao v x BrandenburgPh ang ln mnh
hn. C hai quc cng mun thng tr cc bang khc ca c.
m 1711, i Cng tc o Karl (Charles)
N
VI tr thnh hong La M Thn thnh.
Vic ny dn ti s sp nhp cc vng t
ca quc La M Thn thnh vo lnh
th o v a Karl VI thnh ngi quyn
lc nht chu u. Sau khi ng mt vo nm 1740, c ba
ngi cng tuyn b chnh h ch khng phi Maria
Theresa, con gi Karl, mi l ngi c ni ngi.
l Karl x Bavaria, Philip V ca Ty Ban Nha v
Augustus ca vng quc Saxony.
Tnh
hnh
cng tr
Maria Theresa l n hong thuc dng
h Habsburg cai tr o t 1740 n
nn phc
1780. Vi s gip ca cc quan t tp khi
tng c tuyn chn k, b dn cc nc
ci thin tnh hnh trong quc o, ci chu u
cch chnh quyn a phng, gio dc khc can
v qun i. thip vo
chuyn
ny.
Cuc
chin
tranh
ginh
ngi k
v o
(1740
1748)
Frederick i l vua Ph t 1740 n
bt u
1786. ng l ngi nghim ngh, dng
khi qun
cm v y tham vng. Di s lnh
Ph xm
o ca ng, Ph tr thnh mt nc
vng mnh. ng chnh thc ha s lc tnh
khoan dung tn gio nc ny v gii Silesia
phng nng n. Nhng cc cuc chin ca o.
tranh do ng tin hnh khin nhiu Ph
ngi cht. c
Php, x
Bavaria, x Saxony, x Sardinia v Ty Ban Nha ng h. Nhng Anh, Hungary v H Lan ng h
Maria Theresa. Kt cc ca cuc chin tranh ny l Maria Theresa vn gi ngai vng, o b suy yu
v Ph chim gi Silesia. Cn cn quyn lc c nghing v Ph v quc La M Thn thnh suy
yu. o l quc rng ln nhng ang mt quyn lc. Hn mt th k sau, vo nm 1870, chnh
Ph thng nht c, v o b gt ra ngoi.
BRANDENBURGPH
Nm 1618, triu i Hohenzollern lu i
Brandenburg tha k nc Ph. n nm 1700,
BrandenburgPh tr thnh mt cng quc Tn gio
hng u vi th l Berlin. Cc vua Ph xy dng
mt chnh quyn hiu qu v gip cc ngnh ngh
nc ny pht trin. Nc Ph tr nn hng mnh di
thi tr v ca Frederick William I (cai tr trong thi
gian 17131740), ngi xy dng qun i ca Ph.
Nm 1740, ngi k v ng l Frederick i dng
c xy dng trong nhng nm 1696
i qun ny thch thc o, Php v Nga. Trong thi
1730, cung in ma h hong gia
cai tr ca mnh, ng m rng gp i din tch nc Schonbrunn Vienna l mt v d v s
Ph, ci thin hot ng kinh doanh v cng nghip, k v v huy hong ca kin trc trang
a nc ny thnh mt trung tm vn ha ca thi tr Rococo.
Khai sng. Trong 100 nm tip theo, Ph chim thm
nhiu vng t, ngy cng chi phi Ba Lan v min Bc
nc c.
Trong trn Fontenoy B vo nm 1745, Php ginh c thng li quan trng trc o v cc
ng minh ca nc ny. Trong bc tranh ny, vua Php Louis XV ang ch tay v pha ngi
thng trn l Nguyn soi Saxe.
SCOTLAND: QUN JACOBITE (17011746)
u th k XVIII, s bt bnh ca ngi Scotland, cng vi vic nh Stuart cho rng h c
quyn i ngai vng x Anh, dn ti hai cuc ni lon m mu cng nhng hu qu tai
hi ca ngi Scotland.
hi vua James II mt vo nm 1688, dng h
K Stuart mt ngai vng Anh. Ngi dn

vng cao nguyn Scotland mun c mt ng
vua ngi Scotland. Trong khi , ngi
Anh ra sc ph v h thng th tc cao
nguyn Scotland mt cch c ch , bng cch yu cu
cc a ch ngi Scotland (cc th lnh th tc) lm
vic cho h phi sng xa nh, ti Edinburgh hoc
London. H qu l cc a ch ny cn c thm tin,
cho nn h tng tin cho thu t v bt u ui ngi
trong th tc ra khi t ai ca h. Tnh thn trong cc
th tc tan v, cc thnh vin trong th tc tr thnh
ngi i thu, khng cn quyn g trong th tc na.
Bonnie Prince Charlie (tc Charles

Ti x
Edward Stuart) l ngi mang hai dng
Anh, N
mu Scotland v Ba Lan, c nui dy
Rome. ng ti Scotland ch huy
hong
cuc ni dy nm 1745 v b nh bi
Anne
trong trn Culloden. qua i
nm
1714.
Anh h
b l
George
x
Hanover
(t c)
tr thnh
Flora MacDonald l con gi mt a ch
ng vua
ngi Scotland lm vic cho ngi Anh.
mi.
Mc d vy, c ng h Bonnie Prince
ng l
Charlie, v khi ng chy trn, c ci
trang cho ng thnh ngi hu gi ca
cht ca
mnh v gip ng trn thot. vua Anh
James I
v l tn
Tn gio, nhng li l ngi nc ngoi. Mt s ngi cm thy chn James Stuart (ngi
Scotland) th hn, v ng khng nhng l ngi ca nh Stuart m cn l tn Thin Cha gio.
Nhiu ngi Scotland cng khng hi lng v x ca h sp nhp vi x Anh thnh Vng quc
Lin hip (United Kingdom) t nm 1707. Qun Jacobite xm lc x Anh nm 1715 nhng b nh
bi trong trn Preston ht Lancashire.
Qun Jacobite ng h James Stuart. H lp k hoch ni dy c Anh v Scotland nhng u tht bi.
James Stuart t Php tr v Scotland nhng qu
mun: 26 binh s b x t v 700 binh s khc b y i
Ty n. Mt cuc ni dy khc din ra vo nm 1745.
Con trai ca James Stuart, c bit danh (Hong t
Charlie ng yu) Bonnie Prince Charlie b mt ti
Scotland ch huy cuc ni dy. Sau khi trn vo
Scotland, i qun ca ng tn cng Anh. H ti
Derby nhng khng tin xa hn v pha Nam. Nm
1746, qun Jacobite b nh tan mt cch tn bo trong
trn Culloden.
Bonnie Prince Charlie chy trn v ci trang tr v

Php. Ngi Anh ginh quyn kim sot vng cao
nguyn Scotland v tr th ngi Scotland mt cch tn
khc. Cc a ch Scotland b t hnh, thnh vin cc
th tc b tc v kh. H b cm mc vy kilt truyn
thng v thi kn ti cho n tn nm 1782. Trong
nhiu nm, t ai ca cc th tc ngi Scotland b Qun Jacobite b qun Anh do Cng
cng ch gii ta lm ch chn th cu cung cp tc x Cumberland ch huy nh bi
Culloden. Cng tc ny cho git tt
lng cu cho cc xng len ang pht trin Anh.
c nhng ngi b thng v truy ui,
Thnh vin cc th tc b chuyn ti sng cc thnh
trng tr nhng ngi khc.
ph, Ulster (thuc Bc Ireland) hoc cc thuc a.
Bonnie Prince Charlie t Php b mt ti qun o Hebridean ngoi khi pha Ty Bc
Scotland, trn ng ti Scotland lnh o cuc ni dy nm 1745.
CCH MNG NNG NGHIP (16501800)
Vo th k XVIII, cnh quan nhiu vng ca chu u thay i mnh m, c bit l Anh, ni
cc phng php nng nghip mi hiu qu hn trc c p dng.
Cc phng php lm ngh nng chu u khng h

thay i trong nhiu th k. Nhng n th k XVIII,
cc a ch, nh thc vt hc v nh chn nui, c bit
l Anh, cng nhau tho lun nhng cch trng trt
chn nui hiu qu hn. Cc nh khoa hc nghin cu
lai ging vt nui, qun l t v tng sn lng v
ma. Cc thnh ph v cc ngnh ngh ln mnh hn,
ngh nng c th kim c nhiu tin hn. Li nhun
tng ln, cc a ch li cng tip tc nghin cu v th
nghim. Tt c nhng din bin ny dn ti mt cuc
cch mng trong lnh vc nng nghip.
Nhng
chic
cy mi
Tranh bim ha ny m t mt nng c
dn ang c mang mi nng c lao ng thit k,
cn dng n trong cc trang tri kiu v vo
mi vo th k XVIII. nm
1701,
mt ch
tri
Anh tn
l Jethro
Tull pht
minh ra
my gieo
ht do
nga
Thomas William Coke (17521842), B ko.
tc x Leicester, l mt a ch giu c My ny
v l Ngh vin. ng ni ting l ngi gip
i u trong cuc Cch mng Nng
nng dn
nghip.
gieo ht
bng
phng php c kh, gieo thnh tng lung d lm c. Nh cch lm lun canh, mu ca t
tng ln, v nh gy ging cng phu, cc ging vt nui c ci thin. Cc phng php ny thy
u cn u t ti chnh v i hi quy m nng tri ln hn.
Cnh quan nng thn thay i mnh m vo th k XVIII. nhiu vng ca nc Anh, trc
ngi ta vn canh tc trn nhng cnh ng rng ln, khong ng nh thi Trung i. Nng dn thu
tng tha rung nh trn nhng cnh ng ny v lm vic cnh nhau. H thng ny ch sn xut
lng thc cung cp cho dn nng thn ch khng d tha bn cho dn thnh th.
nhiu lng qu, ngi ngho buc
phi b nh ra i nhng ch cho
nhng cnh ng mi c ro bao quanh
cng vi phng php trng trt mi.
Mi nm, Thomas Coke t chc mt hi ngh ti Lu i Holkham ca ng nng thn cc
a ch v nhng ngi gy ging ng vt t khp mi min chu u ti tho lun cc phng
php lm nng. Chnh ng lai to c mt ging cu mi.
Hng nm, Hi Nng nghip Hong gia Anh t chc nhng l hi ngoi tri trng by cc
ng vt ni v tho lun v trng trt. Bui l hi ny din ra gn Bristol vo u th k XIX.
O LUT RO T
Cc a ch cho rng nu cnh ng ca h c ro
xung quanh th canh tc s hiu qu hn. Trn nhng
cnh ng rng ln, h cho dng tng, ro quanh cc
tha rung ca mnh, to thnh cc cnh ng nh hn,
d canh tc hn. Cc o lut Ro t c Ngh vin
Anh thng qua trong nhng nm 17591801 khin c
cc vng t chn th gia sc chung cng b ro li.
Tng cng c ba triu hecta t c ro quanh trong
thi gian Cch mng Nng nghip.
Nhiu t in mt k sinh nhai, buc phi chuyn ti

cc thnh ph. Cc a ch giu c lp in trang ln
vi nhng dinh th nguy nga. Trang tri ca h tr nn
rng ln hn, mt s trang tri c nhng ngi th
lm vn ni ting nh Lancelot Gii giang
(Capability) Brown b tr li p nh vn cnh.
Nhng thay i ny c chnh quyn Anh, vi thnh
vin chnh l cc a ch, hu thun. Song nhng ngi
nng dn bnh thng th v cng khn kh v nhng
thay i . Vic lai ging th nghim cc loi vt
nui cho ra i nhng ging lai mi,
c ci to, nh ging ln Anh C
(Old English) ny.
CC MC THI GIAN CHNH

1701 Jethro Tull pht minh my gieo ht ging gip gieo ht nhanh hn
1730 Hun tc Townshend p dng ch lun canh bn loi cy trng
1737 Linnaeus trin khai h thng phn loi thc vt
1754 Charles Bonnet cng b nghin cu v gi tr dinh dng ca nhiu loi cy trng
1804 Nh khoa hc Php Sussure gii thch v s sinh trng ca cc loi cy trng
Nh cch lm lun canh, mu ca t tng ln, c bit l vic gieo c ba l bn nm mt ln

tr li mu cho t v t c ngh ngi. Phng php ny nng nng sut v ma
c trng trong ba nm tip theo.
CCH MNG CNG NGHIP THI K U
(17081835)
Cuc Cch mng Cng nghip, khi u t cng nghip dt ti Anh, mang li nhng thay i
cha tng c. l s pht trin nhanh chng ca cc thnh ph, hm m, knh o v nh
my.
u th k XVIII, hu ht dn chng vn sn
xut hng ha theo cch truyn thng,

thng l bng tay (th cng), ti nh hoc
trong cc xng nh. n ng lm th
mc, th rn, th dt. Mt s ngi lm
ngh nng, lm vic ngoi ng, trng cy lng thc
nui gia nh. Ph n lm vic nh, chm gia sc, ct
lng cu v xe lng cu thnh si dt vi. Cuc Cch
mng Cng nghip lm thay i tt c. Nhiu ngi
chuyn ti thnh ph lm cng n lng, cn cc ng
ch thu h lm vic tm cch tng li nhun bng cch
bt u m rng quy m sn xut.
Cuc Cch mng Cng nghip bt u ti Anh, trong

ngnh cng nghip dt. My mc c vn hnh bng
bnh xe nc y nhanh tc xe si v dt thnh
vi. Ngi ta xy dng cc xng v nh my dt ln
hn. Nhng thnh ph mi mc ln cc vng nh
Yorkshire v vng en (Black Country, ni c nhiu
My ta ht bng do Eli Whitney (ngi bi en do khai m) Anh hoc thung lng Ruhr
M) sng ch vo nm 1794, c dng c. Cc thnh ph cng nghip nh Birmingham,
loi ht bng v nhng tp cht khi Newcastle, Lille, Leipzig v Rotterdam m rng rt
si bng. nhanh. Mt mng li knh o c xy dng vn
chuyn hng ha mt cch hiu qu. Chng bao lu sau,
ng c hi nc c pht minh. Newcomen ch to c mt kiu ng c hi nc nm 1712
bm nc ra khi hm m. n nm 1776, James Watt v Matthew Boulton ch to ng c hi nc
chy my mc. Nm 1709, Abraham Darby bt u nung chy st trong l cao dng than cc.
Nc Anh tr nn ni ting vi tn gi cng xng ca th gii. Cuc Cch mng Cng nghip bt
u ti Anh, v khc vi phn ln cc quc gia chu u, nc Anh khng b chin tranh tn ph; c
ngun qung st v than di do; sm pht trin mt h thng knh o v c nhiu nhn cng r
(do vic ro t canh tc), cng nh c nhiu tin nh li nhun t cc thuc a.
My xe si jenny (xe nhiu si mt lc)
u tin c James Hargreaves sng
ch vo nm 1764.
Ci xay gi cnh qut c Edmund

Lee sng ch vo nm 1745. Phn nh
ca ci xay xoay theo hng cnh qut
cc bn hng gi cnh ci xay lun
quay v hng gi. Ci xay gi c
dng bm nc v xay ht.
y l mt xng dt lanh vo khong nm 1800, ti y si lanh c xe v dt thnh vi lanh.
ng c hi nc u tin c Thomas Newcomen (16631729) thit k vo nm 1712, c
dng bm nc khi hm m. Nhng ng c hi nc theo cc mu thit k sau ny c
dng chy my trong cc nh my.
NGNH CNG NGHIP ANH BNG N

n nm 1815, sn lng than , hng dt v kim loi ca Anh tng ng sn lng ca tt c cc
nc chu u khc gp li. t c mc pht trin ny, nc Anh mt mt th k. X hi Anh
tri qua nhng thay i ln do nhiu ngi chuyn t nng thn ra thnh ph, c cu gia nh v
lng mc b ph v, cng nhn b cc ng ch nh my y quyn lc bc lt. Nhiu tr em cht trong
khi lm vic di hm m v trong nh my. Mt giai cp mi gm cc nh cng nghip giu c ang
hnh thnh, cng nh tng lp nhng nh qun l v ngi c tay ngh. London tr thnh th ti
chnh ca chu u. Hng ch to c xut khu khp th gii v nguyn liu nh vi la, bng v g
c ch ti cc cng bin mi nh Liverpool v Glasgow, sau c chuyn vo vng ni a ca
Anh qua knh o.
Cc cuc Cch mng Nng nghip v Cch mng Cng nghip thi k u h tr ln nhau. Cc nh
my cung cp my mc v nng c mi cho nng dn, v nng dn tr nn ging cc nh kinh doanh
hn khi h bn sn phm ca mnh cho s dn ngy cng ng trong th. Cc tha thun ti chnh,
ngi mi gii v hp ng thay th cho cc mi quan h c nhn trong i sng nng thn v hot
ng bun bn a phng. Mt th gii mi vi cc nh my tm ti, xu xa v cc thnh ph ln
ang hnh thnh.
Vic pht minh ng c hi nc dn ti vic xy dng cc tuyn ng st dng vn

chuyn than t m ti nh my. Nm 1812, John Blenkinsop thit k u my hi nc c
c cu thanh rng, u my ny bt u hot ng trn tuyn ng st Middleton Anh.
CC MC THI GIAN CHNH

1709 Abraham Darby pht minh l cao
1712 Newcomen ch to ng c hi nc dng trong hm m
1733 John Kay p dng my dt c kh
1759 Nh my sn xut s ca Wedgwood bt u hot ng ti Anh

1764 Hargreaves pht minh my xe si jenny
1769 Thomas Arkwright pht minh my xe si chy bng sc nc
1769 Nicolas Cugnot ch to xe chy bng hi nc
1773 Arkwright xy dng nh my si u tin
1773 Chic cu bng gang u tin c xy Coalbrookdale (Anh). Eli Whitney pht minh my ta
ht bng M
Chin tranh gia Anh v Php chu u lan ra c chu lc khc. Mt s trn nh ln gia
qun Anh, Php v qun n din ra ti n trong thi gian t nm 1756 n nm 1763.
NHNG THAY I N (17071835)

Vo th k XVIII, n b tn ph khc lit bi chin tranh v s can thip ca nc ngoi.
quc Moghul tn li v n bt u chu s cai tr ca ngi Anh.
m 1707, Hong Moghul l Aurangzeb
N qua i. Trong thi gian tr v lu di ca

mnh, ng mt nhiu nm vo vic c
gng duy tr quyn lc v gi cho quc
c nguyn vn. Lng khoan dung tn
gio tng c tin Akbar khuyn khch mt thi
nay khng cn na. Sau khi Hong Aurangzeb mt,
n bc vo mt th k chin tranh do cc phe
nhm khc nhau tranh ginh quyn kim sot. Cc nh
cai tr a phng tng c cc hong Moghul y
nhim bo v cc bang xa xi t gy dng vng
quc cho ring mnh nh Oudh, Hyderabad v
Bengal. min Ty n v Punjab n ra nhng cuc
ni lon do cc bang ca ngi Maratha theo o
Robert Clive (17251774) l mt binh s Hindu v cc vng cng theo o Sikh t chc.
v l ngi qun l cho Cng ty ng
n ca ngi Anh vo thp k 1750 v
Nhng nm 17401760, ngi Maratha theo o Hindu
1760. Bng chin thng trong cc trn
nh ch cht vi ngi Php v n
xm chim min Trung n , ginh hu ht t ai
, bng bin php ngoi giao v mua ca ngi Moghul. Nhng n lc chim c quc
Moghul
chuc, ng cng c s cai tr ca
ngi Anh ti n .
ca h b
tht bi
vo nm 1761, do c ngi Afganistan xm lc.
Nm 1739, ngi Ba T di s lnh o ca Nadir

Shah tn cng min Bc v cp ph Delhi, th ca
quc Moghul, git hi 30.000 c dn. n nm
1762, ngi theo o Sikh vng Punjab gn nh tr
nn c lp. Ngi Nizam Hyderabad chim nhiu
vng t min Trung v min Nam. n ri vo
tnh trng cc k hn lon.
L tng c Cng ty ng n ca Php,
Joseph-Franois Marquis de Dupleix
(16971763) gy dng mt i qun
Sepoy (ngi bn x n ) v xung
t vi quyn li ca ngi Anh min
Nam n . Vic Robert Clive c c
lm ch huy ca qun Anh cui cng
khin cc k hoch ca ngi Php tht
bi.
Nadir Shah (16881747), vua Ba T (Iran ngy nay), l mt v tng li lc nhng tn bo. Nm
1739, ng ch huy qun lnh tn cng thnh Delhi, th ca quc Moghul, v ginh thng li.
NGI ANH TIP QUN

quc Moghul yu t cng b nhng ngi chu u y tham vng e da. Cc cng ty ng n
ca Anh v Php chim cc vng t rng ln n , vi trung tm l cc trm thng thng mang
li nhiu li nhun. Kt hp cc bin php ngoi giao, mua chuc v e da, h lin minh vi cc th
lnh n ang bt mn. Th lnh (nawab) Hyderabad trao t ca quc Moghul min Nam
n cho ngi Php i ly s h tr v qun s. Ngi Anh lin minh vi ngi Maratha v
Mysore. Tng Anh Robert Clive nh bi qun Php nm 1752. Tip , nm 1756, th lnh vng
Bengal chim cn c ca Anh Calcutta. Nhng vo nm sau , chin thng ca qun Anh
Plassey gip h chim Bengal. n nm 1761, ngi
Anh chim cn c ca ngi Php Pondicherry, chm
dt nh hng ca ngi Php n .
Trong 100 nm sau , Cng ty ng n ca Anh

ginh c cc vng lnh th rng ln cha tng c,
hoc buc cc bang c lp phc tng h. Ch vo nm
1858, chnh ph Anh mi tip qun hot ng cai tr
ca Cng ty ng n Anh. N hong Victoria tr
thnh n hong ca n .
S
SP
CA
N
T nm
1707 n
nm
1858,
n
tri qua
mt thi Nm 1757, Robert Clive gp Mir Jafar,
k chin Chm ng l hnh thc ngh thut rt mt vin tng Moghul, ngh chu cp
tranh v lu i ca n . Chic lc ng t
tin v bo m cc li ch khc nu ng
th k XVIII ny c lm Mysore,
bin ta ng v pha ngi Anh. S ng h
m t n thn Lakshmi v thn may
ng, ca Mir Jafar gip ngi Anh ginh
mn v thnh vng. c quyn lc ti n .
tip
l s
chim ng dn dn ca ngi Anh. u th k XIX, ngi Anh nh thng ngi Maratha v xm
chim min Trung n , Sind v Punjab (Pakistan ngy nay). T nm 1813, cc nh truyn gio Ki-
t c php vo n , ng s c xy dng v hnh thnh mt tng lp mi ngi n
hng nn gio dc Anh gip ngi Anh iu hnh t nc rng ln. C nhiu bang nh vn c
lp, nhng cc bang ny ch tn ti nu chu phc tng ngi Anh. n l mt t nc khng
thng nht nhng nm di s kim sot ca ngi Anh.
Khi ginh c quyn kim sot n , ngi Anh lin cm nhng g m h cho l h tc ca
ngi n . Mt trong nhng h tc l tc thuggee, theo cc thnh vin ca mt gio
phi Hindu tn cng l khch v bp c h n cht lm vt t n thn cht chc v tn ph
Kali.
CUC CHIN TRANH BY NM (17561763)
Cuc Chin tranh By nm l cuc chin gia cc
cng quc chu u tranh ginh quyn thng tr ti
lc a, cng nh quyn kim sot trn bin v cc
thuc a.
rong phn ln th k XVIII, o, Ph, Nga v
T
Php, mi nc u mun ginh quyn kim
sot chu u. Cuc tranh ginh vn cha ng
ng sau khi cuc Chin tranh ginh ngi k
v o chm dt nm 1748. Tuy nhin,
khng quc gia chu u no mnh mt mnh
ginh chin thng, v vy h lin minh vi nhau. H
qu l cn cn quyn lc chu u lun bt n.
o,
Php,
Thy
in,
Nga v
Ty Ban
Nha i
chi vi
Ph, Chin tranh By nm li cun nhiu
Anh v nc tham gia, mi nc u c
Hanover. ring. Ph v Anh c li nhiu nht
o trong cuc chin ny. Ph gi c tnh
mun Silesia, Anh ginh thm quyn kim sot
ginh li trn cc vng bin, cng nh Canada
vng v n .
William Pitt (17081778) B tc th Silesia
I x Chatham l b trng ca Anh t tay Ph, cn Anh v Php tranh ginh cc thuc a
trong nhng nm 17561761. ng n v Canada. Nhng cc cuc chin tranh rt tn
lnh o s tham chin ca nc Anh
km v thi gian, tin ca, v kh, sinh mng con ngi
trong cuc Chin tranh By nm vi
v lm cn kit ti nguyn ca cc quc gia tham chin.
kh nng phn on chin lc sc bn.
Cuc chin tranh bt u vo nm 1756, ko di trong
by nm. Lc u, qun Php v o tng nh
ginh phn thng.
Nhng qun Anh di s ch huy ca b trng chin tranh Pitt Cha hp lc vi qun Ph. Chin
thng ca qun Ph vo nm 1757 trong cc trn Rossbach (chng qun Php), trn Leuthen (chng
qun o) v trn Zorndorf (chng qun Nga) cng vi chin thng ca qun Anh trc qun Php ti
Plassey (n ) v Quebec (Canada) lm thay i cn cn quyn lc.
Chin tranh By nm l cuc chin tn km v sinh mng v tin ca i vi tt c cc bn tham
chin v din ra trn quy m ln, nh c th hin qua trn ng ny.
Trong trn vnh Quiberon vo thng 11 nm 1759, ngoi khi Brittany, hi qun Anh nh
bi hi qun Php v t thng tr cc vng bin ngoi khi.
KT CC CUC CHIN
Nm 1759, lin qun Anh-Ph nh bi qun Php
Minden (c) v hi qun Anh nh bi hm i ca
Php vnh Quiberon. Nm 1760, qun Anh chim
Montreal Canada. Nm 1761, William Pitt Cha buc
phi t chc v chnh sch ca ng khng c cc
chnh tr gia khc ng h. N hong Nga Elizaveta mt
nm 1762 v nc Nga vi v Sa hong mi ln ngi l
Peter III rt khi cuc chin. Tuy nhin, din bin
ny vn khng lm chin s chm dt. Nguyn nhn
thc s khin chin tranh chm dt l ph tn v sc tn
ph ca cuc chin i vi tt c cc bn tham chin, Huy chng ny c lm vinh danh
h cn kit tin ca v kh ti. lin minh o-Php chnh thc c
thit lp ti cung in Versailles nm
1756.
Cc b trng v nh ngoi giao lc ny kim sot
chnh ph, v sau nhng mt mt do cuc chin tranh
ko di gy ra, nhiu nc chu u mun m phn hn l tin hnh chin tranh. Theo Hip c
Paris nm 1763, Anh s c nhng vng t ca Php Canada v n , cn Ph s gi tnh
Silesia giu c.
CC MC THI GIAN CHNH

1756 Chin tranh By nm bng n
1757 Trn chin Plassey Anh tng cng kim sot ti n
1757-1758 Cc trn nh mang tnh sng cn i vi qun Ph Ph thng trong trn Rossbach v
Leuthen
1759 Qun Anh ginh quyn kim sot nhiu vng Canada v trn bin
1759 Trn Minden lin qun Anh-Ph ginh thng li
1740-1748 Chin tranh ginh ngi k v o
1760 qun Anh chim Montreal Canada
1762 Nga rt khi cuc chin
1763 Hip c Paris chm dt chin tranh

Trn Zorndorf l trn nh gia qun Nga v qun Ph nm 1758. Trn nh ny rt khc lit
v khng bn no thc s ginh thng li, mc d qun Ph c li hn do chng c cuc
xm lc ca qun Nga.
BC M (16751791)
Giai on gia th k XVIII chng kin mt cuc
xung t ginh quyn kim sot Bc M gia nhng
ngi nh c v ngi bn x, cng nh gia
ngi Anh v ngi Php.
hng ngi thc dn Anh v Php nh
N
nhau trong nhiu nm. u tin l cuc
Chin tranh ca Vua Philip (16751676),
trong cc b lc ngi Wampanoag
vng New England ni dy chng ngi
nh c. Ngi Wampanoag thua trn nhng cng kp
git ti 10 phn trm n ng trng thnh
Massachusetts. Cuc Chin tranh ca Vua William
(16891697) gia nhng ngi nh c Anh v Php
khng mang li nhiu kt qu cho ngi Anh. Trong
cuc Chin tranh ca N hong Anne (17021713),
ngi Anh chim Acadia (Nova Scotia) v ph hy khu
vc St Augustin Florida ca ngi Ty Ban Nha.
Cui cng, trong cuc Chin tranh ca Vua George
(17441748), ngi Anh chim pho i Louisbourg
ca Php, nhng sau tr li Php vo nm 1748
i ly vng Madras n .
Cc cuc
chin
tranh
ny phn
ln c Bn ny m t cc thuc a ca
lin quan chu u Bc M vo nm 1756 nm
ti cc bt u cuc Chin tranh By nm. n
cuc nm 1763, Anh kim sot hu ht cc
xung t vng t ca Php.
chu
u. Cc bn u theo ui mt mc ch lu di l
ginh quyn kim sot Bc M. Cc bn u c
ngi bn x chu M h tr trong tt c cc cuc
chin; v ngi bn x hy vng rng i li h s c
ng h trong cc cuc tranh chp vi nhng ngi thc
dn chim t ca h. Nhng nhn chung ngi chu
Joseph Brant, cn c tn l M bn x b ngi nh c cp trng t v b coi
Thayendanega (17421807) l ngi thng. V d, trong nhng nm 17301755, cc b lc
Mohawk (th dn Bc M). Hi tr, ng Shawnee v Delaware b ngi nh c cng bc phi
nh nhau vi qun Anh ri tr thnh ri b t ai ca h.
bn ca mt vin chc Anh, ngi
cho ng mt ci tn Anh v nn gio dc
kiu Anh. Sau , ng ti London v
c n tip ti triu nh Anh. CUC KHI NGHA PONTIAC
Nm 1763, n ra mt cuc khi ngha ca th dn chu
M gi l cuc khi ngha Pontiac. Pontiac l lnh t ca b lc Ottawa v ca lin minh cc b lc
Algonquin. Vi nhit huyt tn gio, cc b lc ny tn cng cc vng t Ng i H ti Virginia.
Khong 200 ngi nh c b git. Ngi Anh tr th, v vo nm 1766, Pontiac phi ging ha.
Nm 1769, ng b m st Illinois bi tay mt th dn b ngi Anh mua chuc.
CHIM ACADIA: Nm 1603, ngi Php tuyn b ch quyn i vi Acadia (tc Nova Scotia
hay Tn Scotland) v nh c ti . Ngi Anh cng i ch quyn vng t ny v tn
cng vi ln trong th k XVII. Cui cng, h chim c Acadia vo nm 1710 nhng ngi
Php c th o Cape Breton gn . Vo cui nhng nm 1750, ngi Anh ui 6.000 ngi
Acadia do lo ngi h gy bt n. Nhiu ngi Acadia ti Louisiana v nh c quanh vng ca
sng Mississippi, ti y h c gi l ngi Cajun. Th ch ca ngi Acadia Nova Scotia l
nhng ngi Scotland di c sau khi b mt t qu hng.
Vic ngi Anh chim thnh ph Quebec nm 1759 khi ngun cho s chm dt tn ti ca
New France. Chin s din ra cnh ng ngoi thnh ph. Cc tng Anh l James Wolfe v
Php l Hu tc de Montcalm u thit mng trong trn ny.
CANADA
Nm 1754, n ra cuc chin tranh gia ngi Php v ngi da (mt phn trong cuc Chin tranh
By nm). Nhng ngi khai hoang Php nh c thung lng Ohio, nhng ngi Anh i ch quyn
vng ny, do ngi Php xy mt lot cc pho i v khng chu ri i. Php thng trong mt
s trn quan trng nm 1755 (trn pho i Duquesne) v nm 1756 (trn pho i Oswego). Nhng
Anh chim c Acadia nm 1755, chim Quebec nm 1759 v Montreal nm 1760. Hip c Paris
nm 1763 trao cho Anh nhiu thuc a ca Php trc y v vng New France (H Canada) tr
thnh thuc a ca Anh. Nc Anh lc ny kim sot tt c cc vng t pha ng sng
Mississippi, v mt vi vng t ca Php c Anh mang i cho Ty Ban Nha ly Florida.
Theo Lut Hin php Anh nm 1791, vng lnh th do Quebec kim sot c chia thnh thuc a
Thng v H Canada. Vic phn chia ny nhm cng c Canada sau Chin tranh Cch mng M
(17751783), cuc chin tranh dn ti s thnh lp quc gia mi l nc M. Thng Canada l thuc
a ni ting Anh cn H Canada l thuc a ni ting Php. Ngi Anh thng ngi Php, nhng do
khng hiu ng ngi nh c M nn n nm 1781 Anh mt 13 thuc a trong Chin tranh
Cch mng M. Khong 40.000 ngi nh c trung thnh vi Anh t M chuyn sang Canada.
CC MC THI GIAN CHNH
1675-1676 Chin tranh ca Vua Philip
1686-1697 Chin tranh ca Vua William
1710 Anh chim Acadia
1739-1741 Anh nh nhau vi Ty Ban Nha Florida
1743-1748 Chin tranh ca Vua George
1755-1763 Cuc chin tranh gia ngi Php v dn da

Tng Montcalm t trn gn Quebec
vo nm 1759 khin Php khng cn
kh nng lnh o qun s v mt
1763-1766 Cuc khi ngha Pontiac quyn kim sot Canada.
1760 Anh ginh quyn kim sot Canada
1775 Chin tranh Cch mng M bt u

Nm 1775, Ethan Allen v mt nhm 83 ngi tn cng ni n tr ca qun Anh Pho i
Ticonderoga. y l mt trong nhng hnh ng qun s u tin trong Chin tranh Cch mng
M.
Trung Quc c quy m rng nht di thi cai tr ca Hong Cn Long, vn sang c Trung
v Ty Tng. Hot ng bnh trng lnh th ca Trung Quc rt tn km nhng khng
mang li li ch g nhiu, ngoi vic ngn chn ngi Anh v ngi Nga vo nc h.
BUN BN VI TRUNG QUC (17001830)

Bun bn vi Trung Quc l hot ng rt sinh li, nhng triu nh Trung Quc khng mun
nhng k man di nh hng ti quc ca mnh. Cc thng gia chu u tm cch khc
bun bn vi nc ny.
rong sut th k XVIII, cc mt hng vi la, bng, ch, sn mi v s ca Trung Quc c

nh gi cao chu u nhng rt t v him. Cc thng gia t B o Nha, Anh, Italy v H Lan
c m rng hot ng bun bn vi Trung Quc. Nhng cc hong Trung Hoa y quyn lc
vn kim sot mi quan h gia thn dn ca h vi ngi nc ngoi khng h hng th vi hot
ng ny. Cn Long hong cai tr Trung Quc trong 60 nm l mt hc gi v theo ch ngha
truyn thng, khng c thi gian ti nhng k man di. Kh khn lc ny ca ngi chu u l
h phi mua mi th hng ca Trung Quc bng bc v cc thng gia Trung Quc khng c php
i hng Trung Quc ly hng nc ngoi. Ngi chu u cng ch c php bun bn ti Qung
Chu, ni h b quy trong cc xng (tc l cc nh kho c tng bo v) v bun bn thng qua
nhng ngi Hoa trung gian. Cc thng gia chu u cnh tranh rt mnh, h tranh ginh nhau c
c hng Trung Quc tt nht v ch bng thuyn v chu u cng sm cng tt nhm bn c gi
cao nht.
BUN BN THUC PHIN
T c
Chng bao lu sau cc thng gia chu u
tm c cch khc bun bn vi Trung
Quc. Trung Quc, thuc phin t lu
dng vo
mc ch
cha
bnh, v
cc
thng
gia mc
ni vi
ngi
bun
thuc
phin
Trung
Quc,
bn cho Nhng bn ny ca Trung Quc c
t khong nm 1800, m t Trung Quc
h mt
Hong Cn Long (17111795) cai tr (quc gia trung tm) trung tm
khi
Trung Quc trong 60 nm, bt u t ca th gii. Lc ny, Trung Quc vn
nm 1735. ng l mt hong uyn
lng b quan ta cng mc d th gii ang
bc, bo tr ngh thut, t lm th v ln g ca nc ny.
thnh lp cc th vin. thuc
phin
(5.000 thng mi nm vo nhng nm 1820), t nhng
nc nh Min in. i li, h nhn hng qu gi ca Trung Quc mang v chu u. Hot ng
bun bn thuc phin tng u n vo cui th k XVIII, v triu nh nh Thanh mun chm dt
hot ng ny. n nhng nm 1830, thuc phin c dng trn lan Trung Quc, dn n ngi
dn u oi bc nhc, gy tc hi cho x hi v kinh t Trung Quc, khin nc ny phi tr gi t.
Nm 1793, nh ngoi giao Anh, Hun tc Macartney ti yt kin hong Trung Hoa nhm
khuyn khch quan h bun bn. Nh Thanh phn i quan h bun bn ny, nn ngi dn
phi bun bn bt hp php. C Trung Quc v Anh u t tn trng ln nhau.
Cc trm bun bn nc ngoi, cn gi l xng Qung Chu l ni duy nht ngi nc
ngoi c php bun bn vi Trung Quc. Ngi chu u khng th ra ngoi phm vi c
quy nh v ch c th bun bn vo nhng thng nht nh trong nm.
TRIU NH NH THANH
Cc hong nh Thanh khng quan tm ti pht trin bun bn v h c nhng vn cp bch trong
nc. Nhng nm thi bnh thnh vng lm dn s nc ny tng mnh (400 triu ngi vo
khong nm 1800), v lc ny xut hin tnh trng thiu lng thc. Su cao thu nng, tham nhng
tng v dn chng lang bt t ni ny n ni khc.
Nh Thanh cc k bo th, th v ngoan c. Hu qu l s xut hin nhng cuc chng i v ni

dy, thng c cc hi kn c tham vng chnh tr ng ra t chc. Bch Lin gio t chc mt
cuc khi ngha nng dn ko di t nm 1795 n nm 1804. nh hng ca cuc khi ngha ny
khin lng tn knh ca ngi dn i vi triu nh nh Thanh gim st. Nhng ngi nc ngoi
nh ngi Nga, Nht Bn, Ty Tng v cc dn tc thiu s khc, cng nh ngi chu u trn nhng
thuyn bum cao tc v tu chin cng ang rnh rp ca ng Trung Quc.
S CAN THIP CA CHU U

Cc hong nh Thanh t nh c gio dc rng Trung Quc l trung tm th gii, bao quanh l
nhng tc man di mi r. Khi i s Anh, Hun tc Macartney ti Bc Kinh nm 1793, hong
Cn Long khc t tho lun v bun bn. T , ngi nc ngoi quyt t c mc ch bng
cch khc v hot ng bun bn thuc phin c y mnh. n nm 1800, i vi nhiu ngi
Trung Quc, cuc sng tr nn ngt ngt v nhiu mt,
v thuc phin, c ht nh ht thuc l, l th gip
h chy trn khi s ngt ngt ny. Khi ngi Trung
Quc c chm dt hot ng bun bn thuc phin vo
nm 1839 th ngi Anh gy chin. Ngay c c quyn
ca Trung Quc trong vic cung cp ch cho th gii
cng gn nh chm dt. Trong nhng nm 1830, mt
ngi Anh tn l Robert Fortune ly trm mt s cy
ch khi ang du lch Trung Quc. ng mang cy ch
ti n v lp cc n in ch y cnh tranh
vi Trung Quc.
Thin n c xy li vo nm 1751
di thi tr v ca Hong Cn Long.
Gian t l bng g rt rng v c
trang tr cu k, mi lp ngi gm mu
xanh lam.
Macao l thuc a ca B o Nha nm trn mt bn o cch Qung Chu khng xa. Macao
c thnh lp vo nm 1557 vi s cho php ca hong Trung Hoa v l mt trung tm
bun bn ca Trung Quc v Nht Bn.
THI I CA L-GIC (17001789)
Cc n lc khm ph l-gic v l tr trong th k XVII lm xut hin nhng t tng mi,
su sc hn v x hi v chnh tr trong th k XVIII, thng c gi l phong tro Khai
sng.
h trit hc c Immanuel Kant vit Hy
N dm bit! Hy can m dng tr tu ca

chnh mnh! Ngi ta khng cn quan
tm n nhng c tin truyn thng na.
Cc cng trnh nghin cu khoa hc ca
th k XVII khi xng mt qu trnh kim nghim
v khm ph th gii rng khp, kt qu l vo th k
XVIII, cc cun i bch khoa th c xut bn
lu gi kin thc.
Nhng nm 17511772, Denis Diderot Php bin

son b Bch khoa th (Encyclopdie) gm 35 tp, vi
s cng tc ca 200 ngi. Nm 1755, tin s Johnson
xut bn T in ting Anh v nhng nm 17681771,
Voltaire (16941778) l mt trong
Bch khoa th Britannica c xut bn.
nhng nh t tng, nh vn v i nht
ca Php. ng sng tc kch, cc tc
phm trit hc v tiu thuyt Candide. Phong tro Khai sng cng l cuc tm ti hng ti
hnh phc, cng l v tri thc trong cc lnh vc m
nhc, tiu thuyt, du lch, trit hc v chnh tr. Nhiu nh cai tr chuyn ch v a ch quyn lc thch
cc t tng mi, nhng li s hu qu ca vic ngi dn bnh thng cng c v tho lun cc t
tng ny. Chng bao lu sau nhng t tng nh vy dn ti cc cuc cch mng.
TRUYN B T TNG
Dn u phong tro Khai sng l cc trit gia nh Kant, Voltaire v David Hume, nh kinh t hc
Adam Smith, cc nhc s Haydn v Mozart, v cc nh t tng chnh tr nh Rousseau, Locke v
Paine. Voltaire l nh vn Php ph phn s bt khoan dung, l ngi vit li lch s th gii, cng
nh vit nhng v kch v lun vn bn v x hi v chnh tr. Adam Smith, ngi Scotland, m t
hot ng ca cc nn kinh t hin i v th trng t do. Nh t tng chnh tr Php Jean-Jacques
Rousseau vit v bnh ng x hi v dn ch. Thomas Paine, mt nh vn cch mng sinh Anh v
tng ti M, Php, vit Quyn Con Ngi, mt cun sch c tc ng mnh ti t tng ca qun
chng.
y cng l thi k m con ngi bt u tm hiu mi s vt bng quan st v th nghim khoa hc.
Trong thi k ny, cc khi nim c bn ca ha hc hin i c thit lp v sinh vt hc cng t
c nhiu tin b. Nhng din bin ny v sau s h tr c lc cho cc nh khoa hc. Vn hc mang
tnh hin thc hn khi cc tiu thuyt hin i u tin xut hin. S ngi bit c ng hn bao gi
ht, nn cc t tng mi c truyn b nhanh chng.
Tranh bim ha ny m t Thomas
Paine nh mt chin s u tranh cho t
y l bc chn dung tng tng do do. ng ng h v a ra nhiu t
ha s v nh th Anh William Blake v, tng dn ti c hai cuc cch mng M
m t Isaac Newton ang tnh ton cch v Php.
thc lin kt ca V tr theo nh lut
hp dn.
Cc nh trit hc v cng l cc nh bin son bch khoa th ca Php gm Voltaire (ngi
ang gi tay), Diderot, Abbe, Maury, Condorcet v nhng ngi khc cng nhau n ti. Ngoi
vic bin son Bch khoa th, h cn tr thnh nhng ngi pht ngn v tm im ca nhng
t tng x hi cp tin, h ph phn trt t c (ancien rgime) v ng li bo th v c on
ca n.
Ti mt chu u iu ng bi cc cuc chin tranh, su thu nng n, tnh trng bt cng v cc

chnh quyn p bc, kht vng c lp t tng v tm kim t do ngy cng ph bin hn. Thnh qu
u tin ca qu trnh ny li t c t bn ngoi chu u, ti cc thuc a Bc M. Tht bt ng
l mt cuc cch mng ang m ti y s khuyn khch mt cuc cch mng khc nc Php v
nhng thay i trit hn trn khp lc a chu u.
CC MC THI GIAN CHNH

1721 J. S. Bach son cc bn concerto Brandenburg
1730 nh cao ca kin trc Rococo

1743
Hi Trit
hc M
c
thnh lp
1749
Xut bn
tiu
thuyt
Tom
Jones
ca
Fielding
Nhng
nm
1750
Ha s
phong
cnh
Denis Diderot (17131784) l ch bin

ca b Bch khoa th gm 35 tp c
xut bn trong nhng nm 17511772.
Jean-Jacques Rousseau (17121778) l
Tt c cc tp u c cc nh xut
mt nh t tng Khai sng hng u
bn kim duyt nhng ch h khng
khc ca Php. Nm 1762, ng vit cun
ng vi quan im ca ng.
Kh c x hi, trong ng nhn
mnh ti cc quyn ca con ngi.
Capability Brown sng tc
Trong cun tiu thuyt mile ca mnh,
ng a ra mt hc thuyt gio dc mi.
1751 Bch khoa th bt u c xut bn
1752 Benjamin Franklin nhn bit hin tng in
Nhng nm 1760 Nhng nm sng to ca Rousseau Php
1768 Thnh lp Vin Ngh thut Hong gia (Anh)
Nhng nm 1670 Nhng nm sng tc ca Goethe, nh th, nh vit kch ngi c
1776 Tuyn ngn c lp M
1781 Kant vit Ph phn l tnh thun ty

Nhng nm 1780 Nhng nm sng tc ca hai nhc s Mozart v Haydn
Nhng nm 1790 Bng n Cch mng Php
1807 Ch n l Anh b xa b
CHU PHI (17001830)
Chu Phi lc ny chu tc ng mnh m t hot
ng bun bn ngy cng gia tng vi ngi chu
u v ngi A-rp, v h qu l nhiu vng quc
chu Phi ln mnh v giu c.
hu Phi kh yn bnh vo th k XVIII.
C
min Bc, quc Ottoman ang tip tc
suy tn vn kim sot Ai Cp. Ngi Asante
b bin min Ty ngy cng giu c nh
bun n l. mn ng Nam, ngi B
o Nha ang dn lp mt thuc a ti Mozambique.
Cc vng t b bin min ng (Kenya ngy nay)
thuc quyn cai tr ca vng quc Oman pha Bc
bin A rp. tn cng pha Nam, ti mi Ho Vng,
ngi nh c H Lan bt u thm d cc vng t
trong ni a.
CC
QUC
GIA
CHU
PHI
MI Nhiu quc gia mi ang ln mnh ti
Trong chu Phi v nhiu lung dn di c t ni
th k ny sang ni khc. Ngi chu u v
XVIII, ngi A rp c cc thuc a nh vng
mi nm ven bin, nhng nh hng ca h i
vi cc vng ni a th hin ch yu
trung
qua hot ng bun bn ch khng phi
bnh c
qua hnh ng xm lc.
35.000
ngi b
Shaka Zulu tr thnh lnh t ca ngi
Zulu nm 1816. ng dy h cc k
bn lm n l t Ty Phi sang chu M. Nhng n
nng chin u v m rng cc vng t
cui th k, sau khi suy i tnh li, vo nm 1787,
ca ngi Zulu ng Nam chu Phi. ngi Anh thit lp Sierra Leone lm ni nng nu
cho cc n l c tr t do. Nm 1822, Liberia c
thnh lp dnh cho nhng n l c tr t do t Hoa
K. Hu ht cc nc chu u ngng bun n l vo u th k XIX, ch tr B o Nha vn tip tc
hot ng ny n nm 1882.
quc Yao v Nyamwezi Ty Phi gn nh vt sch ngi trong ton khu vc ny cung
cp n l cho chu M. Asante v Oyo thng tr hot ng bun n l Ty Phi cho ti th k XIX,
sau h bt u chuyn sang bn g, ng voi, da th, vng v sp ong cho ngi chu u. iu ny
lm thay i cc tp qun canh tc trng cy hoa li xut khu Ty Phi. Trong khi , ng
Phi, n l tip tc b ngi A rp Oman a sang bn o A rp v n .
Quc gia Zulu min nam chu Phi, do vua Shaka cai
tr, khng ngng nh nhau vi cc nc lng ging.
S chm git gia cc nc khng khip n mc giai
on t nm 1818 n nm 1828, c gi l mfecane,
ngha l thi lon. Ngi ta di c khi Sudan, ngi
Tutsi ti Rwanda, cn ngi Masai t vng xa hn v
pha Bc chuyn ti Kenya.
Cc chin binh Zulu c v trang mt
loi gio gi l assegai. H i m chin,
cm khin c trang tr lm k th
khip s v cng nhn ra nhau trn
chin trng.
Thnh ph Kano ca ngi Hausa min Bc Nigeria b th lnh Hi gio Usman dan Fodio t
vng quc Gobir ca ngi Hausa chim vo nm 1809. Cc thnh ph ca ngi Hausa ci
sang o Hi v tr thnh mt phn ca quc gia Hi gio chu Phi, gi l Vng quc Hi gio
(Caliphate) Sokoto.
CC QUC GIA HI GIO CHU PHI

ra pha Nam sa mc Sahara, o Hi c khi phc vo thi gian ny. Nhiu ngi Hi gio
mong ch s xut hin ca mt mahdi (ng cu th), v nhiu ng vua Hi gio chu Phi nhn dp
ny thnh lp cc quc gia mi, c t chc tt nh Sokoto, Mossi, Tukulor v Samori khu vc
ni a Ty Phi. Mehmet Ali Pasha ginh c quyn kim sot Ai Cp t tay ngi Mamluk vo nm
1811, hin i ha t nc v xm lc Sudan vo nhng nm 1820.
Chu Phi thay i rt nhanh. Nhn chung th chu lc ny vn thuc v ngi chu Phi, nhng h
khng on kt chng li mi e da chung l ngi A rp v ngi chu u. Do vy, chu Phi d b
xu x.
Mehmet Ali Pasha (17691849) l tng
c Ai Cp thuc quc Ottoman,
nhng ng lm cho Ai Cp tr nn
hu nh c lp vi ngi Ottoman, v
xm chim cc vng t thng ngun
sng Nile Sudan, bin Ai Cp thnh
mt cng quc hng u min ng
a Trung Hi. ng cai tr Ai Cp trong
nhng nm 18101828.
V THM ST NGI MAMLUK: Ngi Mamluk vn l n l, b cc i qun Hi gio bt
Caucasus (Cp-ca-z) v Nga vo th k IX. Hu ht h gc u l ngi Cossack (C-dc) v
Chechen, c o to phc v nh lnh trng v ngi qun l Ai Cp. n th k XIII, h
tr thnh lnh gc trong cung in hoc quan li triu nh. Ri h lt vua Ai Cp v cai tr
nc ny trong nhng nm 12491517. Khi ngi Ottoman chim Ai Cp, ngi Mamluk cng
l tng lp cai tr, nhng di ngi Ottoman. Khi quc Ottoman suy tn vo th k XVIII,
ngi Mamluk ginh li quyn lc Ai Cp. Sau khi Mehmet Ali Pasha nh bi ngi Mamluk
nm 1811 v nm quyn kim sot Ai Cp, ng mi tt c cc th lnh Mamluk sng st ti
d tic Cairo v ri ra lnh thm st h.
HIN I HA NC NGA (17301796)
Cc Sa hong ln k v Peter i tip tc chin lc phng Ty ha v bnh trng lnh
th ca ng, bin Nga thnh mt cng quc ln chu u.
hi Peter i mt nm 1725, v ng tr
K
thnh N hong Catherine (tc Ekaterina) I.
Nhng ch hai nm sau, b mt. Anna
Ivanovna cai tr Nga trong mi nm t
nm 1730, tip tc chnh sch thn phng
Ty ca Peter i v nghnh tip nhiu ngi nc
ngoi trong triu. Nhng ngi dn Nga li khn kh v
bn b ca n hong St Petersburg quan tm n m
nhc, th ca v cc cuc chin tranh chng ngi
Ottoman hoc chin tranh chu u nhiu hn l n
nng dn v li ch ca h.
Peter III lm Sa hong Nga c na T nm 1741, con gi ca Peter i l Elizaveta

nm. L chu ngoi ca Peter i , (Elizabeth, 17071762), a nc Nga ng sang
nhng ng khng c tnh cch ph hp phng Ty v cng nghip ha nhiu hn na, v b
lm Sa hong nn khng c mi
tuyn chin vi Ph trong cuc Chin tranh By nm.
ngi a thch. N hong Elizaveta
N hong Elizaveta buc Peter ngi k v ngai vng
p ng ci Catherine.
Nga ci v vo nm 1745. V ng l Catherine, sinh
ra trong mt gia nh ngho nhng l dng di qu tc
Ph v, cng nh nhiu ph n thi , b phi chp nhn ngi c chn lm chng mnh. Khi
Elizaveta mt nm 1762, Peter III cai tr nc Nga trong mt thi gian ngn.
Trong thi k ny, ma ng thng l thi im thun li cho vic i li Nga v tuyt gip i
nhanh hn. Catherine V i di chuyn bng mt xe trt tuyt mui kn do nga ko.
CATHERINE V I
Peter III l ngi nhu nhc v b Catherine coi thng. Su thng sau khi ng quang, ng b git
trong mt v ci c. Catherine t xng l n hong v cai tr nc Nga. Mc d l ngi thng minh
v c vn ha, nhng b p t s tn nhn ca mnh
vo i sng x hi.
cung ng cho cc cuc chin tranh ca Catherine v

s hoang ph ca triu nh, ngi Nga phi ng thu
nng n v ng o trai trng phi ra trn, nc Nga
tr nn khnh kit. N hong Catherine c k hoch ci
thin gio dc v cc iu kin x hi, nhng li thiu
nhng vin chc c hc trin khai k hoch ny. B
yu cu gii qu tc tr gip v trao cho h thm quyn
lc. ng thi ny khin tnh cnh ca nng dn Nga
thm ch cn khn n hn, dn ti cuc khi ngha
ca Pugachev vo nhng nm 17731774. Nhng
ngi khi ngha chim thnh ph Kazan, ha hn th
tiu ch a ch, ch nng n, bi b cc loi thu
v ngha v qun dch. Nhng Pugachev v nhng
ngi ng h ng b n p d man.
Catherine V i (17291796) cai tr

nc Nga trong 34 nm. Cc nh lnh
o ca cc nc chu u khc n trng
b v nhng thnh tu b t c
trong chnh sch i ngoi, nhng cng
e s quyn lc ca b.
Th k XVIXVIII, quc Nga m rng lnh th gp hn hai ln. Di thi tr v ca n hong
Catherine, Nga ginh c cc hi cng vng b bin Baltic v bin en.
CHNH SCH I NGOI

Vic b nhim mt y ban ci cch gm cc b trng vo nhng nm 1760 khng mang li kt qu
nn n hong Catherine chn cch cai tr chuyn quyn, chia t nc thnh nhiu vng v giao cc
vng cho gii qu tc cai tr. Sau b cho cc nh qu tc chm lo cng vic ni b ca nc
Nga.
Catherine v i cung cch b s dng m rng lnh th nc Nga. Chin lc bnh trng lnh
th ny do hai b trng l B tc Alexander Suvarov v Grigori Potemkin ra. Nga chim cc
vng t mi pha Bc v pha Ty trong cuc chin tranh vi Thy in nm 1790, v chim hu
ht Ba Lan khi nc ny b chia ct. Nhng thnh qu ny gip Nga kim sot cc hi cng quan
trng trn bin Baltic.
min Nam, Nga chim Azov ca ngi Ottoman gn bin en, tip chim bn o Crimea, v
n nm 1792 chim ton b b bin pha bc bin en. Ngi Ottoman mt quyn kim sot bin
en v nc Nga xy dng c lc lng hi qun hng mnh. V pha ng, Nga cng y mnh
vic khai khn Siberia.
Nhng n hong Catherine l ngi rt tn nhn. Cc cn thn trong triu c khi b qut roi, v nhng
nng dn no dm than vn v tnh cnh khn kh ca mnh u b trng tr. Nhiu dn ngho c nguy
c cht i, nhng n hong Catherine tip tc thu thu cao ly tin trang tri cho cc cuc chin
tranh v li sng xa hoa ca mnh.
CC MC THI GIAN CHNH
1741 Elizaveta tr thnh N hong Nga
1756-1763 Nga tham gia cuc Chin tranh By nm
1761 Catherine V i tr thnh n hong Nga
1772 Ba Lan b chia ct ln u tin
1783 Nga thn tnh Crimea
1792 Nga chim b bin Hc Hi
1793-1795 Ba Lan b chia ct ln th hai v ln th ba
1796 Catherine V i qua i
Cuc sng trong cung in ca Sa hong

nc Nga rt xa hoa, tch bit vi thc
ti bn ngoi. Tri li, nng dn Nga
sng trong ngho kh. Khi Catherine V
i i khp nc Nga vo nm 1787
xem cuc sng ca thn dn ra sao, th
trn ng ph ca cc th ch ton
nhng ngi khe mnh, n mc p
ng ra ph din. Nhng ngi nng
dn thc th b giu i n hong
khng nhn thy.
Bc tranh ny v cnh bn trong Cung in Ma ng St Petersburg cho thy cuc sng y
n tng ti mc no. Cc loi cy nhit i c trng trong cung, trong khi ngay bn ngoi
cung in th dn chng i khi cht cng.
THM HIM CHU I DNG (16421820)
Cng cuc thm him chu i Dng tin trin
kh mun so vi cc vng khc ca th gii. Nhng
ngi tin phong trong cng cuc ny l Tasman,
Cook v mt s nh thm him khc.
o th k XVII, cc thy th H Lan
V
khm ph min Nam Thi Bnh Dng v
n Dng. n nhng nm 1620, h
pht hin ra vng b bin pha Bc v Ty
ca Australia v t tn vng ny l Tn H
Lan.
Nm
1642,
mt
ngi
H Lan
tn l
Abel Trong chuyn i u tin, thuyn
Tasman trng Cook i thuyn t a u ca
(1603 Nam M ti New Zealand v chng
1659) minh rng khng c lc a ln no nm
pht hin gia hai khu vc ny nh nhiu ngi
ra o vn ngh.
Nh hng hi, thuyn trng James

Tasmania. ng i thuyn t Mauritius v i v hng
Cook (17281779) thc hin ba Nam xa n ni khng nhn thy Australia. i xa hn
chuyn i thm him Thi Bnh Dng v pha ng, Tasman sau ti o pha Nam ca
t nm 1768 n nm 1779. ng ti New Zealand. Sau mt trn chin vi dn Maori trn
vnh Thc vt nm 1770 v tuyn b o, ng tr v Batavia, thuc lnh th ng n ca
Australia thuc v Anh. H Lan, v trn ng pht hin ra Tonga v Fiji.
Nm sau, ng i thuyn dc b bin min Bc
Australia.
Nm 1688 v 1699, nh hng hi ngi Anh William Dampier thm him b bin min Ty v Ty
Bc Australia. Cc nh thm him ny chng minh rng Australia l mt hn o nhng h khng
nh c . Thi Bnh Dng hu nh vn cha c bit ti v n qu xa v ngho nn nn khng
hp dn cc thng gia chu u.
Cuc thm d khoa hc u tin cc vng t min Nam ny do thuyn trng James Cook, ngi
thc hin ba cuc hnh trnh, m trch. Trong chuyn thm him u tin (17681771), ng i vng
quanh New Zealand. Sau ng ti vnh Thc vt (Botany) Australia v tuyn b vng ny thuc
ch quyn ca Anh. Trong chuyn hnh trnh th hai (17721775), ng khm ph nhiu hn o
Thi Bnh Dng v Nam Cc. Trong cuc hnh trnh cui cng bt u vo nm 1776, ng ti New
Zealand, Tonga, Tahiti, cui cng l ti Hawaii; ti y ng b git trong mt cuc tranh chp vi dn
trn o.
Jean-Franois La Prouse (17411788)
c vua Php Louis XVI c i vng
quanh th gii thm him khoa hc.
ng vt cc i dng cng cc
nh khoa hc; lp hi , quan st v
thu thp cc mu vt khi ti Canada,
Siberia v Australia. on thuyn ca
ng mt tch vo nm 1788.
CC CUC THM HIM CA THUYN TRNG COOK: Thuyn trng Cook c y
nhim ti Tahiti quan st Sao Kim i ngang pha trc Mt tri. Sau vic ny, ng c b
mt c xung phng nam lp bn New Zealand v Australia cho chnh ph Anh. Trong
chuyn i th hai, ng l nh thm him u tin ti vng Nam Cc nhng buc phi rt lui v
gp cc tng bng tri. ng khm ph ra gi tr ca rau qu mang ln tu cho thy th, nh vy
m ngn c bnh scobut (do thiu vitamin C). ng cng a cc ha s gii i cng v cho rng
cn phi ghi li nhng khm ph mt cch khoa hc. ng mt Hawaii vo nm 1779 gia
chng chuyn i th ba.
DN BN X
Nhng vng t c coi l mi m thuyn trng Cook khm ph ra trn thc t c ngi sinh
sng nhiu trm nm trc . New Zealand c ngi Maori, cn Australia c th dn c. C hai
dn tc ny sng theo phong tc truyn thng c xa ca h. Cho nn, iu d hiu l h phi cnh
gic trc thuyn trng Cook v thy th ca ng, nhng ngi chu u h ln u tin trng thy.
Th dn sng Australia t hng nghn nm, ri rc trn mt lc a rng ln. H sng bng cch
tm kim thc n v sn bn, vn dng kin thc tin b
ca h v thin nhin. H khc bit vi ngi chu u
n ni bng n mt cuc xung t v vn ha m
hu qu l vn ha ca th dn v sau hu nh b xa
s.
Ngi ta cho rng ngi Maori i thuyn t Polynesia

ti Aotearoa (New Zealand) vo khong nm 750 v l
nhng nng dn, chin binh sinh sng thnh lng. Khi
ngi chu u ti vng t ca h, h khng c li.
Nhng ngi nh c u tin Australia ti y nm

1788. H l t nhn b a t Anh ti Australia
trng pht cho nhng ti c m h phm. Nhng
ngi nh c t do bt u ti y vo nm 1793.
New Zealand, nhng ngi sn c voi, th sn v cc
thng gia n trc, chng bao lu sau theo chn h l
cc nh truyn gio. Nhiu ngi nh c thi k u
n t x Scotland, Ireland v x Wales. Nhng ngi
nh c mang ti nhng cn bnh thng lm dn bn
x thit mng do khng c sc khng.
CC MC THI GIAN CHNH

1642-1644 Cc chuyn thm him ca Abel Tasman ti
Tasmania v New Zealand
L nhng thy th v th th cng kho
1688/1699 William Dampier thm him b bin min lo, ngi Maori trang tr xung bng
ty v ty bc Australia nhng chm khc cng phu mang
ngha tn gio. C khong 100.000
ngi Maori New Zealand khi thuyn
1766-1768 Bougainville pht hin ra Polynesia v trng Cook ti y. Nhiu ngi trong
Melanesia s h sau ny b git trong cc cuc
chin tranh chng nhng ngi nh c
1768-1771 Chuyn i u tin ca thuyn trng James v qun lnh Anh.
Cook
1772-1775 Chuyn i th hai ca thuyn trng James Cook
1776-1779 Chuyn i th ba ca thuyn trng James Cook
1829 Anh thn tnh ton b Australia
1840 Anh tuyn b ch quyn New Zealand

Trong chuyn i th ba ti Thi Bnh Dng vo nm 1779, thuyn trng Cook b git trong
mt cuc giao tranh vi ngi Hawaii quanh v ly trm mt con thuyn. Lc u, ngi Anh
c dn bn x n cho, nhng sau v ny cc thy th ca ng phi ln tu v nc m
khng cn thuyn trng.
NHT BN V NG NAM (16031826)
Ngi chu u dn dn thm nhp chu , tm cch chi phi hot ng bun bn ti y. Vo
th k XVIII, nhng quan h thng mi ny bin thnh cc cuc giao tranh chnh tr.
nm 1603, Nht Bn do cc Shogun nh
T
Tokugawa cai tr. H iu hnh t nc rt
cht ch v c lp Nht Bn vi th gii bn
ngoi. Nhng h cng mang li an ninh v
thi bnh cho nc ny. Di s cai tr ca
nh Tokugawa, Nht Bn pht trin thnh vng. Dn
s tng t 20 triu ln 30 triu ngi trong vng 150
nm, sn lng nng nghip tng mnh. Cc thnh ph
tr nn phn vinh, cng vi l s ln mnh ca hot
ng bun bn v tng lp thng gia. Th th cng
kho tay lm ra nhng hng ha p, c bit l qun
o, vi la mu. Nhiu ngi Nht Bn c hng
mt nn gio dc tt.
Ci chn c kim c tc dng bo v

Nhng
tay khi giao chin. Ci chn c kim c Nht
trang tr ca Nht Bn ny c t th k Bn
XVIII. cng c
nhng
vn
ca
mnh.
Nhiu
ngi
Nht
Bn ri
b rung
ng,
dn v
cc
thnh
Nhng ngi thuc ng cp di
ph, v
samurai khng c php eo trang
sc. V vy, h dng cc tng netsuke
tng lp
nh bng g hoc ng voi trang tr samurai
cc vt dng nh ti ng thuc l treo ri vo
vo obi (dy tht lng) ca o chong. cnh n
Netsuke ny tr thnh nhng tc nn. Su
phm ngh thut gi tr. thu cao
dn ti
cc cuc ni lon, v nhiu ti nh cng b trng pht bng n t hnh. Vo nhng nm 1740, Shogun
Yoshimune (16841751) c t tng tin b bi b nhiu o lut h khc v cho php du nhp
sch v ca chu u. Nhng vo nhng nm 1760, ti Nht Bn xy ra nn i, ng t; cc cuc
khi ngha xy ra thng xuyn, v phong tro chng i cc Shogun dn ln mnh. Ch mt s t
thng gia H Lan l nhng ngi nc ngoi duy nht c php vo Nht Bn. H b i x mt
cch mit th, nhng v kim c rt nhiu tin nn h chu ng s xc phm ny.
Ngi Nht Bn c cc quy nh v s sch s v v sinh tin b hn nhiu so vi ngi phng

Ty. Cc nh tm cng cng rt ph bin cc thnh ph ca Nht Bn thi k ny.
NG NAM
Ti ng Nam , khng c vic cm cc thng gia nc ngoi ging nh Nht Bn. Cc nh bun
gia v ngi A rp v chu u ti khu vc ny t thi Trung C, sau ny ngi chu u thit
lp cc trm thng thng. Ngi H Lan thng tr khu vc ny, kim sot Java v lp cc trm thng
thng trn nhiu hn o. Mt vi quc gia do Hi gio chi phi ng n c thi thn thin vi
ngi H Lan hoc b ngi H Lan kim sot.
Trong th k XVIII, quan h bun bn bin thnh cc giao tranh chnh tr. Ngi Anh ngy cng
quan tm hn n khu vc ny. Nm 1762, h p ngi Ty Ban Nha phi t b c quyn i vi
tuyn ng bin sang chu M La-tinh. Nm 1786, h kim sot Penang M Lai, v nm 1795 th
chim c cng Malacca ca ngi H Lan.
Bc tranh in mc bn ca Nht Bn c t nm 1815 ny m t Shogun Minamoto Yoshitsune
ang c cc v thn siu nhin huyn thoi sng trong ni (gi l tengu) truyn dy thut u
kim.
Trong cc cuc chin tranh do Napoleon khi xng, ngi Anh chim Batavia, th ph ca ngi H
Lan trn o Java. Sau , h tr li th ph ny cho ngi H Lan sau khi ngi H Lan tha nhn
quyn kim sot ca Anh M Lai. Nm 1819, ngi Anh lp Singapore lm hi cng t do v cc
thng gia Anh c hng c quyn ti y. Singapore tr thnh cng dng chn quan trng trong
cc hot ng bun bn ca ngi Trung Quc v nhanh chng pht trin thnh mt trung tm thng
mi ch cht trong khu vc. Hng ha t Anh v n c chuyn ti phng ng v hng ha t
Trung Quc v ng n c chuyn v phng Ty.
CC CUC CHIN TRANH A PHNG

Cc nc chu u bt u can d vo cc cuc chin tranh gia cc nc ng Nam . H li dng
cc cuc xung t a phng gii quyt tranh chp gia h vi nhau. Ngi Anh, Php v H Lan
u chin u Xim (Thi Lan ngy nay) vo nhng thi im khc nhau, tuy vy Xim vn l mt
nc c lp. Trong nhng nm 18241826, n ra mt cuc chin tranh gia ngi Anh v ngi
Min in do Min in ng h k th ca Anh, nhng ngi sng gn cc vng t giu c Bengal
m Anh cai tr. Ngi chu u khng chim cc vng t lin ca ng Nam lm thuc a, nhng
h khin cc nc ny dn dn ph thuc vo h. n nm 1820, ngi chu u c nh hng rt
ln ng Nam .
Nm 1819, Qu ng Thomas Stamford
Raffles (17811826) thnh lp cng
thuc a Singapore cho ngi Anh.
ng rt n lc tng cng th lc
ca Anh khu vc ng Nam , v
Singapore sm tr thnh trung tm
bun bn ca khu vc.
Ngi H Lan c mt trm bun bn

trn o Deshima gn Nagasaki min
nam Nht Bn. y l trm thng
thng duy nht ca ngi nc ngoi
c php thnh lp Nht Bn. Ti
y, ngi H Lan xut khu vi la v
cc mt hng tinh xo khc ca Nht
Bn i ly bc.
CHIM RANGOON: Nm 1824, Qu ng Archibald Campbell, ch huy ca qun Anh, dn
11.000 qun vt 640 km ng sng, ti chim Rangoon, th ca Min in. Cuc tn cng
ny nhm tr a v tn cng ca vua Min in vo cc vng t ca Anh n .
THNH LP HP CHNG QUC HOA K

(17631789)
Ngi dn ti 13 thuc a chu M bt bnh vi ch cai tr ca nc Anh. H chin u ginh
c lp v mt quc gia mi ra i.
m 1763, vo thi im kt thc cuc
N Chin tranh By nm, c chnh quyn Anh

London v nhng ngi nh c Anh
chu M u cm thy tha mn. H
nh bi Php, ginh c lnh th ca
Php Canada, cng nh chim c vng t xa v pha
Ty, ti tn sng Mississippi. Khng cn b Php e
da nn ngi nh c khng cn cn n chnh ph
Anh bo v.
Nhng
ngi
Anh
George Washington (17321799) phc
mun cai
v trong qun i Anh ti M, sau tr cc
tr thnh Tng t lnh ca qun i M lnh th
mi c thnh lp chin u chng c ca
li Anh. Nm 1789, ng tr thnh tng Php v
thng u tin ca nc M. mun
thu thu
cao hn tr lng cho nhng binh s bo v cc vng
t mi ginh c ny. H tng thu 13 thuc a.
Nhng hi ng a phng cc thuc a cho rng
vic Anh nh thu cc thuc a chu M l bt
cng, v cc thuc a khng h c ting ni trong vic
iu hnh chnh ph Anh. H cho rng b nh thu
m khng c ngi i din trong chnh quyn l biu
hin ca chnh th c on. Cc thuc a cm mi
hot ng nhp khu hng ha t Anh, v vo ngy 4-
7-1776, i biu ca tt c 13 thuc a thng qua
bn Tuyn ngn c lp khng nh quyn t quyt ca
h.
Binh s Anh l nhng qun nhn chuyn

nghip c hun luyn k, trong khi
qun M hu ht l ngi tnh nguyn.
Nhng qun M c ng c chin u
rt cao v h thit tha vi s nghip ca
mnh. Hnh bn tri l mt ngi lnh
Anh mc qun phc, cn hnh bn phi
l mt ngi lnh cch mng M.
V nm cc thng tr xung bin Boston nm 1773 l mt hnh ng phn khng mang tnh
tng trng i vi vic Anh nh thu chu M. Mt nhm ngi nh c n mc ging th
dn Mohawk, xng ln ba tu thy cng Boston v qung cc thng tr xung bin. Ngi Anh
trng pht bng cch ng ca cng Boston cho ti khi nhn c tin bi thng cho s tr b
mt. Nhng vic ny ch lm cho tnh hnh cng xu hn.
Trn i Bunker gn Boston nm 1775 l trn nh quan trng u tin ca Cch mng M.
Qun Anh ginh thng li nhng b thit hi nhiu gp i v qun s so vi qun M.
C LP
c t tng ca Thomas Jefferson dn dt v chu nh hng ca phong tro Khai sng, bn Tuyn
ngn c lp M nm 1776 vit: Chng ti coi nhng iu sau y l chn l hin nhin. l: tt
c mi ngi sinh ra u c quyn bnh ng, u c Thng ban cho nhng quyn bt kh xm
phm, trong c quyn sng, quyn t do v quyn mu cu hnh phc.
Cuc Chin tranh Cch mng M bt u nm 1775. Thot u, qun Anh thng th mc d gp phi
kh khn khi chin u xa t quc gn 5.000 km. Nhng qun M c li th v chin u ngay trn
lnh th ca mnh v tin vo s nghip cch mng. Nm 1781, tc su nm sau khi cuc chin bt u,
qun Anh u hng Yorktown, Virginia, b i qun ca George Washington nh bi. Cui cng
Anh cng nhn nn c lp ca M trong Hip c
Paris, k nm 1783.
HIN
PHP
M
Nm
1783,
sau khi
k hip
c ha
Huy chng T do c c nh
bnh vi
du chin thng ca ngi M trc
ngi ngi Anh vo nm 1781.
Anh,
ngi
dn ca
nc M Chung T do Philadelphia c c
lm biu tng ca nn c lp M.
(Hp
chng
quc Hoa K) mi c thnh lp cn phi quyt nh lm th no iu hnh t nc mt cch tt
nht. H quyt nh s c mt tng thng c bu bn nm mt ln. Tng thng s iu hnh t
nc vi s gip ca mt Quc hi (c chia thnh H vin tc Vin dn biu, v Thng vin
gm i biu ca cc bang) v mt Ta n Ti cao. D tho Hin php (mt lot cc quy nh php
lut) ca chnh quyn mi bao hm ba tuyn b quan trng v nc M.
Th nht, M l mt nh nc lin bang. Nhng ngi

nh c trn vng t mi chin u chng li ngi
Anh nay s on kt cng nhau iu hnh t nc ca
chnh mnh. Th hai, mi bang s bu ra hi ng ring
v iu hnh chnh quyn bang theo cch h mun. Th
ba, c Tng thng, Quc hi ln Ta n Ti cao u
khng c php iu khin ton chnh quyn trung
ng ca nc M. Mt h thng i trng v kim
sot ln nhau s m bo rng quyn lc c chia s
gia ba nhnh chnh quyn.
y l nhng t tng mi chu nh hng ca phong

tro Khai sng v cha tng c p dng trc . D
tho Hin php mang tnh cch mng ny tr thnh lut
vo nm 1789. Nc M mi c thnh lp vi lch
s ngn ngi v nhng ngi dn c nhiu k nim au Thomas Jefferson (17431826) tr
bun trong qu kh, l nc cng ha dn ch ch thnh tng thng th ba ca nc M
thc u tin trn th gii, c cai tr theo cc o lut vo nm 1801. ng l mt nh lnh o
do tp th quyt nh. Ch sau 150 nm, M tr chnh tr c nhng t tng nh hng
thnh quc gia dn u th gii. su sc ti nn chnh tr M.
CC MC THI GIAN CHNH
1763 Chm dt Chin tranh By nm; Anh a qun ti Bc M
1764 Lut ng nh thu mt ng nhp khu
1765 Lut Tem tnh thm thu i vi vn kin ti liu
1775 Chin tranh Cch mng M bt u; trn i Bunker
1776 Tuyn ngn c lp M
1781 Qun Anh u hng Yorktown
1783 Anh cng nhn nn c lp ca M
1787 D tho Hin php M c son xong
1789 Hin php M tr thnh lut. George Washington tr thnh tng thng u tin ca nc M
1801 Thomas Jefferson ln lm Tng thng M
Bn d tho Hin php c son trong mt lot hi ngh vo nm 1787. Trong s 55 i biu
tham d hi ngh, 39 i biu k vo vn kin ny. Khi bn d tho c nht tr, cc bn
sao ca d tho c gi ti tng bang nhng ngi ng u cc bang k vo.
CCH MNG PHP (17891799)
Nm 1789, nhng ngi Php bt mn lt nh vua ca h, i t do v bnh ng. Cuc cch
mng n ra sau lm thay i vnh vin nc Php.
uc cch mng Php c nung nu m
C
trong nhiu nm. Nguyn nhn dn ti cuc
cch mng l s km ci ca b my cai tr,
cch bit giu ngho qu ln, s khch l t
t tng Khai sng v quyn con ngi v
nh hng ca Cch mng M.
Vo th
k
XVIII,
nc
Php
ang
trong
Marie Antoinette (17551793), ngi
tnh
o, l v vua Louis XVI. Dn chng cho trng
rng b kiu ngo v hoang ph. khng
hong.
Lng
thc khan him, gi c tng cao v chnh ph ng
trc nguy c sp . c thm tin, vua Louis c th
vay tin hoc tng thu nh nc. Nhng trc ht, ng
cn c s tn thnh v ng h ca mt hi ng i Maximilien Robespierre (17581794)
biu truyn thng, gi l Hi ng ca mi ng cp hc ngh lut s. ng tr thnh th lnh
(Estates-Gnral), mt hi ng khng h nhm hp ca phe cch mng Jacobin nm 1793.
trong sut 175 nm. ng ng u y ban Cu quc v
c cng bo v nc Php trc cc
cuc xm lc. Nm 1794, ng b buc
Khi hi ng nhm hp tr li, cc i biu ca nhng ti phn bi v b x t.
tng lp lao ng ni dy chng gii qu tc v tng
l. H tuyn b thnh lp mt Quc hi mi v a ra
yu cu i ci cch. H son tho hin php mi, bi b ch c, quc hu ha t ca Gio hi v
t chc li b my chnh quyn a phng. Vua Louis a qun i ti gii tn Quc hi.
Khi hay tin ny, ngi dn Paris ni dy. Ngy 14-7-1789, mt m ng dn chng tn cng ngc
Bastille nh t ca vua Paris m u mt cuc cch mng m mu m trong nhng ngi
ni dy i T do, Bnh ng, Bc i.
Nm 1774, Louis XVI (17541793) ln
ngi vua Php. ng l ngi nht nht,
thch sn bn v hng th cuc sng xa
hoa hn vic tr quc.
Ngy 14 thng By nm 1789, ngi dn Paris tn cng ngc Bastille, ni c nhiu nh lnh o
ni ting b nh vua tng giam. chnh l s kin m u ca cuc cch mng. Cc nc khc
lo ngi cuc cch mng Php s lan rng khp chu u.
CUC CHIN GINH QUYN LC

Vua Louis XVI b trn nhng b bt v b tng giam. Nm 1792, ch qun ch b th tiu, v vo
nm sau, vua Louis cng hong hu Marie Antoinette b a ra xt x v lnh n t hnh. Ti lc ,
chnh quyn cch mng Php trong tnh trng chin tranh vi hu ht cc nc chu u khc, bi
nhng nc ny lo s phong tro cch mng s lan sang nc h.
Nh thng thy trong cc cuc cch mng, nc Php lc ny cng xy ra tnh trng hn lon v
tranh ginh quyn lc. Chnh quyn cch mng mi bt u vy bt nhng ngi knh ch, c nhng
ngi ng h ch qun ch ln nhng ngi bnh dn, v gi h l k th ca cch mng. Mt
cuc chin chnh tr n ra gia hai phe l phe Jacobin v phe Girondin, trong phe Jacobin ginh
thng li. Sau phe Jacobin chi phi mt c quan cai qun mi gi l y ban Cu quc. y ban ny
huy ng ng o qun Php nh tr cc cuc xm lc, v t thng 9 nm 1793 n thng 7 nm
1794 h x t bt k ai chng i, nn thi k ny c gi l thi Cai tr bng Khng b (Rgne de
Terreur).
Trong thi Cai tr bng Khng b ny, khong 18.000 ngi b chm u. Sau , Robespierre lnh
o thc thi quyn lc c ti. Nhng ngay c ng cng khng c an ton. Nm 1794, ng b kt
ti phn bi v b x t.
HI NG C CHNH
Mt hin php mi c son tho nm 1795, v mt
chnh quyn yu, gi l Hi ng c chnh, c
thnh lp. Chin tranh n ra t trc v qun i
cch mng Php xm chim H Lan v min nam
nc c. Mt vin tng tr l Napoleon Bonaparte
thu tm qun i v xm lc Italia, Thy S, Ai
Cp. Hi ng c chnh da vo Napoleon. Napoleon
tr nn ni ting, y quyn lc, v vo nm 1799 ng
bi b Hi ng c chnh, ginh ly quyn kim sot.
CC
MC
THI
GIAN
Nhng ngi thuc giai cp thp trong Thi Cai tr bng Khng b, nhng sans
x hi Php nhy ma quanh mt cy c culottes (ngi khng c qun ngn,
trang tr n hnh hoa hng mang mu v h khng mc qun ngn n u gi
ca gii thng lu m mc qun di
sc tng trng ca quc gia mng
ca nhng ngi bnh dn) lm nhim
s chm dt ca thi Cai tr bng
v gn gi trt t trn ng ph. Nhiu
Khng b.
ngi dn b mt mng bi s th hn
ca nhng sans culottes ny.
CHNH
1788 Hi ng ca mi ng cp hp
1789 Quc hi c thnh lp v ngc Bastille b tn cng

1789 Tuyn ngn v Quyn Con Ngi
1791 Hin php mi v Hi ng Lp php ra i
1792 Cc cuc chin tranh cch mng v Cng ha Php ra i
1793-1794 Thi Cai tr bng Khng b
1794 Nn c ti ca Robespierre; xm lc H Lan
1795-1799 Hi ng c chnh iu hnh nc Php
1796 Napoleon tr thnh tng t lnh qun i
1799 Napoleon nm quyn lc

THI CAI TR BNG KHNG B: Sau khi vua Louis XVI b hnh hnh vo nm 1793, y ban
Cu quc bt u truy bt v hnh hnh bt k ai b nghi l chng i cch mng. Mt Ta n
c thnh lp xt x nhng k th ca t nc, nhng cc v xt x ny thng c
tin hnh mt cch vi vng v bt cng. Cc nh qu tc, nhng ngi ng h ch qun ch,
linh mc v bt k ai b nghi ng u b a ln my chm. Sau khi loi b cc i th trong y
ban Cu quc, Robespierre mt mnh cai qun Php trong mt thi gian ngn, cho n khi chnh
ng cng b x chm vo thng 7 nm 1794. T , thi Cai tr bng Khng b chm dt.
CC CUC CHIN TRANH NAPOLEON (1797
1815)
Trong khi khi phc trt t sau cuc Cch mng Php, Napoleon cn mun thay i ton b
chu u. Nhng nc Anh chng li ng v kt cc Napoleon b lu y.
apoleon sinh o Corsica (ting Php:
N
Corse), l con trai th hai ca mt lut s
ngi Italia. Khi cn tr, ng gia nhp
qun i Php v c thng chc nhanh
nh s can m v kh nng phn on
nhanh. Mi 26 tui, Napoleon c phong tng.
ng ch huy mt lot chin dch thnh cng v chim
min Bc Italia vo nm 1797. Lo ngi trc ting tm
v quyn lc qu ln ca Napoleon, Hi ng c
chnh bn trao cho ng nhim v xm lc nc Anh.
Napoleon ngh tn cng Ai Cp ph v tuyn
ng bun bn ca Anh sang n . ng tn cng Ai
Cp, nhng k hoch xm lc ca ng tht bi sau khi
hm i ca ng b c hi qun Anh Nelson nh
tan vo nm 1798. Nm 1799, Napoleon tr v Php v
ln nm quyn. ng gii tn chnh ph, b nhim ba
ngi lm quan chp chnh, gi l tng ti (consul) iu
hnh t nc. Napoleon t phong mnh l Tng ti
Th nht v cai tr nc Php trong vng 15 nm sau
. Nm 1804, ng t xng l hong .
Trong bc bim ha ny v vo nm
1803, Napoleon c m t nh ngi
khng l ang ngi ln c a cu trong
khi i th l John Bull b nh (tng
trng cho nc Anh) ang c nh tr.
Napoleon mun to dng mt x hi coi

trng ti nng ch khng phi dng di
qu tc. khuyn khch mi ngi t
thnh tch, ng sng lp Binh on
L-dng Danh d (Lgion dHonneur)
vo nm 1802 v s cng hin xut sc
cho t nc. Nhng ngi c
thng hun chng Bc u Bi tinh
s l thnh vin Binh on ny v c
nhn mt khon tin tr cp sut i.
Napoleone ban hnh nhiu bin php ci cch lu di, xy dng cc b lut mi, p dng h thng
gio dc tt hn, t chc li c cu chnh quyn v thnh lp mt ngn hng quc gia mi.
ng l mt v tng xut sc, c kh nng chuyn qun rt nhanh v s dng cc chin thut mi.
Qun i ca ng cng rt ng v Robespierre trc ban hnh ch bt lnh buc mi thanh
nin trai trng phi phc v qun i. Nm 1799, qun i Php c 750.000 ngi, v trong thi gian
18031815 c thm hai triu ngi gia nhp. Napoleon dng lc lng khng l ny chinh phc
chu u.
Nm 1799, Napoleon (17691821), lc ny l ngi hng chin trn, dng v lc tip qun
chnh quyn. Bt chp s phn i ca nhiu ngi, nc Php ri vo tnh trng hn lon v
Napoleon tr thnh quan Tng ti Th nht.
TRN MARENGO: Mt trong nhiu thnh cng qun s ca Napoleon l trn Marengo, nh
nhau vi qun o Italia vo nm 1800. ng l mt nh lnh o xut sc, bit dng li ni
c v tinh thn chin u ca binh s, tin phong trn mt trn v s dng cc chin thut rt
mi. ng hin i ha chin tranh, s dng i bc, qun i ng o v mu mo hn i
phng. Vic Napoleon kim sot chu u thc y nhiu nc gia nhp vo th gii hin i.
CC CUC CHIN TRANH NAPOLEON

Napoleon nh bi o v Nga Austerlitz nm 1805, nh bi Ph ti Jena nm 1806 v nh bi
Nga ln th hai Friedland nm 1807. Napoleon thnh lp cc nc cng ha mi lin minh vi Php
v cai tr cc nc ny bng cch a nhng ngui thn thuc vo nm gi cc v tr quyn lc .
ng cng thit lp cc chnh quyn v lut php trn khp chu u c gi l H thng i lc
phong ta nc Anh.
Nm 1805, Anh thng Php trong mt trn hi chin quan trng Trafalgar. c hi qun Anh l
Horatio Nelson (17581805) t trn, nhng chin thng
ca ng cu nc Anh khi b Php xm lc. Nm
1808, Napoleon xm lc Ty Ban Nha, m mn chin
tranh bn o Iberia m trong nc Anh ng h Ty
Ban Nha v B o Nha.
Ngi
Anh iu
sang Ty
Ban Nha
mt o
qun do
cng
tc x
Arthur Wellesley, Cng tc x

Wellington (17691862), chin u
chng qun ca Napoleon ti Ty Ban
Nha v mt bn nm mi nh bt c
qun Php ra khi nc ny.
Wellington tham gia Hi ngh Vienna
sau khi kt thc thi k chin tranh
Napoleon. L mt anh hng dn tc,
ng tr thnh Th tng Anh nm
1828.
Wellington ch huy. Ti y, ng ginh thng li

trong cc trn Salamanca (1812), Vittoria (1813) v
nh bt qun Php ra khi Ty Ban Nha.
Cuc xm lc nc Nga ca Napoleon nm 1812

thm bi, lm hn 500.000 qun Php cht v i, rt
hoc t trn. Nm 1813, ng cng b tht bi tan tnh
Leipzig trc lin qun chu u do tng Ph von
Napoleon tn cng nc Nga v cho
Blcher ch huy. Cui cng, vo nm 1814, Php b rng Nga lin minh vi Anh. Khi i
xm lc v Napoleon b a i y. ng trn thot qun ca ng ti Moskva, thnh ph
nhng cui cng b cng tc Wellington v tng von b qun Nga thiu tri. Cui cng, ma
Blcher nh bi trong trn Waterloo B nm 1815. ng nc Nga tiu dit phn ln
Nm 1821, Napoleon mt khi ang b lu y St qun Php. Napoleon ti Nga vi
Helena, mt hn o xa xi pha Nam i Ty 510.000 qun nhng khi tr v ch cn
Dng. 10.000 qun.
CC MC THI GIAN CHNH

1796-1797 Napoleon xm lc Italia
1798 Chin dch Ai Cp
1799 Napoleon tip qun chnh ph Php
1804 Napoleon t phong l hong
1805 Trn Austerlitz nh o v Nga
1805 Trn Trafalgar Anh ginh chin thng
1807 Hip c ha bnh Tilsit vi Nga v Ph
1812 Chin dch xm lc Nga
1813 Napoleon thua trn Leipzig
1813 Ty Ban Nha c gii phng sau trn Vittoria
1814 Php b xm lc, Napoleon b y ra o Elba
1815 Trn nh cui cng ca Napoleon Waterloo

Trn Waterloo nm 1815 ti B l mt trn nh gip l c. y l trn cui cng ca Napoleon,
chin u chng Cng tc x Wellington (Anh) v tng von Blcher (Ph).
CHM DT CH N L (17921888)
Cc thuc a ca ngi u chu M ph thuc
nhiu vo sc lao ng ca n l. Nhng n gia
th k XVIII, nhiu ngi hoi nghi v tnh o c
ca iu ny.
rong sut th k XVIII, Anh, Php v Ty
T Ban Nha tr nn giu c nh tin thu v li

nhun thu c t cc thuc a ca h. Phn
ln ca ci ny u do sc lao ng ca n l
lm ra. an Mch, Thy in, Ph, H Lan
v Genoa (Piedmont) cng bun bn n l. Ngi Phi
b bn cho ngi u t tay nhng k bun n l v cc
nh cai tr a phng, nhng k coi vic bn lm n l
l cch trng pht ti phm, loi b k th, tng kh
t binh, ng thi l cch lm giu. Khng ai bit c
tt c bao nhiu n l b bn, nhng cc s gia c
tnh khong 45 triu n l c a ra khi chu Phi
trong thi gian 14501870, v ch 15 triu ngi trong
s sng st. Nhiu ngi chu u khng a vic
bun n l, nhng vo thi k y, h tin rng l cch Trc khi ch chim hu n l b th
thc duy nht cung cp ngun lao ng cho cc n tiu, cc tu bun n l i theo mt hnh
trnh hnh tam gic trn i Ty
in thuc a.
Dng: a hng ha ti chu Phi, ri
mang n l sang chu M v ch cc sn
May phm nh ng n v chu u.
thay,
mt s ngi quyt nh phn i hot ng bun n
l, cho rng vic tri vi lut l ca Cha v phm
gi ca con ngi. Nh trit hc ngi Php Rousseau
trong cun Kh c x hi (1764) vit: Con ngi
sinh ra vn t do nhng li b xing xch khp ni
ni. Cc tc phm ca ng c v cho cc cuc cch
mng Php v M, v t do c nhn c coi l mt
quyn x hi, ch khng phi l qu tng c vua
cha ban pht. Nhng t tng ca Rousseau cng c
v mi ngi u tranh thay mt nhng ai khng th t
cu gip bn thn. Cc chnh tr gia, tu s v nhng
ngi bnh thng bt u ngh cch cu gip cc n
l. Tuy vy, nhng l l o c lc ny vn cha c
William Wilberforce (17591833) l sc mnh bng li nhun m ch chim hu n l
ngh s i din cho Hull, mt hi cng mang li.
bun bn n l tp np Anh. ng gh
tm hot ng bun bn ny v cng
cc tn Ki-t gio c tm lng nhn i
tin hnh chin dch bi tr hot ng CHM DT NN BUN N L
bun n l t nm 1784. Bun n l b Trong nhng nm 17771804, vic chim hu n l
cm trn ton quc Anh vo nm b coi l bt hp php min Bc nc M. an Mch
1807. rt khi
hot
ng
bun n
l nm
1792, v
Anh
cng c
hnh
ng
tng t
vo nm
1807.
Nhng
tnh
trng
bun n
l tri
php vn
tip
din. T
nm
1815 tr
i, hi
qun
Anh tng
Mt s n l trn khi n in v cng
thnh lp lng mc ring ca h truy qut
nhng vng xa. Nm 1739, mt nhm hot
n l ngi Jamaica chy trn, gi l ng
Maroon, ni dy chng li ngi bun n
Anh. l, tuy
nhin
ch chim hu n l vn c coi l hp php mt s ni khc. Mt cuc ni dy ca ngi n l
thuc a Santo Domingo ca Php trong thi gian 17911793 khin Php phi bi b ch
chim hu n l, nhng n nm 1803, Php li ti hp php ha tnh trng ny. Nm 1831, cuc ni
lon ca n l Virginia do Nat Turner lnh o dn n vic chnh ph ra cc b lut mi h
khc v lm gia tng s ng h ca ngi da trng min Nam i vi ch chim hu n l.
iu kin trn cc tu ch n l ht sc khng khip v ti t nn nhiu ngi cht. N l b
nhi nht vo cc ngn ti tm v ngay trn sn trong cc khoang tu, hu nh khng th i li
c.
NHNG HNH NG BC I
Ti nc Anh, Thomas Clarkson (17601864) v William Wilberforce lnh o mt phong tro
chng ch chim hu n l, v nm 1807, hot ng bun bn n l ca ngi Anh b bi b. Tuy
nhin, trong thi gian sau , nhng ngi n l vn cha c t do. Wilberforce qua i ngay trc
khi tt c n l trong tay ngi Anh c tr li t do. n lc ny, ngi chu u tr nn gh tm
ch chim hu n l, v hi qun Anh ra sc ngn chn cc tu thuyn ch n l em i bn.
Ch chim hu n l tip tc tn ti Cuba, Costa Rica, Brazil v min Nam nc M. Cc n

in ln c xy dng bng cng sc ca n l, v ch n in khng mun c s thay i. Ngoi
ra, chu u cng c mua bng v thuc l vi gi r do n l trng cc bang min Nam nc M.
M, ngi min Bc ng h vic gii phng n l, trong khi ngi min Nam vn mun gi n l.
Cuc ni lon nm 1831 ca n l thuc bang Virginia dn ti vic ban hnh cc o lut h khc
nhm kim sot n l cc bang min Nam. Ch chim hu n l cui cng cng b cm ti M
nm nm 1863, ti Cuba nm 1886 v ti Brazil nm 1888. Hot ng bun n l ca ngi A rp
chu Phi
chm
dt vo
nm
1873.
CC
MC
THI
GIAN
Kinh t ca cc bang min Nam nc

M da vo sc lao ng ca n l da Nat Turner (18001831), th lnh cuc
en. Hi bng l mt trong nhng cng ni lon nm 1831 ca n l bang
vic chnh ca n l. Bng c xut Virginia, git ng ch ca mnh v 57
khu cung cp cho xng bng cc ngi da trng, v c v 60 n l khc
thnh ph cng nghip chu u. Hot ni lon. Cuc ni lon ca h ko di
ng xut khu ny mang li nhiu li vi thng. Cui cng, Nat Turner v
nhun. nhng ngi ni lon theo ng b bt v
treo c.
CHNH
1517 Ty Ban Nha bt u thng xuyn bun n l
1592 Ngi Anh bt u bun n l
1739 Cuc ni lon ca n l b trn Jamaica
Nhng nm 1760 Hot ng bun n l ln ti nh im
1791-1801 N l Santo Domingo ni dy
1792 an Mch bi b hot ng bun n l
1807 Anh bi b hot ng bun n l
1834 Ch chim hu n l cc thuc a ca Anh b th tiu
1865 iu lut sa i Hin php th 13 th tiu ch chim hu n l
1888 Th tiu ch chim hu n l Brazil

CUC NI DY CA N L SANTO DOMINGO: Cuc Cch mng Php lan ti cc
thuc a ca Php nc ngoi. Nm 1791, Quc hi Paris quyt nh cho php n l Santo
Domingo (Haiti ngy nay) thuc vng bin Caribe c quyn b i bu c, nhng cc ch n
in khng chu tun theo. Khi nghe c tin ny, khong 100.000 n l ni dy. Nhiu ch n
l b git, nh ca b tn ph, cc n in trng ma v c ph b t chy. Napoleon phi qun
i ti o ny v mt cuc ni chin ko di n ra vo nm 1801 di s lnh o ca
Toussaint lOuverture (17461803), tng l n l v t xng l ngi cai tr o ny.
n nm 1805, ngi Anh kim sot cc khu vc giu c chuyn sn xut vi Bengal, thuc
min ng bc n , cng nh cc vng t duyn hi thnh vng min Nam.
NGI ANH N (17741858)

V th Cng ty ng n ca Anh n ngy cng tr nn mnh hn. Ngi Anh tin ti chi
phi v tr thnh ng cp cai tr x hi n .
n nm 1750, Cng ty ng n ca ngi

Anh kim sot hot ng bun bn rt
bo b gia Anh, n v vng Vin
ng. Cc vin chc trong cng ty l
nhng thng gia gii, tch ly c
nhiu kin thc v n , c bit l thng qua nhng
ngi n lm thu cho h. H kt bn vi nhiu
vng cng n , dn xp tha thun vi c bn v
th ca nhng ngi cai tr quc Moghul ang suy
tn. Nhiu ngi Anh n sng khng khc g
nhng ng hong. Nh lm vic cho Cng ty ng n,
nhiu ngi trong s h tr nn cc k giu c. Mt s
trong nhng ngi c gi l nabob (i gia), v
M hnh c th c ng ny c tn gi l mt s nabob xy cho mnh nhng ngi nh trng l
con h ca Tipu, m t mt con h do cc kin trc s ngi Anh thit k Calcutta
ang cn x mt ngi chu u. N hoc nhng ni khc, v c trong nh ton l hng
c lm ra dnh cho Tipu Sahib, xa x t tin mua t Anh, n v cc thuc a.
vua x Mysore. T nm 17671799,
Calcutta, h t chc hi hp, tic tr, nhy ma nh th
Tipu Sahib vi s gip ca ngi
h ang sng ngay qu nh. Dn dn, v v gia nh
Php c chng li ch thng tr ca
ngi Anh trn vng t ca ng.
ca h cng ti n v cng sng cuc sng nh
Anh.
Tuy nhin, nn ngh thut, vn ha v kin trc n

li cun mt s ngi Anh v h thch mc qun o
n hn, t nht l khi nh. H hc cc th ting
ca ngi n , nghin cu cc tn gio, cc tc
phm ca n v mang theo c nhng t tng n
khi tr v nc.
Tipu Sahib (17491799) x Mysore c

mt b c bng ng voi vi cc qun c
mt bn l hnh vng cng v ngi
n , cn bn kia l hnh nhng ngi
qun l v binh lnh ca cng ty ng
n.
Thi gian u, ngi Anh ha ng vi ngi n d hn so vi giai on sau ny. Trong nh
l thng c ngi Scotland, Qu ng David Ochteriony ht thuc bng ng iu v ch tr mt
bui thng thc cc mn trnh din nhc n .
NGI ANH BNH TRNG

n nm 1780, Cng ty ng n kim sot nhiu vng pht trin thnh vng n , nhng vo
nm 1784, chnh ph Anh chm dt tin trnh bnh trng ny. Cc ng ch Cng ty ng n li ngh
khc. Khi cc tiu quc n gy hn vi nhau, Cng ty ng n thng c mt . Vo
khong nm 1800, tham vng ca Napoleon v vic xy dng mt quc ti n khin ngi Anh
hong s, v chnh ph Anh phi thay i chnh sch. T nm 1803 n nm 1815, cng ty ng
n nh nhau vi nhng ngi Maratha cai tr min trung n , v ph v quyn lc ca h. Trong
nhiu trng hp, cng ty p dng li tip cn mm mng bng cch u i v bun bn cho mt s
bang nht nh ca n v ng qun ti bo v h.
Cng ty ng n chin u c Min in, ni nhng ngi cai tr a phng e da vng Bengal
ca n , v c bin gii Ty Bc v Afghanistan, ni h lo ngi v nh hng ca Nga. Trong
thi gian 18431849, cng ty ng n thn tnh
vng Sind v Punjab. Ni no m triu i cai tr sp
hoc iu hnh t nc yu km th Cng ty ng n
u can thip. Trong nhng nm 1830, tng c Cng
ty ng n t bi b mt s truyn thng ca n
v a cc nh truyn gio ti ci ngi n
sang o Ki-t. Cng ty xy dng ng b, ng st
v nhiu ta nh, m rng hot ng kinh doanh ca
Anh, nht quyt dng ting Anh lm ngn ng gio dc
v kinh doanh. V vy, thi chng i ca ngi n
i vi ngi Anh dn dn gia tng.
CUC NI DY CA NGI N
Nhng ngi ni dy u tin l cc sepoy (binh s n
phc v trong qun i ca Cng ty ng n).
Cuc ni dy bt u vo nm 1857, c chm ngi
bi nn i khng khip thi im . Mt s thnh
ph, trong c c th Delhi, b cc sepoy chim
gi v ngi Anh, c n ng, n b ln tr em u b
thm st. Cuc ni dy b qun i Anh n p d man.
Lc ny, ngi Anh v ngi n tr nn nghi ng
ln nhau. Ngi Anh bt u sng mt cuc sng tch
bit hn, cn ngi n th b hn ch trong cc khu
vc ca h. Nm 1858, chnh ph Anh nm quyn kim
sot Cng ty ng n v ng ca cng ty ny. n Mt s tiu vng v vng cng n
c l l thuc a giu c v pht trin nht trong s cc kt bn vi ngi Anh v nh c
thuc a ca ngi chu u, nhng ngi Anh phi rt c nhiu li th. H c binh lnh
vt v mi kim sot c thuc a ny. Anh bo v duy tr quyn lc, v
ngi Anh cng c li khi h c th
d dng gy nh hng v bun bn
trong lnh a ca cc vng cng m
khng phi cai tr.
NH CA CC NABOB: Nabob l nhng nhn vin lm vic trong cng ty ng n v tr nn
giu c n . Nhiu nabob ln ln trong hon cnh khn kh Anh v chy sang n
tm vn may hoc xy dng mt cuc sng mi. H lm vic chm ch, mo him c tnh mng
trong chin tranh hoc dch bnh. H sng trong nhng iu kin va giu c ging nh nhng
ngi cai tr n va ho nhong kiu qu tc Anh. H xy nhng ta nh ln cc thnh
ph nh Calcutta, Delhi, v c nhiu ngi hu.
CUC NI DY CHU M LA-TINH (1808
1825)
Trong khi chu u ang din ra cc cuc chin
tranh Napoleon, x hi ca nhng ngi nh c
chu M La-tinh cng b xo ng v mt phong
tro i c lp dn tr nn ln mnh.
khi B o Nha v Ty Ban Nha chia nhau
T
Tn Th gii nm 1494, c hai nc u c
nhng thuc a rng ln Trung v Nam
M. Trong hng th k, cc thuc a ny
chu ch cai tr t nhng nc chu u xa
xi. Trong thi gian 18071808, Napoleon tin qun
sang B o Nha v Ty Ban Nha, v hai nc ny tr
thnh chin trng khi qun Anh, cng qun Ty Ban
Nha v B o Nha chin u chng qun Php. Thi
k hn lon ny to c hi cho cc thuc a. H bt
u cuc u tranh i c lp nm 1808, khng chp
nhn Joseph, anh trai ca Napoleon, ln lm vua Ty
Ban Nha cng nh lm ngi cai tr cc thuc a.
NN
C
LP
Nhng nm 18081830, 13 thuc a

Nam M ginh c c lp. Tuy
vy, nhng ngi nh c giu c vn
cai qun v s hu hu ht t ai v li
nhun ca ring h.
Simn Bolvar nh ui qun Ty Ban
Argentina t tuyn b thot khi ch cai tr ca Ty
Nha ra khi Colombia v Venezuela, v
cng vi San Martn gii phng Peru.
Ban Nha nm 1810, v Paraguay cng hnh ng tng
ng tr thnh tng thng ca nc
t vo nm 1811. Peru cng nh Mexico c lp khi
Cng ha i Colombia nhng khng Ty Ban Nha nm 1821, v Brazil thot khi ch B
th ngn nc ny tan r vo nm 1830,
o Nha nm 1822. Venezuela cui cng ginh c
v ng t chc.
c lp nm 1830. C cng ln trong phong tro c
lp Nam M l hai nh lnh o cng ngh, Simn
Bolvar (17831830) v Jos de San Martn (17781850), c hai u c nhng t tng ca cuc
Cch mng Php khch l.
Nm 1819, Bolvar v cc nh qu tc Venezuela khc nh bi qun Ty Ban Nha New Granada

(Colombia) v Peru. Nm 1824, Bolvar st cnh chin
u cng San Martn ngi hnh qun vt ni
Andes vo gii phng Chile. Nm 1826, Bolvar tuyn
b thnh lp nc Cng ha i Colombia (gm
Venezuela, Colombia, Ecuador v Panama) nhng sau
nc cng ha ny tan r. Nm 1825, vng Thng
Peru ly tn l Bolivia vinh danh Bolvar. C Bolvar
v San Martn u chin u trong nhng iu kin ht
sc kh khn. Mc d ginh c c lp, tnh cnh
cc nc ny vn khng thc s c ci thin v
quyn lc vn do cc ch n in nm gi.
Jos de San Martn l mt nh cch

mng tham gia phong tro i c lp
cho Argentina. ng cng qun i hnh
qun vt ni Andes ti Chile v gii
phng nc ny nm 1818. Nm 1820,
ng chim c Lima (Peru).
i qun cch mng ca Simn Bolvar ginh thng li quan trng trc chnh quyn thc
dn Ty Ban Nha ti Peru trong trn Ayacucho nm 1824. y l trn nh cui cng mang tnh
quyt nh ca cuc u tranh i c lp ca chu M La-tinh.
BT N ANH (18111832)
Trong x hi cng nghip mi vi nhng nh my ti tm v xu xa, cng nhn Anh b i x
tn t. H i tng lng v ci thin iu kin lm vic.
hng nm ha bnh sau khi kt thc cc
N cuc chin tranh ca Napoleon l mt thi

k c nhiu bt mn. Nhiu ngi tht
nghip v gi lng thc tng cao. Chnh
ph Anh lo ngi phong tro cng on (t
chc ca cng nhn c nhim v thng lng t
c iu kin lm vic tt hn) ln mnh, nn vo
nm 1800 cc t chc cng on b coi l bt hp php.
Cuc sng trong cc thnh ph cng nghip tht m
m, nh ti tn, tai nn v bnh tt thng xuyn
xy ra. Tuy nhin, nhng s kin din ra cc nc
khc khin cng nhn Anh nhn thy h c quyn ln
ting. H i tng lng, ci thin iu kin lm vic
v c ting ni trong b my chnh ph.
Tuy
nhin,
khng
phi tt
c nhng
ngi
phn i
u
mun s
thay i.
Trong
nhng
nm Nhiu ngi ngho tng v khng quen
iu kin lm vic trong cc nh my 1811
sng thnh ph. Mt s ngi ch bit
tht khng khip. Ph n v tr em 1816, ung ru gii su. Bc tranh khc
thng phi lm vic 12 gi mi ngy, cc th do William Hogarth sng tc vo nm
cng vic rt nguy him m ng lng th cng 1751 ny c tn l Ng Ru Gin.
th cm ci. Nhiu cng nhn cht phong
khi cn tr. tro Luddite (goi theo tn ca nh lnh o phong tro
l Ned Ludd) p ph my mc mi trong cc nh
my cc ht Lancashire v Yorkshire, ch v lo s my mc s khin h mt vic lm. Su nm sau
, mt nhm cng nhn c gi l Blanketeer (ngha l nhng ngi chong chn) chong
ln ngi nhng tam vi len do chnh h dt, tun hnh t Manchester ti London ku goi s ng h
ca Hong thn Nhip chnh.
T nm 1824, cc t chc cng on c php hot ng mc hn ch. Nhiu ngi vn ng

chin dch mi ngi mt phiu bu. Nm 1832, D lut i Ci cch c thng qua khin cc
cuc bu c vo Ngh vin Anh cng bng hn nhiu,
tuy nhin vn ch dng li mc nhng ngi c ti
sn mi c php bu c.
Ngi theo phong tro Luddite phn

khng ny mc o qun ph n ci
trang. H l nhng th th cng kho
tay, phn i vic dng my mc mi
thay th vic lm ca h. H hot ng
trong nhng nm 18111816.
Trong v thm st Peterloo Manchester nm 1819, binh lnh xng vo tn cng d di mt
m ng khng c g t v ang t tp nghe mt nh hot ng ni ting ca phong tro i hi
thay i chnh tr l Henry Hunt din thuyt. 11 ngi b thit mng v hn 400 ngi b thng.
M: CUC DI C SANG PHA TY (17761845)
Sau khi ginh c c lp, nc M non tr bt u pht trin rt nhanh. Dn nhp c mi ti
trn v pha Ty v cp t ca ngi chu M bn x.
u th k XIX, nc M vn cn nh v

chu rt nhiu nh hng ca nn chnh tr
chu u. Trong thi gian din ra cc cuc
chin tranh Napoleon, Anh kim sot cc
vng bin v phong ta hu ht hot ng
i li trn bin gia chu u (ca Napoleon) v M.
Vic ny c li cho M v Napoleon khng th bo v
thuc a Louisiana ca Php. Do ngi Php kim sot
hot ng bun bn trn sng Mississippi, nn ngi
M tin hnh tha thun vi h. Napoleon quyt nh
bn thuc a Louisiana vi gi 15 triu la M. C
thm vng Louisiana, din tch nc M tng ln gp
i.
Meriwether Lewis (17741809) c
Tng thng M Thomas Jefferson y
nhim i thm him min Ty.
William Clark (17701838) i cng vi

Lewis ti b bin min Ty Oregon
vo nm 1805, tr v vo nm sau
(1806) v thng bo nhng pht hin
ca h.
CHIN TRANH NM 1812

Vic Anh phong ta chu u cng gy bt li cho hot ng bun bn ca M. Nm 1812, M tuyn
chin vi Anh. M c chim Canada nhng bt thnh. H thng mt s trn thy chin vng Ng
i H, nhng qun Anh thiu ri Washington, th mi ca M. C hai phe u khng tin
c bao nhiu v rt cuc, vo nm 1814, mt mi v chin tranh, hai bn k mt hip c trao tr
li cc vng lnh th chim c trc . Anh d b lnh phong ta, cc cuc chin tranh ca
Napoleon dn chm dt v M c th khi phc hot ng thng mi v kinh t.
NGI DI C V NGI NH C
Sau khi M c lp vo nm 1776, nhiu ngi l lt
ko ti nh c ti nc ny. H ti t mi min ca
chu u vi hy vng tm kim mt cuc sng mi
x s t do. Dn s M c khong bn triu ngi
vo nm 1803, nhng n nm 1861 tng ln 31
triu ngi. Nhng ngi di c u tin nh c cc
bang vng ng Bc, nhng khi s lng ngi di c
ngy cng ng, h i xung pha Nam v sang pha
Ty.
Nc M ging nh mt quc mi, giu ti nguyn

v t ai. Cc vng trc y l thuc a min
ng, vn c gi l vng su vng xa, bng chc
tr thnh vng bin cng mi. n nm 1820, Daniel Boone (17341820) b mt nhm
vng bin cng mi ny m rng qua sng ngi da Shawnee bt gi. ng b
Mississippi. Tuy vy, i vi ngi bn x M, cuc th thch lng can m bng vic phi
sng ca h tr nn kh khn khi M m rng lnh th, chy gia hai hng cc chin binh d
v ngi nh c cng giu c v t do hn th ngi tn tn cng lin tip.
bn x cng ngho i v mt t do hn.
Chuyn thm him ca Lewis v Clark bt u t St Louis vo nm 1804 v h phi tri qua
ma ng Dakota trc khi vt dy ni Rocky ti Oregon vo nm 1805. Mt ph n thuc
b lc Shoshone tn l Sacajawea i cng on thm him v gip on giao tip vi nhng
ngi bn x.
NG MN NC MT
Nm 1787, chnh ph M ha hn vi ngi bn x rng cc vng t truyn thng ca h s ch c
dng vo vic nh c ngi da trng khi c s ng ca h. Nhng bn nm sau, Tng thng
George Washington thay i cam kt v cc b lc bn x ht vng ny n vng khc b buc
phi ri b qu hng. Ngi Delaware b buc phi ri b qu hng vo nhng nm 1760. Trong
nhng nm 1830, ngi Seminole b ui khi Florida v 50.000 ngi Cherokee b ui khi
Georgia. Khong 400.000 ngi bn x chu M buc phi di v min Ty, v nhiu ngi b
mng trn ng mn Nc mt ny. Sau khi M mua vng t Louisiana vo nm 1803, din tch
nc M tng gp i, v binh lnh cng nhng ngi nh c bt u vt sng Mississippi.
Nhiu ngi bn x b p buc nh c Oklahoma, v n nm 1820, h khng cn c hoan
nghnh vng pha ng sng Mississippi na. Mc d Oklahoma chnh thc c quy nh l Lnh
th ca ngi Da vo nhng nm 1830, t nm
1854 din tch dnh cho ngi da dn dn b thu
hp.
Cc
tuyn
ng
mn di
c mi
c m
ra, nh
ng
Andrew Jackson (17671845) l tng

thng M t nm 1829 n nm 1837.
ng chin u trong cuc chin
tranh nm 1812 v chim c Florida Ngi nh c trn ng mn ti min
vo nm 1818 trong cuc chin chng li Ty nc M dng tri ng qua m.
ngi Seminole. ng tin tng vo vic H n t khp mi min chu u v hy
m mang bin gii pha Ty, khuyn vng gy dng c mt cuc sng mi
khch v h tr ngi nh c chng li ni m h gi l x s t do.
ngi bn x.
Cumberland t Baltimore ti St Louis. Cc nh thm him nh Lewis, Clark i v hng Ty ti Thi

Bnh Dng, m ra cc vng t mi cho ngi nh c. Qun i xy dng cc pho i bo v
h, v chnh ph M thng qua cc o lut mi ng h quyn s hu t ca ngi nh c. Cuc di
c t v min Ty bt u vi lc lng ch o l nhng ngi mi nhp c, c thc y bi
hot ng bun bn v chnh sch ca chnh ph M.
CC MC THI GIAN CHNH

1783 Anh rt khi 13 thuc a
1803 M mua vng Louisiana ca Php
1806 Lewis v Clark i ti tn b bin Thi Bnh Dng
1812-1814 Cuc chin tranh nm 1812 chng li Anh
1819 Ty Ban Nha trao vng Florida cho M

1820 Vng bin cng mi ca ngi nh c tin ti sng Mississippi
1830 o lut Di di ngi Da cho php tch thu hp php t ai ca h
1830 Th lnh Black Hawk (Diu hu en) lnh o cuc chin chng ngi nh c
1838-1839 Ngi Cherokee theo ng mn Nc mt di c ti Oklahoma
1845 M sp nhp vng Texas
TRN CHIN H ERIE: Trn H Erie din ra gia qun Anh v lc lng hi qun quy m
nh ca M vo thng 9 nm 1813. Ngi M ginh chin thng v chim c su tu ca
Anh. Trong trn ny, t lnh hi qun M Oliver Perry (17851819) i thuyn sang mt
con tu khc sau khi tu ca ng b chm. Sau ng tuyn b: Chng ta chm trn qun
ch v chng nm trong tay chng ta.
NGH THUT (17081835)
Th k XVIII, hot ng bun bn v du lch gia tng khin chu u chu nhiu nh hng mi.
Tnh trng ny din ra vo thi im chu u ang t ti nhng nh cao vn ha mi ca
mnh.
t v kha cnh quyn lc v mc cch
X tn, ngi chu u lc ny r rng ang

dn u th gii. Cc t tng v tiu chun
ca chu u ang xm nhp vo cc nn
vn ha khc, cch kim tin v bun bn
ca ngi chu u tc ng ti c nhng vng t xa
xi. Tuy nhin hot ng bun bn ny cng khin
chu u chu nhiu nh hng mi l.
Nhng
sn
phm
mi nh
chm
Jane Austen (17751817) l con gi ca
khc ca
mt mc s ngi Anh. B vit su
cun tiu thuyt cp n x hi v
chu
phong tc tp qun ng thi. Cc tiu Phi,
thuyt ni ting nht ca Austen l Kiu s
hnh v nh kin v Emma n nay phng
vn c c gi a thch. ng v
hng vi
bng n c nhp khu vo chu u. Nhng t
tng, kin thc v cm hng sng to t vng Vin
ng cng c chu u tip thu, v nn vn ha M
non tr cng tr thnh mt lc lng mi trn th gii.
Cc loi hnh ngh thut v t tng hin i trn ton

cu ang dn bn r v ha trn vi nhau. gm ca
Anh mang phong cch Trung Quc v mu hng dt
phng theo mu ca n . Nhng cng c nhiu
ngi khng b tc ng trc tt c nhng bin i
ny, tip tc sng theo li ring ca h m khng h b
nh hng t cng cuc hin i ha ang ln mnh v
Trong nhiu nm, ngi chu u c bt
lan ta khp chu u.
chc k thut lm s ca ngi
Trung Quc. Tng s ny c lm
vo nm 1765 ti nh my Meissen gn
Dresden.
Phong cnh bn ma trang tr trn chic khin tinh xo c lm vo th k XVIII. Tc phm
ca c ny th hin ch c trng phi lng mn quan tm nhiu vo thi k l thin
nhin. Chic khin trn nh ny c l bluckler.
Mt chic n clavico c lm vo nhng nm 20 ca th k XVIII, cho ra nhng m thanh

trong v r. Nh son nhc c Johann Sebastian Bach vit nhiu bn nhc thnh phng
dnh ring cho n clavico.
Thn ng m nhc Wolfgang Amadeus Mozart (17561791) ni ting t nm ln su tui sau
khi chi n phc v n hong o Maria Theresa.
Sng ln Kanagawa, mt bc tranh mc bn in mu ni ting ca Nht Bn do Hokusai (1760
1849) sng tc vo nm 1831. Bc tranh ny m t sinh ng mt cn sng ln b vo Nht
Bn ngay trc .
Th k XVIII chng kin nhng thnh qu ln lao ca

con ngi trong mi th loi ngh thut. Trung Quc,
ngh thut chm ngc t ti trnh rt cao. Nht
Bn, ngh thut tranh in khc g pht trin tin tin hn
v th th haiku tr nn ph bin.
VN HA CHU U
Vn ha chu u chu ba nh hng ch yu. Nhng
ngi thuc tng lp thng lu giu c xy dng
nhiu ta nh v nh ht opera trng l, tr cng hu
hnh cho cc ha s v chn dung, v tranh phong cnh
hoc ghi li cc s kin. Ti cc thnh ph, s xut hin
cc cun sch mng (pamphlet), cc qun c ph v
Tng netsuke ca Nht Bn c t th
cuc sng ni ng ph nui dng mt nn vn k XVIII ny th hin ti ngh kho lo
ha mi vn ha i chng; cn trong cc nh my, v tinh t ca nhng ngi th chm
cc sn phm mi c sn xut hng lot lm thay i Nht Bn thi .
c mu m v vic s dng vt dng hng ngy, gip c
cho hng ha phc v dn chng ngy mt ng
hn. X hi ang bin i, v cng vi n th hiu ca
con ngi cng i thay.
Ti chu
u, cc
nhc s
nh
Handel,
Chic l bng ngc chm t th k

XVIII ny ca Trung Quc c lm
vo thi Mn Thanh, dng ng bt
lng dnh cho ngh thut th php (vit
ch p).
Bc tranh ny ca ha s Php Jacques

Louis David (17481835) m t s kin
c mnh danh l 'Li th sn qun
vt', mt trong nhng s kin chnh lm
bng n cuc Cch mng Php nm
1789. Phi n 100 nm sau, cc s kin
lch s quan trng mi c lu li
bng nhip nh.
Beethoven, Haydn v Schubert vit nhng tc phm xut sc dnh cho dn nhc. Constable, Ingres,
Goya v nhng tn tui khc l nhng ha s ni ting nht ca thi k ny. Cc nh vn vit tiu
thuyt, tiu lun v tn vn, v cc nh bo th hin nhiu vn phong mi. Cc nh th tn c in
hng ti s thanh tao, cn cc ngh s theo trng phi Lng mn chn cc phong cch d gy xc
cm mnh m. Trong lnh vc sn khu, ma ba-l pht trin v cc v nhc kch (opera) thu ht
nhng khn gi tinh t v am hiu ngh thut, nhng ngi i hi t tng v nhn vt tnh cch phi
c tnh hin thc.
KIN TRC (17081835)
Nm 1800 nh du mt bc ngot trong lnh vc kin trc. Cc phong cch kin trc truyn
thng nhng ch cho nhng cng trnh hin i hn, c xy bng k thut mi.
rn ton th gii, hu ht cc nn vn ha t
T
trc ti nay vn tham kho truyn thng
xc nh nn kin trc ca h tnh sng to
v cch tn vn cha t ti nh cao, ngoi
tr chu u. Nhng ngay c chu u v
Bc M, nhng cch tn trong kin trc vn c xu
hng bt chc phong cch trc nh ca Hy Lp
v La M, hoc tip nhn phong cch mi l sao chp
t cc thuc a, c bit l t n .
C hai
yu t
nh
hng
ti kin
trc chu
Phn ngoi ca snh ng Brighton u. Th
c kin trc s ni ting John Nash nht l
(17521835) ca Anh xy li vo nm s pht
1818 cho Hong t Nhip chnh, vua trin ca
George IV tng lai. Nash thit k da cc in
trn c s l kin trc n , nhng b trang
sung nhiu t tng ph cch ca ring nng
ng. thn v
nh
thnh th, ni cc cng trnh kin trc honh trng c
ca s ln ang thnh hnh. Th hai l s pht trin ca Nm 1784, chnh ph Anh nh thu
cc ngnh cng nghip mi, m h qu l cc thnh ph ca s. tit kim tin, nhiu ngi,
v nh my ln c xy dng. Cc th chu u c bit l ngi giu, bt mt s ca
v chu M pht trin v quy m, v cng vi s pht s nh h li.
trin ny xut hin cc phong cch mi nh kin trc
Georgian Anh quc hoc phong cch Palladian M.
Ham mun th nghim k thut cng nghip mi khin cc kin trc s thit k cc kiu nh mi, s
dng vt liu mi. Nm 1779, gang ln u tin c dng vo vic xy cu qua sng Severn Anh.
Xu hng s dng vt liu mi pht trin mnh trong thi n hong Victoria vo th k XIX.
Tin xy dng thnh ph Bath trng l ca Anh gn hi cng thuc a Bristol c cp t
li nhun m cc thuc a v hot ng bun bn n l em li. Khu Trng Li lim Hong
gia (Royal Crescent) c xy vo cui th k XVIII theo m hnh lin hon, gm 30 ngi nh
mi bng, theo thit k ca John Wood Con. Kin trc s ny chu nh hng su sc t cc
thit k Hy Lp c i.
min Nam chu Phi, ngi Zulu sng trong nhng khu nh c c ro bao quanh, gia l
khu t chn nui cng c ro (kraal). Cc ngi lu c dng bng ct g, lp chiu thm hoc
rm. Mi ngi v ca ch kraal sng trong mt ngi lu, ngoi ra cn mt s lu khc cha
lng thc d tr.
Ngi nh c Nga i v pha ng ti cc vng t mnh mng ca Siberia. Nh ca nng dn
dng t nhng cy g cht ngay trong rng, theo li truyn thng n gin r tin, d lm, v
c trang tr theo kiu a phng. Ngi nh c thi k u min Ty nc M cng p
dng phng php tng t dng nhng ngi nh nh bng g.
nhiu ni trn th gii, cc thit k truyn thng s

dng vt liu sn c a phng vn ph bin. Ngi
nh c xy nh cc vng lnh th mi ca M v
Nga, v nhiu thuc a ang ln mnh ca ngi chu
u n , chu Phi v Nam M. Hu ht nh ca
c xy dng vn mang tnh thc tin, c bn v
truyn thng. Nhng cc thng c, ng ch v gii
ch n in cng xy nhng ta nh ln th hin s
giu sang v a v ca h.
Cc ch n in min Nam nc M,
trong nhiu ngi l con chu ca
ngi chu u giu c, xy nhng
ta nh nguy nga theo kiu Hy Lp
nhm nhn mnh a v ca h trong
mt x hi m n l da en chim s
ng nhiu ni.
Cy cu bng gang u tin trn th gii c xy qua sng Severn Coalbrookdale (Anh) vo
nm 1779. Nhng ngi xy cu dng phng php xy dng tng t nh xy cu g v h
khng r vt liu gang s bin i th no.
chu u, khoa hc v k thut t c nhng bc t ph ln. My mc v phng php
sn xut mi lm thay i hn cuc sng ca ngi dn.
c bit chu u, khoa hc v k thut

thi k ny t nhiu thnh tu. Cc pht
minh v khm ph c chia thnh hai
loi: l thuyt v thc tin. Trong sut th
k XVIII, cc nh ton hc, cc nh khoa
hc v cc trit gia nghin cu, tho lun v cng b
nhng khm ph ca h v s vn hnh ca th gii,
trong khi cc k s v nh sng ch pht minh ra my
mc v quy trnh sn xut mi.
Nhng
l thuyt
mi nht
khch
l cc
nh sng
ch, v
k thut
Phu nhn Mary Wortley Montagu mi li
(16891762) i tin phong trong vic khuyn
tim vc-xin bnh u ma, cn bnh khch
git cht hng nghn ngi mi nm. cc nh
Tuy nhin nhng ngi u tin pht
khoa hc
hin ra loi vc-xin ny l ngi
Ottoman.
l thuyt
tip tc
khm
ph su hn trong cc lnh vc y hc, sinh hc, c kh,
vt l v ha hc. n nm 1800, my mc mi dn ti
nhng thay i mang tnh cch mng ti ni lm vic,
trong ngnh giao thng vn ti, lin lc v cui cng l
trong sinh hot ca tng gia nh.
Mt s pht minh ch nhm mc ch lm sao cho vic Nm 1735, John Harrison (16931776)
sn xut vt dng trn quy m ln c d dng hn, ginh c mt gii thng ca chnh
chng hn nh my dt v l c gip sn xut vi vc ph Anh nh sng ch ng h bm gi
v dng kim loi va nhanh va r. Nhng mt s dng cho hng hi. Chic ng h chnh
xc ny gip cc thy th ln u
pht minh m ra nhng trin vng hon ton mi,
tin c th xc nh c chnh xc v
chng hn nh c-quy, thuyn v u my xe la chy
tr ca h ngoi khi.
bng hi nc. C nhng pht minh phi i vi chc
nm sau mi c tc ng ln ti th gii. Nhng cng
vi s xut hin ca chng, sc tng tng, nhng hnh ng th nghim v mo him ca thi k
ny nh du bc khi u ca mt nn kinh t hin i, da trn nn tng cng ngh v mang
tnh ton cu, ging nh nn kinh t hin nay ca nhn loi.
Nm 1799, Alessandro Volta (1745
1827) thit k pin in u tin, gi l
pin Volta, m u mt th k pht trin
k thut in t.
H mt c ban hnh Php vo nm 1795. Theo h thng ny, n v lt c dng o cht

lng, n v gam v kilgam dng o khi lng v n v mt o di, ly h s 10 lm
thang chun. Napoleon ban hnh h thng ny ti nhng nc chu u m ng xm
chim.
Claude Chappe (17631805) thit k mt h thng truyn tin bng cch dng tn hiu nhn
semaphore v thp chuyn tip tn hiu. Ngi Php s dng h thng truyn tin ny ca
Chappe cho n nm 1850.
Tu hi nc chy bng gung ging con tu ny c dng vo vic ch hng ha dc theo sng
Mississippi M. Mc d mt con tu nh th ny vt i Ty Dng vo nm 1819, nhng
nhng chuyn i di trn bin nu s dng kiu tu ny li khng kinh t
CC MC THI GIAN CHNH

1752 Benjamin Franklin nhn bit c in qua th nghim vi tia chp
1769 James Watt pht minh ng c hi nc
1796 Jenner tim vc-xin bnh u ma ln u tin
1799 Pin in Volta

1803 n kh thp sng u tin; bng nguyn t ha
hc ca Dalton
1804 Trevithick sng ch u my xe la chy bng hi

nc
1807 H thy tu chy bng hi nc ca Fulton
1831 Faraday pht minh ra my pht in i-na-m
Nh khoa hc Anh Michael Faraday

(17911867) pht minh ra my pht
in u tin nm 1831. My ny sn
sinh ra mt dng in nh v u.
Nm 1815, Humphrey Davy (17781829) thit k ra loi n an ton dng trong hm m. n

ny bo cho th m bit s hin din ca kh m, mt loi kh gy n thnh phn gm mtan v
khng kh. Nh c n ny, nhiu th m c cu sng.
Nm 1801, nh pht minh ngi Php Joseph-Marie Jacquard (17521834) thit k my dt mu

hoa vn t ng u tin. My ny dng th c l kim sot hnh mu cn dt. y l mt
dng lp trnh s khai nht.
George Stephenson (17811848) thit k u my xe la Rocket (Tn la), v trong cuc thi nm
1829 ng ginh gii u my xe la chy nhanh nht v cho Liverpool and Manchester Railway,
hng xe la cng cng chy ton bng u my hi nc u tin trn th gii.
Trong cuc chin tranh Boer th hai Nam Phi, ngi Boer (ngi nh c gc H Lan) cui
cng b ngi Anh nh bi vo nm 1902.
TRO LU THNG NHT

V THC DN HA
(1836 - 1913)
Bn th gii thay i nhiu trong giai on ny: cc quc gia mi ra i v mt s quc gia c
thng nht. Chu Phi b nhng ngi thc dn xu x, v quyn lc ca Trung Quc rn nt. Ti chu
u, thm nhiu cuc cch mng n ra. M, Canada v Nga m rng thm lnh th nhng vng
bin gii xa xi. ng st, ng dy in bo v tu thy chy bng hi nc lm th gii dng
nh nh hn. Cc thnh ph mi nh New York, Buenos Aires, Johannesburg, Bombay v Thng
Hi tr thnh cc trung tm trong mt trt t ton cu mi.
S xut hin ca ng st gip khai khn Bc M, nhng cng dn ti cuc bi cng ton
quc u tin. Cuc bi cng lan dc theo tuyn ng st, t u pha ng ti u pha Ty,
nhm tp hp cc cng nhn trong cuc u tranh i tng lng.
S LC TON CNH TH GII (1836-1913)

Bc M, ngi nh c i v pha Ty v lp nghip cc vng t rng ln ca M v
Canada. Nhng vic khai khn cc vng lnh th mi ny gy nhiu au kh cho
ngi bn x, v e da np sng ca h.
chu Phi, cc cuc chin tranh tn gio cng c th lc ca ngi Hi gio ti cc
vng quc min Bc. Cc nh thm him v nh truyn gio chu u bt u ti cc
vng t gia chu Phi. Cc cng quc chu u nhanh chng lp thuc a khp
chu Phi v mun khai thc ti nguyn ca chu lc ny. Quyn lc ca cc cng quc
thng mi ln mnh.
Ti chu , ngi chu u cng nm quyn kim sot n , Min in, ng Nam , v bt u
bun bn vi Trung Quc v Nht Bn. Vic chu u bnh trng sang cc lc a khc khng
chm dt c cc cuc xung t ngay ti chu u, v nhiu cuc chin tranh n ra gia cc nc
hoc quc chu u mun c thm quyn lc v lnh th.
BC M
Nc M ln mnh trong thi k ny. Cc lnh th ca M m
rng v pha Ty ti Texas v California, v min Ty hoang
d ang c khai khn nh hot ng ca ngnh ng st,
ngi nh c v binh lnh. Cng cuc khai khn ny gy tn
tht ln cho ngi bn x. H b git hoc b dn vo cc vng
t bit lp. Mc d h n lc khi phc li cuc sng ca
mnh, nhng vn ha ca h b mai mt v t c ngi M
mi n nh c tn trng. Nhng nm 1860, ni chin M
bng n. y l mt cuc chin tranh hin i c sc hy dit
ln, xut pht t nhng bt ng chnh tr. H qu ca cuc
chin tranh ny l ch n l M b th tiu. Cc thnh ph
min ng v Trung Ty lc ny ln mnh hn, cng nghip
hn v ngy cng c thm ngi nh c ti t chu u.
Canada c thng nht v cng m rng v pha ng, tr
thnh mt lnh th t tr c lp v phn thnh thuc quc
Anh. n nm 1900, Bc M tr thnh khu vc giu c, hng
mnh. Nc M thm ch cng tr thnh mt th lc quc.
Cc nh ti phit, cc cng ty v qun i M gp phn a nc ny thng tr th gii trong th k
XX.
TRUNG V NAM M
Chu M La-tinh pht trin chm hn so vi Bc M, mt phn v cc chnh ph c ti v cc a
ch quyn hnh ni ny. Sau cc cuc chin tranh ginh c lp vo nhng nm 1820, ln sng thay
i th hai din ra trong cc thp nin 18601880, khi cc nc Nam M gy chin vi nhau. Sau
cc nc ny pht trin mnh nh c h thng ng st, dn s tng v ca ci cng tng nh xut
khu. Nhng l thi c ca Ty Ban Nha vn tn ti di hnh thc chnh ph h khc, cc a ch
giu c sng trong cc trang tri (hacienda) v phn ng dn
chng vn ngho kh.
CHU U
y l th k ca chu
u. Cc cuc chin tranh
lin min chu u hu
nh chm dt v cc
i qun chu u ra nc
ngoi, lp quc. Cc
thnh ph cng nghip
m rng, vi cc h
thng ng st v
ng dy in thoi.
Cc nh chnh tr, nh
cng nghip v tng lp
trung lu nm quyn lc
ngy cng nhiu. Cc
tng lp lao ng mi
t chc cc phong tro
cng nhn, dn ti cuc cch mng u tin ca cng nhn,
xy ra Nga vo nm 1905 nhng khng thnh cng. Cc lnh vc nh c kh, khoa hc, t tng,
ngh thut v thm him th gii t c nhng thnh tu to ln. Chu u lc ny thng tr v cp
vn cho th gii, v nh th m giu c. Tuy nhin mt s tng lp rt kh khn trong thi k ny; xy
ra nn i, bi cng, suy thoi kinh t v di c t. Nhng kh khn ny cui cng dn ti thm mt
pht minh mi: l h thng phc li x hi cho ngi ngho.
CHU
Tnh trng hn lon xy ra Trung Quc v Nht Bn vo gia th k XIX. Cc thng gia nc
ngoi dng v lc tin vo cc nc ny v cc cuc khi ngha ln n ra Trung Quc. Triu nh
nh Thanh ch trng b quan ta cng, cui cng sp vo nm 1911. Nht Bn chp nhn i mi
theo phng Ty. Ti n , Anh hon ton cai tr nc ny mc d thi gian u phi ng u vi
mt cuc binh bin ca ngi n . Phng Ty lc ny thng tr phng ng. i vi mt s
ngi chu lm cng cho ngi Ty u th vic ny c li cho h. Nhng s ng cn li ch tr
thnh ngun lao ng r tin trong cc n in v thnh ph thuc a chu . ng st c xy
dng, cc nh truyn gio, binh lnh v thng gia khai khn trong lng cc nc chu . Nhng cc
truyn thng chu vn tr li c nhiu hn so vi truyn thng ca cc nn vn ha khc trn th
gii.
C-
Ngi nh c Anh
chim hu ht khu vc
c- v ngy cng p
o ngi bn x. Trn
bn th gii,
Australia v New
Zealand xut hin vi
vai tr cc quc gia
xut khu lng thc,
len v vng.
TRUNG NG
quc Ottoman tip tc thi k suy tn chm, ko di, cn
ngi Ba T phi chin u vi ngi Anh t v. Trung
ng tr thnh mt khu vc tr tr, b ch cai tr truyn thng
ngng tr v khng chu tc ng ca nhng thay i trn th
gii. Nhng nh , khu vc ny cng trnh c qu trnh
thc dn ha.
CHU PHI
u tin l cc nh
thm him, ri n cc
thng gia, nh truyn
gio, thng c v nh
cai tr ln lt ti chu
Phi. Vo nhng nm 1880, chu u chia r chu Phi v kim
sot chu lc ny. Cc cuc x i tm vng lm cho Nam
Phi tr nn giu c v b ngi da trng cai tr. Nn bun bn
n l lc ny chm dt, nhng thay vo ton b chu Phi
b ngi chu u, ch yu l ngi Anh v ngi Php, khai
thc v cai tr.
CCH MNG CNG NGHIP (18361913)
Cch mng Cng nghip l tn gi t cho mt thi k c nhng thay i ln Anh, con ngi
bt u dng nng lng hi nc sn xut hng ha trong cc nh my.
rong th k XVIII, Anh c nhiu ngi lm
T
vic ti nh, thng sn xut hng ha bng
phng php th cng. Cng c nhiu nng
dn v ngi lao ng trang tri lm vic
ngoi ng v trng cy lng thc nui gia
nh. n gia th k XIX, tt c nhng iu ny
thay i. Nhiu ngi Anh lc ny sng trong cc thnh
ph v lm vic trong cc nh my ln hoc ca hng,
vn phng, ngnh ng st v cc hot ng kinh
doanh khc nhm phc v dn c cc trung tm cng
nghip ny. Dn u th gii l cc nh sng ch Anh,
h tip tc pht minh ra cc c my mi mang tnh cch
mng thc hin nhng cng vic truyn thng nh
xe si v dt vi nhng nhanh hn nhiu so vi lm
Nhiu tr em lm vic trong hm m v
bng tay. My mc cng c dng vo vic sn xut
nh my, nhng n nm 1900 th tnh st, thp. V nhng kim loi ny li c dng lm vt
trng ny b cm hu ht cc nc liu ch to thm my mc, v kh v cng c.
chu u.
C bn
yu t
dn n
s thay
i ny:
hot
ng
khai thc
than ,
h thng
knh
o, vn
Nh sng ch Anh Isambard Kingdom u t
Brunel (18061859) xy dng ng (tin) v
st, cu, ng hm, cu cn, nh ga, lao ng
cng v ng con tu ln nht th gii. r. Than
c
dng vo vic luyn st, thp v to hi nc vn hnh cc my mc mi. Cc x lan vn chuyn
nguyn liu v thnh phm dc theo cc knh o. Li nhun thu c t cc thuc a ca Anh gip
cc thng gia Anh c tin u t. Ngi lm ngh nng c thu nhp thp ra cc thnh ph
tm cng vic c thu nhp kh hn.
Nhng cng vic trong cc cng xng nh nh my dt ny thng i hi s kho lo hn l
sc mnh. Ph n lm nhng vic ny cng tt nh nam gii v nhiu ph n c thn t kim
tin c nn c th sng t lp.
Cc nh my mi c xy dng gn knh o v ng st c th chuyn nguyn liu ti
nh my, sau ch thnh phm i. Cc dy nh xy lin nhau lm ni cho cng nhn.
BNG N KINH DOANH

Cc m than mi c khai thc cung cp than cho ng c hi nc v than cc cho ngh ch
to st. n gia th k XIX, h thng knh o v ng st ca Anh kt ni tt c cc thnh
ph cng nghip ln. Cc loi my mc mi sn xut hng ha nhanh hn v r hn. Cc ng ch
nh my v hm m kim c cc khon li nhun khng l, v h u t mt phn t mua
thm my mc, qua to thm vic lm. Cc nh u t gi tit kim nhng khon tin nh trong
ngn hng, v cc nh cng nghip vay nhng khon tin ln t ngn hng. H thng t bn ang pht
trin ny cung cp tin xy nh my, vn phng v nh .
i vi nhiu cng nhn, cuc sng trong cc nh my v hm m vt v v nguy him. n ng, ph

n v tr em lm vic 13 gi mi ngy hoc nhiu hn, m tin cng thng r mt. Trc khi lut an
ton lao ng mi c hiu lc, nhiu cng nhn b thit
mng hoc b thng v my mc khng an ton. Cc
thnh ph pht trin nhanh v khng c quy hoch
ph hp, nn mt s vng khng c ng thot nc
hoc khng c nc sch. Cc bnh nh tiu chy (do
nc bn gy ra) tr nn ph bin v lm hng nghn
ngi b cht.
Cui
cng,
cc lut
v gim
gi lm
v cm
lao ng
tr em
c ban
hnh.
Cc t
chc
cng S ra i ca ngnh ng st gip
on, khai khn Bc M, nhng cng dn ti
ban u cuc bi cng ton quc u tin cuc
b cm Bi cng Ln nm 1877. Khi b gim
hot lng, cng nhn ngnh ng st
biu tnh, chn cc on xe la. Cui
ng,
cng, qun i c huy ng ti
pht
can thip.
ng
chin
dch i
tng
lng v
ci thin
iu kin
lm vic
cho cng
nhn.
Cui
cng,
nhng Henry Bessemer (18181898) t c
ngi bc tin ln trong lnh vc sn xut
ci cch thp. Trong l chuyn Bessemer, kh
ginh nng c thi qua st nung chy
luyn st thnh thp. Thp chc hn v
c
hu dng hn so vi st, nhng trc
nhng
khi c pht minh ny vo nm 1856,
iu kin vic sn xut thp rt tn km.
lm vic
tt hn
v gip mi tr em u c n trng. Cc khu nh chut b dp b v cc lut mi v kim sot
iu kin lm vic v n c ban hnh.
CC MC THI GIAN CHNH
1837 N hong Victoria ln ngi
1838 Brunel ng tu thy hi nc Great Western
1842 James Nasmyth sng ch ba hi u tin
Nhng nm 1850 Cc thnh ph cng nghip Anh

c ni vi nhau bng knh o v ng st
1851 i Trin lm c t chc in Crystal
1868 i hi Cng on u tin c t chc ti

Manchester
1870 Knh o Suez hon tt gip vic i li sang n

d dng
1893 Thnh lp ng Lao ng (Cng ng) c lp
1900 C M v c vt Anh v sn lng thp
Nm 1842, James Nasmyth (18081890)

sng ch ra ba hi, dng sn xut
cc b phn ca tu thy mi chy bng
hi nc. My ny hot ng nh mt
ng c hi nc hai chiu
TEXAS V MEXICO (18351848)
Khng lu sau khi ginh c c lp t tay ngi
Ty Ban Nha vo nm 1821, Mexico xung t vi
Texas lng ging v ch quyn t ai. Cuc xung
t dn ti chin tranh.
o lc Mexico ginh c c lp, bin gii
V
ca nc ny tri rng hn nhiu v pha
bc so vi hin nay, bao gm c nhng vng
t ngy nay thuc min Nam nc M.
Nhiu cng dn M nh c Texas khi
vng t ny cn thuc Mexico. Nm 1835, Texas
tuyn b c lp. Ngi dn Texas c Sam Houston
lm t lnh qun i. ng chim th trn San
Antonio. i th ca ng l tng Santa Anna ca
Mexico dn u mt i qun ln ti Texas dp
cuc ni dy. Tng Santa Anna cho bao vy ta nh
Alamo, tr s ca hi truyn gio Ki-t trung tm San
Antonio v ginh li th trn ny. Davy Crockett l mt
trong nhng ngi bo v Alamo, tr s ny i khi
c s dng nh mt pho i. Alamo tr thnh
biu tng khng chin ca Texas trong cuc chin
tranh chng Mexico.
Vng t m ngi Texas v ngi
Tng Mexico tranh ginh nm gia hai con
Santa sng Rio Grande v Red. Theo mt hip
Anna c k vo nm 1848, M c trao
sau b nhiu khu vc rng ln.
qun ca
Houston nh bi trong trn San Jacinto nm 1836.
Texas tr thnh mt nc c lp, gi l cng ha Mt
Sao (Lone Star). Sau vi nm c lp, ngi dn
Texas b phiu gia nhp Hoa K. Nm 1845, Texas tr
thnh bang th 28 ca Hoa K. Cc cuc xung t gia
ngi Texas v ngi Mexico vn tip din bi Texas
mun m rng lnh th.
CHIN TRANH V HA BNH

Sam Houston (17931863) hai ln c
bu lm tng thng nc Cng ha Tng thng M James Knox Polk (17951849) a
Texas. ng tr thnh thng c bangqun ti Rio Grande, xm chim vng t m Mexico
vo nm 1859.vn nhn l ca mnh. Ngi Mexico chng li v cuc
chin tranh M-Mexico bng n. Qun M chim thnh
ph Mexico nm 1847, v qun Mexico phi u hng. Hip c Guadalupe-Hidalgo nm 1848
trao cho M cc vng lnh th mi rng ln, gm cc bang ngy nay ca M l California, Nevada,
Utah, Arizona v mt s vng t thuc New Mexico, cng nh Texas.
Mt bc bim ha ng thi m t
biu tng ca ngi Aztec Mexico
mt con i bng kiu hnh u trn
cy xng rng. Cc vng lnh th rng
ln ca Mexico b thu hp sau khi M
dn thn tnh cc khu vc min Bc vo
gia th k XIX.
Davy Crockett (17861836) l mt trong nhng ngi bo v tr s ca Hi Truyn gio Alamo
San Antonio. Nm 1836, 186 ngi c th 11 ngy trong ta nh tr s trc i qun
Mexico hng hu gm 5.000 ngi ca tng Santa Anna. Ch c hai ph n v hai tr em sng
st trong v bao vy ny. Trong s cc anh hng b git cn c Jim Bowie v William Travis.
Cui cng, nhng ngi bo v ht n v phi ly sng lm gy chin u.
NAM PHI (18141910)
Th k XIX, Nam Phi chng kin nhiu cuc tranh ginh quyn lc v lnh th gia ngi Anh,
ngi Boer v ngi Zulu.
m 1836, Thuc a Cape (Cape Colony)
N
a u min Nam chu Phi do ngi Anh
cai tr. Ngi nh c H Lan, c gi l
ngi Boer (ngha l nng dn), khng
a s cai tr ca ngi Anh. H ri Thuc
a Cape v bt u cuc i Di c (Great Trek). H i
v pha Bc, ti cc vng t m nay gi l KwaZulu-
Natal v Free State (Nh nc T do), v nh bi
ngi chu Phi sng . Nm 1843, ngi Anh chim
nc cng ha Natal mi c thnh lp ca ngi
Boer, nhng vo u nhng nm 1850, ngi Anh trao
tr c lp cho Transvaal v Nh nc T do Orange.
Ngi Zulu do Cetswayo lnh o tip tc cuc chin
vi ngi Boer v bng pht mt cuc chin tay ba,
trong ngi Anh chng ngi Zulu, v c ngi
Cecil Rhodes (18531902) l th hin
Anh ln ngi Zulu u chng ngi Boer.
ca Thuc a Cape nhng nm 1890
1895 v ng theo ui mc tiu thng Nm
nht ton b chu Phi di s cai tr 1879,
ca Anh. ngi
Zulu
nh bi
ngi
Anh
Cetswayo (18261884) l vua ca ngi

Zulu nhng nm 18731879. ng ch
huy ngi Zulu chin u chng li
ngi Anh.
Isandlwana nhng li thua ngi Anh trong trn Sng Cn Rourke. Ngi Zulu c t chc thnh
cc trung on (impis) v chin u dng cm trc khi b nh bi.
Nm 1880, ngi Anh c chim Transvaal v cuc Chin tranh Boer ln th nht bng n. Ngi
Boer nh bi ngi Anh v Transvaal vn c c lp.
Mc d ch c v kh th s nh gio v gy ty u trn (knobkerrie), nhng ngi Zulu vn
thng gy tn tht ln cho i phng.
CECIL RHODES
Cecil Rhodes l th hin ca Thuc a Cape vo thi k ny. ng mun thnh lp mt quc ca
Anh chu Phi tri di t Thuc a Cape ti Cairo Ai Cp. ng lp k hoch cho cuc t kch
Jameson nhm lt chnh ph ca ngi Boer Transvaal. Cuc t kch tht bi v cuc Chin
tranh Boer ln th hai n ra nm 1899. Qun Boer
ginh thng li trong mt s trn u nh trn Spion
Kop, nhng b qun Anh nh bi nm 1902.
Vo thng 5 nm 1902, Hip c Vereeniging c k

kt, theo nc cng ha ca ngi Boer tr thnh
mt phn ca quc Anh v i li s bo m v
quyn t tr. Nm 1907, cam kt ny c thc hin v
nm 1910, Natal v Thuc a Cape tr thnh cc tnh
u tin ca Lin bang Nam Phi.
Cuc i Di c l mt s kin quan

trng trong lch s ca ngi Boer. Mt
nhm ngi Boer ri Thuc a
Cape, mang theo tt c ti sn cht ln
cc xe b v i v hng Bc, ti cc
vng t c ngi bn x chu Phi sinh
sng.
CHIN TRANH NHA PHIN (18301864)
Cc thng gia chu u dng sc mnh gy nghin ca thuc phin (nha phin) c c cc
mi quan h bun bn quan trng vi Trung Quc, quc gia lc ny vn mun ng ca vi
ngi nc ngoi.
rong nhiu th k, ngi Trung Quc hu
T nh khng h c quan h vi th gii bn

ngoi. Nhiu thng gia chu u rt mun
bun bn hng ha Trung Quc, c bit l
cc mt hng qu him c a chung
chu u nh vi la v s. Tuy vy, Trung Quc ch
cho php tin hnh hot ng bun bn mt cng l
Qung Chu. gii quyt vn ny, cc thng gia
nc ngoi bt u bun lu thuc phin vo Trung
Quc dn bn x buc phi i cc mt hng qu gi
ca h ly thuc phin. Trung Quc c ngn chn hot
ng ny, v vo nm 1839, cc vin quan ngi Trung
Quc theo lnh ca Lm Tc T, Khm sai i thn ca
triu nh Mn Thanh ti Qung Chu, n khm xt
kho hng ca ngi Anh, tch thu v thiu hy ti
20.000 hm thuc phin.
Ngi Anh khng chp nhn iu m h cho l hnh

ng tch thu ti sn ring v tr a, h a tu
Nhng chic thuyn nh thuyn bun chin ti e da Trung Quc v bao vy cng Qung
ny ca Anh bn tu o Linh inh Chu. Triu nh Mn Thanh khng chu tr tin bi
vo nm 1834 ch s lng ln thuc thng, cm dn bn x bun bn vi ngi Anh v
phin m ngi chu u i ly cc mt bn vo thuyn ca h. V vy, cuc Chin tranh Nha
hng qu ca Trung Quc. phin th nht (18391842) n ra gia Trung Quc
v Anh.
HIP C NAM KINH

y l cuc chin khng cn sc v ngi Anh c lc
lng hng hu hn; h bn ph Qung Chu v chim
Hng Kng (Hng Cng) ca Trung Quc. Khi cuc
chin tranh u tin ny chm dt, Anh buc Trung
Quc k Hip c Nam Kinh, theo Trung Quc phi
m ca cc hi cng cho ngi Anh. Trung Quc cng
phi tr tin bi thng v trao o Hng Kng cho
Anh.
Cch i x y hiu chin ca Anh i vi Trung

Quc ch yu xut pht t quan im ca Ngoi trng V mt ngi ht thuc phin cng
Anh lc l Henry Temple T tc Palmerston th khai p v tu ht ca chng. T u
ba. ng lun sn sng dng v lc trong nhng trng th k XVIII tr i, vic bn v ht
hp m ng cho l bo v li ch ca Anh nc thuc phin b cm ti Trung Quc theo
ngoi. Trong Hip c Nam Kinh v nhng hip c lnh ca hong .
bt bnh ng sau ny, ngi Trung Quc b buc phi
nhng b trc nhng i hi ca ngi chu u. Ngi Trung Quc lo s rng bun bn vi nc
ngoi s khin h b ngi nc ngoi chi phi.
o Hng Kng tr thnh thuc a ca Anh nm 1842. o ny nhanh chng pht trin thnh
mt trung tm thng mi. Nm 1860, bn o Cu Long cng tr thnh thuc a, v vo nm
1898, ngi Anh ginh c cc vng Tn Gii (Lnh th Mi) theo mt hp ng thu trong
99 nm.
Lc lng hi qun hng mnh ca Anh d dng tiu dit cc thuyn mnh ca Trung Quc
trong cc cuc chin tranh nha phin.
BT N X HI
Vo gia nhng nm 1850, li n ra nhng v no lon, m ch yu do ngi Anh kch ng, v hu
qu l bng pht cuc Chin tranh Nha phin th hai (18561860). Ngi Anh cui cng cng ginh
c phn thng trong cuc chin tranh ny v Hip c Thin Tn c k vo nm 1858, buc
Trung Quc phi m thm cc cng bun bn vi thng gia chu u. Cc nc khc nh Php, M
cng k thm nhng hip c bt bnh ng kiu ny vi Trung Quc, mang li cho cng dn ca
h nhng c quyn v tng cng tm nh hng ca phng Ty Trung Quc. Cc thng gia v
cc nh truyn gio x ti Trung Quc.
Lc ny, quc Trung Hoa rng ln ang dn sp .

Triu nh nh Thanh cm quyn ang phi ng u
vi cc cuc khi ngha ca nhng ngi nng dn i
kh. Khi ngha Thi Bnh Thin quc (18511864) do
nhng ngi mun t ai c chia cng bng cho
dn thng khi xng. Cc cng quc nc ngoi
gip nh Thanh n p cuc khi ngha, v h mun
triu nh nh Thanh tip tc cai tr cc hip c c
hiu lc.
CC MC THI GIAN CHNH

1839 Trung Quc tiu hy kho thuc phin ca Anh
1839 Chin tranh Nha phin ln th nht bng n
1842 Trung Quc k Hip c Nam Kinh Nhng ngi cai tr Trung Quc, vi s
gip ca cc cng quc nc ngoi
mun nh Thanh tip tc cai tr, dp
1842 o Hng Kng tr thnh lnh th ca Anh tan Khi ngha Thi Bnh Thin quc
(18511864).
1844 Hip c Vng H c k vi M
1851 Khi ngha Thi Bnh Thin quc n ra
1856 Chin tranh Nha phin ln th hai bng n
1858 Trung Quc k Hip c Thin Tn
1898 Anh ginh c hp ng thu Tn Gii trong 99 nm

Phong tro cch mng m chu u k t nm 1815, v vo nm 1848 cc cuc ni dy n
ra hu ht cc nc chu u. Bn ny nh du nhng ni xy ra cc cuc ni dy quan
trng nht.
NM CCH MNG 1848

Nm 1848, cc cuc ni dy v phn i n ra ti nhiu ni chu u, phn nh mc bt
bnh ca dn chng i vi cc nh cm quyn.
hiu cuc ni dy trong s ny c nguyn nhn tng t nh nhng g lm bng n cuc Cch
mng Php. Mt trong nhng nguyn nhn quan trng l ngi dn nhiu nc chu u bt u cm
thy h quan trng hn nh nc v h phi c ting ni trong chnh quyn. Phn ng trc cc
cuc ni dy v biu tnh d di, cc nh cai tr c khi phc li cc ch c, nhng nhng s kin
vo nm 1848 cho thy s thay i l tt yu.
Mt trong nhng nguyn nhn quan trng dn ti cc cuc cch mng nm 1848 l ch ngha dn tc
tc l mong c ca nhng ngi ni chung mt th ting mun thnh lp quc gia c lp ca
ring h. Ch ngha dn tc c bit mnh
N
m Italia v c, l nhng nc b chia
thnh cc bang nh, v ti cc vng ca
quc o. Cc cuc ni dy khc c lnh
o bi nhng ngi mun c lng thc
r hn,
hoc
mun
cc thay
i trong
lut t
ai s
Giuseppe Mazzini (18051872), trong trao t
hnh ang ngi t, l ngi vn ng cho
khng mt mi cho qu trnh dn ch v ngi
cng cuc thng nht Italia. lao
ng.
Thng 2 nm 1848, nhng ngi cch

mng Paris vi khu hiu Bnh m
hay l cht tn cng cc ta nh
chnh ph Paris. H lt vua Louis-
Philippe v tuyn b thnh lp nc
cng ha do Louis Napoleon, chu h
ca Napoleon Bonaparte lm Cng
tc-Tng thng.
Ti Anh, cuc biu tnh cui cng v ln nht ca nhng ngi theo Phong tro Hin chng
din ra vo nm 1848. Hin chng Nhn dn yu cu ci cch chnh tr, trong c trao quyn
bu c cho tt c mi ngi. Mt cuc mt tinh ng o din ra ti London, nhng kt thc m
khng h xy ra bo lc.
PHONG TRO HIN CHNG

mt s nc, ngi dn i quyn bu c. y l mt trong nhng ci cch m Phong tro Hin
chng Anh i hi. Hin chng Nhn dn c cng b ln u tin ti Anh vo thng 5 nm
1838. Mt bn kin ngh c cho l c n 1.200.000 ch k c trnh ln Ngh vin vo thng 6
nm 1839, nhng b bc b mt thng sau . n thng 2 nm 1848, tip sau cuc cch mng Php,
ngi ta son tho mt bn kin ngh cui cng. Khi bn kin ngh ny c hon tt, tng truyn
c hn ba triu ch k trong . Ngy 10-4-1848, mt on ngi ng o tun hnh London v
tin v Ta nh Ngh vin trnh bn kin ngh. Nhng bn kin ngh mt ln na b bc b v
Phong tro Hin chng khng cn nh hng na.
Nhng thay i trong thi k ny khin cc cuc ni dy d xy ra hn. Ngy cng nhiu ngi bit
c v bo ch cho h bit nhng g ang din ra nc khc. Lc lng cnh st khng nhiu,; do
vy, qun i c huy ng chng li nhng ngi ni lon. Hu ht cc cuc ni dy trong nm
1848 u khng t c nhng i hi ngay lp tc, nhng trong vi nm sau , tinh thn dn tc
tr nn mnh hn v nhiu chnh ph bt u nhn thy rng chng bao lu na s phi cn ti cc ci
cch dn ch.
CCH
Thnh ph Frankfurt c cng chng

kin cc v giao tranh v ni lon trn
ng ph trc khi cui cng ngi
dn buc c b my lnh o ca
t nc phi thay i.
Cc cuc ni dy Vienna v cc thnh

MNG CHU U ph khc khin Th tng o, Cng
Ti Php, nn cng ha th hai c thnh lp vi tc Metternich phi t chc vo thng
Louis Napoleon, chu h ca Napoleon Bonaparte, lm 3 nm 1848. Thng 12 nm 1848, Hong
Cng tc-Tng thng. mt s nc ring r ca Ferdinand thoi v, nhng quyn
cho ngi chu h l Franz Josef.
Italia, cc cuc ni dy lan rng, nhng n cui nm
(1848) th b n p. Th tng o, Cng tc
Metternich t chc v hong Ferdinand thoi v, nhng quyn cho Franz Josef.
Cc cuc ni dy cng din ra Berlin, Vienna, Prague, Budapest, Catalonia, Wallachia, Ba Lan v
Anh. c, Quc hi bt u hp Frankfurt v ti H Lan, mt hin php mi c ban hnh.
Ti B, Tuyn ngn Cng sn do Karl Marx v Friedrich Engels son tho c cng b. nhng ni
khc ca chu u, qun i v nng dn vn trung thnh vi nh vua. Cc cuc ni dy Ph v Italia
b n p, nhng cng c mt s ci cch c tin hnh.
NEW ZEALAND (17921907)
Sau gn mt nghn nm l cng ng c dn duy nht New Zealand, ngi Maori t nhin
lm vo tnh th phi tranh ginh t ai vi nhng ngi t ni khc ti.
hng c dn u tin New Zealand l
N
ngi Maori. H ti bng xung t cc
hn o khc Thi Bnh Dng v bt
u nh c ti y vo u th k IX, ch
yu dc b bin v cc con sng ca o
Bc (North Island), ngoi ra cng thnh lp cc cng
ng t ngi hn o Nam (South Island). T cui
th k XVIII, nhng nh truyn gio v ngi sn c
voi n lp nhiu khu nh c v trm thng thng,
bt chp s phn i ca ngi Maori. n nhng nm
1830, s ngi chu u ti nh c ngy cng tng
o Bc ca New Zealand bt u gy rc ri. Nhng
Nhng ngi sn c voi thuc s nhng ngi mi ti nh c cn nhng vng t rng chn
ngi chu u u tin nh c New
cu. Cn ngi Maori a phng trng cy lng
Zealand v cc hn o ln cn trong
thc cng nh nh c, sn bn, v h hoan nghnh cc
Thi Bnh Dng.
hot ng bun bn.
Theo truyn thuyt ca ngi Maori, o Bc ca New Zealand do ngi anh hng Maui ca h to
ra. H tin rng tt c t ai phi c trng nom gn gi cho i sau, nn vic bn t l i ngc vi
truyn thng ca h. y l l do h khng mun bn t cho ngi chu u ti nh c.
CH QUYN CA ANH
n nhng nm 1830, nhiu ngi Maori cht v nhng cn bnh do ngi chu u v tnh mang n.
C nhng ngi u nh c ln ngi Maori u mun ngi Anh ra lut l r rng v h ku gi
nc Anh gip .
Ko Tauwaki l t trng b lc Tukanu
ca ngi Maori. Truyn thuyt ca
ngi Maori k rng o Bc ca New
Zealand do ngi anh hng Maui ca
h to nn.
Trc khi ngi chu u ti, ngi Maori khng c k th bn ngoi, cc nhm b lc ngi
Maori thng giao tranh vi nhau. Cc b lc ny thng sng trong cc ngi lng c thnh ly
bo v ging nh ngi lng nhn ra h Rotorua ny.
Nm 1840, mt i din ca chnh ph Anh cng vi 50 th lnh ngi Maori k Hip c

Waitangi. Hip c quy nh, nu ngi Maori trao quyn kim sot New Zealand cho quc Anh
v tha nhn n hong Victoria l ngi c quyn lc ti cao i vi h, th ngi Anh s bo v mi
quyn s hu t ca ngi Maori. Theo tha thun ny, New Zealand cng tr thnh thuc quc ca
New South Wales, Australia. Ngi nh c chu u tip tc chim t ca ngi Maori. Nhiu ngi
trong s h cho rng h mua t mt cch hp php. Nhng do hip c c hai phin bn, nn ngi
Maori ngh rng h ch ng trao ton quyn qun l cho ngi Anh. Trong nhng nm 1845
1848, xy ra mt s cuc ni dy ca ngi Maori.
CC CUC CHIN TRANH CA NGI MAORI

Nm 1860, chin tranh bng n gia ngi Maori v nhng ngi mi ti nh c. Mc d chin u
rt dng cm nhng rt cuc, ngi Maori buc phi rt ln ni. Ha bnh c thit lp vo nm
1871, v nm 1907 New Zealand tr thnh lnh th t tr ca quc Anh. New Zealand pht trin
thnh vng v s ngi Maori li tng ln.
CC
MC
THI
GIAN
Cc nhm b lc ngi Maori thng

nh ln nhau. Cc chin binh Maori
trang tr khun mt bng hnh xm cu
k nhn ra nhau khi lm trn.
CHNH
Nhng nm 1790 Nhng ngi chu u u tin ti
nh c
1839 Thnh lp Cng ty New Zealand London
1840 Ngi Anh v ngi Maori k Hip c Waitangi
1841 New Zealand tr thnh thuc a ca Anh
1845 Cuc ni dy ng k u tin ca ngi Maori

Ph n Maori ang thc hin nghi thc
ongi (chm mi vo nhau) Taranaki
1860 Chin tranh quy m ln bng n trn b bin pha Ty ca o Bc ca
New Zealand. nh ni Egmon (cao
1871 Ha bnh c thit lp lu di 2517 mt) c th nhn thy ng xa.
1882 Vic xut khu tht c thc hin nh c tu ng lnh u tin
1907 New Zealand tr thnh mt lnh th t tr ca quc Anh

Cc cuc ni dy ca ngi Maori din ra trong nhng nm 18451848 v 18601870. Sau ,
nhng ngi thc dn nh c nhng b v mt nn ha bnh lu di c thit lp.
Hu ht cc trn nh trong chin tranh Crimea din ra trn bn o Crimea nh ra bin en
pha nam nc Nga.
CHIN TRANH CRIMEA (18531856)

Mt trong s t cuc chin tranh lin quan ti cc nc chu u trong giai on ny din ra
Crimea (Crm). Chin tranh bng pht t cuc tranh ginh lnh th ca quc Ottoman gi
ci.
hin tranh Crimea lc u l cuc xung t gia Nga v Th Nh K. Ngi Nga cm thy ngi Th
Nh K theo Hi gio i x bt cng vi ngi Ki-t gio cc lnh th vng Balkan ca quc
Ottoman v trong vn hnh hng ti cc Thnh a Palestine. Ngoi ra, Nga cng mun m
ng cho tu chin ca h vo bin en qua eo bin Bosphorus v Dardanelles. Cc cuc thng
lng gia Th Nh K v Nga tht bi, v Th Nh K, c s c v ca Php, tuyn chin vi
Nga. Nga thng trong trn thy chin Sinope bin en vo nm 1853. Anh v Php, do lo ngi Nga
mun bnh trng sang lnh th ca quc Ottoman ang suy tn, a cc i tu ti Hc Hi
bo v cc vng ven bin ca Th Nh K v nhanh chng tr thnh ng minh ca Th Nh K.
Nga cng c bt ng vi Php, ch yu lin quan ti s knh ch v thng mi v tn gio, cn Th

Nh K mun loi b nh hng ang ln mnh ca Nga cc vng lnh th thuc Balkan ca h l
Moldavia v Wallachia.
C
Th Nh K khng c kh nng t v b
con gu Nga kp cht. Nga c coi l
th phm gy nn chin tranh Crimea.
Florence Nightingale (18201910) thnh

lp trng o to y t u tin ti
London nm 1860. Vic m trng l
phn ng trc tip trc nhng cnh
tng gh s m Nightingale v cc y t
khc tng chng kin khi ang phc v
ti Crimea. Khong 4.600 lnh Anh t
trn trn chin trng, nhng 17.500
binh lnh khc cht v bnh tt.
V T KCH CA L ON KHINH K: Trong trn Balaklava ngy 25-10-1854, L on
Khinh k ca Anh c lnh t kch vo mt v tr ca ch. Qun Anh chin thng trong trn
nh ny nhng do phn on sai lm ca cc s quan, gn 250 trong s 673 binh s ca l on
b cht hoc b thng. Cc s quan ch huy cho rng h ang t kch mt tin n b c lp,
nhng thc ra h ang tn cng mt v tr phng th kin c.
CC MC THI GIAN CHNH

5-1853 Nga chim Moldavia v Wallachia
10-1853 Th Nh K tuyn chin vi Nga
3-1854 Php v Anh tuyn chin vi Nga
9-1854 Lin qun thng trn trn sng Alma

10-1854 Thnh ph Sevastopol bt u b bao vy; trn
Balaklava v cuc tn cng ca L on Khinh k
11-1854 Qun Nga tht bi nng n Inkerman
9-1855 Sevastopol tht th
2-1856 Chin s chm dt
3-1856 Hip c Paris c k kt
CC NG MINH
Vi nh cn tr k hoch bnh trng ca Nga, Anh
cng Php tuyn chin vi Nga vo cui thng 3 nm
1854. Hai nc cng nhn c s ng h thc t v
qun i t vng quc Piedmont-Sardinia (nay thuc
Italia) v s ng h v mt chnh tr t nc o. Lin
qun chin u mt trn m mu sng Alma, v vo
thng 10 bao vy thnh ph Sevastopol. Nhng n
Trn sng Alma vo thng 9 nm 1854
lc ph vy ca qun Nga dn ti trn Balaklava, vi
l mt trong nhng cuc ng sm
cuc tn cng d di ca L on Khinh k, ri tip nht ca cuc chin tranh v l mt
n trn Inkerman vo u thng 11. Lin qun ginh thng li r rt ca lc lng lin qun
chin thng trong tt c ba trn quan trng ny, nhng trc qun Nga.
d c thnh cng phn no trong vic ti chim thnh
ph Sevastopol, h vn khng ginh c khu vc bn
tu trong cng. Phi n thng 9 nm 1855, Sevastopol mi tht th. Qun Nga gp kh khn v thiu
ng xe la phc v hot ng tip t v tng vin. Chin tranh Crimea kt thc bng Hip c Paris
k ngy 30-3-1856.
Chin tranh Crimea l cuc chin u tin m ngi

dn c thng bo v chin s qua nh v tin tc gi
bng in bo. C l nh bo c nh hng nht l W.
H. Russel ca t The Times (Thi bo), nh bo u
tin c phong danh hiu phng vin chin trng.
Nh nhng tin tc ng trn bo Anh, nhiu ngi bit
c trnh km ci ca gii lnh o chnh tr trong
cuc chin v dn ti s sp ca chnh ph Anh vo
thng 1 nm 1855.
V oanh kch ca Hi qun Hong gia

Anh xung thnh ph Sevastopol vo
thng 10 nm 1854 vn cha
chim li ton thnh ph, v phi n
thng 9 nm 1855 Sevastopol mi tht
th.
Thng 11 nm 1854, L on Sng trng (Rifle Brigade) ca Anh chin u trong trn
Inkerman. Lin qun ginh thng li trong trn ny, nhng c nhiu thng vong v ngoi ra,
bnh t v bnh pht cc v lnh lm pha lin qun c s ngi thit mng nhiu hn hn so
vi qun Nga.
NHT BN (18531913)
Di thi mc ph nh Tokugawa, Nht Bn ng ca i vi ngi nc ngoi trong hn 200
nm. n u th k XIX, nc ny bt u chu nh hng ca phng Ty.
rong na u th k XVII, nhng ngi cai
T
tr Nht Bn quyt nh chm dt cc cuc
tip xc vi phng Ty v s rng cc nh
truyn gio Ki-t s a qun i chu u
sang xm chim Nht Bn. V vy, h cm
hu nh ton b ngi nc ngoi vo Nht Bn v
cm ngi Nht Bn ra nc ngoi. Do , ngi
phng Ty khng th nh gi c v p rc r ca
ngh thut Nht Bn thi k ny cho ti tn gia hay
thm ch cui th k XIX. Nm 1853, tng thng th
13 ca M l Millard Fillmore phi bn tu chin do
ph c (chun tng hi qun) Matthew Perry ch
huy, thc hin cuc hnh trnh lch s t M ti Nht
Bn vi mc ch m mang thng mi.
Cc tu chin th neo Vnh Tokyo. V hm da ca

lc lng hi qun M gip Perry thuyt phc c
ngi Nht Bn ni li quan h bun bn vi phng
Ty. Ngi Nht Bn n tng trc tu thy chy
bng hi nc ca Matthew Perry v nhng my mc
khc m ng cho h xem. Nm 1854, hai nc k Hip
Sau nm 1868, chnh quyn Minh Tr
c Kanagawa, theo Nht Bn ng m hai hi
ci thin c cc tiu chun gio dc,
v vy n nm 1914, ngi Nht Bn
cng cho M vo bun bn.
nm trong s nhng dn tc c gio
Chng bao lu sau, Nht Bn cng phi k cc hip c
dc tt nht trn th gii.
bt bnh ng tng t vi Anh, H Lan v Nga. Nh
Tokugawa b cc i th trong nc ch trch v k cc hip nh khng bnh ng ny v cn v
nhiu vn khc m h khng th gii quyt.
Ph c M Matthew Perry (17941858) ni ting
l ngi m ca cho Nht Bn bun bn vi M
v phn cn li ca th gii. Nm 1853, ng cng bn
tu chin ti Nht Bn v k Hip c Kanagawa vi
ngi Nht Bn.
Nhng con tu sn en thuc hm i

ca ph c Perry l nhng tu thy
chy bng hi nc u tin m ngi
Nht Bn nhn thy. H hiu rng h s
khng th nh bi c cc tu ny.
Bc tranh in mc bn ny ca Nht Bn m t hi cng Yokohama ca Nht Bn vo cui th k
XIX. Sau khi Hip c Kanagawa c k kt, ngi Nht Bn ng m cc hi cng cho M
v mt vi nc chu u vo bun bn.
KHI PHC QUYN LC CA NHT HONG

Ngi dn mt mi v tnh trng gn nh b c lp hon ton m dng h Tokugawa p t trong sut
mt thi gian di. Cui cng, nm 1868, nh Tokugawa b lt v Nht Hong Mutsuhito tr li ngi
tr v (thi k Minh Tr Duy Tn). Sau khi Nht Bn m ca cho phng Ty, nc ny bt u qu
trnh hin i ha.
Mc d ngi Nht Bn mun gi gn mt s truyn thng ca mnh, nhng h cng rt tch cc hc

hi cc nc cng nghip phng Ty. H thay i v ci cch b my chnh quyn cng nh cc
trng hc cho thch nghi vi hon cnh mi. Nh nhng tin b trong h thng gio dc, n nm
1914, ngi Nht Bn nm trong s nhng dn tc c gio dc tt nht trn th gii. H bt u
nhp khu my mc v du nhp cc ngnh ngh mi nh sn xut vi bng. Nhiu ngi Nht Bn
tip nhn thi trang chu u. H hc cch chi m nhc chu u, mc trang phc chu u. ng thi,
ngi nc ngoi dn dn hc cch tn trng nhng thnh cng v nn vn ha ca ngi Nht Bn.
Cng vi cng cuc cng nghip ha t nc, ngi Nht Bn sm bt u bnh trng lnh th. H
tm cch xm chim Triu Tin v hnh ng ny dn ti cuc chin tranh gia Nht Bn v Trung
Quc nm 1894. V vn ny m Nht Bn cng giao tranh vi Nga vo cc nm 19041905, v
cui cng thn tnh c Triu Tin nm 1910, tr thnh nc hng mnh nht trong khu vc. n
nm 1913, Nht Bn tr thnh mt cng quc cng nghip rt quan trng v l nc u tin chu
t c nhng tin b nh vy.
Qun Nga b chy sau trn Mukden
(nay l Thm Dng, Trung Quc). Ti
y qun Nht Bn ginh thng li
mang tnh quyt nh vo thng 3 nm
1905. Tht bi nng ny lm nht
nhu kh chin u ca qun Nga.
Thng 5 nm 1905, hm i ca Nht Bn do c Togo ch huy tiu dit hm i ca Nga.
Din bin ny dn ti vic k kt Hip c Portsmouth, em li cho ngi Nht Bn quyn kim
sot Triu Tin.
NI CHIN M (18611865)
Khong gia th k XIX, M l mt t nc b chia r, v s chia r ln nht l gia min Bc
v min Nam.
o khong nm 1850, min Bc nc M c
V hu ht cc ngnh ngh, cng nghip, ng

st v cc thnh ph, trong khi min Nam
vn cn l vng t ca cc nng tri, c
bit l n in trng bng v thuc l da
vo sc lao ng ca n l. Ch chim hu n l lc
ny b cm min Bc.
S khc bit ny gy bt ha gia hai min trong

qu trnh ban hnh o lut cho cc bang v vng lnh
th mi min Ty nc M. Nhng ngi min
Bc, vn ng chin dch th tiu ch chim hu n
l, cho rng nn cm tuyt i ch chim hu n l.
o lut Kansas- Nebraska nm 1854 cho cc bang
mi c quyn la chn.
Tng Ulysses S.Grant (18221885)

c c lm t lnh lc lng Lin
bang min Bc nm 1863. ng l mt
qun nhn cng rn v kin quyt.
Robert E. Lee (18071870) ang phc

v trong qun i M khi cuc ni chin
n ra. ng t chc, u tin lm c vn,
ri sau nm quyn ch huy qun Hp
bang min Nam.
Abraham Lincoln (18091865) c bu lm tng thng M vo nm 1860. ng l ngi ca ng

Cng ha ng ch trng phn i ch chim hu n l tuy bn thn ng khng phi l ngi
theo ch ngha bi n. Nhiu bang min Nam khng chu sng di mt chnh ph nh vy, v di
s lnh o ca Jefferson Davis (18081889), h tuyn b ly khai, tc rt khi Lin bang (Union) v
thnh lp Hp bang M (Confederate States) vo thng 12-1860. Chnh ph M tuyn b cc bang ny
khng c quyn lm nh vy.
Lnh Lin bang mc qun phc mu xanh ca qun i M. Lnh Hp bang thng mc mu
xm.
Cc bang min Nam cho rng h c quyn ra cc o lut ring m chnh ph lin bang khng c
can thip. H cn lao ng n l lm vic trong n in v tin rng kinh t min Nam s suy sp nu
n l c t do.
TRN GETTYSBURG: Trn Gettysburg (t ngy 1 n ngy 3-7-1863) l mt bc ngot trong
cuc Ni chin. y l trn nh m mu nht tng din ra trn t M, nhng l chin thng
quan trng ca qun Lin bang do tng George Meade ch huy. ng chn c cuc xm
lc min Bc ca qun Hp bang ca tng Robert E. Lee. K t trn ny, c hi thng li ca
min Nam gim nhiu.
Bn ny m t nc M vo thi im bt u cuc ni chin. 11 trong s 34 bang ca M
thnh lp Hp bang. Hu ht cc trn nh din ra min ng v ng Nam.
Trn Spotsylvania bang Virginia vo thng 5-1864 l mt trong nhiu trn thng ca qun
min Bc trong cuc ni chin M. Tng cng hn 600.000 binh lnh hai phe thit mng
trong cc cuc giao tranh.
HAI PHE
Min Bc (phe Lin bang) gm 23 bang, ng dn hn,
giu c hn v c nhiu ngnh ngh cng nghip hn
min Nam. Min Bc cng kim sot hi qun v bt
u dng hi qun phong ta ng bin nhm ngn
chn s chi vin dnh cho min Nam t nc ngoi. 11
bang min Nam (phe Hp bang) yu hn nhiu so vi
min Bc, nhng c li th v tng ti v tinh thn
chin u kin cng. Ni chin n ra vo ngy 12-4-
1861, khi qun min Nam n sng vo pho i Sumter
Nam Carolina. Phe Hp bang ginh c mt s
thng li vo giai on u cuc ni chin.
Min
Nam
thng
cc trn
u tin
Trong cuc ni chin, cc bang min
vo nm
Nam t b l c Sao v Vch ca nc
1861, M v t chn cho mnh l c ring.
trong
c trn
Harriet Tubman (18201913) l mt n

l b trn i khp lnh th min
Nam gip cc n l khc b trn.
Fredericksburg v Chancellorsville, nhng bc ngot ca cuc chin din ra vo thng 7-1863 khi
min Bc ginh thng li trong trn nh ln nht Gettysburg. Qun Lin bang di s ch huy ca
tng George Meade chn ng cuc xm lc min Bc ca qun i min Nam do tng Robert
E. Lee ch huy. Hn 21.000 lnh thuc phe Hp bang v hn 22.000 lnh ca phe Lin bang t trn
hoc b thng.
Ln u tin trong lch s, ng st ng mt vai tr quan trng trong chin tranh nh chc
nng chuyn qun, n dc v hng tip vin nhanh chng qua nhng chng ng di.
CHM DT NI CHIN M (1865)
Ch chim hu n l b th tiu hon ton vo nm 1865 vi iu lut sa i Hin php th
13. Nc M c ti thng nht, nhng li ny sinh cc vn mi.
m 1864, tng Grant chim c th ph
N
Richmond ca min Nam, bt chp cc
chin thut khn kho ca tng Lee.
Tng Sherman hnh qun qua bang
Georgia v cc bang min Nam khc,
chim c Atlanta. Sau chin thng ny, ng hnh
qun ra pha bin, i n u l ph hy cc th trn v
nng tri n y. Do thiu qun, thiu tin, v kh v
lng thc, tng Lee phi u hng ngy 9-4-1865,
chm dt cuc ni chin. Hn 600.000 binh s thit
mng, trong nhiu ngi cht v bnh tt, chng hn
nh thng hn. Nm ngy sau , Tng thng M
Abraham Lincoln b m st ti th Washington.
Cuc ni
chin
M
gii
quyt
c hai
vn
ln. Th
nht, n
khng
nh M
l mt
quc gia
Thanh kim i din ca tng Lee thng
khng c trao cho tng Grant ti l nht v
ra hng nh tc l. Thay vo , n vn khng
c eo bn mnh ng. bang no
c quyn
ly khai. Th hai, n chm dt ch chim hu n l
cc bang min Nam. Sau ni chin, cc cuc tranh ci
n ra quanh vic ti thit min Nam. Trong s cc
kin c xut m trng hc v xy dng ng st.
Ngi k nhim Abraham Lincon l Andrew Johnson
(18081875), ngi ca ng Dn ch, ng mun
ngi M da en c hng nhng iu kin tt hn.
Phe Cng ha mun mt chnh sch h khc hn, v
cui cng h thng. Ngy 9-4-1865, tng Lee u hng
tng Grant ti tr s chnh quyn
Ngi dn min Nam phn i hu ht cc kha cnh Appomattox, bang Virginia. Qun i
ca ng t hn, li kit sc v i kht.
ca cng
cuc ti thit. Nhiu cu n l tng chin u cho phe
min Bc tr v qu hng vi hy vng c t do
hn min Nam. Tuy nhin, t chc cc hu Ku Klux
Klan (3K) v cc t chc phn bit chng tc khc bt
u chin dch st hi v khng b vo nm 1866 vi
ngn cn ngi M da en ginh quyn cng dn.
Qun i min Bc rt lui, cng cuc ti thit chm dt
v phe Dn ch tip qun min Nam.
Abraham Lincoln (18091865) l tng

thng th 16 ca M. Nhiu ngi cho
rng ng l v tng thng v i nht
trong tt c cc tng thng M. ng
c gi l Abe trung thc, ni ting
v s chnh trc v kh nng l lun.
BI PHT BIU GETTYSBURG: Thng 11 nm 1863, Tng thng M Abraham Lincoln

(18611865) c mi pht biu i li thch hp cho ngha trang quc gia Gettysburg. Bi
pht biu ca ng ko di khong hai pht v n nay vn c coi l mt kit tc. Abraham
Lincoln kt lun, vn trung tm ca cuc ni chin l s trng tn ca mt quc gia lun
hng ti t do.
CANADA (17631913)
Cc iu khon trong hip c ha bnh nm 1763 thc cht t Canada di s cai tr ca
Anh. Nm 1791, Lut Hin php Anh chia Canada thnh hai vng lnh th, mt c cng ng
dn c ni ting Anh v mt ni ting Php.
o nhng nm 1830, phong tro phn i
V ch cai tr ca Anh Canada dng cao. Cc

cuc ni dy n ra c Thng v H
Canada vo nm 1837, do William Lyon
Mackenzie ( Thng Canada) v Louis
Papineau ( H Canada) lnh o. Qun ni dy i
quyn t tr, v mc d h nhn c mt s ng h
nht nh, nhng hu ht nhng ngi c th lc
thuc a khng ng vi h. Chng bao lu sau qun
ni dy b qun i Anh nh bi. Chnh ph Anh c
Hun tc Durham ti Canada iu tra nguyn nhn
ca cc cuc ni dy. Sau ng vit bo co rng
Thng v H Canada nn c thng nht v c
quyn t quyt cc vn ca ring h.
Lut
Louis Joseph Papineau (17861871) l Lin
mt nh chnh tr Canada gc Php. bang
ng lnh o cuc ni dy ca ngi nm
Canada ni ting Php i ci cch v 1840
bnh ng. thng
nht hai
thuc
a,
thnh
tnh
Canada
thuc
Anh.
William Lyon Mackenzie (17951861) l
Tuy
mt thnh vin ca ng Ci cch
nhin,
Canada. ng mun Canada t do hn
di ch cai tr ca Anh. ng lnh o
nhiu
cuc ni dy nm 1837 Thng ngi
Canada. Canada
cm thy
nhng
ci cch ny vn cha , mt phn v lo ngi s b M xm lc nu Canada c v suy yu. Nm
1867, Lut Bc M ca Anh c thng qua v Canada c t tr. Theo lut ny, bn tnh ca
Canada thng nht thnh nh nc t tr Canada trong quc Anh. Ngi Canada ni ting Php
Quebec c cam kt i x bnh ng, v c ting Php ln ting Anh u tr thnh ngn ng chnh
thc nc ny.
CC LNH TH MIN TY
Cc vng t rng ln v hng Ty thuc Cng ty
Vnh Hudson sau cng thnh mt vng ca Canada.
Cc lnh th min Ty Bc sp nhp vo Canada t tr
nm 1870, tip ti a khu Yukon hp nht nm
1898. Yukon l ni din ra cuc x i tm vng vo
nm 1896. Hng vn ngi tm vng vt dy ni
Rocky n cc vng t c vng vi hy vng tr nn
giu c. Tuyn ng st Thi Bnh Dng ca Canada
hon tt vo nm 1885 ni lin mi vng min trong
nc. Khc vi cc tuyn ng st ca M, tuyn
ng st ny to thnh mt h thng lin tc t vng
sng St Lawrence ti Thi Bnh Dng.
Nm 1870, Winnipeg, mt trung tm

bun bn da lng th, vn cn l mt th
trn nh. Vo nm , th trn ny tr
thnh th ph ca tnh Manitoba.
Tuyn ng st Thi Bnh Dng ca Canada khnh thnh vo nm 1885. Tuyn ng st

ny ni b bin min ng vi b bin min Ty v gim thi gian i ht chng ng ny t
nm thng xung cn nm ngy.
Theo Lut Bc M ca Anh nm 1867, cc tnh Nova Scotia, New Brunswick, Ontario (trc
l Thng Canada) v Quebec (H Canada) c thng nht thnh lnh th t tr Canada.
ITALY (18331878)
Quc gia Italia ra i l nh cng ca mt nh qu tc, B tc Camillo Cavour, v mt v
tng l Giuseppe Garibaldi.
u th k XIX, Italia gm mt s nh nc

nh. Ngoi vng quc Piedmont Sardinia
v Rome do gio hong cai tr, cc nc
ny b nc ngoi thng tr. Vo nhng
nm 1830, mt phong tro c lp gi l
Risorgimento (Phc sinh) bt u dng cao. Nm 1848,
cc cuc cch mng chng ch cai tr nc ngoi n ra
nhiu thnh ph v nh nc thuc Italia, nhng sm
b n p. Nm 1849, Victor Emmanuel II tr thnh vua
ca vng quc Piedmont Sardinia, mt nc min
bc, v ly Turin lm th . ng c nhiu ngi
ngng m, c l v ng thng c coi l ngi
hn ch quyn lc ca gii tng l, tng lp t c
knh trng hn so vi min nam. ng c gi bng
Victor Emmanuel II (18201878) l ng
tn tru mn l ng vua hip s.
vua c nhiu ngi yu mn ca
vng quc Piedmont Sardinia. Cui
cng, ng tr thnh vua ca ton nc
Italia. NH
CHNH TR KHO LO
B tc Camillo Cavour, mt nh qu tc Italia c t
tng rt t do, tr thnh t tng ca vng quc
Piedmont Sardinia vo nm 1852. ng lin minh vi
Php nm 1858 v cng Php nh bi ngi o nm
1859. o nhng li vng Lombardy cho Php, v
Php trao vng ny cho vng quc Piedmont i
ly vng Savoy v Nice. Hu ht vng pha Bc Italia
sau sp nhp vo Piedmont Sardinia.
Nm 1860, mt cuc ni dy n ra min Nam Italia,

lc ny ang l mt phn ca vng quc Hai Sicily
(Two Sicilies). Giuseppe Garibaldi lnh o cuc ni
dy v chim vng quc ny. Qun lnh ca ng
c mnh danh l i qun o do mu o h
mc. H trung thnh i theo nh lnh o lng mn v
yu nc ny. Ch trong ba thng h chim ton b
Sicily.
B tc Cavour lc ny rt lo rng i qun mnh nh

v bo ca Garibaldi s tn cng Rome, v nu vy o
hoc Php s a qun sang h tr gio hong. Cavour
xm chim cc Lnh th ca Gio hong (Papal
States), nhng khng xm chim Rome, ri hnh qun
v pha Cuc ni dy Venice vo nm 1848 l
Nam. mt trong nhng cuc ni dy cui
Qun cng. V i kht v bnh tt, ngi dn
ca Venice qu mt mi v b cuc vo
thng 8 nm 1849.
Garibaldi chim Naples, v B tc Cavour sau khi

thn trng vng qua Rome cui cng ri cng gip mt
vi Garibaldi.
Piedmont Sardinia i u trong cng

cuc thng nht Italia vo nhng nm
18591860. Nice v Savoy c trao cho
Php nm 1860.
Giuseppe Garibaldi (18071882) l mt nh yu nc, chin u chng ch cai tr ca nc ngoi
Italia. Cng vi i qun o , ng chim vng quc Hai Sicily vo nm 1860, v vng
quc ny tr thnh mt phn ca vng quc Italia.
THA THUN V THNG NHT

B tc Cavour t c mt tha thun chi tit vi Garibaldi v i qun o ca ng, theo
vng quc min Bc Italia c tip qun Sicily, Naples v Lnh th ca Gio hong. Thng 2
nm 1861, Quc hi u tin hp ti Turin, v mt thng sau Victor Emmanuel II c tuyn b l
vua ca ton nc Italia.
C hai vng nh vn khng thuc Italia. l Venice, vn thuc quc o, v Rome, do Gio
hong cai tr nhng b Php chim ng. Venice c trao cho Italia sau khi o b nh bi trong cuc
Chin tranh o-Ph (1866). Ti Rome, Gio hong Pius IX hon ton khng chu khut phc trc
ngi m ng vn coi ch l mt ng vua min Bc. Cuc Chin tranh Php-Ph (1870) buc qun
Php rt n v n tr Rome i thc hin nhim
v khc v qun Italia ngay lp tc tip qun Rome.
Sau Rome thnh th ca Italia. Gio hong Pius
khng chu thng lng v t coi mnh l t nhn
trong Ta thnh Vatican cho n lc ng mt vo nm
1878. Nhng ngi dn Rome mun thng nht, v
vy vua ca vng quc Piedmont Sardinia tr thnh
ngi cai tr mt nc Italia hon ton thng nht.
CC
MC
THI
GIAN
B tc Camillo Cavour (18101861) l

nh chnh tr vch hu ht k hoch
thng nht Italy. ng cng c kh nng
s dng nhng ti nng ca Giuseppe
Garibaldi vo vic thc hin k hoch
ca mnh.
Cuc gp gia Victor Emmanuel II v

Garibaldi ti Teano, pha ng Bc
Naples vo nm 1860, cui cng dn
ti vic thng nht Italia.
CHNH
Nhng nm 1830 Mazzini sng lp phong tro Italia tr
1848 Cc cuc cch mng bng n chu u
1849 Victor Emmanuel II tr thnh vua ca Piedmont Sardinia
1852 Cavour lm t tng ca Piedmont Sardinia

1859 Piedmont Sardinia v Php nh bi qun o
1860 Garibaldi v qun i chim Sicily
1861 Quc hi u tin ca Italia c t chc
1870 Rome gia nhp mt nc Italia tr nn ln hn

NC C (18481871)
Na cui th k XIX, sc mnh qun s ca nc Php b mt bang ca c l Ph vt qua,
v mt nc c mi hng mnh tri dy.
au tht bi ca cc cuc cch mng nm 1848,
S
Lin bang c gm hn 40 bang vn trong
tnh trng khng thng nht nh nhiu th k
trc. Hai bang mnh nht l o v Ph tranh
ginh quyn lc trn ton nc c. Mc d
lc u yu hn, nhng thng mi v cng nghip ca
Ph pht trin vo nhng nm 1850. Ph ln mnh
khng ngng nh cng ca vua (Kaiser) Ph cng vi
th tng mi l Otto von Bismarck.
o v Ph tin hnh chin tranh chng an Mch

ginh quyn kim sot cc lnh a cng tc
Schleswig v Holstein. Mc d hai lnh a ny thuc
Hong gia an Mch nhng c nhiu ngi c sng
. an Mch b nh bi, v c hai lnh a ny
chuyn sang thuc quyn kim sot ca nc c,
nhng chng bao lu sau, o v Ph bt ng v cch
cai tr hai lnh a ny.
Nh ti ngoi giao, th tng Ph Otto
von Bismarck (18151898) c lp
c cc k th ca mnh.
AI
LNH
O
NC
C?
Nm
1866,
Napoleon III (18081873) tr thnh

hong Php nm 1852. ng b bt
trn Sedan trong Chin tranh Php-Ph
v b i y vo nm 1871.
Bismarck gii th Lin bang c, v o tuyn chin vi Ph vi nim tin tng l s ginh phn
thng. Tuy nhin, o khng lng ht c k nng v sc mnh ca qun Ph. Qun Ph trn nh
v bo vo lnh th o v quyn lc ca dng h Habsburg o b suy yu vnh vin khi qun o b
nh bi vo ngy 3-7-1866 trong trn Sadowa. Sau , Bismarck thnh lp Lin bang Bc c, trong
Ph l thnh vin mnh nht.
Ha c Prague l mt v d tiu biu v ti chnh tr v ngoi giao kho lo ca Bismarck. ng bit
rng h nhc o s l mt vic nguy him, mc khc ng mun c ng minh ch khng mun c k
th. V vy, theo Ha c, nh Habsburg ch mt hai lnh a m h khng tht s nht nh phi gi,
v Venice. Tuy nhin, Ph c li ln trong phn cn li ca nc c.
Trong Chin tranh Php-Ph, vo thng 9 nm 1870, qun Ph bao vy Paris. Thay v tn
cng tng lc, qun Ph ch bao vy v ch i. Ngi dn ngho trong thnh ph chng my
chc lm vo tnh trng cht i, trong khi nhng ngi giu buc phi n tht ng vt trong
vn th Tuileries.
TRN SEDAN: Trn Sedan din ra ng Bc nc Php vo ngy 1 v 2-9- 1870, l cuc u
khng cn sc gia qun Ph v qun Php. Qun Ph ng gp i qun Php. Mc d b
trng chin tranh Php Leboeuf tuyn b vic chun b hon tt, nhng khi trn nh bt
u, ngi ta mi pht hin ra khng phi ton b lnh thuc din mang sng trng ca Php
u c pht sng. B bao vy v khng th ph vy, Napoleon III cng vi 85. 000 qun Php
cui cng buc phi u hng.
CHIN TRANH PHP-PH

Hong Php Napoleon III, vn l mt ngi thiu khn ngoan v t c ng h, cm thy b e
da bi quyn lc ngy cng tng ca Ph, yu cu c trao cho Php mt s vng lnh th nhm
cn bng vi li ch m Ph ginh c. Bismarck pht l yu cu ny, v nhng li e da ca
Napoleon ch khin cc bang min Nam nc c trc kia vn kh bo nay li i theo Ph.
Bismarck khiu khch ngi Php bng cch cho sa bn tng thut cuc ni chuyn gia vua Ph v
i s Php sao cho ging nh mt s s nhc i vi nc Php. Khi vn kin ny, gi l bc in
Ems, c cng b vo nm 1870, Hong Php Napoleon III tc gin v tuyn chin vi Ph.
Trong cuc Chin tranh Php-Ph ny, Ph nh bi Php vo nm 1871 v chim vng Alsace v
Loraine. Cc bang cn li ca nc c cng gia nhp Lin bang nm 1871. Tip Bismarck thnh
lp ch c nh, vi vua Ph William I l hong .
CC MC THI GIAN CHNH

1852 Napoleon III tr thnh hong Php
1862 Bismarck tr thnh th tng Ph

1864
an
Mch
lp k
hoch
chim
Lin bang Bc c do Ph chi phi

c thnh lp vo nm 1867. y l
Bc bim ha ny m t Bismarck v hnh thc lin hip gia cc bang, trong
vua c Wilhelm ang ci ln mi bang thnh vin c chnh ph
Napoleon III nh ci mt con ln khi ring ca mnh, nhng chnh sch qun
tin vo Paris nm 1871. s v ngoi giao do chnh ph lin bang
quyt nh.
Schleswig-Holstein
1866 Ph chim Schleswig-Holstein
1867 Lin bang Bc c c thnh lp
1870 Bng n Chin tranh Php-Ph
1870 Php thua trong trn Sedan.; Napoleon III b bt
1870 Qun Ph bt u bao vy Paris
1871 Chin tranh Php-Ph chm dt bng Ha c Frankfurt
1871 ch c nh c tuyn b thnh lp ti Versailles
1873 Napoleon III qua i trong thi gian i y

XU X CHU PHI (18801912)
Vi s giu c v k thut vt tri, cc cng quc ch yu chu u chinh phc c cc
vng t rng ln trn th gii v tuyn b l lnh th ca mnh.
n cui th k XIX, cc cng quc chu
G
u ngng tranh ginh ln nhau v hot
ng bun bn v t ai trong ni b chu
lc ny. Vi s tri dy bt ng ca mt
lc lng mi l nc c di s lnh
o chnh tr ca th tng Otto von Bismarck, tt c
cc nc chu u u hng ra cc nc xa hn
tm kim li ch kinh t. Cc nc chu u knh ch
lc ny x i xm chim thuc a chu Phi. Qu
trnh ny c gi l s xu x chu Phi.
Anh v Php vt tri hn trong cuc tranh ginh ny,

nhng c, B v Italy cng theo st nt ng sau.
Nhiu cuc xung t n ra gia Anh v Php trong
cuc tranh ginh thuc a Ty Phi. Trc , Anh
hi lng vi vic kim sot mt s t cc th trn min
duyn hi v cng bin, nhng n cui th k XIX, h
chim ton b nhng vng m nay l Ghana v
Tranh bim ha ny m t chim i Nigeria, ng thi kim sot mt cch hu hiu Sierra
bng c trong t th chun b chim Leone v Gambia.
chu Phi cng nhiu cng tt. c ch l
mt trong nhiu cng quc chu u
ang tm kim cc vng t mi.
KNH O SUEZ
c khnh thnh nm 1869, knh o Suez gim thi gian i ng bin gia Anh v n t
ba thng xung ba tun. Ph vng (khedive) Ai Cp lc ny ang gp kh khn v ti chnh v ngi
Anh mua mt na s c phn ca ng knh Suez nm 1875.
Quan h gia Anh v Php xu i khi ngi Anh chim Ai Cp vo nm 1882 bo v li ch ca

mnh trong thi gian n ra mt cuc khi ngha Ai Cp chng li ngi chu u. Nm 1885, tng
Gordon cng nhiu binh lnh Anh b git khi Mahdi, mt th lnh Sudan, chim th ph Khartoum
trn sng Nile Trng. Ngi Italia xm lc Eritrea v vua B Leopold chim Congo.
Tin s David Livingstone, b mt tch
trong khi ang tm ngun sng Nile,
c cuc gp lch s vi phng vin H. M.
Stanley gn h Tanganyika nm 1871.
Ngi chu u i sng ly vng v ng voi. Nhng khu sng ny tn ph chu Phi.
Trong na sau th k XIX, s knh ch gia cc cng quc chu u nh hng ln ti cuc
tranh ginh chu Phi.
BNH TRNG LIN MIN

Cuc xu x chu Phi tr thnh mt vn c em ra thng lng chnh thc ti mt hi ngh
Berlin nm 1884. Cc nc chu u chia nhau chu Phi nh chia mt chic bnh. Ch c Liberia v
Ethiopia, nhng nc nh bi mt cuc xm lc ca Italia, vn gi c c lp. Cng cuc thc
dn ha chu Phi nh hng nhiu n ngi chu Phi. Ngi chu u khng h ti cc dn
tc khc nhau chu Phi khi nh ra nhng ng bin gii mi. Ngi chu u du nhp cc hnh
thc chnh quyn vo chu Phi, nhng ch t ngi chu Phi c quyn bu c. Li nhun thu c
cc thuc a c a v chu u v ngi nh c chu u thng chim cc vng t canh tc tt
nht.
CC MC THI GIAN CHNH
1869 Knh o Suez bt u m cho tu thuyn qua li
1875 Anh mua c phn ca Ai Cp trong knh o

Suez
1876 Vua B Leopold II chim Congo
1882 Anh chim Ai Cp bo v knh Suez
1884 Cc nc chu u hp ti Berlin chia nhau

chu Phi
1885 Mahdi bao vy Khartoum
1898 Anh nh bi lc lng ca Mahdi Omdurman
1893 Php chim Timbuktu, Mali, Ty Phi
1899 Sudan chu s cai tr ca ngi Anh Ai Cp
1912 i hi Dn tc Phi (ANC) c thnh lp Nam

Phi
C Php c ko ln Timbuktu vo
nm 1893, tng trng cho vic hon tt
cng cuc chinh phc ca ngi Php
i vi Mali Ty Phi. Bc tin ca
qun Php dc sng Niger b chng li
trc s chng c ca ngi Mande a
phng.
Knh o Suez c xy dng di s ch huy ca mt ngi Php l Ferdinand de Lesseps,
gim c ng k thi gian i t Anh ti n . Nm 1875, ngi Anh, di s lnh o ca
Disraeli, nghe tin Ph vng Ai Cp ang ng trc nguy c ph sn, lin mua c phn ca ng
ny trong Cng ty Knh o Suez vi gi bn triu bng Anh.
IRELAND (18001913)
Nhng hn ch v t do bun bn do Anh ra nh hng tai hi n ngi Ireland (Ai-len),
khi dch bnh tn ph v ma cy lng thc chnh ca h. Mt triu ngi cht v mt triu
ngi phi di c.
u ht ngi Ireland sng nh canh tc
H trn cc mnh t nh thu c hoc lm

vic ti cc in trang ln cho a ch
ngi Anh Ireland. H t khi n.
Khong mt na trong s h hu nh ch
sng bng khoai ty. Cc o lut v ng cc ca Anh
khin gi la m lun cao v bt k loi la m nhp
khu no cng b nh thu. Cc a ch ngi Anh c
th lc Ireland ng h cc o lut ny, v h thu
c nhng khon li nhun ln t s la m trng trn
t ca h Ireland v c bn Anh. Nu lng
thc chnh ca ngi Ireland l khoai ty b tht bt, h
khng th mua ng cc t bt k ni no khc v cc
loi thu nhp khu.
Thm
Daniel OConnell (17751847) l mt
ngi u tranh cho quyn li ca
ha xy
ngi Thin Cha gio Anh. ng l
ra vo
ngi Ireland Thin Cha gio u tin hai nm
c bu vo Ngh vin Anh v hot 1845 v
ng trong Ngh vin vo nhng nm 1846,
18291847. khi cy
khoai ty
mt ma
do mt
bnh
nm gy
tn thi.
Mc d
Ireland
Nng dn Ireland lm thu b ph sn trng
khi khoai ty h trng b bnh nm tn ng cc
ri vo nm 1845. V ma tht bt v nui
h khng th tr tin thu t. Nhiu sng
nng dn v gia nh h b cht i. ngi
dn
y nhng ngi Ireland vn khng c g n bi hu ht nhng th h trng u b a sang Anh. V
cc o lut v ng cc m ngi Ireland khng th nhp khu ng cc gi r t nc ngoi v b nh
thu. Khi khoai ty mt ma, h khng c cy lng thc no khc thay th v nhiu ngi b cht
i.
PHN NG CA NGI ANH
Th tng Anh, Qu ng Robert Peel hy b cc
o lut v ng cc, nh th m gi bnh m h dn.
Nhng nh vy vn khng kp cu nhiu ngi Ireland.
Khong mt triu ngi cht v mt triu ngi ri
b qu hng di c i ni khc. Nn i do mt ma
khoai ty lm tng lng th hn ca ngi Ireland
i vi ngi Anh. Nm 1870, ngi Ireland bt u
i c Ngh vin ring ca mnh. Trc , h tng c
Ngh vin, nhng b bi b t nm 1801.
Ngy 6-5-1882, ti cng vin Phoenix

Dublin, b trng ngi Ireland l
Hun tc Frederick Cavendish v vin
th trng ca ng l T. H. Burke b
nhng ngi Ireland theo ch ngha dn
tc m cht. Nm ngi sau b treo
c v ti ny.
Phn ln ngi Ireland sng vt v vi s lng thc t i v khng c tin nghi. Nh ca h
thng trng chng khc my so vi chung nui gia sc ca cc a ch ngi Anh Ireland.
Trong thi gian xy ra nn i v mt ma khoai ty, nhiu ngi Ireland phi la chn gia hai
kh nng: hoc c nguy c b cht i, hoc phi ri b t nc. Khong mt triu ngi cht
i v mt triu ngi di c trong vng nm nm sau , hu ht l sang cc x Anh,
Scotland v Wales, cng nh ti M. c tnh dch thng hn nm 18461847 cng khin
350.000 ngi Ireland thit mng.
CC NH LNH O IRELAND
Yu sch ca cc nh chnh tr Ireland, c bit l ca
Charles Parnell (18461891), ngy cng vang ln mnh
m trong Ngh vin Anh. Parnell tham gia Ngh vin
nm 1875 v tr thnh ch tch ng Lin on Rung
t Ireland vo nm 1879. ng ca ng yu cu gim
gi thu t, phn i vic ui ngi nng dn lm
thu. Cc nh chnh tr Ireland cng vi sc mnh tinh
thn ca qun chng t c mt s ci cch v
lut php, c bit l nhng ci cch lin quan ti
quyn s hu t.
Tuy vy,
nhng
ci cch
ny vn
cha
Charles Stewart Parnell l th lnh ca
lm
lc lng dn tc ch ngha Ireland
ngi trong Ngh vin Anh. ng lnh o
Ireland cuc u tranh i quyn t tr cho
hi lng Ireland v ng h Lin on Rung t
vi s t chc i chia t ai cho nng dn
cai tr Ireland.
ca
ngi
Anh.
Hu nh T chc Huynh Cng ha Ireland,
tt thy hay cn gi l phong tro Fenian, do
ngi James Stephens (18251901) sng lp
Ireland vo nm 1858. y l mt t chc mun
thnh lp mt nc cng ha Ireland.
u
mun
c t tr. Hai d lut v t tr c a ra vo cc nm 1886 v 1893 nhng khng c thng qua,
v cui cng n nm 1912, Ngh vin Anh mi thng qua d lut t tr th ba. Nhng lut ny cng
khng c thi hnh v Chin tranh Th gii I bng n vo nm 1914.
CC MC THI GIAN CHNH

1801 Anh bi b Ngh vin Ireland
1829 Daniel OConnell vo Ngh vin Anh
1845 V mt ma khoai ty th nht dn ti nn i trn lan
1846 V mt ma khoai ty th hai gy nn i trm trng
1846 Dch thng hn lm 350.000 ngi Ireland thit mng

1875 Charles Parnell vo Ngh vin Anh
1879 Parnell tr thnh ch tch Lin on Rung t
1912 D lut t tr th ba c thng qua nhng khng

c ban hnh
Cc thnh vin thuc t chc Fenian i

khi phi s dng bo lc ti Anh. Nm
1867, h tn cng mt xe cnh st
Manchester gii cu ng ch ca
mnh.
NG NAM (18001913)
Cui th k XIX, ng Nam b thc dn H Lan, Php v Anh cai tr. H tr nn giu c nh
li nhun thu c t cc loi cy trng bng cng sc ca dn bn x.
ng Nam b ngi chu u chim lm

thuc a. H lp ra cc n in, v chiu
m dn bn x n lm vic ti . Thuc
a ng Dng ca Php gm
Campuchia, Lo v Vit Nam. Vo th k
XIX, ngi Php dn xm chim khu vc ny, bt
chp s i khng ca dn a phng. Trung K ca
Vit Nam ngy nay (c gi l Annam trong thi k
b h), vua Hm Nghi tin hnh mt cuc chin
tranh du kch cho n nm 1888. Ngi H Lan cng
M Lai, ngi Anh cai tr qua cc ng c a v ca h Indonesia t nhng nm 1620. H
vua (sultan) a phng. Bc tranh kim sot hot ng bun bn ca Indonesia, v t nm
tng v cy sng i ny trong nh 1830 h cng kim sot lun c nng nghip nc
mt gia nh Sarawak, nay l mt ny. Nng dn Indonesia buc phi trng cy theo
vng ca Malaysia. mun ca ngi H Lan, c bit l cy c ph v cy
chm (mt loi cy dng ch thuc nhum mu
xanh). n nm 1900, phong tro dn tc dng cao Indonesia. Ngi Indonesia n lc ci thin nn
gio dc v ginh li mt phn quyn kim sot hot ng kinh doanh bun bn.
Trc kh nng bnh trng ca Min in vo cui

th k XVIII, ngi Anh xm chim Min in v
bn o M Lai vo th k XIX, v h mun bo v n
, thuc a c xem l qu gi nht ca quc
Anh.
Nm 18241885, ngi Min in tin hnh mt lot

cuc chin tranh m mu chng ch cai tr ca quc
Anh, nhng n nm 1886, Anh kim sot ton b
Min in v bin nc ny thnh mt tnh ca n .
Phi n nm 1937, Min in mi tch khi n v
ginh li cht t t tr.
Cc tu bun ca Cng ty ng n ca
ngi Anh bun bn ti ng Nam .
Ti M Lai, tnh hnh yn n hn v ngi Anh cai tr
thng qua cc ng vua a phng. Trong giai on u
ca th k XIX, Cng ty ng n ca Anh lp cc trm thng thng, v nm 1826, Singapore,
Malacca v Penang c thng nht thnh Cc khu nh c Eo bin (Straits Settlements).
Cc lnh cha Indonesia v thc dn
H Lan thu nhiu li nhun t cc loi
cy trng trn cc hn o. Nhng cuc
sng ca ngi dn thng Indonesia
li rt kh cc.
y l hot ng ng gi cao su Colombo, Ceylon vo cui th k XIX. Cy cao su c ngi

Anh du nhp vo ng Nam bng nhng ht ging ly t Brazil.
Ch l mt trong nhng cy trng thu li quan trng c trng trong cc in trang ln ca
ngi Anh n .
NH HNG CA ANH
Trong nhng nm sau , ngi Anh tip tc cai tr cc nc khc trn bn o M Lai v thnh lp
Hp bang M Lai (Federated Malay States) vo nm 1896, vi th l Kuala Lumpur. Nhu cu v
cao su tng mnh vo th k XIX, nhng ngun cung cp cao su ch c duy nht Nam M. Ngi ta
ly ht ging cao su t Brazil em v m ti Vn Kew London. Nm 1877, 2.000 cy cao su
non c phn phi cho cc nc nh Ceylon (Sri Lanka), Malaysia v Indonesia, v cao su sinh
trng mnh ti nhng nc ny.
Trong nhng nm 1880, cc k s, chuyn vin v bn a chnh v kin trc s ngi Anh gip
xy dng ng st, cu, ng, nh my v cc ta nh chnh ph ng Nam . H vn dng
nhng kinh nghim rt ra t Cch mng Cng nghip Anh. Hot ng ngn hng v u t u nhm
vo vic bun nguyn liu t cc thuc a phc v cho vic sn xut hng ch to ti Anh.
Ngi Anh cng tm cch ci tin k thut ng dng trong khai thc tr lng ln thic v cc kim
loi qu khc c tm thy M Lai v cc nc khc. Khong cui th k XIX, nhiu ngi Anh
gm cc thng gia, binh s, k s, nh ngoi giao v ngi iu hnh chnh quyn ti sinh sng v
lm vic ng Nam .
CC MC THI GIAN CHNH
1813 Cng ty ng n mt c quyn bun bn
1819 Thomas Raffles ca Cng ty ng n lp

Singapore lm cng t do
1824 Anh v H Lan dn xp li ch bng hip c
1859 Hi qun Php chim thnh Si Gn
1867 Singapore v Cc khu nh c Eo bin xin lm

thuc a Anh
1877 Vn Kew London m cy cao su bng ht

ging ly t Brazil
1884-1885 Chin tranh Trung-Php
1885 Theo Hip c Thin Tn, Trung Quc cng nhn Cui th k XIX, ng Nam b ba
cng quc chu u thng tr. Ngi
s h ca Php cc x Bc K (Tonkin) v Trung
Php, Anh v H Lan kim sot tt c
K (Annam)
cc nc trong khu vc ny, tr Thi
Lan.
1886 Anh thn tnh Thng Min in
1887 Lin bang ng Dng c thnh lp gm Vit Nam, Campuchia v Lo
1898 M chim Philippines ca ngi Ty Ban Nha

Th k XIX, Php dn xm chim ng Dng. Ngy 17-2- 1859, qun Php chim thnh Si
Gn thuc Nam K. Nm 1862, ngi Php k mt hip c vi vua T c.
QUC ANH (18151913)
Trong th k XIX, ngi Anh bnh trng v cng c quc ca mnh. Anh l nc chim
nhiu t ai hn bt k nc no khc trong lch s.
thi k pht trin tt nh di thi tr v

ca n hong Victoria, quc Anh bao
gm mt phn t t ai v dn s ca c
th gii. T lc kt thc cc cuc chin
tranh Napoleon (1815) cho n lc bt
u Chin tranh Th gii I (1914), Anh chim nhiu
thuc a mi n ni quc Anh tri rng khp th
gii. Nc Anh c th kim sot quc rng mnh
mng ny nh kh nng thng tr cc vng bin v cc
tuyn ng bun bn trn th gii. Trong sut th k
XIX, hi qun Anh c sc mnh v ch, tu thuyn
Anh lin tc tun tra cc nc thuc quc mnh.
Do quc Anh bao ph c hai bn cu nn Anh ni

ting l quc m Mt tri khng bao gi ln. Cc
thuc a vng Caribe, chu Phi, chu , c- v
Khi vua William IV qua i nm 1837, khu vc Thi Bnh Dng chu s cai tr t London v
vng min Anh c trao cho chu gi tt c c thng nht di vng triu Anh. Cc hi
ca ng l Victoria, lc mi 18 tui. cng chin lc nh Gibraltar, Hng Kng, Singapore
N hong Victoria tr v 63 nm, lu v Aden u ri vo tay ngi Anh, v cc tuyn
nht trong lch s nc Anh, v mt vo ng bun bn trng yu nh Cape (Nam Phi) t Anh
nm 1901. ti n , hoc tuyn knh o Suez (qua Ai Cp) ti
cc n in trng cy gia v v cao su ng Nam
cng do Anh kim sot.
NGUYN LIU TH
quc Anh cung cp nguyn liu cho ngnh cng
nghip ch to ti nc Anh, v xut pht t nhu cu v
cc sn phm c thuc a nh vi la, gia v, cao su,
bng, ch, c ph v ng n, Anh dn dn chim
thm c nhiu nc. C mt s nc tr thnh thuc
a ca Anh khi chnh ph Anh mua mt cng ty
thng mi b ph sn ti nhng nc .
n l mt trng hp m ngi Anh ti bun bn

trc tin, sau mi tr thnh ngi cai tr. y l
thuc a qu gi nht ca quc Anh. Nm 1850, n
vn chu s cai tr ca Cng ty ng n Anh. Sau Binh lnh t cc nc thuc quc
cuc ni dy nm 1857, n c t di s cai tr Anh thng xuyn c huy ng nhm
ca chnh ph Anh, v chnh sch ca Anh i vi m bo vic duy tr, m rng quyn
thuc a ny tr nn thn trng hn. Cc quan chc lc v nh hng ca Anh.
Anh cho cc vng cng n t iu hnh cng
vic a phng.
T nm 1870 n nm 1913, quc Anh m rng hn na, chim thm vng t chu Phi v
ng Nam , to vic lm cho nhiu ngi Anh. thi k pht trin tt nh, quc Anh bao
gm mt phn t t ai v dn s trn th gii.
CNG C
Nm 1883, ngi Anh chinh phc Ai Cp nhm bo v knh o Suez v tuyn ng sang n .
Sau cuc ni dy min Nam Ai Cp do mt th lnh tn gio l Mahdi lnh o, Anh tin vo chim
Sudan nm 1898. Ngi Anh thit lp cc tuyn ng thng mi trn khp quc bng cch
lp c quan i din tt c cc cng. H t chc hot ng sn xut ti ch phc v xut khu v
cc th trng cho hng nhp khu t Anh. Hi qun Anh bo v li ch ca h v bo m an ton
cho tu thuyn qua li.
Anh m rng tm nh hng ti cc thuc a su trong lc a Trung v Nam M v ti c Trung

Quc, ni Anh c cc trm thng thng. N hong Victoria, cng l n hong ca n t nm
1876, l ngi tch cc theo ui chnh sch m rng thuc a v duy tr quc. Khi c thm nhiu
ngi Anh di c ti cc nc thuc quc, nhng nc ny c trao thm quyn t tr. Nhiu thuc
a, c bit l Canada, Australia v Nam Phi tr thnh nhng nc t tr hn l thuc a.
HI
KT
CA
QUC
Khong
cui th
k XIX,
mt s
thuc a
bt u
tch khi
s cai tr
ca Anh.
Anh trao
quyn t Bc bim ha t th k XIX ny hm
cc thuc a ca quc Anh lun
tr cho
khin s t Anh lo lng.
Canada
nm
1867, v chp nhn Australia c lp nm 1901. C hai
nc ny u tr thnh nc t tr d vn thuc
quc Anh. Quan h ca cc khu vc ny vi nc Anh
dn tr nn lng lo hn, phn nh mt thc t l Anh
khng cn gi v tr nc cng nghip hng u th
gii na. c v M vt Anh, cn Php v Nga
cng gn bt kp nc ny.
Nm 1850, chnh ph Anh thng qua
Lut Chnh quyn cc thuc a
Australia, theo Australia c c
lp mc hn ch. Nm 1901, cc
thuc a New South Wales,
Queensland, Nam Australia, Ty
Australia v Tasmania hp thnh Lin
bang Australia.
CC MC THI GIAN CHNH

1824 Cc khu tri t kh sai c lp Brisbane, Australia
1829 Anh tuyn b ch quyn min Ty Australia
1837 Victoria tr thnh n hong Anh
1850 Lut Chnh quyn cc thuc a Australia trao quyn c lp hn ch cho Australia
1852 New Zealand c c Hin php
1857 Cuc ni dy ca ngi n chng ch cai tr ca Anh bt u
1867 Lut Bc M ca Anh trao quyn t tr cho Canada

1875 Anh mua c phn chi phi knh o Suez
1876 N hong Victoria tr thnh n hong ca n
1884 Anh thn tnh min ng Nam New Guinea
1890 Zanzibar tr thnh x bo h ca Anh
1901 New South Wales, Queensland, Victoria, Nam Australia, Ty Australia v Tasmania hp thnh
Lin bang Australia
1901 N hong Victoria qua i
1907 Nc t tr New Zealand c thnh lp
Nm 1897, n hong Victoria t chc l k nim Kim cng (60 nm tr v) ca mnh. Cc v

khch ti d gm c cc vng cng n , cc t trng chu Phi, dn o Thi Bnh Dng
v ngi Trung Quc t Hng Kng.
M: CHIN TRANH NG BNG (18491913)
Vng ng bng rng ln min Trung Ty nc M c thi tri di tng nh v tn. Vo th
k XIX, y l ni din ra mt cuc chin tranh ginh quyn s hu t.
hiu nhm th dn chu M sinh sng
N
vng ng bng Ln (Great Plains) thuc
min Ty nc M hng nghn nm. Khu
vc rng ln ny tri di t sng
Mississippi min ng ti dy ni
Rocky min Ty, v t Canada min Bc ti Texas
min Nam. T th k XVII tr v trc, nhiu b lc
y sng bng ngh nng. H trng ng, u v cc
cy lng thc khc, nhng cng sn tru bng cung
tn. Li sng ca h bt u thay i vo th k XVII
khi ngi Ty Ban Nha du nhp nga vo vng ny.
Nh c
nga,
Ngi Pawnee l mt trong nhng dn
th dn
tc vng ng bng. H sng bng
chu M
ngh sn tru.
c th
sn tru
d dng
hn. Sn
c
tru, h
khng
nhng
Tng George Custer (18391876) thit c tht
mng trong trn Little Bighorn. n,
m cn
c th dng xng tru lm dng c v v kh, da tru lp lu v lm qun o. Mt s cng ng
th dn chu M c gi l cc dn tc vng ng bng. Nhng ngi nh c da trng u tin
bt mt s b lc ri khi qu hng ban u ca h pha ng sng Mississippi chuyn v pha
Ty.
NGI NH C TY TIN
Chnh ph M khuyn khch ngi dn di c v pha Ty. Theo Lut Cp t cho ngi nh c mi
(1862), mt gia nh c th s hu 65 hecta m ch phi ng mt khon l ph rt nh, min l h
khng bn t trong vng nm nm. Nhng ngi no khoan ging hoc trng cy cn c trao
nhiu t hn. o lut cn khuyn khch nng dn chuyn ti nh c vng ng bng Ln.
Chnh ph M cng khuyn khch vic xy dng ng st ch ngi ti nhng vng cha c
ngi nh c. V v chnh ph ho phng trong vic cp t xy dng ng st, nn nhiu tuyn
ng st c xy ln ch nhm chim t. n nm 1869, tuyn ng st Thi Bnh Dng c
hon thnh, ni b bin pha ng vi b bin pha Ty nc M.
Sitting Bull tc B Ngi (18311890) l
thy lang v th lnh chin trng ca
Dakota (ngi Sioux).
Thc phm, qun o, lu tr ca ngi

bn x u ph thuc vo nhng con
tru. Ngi ta cng git tru cung
cp tht cho cng nhn lp ng ray
tu ha.
NO TY TIN!: Sau ni chin, vng t tri di t khu vc sng Mississippi ti dy ni Rocky

c cho l vng ng bng v min ni hoang vu. Chnh ph M khuyn khch nhng ngi
khai hoang i v pha Ty. Ngi nh c t mi cng nhau i v pha Ty bng xe nga qua
chng ng di vt ng bng, sng v ni. C khi hnh trnh ca h ko di n tm thng.
U TRANH SINH TN
Vic m cc tuyn ng st nhanh chng lm thay i
din mo nc M. Cc tuyn ng st ny a thm
nhiu ngi nh c ti x s truyn thng ca th dn.
Gia hai cng ng ny sinh xung t. Khi cc th
lnh ca ngi bn x v nhng ngi ti nh c qu
hng h k tha thun v t ai th mi bn hiu mt
cch. T tng v s hu c nhn ca ngi nh c l
v ngha i vi nhng ngi bn x, v h cho rng
mnh vn c th sn bn trn nhng vng t b
chim hu. Mt cuc u tranh sinh tn bt u. Nhiu
ngi bn x mua sng v tn cng nh ca vn tc
ca ngi nh c, tn cng xe nga ca h, ng st
v c k binh M.
Bt u
t nm
1866,
n ra
hng lot Mi n nm 1859, thnh ph Virginia
cuc mi mc ln ti Nevada, sau khi ngi
chin ta tm thy vng v bc gn . n
tranh. nm 1876, thnh ph ny kh ln,
Nm nhng ngi ta li ri b thnh ph khi
1877, ngun vng v bc cn kit.
Tng
thng M Rutherford B. Hayes tuyn b: Phn nhiu,
nu khng ni l hu ht, cc cuc chin tranh ca
chng ta vi th dn da c nguyn do l s tht ha
v nhng vic lm bt cng. Ch cn mt vic git
tru, ngun thc phm chnh ca cc dn tc vng
ng bng, l tiu dit ngi M bn x. Nm
1860, vng ny c khong 15 triu con tru, nhng
Vng c tm thy California nm n nm 1885 ch cn li 2.000 con. Nhng ngi bn
1848. Ch vi thng sau bt u mt x sng st vng ng bng b buc phi chuyn ti
cuc x i tm vng, v n nm 1855 nhng khu t dnh ring cho h, thng l t bc
dn s th trn San Francisco tng vt, mu ni h phi trng cy lng thc sng.
t 800 ngi ln ti 50.000 ngi.
Ngi bn x chu M ch quen sn bn nn khng
mun lm ngh nng. H khng c php tr thnh cng dn M, v c t quyn cng dn. Hng
nghn cng ng ngi bn x thit mng trong cc trn nh c lit vi binh lnh M. Trn nh
cui cng din ra Wounded Knee ti bang Nam Dakota vo nm 1890, trong binh lnh tn st
200 ngi Sioux. Chng bao lu, tt c ngi bn x b dn vo nhng khu vc dnh ring cho h v
li sng ca h b chm dt vnh vin.
C hi lm giu thu ht mi ngi
thuc nhiu quc tch ti cc m vng
M. Trong nhng nm 1850 v 1870,
hng nghn ngi Trung Quc ti
California lm cng.
Trong thp nin 1830, b lc Chickasaw b buc chuyn ti mt vng ring bit Oklahoma, ni
h c ha hn rng t ai s l ca h chng no c cn mc v nc cn chy. Nhng khu
vc trung tm v pha Ty ca vng ny dn c cn tha tht v b ngi nh c da trng ln
chim. Nm 1906, ngi Chickasaw ni dy gi t, nhng b k binh M n p.
KHI NGHA NGHA HA ON (1900)
Di s cai tr yu km ca triu nh Mn Thanh, quc Trung Hoa tng nh sp tan r.
Nhng bt bnh trc nh hng ca phng Ty dn n phong tro Ngha Ha on vo
nm 1900.
hi triu nh Mn Thanh tr nn suy yu v
K mc nt, phn ln Trung Hoa b cc cng

quc chu u chi phi. Nhiu t chc mnh
chin u bo v t nc trc ngi
phng Ty, nhng ngi Trung Quc tha
nhn rng h s phi hc theo ngi phng Ty v m
mang cc ngnh ngh mi.
Nm 1898, nhng nh ci cch nm c quyn lc

trong mt thi gian ngn. Cc o lut mi c
thng qua nhm bin Trung Quc thnh mt nc hin
i. Nhng nh ci cch tm cch thay i cng tc dn
chnh, tp trung gii quyt cc vn thit thc hng
ngy hn l n vo cc vn bn c li thi. H thnh
lp mt trng i hc Bc Kinh v bt u ci cch
qun i. Nhng Ci cch Mt trm Ngy (Bch nht
duy tn) chm dt khi Thi hu T Hi ginh li c
quyn lc. Nhiu nh ci cch b x t.
Ph Nghi (19061967) l hong cui Nm 1900, mt cuc ni dy chng li ngi nc

cng ca Trung Quc. ng tr thnh ngoi, c bit l chng ngi Ki-t gio, dy ln
hong nm ln hai tui v thoi v min Bc Trung Quc. Cuc khi ngha ny do mt hi
nm ln su tui. kn c tn l Ngha Ha on (phng Ty gi l
Boxers) lnh o. Hi ny c triu nh Mn
Thanh ngm ng h.
S KT THC CA TRIU I MN THANH

Nm 1900, qun Ngha Ha on tn cng s qun ca cc nc chu u Bc Kinh, git nhiu
ngi chu u, nht l cc nh truyn gio, v c nhng ngi Trung Quc theo o Ki-t. H bao
vy mt s s qun chu u trong hai thng. Mt lc lng quc t c thnh lp gm lnh M, Anh,
Php, c, Nht Bn v Nga. Lc u lc lng ny ch l mt n v nh v c trang b v kh s
si nn khng chim c Bc Kinh, nhng sau c cng c tr nn mnh hn v gii phng
c cc ta i s vo ma h nm .
Cuc ni dy b n p, nhng triu nh Mn Thanh vn khng th ngn cn c s can thip ca

nc ngoi. H buc phi trng tr cc quan li b nghi ng dnh lu ti cuc khi ngha, tr tin bi
thng v cho php qun i nc ngoi vo cc s qun. Cc tr thc Trung Quc bt u m mu
lt triu nh Mn Thanh.
Nm 1905, Tn Dt Tin (tc Tn Trung Sn) thnh lp ng minh hi, sau ny l Quc dn ng.
Cc nhm khc lp k hoch v t chc cuc ni dy. Nh Mn Thanh mt dn quyn kim sot
quc. Nm 1911, mt vin tng c th lc l Vin Th Khi ng h cuc ni dy ca phe Quc
dn ng. Nh Mn Thanh sp v mt nc cng ha c tuyn b thnh lp.
CC MC THI GIAN CHNH

1898 Bch nht duy tn chm dt khi Thi hu T Hi ln nm quyn. quc Anh c c Hng
Kng theo hp ng thu 99 nm.
1900 Cc s qun nc ngoi Bc Kinh b qun Ngha Ha on bao vy. Qun i M, Nht Bn
v chu u dp tan cuc ni dy. Thi hu T Hi chy khi Bc Kinh.
1905 Tn Dt Tin thnh lp ng minh hi, ht nhn ca Quc dn ng sau ny.
1911 Qun i ng h cuc khi ngha do Tn Dt Tin lnh o. S cai tr ca nh Mn Thanh chm
dt v nn cng ha c tuyn b thnh lp. Tn Dt Tin tr thnh Tng thng lm thi.
Tranh khc g ny ca Trung Quc c t nm 1902, m t cnh qun Ngha Ha on tn cng
v chim mt pho i trn ni Thin Tn.
QUYN BU C (18481928)
Na cui th k XIX, u th k XX, ngi dn nhiu nc, c nam ln n, u tranh i
quyn c bn cho mi ngi: quyn bu c.
u th k XIX, ch n ng c ti sn mi

c quyn b phiu bu chnh ph. iu
ny c ngha l ngi ngho, cng nh ph
n v n l chu M, khng c quyn
bu c. Phong tro Hin chng Anh
m ng dn ti ci cch chnh tr, nhng ch i
quyn bu c cho nam gii.
Gia th k XIX, mt phong tro trn ton th gii

c khi xng vi mc tiu ginh quyn bu c cho
ph n. Nm 1848, hai nh n ci cch ni ting ngi
M l Lucretia Mott v Elizabeth Cady Stanton t
Emmeline Pankhurst (18581928) cng chc mt hi ngh v quyn ca ph n ti bang New
vi con gi b l Christabel thnh lp York. y l hi ngh u tin trong s nhiu hi ngh
Lin minh X hi v Chnh tr ca Ph cng khai ti M.
n v pht ng phong tro i quyn
cho n gii Anh.
Mt nh
hot
ng ni
ting
ngi
Anh i
quyn
bu c
cho ph
n l
Elizabeth Cady Stanton (18151902)

cng vi Lucretia Mott t chc hi ngh
u tin v quyn n gii ti M. B
cng gp phn thnh lp Hi Ph n
Quc gia i quyn bu c cho n gii
vo nm 1869. Cc t chc i quyn
bu c cho ph n c thnh lp, bt
chp s phn i gay gt.
Emmeline Pankhurst thnh lp Lin minh X hi v Chnh tr ca Ph n (WSPU) vo nm 1903.

Phong tro do b khi xng cng kch cc khon thu bt ng sn, khng chu np thu v ph
n i biu tnh cng khai.
Nm 1893, New Zealand l nc u tin cho php tt c mi ngi u c quyn bu c v Phn Lan
l nc u tin chu u c hnh ng tng t vo nm 1906. Nm 1918, Anh trao quyn bu c
cho n gii trn 30 tui, v nm 1928, tui n gii c hng quyn bu c h xung bng vi
nam gii l 21 tui.
Nhiu ph n u tranh i quyn bu
c cho ph n b b t v ti ph ri trt
t, v h thng tuyt thc nhm tip
tc thu ht s ch ca cng chng i
vi hot ng ca mnh.
Nhm thu ht s quan tm i vi s nghip ca mnh, ph n Anh v M xung ng biu
tnh ha bnh ginh s ng h ca cng chng i vi chin dch i quyn bu c cho ph
n.
AUSTRALIA (17881913)
Li sng ca th dn Australia (Aborigine) b e
da khi ngi nh c da trng xm ln su hn vo
lnh th ca h.
o th k XIX, mt nc Australia mi
V hnh thnh. Hn 174.000 phm nhn c

a t Anh ti Australia, ch yu l ti
Sydney, chu hnh pht lao ng ci to
nhiu mc khc nhau, t vi nm ti
chung thn. Vic a t nhn ti cc thuc a bt u
di thi ca n hong Elizabeth I, l mt dng m
rng ca hnh pht i y c v n nm 1868 mi
chm dt.
i vi
nhiu
phm
nhn,
nc
Anh ch
gi cho
h
nhng
k nim Cc thuc a c trao quyn t tr
cay trc nm 1890. New South Wales
ng, (Nam Wales Mi) lc u l ton b
nn min ng Australia, nhng cui cng
nhiu b chia nh thnh nhiu bang.
ngi
Th dn c c li sng m cht b lc trong s h sau khi c tr t do nh c lun ti
v c nhng phong tc ring. Mc d Australia. Nhng ngi nh c thi k u sng cc
vic ln chim t ca ngi da trng
vng ven bin, nhng cc nh thm him dn dn khai
lm o ln rt nhiu li sng ca h,
nhng ngi bn x vn cn gi c
ph c nhng vng su trong ni a. Theo sau cc
bn sc vn ha ca mnh. nh thm him l nhng ngi khai khn mun tm
ng c cho n cu ang sinh si khng ngng ca
h. Ngnh cng nghip len pht trin dn n nhu cu
t ai cng tng theo. Nhiu ngi la cu i qu ranh gii ca vng nh c chnh thc nn b gi l
nhng ngi ln chim (squatter). Mc d sau ny h c trao quyn chn th cu trn nhng vng
t mi, nhng tn gi ny vn gi nguyn. Nhng ngi nng dn ca thi k u ny tin su
vo ni a, chim c t ai, nhng cui cng h li xung t vi th dn Australia.
TH DN C
Nhng c dn u tin ca Australia n t ng Nam cch y 50.000 nm. H sng theo li du
c, di chuyn khp ni trong phm vi lnh th ca h, dng gio v bum- rng (gy cong khi nm c
th bay tr li ch ban u) sn bn, dng xung nh c, hi lm rau v hoa qu. H khng c
ch vit, nhng truyn li cho cc th h sau nhng
kin thc qu gi di hnh thc truyn ming v cc
bi ht.
Khi ngi Anh n nh c ti Australia, vn ha ca

th dn b e da v t ai ca h b nhng ngi nh
c xm chim. Cui th k XVIII, dn s th dn l
hn 300.000 ngi. Nhiu th dn b ngi nh c git
hi hoc ui ra khi vng t ca h, v s ngi bn
x gim xung cn cha y 45.000 ngi.
Robert OHara Burke (18201861) v

William Wills (18341861) l nhng
ngi da trng u tin thc hin
chuyn i xuyn Australia. on thm
him ca h gm 18 ngi, khi hnh
vo nm 1860, t Melbourne i v
hng bc ti vnh Carpentaria. H b
i v kit sc trn ng tr v v ch
cn mt ngi sng st.
Khi mi ti Australia, nhng ngi nh c thng chung trong nhng ngi nh g ln. Ngi
nh ny c xy dng cho hn 70 ngi .
t Van Diemen (Van Diemens Land), sau ny i tn thnh Tasmania, n thp nin 1870 th
ngi bn x b xa s hon ton. Mt s ngi cht bi cc cn bnh chu u, s cn li th b ngi
da trng tn st.
X I TM VNG
Nm 1851, nhiu ngi x ti Australia khi tm thy vng New South Wales v Victoria.
Melbourne, th ph ca Victoria, tr thnh mt thnh ph giu c v dn s Australia tng hn gp
i. Nm 1854, nhng ngi th m khai thc vng tri Eureka Stockade ni dy chng nhng
ngi cai tr thuc a, gy sc p i ci cch v t tr.
BT N GIA TNG
Vic nh c ca nhng ngi ln chim cng gy rc ri khi ngi nhp c v cc cu t nhn i
hi c c t lm cc trang tri nh. Nhiu ngi khng th c t v s phn i ca nhng
ngi ln chim. Cng lc ny, thc dn tc dng cao. n thp nin 1890, Anh trao quyn t tr
cho tt c thuc a ca mnh v cc nh lnh o thuc a Australia nhn thy cn phi c mt
hnh thc lin bang no .
Khng thuc a no Australia mun t b c lp ca mnh, nn nm 1890, sau cc cuc tranh ci

gay gt, cc thuc a nht tr thng nht thnh mt lin bang m vn cn tnh cht t tr (federation).
Lin bang Australia (c) c tuyn b thnh lp vo ngy 1-1-1901 v thnh ph Canberra c
chn lm
th .
Ned Kelly (18551880) cng bng cp

ca mnh i khp Australia thc
hin cc v cp ng v tn cng
ngn hng. Kelly thng mc o gip t
lm; b bt v b treo c nm 1880.
Nm 1851, hng nghn ngi t nhiu

nc x ti Australia sau khi nghe
tin c vng New South Wales v
Victoria.
CC MC THI GIAN CHNH
1797 Ngh chn nui cu du nhp vo Australia
1836 Thnh lp thnh ph Adelaide
1851 Cuc x i tm vng bt u New South Wales
1854 Th khai thc vng Eureka Stockade ni dy
1855 t Van Diemen i tn thnh Tasmania
1860 Burke v Wills bt u hnh trnh xuyn Australia
1868 Anh chm dt vic a phm nhn sang Australia
1880 Tn cp Ned Kelly b bt v treo c

1901 Lin bang Australia tuyn b thnh lp
CHN NUI CU: c du nhp vo Australia nm 1791, ngh chn nui cu tr thnh hot
ng nng nghip chnh ti y. Do t ai thng khng c mu m nn cn c cc vng
ng c rng ln mi c th gi cho n cu bo tt. Nh vy cng c ngha l ngi bn x
ngy cng b chim mt nhiu t hn.
CHIN TRANH BALKAN (18211913)
Cc nc vng Balkan khu vc ng Nam u vn
bt n trong mt thi gian di. Khi quc
Ottoman suy yu, cc nc ny bt u mun c
c lp.
hi quc Ottoman lin tc b thu hp li,
K
tinh thn dn tc cc nc vng Balkan
thuc min Nam chu u dng cao v h
bt u i c lp. H ginh c s ng
h ca c Nga ln quc o- Hung, v c
hai bn u mun km gi nh hng trong vng ca
bn kia.
Anh v
c ng
h o-
Hung v
khng
mun Khu vc Balkan nm trong tnh trng
Nga hn lon sut mt thi gian di. Quyn
ginh lc ca quc Ottoman ang suy yu,
thm bt trong khi quyn lc ca Nga ln mnh.
k hi quc o-Hung c gi vng v th ca
cng mnh.
khng b
ng bng no a Trung Hi hay bin en. Hy Lp
l nc u tin ni dy, tuyn b c lp ngay t nm
1829. Nm 1878, Serbia, Montenegro v Romania cng
Peter I (18441921) c bu lm vua c c lp, cn Bulgaria ginh c quyn t tr.
Serbia nm 1903. ng b y sang Hy quc o-Hung chim lnh th Bosnia v Herzegovina
Lp nm 1916, nhng n nm 1918 th ca quc Ottoman vo nm 1908, v vy vng lnh
tr v v c tuyn b l vua ca th ny khng sp trc sc mnh ang gia tng ca
ngi Serb, Croat v Slovene. nhng ngi dn tc ch ngha Serbia trong khu vc.
Albania v Macedonia vn nm di s cai tr ca

quc Ottoman. Cuc tn cng nm 1912 ca Italia vo
lnh th Tripoli (Libya) do ngi Th Nh K kim
sot lm bc l s suy yu v mt qun s ca Th
Nh K. Theo Hip c Ouchy, Tripoli thuc v Italia.
Nm 1906, Ferdinand I (18611948)
tuyn b Bulgaria c lp, thot khi
quc Ottoman v tr thnh vua
Bulgaria. Nm 1912, Bulgaria gia nhp
Lin on chng Th Nh K.
Nm 1912, qun Th Nh K Ottoman b Lin on Balkan nh bi v h cng ang chin u

vi c qun Italia Bc Phi. Trong lnh th quc Ottoman, phong tro Thanh nin Th Nh
K cng u tranh chng nhng l thi li thi ca ch .
CC MC THI GIAN CHNH

1829 Hy Lp tuyn b c lp
1878 Montenegro, Serbia v Romania tuyn b c lp
1903 Peter I c bu lm vua Serbia
1908 quc o-Hung chim Bosnia-Herzegovina
1908 Bulgaria tuyn b c lp
1908 Ferdinand I tr thnh vua Bulgaria
1912 Lin on Balkan c thnh lp, gm Bulgaria, Serbia, Hy Lp v Montenegro
1912 Chin tranh Balkan ln th nht
1912 Chin tranh Th Nh K-Italia chm dt bng Hip c Ouchy
1913 Chin tranh Balkan ln th hai
CHIN TRANH BALKAN LN TH NHT

Thng 3-1912, Serbia v Bulgaria b mt tha thun hp lc tn cng Th Nh K v phn chia vi
nhau lnh th ca quc Ottoman. Lin on cc nc Balkan gm Serbia, Bulgaria, Hy Lp v
Montenegro c thnh lp vo thng 10 nm . n cui thng 10, tt c cc nc thnh vin lin
minh u c chin tranh vi Th Nh K.
Chin tranh Balkan ln th nht kt thc vo nm 1913 bng Hip c London sau tht bi ca ngi
Th Nh K, mt tht bi m ngi ta thy c v d dng. Xt v nhiu mt, Chin tranh Balkan ln
th nht ch lm tng thm s knh ch gia cc nc vng Balkan. Serbia v Hy Lp chim lnh th
Macedonia, cn Bulgaria m rng lnh th ca mnh ti bin Aegea.
CHIN TRANH BALKAN LN TH HAI

Thng 12-1912, Albania tuyn b l mt cng quc Hi gio c lp. quc o- Hung ng h vic
ny v mun ngn chn s bnh trng ca Serbia ra bin Adriatic. Hip c ha bnh (sau cuc chin
th nht) dn ti bt ng gia cc nc thng trn. Bulgaria ginh thm c lnh th rng hn
nhiu so vi Serbia, trong khi Serbia mun c thm lnh th Macedonia. V ba cu ng minh ca
Bulgaria phi hp vi nhau chng li Bulgaria.
Chin tranh Balkan ln th hai n ra vo thng 6-1913 khi Bulgaria tuyn chin vi Serbia v Hy Lp.
Romania v Th Nh K ng v phe chng Bulgaria. Qun Bulgaria b bao vy v p o. Vo thng
8, Hip c Bucharest c k kt. Hy Lp v Serbia chia nhau Macedonia, cn Romania chim mt
s vng
ca
Bulgaria.
Hip c
ny
lm tng
ng k
din tch
ca
Serbia.
Trc
khi hai
cuc
chin
tranh
Balkan
n ra, B
tc
Otto von
Trong Chin tranh Balkan ln th hai

(thng 6thng 8 nm 1913), qun
Bulgaria tn cng d di thnh ph
Adrianopolis (nay gi l Edirne) ca
Th Nh K.
Bismarck tng tuyn b rng cuc chin tranh ln tip

theo chu u s xut pht t mt chuyn ng ngn
no vng Balkan. V thc t chng t ng ni
ng.
Thng 11-1912, trong Chin tranh

Balkan ln th nht, qun Bulgaria
chim vng Kirk-Kilisse t tay qun
Th Nh K. ng minh ca Bulgaria l
Hy Lp, Serbia v Montenegro.
Trong bc bim ha ny ca thi ,
chu u coi cc nc Balkan nh mt
rc ri.
NGH THUT (18361913)
i vi tt c cc loi hnh ngh thut, nhng nm 18361913 l thi k ca thay i v th
nghim. Hi ha v m nhc pht trin v t nhng thnh qu rc r.
ui th k XIX, nhng ha s theo trng
C
phi n tng Php nh Claude Monet,
Auguste Renoir v Edgar Degas pht trin
phong cch t nhin, vi nhng gam mu
m nhm nm bt c hiu ng thong
qua ca nh sng. Anh, mt nhm cc ha s, thi s v
vn s c tn gi chung l Nhm Tin Raphael, phn
i vic coi Raphael l bc thy ti thng v hi ha.
Trong
nn vn
hc chu
u, xut
hin
Mt chic n do Louis Comfort Tiffany
ngy
(18481933) thit k. Tc phm ny th cng
hin phong cch Ngh thut mi (Art nhiu
Nouveau), ph bin t khong nm tiu
1890. thuyt
phc v
lng
c gi
ngy
cng
Mark Twain l bt danh ca Samuel
ng.
Langhorne Clemens (18351910), nh Trong s
vn v nh tro phng M, tc gi ca cc
cun Nhng cuc phiu lu ca Tom truyn
Sawyer. phiu
lu lng
mn ni ting thi k ny c tiu thuyt Ivanhoe ca Qu ng Walter Scott, Hai vn dm di bin
ca Jules Verne. Cuc sng khn kh ca th dn ngho c miu t rt ti tnh di ngi bt ca
Charles Dickens trong cc tiu thuyt nh Oliver Twist. William Thackeray cp n cuc sng ca
tng lp trung lu v qu tc trong tiu thuyt Hi ch ph hoa. Elizabeth Gasket m t cuc sng
trong cc thnh ph cng nghip mi min Bc qua cc tc phm nh Bc v Nam.
Wagner pht trin mt hnh thc opera mi, v ba-l Nga lm thay i quan nim v ngh thut ma.
m nhc y sc biu cm v gy cm xc mnh m ca Beethoven m ng cho thi k sng tc
lng mn ca cc nh son nhc nh Schubert, Mendelssohn, Schumann, Chopin, Berlioz, Verdi,
Brahms v Tchaikovsky, vi nhng tc phm y am m v kch tnh.
Bc nh thi k u ny (chp bng
phng php daguerre) ca Anh c
chp vo khong nm 1885. Ba nm
sau, my nh hp Kodak ca George
Eastman lm cho bt k ai cng c th
n vi ngh thut nhip nh.
Giuseppe Verdi (18131901) l mt trong nhng nh son nhc opera v i nht ca Italia. Cc
tc phm ca ng gm Rigoletto, Il Trovatore v La Traviata.
y l mt cnh trong tiu thuyt David Copperfield ca Charles Dickens (18121870). Cc tc
phm ca Dickens va mang tnh gii tr, va mang tnh khai sng cho c gi v cc vn x
hi.
Bc tranh Gic m ca Dante do Dante Gabriel Rossetti (18281882) sng tc. ng l mt nh
th v ha s Anh gp phn thnh lp Hi Tin Raphael.
Kch ngh mang tnh hin thc nhiu hn, vi cc v ca Ibsen, Chekhov v George Bernard Shaw.
Nm 1877, nh nhip nh M gc Anh Eadweard Muybridge to ra trnh t hnh nh ng u tin,
v n u th k XX, mt loi hnh ngh thut biu din hon ton mi xut hin: in nh. Chng
bao lu sau, a im Hollywood bang California tr thnh trung tm sn xut phim.
Johann Strauss Con (18251899) cng
dn nhc ca mnh i lu din khp
chu u v M. ng ni ting vi cc
bn nhc van-x (waltz) nh Dng
Danube xanh.
Tc phm iu khc bng ng thau Ngi suy tng ca Auguste Rodin (18401917) c
trng by Php nm 1904. Cc tc phm ca Rodin y biu cm, th hin sc mnh ca cm
xc.
Claude Monet (18401926) l ngi ng u trng phi n tng. ng thng xuyn lm vic
ngoi tri, v phong cnh v cnh i gin d ca tng lp trung lu.
KIN TRC (18361913)
Cui th k XIX v u th k XX, kin trc th hin mt s t do mi trong cch th hin v s
sn sng p dng k thut hin i.
hong cch kin trc ca mt cng trnh xy
P
dng c th ph thuc vo mt vi yu t.
Mt yu t l vt liu c th s dng, mt yu
t khc na l mc ch ca cng trnh xy
dng. Mt yu t quan trng khng km l tr
tng tng ca kin trc s v khch hng ca h.
c im chnh ca kin trc th k XIX chu u v
Bc M l s sn sng p dng mi phong cch kin
trc xut sc ca qu kh, t thi Hy Lp c i n th
k XVIII. i khi c nhng phong cch hon ton khc
nhau cng c p dng vo mt cng trnh.
Cui th k XIX, mt kiu kin trc mi pht trin, v

c bn dng thp to khung cho mi cng trnh.
Theo cch ny, cc bc tng khng phi chng sc
nng ca chnh n, nn cc cng trnh c th xy cao
hn. Cc ta nh chc tri khung thp u tin c
xy ti M sau khi Elisha Otis (18111861) pht minh
ra thang my vo nm 1852. Nm 1884, William Le
Baron Jenney (18321907) xy ta nh chc tri u
tin trn th gii ti Chicago. Ngy nay, ta nh cao
mi tng ny khng cn c coi l nh chc tri na,
nhng kt cu khung bng kim loi ca n m ra
mt xu hng mi.
Khi cc th ngy cng ng dn c, th iu quan

trng l cc dch v nh cp nc sch v x l rc thi
phi theo kp tc tng dn s. Cc ng ng dn
nc mi c xy ngm di thnh ph, v khi ng
gang c sn xut th vic xy ng thot nc tr
nn d dng hn. Nh kin thc v cng ngh c
Thp Eiffel c gi theo tn ca nh nng cao, ngi ta c th xy nhng cy cu di hn
thit k thp ny l Gustave Eiffel hn.
(18321923). Thp c xy phc v
cho cuc trin lm Paris nm 1889.
Thp cao 300 mt, lm bng st v c
kt ni bi 2,5 triu chic inh tn.
Tng N thn T do cng New York
l qu tng ca nc Php vo nm
1884, k nim 100 nm c lp ca
M. Cng trnh ny gm cc tm ng
gn vo khung st, do Gustave Eiffel
thit k. Bc tng cao 93,5 mt tnh t
y b ti u ngn uc v nng 254
tn. Bn trong b khung thp c cc bc
thang v mt thang my a ln mt
ban cng ngm cnh ch ngn uc.
Isambard Kingdom Brunel thit k cu Clifton bc qua sng Avon Anh. Cu xy xong vo
nm 1864, c treo cao trn sng bng dy cp.
Opera tr nn ph bin vo th k XIX, v nhiu nh ht opera lng ly c xy dng. Nh
ht opera ny Manaus, mt thnh ph vng rng nhit i Brazil. Trong mt thi gian ngn,
Manaus l mt thnh ph giu c nh li nhun do ngnh cng nghip cao su a phng.
K THUT MI
Kin trc cui th k XIX thch nghi vi hon cnh mi ng dng pht minh ca cc k s, v
s dng nhng vt liu tr nn sn c nh st, thp. Nh p dng kt cu khung thp, con ngi
khng nhng c th xy c cc ta nh chc tri m cn xy c cc cng trnh nh thp Eiffel
cao 300 mt Paris phc v cuc trin lm ln nm 1889, v tng N thn T do bn cng New
York mn qu v cng l biu tng hu ngh m nhn dn Php gi ti nhn dn M nhn dp k
nim 100 nm c lp ca M.
K nguyn ca ng st cng mang n nhiu c hi mi cho cc nh kin trc v nhng ngi xy

dng. Cc ga ng st mc ln cc thnh ph trn khp th gii, tng trng cho s giu c ca
thi i cng nghip mi. Cc cng trnh to ln ny kt hp k thut mi s dng st, thp vi phong
cch kin trc ca nhng thi k trc.
Tuy nhin, vic s dng b tng ct thp vo u th k XX cn dn ti mt bin i ln trong kin

trc. Thit k nh bt u tr nn n gin hn v t trang tr hn. Phong cch hin i ny pht trin
mnh sau khi Chin tranh Th gii I kt thc.
Th k XIX, tng lp trung lu pht t
chu u v M sng trong nhng ngi
nh ln trn cc ng ph yn tnh c
nhiu cy.
Ta nh Home Insurance khung thp

cao mi tng ny Chicago thng
c coi l ta nh chc tri u tin
trn th gii. Sau khi mt m chy
ph hy phn ln thnh ph Chicago
ban u vo nm 1871, gi t xy dng
tng ln, nn xy nh cao hn th s
tn t hn.
Nh ga chnh Bombay khai trng vo nm 1866, kt hp phong cch Gothic v Phc hng
ca chu u, nhng phn mi vm trn vn theo phong cch kin trc n .
K thut tip tc tin b vi tc nhanh cha tng c. Nhng thnh tu quan trng trong lnh
vc giao thng vn ti thay i th gii mt cch vnh vin.
rong thi k ny, cng nghip tip tc pht
T
trin vi nhng pht minh mi, sn phm
mi v cc nh my sn xut cc loi hng
ha mi. Trong khi vo nm 1850, than v
ng c hi nc vn cn c dng chy
cc loi my mc, th n u th k XX, in v du
m c dng thay th. Nm 1859, Edwin L. Drake
pht hin tr lng ln du m ngay su 22 mt
ti th trn Oil Creek, bang Pennsylvania (M). Du m
c dng lm nhin liu cho ng c t trong v iu
ny dn ti vic pht minh ra nhng chic t u tin.
K s
ngi
c
Gottlieb
My in thoi do Alexander Graham
Daimler
Bell pht minh nm 1875. Tng i in pht
thoi cng cng u tin c lp minh ra
Pittsburg (M) nm 1877. ng c
t trong
tc
cao vo
nm
1887.
ng c
ny t ra
u vit
hn hn
ng c
Mt ngi M l Witcomb Judson hi nc
pht minh ra kha ko (phcm- tuya) c
nm 1891. Chic kha ko u tin dng
trng th nh trong hnh ny. trc .
Ti M,
Frank v Charles Duryea sn xut nhng chic xe u tin vo nm 1892 v Henry Ford ch to xe
hi th nghim u tin ca mnh nm 1893. Cc sn phm t du m cng ng mt vai tr quan
trng trong ngnh cng nghip ha cht. Nh con ngi c th pht trin v sn xut nhiu loi vt
liu nh cht do, thuc ty, phn bn, sn, thuc nhum, ni lng, cao su nhn to v cht n.
Nh sng ch ngi Scotland Alexander Graham Bell pht minh ra my in thoi v tng i in
thoi cng cng u tin c khai trng Pittsburg nm 1877. Cng nm , nh sng ch sung sc
ngi M Thomas Alva Edison pht minh ra my quay a. Nh m thanh c th c ghi v pht
li trn mt thit b hnh tr c trng kim loi.
My nh chp phng php daguerre

xut hin nm 1838. Nm 1888, George
Eastman ch to my nh dng phim
cun u tin l hp Kodak, nh m
nhip nh c th n vi tt c mi
ngi.
Nhng chic xe p u tin bt tin v nguy him. Kiu xe p c penny-farthing (bnh trc
to, bnh sau nh) c James Starley sng ch vo u nhng nm 1870, dng lp c v khng
c phanh.
Nm 1908, Henry Ford (18631947) bt u sn xut hng lot t nh kiu xe Model T ny
bng dy chuyn sn xut. n nm 1914, nh my Ford c 90 pht sn xut c mt t.
Trong vng 19 nm, c khong 15 triu chic xe Model T c tiu th.
Kh cu c dng vo vic quan st trong cuc ni chin M. Mt trong s nhng ngi dng
kh cu quan st l s quan qun i c v hu tn l Zeppelin. ng l ngi sng ch ra loi
kh cu my, i khi c gi l kh cu Zeppelin theo tn ng. Kh cu Zeppelin hu ch hn kh
cu thng thng v n c th di chuyn bng nng lng ca chnh n.
Anh em nh Wright dng tu ln th nghim chuyn bay c iu khin. H thc hin

chuyn bay u tin c ng c vo ngy 17-12-1903 ti Kitty Hawk, bang Bc Carolina (M).
Nm 1879, Edison trng by bng n in u tin, v
nm 1882, nh my in quy m ln u tin trn th
gii do Edison thit k v lp t c hon tt ti
thnh ph New York. Thit b knh xem nh ng
(kinetoscope), dng ghi li nhng hnh nh ng,
cng do Edison pht minh nm 1891, v ng bit
cch ng dng ng b thit b ny vi my quay a
(phonograph) lm ra nhng b phim c c hnh ng
ln ting ni u tin vo nm 1913.
MT
S S
KIN
QUAN Thomas Edison l ngi u tin pht
minh ra bng n in. Nm 1880, h
thng n in ca ng ln u tin
c dng thp sng mt tu thy chy
hi nc.
Cc nh khoa hc cho rng vn vt u

c cu to t cc nguyn t. Bng
chng l pht hin v ht nhn nguyn
t ca Ernest Rutherford nm 1911.
TRNG
1837 Samuel Morse ngh ra m Morse
1856 Bessemer pht minh l chuyn Bessemer
1859 Ging du u tin c khoan Pennsylvania (M)
1867 Nobel pht minh ra thuc n
1868 Georges Leclanch, ngi Php, pht minh ra pin kh
1869 Mendeleyev lp ra bng tun hon nguyn t ha hc
1875 Bell thc hin cuc gi in thoi u tin
1877 Nikolaus Otto sng ch ng c xng bn k
1877 Lp t tng i in thoi cng cng u tin
1882 Nh my thy in u tin c xy

1885 Sn xut nhng chic t u tin ti c
1887 Dunlop pht minh ra lp bm hi
1896 Marconi pht minh h thng rai u tin
1903 Anh em nh Wright thc hin chuyn bay u tin c ng c v c iu khin
1909 Leo Baekeland pht minh cht do u tin l bakelit
Mt chic rai thi k u, c bng in t thy tinh. Khng ai bit l c sng rai (v tuyn)
cho n khi nh khoa hc c Heinrich Hertz (18571894) chng minh c hin tng ny
nm 1888 bng cch pht v nhn sng trong phng th nghim.
Sau tht bi ca c Quc x nm 1945, nhng ngi thng trn gm Nguyn soi Zhukov (Lin
X), Thng tng Eisenhower (M) v Thng ch Montgomery (Anh) gp nhau gia thnh
ph Berlin nt.
TH GII THI CHIN TRANH

(1914-1949)
Trong nhng nm t 1914 n 1949, th gii tri qua mt thi k bin ng nhanh, cng thng v
y au n. Tip sau cuc i chin Th gii I, cuc chin tranh chm dt mi cuc chin khc,
l mt i dch cm trn ton cu. Cuc cch mng nm 1917 ti Nga dn n s ra i ca nh nc
x hi ch ngha u tin trn th gii. Sau n thi k i Suy thoi, s sp ca ch ngha t
bn, dn ti tnh trng tht nghip hng lot trn ton cu. Ri li n Chin tranh Th gii II, v s
thng tr th gii ca chu u c thay th bng s thng tr ca M v Lin X.
Trong Chin tranh Th gii I, ln u tin din ra rt nhiu trn chin trn khng. Nhng
chic my bay u tin ny c s dng do thm v tr ca qun ch v nm bom.

u nh c th gii u b nh hng ca Chin tranh Th gii I, cuc i Suy thoi v
H
Chin tranh Th gii II. Ti Bc M, M p dng chnh sch ngoi cuc vi th gii
trong thi gian gia cc cuc chin, nhng trong Chin tranh Th gii II, M gia nhp
phe ng minh. Ti Nam M, cc chnh ph cnh hu nm quyn ti Argentina v
Brazil. chu u, cc cuc ni chin bng pht ti Ireland, Ty Ban Nha, Hy Lp, v
cuc cch mng ti Nga cng dn ti ni chin ti nc ny. Trung ng, quc Ottoman sp
sau Chin tranh Th gii I, v Israel c thnh lp nm 1948 lm t quc cho ngi Do Thi.
thnh lp quc chu Phi ca Italia tht bi. Nhiu quc gia bt u i c lp. n
ginh c c lp t nc Anh, nhng sau b chia ct v dn ti s hnh thnh quc gia Pakistan.
Ni chin chia ct Trung Quc, trong khi s bnh trng ca Nht Bn l mt trong nhng nguyn
nhn dn ti Chin tranh Th gii II, v Thi Bnh Dng tr thnh mt vng chin trng. Khoa hc,
di hnh thc bom nguyn t, chm dt chin tranh.
BC M
M vn trnh xa cc v vic ca chu u, nhng cng b li
ko vo Chin tranh Th gii I, qua pht hin c sc
mnh ca mnh. Min Ty nc M lc ny c hin i
ha, v M l mt cng quc cng nghip ln, vi s dn
ng v vn tip tc tng. y l qu hng ca nhiu pht
minh sng ch xe hi sn xut hng lot, phim Hollywood v
nhiu cng ngh mi. Nhng khi din ra s sp th trng
chng khon Ph Wall nm 1929 th cc th trng tin t ca
M cng sp , ko theo c hot ng thng mi quc t.
Ti M, cuc i Suy thoi dn ti tnh trng ngho i v
tuyt vng. V cu vn tnh trng ny, Tng thng M
Franklin D. Roosevelt (19331945) khi xng mt chng
trnh chi tiu ca chnh ph, c tn l ng li mi (New
Deal), phc hi kinh t. Chng trnh ny c hiu qu v
thi mt lung sinh kh mi vo Gic m M. Nhng sau ,
Nht Bn v c bt u gy chin chu v chu u. M
c ng ngoi cuc chin cho ti khi b Nht Bn nm bom vo Hawaii, qun o thuc M. n cui
Chin tranh Th gii II, M ni ln thnh mt siu cng quc cng i th sau ny ca h l Lin
X.
TRUNG V NAM M
Vo thp nin 1930, cc cuc cch mng din ra ti Brazil v
Argentina, cn chin tranh bng n gia Paraguay v Bolivia.
Sau Brazil, Chile v Argentina tr thnh cc nn kinh t
cng nghip hin i ha v tng i thnh vng. Kinh t
Nam M sp khi cuc i Suy thoi nh hng ti ton th
gii, v phc hi rt chm. Nam M trnh c Chin tranh
Th gii II, nhng b M gim st, chi phi v can thip vo
chnh trng. Cc cng ty M thng tr Nam M, nhng th
lc c nh hng ln nht trong ton b khu vc vn l Gio
hi Thin Cha.
CHU U
S sp ca cc ch Habsburg v Ottoman lm xut hin thm nhiu quc gia mi trn bn
th gii. Ireland ginh c c lp v Ba Lan cng xut hin tr li vi t cch mt quc gia c lp.
Cch mng Nga bin Lin X tr thnh mt cng quc di
s cai tr c on ca Josef Stalin. Mc d thua trong Chin
tranh Th gii I, nc c li tr nn hng mnh di thi
Adolf Hitler v kim sot phn ln chu u trong Chin
tranh Th gii II. Chu u d b tn thng do hu qu ca
cuc Suy thoi nn con ngi chu lc ny khao kht ha
bnh, nhn nhng vi Quc x. Nhng cng trong thi gian
kh khn ny, chu u dn u v cc cuc ci cch nhm
thit lp cc h thng phc li x hi, bo him x hi v h
thng gio dc. Sau Chin tranh Th gii II, phn ln chu u
b tn ph, v M vin tr gip cc quc gia chu lc
ny hi phc. Cc thuc a ca chu u cng ginh c c
lp, cng lun tr nn c nh hng ln, v n nm 1950,
chu u mt mi vi nhng din bin d di ca nhng
thp k trc .
CHU
Sau cuc Cch mng Tn Hi (1911) Trung Quc, cuc sng
ca ngi dn vn khng c ci thin. Vo thp nin 1930,
Trung Quc tr thnh mt quc gia c ti b nhng ngi
cng sn do Mao Trch ng ng u chng li. Ngi Nht
Bn xm lc Trung Quc nm 1937, v t nc ny b tn
ph. Mao Trch ng lnh o nhng ngi cng sn nh
tr v ln nm quyn vo nm 1949. Trc Chin tranh Th
gii II, Nht Bn ni bt v sc mnh qun s v cng nghip.
S bnh trng hung hng ca Nht Bn cui cng cng b dp
tt bng hai qu bom nguyn t v s chim ng ca qun i
M. n trnh c chin tranh, nhng ngi dn khng
cn chu ni s cai tr ca ngi Anh; nm 1947, n v
Pakistan tch khi nhau v cng ginh c lp. Hai nc khc
cng ginh c c lp l Indonesia v Philippines.
C-
C thm ngi ti nh c, Australia v New Zealand tr nn giu c hn, xut khu nhiu nng sn
v kim loi. Auckland, Sydney v Melbourn c xp vo hng nhng thnh ph tm c th gii. Sau
Chin tranh Th gii II, nhiu ngi chu u ti y nhp c. Polynesia chu s tc ng ca chin
tranh cc hn o ny b ko vo th gii hin i.
TRUNG NG
Sau khi quc Ottoman sp ,
Trung ng chia thnh nhiu
quc gia do Php v Anh cai
qun. Vic pht hin ra du m
khin Iraq, Iran, Kuwait v bn
o A rp tr nn quan trng v
mt kinh t. S cai tr ca Anh v
Php chm dt sau Chin tranh
Th gii II, v cc quc gia A rp
c c lp. Mt s kin gy
nhiu tranh ci l nh nc Israel
ca ngi Do Thi c thnh
lp ngay gia cc quc gia A rp
ny.
CHU PHI
Di chnh quyn thc dn, cc quc gia chu Phi nhanh
chng c hin i ha. Nam Phi tr thnh mt quc gia hng
mnh do ngi da trng cai tr. Tr khu vc Bc Phi, chu lc
ny khng b nh hng nhiu bi Chin tranh Th gii II.
CHIN TRANH TH GII I BNG N (1914)
S kin ngi k v ngi hong ca quc o-Hung l i Cng tc Franz Ferdinand b
st hi ti Sarajevo vo thng 6 nm 1914 dn ti cuc xung t m mu nht trong lch s
nhn loi.
hen t v hot ng bun bn v cc thuc
G a ca Anh, nc c, quc gia c qun

i ln nht th gii thi by gi, bt tay
vo xy dng lc lng hi qun. Vua c
Wilhelm II c tham vng chim thm thuc
a, v chnh sch i ngoi hung hn ca ng cng
khin cc quc gia chu u khc lo ngi. Trong nhng
nm trc 1914, Anh v c ua nhau ng nhng con
tu tht ln cho hi qun ca mnh. S knh ch gia
cc quc gia chu u v thng mi, thuc a v sc
mnh qun s cng tr nn gay gt hn, v cc cng
quc chu u cng vi nhau thnh lp cc lin minh
phng th.
p phch tuyn qun Anh khi bt u

Chin tranh Th gii I, c hnh ca b
trng chin tranh Hun tc
Kitchener.
Di thi Hong Wilhelm II (1859

1941), nc c xy dng lc lng hi
qun cnh tranh vi nc Anh.
THNH LP LIN MINH

Lin minh ch yu l Lin minh B ba gia c, Italia v o-Hung. Trong lin minh ny, nu mt
nc b tn cng th cc nc cn li s tham gia bo v. Mc ch ca n l ngn chn bc tin hng
h ca ngi Nga v pha bn o Balkan. Mt lin minh khc l khi Hip c B ba gm Anh, Php
v Nga. y khng phi l mt lin minh qun s, nhng cc thnh vin ca khi ny cng nht tr s
phi hp chng li s xm lc ca c, nu c.
CHIN TRANH BT U
Chin tranh bt u khi mt phn t khng b ngi Serb l Gavrilo Princip bn cht Thi t ca
quc o-Hung l i Cng tc Franz Ferdinand cng v ng vo ngy 28-6-1914. S kin ny khin
o tuyn chin vi Serbia ngy 28- 7. Sa hong Nga
Nicholas II lin huy ng qun i nc mnh bo v
Serbia chng li o. p li, c tuyn chin vi Nga
ngy 1-8. Qun i Nga b qun c nh bi
Tannenberg v trong trn chin vng h Masuria
(ng Bc Ba Lan). Cn pha Nam, qun i o-
Hung b qun Nga nh bi vo thng 9.
CUC
Chin tranh Th gii I bt u sau khi

Gavrilo Princip, mt phn t khng b
ngi Serb, st hi Thi t o- Hung l
i Cng tc Franz Ferdinand cng
v ng vo ngy 28-6-1914 ti Sarajevo.
Nm 1914, chu u chia lm hai phe.

Anh, Php v Nga trong khi ng
minh hp tc chng li khi cc cng
quc Trung tm l c, Italia, o-Hung
cng nhng lin minh ca phe ny.
Chin s din ra ng thi c hai mt
trn ng v Ty.
CHIN TRN HAI MT TRN

Nc c lun lo s mt cuc chin tranh trn hai mt trn nn xc tin k hoch hnh ng
Schlieffen. K hoch ny do tng von Schlieffen vch ra, nhm nh bi nc Php trong vng su
tun c c th tp trung lc lng chng li nc Nga.
Ngy 3-8, c tuyn chin vi ng minh ca Nga l Php. Khi qun c tin vo quc gia trung lp
B tn cng Php t hng Bc, th h gp phi s ging tr quyt lit ca ngi B. iu lm
chm bc tin ca qun c v cho php ngi Php, di s ch huy ca tng Joffr, c thi gian
t chc li lc lng.
C XM LC PHP
Nc Anh lc thc thi Hip c London (1839),
trong Anh ng bo v quy ch trung lp ca B.
Vi l do ny, Anh tuyn chin vi c ngy 4-8. Anh
bo v B v a 100.000 lnh vin chinh ca mnh ti
Php gip cn bc tin ca qun c ti Mons v
Charleroi.
Tuy
nhin,
trc
bc
tin
quyt
lit ca
qun
c,
tng
Joffr
phi rt
lui qua
sng
Marne.
Ti y,
Qun i Php c nhim v kh khn l qun
phi bo v hng trm cy s ng Php
bin gii trc k th. chn
ng
qun c vo ngy 8-9. C hai bn u gi th th v
trong vng ba thng, mt tuyn cng s c o t
eo bin Mng-s (Channel) ti bin gii Thy S.
Nm 1914, Anh l quc gia duy nht

Trong khng c nhiu binh lnh d b c
cuc hun luyn. Rt ng ngi tnh nguyn
chin, x v im tuyn qun.
Anh,
Php v
Nga
c gi
l cc
cng
quc
ng
minh,
thuc
phe
ng
minh.
c,
Italia,
o-
Hung Nm 1914, qun i c ng nht v
cng vi c hun luyn tt nht trn th gii.
cc ng
minh ca h gi l cc cng quc phe Trung tm. C hai phe u ua nhau sn xut v kh, trong
c c hi c. H u cho rng s dng cc loi v kh ny c th rt ngn cuc chin, nhng chin
tranh ko di trong bn nm v l cuc xung t m mu nht trong lch s nhn loi. c tnh
ph tn trc tip ca cuc chin l 40 t bng Anh, tng s ngi cht v b thng ln ti khong 30
triu.
CC MC THI GIAN CHNH

28-6 Thi t Franz Ferdinand b mt phn t khng b
ngi Serb st hi ti Sarajevo
28-7 o tuyn chin vi Serbia; Nga huy ng qun i

bo v Serbia
1-8 c tuyn chin vi Nga
3-8 c tuyn chin vi Php
4-8 c xm lc B, Anh tuyn chin vi c
8-8 Bc tin ca qun c vo Paris b chn li Anh c qun i quy m nh nht vo

sng Marne nm 1914, nhng li l qun i chuyn
nghip.
c khch l bi tinh thn yu nc v li ku gi bo v T quc, thng 8-1914, hng triu
ngi thuc mi la tui trn khp chu u hp sc chng li k th chung.
CC TRN NH TRONG CHIN TRANH
TH GII I (19141917)
Trong mt lot cc trn nh c lit dc theo mt
trn pha Ty, hng triu ngi cht ch tranh
ginh vi km. Chin tranh sm lm vo tnh trng
ging co.
rong Chin tranh th gii I, chin s din ra
T
nhiu khu vc. Mt trn pha Ty nm gia
c v min bc nc Php, cn mt trn
pha ng nm gia c v Nga. Chin s
cng din ra trn bin v Trung ng, ni
cc cng quc ng minh tn cng quc Ottoman.
Ti chu Phi, qun Anh v Php tn cng cc thuc a
ca c.
Trn mt
trn pha
Ty, t
thng 9-
1914,
qun
Php v
qun
Anh
cng vi
hng
nghn
lnh t Mt trn pha Ty ko di qua c B v
thuc a min ng Bc nc Php. Hng triu
Anh lnh thit mng trong cc trn nh
chim trn mt trn ny trong thi gian 1914
Mt n phng hi c c s dng gi mt 1918.
trong Chin tranh th gii I chng li mng
cc cuc tn cng bng kh c. li ng ho su. Cch h ch vi trm mt pha
bn kia vnh ai trng l cc ng ho ca qun
c. Hng triu ngi thit mng mt trn pha Ty trong cc trn nh nh Ypres, Verdun v
sng Somme. Mt trong nhng trn tn khc nht din ra Passchendaele vo nm 1917. Trn nh
din ra di tri ma xi x, binh lnh phi li trong bn ngp ti tn tht lng. Trong vng 102 ngy,
qun ng minh ch tin c 8 km, vi ci gi l 400.000 sinh mng.
Trong bn nm, mt trn pha Ty khng di chuyn c qu 32 km. Hng ro thp gai, sng lin
thanh v pho binh khin cc cuc tn cng u khng c hiu qu. Xe tng c s dng ln u tin
vo nm 1916, c th nghin qua hng ro thp gai hoc sng lin thanh, nhng cha thc s ng tin
cy. My bay c hiu qu hn v c s dng do thm qun ch, ch im cho pho binh v nm
bom. Mt trn pha ng ko di t khu vc Baltic n b bin en v cng c cc tuyn ng ho
m theo qun Nga rt lui vo thng 9-1914.
Ch 12 nm sau khi anh em nh Wright

thc hin chuyn bay u tin bang
Bc Carolina (M), my bay c s
dng trong chin tranh. Mc d kim
sot khng trung khng phi l yu t
quyt nh trong Chin tranh th gii I,
cuc chin ny vn dn ti nhiu tin b
trong k thut hng khng.
Thng 9-1914, qun c tin n gn Paris b chn li khi qun ng minh cht vt trn gi
phng tuyn sng Marne. Chnh ph Php ri ti Bordeaux. Qun ng minh gi c phng
tuyn v trong mt cuc phn cng ln, gi l trn Marne th nht v c coi l mt trong
nhng trn nh quyt nh ca cuc chin, qun ng minh y qun c li v tuyn sng
Aisne.
Cuc chin mt trn pha Ty din ra trong cc chin ho c bo v bng hng ro thp gai
v sng my. iu kin chin u lc tht khng khip: bn ngp ti u gi, n n thng
xuyn trong cc cuc bn ta v t kch. Trn sng Somme v trn Verdun ti Php vo nm
1916 lm hn hai triu lnh thit mng, nhng khng bn no tin thm c qu vi trm
mt.
CUC CHIN TRN BIN

Ch c hai trn nh ln trn bin trong Chin tranh
Th gii I. Trn u vo nm 1914, khi mt hm i
ca c b Hi qun Anh tiu dit ngoi khi qun
o Falkland. Trong trn th hai l trn Jutland vo
nm 1916, c qun c v Anh u nhn thng. Tuy
vy, t cho ti khi c u hng qun ng minh
v chin tranh kt thc, hm i ca c khng bao gi
ri cng Kiel ca h thm mt ln no na.
Nhng chic xe tng u tin do hai nh
Tu ngm ca c gi l tu U tn cng cc tu khoa hc Anh ch to c s dng
trong trn sng Somme nm 1916. c
thuyn i v hng Anh v Php. Cc tu ngm ca
trang b sng my, nhng chic xe tng
c nh m hng trm tu ca phe ng minh, ny khin lnh c kinh hong, nhng
sut buc nc Anh qu gi. Khi tu Housatonic ca vn cn qu nhiu hng hc v mt c
M b nh chm vo nm 1917, M tuyn chin vi kh nn cha tht hiu qu.
c.
Jutland l trn nh ln trn bin trong Chin tranh Th gii I. Mc d hm i ca c gy
c nhiu tn tht hn l h phi chu, nhng c hai bn Anh v c cng tuyn b mnh chin
thng. Sau trn ny, ngy 31-5-1916, hm i Bin C ca c rt chy trong bng ti v tr
v cng ca mnh, li cho ti khi kt thc chin tranh.
THM HA GALLIPOLI:Nm 1915, vi mc tiu h tr qun Nga mt trn pha ng,
qun ng minh nm bom cc pho i ca Th Nh K c nhim v canh gc eo bin
Dardanelles. Qun ng minh, gm c lc lng ANZAC ca Australia v New Zealand, sau
b xung Gallipoli chim cc v tr chin lc nhn ra eo bin hp Dardanelles. Tuy
nhin, do sai lm, qun ng minh nh gi qu thp sc mnh ca qun Th Nh K v ch
ring Australia c 8.587 lnh thit mng v 19.367 lnh b thng.
IRELAND: NI LON (19161923)
S tht vng ca Ireland trc vic Lut T tr
(Home Rule) tuy thng qua nhng sau cha
c thc thi bi Chin tranh Th gii I n ra
dn ti ni dy v ni chin. Nam Ireland tr thnh
lnh th t tr vo nm 1921.
hiu ngi Ireland i hi phi c Lut T
N tr v mt d lut T tr c Ngh vin

Anh thng qua nm 1912. L ra n tr
thnh lut cho php Ireland c Ngh vin
ring gii quyt cc vn ni b,
nhng li b tr hon khi Chin tranh th gii I bng n
vo nm 1914.
Bc
Ireland,
ngi
Tn gio
phn i
d lut
t tr v
n s
bin h
tr thnh
cng
ng
thiu s
trong
mt
James Connoly (18681916) lnh o quc gia
Qun i Cng dn Ireland. Sau cuc Thin Theo Hip c Anh-Ireland nm 1921,
Ni dy Phc sinh, ng b x t mc d Cha Nam Ireland tr thnh quc gia t tr.
b trng thng. gio. Nm 1949, quc gia ny tr thnh mt
Nhng nc cng ha, hon ton c lp vi
ngi thuc phi Cng ha Ireland mun Ireland tr nc Anh.
thnh mt nc cng ha c lp. Nhiu ngi ng h
ng chnh tr c tn l Sinn Fin (Ch mt mnh chng ta). Mt s ngi l thnh vin ca Qun
Tnh nguyn Ireland, Hi i hu Cng ha Ireland, hay Qun i Cng dn Ireland.
Vo ngy th Hai dp l Phc sinh nm 1916, cc thnh vin ca Qun Tnh nguyn Ireland v Qun
i Cng dn Ireland do Padraic Pearse v James Connolly dn u chim cc ta nh cng cng
ti Dublin, s kin ny c t tn l cuc Ni dy Phc sinh. T tr s ca Tng cc Bu in,
Pearse v Connoly tuyn b thnh lp nc cng ha, nhng ngay sau b qun i Anh nh bi.
Trong cuc bu c nm 1918, Sinn Fin ginh c 73 trong tng s 105 gh ca Ireland trong Ngh
vin Anh.
Sinn Fin thnh lp ring ngh vin ca mnh (Dil
Eireann) v tuyn b Ireland l nc cng ha c lp
vo nm 1919. ng thi ny dn ti cuc chin gia
Qun i Cng ha Ireland (IRA) v Cnh st Hong
gia Ireland (RIC). Cnh st c v trang, c tn gi l
lc lng en v Nu vng (Black-and-Tans) theo mu
ng phc ca h, c a ti chi vin cho RIC.
Chin s ko di ti nm 1921.
Ngy l Phc sinh nm 1916, nhng

ngi cng ha chim ta nh Tng cc
Bu in Dublin lm tng hnh dinh.
Chin s din ra trong mt tun. Ngy
29- 4, nhng ngi cng ha u hng.
Qun Anh n i bc khin ta nh bc
chy.
Bc nh ny cho thy xc chic xe hi c dng lm chin ly trn ng ph Dublin trong
cuc Ni dy Phc sinh nm 1916. Pha bn ny chin ly l nhng ngi cng ha, pha bn kia
l lnh Anh. Nhiu dn thng cht trong cc cuc sng.
Michael Collins (18901922), ngi ngi gia, tham gia vo cuc Ni dy Phc sinh nm 1916 v
b ngi Anh bt b t. ng tr thnh th lnh ng Sinn Fin v ngi ng u c quan tnh
bo ca Qun Tnh nguyn Ireland. ng c bu vo Ngh vin Ireland nm 1918 v m
phn v hip c ha bnh vi Anh nm 1921, tr thnh ngi ng u Chnh ph Lm thi
nm 1922. ng b git trong mt cuc phc kch vo thng 8-1922.
HIP C ANH-IRELAND
Chnh ph Anh mun chia Ireland thnh hai phn, theo su ht thuc vng Ulster pha Bc s
tch khi phn cn li ca Ireland. Theo o Lut v Chnh quyn Ireland nm 1920, th mi phn ca
Ireland s c chnh ph t tr mc nht nh. Su ht thuc vng Ulster c a s dn l ngi Tn
gio khng mun chu s cai qun ca Dublin. H chp thun o lut ny v thnh lp mt quc gia
mi l Bc Ireland. Dil Eireann, do Eamon de Valera lnh o, phn i o lut v h mun c lp
hon ton cho ton b Ireland.
Vi mc tiu mang li ha bnh, Hip c Anh-Ireland nm 1921 quy nh Nam Ireland tr thnh mt
nh nc t tr thuc Vng quc Anh. Tn gi ca n l Nh nc T do Ireland, c thnh lp
nm 1922. Nhng s kin ny li dn ti ni chin. Mt
bn l lc lng ca phi Nh nc T do Ireland,
ng vi cc iu khon trong Hip c. Cn phe bn
kia l nhng ngi cng ha.
Ni chin ko di ti nm 1923, khi de Valera ra lnh

cho nhng ngi cng ha bung sng. Nm 1926, ng
thnh lp mt chnh ng mi, t tn l Fianna Fil.
Trong cuc tng tuyn c nm 1932, ng thng lc
lng Nh nc T do Ireland. Hin php mi ban
hnh nm 1937 t tn mi cho Nam Ireland l Eire,
nhng lnh th ny vn nm trong khi Lin hip Anh.
N hon ton c lp khi Anh vo nm 1949, v rt
khi khi Lin hip Anh.
amon de Valera (18821975) sinh ti

M. ng b ngi Anh bt b t v
tham gia cuc Ni dy Phc sinh nm
1916 v thnh lp ng Fianna Fil
nm 1926. T Nhng nm 19371959,
CC MC THI GIAN CHNH ng ba ln lm th tng Ireland.
1916 Cuc Ni dy Phc sinh ti Dublin b ngi Anh Sau ng tr thnh tng thng cho ti
dp tt trong vng mt tun nm 1973.
1918 Trong cuc bu c, Sinn Fin ginh c 73 trong tng s 105 gh ca Ireland trong Ngh vin
Anh
1919 ng thi Sinn Fin tuyn b Ireland c lp dn ti ni chin
1922 Nam Ireland c gi l Nh nc T do Ireland, tr thnh mt thuc quc t tr ca Anh
1923 Ni chin chm dt
1926 ng Fianna Fil c thnh lp
1937 Hin php mi i tn Nam Ireland thnh Eire

C hai lc lng Nh nc T do Ireland v nhng ngi cng ha u c trang b nhiu v
kh trong thi gian ni chin. Khu pho d chin ny l ca lc lng Nh nc T do Ireland
v c s dng ti ht Limerick.
NGA (19171924)
Sau nhiu nm chu s cai tr ca mt chnh ph mc nt v yu km, ngi dn Nga ni dy
chng li Sa hong cng cc cn thn ca vua v ginh c chnh quyn vo thng 11-1917.
au khi Nga tht bi trc Nht Bn trong cuc
S
chin tranh nm 1904, trn khp nc Nga
din ra cc cuc nh cng ca cng nhn v
cc cuc ni lon. Sa hong mi Nicholas II ra
mt tuyn b ha hn cc quyn cng dn v
mt chnh quyn ca ton dn, gi l Duma. Nhng
Duma khng gi li ha. Cc cuc tuyn c b gian
ln loi nhng nh ci cch khi chnh quyn.
Nhng ngi chng i chnh quyn b bt b v cc
th lnh ca h phi b trn. Tuy nhin, ngi Nga vn
ngh rng Sa hong xa cch dn chng v cc cn thn
ca vua l nhng k xu xa. Chnh quyn Nga khng
c nng lc lm trong thi bnh, li tr nn km ci hn
trong thi gian Chin tranh Th gii I. Nhng ngi
lnh cho rng h s b a ra chin trng v bt u
Sa hong Nicholas II (18681918) buc suy ngh v s trung thnh ca h i vi t nc.
phi thoi v nm 1917. Sau ng cng
c gia nh b bt giam v b nhng
ngi Bolshevik git cht nm 1918. Lng
thc v
nhin
liu b
thiu
ht,
nhiu
ngi
thnh th
bt u
thiu
i.
Kinh t
trn
sp .
Grigori Rasputin (18711916) l c vn Thng 3-
ca Sa hong Nicholas II v hong hu 1917,
Alexandra. V chng Sa hong cho rng cc cuc
Rasputin l mt ngi sng o, c th bo ng
cha bnh cho con trai m yu ca h. n ra
Nhng ngi dn Nga li cm ght ng th St
ta.
Petersburg c i tn thnh Petrograd khi bt u Chin tranh Th gii I. m ng gy bo ng

trc thng b qun i n p, nhng ln ny qun i khng chu thi hnh lnh gii tn bo
ng. Khi qun i ng v phe nhng ngi bo ng, Sa hong lin thoi v v cc cn thn t
chc. Mt chnh ph lm thi c thnh lp, do Cng tc George Lvov ng u.
Trong cc v bo ng thng 3-1917 ti Petrograd, nhiu binh lnh khng tun theo mnh lnh
v gn c vo li l by t s ng h i vi nhng ngi ni dy.
Cng nhn, binh lnh v thy th c v trang di s lnh o ca ng Bolshevik tn cng
Cung in Ma ng ti Petrograd ngy 6-11-1917. Mc d l tr s ca chnh ph Sa hong,
nhng cung in ny khng c bo v tt v nhanh chng ri vo tay nhng ngi Bolshevik.
Vladimir Lenin (18701924) tr thnh ngi mc-xt vo nm 1887 sau khi anh trai ca ng b
x t v m mu m st Sa hong.
NHNG NGI BOLSHEVIK GINH CHNH QUYN

Chnh ph Nga gp kh khn nn khng th tip tc chin tranh. Alexander Kerensky k nhim Cng
tc Lvov, ng u ni cc. Sau cuc cch mng thng Ba, ng Bolshevik vn quyt tm ginh
chnh quyn. Thng 4, lnh t ca ng l Vladimir Lenin ang sng lu vong c tr v nc.
Nhng ngi Bolshevik Petrograd mun Nga tr thnh mt quc gia cng sn. Sau khi u tranh vi
chnh ph, nhng ngi Bolshevik do Lenin lnh o ginh c chnh quyn vo thng 11-1917.
Thng 3-1918, chnh ph mi k Hip c Brest-Litovsk, nh chin vi c. Chnh ph mi ny di
th t Petrograd ti Moskva, chia li rung t cho nng dn. Cng nhn c trao quyn kim
sot cc nh my. Cc ngn hng do nh nc qun l v ti sn ca Gio hi b tch thu.
Nhng k Bch v (chng cng sn) phn i vic lm ca nhng ngi Bolshevik, v sau , vo
nm 1918, cuc ni chin Nga bng n. Qun Bch v cui cng b Hng qun Bolshevik nh bi
nm
1922.
Khong
100.000
ngi
thit
mng v
hai triu
ngi
phi di
c ra
nc
ngoi.
Cng
Josef Stalin (18791953) gia nhp ng
nm , Bolshevik nm 1903. Nm 1922, Stalin Leon Trotsky (18791940) l ngi c
t nc tr thnh Tng B th ng Cng sn,
nh hng ln nht sau Lenin trong
ny i v nm 1924, ng tr thnh ngi ng cuc cch mng Nga. Trong ni chin,
tn thnh u nh nc Lin X.
ng ch huy Hng qun ginh chin
Lin thng. ng hy vng ginh c cng
bang v ng u nh nc X-vit sau khi
Cng ha X hi Ch ngha X-vit, gi tt l Lin X. Lenin qua i, nhng tht bi trc
Lenin lnh o Lin X cho ti khi ng qua i nm Stalin.
1924, v mt cuc cnh tranh quyn lc mi bt u
gia Leon Trotsky v Josef Stalin. Stalin ginh phn thng v gi cng v ng u nh nc X-
vit cho ti tn nm 1953.
Khi Josef Stalin tr thnh ngi ng u nh nc Lin X vo nm 1924, ng thc hin

mt cuc i Thanh trng, bt b hng triu ngi v lm nhiu ngi cht. ng mun tch thu
t ai ca nng dn t chc li thnh cc nng trang tp th ln do nh nc nm quyn s
hu. Nhiu ni dn chng b bt buc ri khi qu hng.
HU QU CA CHIN TRANH TH GII I

(19181923)
Khng phi i ph vi Nga, c m mt cuc tn cng mt trn pha Ty nm 1918.
Qun i M mi nhp cuc gip chm dt cuc tn cng ny v c phi cu ha.
m 1917, qun M ti chu u, nn qun
N ng minh c th m cc cuc tn cng

mi trn mt trn pha Ty. Nm 1918,
Nga rt khi cuc chin, v qun c
c rnh tay mt trn pha ng. n
nm 1918, c hn 3,5 triu binh lnh c chin u
mt trn pha Ty. Thng 3-1918, qun c vt qua
cc chin tuyn v tin v Paris. Php phn cng vo
thng 7 v n thng 8, xe tng ca Anh vt qua
phng tuyn ca qun c ti Amiens. V M cng
qun vo Php nn qun c phi rt lui.
n
thng
10, chin
s din
ra gn
bin gii
nc
c v
vic
phong
Chin tranh Th gii I li ko tt c ta
ngi dn ti cc nc tham chin. Ph ng
n phi i lm sn xut v kh v thy
duy tr hot ng ca cc ngnh kinh t
gy nn
trong khi nam gii chin u ngoi Tu ngm ca c tn cng tu thuyn
chin trng.
nn i
ni trn mt nc bng ng li phng
ti c.
t pha di. Nhng tu ngm ny tn
Sng
cng qun ng minh hiu qu ti mc
sm ngy 11-11, c k hip nh nh chin. Vua
khin nc Anh sut tht bi vo nm
Wilhelm II thoi v, v vo lc 11 gi tra, chin s ca 1917.
cuc Chin tranh Th gii I chm dt. Gn 10 triu
ngi cht, hn 20 triu ngi b thng, m a s
l thanh nin. Tn tht ny lm thay i c cu trc x hi ca mt s nc tham chin. H qu l
ph n c hng s bnh ng v t do nhiu hn so vi thi gian trc chin tranh. nhiu ni,
ph n bt u c quyn bu c.
Cc trn nh trong Chin tranh Th gii I khin nhiu vng B v ng Bc nc Php b tn
ph. Cc thnh ph nh Ypres Ty Bc nc B ch cn li nhng ng nt.
Ngy 31-1-1917, c tuyn b vi th gii rng h s bt u mt cuc chin tu ngm khng
hn ch. iu ny e da c cc tu ca M. Thng 2-1917, cc tu ngm c nh m mt tu
M v khin Tng thng M Thomas W. Wilson (19131921) tuyn chin vi c vo thng 4-
1917. Vic qun M ti chu u lm nghing cn cn gia cc bn tham chin vo nm 1918,
sau khi qun c m cuc tn cng ln cui cng mt trn pha Ty.
HIP C VERSAILLES
Chin tranh Th gii I chnh thc chm dt ti Hi ngh ha bnh Paris, nhng cc cuc tranh lun ca
hi ngh cn tip din trong nhng nm 19191923. Tt c cc nc tham chin (tr c) nhm
hp son tho mt hip c ha bnh, nhng M, Anh, Php v Italia l nhng quc gia ng vai
tr chi phi. Nm bn hip c ring r c son tho.
Quan trng hn c l Hip c Versailles hip c trng pht c v hnh ng ca h trong Chin
tranh Th gii I. Cc nc phe ng minh c hng nhng khon bi thng ln. Din tch ca
nc c b thu hp li, v c n by triu ngi khng cn thuc quyn cai qun ca c na. c
phi t b tt c thuc a ca h nc ngoi, v gim qun i xung cn 100.000 ngi. Kinh t
c suy sp dn ti nn siu lm pht. Cc nc khc cng gp kh khn v phi thanh ton cc mn
n vay
mn
trong
thi gian
tham
chin.
iu
dn
n
nhng
bin
ng v
chnh tr
v kinh
t.
Tranh
chp tip
din
quanh
vic
vch li
ng Hip c Versailles k ngy 28-6-1919
bin gii nh ot s phn nc c, v trong
ti chu tuyn b rng ch nhng ngi cai tr
u sau nc c phi chu trch nhim v s
khi cc bng pht ca cuc chin.
quc
c, o-Hung, Nga v Ottoman sp .
HI QUC LIN
Hi ngh ha bnh Paris cng thnh lp Hi Quc Lin,
Sau Hi ngh ha bnh Paris (1919), c vi mc ch duy tr ha bnh trn th gii bng cch
tr li t cho Php v B. Triu i gii quyt tranh chp thng qua i thoi v tha thun,
Habsburg chm dt s tn ti, Ba Lan, nhng cui cng tht bi. Vn l Hi ny khng
Tip Khc, Hungary, Nam T u tr c nhiu quyn v M t chi tham gia, v vn cn tnh
thnh cc quc gia mi. trng knh ch gia mt vi nc trong tng s 53
thnh vin. iu lm suy yu v gim sc mnh ca
Hi, v n cui thp nin 1930, ch cn mt vi quc gia ti Hi Quc Lin.
SIU LM PHT: Nn cng nghip
ca c b ph hy hon ton trong
chin tranh v nc ny khng th tr
ni cc khon bi thng m cc nc
ng minh i hi nh trong Hip c
Versailles. Ngi c coi hip c ny
l khng cng bng v phi l. Mt trong
nhng hu qu l kinh t c mc phi
nn siu lm pht vo thp nin 1920.
Siu lm pht l tnh trng lm pht rt
cao, lm ng tin mt gi lin tc.
Mun mua mt ci bnh m cng cn
rt nhiu tin.
V nn siu lm pht m t mt triu mark do c pht hnh vo thp nin 1920 cng gn nh
khng c gi tr g.
CH NGHA PHT XT TRI DY (19221939)
Nim tin chnh tr c bit ti vi tn gi ch ngha pht xt tr nn ph bin ti nhiu quc gia
chu u trong thp nin 1930. Nhiu ngi cho rng l li thot cho tnh trng suy thoi
kinh t.
tng pht xt ginh c s ng h sau
T Chin tranh Th gii I, vi chnh ph pht xt

u tin xut hin ti Italia vo thp nin
1920. Thut ng ch ngha pht xt bt
ngun t t fasce, ngha l mt b gy vi
mt cy ru, biu tng quyn lc La M c i. Ch
ngha pht xt da trn t tng cho rng mt quc gia
c th s pht trin thnh vng nh ch k lut, lng
quyt tm v hnh ng khng khoan nhng.
Nhng ngi pht xt cho rng t c mt mc

ch ng gi no th mi bin php hnh ng u
c th chp nhn. Trng hc, tn gio, bo ch, ngh
thut v khoa hc u phi phc v quc gia. Qun i
v cnh st mt ng h cc chnh ph pht xt. Nhng
ngi pht xt tin rng h thuc chng tc thng ng,
cao qu hn cc chng tc khc. H chng li ch
ngha cng sn, khuyn khch nim t ho dn tc v
ch ngha phn bit chng tc. Ti c, s phn bit
ny nhm c th vo ngi Do Thi v ngi Digan.
Benito Mussolini (18831945) tr thnh

NC ITALIA V BENITO MUSSOLINI
Ti Italia, ng Pht xt do Benito Mussolini thnh lp
nh c ti pht xt ca Italia vo nm
1922.
nm 1919, khi tnh trng suy thoi kinh t v tm l
chng cng gip h ginh c quyn lc. Nhng
ngi theo ch ngha pht xt ti y c gi l Fasci de Combattimento (Hi on chin u),
nhng hay c nhc ti l nhng ngi o en v h mc ng phc mu en. Nm 1922,
Mussolini li dng tnh trng bt n gia tng v cuc tng bi cng ginh chnh quyn. Vi danh
xng l Il Duce (lnh t), Mussolini tr thnh th tng, v trong thi gian 19281929 p t s cai
tr c ng.
phc th cho tht bi thm hi nm 1896, qun i ca Mussolini xm lc Abyssinia

(Ethiopia) vo thi gian 19351936, sau k hip c thnh lp phe Trc vi c. Thng 5 nm
1939, Mussolini v th lnh c ti pht xt ca c l Adolf Hitler, k mt tha c qun s gi l
Hip c Thp. S lnh o ca Mussolini a Italia n tht bi trong Chin tranh Th gii II, v
Mussolini b vua Victor Emmanuel bi chc v b t vo nm 1943. Sau , ng ta c qun c
gii thot v thit lp ch cai tr pht xt min Bc Italia. Thng 4 nm 1945, ng ta b du kch
Italia bt v x t.
Thanh nin pht xt Italia diu hnh trc Mussolini trong cuc Diu hnh Khi hon ti Rome
thng 10-1935.
NC C V ADOLF HITLER
Nhng iu khon trong Hip c Versailles rt h khc i vi nc c, v s suy thoi kinh t vo
u thp nin 1930 dn ti tnh trng tht nghip quy m ln trong nc. Nc Cng ha Weimar
yu t lc ng trc sc p chnh tr t pha nhng ngi cng sn v ng Cng nhn Quc gia
X hi ch ngha c (gi tt l ng Quc x Nazi) ca Adolf Hitler. Hitler ha hn chm dt tnh
trng tht nghip v i ngho, xy dng nc c thnh mt quc gia v i sau tht bi thm hi
trong Chin tranh Th gii I. Trong bi cnh hn lon chnh tr v bo lon, Tng thng c Paul von
Hindenburg b nhim Hitler lm th tng vo thng 1 nm 1933. Vi danh xng l Fhrer (lnh
t), Hitler tiu dit phe i lp, ra lnh git hi hng triu ngi Do Thi, ngi Di-gan v nhiu
ngi khc. Nm 1939, Hitler a nc c vo Chin tranh Th gii II, nhng sau t st v
tht bi.
CH
p phch chng pht xt ny do ng

X hi Catalonia ti Ty Ban Nha pht
hnh.
NGHA PHT XT LAN RNG

Ti cc nc khc, nhng kh khn kinh t v tm l
chng nhng ngi cng sn ginh chnh quyn vo
thi k sau chin tranh dn ti vic thnh lp nhiu
chnh ph pht xt. Ti Ty Ban Nha, Tng Miguel
Primo de Rivera lnh o qun i ln nm quyn nm
1923 v cai tr cho ti nm 1930. Nm 1933, con trai
ca ng ta l Jos Antonio Primo de Rivera thnh
lp ng pht xt Falange.
ng
Falange
ng h
lc
Nm 1931, Qu ng Oswald Mosley
lng
(18961980) rt khi chnh ph ca
ca ng Lao ng do Ramsay MacDonald
Tng ng u thnh lp ng Lin minh
pht xt Anh. Nhng ngi theo ng
ny khuy ng ch ngha bi Do
Thi, c bit l khu ng London.
Francisco Franco trong cuc ni chin Ty Ban Nha

(19361939). Vi s ng h ca nc c v nc
Jos Antonio Primo de Rivera (1903 Italia pht xt, Franco ln nm chnh quyn vo nm
1936) thnh lp phong tro dn tc ch
1939. ng ta cai tr c ti cho ti khi cht vo nm
ngha Falange ti Ty Ban Nha nm
1933.
1975.
Cho ti trc khi bt u Chin tranh Th gii II, ch ngha pht xt cng ginh c s ng h ti
B o Nha, o, cc quc gia vng Balkan v Nam M. Juan Pern cng v l Eva cai tr Argentina
trong nhng nm 1940 v 1950. Antonio Salazar l nh lnh o c ti ca B o Nha nhng nm
19321968. Ti Anh, cu b trng ni cc Oswald Mosley thnh lp ng pht xt c tn l ng
Mi vo nm 1931, trong thi k kinh t suy thoi v
tht nghip hng lot. Cc cuc mt tinh ca ng ta ti
nhng ni cng cng kht ting v bo lc gia nhng
ngi ng h v nhng ngi phn i ng ta.
CC
MC
THI
GIAN
Adolf Hitler t ch khng tn tui

thnh lp ng Quc X c. Trong
bi cnh bt n chnh tr nm 1933, ng
ta c b nhim lm th tng c.
CHNH
1919 Mussolini thnh lp ng Pht xt Italia
1922 Mussolini tr thnh th tng Italia
1923 Primo de Rivera nm quyn ti Ty Ban Nha
1928 Mussolini tr thnh nh cai tr c ti ca Italia
1933 Jos Antonio Primo de Rivera thnh lp ng

Falange ti Ty Ban Nha; Hitler c b nhim lm th
tng c.
1936 qun i Italia xm lc Abyssinia phc th cho tht bi nhc nh ca

Italia vo nm 1896, Mussolini a
1939 Tng Franco tr thnh nh lnh o c ti ca qun xm lc Abyssinia. Nm 1936,
Ty Ban Nha; Chin tranh Th gii II bt u qun Italia di s ch huy ca Tng
Badoglio tin vo th Addis
Ababa. Hnh ng xm lc ny khin
c th gii phn i kch lit v Italia
rt khi Hi Quc Lin.
NC M GIA HAI CUC CHIN (19191941)
Sau Chin tranh Th gii I, M tr li vi ch ngha bit lp. Kinh t M bng n vo thp nin
1920 v tip sau l cuc Suy thoi vo thp nin 1930.
gay c trc khi chin tranh bng n
N
chu u, M thc thi chnh sch bit
lp, ngha l nc ny khng can d vo
cc vn ca th gii, tr khi vic l
cn thit v mc ch t v. S bit lp v
a l ca nc M, cng nh mi bn tm v cc vn
quc ni, khin cc nh lnh o ca nc ny
khng vng vo lin minh vi cc quc gia chu
u.
Khi Chin tranh Th gii I bng n chu u, hu ht

ngi M mun gi lp trng trung lp. Trong thi
gian 19141917, Tng thng M Woodrow Wilson
n lc ha gii gia cc quc gia tham chin chu u
v trnh cho nc M khi phi tham chin. M ch
tham chin vo nm 1917, khi mt s tu ca h b tu
Warren Harding (18651923) c bu
lm tng thng th 29 ca M nm
ngm c tn cng.
1920. Sc khe ca ng b nh hng
khi mt s b trng trong ni cc dnhSau Chin tranh Th gii I, mun bit lp ca ngi
lu vo mt v b bi du m. ng qua M li tr nn mnh hn, v nm 1919, Thng vin
i nm 1923.M b phiu quyt nh khng gia nhp Hi Quc
Lin. u thp nin 1920, kinh t M hi phc sau suy
thoi ngay khi kt thc chin tranh, v sn lng cng nghip ca M bt u tng.
Nm 1920, Warren Harding c bu lm tng thng M (19211923). ng ha hn s a nc M

tr li trng thi bnh thng; ngha l khng tham gia vo cc quan h quc t, n nh trt t tr an
trong nc, trong c c vic cm ru. Thi k ny gi l thi k Cm ru (Prohibition).
Al Capone (18991947) ng u bng
Vng Nam (South Side) Chicago t
nm 1925 v thng tr th gii ngm
trong thnh ph ny, cng nh hot
ng bun bn ru lu v cc t nn.
Cui cng vo nm 1931, ng ta b i t
v ti trn thu.
Ti Chicago, cc bng nhm ti phm tranh ginh quyn kim sot cc qun ru lu. Hnh nh
ny m t s kin th lnh gng-xt John Dillinger b git ti Chicago vo nm 1934.
CM RU V GNG-XT
Trc Chin tranh Th gii I, Hi Ph n Ki-t gio Hn ch ru cng nhiu nhm khc u
tranh i cm ru. H cho rng ru l mt th gy nghin nguy him, hy hoi gia nh v dn ti
ti phm. Cc n lc ca h dn ti Lut sa i th 18 ca Hin php M vo nm 1920. iu
khon sa i ny cm sn xut, bn v vn chuyn ung c cn ti M. Nhiu ngi cho rng nh
vy s gip gim c tnh trng ti phm, nhng thc t hon ton ngc li. Cc bng nhm gng-
xt thnh lp nhiu qun ru bt hp php v bn ru lu. Cc cuc xung t cng khai gia cc
bng gng-xt tr thnh chuyn thng ngy, v nn tham nhng trn lan trong cc c quan thc thi
php lut. Khi s th r rng lnh cm khng c hiu qu, Lut sa i th 21 ca Hin php M
c thng qua v thi k cm ru chm dt vo nm 1933.
PHT TRIN BNG N RI SUY SP

Sau khi kt thc Chin tranh Th gii I, M li rt khi chnh trng th gii v tip tc thc thi chnh
sch bit lp vo thp nin 1930, thm ch cn p dng c cc bin php hn ch nhp c. Trong thi
k kinh t bng n vo thp nin 1920, M tr thnh quc gia u tin c hng triu ngi li xe hi,
nghe i v xem phim. l thi k xut hin nhiu thnh tu ln trong lnh vc ngh thut, trong
c s ln mnh ca k ngh in nh Hollywood, nhng tin b trong kin trc lm thay i din mo
ca New
York vi
nhng
ta nh
ngy
cng
cao. Tuy
nhin,
thp nin
1920
bng n
thnh
vng
K
nguyn
nhc
jazz
kt thc
trong s
suy sp
ca nn
kinh t
vo nm
1929.
Trc
tnh
Williams Cootie (Con Rn) cng ban
trng
nhc jazz ca ng ti phng khiu v
tht Savoy khu Harlem, New York, vo
nghip thp nin 1930. Nhc jazz c sng tc
hng vo khong nm 1900 ti New Orleans.
lot, n thp nin 1920, th loi m nhc
Tng ny c gi tn l Dixieland, v n
Charles Lindbergh (19021974) thc
thng thp nin 1930, Chicago, St Louis v
hin chuyn bay mt mnh lin tc qua M New York tr thnh cc trung tm nhc
i Ty Dng vo nm 1927. ng tr Franklin jazz.
thnh ngi hng i vi c th gii. D.
Roosevelt dng tin thu m chnh ph thu c
to thm vic lm.
CHM DT THI K BIT LP

Tng thng Roosevelt tip tc chnh sch bit lp sau khi chin tranh bng n chu u nm 1939.
Nhng chnh sch ny ngay lp tc chm dt khi Nht Bn tn cng hm i Thi Bnh Dng ca
M ti Trn Chu cng (Pearl Harbor) vo ngy 7-12-1941. Tng thng Roosevelt gi ngy 7-12 l
ngy nhc ng nh, v ngy hm sau, Quc hi M tuyn chin vi Nht Bn. M tham gia
Chin tranh Th gii II, chm dt thi k bit lp vi phn cn li ca th gii.
CC MC THI GIAN CHNH

1917 M tham gia Chin tranh Th gii I
1918 Kt
thc
Chin
tranh
Th gii
I
1919
Thng
vin M
b phiu
khng
gia nhp
Hi
Quc
Lin
1920
Warren
Harding
tr thnh
tng Ta nh Art Deco Chanin, xy dng vo
thng nm 1929, l nh chc tri in hnh ra
th 29 i trong thi gian gia hai cuc chin
ca M. tranh.
Lut sa
i th 18 ca Hin php M c hiu lc, bt u thi
k cm ru
1925 Al Capone tr thnh th lnh bng Vng Nam ca

Vic xy dng cc ta nh chc tri ch Chicago
c th c thc hin khi Elisha Otis
pht minh ra thang my v cc kin
trc s bt u s dng khung thp vo 1929 Th trng ti chnh Ph Wall sp v i Suy
cui th k XIX. Ti New York, ta nh thoi bt u
Woolworth cao nht th gii cho ti khi
ta nh Empire State c xy dng 1931 Trm gng-xt Al Capone b t v ti trn thu
nm 1929.
1933 Lut sa i th 18 ca Hin php M b bi b,

chm dt thi k cm ru
1941 Nht Bn tn cng Trn Chu cng.; M tham gia Chin tranh Th gii II
Cc nhn vin bt ru lu ang kim tra 3000 ti ru lu giu trong mt chic tu cng New
York.
Sau khi triu nh Mn Thanh sp vo nm 1911 v nc Trung Hoa Dn quc c thnh
lp, Trung Quc li sa ngay vo mt cuc ni chin ko di.
c cuc chng i ch cai tr ca nh Mn
C
Thanh cui cng dn ti cuc Cch mng
Tn Hi (1911) v s sp ca triu i
ny. Nh lnh o cch mng Tn Trung
Sn ln lm tng thng lm thi Trung Hoa
Dn quc. Trung Hoa Dn quc c thnh lp v ngy
12-2-1912 vua nh Thanh chnh thc thoi v. Tn
Trung Sn ngi gh tng thng khng lu v t chc
nhng ch cho Vin Th Khi. Sau , th lnh
qun s Vin Th Khi ng u chnh ph Trung
Quc cho ti khi ng qua i vo nm 1916, khi tnh
hnh chnh tr Trung Quc bt u phn ha.
Nhng ngi theo b nhm ca Vin Th Khi thnh

lp chnh ph ti Bc Kinh, cn Quc dn ng ca
Khi nh lnh o Quc dn ng Tn Tn Trung Sn thnh lp chnh ph Qung Chu.
Trung Sn (18661925) qua i, ng Trong vng mi nm sau , Trung Quc sa vo mt
c an tng ti ngi m ny trn ni cuc ni chin. Cc cuc biu tnh ca sinh vin phn
T Kim, ngay pha ng Nam Kinh. i cc iu khon ca Hip c Versailles nm 1919,
khi Nht Bn tip qun thuc a ca c Trung
Quc, cui cng dn ti s thnh lp ng Cng sn Trung Quc nm 1921. Vi s gip ca
ngi Nga, Tn Trung Sn t chc li Quc dn ng v cho php ng vin ng Cng sn gia
nhp. Khi Tn Trung Sn qua i nm 1925, quyn lnh o Trung Quc v Quc dn ng thuc v
Tng Gii Thch.
NI CHIN TI TRUNG QUC

Nm 1926, vi s hp tc ca ng Cng sn Trung
Quc, Tng Gii Thch tin hnh cuc tiu pht cc
th lnh qun phit ct c mun lt chnh ph ca
Quc dn ng phng Bc. Cc th lnh qun phit
b nh tan, nhng vo nm 1927, lin minh Quc-
Cng tan v v gia hai ng bt u mt cuc i u,
dn ti ni chin ti Trung Quc. Tng Gii Thch
lp th Nam Kinh nm 1927. Cng nm , Quc
dn ng thng th, nhng ngi cng sn tm ri
Thng Hi rt v vng ni Giang Ty. Quc dn ng
tuyn b thng nht Trung Quc, nhng h vn cha
kim sot c hon ton t nc.
Tng Gii Thch (18871975) ginh

quyn kim sot Quc dn ng vo
nm 1926. Nm 1927, ng thnh lp
chnh ph Quc dn ng ti Nam
Kinh. Sau thi k khng Nht v b
nhng ngi cng sn nh bi, Tng
Gii Thch b chy ra i Loan v lp
Trung Hoa Dn quc ti y.
Tm p phch ny xut hin nm 1927 ti Thng Hi, v chn dung Tn Trung Sn v th hin
ngi k nhim Tng Gii Thch trong mt cuc trin khai qun i quy m ln nhm nh
bt nhng ngi cng sn ra khi min Bc Trung Quc.
VN L TRNG CHINH: Thng 10-1933, Tng Gii Thch lnh o Quc dn ng m
mt cuc tn cng ln nhm vo nhng ngi cng sn Giang Ty, min Nam Trung Quc.
Thng 10-1934, mi vn ngi cng sn ri Giang Ty v bt u cuc Vn l Trng chinh
ni ting. Di s lnh o ca Mao Trch ng, h vt qua qung ng gn mt vn cy s
ln min Bc Trung Quc. H phi tri qua nhng iu kin thi tit khng khip, i rt
trong sut chng ng di, ch cn mt phn nm trong s h sng st khi n ch.
S TRI DY CA MAO TRCH NG

Nm 1931, li dng s bt n ti Trung Quc, qun Nht Bn chim Mn Chu v thnh lp nh
nc b nhn Mn Chu quc nm 1932. Trong khi , nhng ngi cng sn thnh lp mt chnh ph
i lp min Nam vo nm 1932, gi l khu X vit
Giang Ty. Cng nm, Mao Trch ng tr thnh ch
tch khu X-vit Giang Ty. Nhng ngi cng sn xy
dng lc lng ti Giang Ty v chng chi c bn
cuc tn cng ca phe Quc dn ng. Thng 10 nm
1933, Tng Gii Thch m mt cuc tn cng quy m
ln vi mc ch xa s i phng. Cuc khng c
ca nhng ngi cng sn Trung Quc ko di trong
vng mt nm, sau vo thng 10-1934, 100.000
ngi cng sn ri Giang Ty v bt u cuc Vn
l Trng chinh.
KT
THC
CUC
VN
L
Mao Trch ng (18931976) tham gia

hot ng cng sn nm 1919, v nm
1931 tr thnh Ch tch X-vit Giang Trong cuc Vn l Trng chinh (1934
Ty. Nm 1949, ng tuyn b thnh lp 1935), nhng ngi cng sn ri Giang
nc Cng ha Nhn dn Trung Hoa. Ty, vt qua min Nam v min Ty
Trung Quc, cui cng ti c Din
An tnh Thim Ty. Ti y, Mao
TRNG CHINH Trch ng ni bt vi vai tr lnh t
Mao Trch ng lnh o cuc Vn l Trng chinh, ca nhng ngi cng sn.
vt qua gn mt vn cy s cho ti khi n c Din
An (tnh Thim Ty) min Bc Trung Quc. Thng 10- 1935, t con s lc xut pht l 100.000
ngi, 20.000 ngi n ch. Cuc Vn l Trng chinh a Mao Trch ng (18931976)
ln v tr lnh t ca nhng ngi cng sn.
CC MC THI GIAN CHNH

1911 Cch mng Tn Hi, chm dt triu i nh Mn Thanh
1912 Thnh lp Trung Hoa Dn quc

1921 Thnh lp ng Cng sn Trung Quc
1925 Tn Dt Tin qua i
1926 Tng Gii Thch nm quyn kim sot Quc dn ng
1927 Bt u Ni chin ti Trung Quc
1931 Nht Bn chim Mn Chu
1934-1935 Cuc Vn l Trng chinh do Mao Trch ng lnh o

I SUY THOI (19291939)
Sau Chin tranh th gii th nht, kinh t M tng trng nhanh chng. S sp ca Ph
Wall nm 1929 chm dt tng trng ny v dn ti tnh trng suy thoi trn ton th
gii.
guyn nhn ca cuc i Suy thoi c th
N xut pht t khi kt thc Chin tranh Th

gii I. Nm 1919, Hip c Versailles
buc c phi tr mt khon tin bi
thng cho cc nc ng minh thng
trn. Nhiu ngi c mt sch cc khon tin tit
kim v tin mt gi. Ti Anh, Php v M, ngnh cng
nghip phi c gng iu chnh sang nn thng mi
thi bnh. Hng triu ngi lnh tr v nh v tm kim
vic lm. Cc t chc cng on ku gi cng nhn bi
cng chng li gii ch i ct gim lng. Cuc
tng bi cng u tin cha tng c tin l ti Anh n
ra vo nm 1926. Gi lng thc gim xung ti mc
rt thp n mc khin nhiu nng dn b ph sn v
phi t b t ai.
Trong thp nin 1920, kinh t M tng trng nhanh

mt phn l v khi , Anh tr n cho M vi t la
m h vay trong thi gian chin tranh. S tng trng
ny cn l kt qu t cc chnh sch kinh t ca cc
Tng thng Harding v Coolidge. Gi c phiu ti M
c cc nh u c chng khon liu lnh y ln cao
Trong thi k Suy thoi vo thp nin
ti mc vt qu gi tr thc ca chng.
1930, hng nghn gia nh ngho M
ri min duyn hi pha ng, t b
rung ng tm vic lm min Ty, PH WALL SP
ti California.
Thng 10-1929, cc nh u t chng khon bt u
hong ht v bn tho c phiu ca mnh. 13 triu c
phiu c bn ra ti Th trng Chng khon New York. S kin ny khai mo cho cuc khng
hong kinh t M c t tn l s Sp ca Ph Wall (Ph Wall l tn gi khu vc ti chnh ca
New York), v cuc khng hong nhanh chng nh hng ti c th gii.
Nhiu ngi mt sch tin bc. Cc ngn hng v cng ty phi ng ca, nn tht nghip bt u gia
tng. n nm 1933, nm ti t nht ca thi k suy thoi, ch ring ti M c 12 triu ngi tht
nghip. Nhng ngi vn c vic lm b gim mt na tin lng v hn 85 nghn cng ty ph sn.
Tnh hnh ti M cn tr nn ti t hn khi hn hn xy ra trung tm nng nghip ca nc ny.

Nhiu ni t kh bin thnh bi v bay theo gi, dn ti mt ma. Hng nghn nng dn cng gia
nh ca h buc phi b ng rung v bt u mt cuc sng mi ti vng duyn hi pha Ty.
Thng 10-1936, 200 ngi t Jarrow
min ng Bc nc Anh diu hnh ti
London vi kin ngh gy s ch ti
nn tht nghip do nh my ng tu
Jarrow ng ca.
S sp ca Ph Wall gy hong lon

trn cc ng ph New York vo
thng 10-1929. Gi c phiu st gim
mnh n mc nhiu ngi mt sch
vn ling.
BO BI: Thp nin 1930, v hn hn ko di, nn t ai ng bng Ln thuc min Nam
nc M tr nn rt kh cn. Hng lot trn bo bi khng khip xy ra vng t ny. n
nm 1933, hng trm triu tn bi trn mt t b gi cun i, khin t ai cn ci. B ph
sn, hng nghn gia nh ngho phi trn chy cc trn bo bi v ti tm vic lm ti California
v nhng ni khc.
CHNH SCH MI CA ROOSEVELT

Trong hai nm u xy ra cuc i Suy thoi, chnh ph M v Tng thng Hoover khng hnh ng
trc tip g nhiu v cho rng kinh t M s t hi phc. Franklin D. Roosevelt c bu lm tng
thng nm 1932, v nm sau , ng p dng chnh sch kinh t mi (New Deal) gii quyt cc
vn do i Suy thoi gy ra. Chnh sch New Deal thc cht l mt lot o lut, ch yu c mc
ch gim nh tnh trng i ngho, h tr cc ngn hng v bo v tin tit kim ca ngi gi. Cc
mt hng nng sn c tr gi, ch lng ti thiu c p dng v mt chng trnh xy dng
ln c khi cng nhm to vic lm. Chnh sch ny
c vai tr ng k, nhng phi n nm 1939, khi
Chin tranh Th gii II bng n v kch thch mnh m
ngnh cng nghip nng, th cuc suy thoi mi chm
dt.
SUY
Franklin D. Roosevelt (18821945) c

c th trng New York nm 1928. Nm
1932, ng c c tng thng, v nm
1933 ng p dng chnh sch kinh t
ng li Mi chng i ngho.
Theo chnh sch ng li Mi ca

Tng thng Roosevelt, nhiu ngi tht
nghip tm c vic lm trong cc
d n do nh nc ti tr vo thp nin
1930. Trong bc nh ny, nhng thnh
vin tr thuc i Bo tn Dn s ang
nh cy ging khu vc Oregon cho
Cc Lm nghip M.
THOI TON CU
S Sp ca Ph Wall dn ti s sp ca h thng tn dng quc t c lp ra nhm gii quyt
vn bi thng chin tranh. S kin ny nh hng trc tip ti chu u v Bc M. Cc khu vc
khc trn th gii cng b nh hng nng n v phn ln hot ng thng mi v kinh doanh ph
thuc vo vic bn lng thc v nguyn liu th sang chu u v Bc M. Khi cc th trng ny sp
, nhiu ngi dn khp ni trn th gii b mt vic lm. V hu qu l tnh trng bt n gia tng,
ch ngha dn tc tr nn ln mnh nhiu quc gia.
Mc d Lin X thot khi nhng tc ng ti t nht ca cuc i Suy thoi, nhng k hoch
nm nm ca Stalin li gy nn nhng vn khc. c cng b vo nm 1928, k hoch ny
bao gm chng trnh thnh lp cc nng trang tp th. Trong qu trnh thc thi k hoch ny,
cc ph nng hoc b x t hoc b xua ui ti Siberia, b phn nng dn cn li b buc phi
lm vic trong cc nng trang. K hoch ny ph v c cu nng nghip v dn ti nn i
nm 1933.
CNG HA WEIMAR V HITLER (19191939)
Adolf Hitler li dng tnh hnh kinh t v x hi bt n ti c trong thp nin 1920 pht
trin ch ngha pht xt. ng ta ln nm quyn vo nm 1933.
au tht bi ca c nm 1918, Vua Wilhelm
S
II thoi v v chy sang H Lan. c tr thnh
mt nc cng ha, v chnh ph mi t
Weimar ch khng Berlin. Trong nhng
nm 19191933, nc c c gi l Cng
ha Weimar. Sau cuc bu c nm 1919, Friedrich
Ebert, mt ngi theo khuynh hng x hi ch ngha,
tr thnh tng thng u tin ca nn cng ha ny.
Di s lnh o ca ng, Cng ha Weimar chp nhn
cc iu khon khc nghit ca Hip c Versailles.
Trong nhng nm 19221923, Cng ha Weimar vi
ln phi chng tr cc m mu lt , u tin l ca
nhng ngi Bolshevik, sau l sc p ti chnh, ri
cui cng l mt m mu chnh tr, cm u bi mt k
pht xt ngi o lc cn t ai bit n l Adolf
Hitler.
Thng ch von Hindenburg (18471934)
tr thnh Tng thng Cng ha c Ebert qua i nm 1925. Thng ch Paul von
nm 1925. Sau khi ng qua i, AdolfHindenburg, lc 78 tui, tr thnh ngi k
Hitler tr thnh Fhrer.nhim. c gia nhp Hi Quc Lin nm 1926. Tuy
nhin, cuc i Suy thoi trn ton th gii vo u
thp nin 1930 gy ra hng lot vn x hi ln v kh khn v ti chnh ti nc c.
S NI LN CA ADOLF HITLER
Cuc bu c tip theo din ra vo nm 1932, vo lc
nc c ang trong thi k khng hong kinh t, vi
nn lm pht trm trng v t l tht nghip cao. Thng
ch Hindenburg ti c c tng thng; cn Adolf Hitler,
lc l lnh t ca ng Quc x v nh. Vi vic
nhng k theo Hitler kch ng bo lon v c nhiu
hnh ng hm da, ng Quc x ginh c hu
ht s gh trong Quc hi c v Hindenburg phi
min cng b nhim Hitler lm th tng vo thng 1
nm 1933.
Khi ta nh Quc hi c b t chy vo thng 2,

Hitler ban b tnh trng khn cp v ku gi tin
hnh mt cuc bu c mi. n thng 4-1933, Hitler
ginh c quyn lc tuyt i ti c v thit lp ch
c ng. Tip , nc c rt khi Hi Quc
Lin.
Adolf Hitler (18891945) sinh ti o.
Vo mt m thng 6-1934, c gi l m nhng
Trong Chin tranh Th gii I, ng ta
tng phc v trong qun i c v
con dao di, Hitler ra lnh st hi nhiu i th ca
c thng hun chng Ch thp ng ta. Khi Hindenburg qua i vo thng 8, Hitler
St. Nm 1920, ng ta tr thnh lnh t
c b nhim lm lnh t (Fhrer) ca ch th Ba.
ca ng Quc x.
ng ta bt u phc th cho s nhc nh m cc iu
khon trong Hip c Versailles gy ra cho nc c
v xy dng nc c tr thnh mt quc hng mnh.
CUC DIU BINH TI NUREMBERG: Binh lnh c diu binh ging c chin thng ca
ng Quc x ti i hi ng Quc x Nuremberg nm 1933. Ngh thut tuyn truyn ca
Quc x trong thp nin 1930 c vn dng thnh cng thu ht s ng h rt ln ca dn
chng dnh cho Hitler. Chnh sch ca Hitler c ng h v n ha hn bin nc c thnh
quc gia hng mnh.
Nm 1938, sau khi binh lnh c tin vo Sudetenland, Adolf Hitler c cho n nh ngi
anh hng khi ng ta ti th trn Wildenan.
CH NGHA BI DO THI TRI DY

Hitler cng ng Quc x ca ng ta ti cho ngi Do Thi v cc cng on gy ra cc vn x
hi cho nc c, v bt u truy bc h. B lut Nuremberg nm 1935 tc quyn cng dn c
ca ngi Do Thi v cm h kt hn vi nhng ngi khng phi Do Thi. Nhiu ngi Do Thi b
buc phi sng trong cc ghetto (khu dnh ring cho ngi Do Thi) v phi eo mt ngi sao su
cnh mu vng chng t h l ngi Do Thi.
Vo mt m m sau ny i vo lch s vi ci tn Kristallnacht (m knh v) vo thng 11-1938,

cc thnh vin Quc x p ph nh ca v gio ng ca ngi Do Thi trn khp nc c.
Khong 30.000 ngi Do Thi b bt gi, m u mt cuc tn st ngi Do Thi trn quy m ln ti
c. Trong by nm sau , su triu ngi gm ngi Do Thi, ngi Digan, ngi ng tnh v
ngi da mu b a vo cc tri tp trung.
C BNH TRNG QUN S

Nm 1935, c hy b tha thun hn ch v trang m Hip c Versailles nm 1919 p t i vi
nc ny. Nm 1936, qun c tin vo Rhineland, khu vc ca c b phi qun s ha khi kt thc
Chin tranh Th gii I, ri gia nhp lin minh vi pht xt Italia v qun phit Nht Bn. Qun c
cng can thip vo cuc ni chin Ty Ban Nha bng vic ng h lc lng pht xt do tng
Francisco Franco cm u.
CC
MC
THI
GIAN
Di thi Hitler, hu ht ngi Do Thi

ti c b buc phi eo mt ngi sao
mu vng chng t h l ngi Do
Thi.
V ta nh Quc hi c ti Berlin b
t chy vo ngy 27-2-1933 l ci c
Adolf Hitler nm ly quyn lc trong
tnh trng khn cp v ku gi t chc
mt cuc bu c mi.
Khi Hitler ln nm quyn, ng ta tm

cch tiu dit ton b lc lng i lp.
Trong s cc bin php c vic kim
duyt sch, bo, i pht thanh. ng
h Hitler, sinh vin v ng vin Quc
x t nhng cun sch b cm ti
Berlin vo thng 5-1933.
CHNH
1919 Friedrich Ebert tr thnh Tng thng u tin ca Cng ha c
1921 Adolf Hitler tr thnh lnh t ng Quc x
1925 Ebert qua i; Hindenburg tr thnh Tng thng
1933 Hitler c b nhim lm Th tng
1934 Hindenburg qua i v Hitler tr thnh Fhrer; n ra s kin m nhng con dao di
1935 Ngi Do Thi b tc quyn cng dn c
1936 Qun c tin vo khu phi qun s Rhineland; c lin minh vi Italia v Nht Bn
1938 c thn tnh o v Sudetenland
1939 c thn tnh Tip Khc v xm lc Ba Lan; Chin tranh Th gii II bt u

NI CHIN TY BAN NHA (19361939)
Ni chin Ty Ban Nha l cuc chin gia hai h t tng i lp ch ngha pht xt v ch
ngha x hi. Ch ngha pht xt ginh phn thng v tip l 36 nm cai tr ca mt nh
c ti.
rc Chin tranh Th gii I, Ty Ban Nha
T phi cc i qun vin chinh ti cng c v tr

ca h ti Morocco (Bc Phi). Nm 1921,
qun i Ty Ban Nha b th lnh ca ngi
Berber l Abd el-Krim nh bi, v phi n
nm 1927, Ty Ban Nha mi khut phc c ngi
Berber. Nm 1923, tht bi qun s Morocco dn
ti s cai tr qun s c ti pht xt ti Ty Ban Nha do
tng Primo de Rivera ng u.
Primo de Rivera cai tr Ty Ban Nha cho ti khi mt

quyn lc vo nm 1930. Nm sau, vua Alfonso XIII
Francisco Franco (18921975) cm u phi chu nhng b trc i hi tin hnh bu c.
cuc ni lon chng li chnh ph cng ng Cng ha thng c v nn qun ch b lt .
ha vo nm 1936. T nm 1939 cho ti Chnh ph vt qua c cc cuc ni lon ti Asturias
khi qua i, ng ta l nh c ti cai tr v Catalonia, v chnh ph mi ca Mt trn Bnh dn
Ty Ban Nha. c bu ra vo thng 2-1936.
Chnh ph mi do Manuel Azana lm Tng thng bao

gm c cc thnh vin ca ng Cng nhn X hi ch
ngha v ng Cng sn. c s ng h ca hai ng
ny, chnh ph phn i quyn lc ca Gio hi Thin
Cha gio La M trong cc vn ni b ca Ty Ban
Nha. Gio hi c s ng h ca qun i v lc
lng pht xt.
CUC I U GIA CH NGHA

PHT XT V CH NGHA X HI
Ngy 17-7-1936, cc tng lnh qun i ti Morocco
thuc Ty Ban Nha bt u ni lon. Nhng k ni
lon, do tng Francisco Franco lnh o v c s
ng h ca lc lng dn tc ch ngha, tc ng
Falange, tin nh Ty Ban Nha. Lc lng ni lon
cng c cc chnh ph pht xt Italia v c ng
h. Cuc ni lon dn ti mt cuc ni chin c lit.
n cui nm 1936, lc lng ny kim sot c
hu ht phn pha Ty v Nam ca Ty Ban Nha.
Trong thi gian ni chin Ty Ban
Nha, nhiu ngi t cc nc khc
tnh nguyn tham chin bo v l
tng chnh tr ca mnh. Tm p phch
ny nc Anh l tc phm ca ha s
Roland Penrose, c v vi mc ch
gip nhng ngi cng ha trong
hot ng gy qu.
C nam gii v n gii cng tham gia

cuc ni chin. Nhng n dn qun
thuc phe cng ha ny ang bo v mt
chin ly trn ng ph Barcelona vo
nm 1936. Lin X v L on Quc t
gm nhng tnh nguyn vin nc ngoi
gip nhng ngi cng ha.
Lc lng dn tc ch ngha c cc chnh ph pht xt Italia v c ng h. Bc nh ny l
ca nhip nh gia chin trng ni ting Robert Capa, ghi li cnh lc lng dn qun phe dn
tc ch ngha bn nhau vi nhng ngi cng ha Mt trn Cordoba vo thng 9-1936.
CHIN TRNG CA CC NIM TIN

Phe cng ha c s h tr ca Lin X kim sot cc khu vc th min Bc v min ng
Ty Ban Nha, trong c cc thnh ph Barcelona, Bilbao, Madrid v Valencia. Lc lng dn tc
ch ngha chim Bilbao nm 1937. ng h lc lng dn tc ch ngha, cc my bay nm bom
qun s kiu b nho ca c tn cng th trn Guernica thuc x Basque vo ngy 27- 4 nm
v git hi hng trm dn thng. y l ln u tin hot ng nm bom khng hn ch c tin
hnh nhm vo c dn thng v n nh du mt bc ngot trong lch s chin tranh hin i.
Cuc ni chin Ty Ban Nha l chin trng gia cc nim tin, nim tin vo ch ngha pht xt v
nim tin vo ch ngha x hi. Nhiu ngi t cc nc khc ng h bn ny hoc bn kia tnh
nguyn ti Ty Ban Nha chin u v l tng chnh tr ca mnh.
Khong 750.000 ngi thit mng trong chin tranh, trc khi qun chnh ph u hng lc lng
dn tc ch ngha, ti Barcelona vo thng 1-1939 v ti Madrid vo thng 3 cng nm. Tng Franco
c phong lm Lnh t (Caudillo) ca Vng quc v Ngi ng u Nh nc.
Franco cm tuyt i cc lc lng i lp vi ng
Falange, khi phc quyn hnh ca Gio hi Thin
Cha gio La M v tuyn b Ty Ban Nha rt khi
Hi Quc Lin. Mc d t ra ng h Hitler, nhng
Franco vn gi Ty Ban Nha th trung lp trong
Chin tranh Th gii II. Franco cai tr Ty Ban Nha
cho ti tn khi qua i vo nm 1975, khi nn qun
ch v dn ch mi c khi phc li.
Qun i ca Tng Franco nh nhau

vi nhng ngi cng ha trn ng
ph Madrid nm 1936. Vic nhng
ngi cng ha b Madrid vo thng 3-
1939 t du chm ht cho cuc ni
chin.
Bc ngot trong lch s chin tranh hin i l vic my bay c nm bom khng hn ch vo
c dn thng ti th trn Guernica nm 1937. S kin ny c ghi li bng mt trong nhng
bc tranh ni ting nht ca Pablo Picasso.
NHT BN NH TRUNG QUC (19311945)
Trong khi hai phe ng cng sn v Quc dn ng Trung Quc tin hnh mt cuc ni chin
c lit, th chnh sch bnh trng cng sc mnh qun s ca Nht Bn ni r trong khu vc.
n nm 1905, ngi Nht Bn nh bi c

Trung Quc ln Nga, kim sot Triu Tin
v Formosa (i Loan), tr thnh quc gia
qun s mnh nht trong vng. c s h
tr ca cc chuyn gia nc ngoi, cng
nghip Nht Bn pht trin nhanh trong nhng nm
19001925. c tin u t vo cc ngnh cng
nghip, Nht Bn nh thu nng dn tht nng. Tuy
nhin, nn cng nghip, ch yu l ngnh dt la, li
ph thuc nhiu vo th trng nc ngoi. Trong thi
k i Suy thoi, cc th trng ny suy sp v hot
ng sn xut ti nhiu nh my ca Nht Bn phi tm
dng. Trong tnh trng dn s gia tng, s lnh o
chnh tr yu km, gii qun s bt u m rng nh
hng ca Nht Bn sang cc nc lng ging.
Bc bim ha ny ca c cho thy s Cng lc

tn bo ca ngi Nht Bn i vi ,
nhng ngi Trung Quc chng i Trung
trong thi gian Nht chim Mn Chu Quc
ng Bc Trung Quc nm 1931. dng
nh
mun i li Mn Chu m Nht Bn cai qun t nm
1905. Mt v n ng st min Nam Mn Chu vo
nm 1931 dn ti vic Nht Bn chim thnh ph
Phng Thin (nay l Thm Dng) Mn Chu. Ti
, vo nm 1932, ngi Nht Bn thnh lp mt nh
nc b nhn, gi l Mn Chu Quc. Trn danh ngha,
nh nc ny do Ph Nghi, hong cui cng ca
Trung Quc, tr v, nhng trn thc t li chu s kim
sot ca qun i Nht Bn.
kim sot vng Mn Chu giu ti

nguyn ng Bc Trung Quc, ngi
Nht Bn chim thnh ph Phng
Thin vo nm 1931. Nm 1932, ngi
Nht Bn dng ln mt nh nc b
nhn do hong cui cng ca Trung
Quc l Ph Nghi ng u, nhng li
do ngi Nht Bn iu khin.
i qun i ao ca Trung Quc cng thuc lc lng bo v Tha c (Nhit H), ng
Bc Bc Kinh, khi ngi Nht Bn tn cng thnh ph ny vo thng 3-1933.
NHT BN XM LC TRUNG QUC
Trong nhng nm 19351936, khu vc Ni Mng chu
nh hng nng n t pha Nht Bn. Ti Trung Quc,
ni chin gia nhng ngi thuc phe Quc dn ng
v phe cng sn Trung Quc vn tip din. Lnh o
Quc dn ng l Tng Gii Thch b bt lm con
tin vo nm 1936. ng ta ch c phng thch khi chu
chp nhn hp tc vi nhng ngi cng sn khng
Nht. Hai bn tr thnh lin minh bt c d khi Nht
Bn bt u xm lc Trung Quc trn quy m ln vo
nm 1937.
Qun i Nht Bn c trang b tt hn tn cng

vo cc thnh ph Trung Quc, trong c Thin Tn,
Bc Kinh v Thng Hi. Qun Nht gy ra v thm
st hn 10 vn ngi Trung Quc ti Nam Kinh. Mc
d ngi Trung Quc ra sc nh tr, nhng n
nm 1938, ngi Nht Bn vn kim sot c hu ht
min ng Trung Quc v lp nn chnh ph b nhn
ti Bc Kinh v Nam Kinh. Tng Gii Thch v chnh
ph Quc dn ng ca ng ta ri v T Xuyn. Ti
y, h nhn c hng vin tr qun s t M v Anh.
Trong
khi ,
nhng
ngi
cng sn
do Mao
Trch
ng
dn u
vn kim
sot
phn ln
lnh th
khu
vc Ty Di s cai tr ca Nht hong Hirohito
(19011989), Nht Bn theo ui chnh
Bc
sch gy hn vi cc nc lng ging.
Trung
Sau Chin tranh Th gii II, Nht Bn
Quc. hi phc v tr thnh mt nc cng
Khi qun nghip hng mnh. Hirohito qua i
pht xt nm 1989 v l v hong tr v lu
Nht c nht trong lch s Nht Bn.
nh
tin v hng Ty vo nm 1939, h b qun i Lin
X chn li. Chin tranh Trung-Nht ko di cho ti Sau khi chim c Mn Chu, Nht
nm 1945, khi Nht Bn phi u hng vo cui Chin Bn m mt cuc tn cng quy m ln
vo Trung Quc. Nm 1937, qun Nht
tranh Th gii II.
Bn c v trang ti tn tin c
nhng bc ln, tn cng nhiu thnh
ph min ng Trung Quc v thm
st hng trm nghn dn thng. Sau
khi chim c Bc Kinh, ngi Nht
Bn m mt cuc tn cng c lit vo
Thng Hi vo thng 8-1937.
Hng nghn dn thng b git hi khi qun Nht Bn tn cng thnh ph Thng Hi vo thng
11- 1937. Bc nh ny ghi li cuc tn st khng khip ti ga Thng Hi sau v tn cng ca
qun Nht.
Sau khi chim c Mn Chu, Nht Bn xm chim min ng Trung Quc vo nm 1937, tn
cng Thin Tn, Bc Kinh, Thng Hi v Nam Kinh. n nm 1938, ngi Nht Bn chim
c hu ht min ng Trung Quc.
NC C BNH TRNG (19381939)
V mun gi ha bnh chu u nn Anh v Php phi nhng b trc cc chnh sch
bnh trng ca Hitler, cho php c thn tnh o v Tip Khc.
t trong nhng tham vng ca Adolf
M
Hitler l thng nht c v o. Vic
thng nht ny b cm theo cc iu
khon ca Hip c Versailles (1919) v
Php v cc nc khc cho rng nh
vy th nc c s qu mnh. Tuy nhin, n u thp
nin 1930, nhiu ngi dn ti c v o li mun hai
nc ny thng nht. Nhng vo nm 1934, mt m
mu o chnh ca ng Quc x ti o tht bi.
Nm 1938, Hitler gp th tng o, Kurt von
Schuschnigg, v a ra nhng ngh mi. Lc , do
bi cnh hn lon v qun c ang e da nc o,
nn Schuschnigg t chc, nhng ch cho Artur von
Seyss-Inquart, th lnh ng Quc x o. Von Seyss-
Inquart mi qun c vo chim ng o, v hp
nht (Anschluss) gia hai nc chnh thc c tuyn
b vo ngy 13-3-1938.
Sau khi Hip nh Munich c k kt
Hitler
vo thng 9-1938, th tng Anh Neville
Chamberlain tuyn b: Ti tin rngcng
mun
y l ha bnh cho chng ta.
i li
nhng lnh th c trao cho cc nc khc theo Hip
c Versailles v l nhng ni c nhiu ngi gc c.
Mt trong nhng khu vc nh vy l Sudetenland ca
Tip Khc. V mc ch duy tr ha bnh chu u,
Hip nh Munich c k kt vo thng 9-1938.
Theo Hip nh ny, Sudetenland c trao cho c.
y l mt phn trong s nhng b c coi l hp l

i vi Hitler, v c gi l s xoa du. Nhng v
pha Hitler, nh th vn cha , v vo thng 3-1939, Artur von Seyss- Inquart (18921946) l
qun c xm chim Tip Khc. C rt nhiu ting th lnh ca ng Quc x o v thnh
ni phn i vic ny, nhng khng h c hnh ng vin ni cc. ng ta mi ngi c
no c thc hin. xm chim nc mnh v bin o tr
thnh mt phn ca ch th Ba. Vic
o b thn tnh vo thng 3- 1938 cng
khng b Anh hay Php phn i nhiu.
Qun c tin vo Vienna nm 1938. Hitler mun thng nht tt c cc dn tc ni ting c
thnh mt quc gia i c, mt phn quan trng trong quan nim ca ng ta v ch c
th Ba.
Qun c tin vo Prague thng 4-1939. nhng b c Quc x, trc Tip Khc
phi tr li Sudetenland cho c nm 1938. Tuy nhin, Hitler cho rng nh vy l cha , v
qun c xm lc Tip Khc ngy 15-3-1939.
CHIN TRANH TH GII II BNG N (1939)
Sau nhng ln c nhng b, ngy cng ln ti, nhng hnh ng xm lc Ba Lan ca
Hitler dn n vic Anh v Php tuyn chin vi c.
a cng quc trong Phe Trc c, Italia v
B
Nht Bn u mun m rng lnh th.
Hitler khng cho l s c bt c hnh ng
qun s quc t no chng li d tm bnh
trng ca ng ta. phng nguy c b
tn cng t pha ng, ng ta k hip c khng
xm lc vi Lin X, gi l Hip c Molotov-
Ribbentrop, vo thng 8-1939. c v Lin X b mt
chia nhau lnh th ng u. Bt chp li ku gi ca
Neville Chamberlain, Tng thng M Roosevelt v
Gio hong La M, v cng bi cm thy rng khng
c nguy c qun s no i vi mnh, nn Hitler ra
lnh xm lc Ba Lan ngy 1-9-1939. Hai ngy sau ,
Anh v Php tuyn chin vi c. Lin X lc
k hip c khng xm lc vi c v qun Lin X
lin chim Ba Lan t pha ng. Ba Lan b c v
Lin X chia nhau. Thng 4-1940, qun c xm Winston Churchill (18741965) tr
chim an Mch v Na Uy, v n thng 5 th chim c thnh th tng Anh nm 1940 v lnh
B, H Lan v Php. o nc Anh trong Chin tranh th
gii II.
Thng 6-
1940,
Italia
tuyn
chin
vi qun
ng
minh. S
qun
Anh
c
iu ti
Php
buc
phi rt T thng 7 n thng 10 nm 1940,
v khng qun c nm bom cc thnh
Dunkirk, ph ca Anh v tn cng khng qun
v t Anh. Trong thi gian ny, khng qun
hng Anh tiu dit 1.733 my bay ca
trm khng qun c v ch b mt 915 my
nghn bay. n ngy 31-10, Anh ginh
qun phn thng trong Trn chin nc
c s Anh.
tn ti
Anh. Khi hu ht lnh th chu u chu s kim sot ca pht xt, Hitler bn ln k hoch xm lc
nc Anh, trong khi M vn ng ngoi cuc chin. Thng 7-1940, khng qun c bt u tn cng
cc mc tiu ti Anh.
Qun c tn cng qun i Ba Lan c v trang ngho nn cht gn sng Vistula vo thng
9-1939. Nhiu phn pha Ty ca Ba Lan b sp nhp vo ch th Ba ca c, nhiu ngi b
a sang c lm lao ng cng bc.
Ngy 10-5-1940, qun c xm chim H Lan v B. Qun Anh c iu ti Php nhng khng
cn c bc tin ca qun c. H phi rt v cng Dunkirk ca Php. T ngy 29-5 n 4-6,
335.000 qun Anh v qun ng minh c s tn an ton ti nc Anh t cc b bin quanh
cng Dunkirk.
CHIN TRANH MT TRN PHA TY
(19391945)
Sau nhng thnh cng ca qun c chu u v Bc Phi, thng li ca qun ng minh ti
El Alamein v Stalingrad to mt bc ngot trong cuc chin tranh, dn ti tht bi ca qun
c.
rn nh nc Anh ko di n tn ngy 31-
T 10-1941, buc Hitler phi t b k hoch

xm lc nc Anh. Hitler chuyn sang ch
trng vo hot ng nm bom xung cc c
s cng nghip, cc thnh ph v cc xng
ng tu ca Anh vo ban m. Cc trn nm bom ny
ko di ti thng 5-1941, nhng khng lm suy sp
c tinh thn nc Anh, v Anh lc nhn c
hng ha v thit b vin tr rt ng k t M.
Erwin Rommel (18911944) ch huy cc BC

n v thit gip ca c Bc Phi. Xe
tng ca cc n v ny th hin sc TIN
mnh vt tri so vi xe c c k ca CA
qun Anh.
QUN
C
Trong khi , qun Italia xm lc Hy Lp v Bc Phi.
Qun Anh y li qun Italy Bc Phi, nhng vo
thng 4-1941, qun i ca Hitler chim c Hy Lp Bernard Montgomery (18871976) ch
v Nam T h tr qun ca Mussolini. c nh bt huy qun Anh Bc Phi v chu u.
Anh ra khi Hy Lp v iu mt i qun hng mnh Thng li ca Qun on 8 do ng ch
do tng Rommel ch huy ti Bc Phi (lc l Lin huy ti El Alamein l bc ngot ln
X). i qun tinh nhu ny y qun Anh lui v Ai trong cuc chin.
Cp.
Thng 6-1941, phn khch trc thng li qun s

mt trn pha Ty v v mun ginh ngun cung cp
du m, qun i ca Hitler m mt tn cng quy
m ln vo nc Nga. Qun c y li qun Nga ti
tn Leningrad, Moscow v Kiev. Tuy nhin, trong ma
ng Nga khc nghit, qun c li mt phn ln
lnh th va chim c.
XU TH CHNG C
Georgy Zhukov (18961974) ch huy
Thng 8-1941, Th tng Anh Winston Churchill v
Hng qun Lin X trong cuc chin
Tng thng M Franklin D. Roosevelt k Hin chng
tranh chng qun xm lc c.
i Ty Dng, mt tuyn b t do cho tt c mi
ngi.
Thng 12 cng nm , M chnh thc tham chin sau
khi b Nht Bn tn cng vo Trn Chu Cng. Trong
khi , qun ng minh c iu ti Bc Phi chn
bc tin ca tng Rommel sang Ai Cp. Thng 11-
1942, qun ng minh ginh phn thng trong trn
nh quyt nh vi qun c v qun Italia El
Alamein (Ai Cp). mt trn pha ng, qun Nga
cng phn cng qun c Stalingrad v buc qun
c phi rt lui. Hai thng li ny ca qun ng minh Dwight D. Eisenhower (18901969) l
nh du bc ngot ca cuc chin. T lnh Ti cao ca qun ng minh
trong chin tranh, v sau (1953) tr
thnh tng thng M
Phi cng thuc khng qun Anh gii lao bn chic my bay tim kch Spitfire trong khong thi
gian tm ngng ca Trn nh nc Anh. Mc d i phng vt hn v s lng, nhng vi
my bay hin i hn, phi cng Anh ngn chn c khng qun c nm bom xung nc
Anh.
Mt i pho ci ca c xut qun h tr lnh b binh trong trn Stalingrad. Thng 11-1942,
qun Nga m mt cuc phn cng bt ng vo qun c ang tn cng Stalingrad v buc qun
c phi rt lui.
n nm 1941, c chim c hu ht chu u, tr Anh, v bnh trng sang c Bc Phi.
T thng 6- 1940, chnh ph Vichy ca Php do Thng ch Ptain iu hnh t thnh ph Vichy
thc cht l b nhn ca c.
y l cnh mt my bay nm bom Halifax ca Anh ang nhm vo mc tiu trong chin dch
oanh kch ban ngy xung mt nh my lc du Wanne- Eickel (vng Ruhr ca c) nm
1944. Hot ng nm bom d di ca qun ng minh xung cc c s cng nghip v cc thnh
ph ca c l mt nhn t quan trng dn ti tht bi chung cuc ca qun c.
Trong sut nm 1942 v 1943, cc tu ngm ca c

tn cng cc tu ch hng ha v thit b ti nc
Anh. i ph vi nguy c ny, tu hi qun v my
bay ca Anh phi bo v tu thuyn. Nm 1943, Anh v
M bt u nm bom cc c s cng nghip v thnh
ph ca c. Thng 7 nm , qun Anh v M b
ln o Sicily, v n thng 9, b vo t lin Italia.
Din tin chin s ny dn ti s sp ca Mussolini
v Italia phi u hng.
THT BI CUI CNG CA C

mt trn pha ng, qun Nga dn dn y li qun
c ra khi lnh th ca h. Mt trn th hai c m Khi nc Php sp nm 1940, tng
Charles de Gaulle tr thnh lnh o
ra vo ngy 6-6-1944 (c gi l Ngy D), khi qun
ca nc Php t do. ng lm Tng
ng minh b vo Normandy (Php). Qun c
thng Cng ha Php vo nm 1945 v
phn cng, nhng n thng 1-1945 th phi rt lui. cc nm 19591969.
Qun i X-vit bt u tin ti Berlin. Trc ,
qun ng minh tin n st bin gii nc c vo
thng 12. n thng 3-1945, qun ng minh vt qua sng Rhine v qun i Lin X tin n st
ca ng Berlin. Hitler t vn vo ngy 30-4-1945. Ngy 7-5- 1945, c u hng khng iu kin.
THM ST NGI DO THI

Chng bao lu sau khi tin vo Berlin, qun ng minh pht hin thy ti c dit chng khng
khip nht trong lch s loi ngi 12 triu ngi Do Thi, ngi Digan, ngi ng tnh luyn i v
nhiu nn nhn khc trong cuc n p ca Hitler b tn st, ch yu l trong cc tri tp trung.
Khong mt na trong s ny l ngi Do Thi, v nhng ngi sng st sau nh c nhiu
nc khc.
Vo ngy D tc 6-6-1944, qun ng
minh b ln b bin Normandy,
1.200 tu chin v 4.100 my bay a
132.500 lnh ln b, trong khi 10.000
my bay khc tn cng cc v tr ca
qun c. Nh cuc b ny m qun
ng minh y c qun c ra
khi nc Php.
CHIN TRANH THI BNH DNG (1941
1945)
Cuc tn cng ca Nht Bn vo Trn Chu Cng ko M vo cuc Chin tranh Th gii II.
Sau nhng thng li ban u, qun Nht dn dn b y li v nc mnh.
thng 9-1940, Nht Bn lin minh vi
T
c v Italia, nhng khng tham chin. Sau
khi Nht Bn xm lc Trung Quc nm
1937, M ngy cng tng sc p i Nht
Bn phi rt qun khi Trung Quc. Cuc
chin Thi Bnh Dng bt u vo ngy 7-12-1941,
khi my bay ca Nht Bn xut pht t su tu sn bay
v c tn cng mt cn c hi qun ca M Trn
Chu Cng, thuc qun o Hawaii. Hn 2.400 binh s
c Yamamoto Isoroku (18841943) v thy th M b thit mng, 18 tu hi qun ln b
ln k hoch cuc tn cng Trn Chu ph hy hoc hng nng. Pha Nht Bn ch mt cha
Cng. Thng 4-1943, khi bay th st y 100 qun. Cng ngy hm , qun Nht Bn cng
qun Nht Bn ti qun o Solomon, xm chim Thi Lan. Ngy hm sau, Quc hi M pht
hnh trnh ca ng b qun ng minh ng chin tranh vi Nht Bn. Sau , c v Italia
pht hin do gii m c tn hiu lin tuyn chin vi M.
lc v tuyn ca Nht Bn. c
thit mng khi my bay ch ng b qun
M bn h.
Cc tu chin ln ca M l Tennessee v West Virginia bc chy trong v Nht Bn tn cng
Trn Chu Cng ngy 7-12-1941. Trong v tn cng ny, 18 tu M ln, trong c tm tu
chin, b ph hy hoc h hng nng.
PHI CNG KAMIKAZE NHT BN

Kamikaze (theo ting Nht) ngha l Thn Phong,
dng ch cn bo thn lm tan tc tu thuyn ca
qun Mng C ang chun b xm lc Nht Bn vo
nm 1281. Trong giai on cui ca cuc chin tranh
Thi Bnh Dng, rt nhiu phi cng Nht Bn tnh
nguyn cht v Nht hong bng cch li my bay cht
y bom lao vo tu chin ca qun ng minh. Hn
mt na trong tng s 2.900 ln xut kch ca cc phi
cng Thn Phong l nhm bo v o Okinawa. My Cc phi cng Thn Phong thng thc
bay c cc phi cng Thn Phong s dng nhiu nht hin mt s nghi thc trc khi xut
l my bay chin u Zero. kch, v h qun mt chic khn c
bit.
Cc cuc tn cng Thn Phong c Hi qun Hong gia Nht Bn thc hin ln u tin vo
ngy 25-10-1944, trong trn Vnh Leyte. Trong chin tranh, c khong 300 tu ca phe ng
minh b thit hi v cc my bay Thn Phong tn cng.
Ngy 10-12-1941, tu chin Prince of Wales (Cng tc x Wales) v tun dng hm Repulse (Phn
cng) ca Anh b my bay ca qun Nht Bn nh m Vnh Xim. Do hm i ca M v Anh
thit hi nng, Nht Bn lc cho rng h hon ton kim sot c Thi Bnh Dng. Ch trong
nm thng, qun Nht Bn trn vo Min in, Hng Kng, Singapore, M Lai, Thi Lan, Philippines
v thuc a ng n ca H Lan (tc Indonesia). Qun Nht cng chim c o New Guinea v e
da vng ven bin pha Bc ca Australia. Do huy ng hu ht qun i v thit b ca mnh
gip qun ng minh chu u, Australia buc phi nh ti M phng v.
THIT HI TRN BIN CA NHT BN

Tuy nhin, khng phi ton b hm i M b nh m trong v tn cng ca Nht Bn vo Trn
Chu Cng. Ba tu sn bay ca M ra khi vo thi im xy ra v tn cng v nhanh chng c hai
tu sn bay khc ti nhp on. bnh trng tip theo ca Nht Bn b chn ng bi hai trn
hi chin vo nm 1942.
Trn
Bin San
h (t
ngy 4
n ngy
8- 5) l
trn
nh u
tin
trong
lch s
hi qun
m cc
tu i
ch
khng
nhn
thy
nhau khi
tham
chin.
Ch c
cc my
bay xut
kch t
cc tu
sn bay Sau chin thng Midway, M chim
o Guadalcanal (qun o Solomon)
nh bt qun Nht Bn ra khi rng giao
vo thng 8- 1942. Theo chn qun M,
rm Min in l mt vic rt kh chin
qun New Zealand tin n b vnh
khn. Trong thi gian u ca cuc vi
Guadalcanal vo thng 11-1943.
chin, qun Anh di s ch huy ca nhau.
tng Wingate, c gi l lc lng Khng
c nhim Chindit, hot ng pha sau bn no ginh phn thng r rt, nhng trn nh ny
chin tuyn ca qun Nht Bn nhiu chn c k hoch xm lc Australia ca Nht
cy s. Bn. Thng 6, Nht Bn d nh xm lc mt hn o
nh nhng c tm chin lc l o Midway v qun
o Aleutian. Nhng lm c vic , Nht Bn cn phi tiu dit my bay M ng Midway.
Tuy nhin ngi M gii c mt m v tuyn ca Nht Bn v chun b i ph vi cuc tn
cng ny.
Trong trn Midway (t ngy 4 n ngy 6-6), hi qun Nht Bn b my bay t tu sn bay ca M
gy tn tht nng ti mc phi rt lui. Trn Midway mang li thng li quyt nh cho qun M v to
bc ngot trong chin tranh. Sau khi chn c bc tin ca qun Nht Bn, M bt u nhim v
ti chim cc vng lnh th.
Trong ba nm tip theo, M ginh li c cc qun o Gilbert, Marshall, Caroline v Mariana. T

cc hn o ny, M c th nm bom xung cc thnh ph v cc c s cng nghip ca Nht Bn.
Thng 9-1944, qun M bt u chim li Philippines, trong khi tp on qun 4 ca Anh bt u
chim li Min in. Sau cc trn nh c lit, qun M chim c cc o Okinawa v Iwo Jima
ca Nht Bn vo u nm 1945.
CC MC THI GIAN CHNH
1941 Ngy 7-12 Nht Bn tn cng hm i Thi Bnh Dng ca M Trn Chu Cng, Hawaii; M
tuyn chin vi Nht Bn.; Nht Bn nh m cc tu ca Anh Vnh Xim.
1942 Qun Nht Bn vo Hng Kng, Min in, Thi Lan, Singapore, M Lai, ng n thuc
H Lan v Philippines; din ra cc trn Bin San h, Midway v Guadalcanal.
1944 Trn nh Vnh Leyte; qun M chim li Philippines.
1945 Qun M chim cc o Okinawa v Iwo Jima; khng qun M nm bom nguyn t xung
Hiroshima v Nagasaki; Nht Bn u hng ngy 14-8.
HA BNH THI BNH DNG (19451948)
Khi qun M ti ca ng Nht Bn, ngi Nht Bn chun b sn sng chin u ti cng.
Vic M nm hai qu bom nguyn t buc h phi u hng.
hi M chim o Okinawa, hn 100.000
K
ngi Nht v 12.000 lnh M thit mng.
Sau tn tht nng n ny, cc ch huy phe
ng minh s rng nu qun ng minh
b ln lc a Nht Bn th s c nhiu tn
tht. H bit rng ngi Nht Bn s chin u n hi
th cui cng bo v t nc mnh, v h c tnh
nu qun ng minh xm chim Nht Bn th s c ti
mt triu binh lnh ca phe ng minh thit mng.
Ti M, Franklin D. Roosevelt c bu lm tng

thng nhim k th ba vo nm 1944. Cc nh khoa
hc M b mt pht trin mt loi v kh mi c sc
hy dit khng khip l bom nguyn t. Roosevelt qua
i ngy 12-4-1945 v ngi k nhim ng l Harry
Truman c mt quyt nh h trng l nm bom i din pha Nht Bn ang ch k
nguyn t xung Nht Bn. tuyn b u hng chnh thc vi
Tng Douglas MacArthur trn tu
chin Missouri ca M vo ngy 2-9-
1945.
NHT
BN
U
HNG
Tng
thng
M
Truman
lp lun
rng s Pho i bay B-29 ca hng Boeing
dng (M) l loi my bay nm bom ln nht
c s dng trong Chin tranh Th
bom
gii II.
nguyn
t s
sm chm dt c chin tranh v c th s cu mng sng ca hng triu binh lnh ng minh. Cui
thng 7-1945, phe ng minh ra ti hu th e da s hy dit ton b lnh th Nht Bn nu Nht
Bn khng u hng. Nht Bn khng c ng thi no chng t l s u hng, nn sau mt
qu bom nguyn t c M nm xung thnh ph Hiroshima ngy 6-8-1945, lm khong 130.000
ngi thit mng. Ba ngy sau, qu bom nguyn t th hai c nm xung thnh ph Nagasaki v
ln ny c ti 750.000 ngi thit mng. Hng nghn ngi b thng v nhim x sau cng cht
dn. Vic M s dng bom nguyn t cui cng buc Nht Bn phi u hng vo ngy 14-8-1945.
Chin tranh Th gii II chm dt khi Nht Bn chnh thc u hng vo ngy 2-9-1945. Hn hai triu
ngi Nht Bn cht trong cuc chin tranh ny, 100 thnh ph ca Nht Bn b ph hy trong cc
trn bom, v sn xut cng nghip ca Nht Bn thc cht b ngng tr. Phi mt mi nm sau ,
cng nghip Nht Bn mi hi phc li bng mc trc chin tranh.
BOM NGUYN T NM XUNG HIROSHIMA: Vic pht trin bom nguyn t ca cc nh

khoa hc M c gi b mt. Ch c hai qu bom loi ny c s dng trong chin tranh.
Qu bom th nht nng nm tn, c tn l Cu b (Little Boy), c pho i bay B-29
mang tn Enola Gay ca M nm xung Hiroshima (nh di) vo ngy 6-8-1945. Ba ngy sau,
qu bom nguyn t th hai G Bo (Fat Man) c mt pho i bay khc l Bockstar nm
xung Nagasaki hy dit thnh ph ny.
LIN HP QUC (19451948)
Kt thc Chin tranh Th gii II, cc cng quc ng minh thng trn chia nc c thnh
bn vng. Lin Hp Quc c thnh lp duy tr ha bnh trn th gii.
ip sau Hi ngh Yalta, vic phn chia nc
T
c c ba cng quc trong khi ng
minh khng nh ti Hi ngh Potsdam. Lc
ny, Roosevelt qua i, thay ng ln lm
tng thng M l Harry S. Truman. i din
ca Anh tham gia hi ngh l th tng Clement Attlee.
Nc c cng b mt mt phn lnh th cho Ba Lan
v Lin X. Cc nc b c v Nht Bn xm chim
ginh li quy ch c. nh hng ca Lin X tng ln
khi Bulgaria, Hungary, Ba Lan, Romania, Tip Khc,
Nam T v ng c tr thnh cc quc gia cng sn.
M ha gip tt c cc dn tc t do b e da (Hc
thuyt Truman) v a ra K hoch Marshall gip
chu u hi phc kinh t.
LIN
HP
QUC
Ngy 25-4-1945, t chc LHQ chnh
Thut
ng
thc c thnh lp ti mt hi ngh
San Francisco. Tn ch ca t chc nyLin
Hp
l duy tr nn ha bnh trn th gii v
Quc
gii quyt cc vn ny sinh thng qua
(LHQ)
hp tc quc t.
c s
dng ln u tin vo thng 1-1942, khi cc quc gia
ng minh k Hin chng i Ty Dng. Trong
Hin chng ny, cc nc ny nht tr chng li cc
Tuyn b Potsdam nm 1945 to iu
nc phe Trc v s khng k bt k mt hip nh ha
kin a nhng tn Quc x l ti
bnh ring r no. LHQ t mc tiu s tr thnh mt t
phm chin tranh ra xt x, u tin ti
chc mnh hn Hi Quc Lin. LHQ thnh lp Hi
Berlin v sau ti Nuremberg. Trong
ng Bo an y quyn uy, l ni ra quyt sch cn bc nh ny, cc cu th lnh Quc x
phi c hnh ng g nu xy ra tranh chp. Cc thnh gm Hermann Goering, Rudolf Hess v
vin c ngha v ng gp v kh v nhn lc cho cc Joachim von Ribbentrop ang ch b
hot ng gn gi ha bnh do LHQ t chc. Nm thm vn trc phin ta. C ba u b
1948, LHQ ra Tuyn ngn Nhn quyn, khng mang tuyn c ti. Goering t vn ch vi gi
tnh cht rng buc i vi cc nc thnh vin. trc khi b hnh hnh; Hess b t
chung thn v cht nm 1987 ti nh t
Spandau; cn von Ribbentrop b treo c
cng chn thnh vin cao cp khc ca
ng Quc x ngy 16-10- 1946.
Ti Hi ngh Yalta vo thng 2-1945, B Ba cng quc ng minh vi cc i din l
Churchill, Roosevelt v Stalin, quyt nh sau chin tranh s chia nc c thnh bn vng.
Ngy 25-6-1948, Lin X phong ta thnh ph Berlin vi mc ch buc Php, Anh v M phi
t b quyn kim sot phn Ty Berlin. cung cp lng thc cho dn chng Ty Berlin,
Anh v M phi thc hin cc chuyn bay ch hng cho thnh ph ny trong sut 15 thng
cho ti khi lnh phong ta c d b.
ITALIA V BALKAN (19431949)
Sau Chin tranh Th gii II, Italia tr thnh mt nc cng ha; Hy Lp tri qua cuc ni chin
ko di trong ba nm v Josip Tito tr thnh ngi ng u nh nc cng sn Nam T.
au khi u hng qun ng minh vo nm
S
1943, Italia c hai chnh ph. min nam,
vua Victor Emmanuel v th tng Badoglio
cai tr vi s ng h ca khi ng minh.
pha Bc, qun c cu Mussolini ra khi nh
t v thnh lp mt nh nc pht xt. Tnh trng ny
ko di n thng 4- 1945, khi Mussolini b cc chin s
khng chin Italia bn cht. Nh vua v th tng mi
Alcide de Gasperi iu hnh ton b Italia. Thng 5-
1946, vua Italia t ngi. Con trai ng tr thnh nh vua
mi l Umberto II. Mt thng sau, mt cuc trng cu
dn c tin hnh v ngi dn chn hnh thc nh
nc cng ha; th l hong gia Italia ri khi t nc.
Trong
thi gian
Alcide de Gasperi (18811954) thnh
lp ng Dn ch Ki-t gio v tr
c xm
thnh th tng Italia nm 1945.
chim
Hy Lp,
nhng
ngi
cng sn
nc
ny
thnh lp
c
mt lc
lng v
Trong Chin tranh Th gii II, Josip trang rt
Broz Tito (18921980) t chc cuc mnh.
khng chin chng qun c chim Sau
ng ti Nam T, v nm 1953 ng tr chin
thnh tng thng Nam T. tranh, h
mun
bin Hy Lp thnh mt quc gia cng sn. Nm 1946, mt chnh ph hong gia c bu ra a
vua George II tr li ngai vng. Nhng ngi cng sn bt u ni dy v ni chin bng n. Theo hc
thuyt Truman, M cung cp vin tr cho qun i Hy Lp vn ng h nh vua. Chin s tip din
cho ti khi nhng ngi cng sn b tht bi vo nm 1949.
Cc n du kch Nam T c hun luyn trong mt doanh tri ca qun ng minh ti Italy
trong nhng nm cui ca Chin tranh th gii th hai. H tham gia cuc chin tranh du kch
ti Nam T t khi qun c xm chim t quc h.
Nam T c thnh lp sau Chin tranh Th gii I gm

Serbia, Montenegro, Croatia, Slovenia v Bosnia-
Hercegovina, do vua Alexander I tr v. Nam T b
qun c chim ng trong Chin tranh Th gii II, khi
nh vua chy sang London. Cuc khng chin chng
qun xm lc c do ngi Chetnik (nhng ngi
Serbia theo ch ngha dn tc) v nhng ngi du kch
cng sn cng tin hnh, nhng hai lc lng ny sau
li nh nhau. Sau Chin tranh Th gii II, lnh o
ca lc lng du kch Tito tr thnh ngi ng u
chnh ph cng sn.
Quc huy ca Nam T c hnh ngi sao
ca ch ngha cng sn v su ngn
uc tng trng cho su nc cng
ha: Bosnia-Hercegovina, Croatia,
Macedonia, Montenegro, Serbia v
Slovenia.
NI CHIN HY LP: Sau khi vua Hy Lp tr li ngai vng vo thng 9-1946, nhng ngi
cng sn bt u mt cuc ni chin quy m ln. M vin tr rt nhiu v mt qun s v
kinh t cho lc lng bo hong. Nhng ngi cng sn thnh lp chnh ph lm thi ti min
Bc vo nm 1947. Ni chin ko di ti ngy 16-10-1949. Trong ba nm ni chin, hn 50.000
ngi thit mng v hn na triu ngi Hy Lp b mt nh ca.
N C LP (19451947)
Nhn dn n chin u chng ch cai tr ca
quc Anh t th k XIX. Nm 1947, Anh chia ct
n , trao quyn c lp cho ngi Hindu v
ngi Hi gio.
au Chin tranh Th gii I, Anh ha hn cho
S
n ng vai tr ln trong vic t qun
b li s ng h m n dnh cho Anh
trong thi gian chin tranh. Nm 1919, o
lut Chnh quyn n c thng qua. Lut
ny cho php ngi n c bu ra mt Ngh vin
n , nhng cc thng c ngi Anh vn nm thc
quyn. Ngi n nhn thy mt o lut nh vy
vn cha .
Cc
thnh
vin ca
ng
Quc i
n
t
chc
chin
dch bt Sau khi hnh thnh hai quc gia
phc Pakistan v n , Pakistan c iu
tng v hnh t Karachi, cn n c iu
bt hp hnh t New Delhi. Min ng Pakistan
tc vi ly khai v tr thnh quc gia
Bangladesh c lp vo nm 1971.
Jawaharlal Nehru (18891964) b t v ngi
ti bt phc tng nm 1921. Nm 1928, Anh.
ng tr thnh th lnh ng Quc i c Mahatma Gandhi dn dt trong chin dch ny,
n , v n nm 1947 ng tr thnh h ku gi ty chay hng ha ca Anh, khng np
th tng u tin ca nc n c thu v phn khng mt cch th ng, ngha l phn
lp. khng bt bo ng chng li ngi Anh.
Nm 1945, chnh ph Anh quyt nh trao cho n quy ch c lp trong khi Lin hip Anh. Tnh
hnh tr nn phc tp, v n c hai cng ng tn gio ln l ngi Hindu v ngi Hi gio.
Ngi Hi gio t hn ngi Hindu, nhng h khng chp nhn bt k hnh thc chnh ph no khin
h b t di s cai tr ca ngi Hindu. V trong bi cnh c lp ang ti gn, ngi Hi gio bt
u i thnh lp mt nh nc ring r ca ngi Hi gio n .
Sau khi xy ra cc cuc bo ng khin nhiu ngi thit mng, nc Anh cui cng cng ng vi
vic phn chia n . Khu vc ng Bc v Ty Bc c dn c ch yu l ngi Hi gio tr thnh
quc gia Pakistan c lp vo ngy 14-8- 1947. Muhammad Ali Jinnah tr thnh quan ton quyn u
tin ti Pakistan. Ngy hm sau, phn lnh th cn li cng tr thnh nc n c lp, vi
Jawaharlal Nehru l th tng u tin.
Mahatma Gandhi (18691948) theo hc

ngnh lut ti Anh, sau lm vic ti
Nam Phi. ng tr v n nm 1914
v b t v c hnh ng phn khng
bt bo ng i vi nh cm quyn
Anh. ng b mt phn t qu khch
Hindu st hi nm 1948.
Trong cuc di c t sau khi n chia tch thnh hai quc gia, hn mt triu ngi thit
mng. Bc nh ny ghi li cnh mt on tu ch ngi t nn Hi gio t Delhi ti Lahore (nay
thuc Pakistan) min Bc n vo nm 1947.
ISRAEL (19481949)
i hi ngy cng gia tng v mt nh nc ring
cho ngi Do Thi v ln sng ngi t nn t chu
u v Palestine khin ngi Anh phi rt khi
ni ny. Israel tr thnh mt thc th.
ho ti cui Chin tranh Th gii I, Palestine
C
l mt phn ca quc Ottoman. Sinh sng
y l ngi A rp v mt s ngy cng
ng ngi Do Thi mun thnh lp t quc
Do Thi ca mnh. Khi quc Ottoman sp
, Palestine chu s cai qun ca nc Anh theo s y
nhim ca Hi Quc Lin. Nm 1917, Anh ha gip
thnh lp mt nh nc Do Thi ti Palestine. Nhng
ngy cng nhiu ngi Do Thi ti y vo thp nin
1930 khi c nhiu vn ny sinh ti chu u.
T nm
1922 n
nm
1939,
dn s
Do Thi
ti Nh nc mi ca ngi Do Thi nm
Palestine gia cc quc gia A rp. Ngy 14-5-
tng 1948, Lin on A-rp gm Libng,
t Syria, Iraq, Jordan v Ai Cp tuyn
83.000 chin vi Israel v tn cng nc ny.
ngi Cc nc A rp thua v Israel li m
rng thm lnh th.
ln
445.000
David Ben-Gurion (18861973) sinh ti ngi v Tel Aviv tr thnh thnh ph ca ngi Do
Ba Lan. Khi cn tr ng chuyn ti Thi vi 150.000 dn. Ngi A rp khng hi lng vi
sng Palestine, v nm 1930 tr thnh vic ny v chin s thng xuyn n ra gia ngi A
th lnh ca ng Mapai. Nm 1948, rp v ngi Do Thi. Sau Chin tranh Th gii II,
ng tuyn b thnh lp nh nc Israel thm nhiu ngi Do Thi mun chuyn ti lnh th
v tr thnh th tng u tin ca Palestine. Di sc p ca ngi A rp, Anh phi hn
nc ny. ch s ngi c php ti nh c. iu ny khin cc
phn t khng b Do Thi tn cng c ngi A rp ln
ngi Anh.
Mt i qun b mt ca ngi Do Thi c thnh lp vo nm 1920 vi tn gi Haganah (T v).

Sau cn nhiu nhm cc oan hn c thnh lp, ng ch l nhm Irgun v nhm Stern. C hai
nhm ny cho rng nc Anh phn bi s nghip ca ngi Do Thi l thnh lp mt nh nc Do
Thi ti Palestine, v cng tham gia vo chin dch khng b chng li c ngi A rp ln ngi Anh.
Cc lnh o ngi Do Thi nh Chaim Weizmann v David Ben- Gurion gi lp trng n ha hn.
Mt trong nhng hu qu ca s th
ch gia ngi A rp v ngi Do Thi
trong nm 1948 l vic gn mt triu
ngi A rp di c ra khi Palestine. H
phi b nh ca ra i v tr thnh
ngi t nn v s nhng hnh ng m
Israel c th tin hnh sau cuc chin
tranh vi Lin on A rp.
Sau Chin tranh Th gii II, ngi t nn Do Thi t chu u ti Palestine tr thnh mt vn
ln i vi ngi Anh. Thng 10-1947, tu Jewish State (Nh nc Do Thi) ti cng Haifa
vi 2.000 ngi Do Thi nhp c bt hp php trn tu.
n thng 6 nm 1945, mt s lng ln ngi t nn Do Thi phi s tn v chin tranh ti chu u

nn i quyn c sng ti vng t Palestine. Mc d ngi Anh n lc ngn chn dng ngi,
nhng s ngi t nn ti Palestine vn tip tc tng. M gy sc p buc Anh phi tip nhn 100.000
ngi t nn, nhng Anh t chi. V chng bao lu sau nc Anh b cun vo mt cuc chin quy m
vi cc t chc khng b ngi Do Thi.
NH NC MI ISRAEL
V khng mun vng thm vo mt cuc chin m mu v tn km, Anh a vn ny ra ti
Lin Hp Quc. Nm 1947, Lin Hp Quc quyt nh chia Palestine thnh hai nh nc. Mt nh
nc l ca ngi Do Thi v mt nh nc l ca ngi A rp. Jerusalem, thnh ph thing ling i
vi c ngi Do Thi, ngi Hi gio ln ngi Ki-t gio, s l mt thnh ph quc t. Ngi Do
Thi chp thun quyt nh ny ca Lin Hp Quc, nhng ngi A rp th khng.
Ngy 14-5-1948, Anh t b quyn cai qun Palestine v rt qun i ti y v nc. Cng ngy,
ngi Do Thi do th lnh ng Mapai l David Ben-Gurion dn u tuyn b thnh lp nh nc
Israel, v
cc
chnh
ph M
v Lin
X
nhanh
chng
tha
nhn
tnh hp
php ca
nh nc
mi
Israel.
Israel b
cc quc
gia thuc
Lin
on
Arp
xung
quanh
nh Li
Bng,
Syria,
Iraq,
Jordan
v Ai Trong cuc chin ginh c lp, cc
Cp tn chin binh lc lng Haganah ca
ngi Do Thi trn gi con ng dn
cng.
ti Jaffa. H chim lnh c v tr quan
Israel
trng ny vo ngy 17-4-1948, mc d
nh bi ngi A rp khng c rt quyt lit.
cc quc C ca Israel c cm ti Eilat thuc
vnh Aqaba vo nm 1949. y l im
gia ny
cc Nam ca Israel v l hi cng duy
v m nht ca h bin .
rng
lnh th
ca mnh thm 25% na. Gn mt triu ngi t nn Palestine, v lo s s cai tr ca ngi Do Thi,
chy sang cc nc A rp lng ging. Lin Hp Quc phi thng lng mt hip nh ngng bn vo
nm 1949, nhng xung t gia Israel v nhng ngi lng ging A rp ca h vn tip din n tn
ngy nay.
Cc thnh vin ca Haganah, lc lng phng v ca ngi Do Thi, canh gc cht ch
phng nhng k cp bc ngi A rp ti khu vc th gip ranh gia Jaffa v Tel Aviv, ni
thng xuyn din ra tnh trng hn lon.
KHI LIN HIP ANH (19141949)

Nm 1931, cc nc tng l thuc a ca quc Anh cng nhau lp ra Khi Lin hip Anh
(khi Thnh vng chung). Trong 60 nm tip theo, cc nc ny c trao tr c lp.
uan h gia nc Anh v cc phn khc
Q thuc quc Anh bt u thay i vo

u th k XX. Mt s nc ln tr thnh
quc gia c lp dng t tr (dominion)
trong Khi Lin hip Anh. Cc quc gia
c lp t tr ny vn gi lin h cht ch vi nc
Anh. Cc nc t tr trong Khi Lin hip Anh vn coi
vua hoc n hong Anh l ngi ng u tng trng
ca quc gia. Mi nc c mt ton quyn, l ngi
ca nc , i din cho vua hoc n hong.
Vo thp nin 1920, cc nc c lp t tr yu cu

phi c nh ngha r rng v mi quan h ca h vi
Trong hai cuc Chin tranh th gii, nc Anh. V n nm 1931, trong o lut
binh lnh khp ni trong quc Anh Westminster, cc nc ny c xc nh l cc cng
hay Khi Thnh vng chung ng
ng t tr trong ch Anh, bnh ng vi nhau ... lin
v pha Anh. Trong nh ny, cc thnh
vin ca Qun on khng qun Askari
hip vi nhau bng s trung thnh vi Ngai vng ca
ang din tp vo nm 1943. nc Anh, v t do lin kt vi t cch thnh vin ca
Khi cc quc gia Thnh vng chung Anh. Sau khi
c o lut ny, tn gi Khi quc gia Thnh vng
chung Anh c s dng thay cho quc Anh, v nhiu thuc a bt u i c lp.
Nm 1932, cc nc c lp t tr trong Khi Thnh vng chung c hng nhng iu kin u i

hn trong quan h thng mi vi nc Anh so vi nhng quc gia khng nm trong khi ny.
Canada, Australia, New Zealand v Nam Phi u tr thnh cc quc gia c lp t tr t trc
Chin tranh Th gii I. Nh nc Ireland T do tr thnh nc c lp t tr nm 1921. Ba nc u
tin ginh c c lp sau Chin tranh th gii II l n (1947), Ceylon (1948) v Min in
(1948). n v Ceylon (nay l Sri Lanka) vn thuc Khi Thnh vng chung, nhng Min in
khng tham gia khi ny na, Cng ha Ireland cng rt khi khi ny nm 1949.
CC THNH VIN C LP T TR CA KHI THNH VNG CHUNG:

Antigua v Barbuda (1981)
Australia (1901)
Bahamas (1973)
Bangladesh (1972)
Barbados (1966)
Belize (1981)
Botswana (1966)
Brunei (1984)
Canada (1931)
Cyprus (1960)
Dominica (1978)
Gambia (1965)
Ghana (1957)
Grenada (1974)
Guyana (1966)
n (1947)
Jamaica (1962)
Kenya (1963)
Kiribati (1979)
Lesotho (1966)
Malawi (1964)
Malaysia (1957)
Maldives (1965)
Malta (1964)
Mauritius (1968)
Namibia (1990)
Nauru (1968)
New Zealand (1907)

Nigeria (1960)
Pakistan (1947)
Papua New Guinea (1975)
St Kitts-Nevis (1983)
St Lucia (1979)
St Vincent v Grenadines (1979)
Seychelles (1976)
Sierra Leone (1961)
Singapore (1965)
Qun o Solomon (1978)
Nam Phi (1994)
Sri Lanka (trc y l Ceylon) (1948)
Swaziland (1968),
Tanzania (1961)
Tonga (1970)
Trinidad v Tobago (1962)
Tuvalu (1978)
Uganda (1962),
Vng quc Lin hip Anh (1931)
Vanuatu (1980)
Ty Samoa (1962)
Zambia (1964),
Zimbabwe (1980).
Cc th tng trong Khi Thnh vng chung ng chp nh chung vi vua George VI ti in
Buckingham khi ti London tham d Hi ngh cc Th tng trong Khi Thnh vng chung
vo thng 4-1949.
Sau khi nh bi Nht Bn vo nm 1945, phe Quc dn ng v phe ng Cng sn Trung
Quc li tin hnh ni chin. Nm 1949, nc Cng ha Nhn dn Trung Hoa c thnh lp.
m 1936, th lnh ca phe Quc dn ng
N
l Tng Gii Thch bt buc phi lin
minh vi ng Cng sn khng Nht ti
Mn Chu. Lin minh ny ko di ti nm
1945 v a Trung Quc ng v phe
ng minh, tham gia Chin tranh Th gii II. Trong khi
ngi Trung Quc chng Nht, th Anh v M h tr
h. Sau khi Nht Bn b tht bi vo nm 1945, lin
minh gia hai phe quc dn v cng sn cng sp v
ni chin bng n vo nm 1946. Phe Quc dn ng
b chia r v suy yu, cn phe cng sn ca Mao Trch
ng c dn chng ng h. Nhng ngi cng sn
xy dng c mt lc lng qun i hng mnh, v
n thng 1-1949 h chim c Thin Tn v Bc
Kinh. T h tin v pha Nam, y phe quc dn
chy ra o i Loan, lc ny c gi l Trung Hoa
Nhng ngi cng sn Trung Quc p
dng ch tp th ha nng nghip,
Dn quc. Trung Hoa Dn quc vn gi gh ti Lin
ngha l tt c t ai, nh ca v my Hp Quc cho n nm 1971. Nc Cng ha Nhn
mc u thuc tp th. Cc cng x dn Trung Hoa tuyn b thnh lp vo ngy 1-10-1949.
quyt nh nn trng cy g. Mt trong
nhng hnh thc ci tin ca thi k ny
l dng my ko thay tru b,
thng c gi l tru st.
Cng ha Nhn dn Trung Hoa c thnh lp ngy 1-10-1949. Trong nhng nm sau , ch
tch Mao Trch ng tin hnh cc cuc ci cch nng thn ginh c s ng h ca
dn chng. Bc p phch nm 1949 ny m t cnh nng dn v binh lnh lm vic cng nhau.
Nhng bc p phch ln in hnh cc lnh t ca ng Cng sn c dng lm phng sn
khu ti mt hi ngh ca ng Cng sn Thng Hi. Khi ln nm quyn vo nm 1949,
nhng ngi cng sn nhanh chng chuyn sang kim sot bo ch v quc hu ha cc ngnh
kinh t.
NGH THUT (19141949)
S xa ri cc hnh thi ngh thut truyn thng t thi trc chin tranh trong lnh vc m
nhc, hi ha v iu khc dn ti nhng th nghim v cc hnh thc th hin mi sau
Chin tranh Th gii I.
au khi kt thc Chin tranh Th gii I, cc
S phong cch ngh thut mi bt u xut hin.

Mt phong tro cvi tn gil ch ngha
Dada (Dadaism) bt r t nhng nm chin
tranh, v cc nh thc hnh ch ngha Dada,
nh Jean Arp v Marcel Duchamp, cho ra i nhng
tc phm ngh thut c tnh gy sc v t nghi vn v
nn ngh thut truyn thng nh hnh. Hnh thi
ngh thut vi tn gi ch ngha siu thc (Surrealism)
cng sinh ra t tro lu Dada. Cc ngh s siu thc
thi k ny, chng hn nh danh ha Salvador Dali ca
Ty Ban Nha v Ren Magritte ca B, v cc vt
dng nh di nh hng ca cc gic m v tim
thc. Chin tranh Th gii II bng pht ti chu u
khin nhiu ngh s siu thc chuyn ti New York
tip tc sng tc.
M thut
tru
tng
pht
trin
trc
Chin
tranh
Th gii
I ti
c, H
Lan v
Nga.
hnh thi
ngh
Mt trong nhng ngh s ba-l ni ting thut
nht nc Nga l Vaslav Nijinsky ny, cc
(18901950), ni ting vi nhng bc ngh s
nhy c o. Mt trong nhng vai din ch tp
ni ting ca ng l vai thn ng ni hp cc
trong v Bui chiu ca thn ng ni, hnh
ca nh son nhc ngi Php Debussy
khi v
(18621918).
mu sc
thnh
cc khun mu ch khng v vt theo li t thc
nh trc. Trong s cc ngh s thuc trng phi tru
tng tng sng tc vo thi k gia hai cuc Chin Charlie Chaplin (18891977) tr thnh
tranh c cc ha s Vladimir Tatlin (Nga), Piet ngh s hi thnh cng nht ca
Mondrian (H Lan) v Joan Mir (Ty Ban Nha). Tc Hollywood vo thi hong kim ca phim
phm ca ha s ngi Anh Henry Moore cng tr nn cm. Khi nh cao ca s ni ting
trong thp nin 1920, ng c c th
tru tng hn trong nhng nm 1930.
gii bit n v yu mn vi chn dung
t ha th hin qua nhn vt g ma c
bng Charlot trong cc b phim nh
M NHC V BA-L Cn st vng (1925).
m nhc c in phng Ty cng tri qua mt thi k
nh hnh vi nhng thay i v th nghim. Nhiu nhc s ni ting xut hin vo thi k ny. Nhc
s ngi o Arnold Schoenberg bt u khai thc m nhc theo li tru tng. Ti Nga, Igor
Stravinsky sng tc m nhc si ng cho cc v ba-l, v ti Hungary, nhc s Bla Bartk chu
nh hng mnh m ca m nhc dn gian nc ny. Charles Ives l nhc s sng tc c rt nhiu
tc phm mang m nt c o ca m nhc M. Nc M thng tr m nhc i chng phng Ty.
B phim 'Nhng nm hai mi si ng' ni ting v s cung nhit v vui v khi mi ngi
thuc mi la tui c qun i s khng khip ca chin tranh qua. Cc c gi v on em
n mt s gii thot khi thc ti cho nhng ngi Berlin vo thp nin 1920.
Ch ngha lp th l mt tro lu hi ha. Cc ngh s lp th th hin vt th ch trong mt
chiu khng gian v b bp mo. Nm 1907, danh ha Ty Ban Nha Pablo Picasso (18811973)
khin gii m thut sng st vi bc tranh lp th u tin, Nhng c gi Avignon (Les
Demoiselles dAvignon). nh trn chp Pablo Picasso ang lm vic vo nm 1945.
Nhc s ngi M George Gershwin (18981937) l con trai mt cp v chng ngi Nga nh c
ti New York. ng kt hp cc yu t ca nhc jazz v nhc blues to nn m nhc ca
ring mnh. Mt trong nhng tc phm ni ting nht ca ng l Bn rp-x-i Xanh (Rhapsody
in Blue, 1924).
Ti M, cc ngh s da en ng vai tr quan trng khi bin nhc dn gian ca h thnh th loi nhc
jazz. n gia nhng nm 1930, nhc swing tr nn thnh hnh vi nhng ban nhc ln v nhng
ngi ng u ban nhc nh Glenn Miller tr nn lng danh th gii.
CNG NGHIP IN NH
Ngnh in nh pht trin nhanh chng sau Chin tranh Th gii I v n khong nm 1920,
Hollywood tr thnh kinh in nh ca th gii. Mt t ph quan trng n vo nm 1927 vi s
xut hin ca b phim truyn c m thanh The Jazz Singer (Ca s nhc Jazz). Ch trong vng ba nm
k t thi im , tt c cc phim ca M u c m thanh, v lng khn gi tng vt. Sau ,
in nh tip tc pht trin mnh vo cui nhng nm 1930 khi bt u c phim mu.
Salvador Dali (19041989) l mt ha s
siu thc v cng l ngi thit k
kim hon. Trong cc tc phm ca
mnh, ng th hin cc vt th nh c
nhn thy trong m v thng qua cm
nhn bng tim thc. nh chp
Salvador Dali ang lm vic vo nm
1945. Salvador Dali thit k chic
ng h kim hon ny vo nhng nm
1920.
Judy Garland (19221969) ni ting khp th gii vi vai c b Dorothy trong phim Ph thy x
Oz (The Wizard of Oz, 1939). B phim c sn xut ti xng phim ca hng Metro Goldwyn-
Mayer Hollywood. y l mt trong nhng b phim mu u tin.
KIN TRC (19141949)
Sau Chin tranh Th gii I, c nhng bc pht trin mi trong lnh vc kin trc v xy dng
nh ca chu u, v nc M tr thnh Phong cch Quc t.
nm 1914, c hai phong cch kin trc hin
T
i rt khc nhau cng pht trin phng
Ty. Phong cch Ngh thut Mi (Art
Nouveau) c nhng ng nt v hnh khi
da trn cc hnh dng trong thin nhin. Tri
li, nhiu kin trc s khc li bt u thit k cc ta
nh theo phong cch hin i v c nhiu chc nng, s
dng thp, knh v b tng c gia c vng chc.
Phong cch mi ny c gi l Phong cch Quc t.
XU
Trng thit k m thut Bauhaus,

nh hng kin trc Hi gio Moor c Walter Gropius thnh lp nm
trong kin trc Ty Ban Nha c th 1919, chuyn t Weimar ti ta nh ny
nhn thy r thp ca ta nh Bacardi ti Dessau vo nm 1925. Trong s
ti Havana, Cuba. Ta nh vi thit k ging vin ca trng c cc ha s ni
t nung ny c xy dng vo nm ting nh Paul Klee v Wassily
1931. Kandinsky.
HNG PHT TRIN CHU U

Cc kin trc s chu u v M i u trong xu hng thit k hin i v ch trng vo chc nng.
Ti chu u, tro lu De Stijl ca H Lan, cc kin trc s Mies van der Rohe ca c v Le
Corbusier ca Php u c phong cch c o ca ring mnh. c bit, Le Corbusier s dng b
tng gia c vng chc theo cch cha tng c s dng trc . Ti c, mt trng dy v thit
k l Bauhaus c kin trc s Walter Gropius thnh lp nm 1919. Trng c nh hng ln mi
cho ti khi b c Quc x ng ca vo nm 1933.
PHONG CCH M
Ti M, kin trc s Frank Lloyd Wright thit k cc
ta nh hi ha vi phong cnh xung quanh. Phong
cch ca kin trc s ny nh hng mnh m ti
cc kin trc s chu u trc Chin tranh Th gii I.
Trong thp nin 1930, cng nhp hi vi Frank Lloyd
Wright c cc kin trc s chu u nh Mies van der
Rohe, nhng kin trc s ny phi trn chy cc s truy
n ti t nc h. Do thiu khng gian trong cc thnh
ph ln nn cc kin trc s thit k nhng ta nh
cao chc tri. Ta nh Empire State 102 tng New
York, khnh thnh nm 1931, l ta nh cao nht th
gii thi by gi.
Xy dng theo phong cch Ngh thut

Mi, Thp Einstein Potsdam (c)
c Erich Mendelsohn thit k sau
Chin tranh Th gii I v l ni nh bc
hc Albert Einstein th nghim
thuyt tng i ca ng.
Kin trc s Le Corbusier sinh ti Thy S nhng lm vic ti Php. Ta nh chung c ny ti
Berlin l mt minh chng cho vic s dng b tng gia c vng chc ca ng vo nhng nm
1930.
Vo thi k ny, kin trc s v i nht ca nc M l Frank Lloyd Wright. ng l hc tr ca
Louis Sullivan, kin trc s xy dng cc ta nh ct thp ti Chicago. Ngi nh trong nh
ny c xy Los Angeles (bang California), do Wright thit k vi dng hi ha vi cnh
quan.
CHIN TRANH TH GII II V THI K HU CHIN

Chin tranh Th gii II bng n khin hot ng xy dng chu u tr nn nh tr. Tuy nhin
Nam M, c bit l ti Brazil, Phong cch Quc t v cc cng trnh ca kin trc s Le Corbusier c
nh hng ln ti thit k xy dng.
Nm 1945, cc thnh ph th chu u cn n hn 40 triu ngi nh mi thay th cho cc

ngi nh b ph hy trong chin tranh. Vic xy nh mi tr thnh mt nhim v u tin. Theo chng
trnh xa s cc khu nh chut nhiu thnh ph v th trn, cc ta nh qu c v ti tn b th ch
bi cc ta chung c b tng ct thp.
Ta nh Chrysler New York do
William van Alen thit k v khnh
thnh nm 1930. y l mt v d kinh
in ca Ngh thut Trang tr (Art
Deco), phong cch c nh hng ti
thit k ca cc ta nh trong nhng
nm 19251939.
Cu treo Cng Vng San Francisco (bang California, M) khnh thnh vo nm 1937. Nhp
chnh ca cu di 2.737 mt v hai thp trn cu cao 227 mt so vi mt nc bin.
Gia hai cuc chin tranh th gii, cc nh khoa hc pht trin nhiu loi v kh c sc hy
dit gh gm. Tuy nhin, hot ng sng to ca h cng a ti nhng pht minh phc v cho
mc ch ha bnh.
rong Chin tranh Th gii I, ln u tin
T c v kh ha hc v cng ln u tin xe
tng c s dng trn chin trng. My
bay c s dng vi mc ch quan st,
khng chin v nm bom. n Chin tranh
Th gii II, cc nh khoa hc pht minh ra cc loi v
kh tn tin hn rt nhiu. Nm 1940, h thng ra a
c pht minh nhm xc nh v tr ca cc mc tiu
t xa, chng hn nh my bay ch. Nm 1934, nh vt
l Enrico Fermi pht hin ra rng c th dng urani
to ra phn ng phn chia ht nhn dy chuyn. Pht
hin ny dn ti D n Manhattan ch to bom nguyn
t ti Los Alamos ca cc nh khoa hc M vo nm
1941. S pht trin ca ngnh vt l nguyn t cng
dn ti vic pht minh ra phng php o thi gian
chnh xc nht.
Sau Chin tranh Th gii I, thit b mi

gip lm nhng vic vt trong nh d
dng hn. My git chy in ln u
KHOA HC V HA BNH
tin xut hin nm 1914. S xut hin ca nha v si tng hp vo nhng nm
1930 khin cho nhiu mt hng tiu dng v qun o c
th c sn xut hng lot vi gi phi chng. Trong lnh vc my tnh in t (computer) cng xut
hin nhng tin b quan trng. Nhng chic my tnh u tin c kch thc chim c gian phng v
cn rt nhiu in nng mi c th x l mt lng nh d liu. Nm 1948, Cng ty Bell Telephone
(M) pht minh ra cht bn dn. iu ny dn ti mt cuc cch mng trong lnh vc in t v s ra
i ca nhng chic my tnh nh hn v hiu qu cao hn.
John Logie Baird (18881946) pht minh ra h thng truyn hnh u tin. Nm 1926, ng
truyn i nhng hnh nh u tin v mt vt ang
chuyn ng. H thng ca ng sm c thay th
bng mt h thng do nh khoa hc M gc Nga
Vladimir Zworykin (18891982) pht minh ra. Dch
v truyn hnh cng cng u tin trn th gii do
hng BBC ca Anh cung cp nm 1936.
Cho ti khi bng bn dn c pht

minh vo nm 1948, nhng chic i
mi s dng n in t v c t
trong nhng chic hm g nh bng
rt to, chng hn nh chic i
Columbia ny. Cht bn dn cho php
thu nh mi chi tit in t.
Ferdinand Porsche (18751951) mun sn xut mt chic xe hi m ai cng tin mua. Xe
Volkswagen u tin c thit k nm 1934 v ln u c sn xut hng lot vo nm 1938.
c ci tin t mt my bay nm bom, my bay HP42 Hannibal ny ca hng Handley Page
(Anh) c hng Hng khng Hong gia s dng trong cc tuyn bay t Anh ti Ai Cp, Nam
Phi v n vo nhng nm 1930.
Nm 1943, my tnh u tin c linh kin hon ton in t c pht minh ti Bletchley Park,
nc Anh. c gi l Colossus (G khng l), my tnh ny gii m thnh cng nhng
thng ip ti mt do ngi c gi i bng cc my Enigma ca h.
Thuc penixilin do Alexander Fleming pht minh vo nm 1928, khi ng thy mt m nm
mc trong phng th nghim git cht cc vi khun xung quanh. Tuy nhin, phi n nm 1940,
penixilin mi c nui cy n nh c th s dng trong ngnh y.
Ngi ta cng tm ra cch cha tr v phng nga mt

s cn bnh tng lm hng nghn ngi cht. Do h qu
ca hai cuc chin tranh, trong lnh vc cu thng
cng c nhiu tin b. Vo thi bnh, trong s nhng
tin b t c c vic pht minh ra insulin vo nm
1921 cha bnh tiu ng, v pht minh ra loi
thuc khng sinh u tin nm 1928. Nm 1937, ngn
hng mu u tin khai trng ti M v plasma ln
u tin c s dng vo nm 1940.
Vic p
dng k
thut sn
xut
hng lot
vo
nhng
Cc sn phm u tin bng ni-lng
nm
xut hin nm 1939. y l hnh qung
1930 co hng dt pha ni lng ca M vo
cng thp nin 1940.
khin gi
c ca
nhng chic xe hi tr nn phi chng i vi mi
ngi. My bay qun s c sa i thit k ch
hnh khch, v n thp nin 1930, cc hng hng
Albert Einstein ginh gii Nobel Vt l khng thng xuyn ch khch ti hu ht cc ni
nm 1921. Mc d ng mun thnh qu trn ton th gii.
sng to ca mnh phc v cho mc ch
ha bnh, nhng rt cuc n li dn ti
vic ch to ra bom nguyn t.
1915 H thng sonar nh v vt di nc bng sng
m c pht minh pht hin tu ngm
1919 Ernest Rutherford phn chia nguyn t
1922 Vc-xin lao BCG c s dng ti Php
1926 Tn la u tin dng nhin liu lng c phng

ti M
1928 Alexander Fleming pht minh ra penicillin
1937 Frank Whittle thit k thnh cng ng c phn

lc u tin
1938 Lazlo Biro cho ra i chic bt bi u tin
1939 Tt ni lng u tin c bn ti M
1940 H thng ra-a c pht trin
1941 Cc nh khoa hc M ch to bom nguyn t
1944 Anh v c s dng my bay chin u ng c

phn lc u tin trong cc trn nh
1948 Pht minh ng h nguyn t
m my hnh nm xut hin sau v n

bom nguyn t. Thng 8-1945, M nm
bom nguyn t xung hai thnh ph
Hiroshima v Nagasaki ca Nht Bn.
S kin ny buc Nht Bn phi u
hng.
Tu con thoi Discovery c phng ln th 21 t Trung tm V tr Kennedy vo thng 7 nm
1995.
TH GII HIN I
(1950 - hin ti)
Giai on t nm 1950 n nay c coi l lch s hin i. Mt s s kin ca thi k ny c th xy
ra mi y, v chng ta nm c thng tin v nhng s kin qua truyn hnh hoc internet. Nhng
nm thng ny chng kin nhng thay i cha tng c trong lnh vc cng ngh v mi trng.
Cc chnh tr gia, cc nh hoch nh chnh sch cng nh cc s gia nhn bit c mt s xu hng
s tip tc lm thay i th gii ca chng ta: nhng tin b khoa hc v k thut, mi trng b
nhim, dn s tng nhanh cha tng thy, c cu gia nh thay i, chnh lch ngy cng tng gia
ngi giu v ngi ngho, v s gia tng cc hot ng khng b trn ton cu.
Tu sn bay ca Anh v M ng mt vai tr quan trng trong vic gn gi ha bnh vo thp

nin 1990 nhiu ni bt n trn th gii, chng hn nh Trung ng hay Nam T.
S LC TON CNH TH GII (T 1950

N NAY)
hi k ny b chi phi mnh nht bi cuc chin tranh lnh gia cc quc gia x hi ch
T
ngha v phng Ty t bn. M v Lin X ng vai tr dn u mi phe. Hai quc gia
ny cng tham gia vo cuc chy ua trong lnh vc nghin cu v tr. Lin X l nc u
tin a ngi vo v tr, cn M l nc u tin a ngi ln Mt trng. Nhng thay i
din ra Lin X dn ti s kt thc chin tranh lnh nhng li gy nn tnh trng bp
bnh v tng lai v nhng lc lng dn tc ch ngha i c lp.
Ti Ty u, Lin minh chu u khuyn khch tng trng kinh t v hp tc hng ti lin minh
chnh tr. Ti chu Phi, nhiu quc gia ginh c c lp, nhng li phi i mt vi cc vn kinh
t nh hn hn hay nn i. ng Nam , cng ngh v cng nghip pht trin, v Nht Bn tr
thnh nn kinh t thnh cng nht th gii. Trung Quc tri qua cuc Cch mng vn ha, v ng
Dng b tn ph bi hng lot cuc chin tranh.
BC M
Na sau th k XX l cao im pht trin ca nc M. M l
nc dn u v vt cht cng nh v vn ha. Vo thi gian
ny, khu vc ven bin pha Ty ca M l trung tm ca cng
nghip in nh v my bay, cng nh khu vc pha ng, v
cng l ni ny sinh nhiu tng tin phong. M dn u
trong cuc chy ua v trang ht nhn v ngang hng vi Lin
X trong cuc chy ua v tr. Thp nin 1950, M pht trin
thnh vng, song n thp nin 1960 li ny sinh nhng bt
n xung quanh cc vn v quyn dn s v x hi. Vn ha
M t ti mc pht trin cao trong cc lnh vc m nhc, in
nh, t tng v pht minh vo thp nin 1970, nhng li b
lung lay bi cuc chin tranh Vit Nam v s thi nt ca
chnh ph. T nhng nm 1980, cng ngh my tnh in t v
kinh t th trng t do gip kinh t pht trin bng n, xut
hin tu v tr con thoi, v chm dt chin tranh lnh. M
hnh x nh mt vin sen m quc t trong bi cnh th gii
ht sc phc tp. Chnh sch i ngoi ca M lm mt s
nhm on gin v M ngy cng tr thnh mc tiu ca cc
hot ng khng b. Nm 2001, nhm khng b Hi gio cc
oan Al-Qaeda cp my bay v m vo cc ta nh cao
tng hai thnh ph New York v Washington, DC, ca nc M.
TRUNG V NAM M
Cho ti nhng nm 1970, ti chu M La-tinh din ra cuc u
tranh gia cc nh c ti cnh hu v nhng ngi cch mng
cnh t. Nhng vn ln ti khu vc ny l s ngho i,
tranh ginh quyn lc v chin tranh du kch. S cng thng t
nhng vn ny gim bt, khi chu lc tr nn giu c
hn v nhng lc lng theo xu hng t do hn ln nm
quyn. Nh th Thin Cha gio cng mt dn nh hng, v
nhng vn mi ny sinh l rng ma nhit i b ph hy,
chnh ph tham nhng, cc tn ti v nhn quyn v tnh trng
bun bn ma ty. Ni chin nhng quc gia nh Peru v
Nicaragua chm dt, v vo nhng nm 1990, khi c
cng nghip ha, chu M La-tinh ng mt vai tr ngy cng
ln trong cc vn quc t.
CHU U
B tn ph trong Chin tranh Th gii II v lu m bi chin
tranh lnh, chu u hi phc mnh m trong nhng nm
19501970, bt u mt qu trnh hp tc lu di thng qua
vic thnh lp Lin minh chu u. Chu u pht trin m hnh
kinh t th trng x hi, khuch trng cc h thng phc
li x hi, v n nhng nm 1990 th cc h thng ny tr
thnh mt gnh nng. Mc d c mt s cuc khng hong,
nh cuc ni dy ti Hungary vo nm 1956 v s kin Ma
xun Prague nm 1968, chu u ni chung vn yn n. Bc
t ph ln nht l s chm dt chin tranh lnh, dn ti s
thng nht nc c v ha gii gia ng v Ty. Tuy nhin,
nhng din bin ti t nh cuc ni chin ti Nam T lm s tin b b chm li. Nhng mi quan
ngi v mi trng v x hi tr nn rt ln, c bit l sau thm ha ht nhn ti Chernobyl nm
1986. Lin minh chu u tr thnh mt t chc kinh t v chnh tr c nh hng ln trong khu vc,
tng thm s thnh vin v p dng ng tin chung.
CHU
Vo thi k ny, vn may li n vi chu . K nguyn ca
ch ngha Mao Trung Quc mang n nhng kt qu ln
ln, mt s rt n tng, song mt s li y tnh thm ha.
Kt qu ny dn ti nhng cuc ci cch vo thp nin 1980,
v Trung Quc ti ha nhp vo nn kinh t th gii. Nht Bn
tr thnh mt cng quc kinh t, cng ngh chu , v kch
thch s tng trng kinh t mnh m ng Nam t u
thp nin 1970. n hin i ha vo nhng nm 1970,
nhng vn tip tc xung t vi Pakistan. S rt lui ca nhng
cng quc thc dn, chin tranh ti Vit Nam, s tri dy ca
cc gi tr Hi gio v Khng gio, s sp ca Lin X ti
Trung v qu trnh ton cu ha kinh t th gii, tt c u
c nh hng ln i vi chu .
C-
Australia v New Zealand tr thnh nhng quc gia dn u th gii, tuy nhin, hai nc ny cng
phi thch nghi vi vic tng cng quan h vi chu . Australia tr thnh mt trong nhng nc
giu nht th gii. Polynesia tr thnh a im du lch nhng cng l ni th bom nguyn t.
TRUNG NG
L ni c nhiu du
m, Trung ng tri
qua c s giu c ln
nhng au kh tt nh
vo thi k ny. S ni
dy ca tro lu Hi
gio chnh thng em
li nhng kt qu ln
ln, gy bt n nhng
cng gip nhng
ngi ngho kh v b
p bc. B tranh ginh gia cc cng quc, Trung ng lm
vo nhiu cuc chin tranh v chu s can thip ca cc cng quc ny.
CHU PHI
Sau khi u y ha hn vo nhng nm 1960, khi hu ht
cc quc gia chu lc ny u ginh c c lp, chu Phi
li lm vo cc cuc chin tranh, tnh trng tham nhng, nn
i v khng hong x hi. S can thip ca nc ngoi v tnh
trng khai thc ti nguyn v l iu ph bin. Ti Nam Phi,
t nc b chia r bi ch phn bit chng tc apartheid,
ci cch din ra vo nm 1990 v ha hn mt x hi a sc
tc. Chu Phi vn bt n, nhng nhng bi hc thu nhn c
c th gip chu lc ny t nhng thnh tu to ln trong
tng lai.
CHIN TRANH LNH (19451989)
Sau khi kt thc Chin tranh th gii th hai, cng thng gia phng Ty v phng ng
cng s tng cng v kh ht nhn gn nh a th gii ti b vc ca mt cuc Chin tranh
th gii th ba.
in X v M tng l ng minh chng c
L v Nht Bn trong Chin tranh Th gii II,

nhng ti thi im nm 1945, hai quc gia
ny, lc c xem l hai siu cng,
tr thnh i th v sau l k th ca nhau.
S chia r ny c gi l chin tranh lnh, mt cuc
chin tranh khng c chin s. M v Lin X
chin u vi nhau bng nhng ngn t rn e v
bng vic cng c lc lng v trang. C hai bn u
pht trin mt lng ln v kh ht nhn. Cc cuc tip
xc ha bnh, thn thin gia nhn dn hai nc b
chm dt. Lin X dng qun i c lp hon ton
quc gia ny vi th gii phng Ty. Chnh khch
Mt bc bim ha nm 1962, vo thi nc Anh Winston Churchill m t mt cch n
im din ra khng hong tn la ti tng ranh gii gia phng Ty v phng ng l
Cuba, m t hai nh lnh o ca hai mt tm mn st trong bi pht biu ti bang
cng quc ang vt tay nhau tranh Missouri (M) vo ngy 5-3-1946.
ginh quyn lc. Nh lnh o Lin X
Nikita Khrushchev (18941971) bn
Trong nhiu nm, chnh trng th gii b chin tranh
tri, cn Tng thng M John F.
Kennedy (19171963) bn phi. C hai
lnh chi phi. Mt bn, M tr thnh chp bu ca t
u ngi trn tn la ht nhn.
chc NATO, lin minh qun s ca cc nc phng
Ty chng phe x hi ch ngha. Pha bn kia, Lin X
chi phi khi Hip c Warsaw, lin minh qun s ca
cc nc ng u ng h ch ngha cng sn.
BERLIN - THNH PH B CHIA CT

Nm 1945, M, Php v Anh kim sot Ty c, cn Lin X kim sot ng c. Th Berlin
nm bn trong ng c cng b chia i, v n nm 1948, qun i X-vit phong ta hon ton
li i n Ty Berlin. Cc cng quc phng Ty phi dng my bay chuyn ch hng ha ti
Ty Berlin cho ti khi Lin X chm dt phong ta vo thng 5-1949. Trong nhng nm 19491958,
ba triu ngi chy t ng Berlin sang Ty Berlin. Nm 1961, ng c ng ca cc ng ng
sang Ty Berlin bng vic xy bc tng xuyn qua trung tm thnh ph. Bc tng ny chy qua c
tuyn ng xe in v ng st, to thnh mt khu vc khng h c ngi qua li hai bn bc
tng.
V c nguy c bng n chin tranh ht
nhn gia ng v Ty trong thp nin
1960, nhiu ngi M xy hm trnh
phng x sn sau nh.
Bc tng Berlin c xy dng nm 1961, chia ct thnh ph thnh hai phn ng v Ty,
cui cng c d b vo thng 11-1989.
n nm 1949, hu ht cc quc gia chu u u gia nhp mt trong hai lin minh th ch vi
nhau. Cc quc gia thnh vin Hip c Warsaw ng h Lin X, cn cc thnh vin khi NATO
ng h M.
KHNG HONG TN LA CUBA

Gia M v Lin X cha bao gi thc s n ra chin tranh, nhng c lc hai bn tin gn n mt
cuc chin tranh. Trong khong mt tun l vo thng 10-1962, c th gii phi nn th khi bit Tng
thng M John F. Kennedy (19611963) nhn c cc bc nh ca khng qun chng t rng Lin
X ang xy dng cn c phng tn la ti Cuba. T nhng cn c , tn la mang u n ht nhn
c th phng ti hy dit cc thnh ph ca M. Ngy 22-10, Tng thng John Kennedy ra lnh cho
hi qun phong ta Cuba. M ln k hoch xm chim Cuba, v c th gii chun b bc vo mt
cuc chin tranh ht nhn. Cui cng, ngy 28-10, nh lnh o Lin X lc l Nikita Khrushchev
xung thang, ng rt tn la v nc v ph hy cc c s phng tn la ti Cuba. Khng hong
chm dt.
KT THC CHIN TRANH LNH

Vo thp
nin
1980,
mi
quan h
nng m
gia
Tng
thng
M
Ronald
Reagan
v nh
lnh o
Lin X
Mikhail
Sinh vin Tip Khc c gng ngn cn

xe tng ca Lin X tin vo Praha hi
thng 8- 1968. Lin X s rng hnh
ng c lp ca cc thnh vin Hip
c Warsaw c th lm suy yu quyn
lc ca mnh, nn qun i Nga tin
vo Tip Khc. Francis Gary Powers l phi cng li
chic my bay do thm U-2 ca M b
Gorbachev gip gim i tnh trng cng thng ca bn h trn lnh th Lin X nm 1960.
Sau , phi cng ny c phng thch
chin tranh lnh, v vo nm 1987, hai nh lnh o
trong cuc trao i t binh, i ly trm
ny ng cng hy b tn la ht nhn tm trung.
ip vin Rudolf Abel ca Lin X.
Nm 1989, Gorbachev cho php cc quc gia cng sn
ng u bu ra chnh ph dn ch, v n nm 1991,
Lin X tan r thnh 15 nc cng ha c lp. Chin tranh lnh kt thc. Ngy 12-3-1999, Hungary,
Ba Lan v Cng ha Sc gia nhp khi NATO. L gia nhp c tin hnh ti th vin tng nim
Harry S. Truman Independence, bang Missouri (M).
Trong chin tranh lnh, nhiu t chc cng dn c thnh lp gy nh hng vi cc chnh
ph v chm dt ph bin v kh ht nhn. Hi cam kt ha bnh (Peace Pledge Union) l mt
trong cc t chc ny.
Nhng ngi ng h chin dch gii tr v kh ht nhn diu hnh London vo nm 1983
phn i vic trin khai tn la ht nhn hnh trnh v Trident trn lnh th Anh.
LN V TR (T 1957 N NAY)
Cng cuc thm him v tr bt u t nm 1957, khi Lin X phng v tinh Sputnik 1. Nm
2001, du khch v tr u tin tr tin cho mt chuyn bay kh hi trong v tr.
pht trin cng ngh trong Chin tranh Th
S
gii II khin cc nh khoa hc hiu rng
mt ngy no con ngi c th bay vo v
tr. S cnh tranh gia M v Lin X trong
thi chin tranh lnh dn n cuc chy
ua trong lnh vc nghin cu v tr. C hai bn u
nhn thy vic tr thnh quc gia u tin bay vo v
tr s tng thm uy tn ca h. C hai bn cng hy vng
rng khoa hc v tr s gip h pht trin thm nhng
loi v kh mi vi tnh nng mnh hn.
Lin X
t c
mc tiu
l quc
gia u
tin
V tinh Sputnik 1 c Nga phng ln thm
qu o ngy 4-10-1957 v c dng nhp vo
vo vic truyn i cc d liu khoa hc. v tr,
N trn qu o ca Tri t trong bng
su thng. vic
phng v
tinh ln qu o quanh Tri t nm 1957. Ngay sau Nh du hnh v tr ngi Nga Yuri
, c Lin X v M u u t nhiu tin ca v thi Gagarin trong khoang tu v tr Vostok
gian vo khoa hc nghin cu v tr. Nm 1961, Lin 1. Trn con tu ny, ng tr thnh
ngi u tin bay trn qu o quanh
X li mt ln na i trc M, khi Yuri Gagarin tr
Tri t vo ngy 12-4-1961.
thnh ngi u tin bay vo v tr. Nhng thnh tu
ng ch khc ca c Lin X ln M l vic phng
cc tu thm d ti Mt trng v i qua Sao Kim, tip l cc chuyn bay vo v tr c ngi li,
cc chuyn i b ra ngoi khong khng v tr v vic phng cc v tinh thng tin.
Chng trnh bay v tr Apollo gip M a con ngi ln Mt trng. T thng 7-1969 n thng
12-1972, M thc hin thnh cng su chuyn bay, trong ba chuyn sau c s dng xe t hnh
Lunar Roving Vehicle.
chun b cho cc chuyn bay ca tu Apollo, chng trnh Gemini ca M c thit k
o to cc nh du hnh bit cch x l cc tnh hung trong v tr. Thng 11-1966, Buzz
Aldrin thc hin ba chuyn i b ra ngoi khong khng cch xa Tri t.
Kt thc chin tranh lnh v cuc khng hong kinh t

nhng nm 1970 khin hai cng quc gim bt quy
m cc chng trnh nghin cu v tr. Tuy nhin, nm
1993 hai nc ng hp tc xy dng mt trm v
tr quc t trm ISS m nhng phn u tin
c a ln qu o cui nm 1998. Trm ISS n
nhn nhng c dn u tin vo nm 2000.
Tu Apollo 11 c phng t mi
Canaveral, bang Florida (M), ngy 16-
7-1969, v l tu thc hin chuyn b
u tin ca con ngi xung Mt trng
bn ngy sau .
CON NGI LN MT TRNG: Nm 1961, Tng thng M John F. Kennedy pht biu rng
cc nh khoa hc M s a c ngi ln Mt trng vo nm 1970. Trn thc t, cuc b
u tin t con tu Apollo11 ln Mt trng din ra vo ngy 20-7-1969. i bay c Neil
Armstrong, ngi u tin t chn xung Mt trng, Edwin Buzz Aldrin, ngi th hai t
chn ln Mt trng, v Michael Collins, ngi li trong khoang ch huy v phc v bay trn
qu o quanh Mt trng. Armstrong m t vic i b trn Mt trng l mt bc i nh i
vi mt con ngi, nhng l mt bc nhy khng l i vi nhn loi.
TU V TR CON THOI
Ti M, Cc Hng khng v V tr M (NASA) ch to mt con tu v tr c th s dng nhiu
ln, gi l tu con thoi, n c th c phng ln nh tn la v sau tr v Tri t nh my bay.
S kin phng tu v tr con thoi u tin vo nm 1981 nh du mt giai on mi trong lnh vc
nghin cu v tr. K t , cc tu v tr con thoi
chuyn ch con ngi v hng ha ln xung cc tu
bay trn qu o v cc trm v tr. Nm 2003, i tu
con thoi ca M nh nm mt ch sau khi tu con thoi
Columbia b n tung trn ng bay v Tri t. n
nm 2005 M mi phng li tu con thoi Discovery ln
rp ni vi trm ISS.
Bc nh ny chp b mt y bi,
ca Sao Ha t mt trong hai thit b
b ca tu Viking (M) nm 1975. Mt
phn ca con tu v tr ny cng c th
nhn thy phn cn cnh.
Trm v tr Mir ca Lin X phng ln nm 1986. N c thit k bay trn qu o mt
thi gian di, to iu kin cho vic tin hnh cc th nghim khoa hc phc tp trn . Nm
2001, sau 15 nm bay trn qu o, trm Mir c cho thi vic v ri xung bc chy
trong bu kh quyn ca Tri t.
THM HIM SU KHNG GIAN V TR

Cc tu thm d v tr khng ngi li bay gn hoc p xung mi hnh tinh trong h Mt tri,
tr Sao Dim vng. Cc tu thm d ca Lin X p xung Sao Kim nm 1975 v gi v mt s
bc nh chp hnh tinh ny. Nm 1977, M phng hai tu Voyager 1 v 2, s dng k thut sng cao
su (slingshot ngha l c bn) t hnh tinh ny ti hnh tinh khc nh trng hp dn ca cc
hnh tinh. Trc khi bin mt tm vo su trong v tr, cc tu thm d chuyn v nhng d liu
qu gi v cc bc nh chp Sao Mc, Sao Th, Sao Thin vng v Sao Hi vng.
Knh vin vng Hubble do M phng ln nm 1990 cho php cc nh khoa hc c c hnh nh v
cc vt th cch xa hng t nm nh sng v cung cp thng tin v V tr. Nm 2004, cc thit b thm
d Spirit v Opportunity b xung Sao Ha v gi v Tri t cc bc nh v hnh tinh . Cc
thit b thm d ny cng nghin cu c mu t, trn Sao Ha.
Tu v tr con thoi Endeavour ca M
ang ct cnh t a im phng ngy
21- 6-1993. Tu v tr con thoi u tin
c s dng nhiu ln l tu
Columbia, c phng vo thng 4-
1981.
TRUNG QUC (t 1949 n nay)
Nm 1949, Mao Trch ng v ng Cng sn ln nm quyn ti Trung Quc v lm bin i
t nc kit qu v chin tranh ny. Trung Quc thc hin ci cch kinh t v m ca t
nm 1978.
ng Cng sn ln nm quyn ti Trung
Quc vo nm 1949, v lnh t ca ng,

Mao Trch ng tr thnh Ch tch nc
Cng ha Nhn dn Trung Hoa. Ni chin
v cuc khng chin chng Nht khin
Trung Quc lm vo tnh trng ngho tng, nhiu ngi
cht i. ng s, trng hc, bnh vin khng p
ng ni nhu cu ca ngi dn. Nhiu ngi trong
chnh ph mi cho rng Trung Quc cn noi gng
nhng ngi cng sn nc Nga. Mao Trch ng
khng ng vi vic cng nghip ha v ng tin
tng vo nn kinh t nng nghip. t ai c chia
li cho nng dn, nhng mt b my quan liu khng l
cng c lp nn. Mao Ch tch thi gi chc ch tch
nc vo nm 1959.
n nhng nm 1990, Trung Quc
bt ph rt xa khi nn kinh t nng
Trong khi chnh ph Trung Quc theo gng nc
nghip trc . Mi loi thit b in
Nga, th Mao Trch ng bt u cuc Cch mng
t tinh vi nay c sn xut ti Trung
Quc v xut khu ra nc ngoi.
vn ha vo nm 1965, nhm tn cng cc nh lnh
o ca ng Cng sn. Nm 1970, ng tr thnh t
lnh ti cao.
ng thay i x hi Trung Quc mt cch cn bn. Cc hp tc x nng nghip trng nhng loi
cy lng thc ch cht, cn ngnh cng nghip th sn xut thm nhiu st thp. Cc bc s chn
t cha bnh cho mi ngi nng thn, v tr em hc c, hc vit. Mao vit cun sch T tng
Mao Ch tch v pht hnh rng ri. Mi ngi u b buc phi c cun sch ny v i u cng
em theo. Ngay c nhng nng dn bnh d nht cng c th trch dn ch ny ch n trong cun sch.
gim dn s, chnh ph Trung Quc
khuyn khch cc cp v chng ch nn
c mt con. Gn y, vic c hai con tr
ln cn b coi l vi phm php lut.
Mao Trch ng c gng gii quyt tnh trng thiu lng thc bng cch thnh lp cc cng x
nhn dn. Tuy nhin, c nc tip tc phi tri qua nhng thi k thiu lng thc trm trng.
QUNG TRNG THIN AN MN: Ngy 4-5-1989, khong 100. 000 sinh vin v ngi lao
ng biu tnh ti qung trng Thin An Mn Bc Kinh i tin hnh ci t chnh tr.
Ngy 20-5, chnh ph ban b tnh trng thit qun lut, v cui cng, ngy 3 v 4-6, Qun Gii
phng Nhn dn dng xe tng chm dt biu tnh. Ngi ta cho rng hn ba nghn ngi
biu tnh thit mng v mt vn ngi khc b thng, tuy con s chnh xc s khng bao gi
c bit. Nhiu ngi khc na b cm t. Cc quc gia phng Ty b sc trc cch i ph
ca chnh ph Trung Quc v nhiu nc phn i mnh m qua con ng ngoi giao. n
gia thp k 1990, Trung Quc ci thin c cc mi quan h quc t. Sang th k 21, tuy s
la chn c nhn v mc sng c ci thin, nhng nn chnh tr vn c kim sot cht ch.
QUYN DN S
Nhiu i th chnh tr ca Mao b x t, tng lp tr
thc b cm t v tra kho, cc gia nh b ly tn, v cn
hng triu ngi cht v nn i. Trong Cch mng vn
ha, Mao hnh ng nh vy v tng c nhiu ngi
hc thc ln ting ch trch ch ngha cng sn vo
u thp nin 1960. Mao s rng h s chng li hnh
thi ch ngha cng sn cc oan m ng p t.
Sau khi
Mao qua
i vo
nm
1976,
chnh
ph
Hnh nh mt sinh vin ng n c
Trung trc ng tin ca xe tng c
Quc bt truyn hnh pht i trn khp th gii.
u thc
hin ci
cch
kinh t
v m
ca ra
th gii,
khuyn
khch
ngoi
thng
v u t
ca nc
ngoi.
Kinh t
pht
Mn pho hoa lng ly nh du vic
trin trao tr Hng Kng cho Trung Quc
nhanh ngy 30-6-1997, sau khi hp ng
n mc nhng hn o ny cho Anh trong 99
tng sn nm ht hn.
phm
quc ni
nm 2005 gp mi ln nm 1978 v kinh t Trung Quc tr nn ln th hai trn th gii sau M.
Tuy nhin, s tng trng kinh t qu nhanh cng gy ra nhng lo lng v mi trng, nht l s
nhim khng kh, xi mn t, tiu th nhiu nng lng v thiu nc.
DN S TNG
Dn s Trung Quc nm 1990 ln ti 1 t 200 triu ngi. Nhm t mc tiu n nh dn s vo
khong nm 2000, chnh ph Trung Quc p dng chnh sch u tin nh v ch chm sc y t
cho cc gia nh c mt con. M hnh ny tng i c hiu qu.
KINH T TH GII (t 1950 n nay)
K t nm 1950 tr i, cc nc cng nghip ci thin ng k mc sng ca mnh, nhng
nhiu nc ngho hn thvn khng h c ci thin hoc ci thin rt t.
au Chin tranh Th gii II, M v nhiu nc
S
Ty u t tc tng trng kinh t cao.
Mt khi lng ln cng vic ti thit sau
chin tranh, c bit l chu u, c
tin hnh. Cng n vic lm c nhiu v tin
lng nhn c tng mt cch u n so vi gi
c hng ha. Ti nhng nc nh Australia v New
Zealand, hay mt s khu vc ng Nam nh Hng
Kng, Singapore v i Loan, mc sng cng c ci
thin, tuy mc thp hn so vi M v Ty u.
S pht trin thnh vng ny t ngt dng li vo

nm 1973, khi gi du th bt u tng. T chc cc
C ca Lin minh chu u, t chc k nc xut khu du m (OPEC) c thnh lp nm
tc Cng ng Kinh t chu u. Lin 1960 vi mc ch bo m cho cc quc gia thnh
minh chu u hin gm 25 quc gia
vin c c gi bn li nht trn th trng th gii.
thnh vin.
Cc thnh vin OPEC gm nhiu quc gia A rp
Trung ng v Venezuela, Algeria, Indonesia, Nigeria
v Gabon.
Trong hai nm 19731974, OPEC nng gi du ln

gp bn ln, dn ti cuc khng hong nng lng trn
ton th gii. Nhng quc gia ngho hn b nh hng
nng n bi vic gi du tng. n nm 1981, gi du
tng gn 20 ln v kinh t nhng quc gia ny cn
c cc khon tin vay ca phng Ty mi c th tr
c. Ti nhng nc tin tin, khng hong nng
lng gy ra lm pht, v gi du tng khin gi c hng
ha khc cng tng, v nn tht nghip tng ln khp
ni v hng xut khu t i.
T chc Hp tc v Pht trin Kinh t

(OECD) c thnh lp vi mc ch
bo v cc quc gia yu trc cc lc
lng th trng hng mnh v h tr
pht trin kinh t.
Thng 10-1987 xy ra hong lon trn sn giao dch chng khon New York. Trong nm , cc
th trng chng khon trn ton th gii phi hng chu mt t st gim gi c phiu rt
mnh.
CC TH TRNG CHNH
Trn ton th gii, cc quc gia nm gn nhau hoc c chung li ch kinh t cng nhau lp nn cc
hip hi quc t. Mt s nhm quc gia cng thnh lp cc cng ng kinh t, gi l cc th trng
chung. Trong khun kh cc th trng ny, cc nc thnh vin mua v bn hng ha vi gi c u
i hn. Cc thnh vin nht tr bo v nhau trc s cnh tranh kinh t t bn ngoi.
Ti chu , c Din n Hp tc Kinh t chu -Thi Bnh Dng (APEC) v Hip hi cc quc gia
ng Nam (ASEAN). Hip nh T do Thng mi Bc M (NAFTA) lc u ch gia M v
Canada, nay c thm Mexico gia nhp. Nhm G-7 l nhm cc quc gia hng u cng nhau gp g
theo di tnh hnh kinh t th gii. Lin minh chu u (EU) l t chc k tc Cng ng Kinh t
chu u (EEC), tn ti t nhng nm 1950. EU hin
nay gm 25 quc gia thnh vin khp chu u v l
mt khi thng mi quan trng ca th gii. Nhiu
quc gia thnh vin EU s dng ng tin chung l
ng euro.
Sau s
sp
ca Lin
X vo
u thp
nin
1990,
cc quc
gia x
hi ch
ngha
trc
y phi
cnh
tranh vi
nhng Thng 1-2002, 12 quc gia thnh vin
nc Lin minh chu u ngng s dng ng
thuc th tin ring ca mnh v thng nht s
gii th dng ng tin chung l ng euro. Vo thp nin 1990, tr lng du m
ba. Cc th gii c tnh 700 t thng, trong
quc gia 360 t thng nm Trung ng.
phng Ty giu c hn tng vin tr cho cc nc
ngho hn, nhng vn khng mun chia s phn quan trng trong ti sn cng nh k ngh ca h.
Cc quyt sch ca Lin minh chu u do Ngh vin chu u a ra. Ngh vin ny nhm hp
ti ba a im: Brussels, Luxembourg v Strasbourg (nh trn). Ngh vin gm 736 ngh s, do
cc nc thnh vin trc tip bu ra. Hin nay (2009) c 27 nc thnh vin
CHIN TRANH CHU (t 1950 n nay)
Tht bi ca Nht Bn cng s sp ca ch cai tr thc dn dn n cc cuc giao
tranh gia nhiu lc lng chnh tr i ch nhau khp chu . Cc cng quc cng chia
phe v can thip vo y.
m 1950, nhiu nc phng ng vn
N cha hi phc sau s xm chim ca Nht

Bn trong Chin tranh Th gii II. Ngi
dn nhng ni ny cn c ha bnh v n
nh, nhng nhiu nc vn xy ra chin
tranh. Cc cuc chin tranh ny cng gy thm thit hi
cho ngi dn, ph hy cc thnh ph v lm kit qu
t ai. Cc nc phng ng khng cn mun l
thuc a ca cc cng quc chu u. Trong khi ,
cc ng ch thc dn chu u (Php, Anh v H Lan)
vn mun nm quyn kim sot cc vng lnh th
nhiu tim nng ny.
Chin s
n ra ti
Vit
Nam,
y l cc binh s Australia thuc lc Lo,
lng LHQ, n cui nm 1950, lc Thi Lan
lng LHQ y li qun Bc Triu v
Tin ti tn bin gii gip vi Trung
Quc.
Campuchia, cng nh Indonesia, Malaysia, Min in

v Philippines. Cc cuc chin ny tr nn phc tp v
bt ng trong quan im chnh tr gia cc nhm i
khng cng mun ginh c lp. Tnh hnh cng nguy
him hn khi cc nc ln nh Lin X, Trung Quc
v M ng v cc phe khc nhau, tin ca, v kh
v h tr k thut cho phe m mnh ng h.
CHIN TRANH TRIU TIN

Chin tranh Triu Tin bt u khi Bc Triu Tin
(cng sn) tn cng Nam Triu Tin vo thng 6-1950.
Lin Hp Quc (LHQ) nhanh chng y quyn cho cc Nm 1945, Php li khi phc ch cai
thnh vin ca t chc h tr Nam Triu Tin. M v tr thc dn ti Vit Nam. Lnh L-
16 quc gia khc phi qun ti gip Nam Triu Tin. dng ca Php c iu ti min Bc
Trong vng hai thng, qun Bc Triu Tin chim gn Vit Nam vo nm 1953 vi mc ch
ht Nam Triu Tin. Thng 9-1950, qun i ca LHQ n p cuc khng chin ca Vit Nam.
m mt cuc tn cng hng hu c trn b, trn bin v
trn khng vo Inchon, gn Seoul. Qun LHQ chim li hu ht lnh th Nam Triu Tin v tin ln
min Bc. n thng 11, qun LHQ tin n bin gii gia Bc Triu Tin v Trung Quc. Lc ny,
qun i Trung Quc nhy vo tham chin, buc qun
LHQ phi thoi lui v pha nam. Mt hip nh ngng
bn c k kt vo thng 7-1953, chm dt chin
tranh.
Sau khi Nht Bn tht bi trong Chin

tranh Th gii II, v s cai tr thc dn
ca cc nc chu u sp , nhiu
ni ti chu din ra giao tranh
gia cc phe nhm chnh tr knh ch
trong nhng nm 19461988.
Trong khong thi gian 19481960, qun Anh c iu ti M Lai chng li cuc tn cng
ca nhng ngi du kch cng sn. y l cnh cc binh s tm ngh trong chuyn tun tra rng
rm.
Trong cuc chin tranh Vit Nam (19641975), nhiu vng ca Vit Nam b tn ph. Hng triu
ngi thit mng, b mt nh ca v phi chy sang cc nc lng ging lnh nn. Cui cng,
ha bnh c lp li vo nm 1975, khi t nc Vit Nam c thng nht.
CHIN TRANH TI VIT NAM

Sau khi qun vin chinh Php tht bi trc nhng
ngi cng sn Vit Nam vo nm 1954, nc Vit
Nam tm thi b chia ct lm hai min Nam Bc. Cc
cuc bu c ln k hoch nhng khng c tin
hnh, v nhng ngi cng sn min Bc Vit Nam
bt u chi vin cho nhng ngi cng sn min
Nam, gip lt chnh ph Ng nh Dim.
Nm
1965,
M a
nhng
ton
qun u H Ch Minh (18901969) l mt trong
tin ti nhng ngi sng lp ng Cng sn
gip Php v l mt nh lnh o cch mng
Vit Nam. ng lnh o cuc khng
min
Nam, v chin chng thc dn Php v chng
chnh quyn min Nam Vit Nam c
n nm M hu thun.
1969,
c hn
na triu qun M ti Vit Nam. Sau khi tr thnh tng
Sau khi tr thnh tng thng M nm thng M nm 1969, Richard Nixon bt u rt qun
1969, Richard Nixon (19131994) bt khi Vit Nam. Mt hip nh ngng bn c k kt
u rt qun M khi Vit Nam. Nm vo nm 1973, v ton b s qun cn li ca M tr
1973, hip nh ha bnh c k kt v v nh. Trong cuc chin ny, hn 57.000 lnh M
qun M rt ht khi Vit Nam. thit mng hoc mt tch.
NI CHIN TI CAMPUCHIA
Ti Campuchia, qun du kch Khmer do Pol Pot cm u u tranh lt chnh ph Lon
Nol. Khmer ln nm quyn Campuchia nm 1975, v Pol Pot tr thnh th tng. Ch khng
b ca ng ta chm dt vo nm 1978 khi b qun i Vit Nam lt .
CC MC THI GIAN CHNH

1950 Qun Bc Triu Tin xm chim Nam Triu Tin
1953 Ngng bn ti Triu Tin
1954 Lc lng Vit Minh nh bi ngi Php v Vit Nam b chia ct
1963 Chin tranh du kch bt u ti Campuchia

1965 Ton qun u tin ca M b vo Vit Nam
1969 Richard Nixon tr thnh tng thng M
1973 Qun M rt ht khi Vit Nam
1975 Pol Pot nm quyn ti Campuchia
1979 Pol Pot b qun i Vit Nam lt
1993 Cuc bu c t do u tin ti Campuchia sau hn

20 nm
Ti Campuchia, Pol Pot (19261998) l

th lnh ca qun du kch Khmer .
i qun ny tham d vo cuc ni
chin ko di, bt u t nm 1963, v
cui cng ln nm quyn vo nm 1975.
Trong ba nm sau , c tnh ti
Campuchia c t hai n bn triu
ngi b x t hoc cht v i v bnh
tt.
QUYN DN S (t 1950 n nay)

Quyn dn s l nhng quyn t do v quyn c bn ca mi ngi sng trong mt cng ng.
Nhng quyn ny c lut php v tp qun bo m, gip cho tt c mi ngi c i x
cng bng.
tng v cc quyn dn s phng Ty c

t ngay trong nhng trc tc ca nhiu trit
gia Hy Lp v La M c i, cng nh trong
gio l ca o Do Thi v o Ki-t. mt
s quc gia, quyn dn s c Hin php
bo v. Ti M v cc quc gia dn ch khc, chng
hn nh nc Anh, quyn dn s th hin trong cc o
lut v tp qun c thit lp qua hng trm nm.
Quyn
dn s
ngha l
mi
cng dn
phi
c i
x cng
bng v
bnh
ng,
khng
c t chc li vo thp nin 1950, t Vo u thp nin 1960, nhiu bang phn bit
chc cc hu Ku Klux Klan (3K) min Nam nc M thi hnh cc bin gii tnh,
quy ri ngi da en v cc nhm php phn bit i vi ngi da mu. tn gio
thiu s khc ti M. Nhng phn t Loi xe taxi ny ch dnh ring cho hay sc
ca t chc ny t thp t hm ngi da mu. Cc loi phng tin tc. Tt
da mi ngi. giao thng cng cng khc cng c hnh c mi
thc phn bit i x tng t. ngi
u c
quyn t do by t nhng iu mnh tin khi pht biu trn cc phng tin truyn thng hoc bt k
u. Tt c u c quyn t chc mt ng phi chnh tr, phi c xt x cng bng v c b
phiu trong cc cuc bu c. Nhiu ch p bc vn pht l quyn dn s v lm dng quyn hnh
ca h.
Nhiu quyn phi tri qua cuc u tranh lu di v gian kh mi c c. Trong thp nin 1950 v
1960, tin s Martin Luther King lnh o phong tro i quyn dn s nc M v ginh c
quyn bnh ng cho ngi M da en.
Nm 1989, sinh vin Trung Quc biu
tnh i dn ch ti Bc Kinh. Chnh
ph iu qun i ti v hng nghn
sinh vin thit mng.
MARTIN LUTHER KING: Martin Luther King Con (19291968) l mt mc s gio phi
Baptist v nh lnh o ca phong tro i quyn dn s ti M trong hai thp nin 1950 v
1960. Ngy 28-8-1963, ng dn u cuc biu tnh ti th Washington, ni ng c bi pht
biu ni ting, bt u bng cu ni Ti c mt c m.... l c m v tng lai, m trong
t nc ng s tn ti vi l tng t do t bui u thnh lp. Ngy 4-4-1968, ng b mt k
tn l James Earl Ray bn cht. T nm 1983, ngy th Hai tun th ba ca thng 1 c ch
nh l ngy l trn ton lin bang M vinh danh ng.
TNH TRNG VI PHM QUYN DN S

Ti Nam Phi, Nelson Mandela b vo t nm 1962 v ng phn i ch apartheid (ch phn bit
chng tc da trng v da mu). Nhiu chnh ph v nhn dn nhiu ni trn th gii tham gia
chin dch i chm dt ch apartheid bng cch biu tnh, ty chay hng ha ca Nam Phi v ct
t mi mi quan h vi nc ny. ng F. W. de Klerk tr thnh tng thng Nam Phi nm 1989 v
bt u d b ch apartheid. Mandela c tr t do nm 1990, v cng l nm ch apartheid
b bi b. Nm 1994, Nelson Mandela tr thnh tng
thng da en u tin ca Nam Phi.
Nm 1976, Argentina b mt tp on qun s kim

sot. Tp on ny n p phe i lp bng vic bt
gi nhiu nghn ngi v b t h m khng h a ra
xt x. Khong t 20 n 30 nghn ngi b bt v
khng bao gi xut hin tr li. H c gi chung l
los desaparecidos, ngha l nhng ngi b mt
tch.
Ch qun s ca tng Pinochet Chile trong

khong thi gian 19731990 cng s dng cc bin
php n p tn bo tng t nh Argentina.
BO
V
Trong hai thp nin 1970 v 1980, Chile

b mt tp on qun s cai tr. Nhiu
cng dn bnh thng b bt v khng ai
cn nhn thy h na. Nh th Thin
Cha gio ln n cc hnh vi bo lc
chng nhng ngi v ti. H tin hnh
l cu nguyn cho nhng ngi b giam
gi v nhng ngi mt tch.
Ti thnh ph Johannesburg ca Nam

Phi vo nhng nm 1980, nhiu ngi
da en v nhng ngi da mu khc b
chuyn ti nhng khu nh chut ti
tn nhng ch cho ngi da trng
c nhng ngi nh rng hn.
QUYN DN S
Cc t chc quc t nh Lin Hp Quc v Ta n Nhn quyn chu u bo v cc quyn dn s.
Mt s t chc khc, chng hn nh T chc n x Quc t, cng m cc chin dch bo v nhng
ngi b truy bc. Tuy nhin, mt s chnh ph vn tip tc cn tr quyn dn s. Cc ch c ti
ph nhn cc quyn dn s v coi l mi e da ch .
Khi nhng ngi chu u u tin ti Australia nh c vo th k XVIII v XIX, th dn

Australia b xua ui khi cc vng t ni h vn sinh sng bng ngh sn bn truyn thng.
Nhiu th dn cht v cc cn bnh ly t ngi chu u. n tn cui th k XX, chnh ph
Australia vn khng tha nhn cc th dn l ch nhn ban u ca t nc ny t trc khi
ngi chu u ti vo nm 1788.
CH NGHA KHNG B (t 1952 n nay)
Trong 50 nm tr li y, nhiu ngi dng bo lc theo ui cc mc ch chnh tr,
thng l hng ti vic xa b trt t c thit lp.
t s nhm ngi s dng bo lc (cc
M
hot ng khng b) nhm tr nn ni
ting v ginh c s ng h cho mc
ch chnh tr ca h. Nhng phn t
khng b thng c nhng ngi ng
h gi l chin s u tranh v t do. Nhng phn t
khng b bt cc v git ngi, nh bom v cp my
bay. Nguyn nhn ca hnh ng khng b khng phi
lc no cng ging nhau. Mt s ngi lm vy v
mun khuch trng nim tin chnh tr ca h, trong
khi mt s khc (nhng ngi theo ch ngha dn tc
hoc nhng ngi gii phng) mun thit lp mt quc
gia ring cho nhng ai cha c t quc. V d nh
Trung ng, cc phn t khng b bt cc v nh
bom thu ht s ch i vi s nghip ca ngi
Palestine, nhng ngi hin cha c mt t quc.
Ti Ty
Ban
Nha,
Nm 1981, mt s thnh vin ca Qun nhm
i Cng ha Ireland (IRA) ang ngi Euzkada
t Bc Ireland v ti tn cng khng Ta
b cng tuyt thc. Sau bo lon
xy ra khi mt ngi trong s h
cht v tuyt thc.
Askatasuna (ETA) bt u chin dch khng b vo

nhng nm 1960 gy sc p buc chnh ph tin ti
vic thnh lp mt nh nc ring ca ngi x
Basque. Bc Ireland cng vy, cc nhm theo ch
ngha dn tc nh Qun i Cng ha Ireland (IRA) gia
tng cc hot ng khng b vo nhng nm 1970
chng li s cai tr ca Anh ti tnh ny.
Nm 2001, nhm khng b Hi gio cc oan c tn

gi l Al-Qaeda thc hin cc v tn cng ln vo
nc M. Nm 2002 v 2003, nhm ny tip tc tin Thng 4-1995, mt qu bom pht n v
hnh cc v khng b ti Bali, A rp X t v Morocco. ph hy ta nh Vn phng Lin bang
ti thnh ph Oklahoma, nc M. Th
Nhiu nc tham gia cng vi M pht ng mt
phm t bom l mt cng dn M
cuc chin chng khng b. phn i cc o lut v h thng thu
lin bang.
Nm 1988, mt my bay dn dng ln ca M b nh bom v n tung trn bu tri thnh ph
Lockerbie Scotland, lm 270 ngi thit mng. Cc phn t khng b ngi Libya b nghi l
th phm v nh bom ny.
NN I TI CHU PHI (t 1967 n nay)
T thi c i, chu Phi vn b hn hn v i km thng k. Gn y hn, ni chin nhng
quc gia mi ginh c c lp khin ngi dn c cc li cng thm c cc.
thi c i, hu ht cc vng thuc min
T
Nam Sahara ca chu Phi, nn i trn din
rng xy ra theo chu k. Nguyn nhn l
tnh trng hn hn, t kh cn, lng lng
thc d tr khng ng k. Vo na cui th
k XX, sau khi cc quc gia ginh c c lp, ni
chin li lm tng thm cnh c cc ca ngi dn.
BT
N
V
I
Nm 1985, ca s nhc pop Bob Geldof t

chc cc bui ha nhc mang tn Live
Aid. Cc bui ha nhc ny thu c
50 triu bng Anh gip cc nn nhn
ca nn i ti Ethiopia.
NGHO
Hu ht cc nn i trm trng nht trong thi gian t
1967 n nay xy ra ti nhng nc c bt n. Ti
Nigeria, nhng ngi sng min ng t nc l b
lc Ibo theo o Ki-t. H b ngi Hausa v Fulani
theo Hi gio n p. Khi hng vn ngi Ibo b thm
st, khu vc min ng Nigeria tuyn b thnh lp
nh nc Biafra c lp vo thng 5-1967. Ni chin
tip din ti thng 1-1970. c tnh c hn mt triu
ngi Biafra cht v ngi Nigeria ngn khng cho
cc khon cu tr lng thc khn cp ti ni.
Ni chin ti Mozambique vo nhng nm 1980 khin

h thng y t, gio dc v sn xut lng thc ti nc
ny gn nh sp hon ton. n u thp nin 1990,
gn mt triu ngi cht v mt triu ri ngi
khc phi chy sang cc nc lng ging t nn.
Trong thi k ni chin (19911993) ti Somalia, c

tnh c Ethiopia b hn hn v i km trong
khong nhiu nm. Trong nhng nm 1977
300.000 1991, ni chin cng nn i khin hng
ngi triu ngi Ethiopia thit mng.
cht i
v vic chuyn lng thc cu tr tr nn qu nguy
him trong hon cnh c chin tranh.
Ti Ethiopia, hng triu ngi cht i bi nhiu

nguyn nhn: Lin X thi vin tr, hn hn v ni
chin trong thp nin 1970 v 1980. Qua phng tin
truyn thng phng Ty, mi ngi khp ni trn
th gii mi bit n thm ha ny. Cc t chc t
thin quc t, nh Ch thp v Oxfam, cc bui
trnh din nhc pop mang tn Live Aid vo nm 1985,
v nhiu chnh ph trn th gii quyn gp c mt
khon vin tr rt ln cho cc nn nhn.
Ti Zaire, cc cuc ni dy ca lc
lng v trang v ni chin khin
cho hot ng ca cc nhn vin cu tr
nc ngoi tr nn nguy him. Nm
1994, hng trm nghn ngi chy nn
t Rwanda sang Zaire buc cc t
chc quc t phi ng lot ra tay cu
tr.
Vin tr t nc ngoi khng ch l cung cp lng thc cho nhng ngi ang cht i chu
Phi m cn l d n cung cp c nc sch cho mt cng ng Kenya. Nhng d n nh vy
gip ci thin sc khe cho ngi dn a phng.
CC QUC GIA MI (t 1950 n nay)
Sau nhiu thp k b cc cng quc thc dn h, nhiu quc gia ginh c c lp hoc
bng con ng chin tranh, hoc bng cc gii php ha bnh.
au Chin tranh Th gii II, lnh o ti nhiu
S
quc gia chu s cai tr ca cc cng quc
thc dn chu u nhn thy sc p ngy cng
tng t pha ngi dn mun c lp khi cc
ng ch nc ngoi. Ch cai tr thc dn
nhanh chng i ti hi co chung. Trong thp nin
1950 v 1960, nhiu dn tc chu Phi v ng Nam
u tranh ginh c lp. Cc dn tc ny cho rng
h c quyn lm ch v qun l t nc mnh. Nhiu
phong tro ginh c lp c dn dt bi nhng con
ngi qu cm v sng sut. Nhng ngi ny thng
b t y, nhng trong mt s trng hp, sau cng h
ginh c chnh quyn.
Nhiu quc gia s dng sc mnh qun s ginh c

lp t cc nc thc dn. Cc nc thc dn chu u
khng mun t b quyn lc ca mnh v nhng nhm
v trang nh Mau Mau Kenya pht ng cc chin
Anh trao quyn c lp cho Ghana dch khng b. Mt s nc khc, chng hn nh Ai
(trc c gi l B Bin Vng) vo
Cp vo nhng nm 1952-1953, ch c c c lp
nm 1957. Ti bui l din ra th
Accra, n Cng tc x Kent i din
sau khi qun i ginh quyn kim sot t nc.
cho N hong Anh tham d. Trong
nhng nm sau , Ghana khn n bi
chnh ph tham nhng v cc cuc o
chnh qun s.
NG BIN GII TY TIN

Nhiu cuc ni chin bng pht ti chu Phi, trong khi
cc cng quc chu u rt khi chu lc ny. Nguyn
nhn ph bin nht dn n ni chin l v nhng
vng t m trc kia c phn chia gia nhng
ngi thc dn chu u, bin gii hin hu gia cc b
lc t c ch ti. Khi ngi chu u b i, cc b
lc mi tranh ci nhau v quyn s hu v quyn kim
sot t nc. Khi iu xy ra Nigeria, vi vic
tuyn b thnh lp nh nc c lp Biafra nm 1967,
hng triu ngi cht i.
Ngi Anh ginh quyn kim sot M

Lai vo nm 1786. Thng 9-1963, M
Lai, Singapore, Sarawak v Sabah cng
nhau thnh lp Lin bang Malaysia c
lp. Sau hai nm, Singapore rt khi
lin bang ny.
Anh trao tr c lp hon ton cho Nigeria vo nm 1960. K t , Nigeria, mt trong nhng
nc ln nht chu Phi v cng l nc sn xut nhiu du m, b khn n v ni chin, kh
khn kinh t v nhng cu thc ca ch cai tr qun s.
U TRANH SINH TN
Ngy nay, gn nh tt c cc nc thuc a u c lp. Mt s nc vn duy tr quan h vi nc
thc dn trc y, chng hn cc thnh vin ca khi
Thnh vng chung Anh. Nhng nc khc thnh lp
lin minh mi, chng hn nh T chc Thng nht
chu Phi (OAU). Nhiu nc cu thuc a vn cha
c lp v mt kinh t. Thng mi th gii hin do
chu u, M, Nht Bn v cc cng ty a quc gia chi
phi. Cc nc mi ginh c c lp kh lng thot
khi lm vo cnh n nn khi h khng th kim sot
v ti chnh.
NG
U
Chin
tranh
lnh kt
thc v Turkmenistan, nm b ng bin
Caspi, tr thnh nc cng ha thuc
s sp
Lin X nm 1925. Sau khi Lin X sp
ca
nm 1991, nc c a s dn theo
Lin X Hi gio ny tuyn b c lp v gia
vo cui nhp Cng ng cc quc gia c lp
thp nin (CIS, ting Nga l SNG), gm 12 trong
1980 s 15 nc cng ha tng thuc Lin
khin X.
cho
nhng
nc
nm gn
bin gii
nc
Nga
thot ra
khi s
p ch
ca Nga.
Ti Tip
Khc,
cc cuc
bu c Sau khi Lin X tan r nm 1991, quc
t do gia Hi gio Uzbekistan tr nn c lp
c v gia nhp Cng ng cc quc gia c
tin hnh lp (CIS). Tnh trng thiu lng thc
vo nm vo nm 1992 dn n cc cuc no
1990, lon v bo ng ca dn chng ti th
ln u Tashkent.
tin k
t nm 1946. u nm 1993, Tip Khc chm dt tn ti v chia thnh hai quc gia l Cng ha Sc
v Slovakia.
Trong cc nm 19911992, Nam T b chia thnh nhiu quc gia khi Slovenia, Bosnia-Herzegovina,
Macedonia v Croatia u tuyn b c lp. Trong cc cuc ni chin din ra sau , hng nghn
ngi cht hoc mt nh ca v tr thnh ngi t nn. Nm 2003, tn gi Serbia v Montenegro
chnh thc thay th Nam T trn bn v n nm 2006 Serbia v Montenegro tr thnh hai nc
c lp.
Khi kt thc Chin tranh Th gii I, Bosnia v Herzegovina tr thnh mt phn ca Lin bang
Nam T. Tinh thn dn tc ch ngha ln cao sau ci cht ca Tng thng Tito vo nm 1980.
Bosnia- Herzegovina tuyn b c lp nm 1992, tri vi nguyn vng ca cng ng ngi
Serbia v mt cuc ni chin thm khc n ra. Hng nghn ngi thit mng, nhiu ngi khc
b mt nh ca v tr thnh ngi t nn.
CHIN TRANH TRUNG NG (t 1956 n
nay)
Sau khi nh nc Israel c thnh lp nm 1948,
cng thng ny sinh Trung ng dn ti cc cuc
tranh chp c lit v thm ch c chin tranh.
rong nhiu th k, ngi Do Thi vn cho
T rng cc vng t quanh Jerusalem chnh l

qu hng xa kia ca dn tc Do Thi. Sau
Chin tranh th gii II, nhiu ngi t nn Do
Thi n nh c Palestine mc d c
ngi A rp c ng khu vc ny. Nh nc Israel
c thnh lp vo nm 1948 khin chin s n ra gia
Israel v cc nc A rp lng ging, tip din dai dng
trong nhiu nm, lc cng thng khi tm lng.
Nm
1956, Ai
Cp nm
quyn
kim
sot
knh o
Suez vn
do Anh
v Php Nhiu cuc xung t n ra Trung
s hu. ng, gia ngi Israel, ngi Palestine
Cm v ngi A rp, nht l t nm 1948.
thy b Mt s vng lnh th hin vn ang
e da, trong tnh trng tranh chp.
Israel
xm chim Sinai thuc lnh th Ai Cp, cn Anh v
Php th tn cng vo khu vc knh o. D lun quc
t khng tn thnh cc hnh ng ny, v c M v
Chin tranh Su ngy din ra t ngy 5 Lin X u ku gi ngng bn. Qun i Lin Hp
n 10- 6-1967. Trong mt cuc tn Quc (LHQ) c trin khai duy tr ha bnh sau khi
cng bt ng, cc my bay nm bom ca Israel, Anh v Php rt qun.
Israel ph hy cc my bay Ai Cp,
sau qun Israel bt sng binh lnh Ai
Trong thp nin 1960, cng thng gia mt bn l Israel
Cp Sinai.
v mt bn l cc nc A rp nh Ai Cp, Jordan v
Syria vn tip tc gia tng. Cc nc A rp ny c s
h tr ca cc nc A-rp khc trong khu vc gm Iraq, Kuwait, A rp X t, Algeria v Sudan. Hai
bn u c thi th ch vi nhau v khng bn no chu ngi li thng lng gii quyt bt
ng. C hai bn u bn rn chun b qun i i ph vi mt cuc xung t v trang c th xy
ra. Thng 5-1967, Ai Cp ngn khng cho tu Israel i qua vnh Aqaba.
Chin tranh Yom Kippur bt u vo nm 1973, khi Ai Cp v Syria bt ng tn cng Israel sau
khi nc ny t chi trao tr cc vng t chim c trong cuc Chin tranh Su ngy.
Nm 1980, Iraq xm lc Iran. Hai nc tin hnh chin tranh dai dng v khc lit n thng
8-1988 mi chm dt, khin hn mt triu lnh ca c hai bn thit mng v gn hai triu ngi
b thng.
CHIN TRANH SU NGY

Thng 6-1967, khng qun Israel bt ng khng kch
cc cn c khng qun ca ngi A rp, khin khng
qun cc nc A rp b t lit. Trong vng su ngy,
Israel a qun vo chim Di Gaza v mt s khu vc
thuc Sinai. Qun Israel cng y bin gii li v pha
Jordan v chim cao nguyn Golan ca Syria.
CUC XM LC CA NGI IRAQ

Nm 1979, vua Iran b ph trut v nhng ngi Hi
gio dng Shiite chnh thng do Gio ch Khomeini
lnh o ln nm quyn. Cng thng gia Iran v Iraq
dn ti hu qu l Iraq xm chim vng lnh th Saddam Hussein (19372006) l ngi
Khuzistan giu du m ca Iran vo nm 1980. Iraq s ng u nh nc Iraq t 1979 n
sc mnh ca chnh ph mi Iran do Gio ch 2003. ng ta tin hnh cuc chin
Khomeini thnh lp. Khi chin tranh chm dt vo nm tranh hao tn vi Iran (19801988) v
1988, khng nc no c li g thm; m tri li, c xm chim Kuwait thng 8-1990. Nm
tnh tng cng c hai bn c hn mt triu ngi cht 2003, lin qun do M dn u tin
v gn hai triu ngi b thng. hnh chin dch qun s lt Saddam.
Sau , Saddam Hussein b tuyn n
t hnh v b treo c ngy 30-12-2006.
S knh
ch
trong th
gii A
rp
thng
c
nguyn
nhn l
du m
ca khu
vc ny.
Nm
1990,
Iraq xm
chim
Kuwait
vi
ci thin
tuyn
ng
thng ra
bin ca
mnh.
Hi
ng Qun i M pht ng mt chin dch
qun s quc t hng hu gii phng
Bo an
ng minh Kuwait khi nc ny b Iraq
LHQ
xm chim nm 1990. Cng vic chun
thng b cho chin tranh rt quy m, nhng
qua mt chin s ch din ra trong mt thi gian
s ngh ngn.
quyt
yu cu
Iraq rt qun lp tc. Khi tng thng Iraq Saddam Hussein t chi thi hnh ngh quyt, lc lng a
quc gia do M dn u buc Iraq phi rt qun. Thnh ph Kuwait c gii phng trong vng
nm ngy v hng nghn lnh Iraq b bt. Khi phi thoi lui, binh lnh Iraq gy tn hi nng n cho
mi trng sinh thi v h t hu ht cc ging du ca Kuwait.
Lo ngi Iraq c th pht trin v kh ha hc c kh nng hy dit hng lot, lin qun do M dn u
xm chim Iraq nm 2003 v lt ch qun s ca Saddam Hussein.
CC MC THI GIAN CHNH

1948 Nh nc c lp Israel tuyn b thnh lp; giao tranh vi cc nc A rp lng ging bng pht
1956 Khng hong knh o Suez

1964 T chc Gii phng Palestine (PLO) thnh lp ti Li Bng
1967 Chin tranh Su ngy gia Israel v Ai Cp
1973 Chin tranh Yom Kippur ti Israel
1979 Vua Iran b ph trut
1980 Iraq xm chim Iran
1988 Chin tranh Iran-Iraq chm dt
1990 Iraq xm chim Kuwait
1991 Qun i Iraq phi rt khi Kuwait
2003 Saddam Hussein b lt ti Iraq

CCH MNG KHOA HC (t 1950 n nay)

Na sau ca th k XX l thi k pht trin mnh m ca khoa hc v cng ngh. Thi i my
tnh in t lm thay i hn cuc sng ca con ngi.
c nh khoa hc cng cc doanh nhn bit
C k tc v pht trin nhng pht minh c t

na u th k XX a vo ng dng
trong thc t. Gii kinh doanh v sn xut
hiu rng s c nhng li ch ti chnh to ln
nu hp tc vi cc trng i hc v vin nghin cu,
v vy hot ng nghin cu c ngha quan trng
c tin hnh thng qua quan h i tc gia hai bn.
T khi tia laser c pht minh vo u

thp nin 1960, n nay n c ng
dng vo nhiu mc ch, chng hn
phu thut mt, cng trnh xy dng, v
bn v h thng iu khin v kh.
Cu trc xon kp (hai chui bn xon
vo nhau) ca ADN c Francis Crick
NGNH IN T v James Watson pht hin nm 1953.
Mt trong nhng pht minh c tnh t ph l chip silic, Cu trc ny mang tham s bn thit
mt linh kin nh c th sn xut vi s lng ln v k ca s sng. Khm ph gip cc
chi ph thp. Chip silic thay th nhng linh kin c cng nh khoa hc tm hiu nguyn nhn ca
knh v d hng, gip lm ra nhng my in t nh nhiu cn bnh.
hn nhiu so vi trc y nhng tnh nng li mnh
hn nhiu. Cc b vi x l, cc mch in t phc tp thu gn ch trong mt con chip c s dng
rng ri trong cc thit b in t, t my tnh cho ti tn la v tr, robot hay in thoi. Chip silic
nh hng ti cuc sng ca hu nh tt c mi ngi vo cui th k XX.
B vi x l bng chip silic c ch to ti M nm 1971 v dn ti mt cuc cch mng cng
ngh. Nhng con chip ny c in khc nhng mng in rt nh cho php my tnh c th x
l v lu gi thng tin.
THI I MY TNH IN T
S pht trin lnh vc in t cng dn ti mt cuc cch mng trong lnh vc thng tin lin lc. Cc
my photocopy v my fax gip nhn vin vn phng c th x l mt khi lng thng tin khng l
nhanh hn nhiu so vi trc. H cng c th lin lc nhanh chng vi cc vn phng khc trn ton
th gii. Nh truyn thng in t lan rng ton th gii, ngi ta ngy cng tm c thng tin d
dng hn. n cui th k XX, bt k ai c my tnh c nhn v kt ni Internet u c th lin h vi
hng triu ngi khc trn ton th gii trong chc lt.
Trong lnh vc cng nghip, ngnh in t cng dn ti mt cuc cch mng cng nghip mi. n
nhng nm 1990, hu ht mi kha cnh ca tin trnh sn xut trong tt c cc ngnh u c kim
sot bng my tnh. Nhng cng vic lp i lp li trong cc dy chuyn lp rp u do my mc in
t gi l robot thc hin. Vic kim sot kho, phn phi hng cng nh h thng qun l cng chu
s kim sot ca cng ngh tin hc.
n nm 1990, nhng phn vic lp i

lp li nh dy chuyn lp rp xe hi Knh vin vng khng gian Hubble c
c cc robot thc hin di s iu tu v tr con thoi Discovery ca M
khin ca my tnh. iu c ngha l phng ln qu o vo thng 4-1990.
nng sut cng nghip cao hn, ng Knh ny gip cc nh khoa hc c c
thi gim bt nhn cng lao ng. hnh nh v cc vt th trong v tr
cch xa Tri t hng t nm nh sng.
NHNG T PH V Y HC
c pht minh vo thp nin 1960, tia laser c s dng vo vic phu thut loi b nhng m
mc bnh v nhng ca phu thut mt tinh vi.
Trong thp nin 1950, cc nh khoa hc Anh v M pht hin ra cu trc ADN, nhng thnh phn
c bn m t cc t bo sng c sn sinh. Pht hin ny dn ti vic sn xut bng cng ngh
gen nhiu loi thuc mi nhm cha tr nhng cn bnh him ngho. Nh pht hin ra ADN, n mt
ngy no con ngi c th s cha khi c nhiu bnh di truyn, nhng bnh truyn t ngi
ny qua ngi khc trong cng mt gia nh.
Cng ngh gen cng c ngha l ngi ta c th to ra
mt chng thc vt hoc ng vt mi hoc c ci
bin c kh nng khng bnh trong phng th nghim.
Cng ngh ny hin gip to ra thc phm cho con
ngi trong nhng nc ngho. Tuy nhin, c nhiu
kin lo ngi rng thc phm bin i gen c th nh
hng ti sc khe con ngi. V vy, mi loi thc
phm bin i gen cn phi c kim nghim k
lng.
V tinh thng tin lin lc u tin c

phng ln vo nm 1960. c a vo
s dng nm 1964, cc v tinh a tnh
l nhng v tinh lun c nh mt ch
pha trn Tri t, nh m bt k hai
im no trn Tri t cng c th lin
h vi nhau gn nh ngay lp tc.
MNG TON CU: Mng ton cu World Wide Web (www) c pht minh nm 1990, gip
nhng ngi s dng c th lt mng nhanh chng. Ch cn nhp chut vo cc im c kt
ni truy cp trn mn hnh, ngi s dng c th vo cc trang thng tin bao gm vn bn v
hnh nh cha ng trong nhiu my tnh trn khp th gii. Mi trang thng tin ny li c ring
nhng im kt ni truy cp dn ti cc trang khc.
MI TRNG (t 1950 n nay)
Khng ging bt k mt sinh vt no khc trn Tri t, con ngi c kh nng ph hy ton b
th gii ny. Ch ti gn y, con ngi mi hiu rng mi trng sng ca mnh ang b e
da.
o na cui th k XX, con ngi mi bt
N u hiu rng Tri t ang lm nguy v b

nhim v khai thc qu mc do s thiu
hiu bit v lng tham ca con ngi. Lc
u ch c mt s nh t nhin hc, chng
hn nh Rachel Carson, dm ln ting v iu ny.
Cun sch Ma xun cm lng (Silent Spring) ca b
gy chn ng khi c xut bn vo thp nin
1950. N ch r mc hy hoi ca thuc tr su, v
nh cun sch m n nm 1973, thuc tr su DDT b
cm s dng ti M cng nh nhiu nc khc. Sau ,
nhiu t chc bo v mi trng khc cng bt u
hot ng tch cc, trong c Nhng Ngi bn ca
Tri t (Friends of the Earth) v Ha bnh Xanh
(Greenpeace). Dn dn con ngi thy r rng mi
trng b hy hoi nghim trng.
Nhiu vng bin trn th gii b nh bt hi sn qu

mc, v nhiu ni, cc nh khoa hc cho rng tr
m 24-3-1989, tu ch du Exxon
Valdez di 300 mt b mc cn ti eo
lng hi sn tr v mc vn c trc y th con
bin Prince William, bang Alaska (M). ngi phi ngng hon ton vic nh bt trong vng
Trong vng hai ngy sau , hn 35.000 t nm n mi nm. Xe hi thi kh x v cc nh
tn du r r t con tu ny ra ngoi. my thi khi vo khng kh. Mt s loi kh thi kt
y l s c trn du ln nht trong hp vi cc m my to ra ma axt lm cht cy ci.
lch s nc M, ph hy h sinh thi v nhiu thnh ph ln trn th gii nh Los Angeles
sau buc phi c mt chin dch dn (M), khng kh b nhim ti mc hnh thnh nhng
dp rt quy m. m sng m trn bu tri thnh ph. Sng lin tc
trong bu khng kh nhim nh vy s gy ra nhiu
vn v h hp v b gim tui th.
BO V MI TRNG
Trong thp nin 1970, cc nh khoa hc Anh lm vic Nam Cc pht hin thy tng ozon tr
nn mng hn. Tng ozon c ngha sng cn i vi ton b s sng trn Tri t v n ngn cn
phn ln bc x tia cc tm c hi t Mt tri. Ngay sau , ngi ta khm ph ra rng hng ro bo
v s sng trn Tri t ny b h hi nghim trng v nhng ha cht thi ra c tn gi tt l CFC,
Cht CFC c s dng trong cng ngh lm lnh v lm cht xt kh dung (sol kh). Nhng ha cht
ny hin nay b cm ti nhiu nc.
Vo thp nin 1980, mt s chnh ph ra cc o lut bo v mi trng, nhng mt s nh khoa

hc cho rng c th bo v hnh tinh ca chng ta th nhng vic lm ny qu t v qu mun. Thay
i din ra chm chp v lc u con ngi khng tin rng Tri t thc s ang b nguy him. Nhng
thng tin
mi do
cc nh
khoa hc
thu thp
c sau

chng
minh
rng
nguy c
l c
tht. Cc
sn
phm
sch
(khng
gy
nhim)
bt u
xut hin
nhng
gi thnh
Cc thnh ph nh Sao Paulo Brazil rt t
b nhim khng kh mc nguy him v nu
v cc loi xe v cc nh my cng sn xut
nghip. th t li
nhun
hn so vi sn phm thng thng.
Hng trm ging du b t khi qun

i Iraq rt khi Kuwait nm 1991, gy
nn tnh trng nhim trn sa mc.
Phi mt mt nm mi c th dp tt tt
c cc m chy ny.
Nng dn Nam M ph hy nhng khu rng ma nhit i rng ln ly ch chn th gia sc.
Phi ti khi xy ra cc thm ha mi trng nh tai nn ti cc l phn ng ht nhn M v Lin X,

cc v n ti nhng nh my ha cht Italia v n , cc s c trn du bin, con ngi mi
nhn thc c rng cng ngh mi cng c th gy cht chc.
D lun cng chng dn dn buc chnh ph nhiu nc phi c hnh ng gim thiu nhim
mi trng. Sau xut hin cc o lut bo v mi trng, khuyn khch bo tn v ti ch.
Tuy nhin, ti nhng nc ngho, ngun thu nhp duy nht ca ngi dn l t nng nghip v lm
nghip, nhng ngnh ngh thng lm h hi t. Chnh ph nhng nc ny khng thch b cc
nc pht trin rao ging rng nn lm chm li qu trnh tng trng v gim mc nhim.
NGUN NNG LNG C TH TI TO

Hu ht lng in tiu dng trn th gii c sn xut bng phng php t than, du hoc kh t.
Nhng loi nhin liu ny gi l nhin liu ha thch (hnh thnh t xc ng vt b phn hy t thi
xa xa), ngun nhin liu ny c hn v c khai thc t lng t. Nhiu nc ang pht trin cc
cng ngh s dng nng lng c th ti to, ngha l nng lng t nc chy, t Mt tri v gi.
y l nhng ngun nng lng khng gy nhim v khng bao gi cn kit.
Nm 1900, dn s th gii lvo khong
mt t ngi. n nm 2003, dn s th
gii ln ti 6,3 t ngi. c tnh n
nm 2015, trn Tri t ny s c hn 7
t ngi.
Nng lng mt tri l ngun nng
lng sch khng gy nhim, c
khai thc t nh nng Mt tri.
Cc tua-bin chy bng sc gi c xy dng ti nhng ni thng thong s dng sc gi sn
xut ra in.
CC NN KINH T CHU (t 1970 n nay)
Nh c s tr gip t phng Ty, s tng trng v tin t cc nn kinh t c gi l
nhng con h khu vc ng Nam din ra rt nhanh. Chng bao lu sau s tng trng
ny vt c chu u v M.
i Nht Bn, chnh ph v gii doanh nhn
T phi ti thit nn kinh t ca h sau Chin

tranh Th gii II. H chn chnh sch khc
i vi Trung Quc, ln k hoch ti pht
trin ton b nn cng nghip ca t nc
v nhanh chng t c s tng trng t bn (vn).
M chim ng mt s hn o ca Nht Bn sau chin
tranh v khuyn khch nc ny chuyn sang th ch
dn ch. M cng h tr Nht Bn v mt ti chnh, v
sau chin tranh ngi M rt tin vo Nht Bn mc
hn mi triu la M mt tun. Nht Bn tin hnh
ci cch cng nghip v nng nghip, ci thin ng k
h thng gio dc cho tr em. Bu c t do c t
chc, v ph n khng ch ln u tin c i b
phiu m mt s ngi cn c bu vo Quc hi.
Sn xut tng l hot ng kinh t quan Vo thp nin 1970 v 1980, kinh t Nht Bn l mt
trng nht ti Nht Bn. Cc nh my
trong nhng nn kinh t tng trng nhanh nht th
ca nc ny s dng quy trnh v thit
gii.
b tin tin nht, cho ra cc sn phm
cht lng cao xut khu cho ton b
phn cn li ca th gii.
Thng 10-1987, ging nh cc th trng chng khon khc trn th gii, th trng chng
khon Tokyo cng chng kin tnh trng hong ht bn tho c phiu. Trong mt ngy, c ti
hn mt t c phiu c giao dch.
CC NN KINH T KHC
Mc d bt u mun hn, n cui thp nin 1970 v
u thp nin 1980, tin trnh cng nghip ha ca Hn
Quc tng trng gn 10% mi nm, cao hn nhiu so
vi cc quc gia phng Ty. n lt M cung cp
vin tr cho Hn Quc, c Nht Bn cng cng gip
. Hng Kng cng tr thnh trung tm ti chnh
thng mi ch cht ca khu vc ng Nam , thu ht
mt lng u t ln t bn ngoi.
Malaysia tr thnh mt nc xut khu nhiu c

nguyn liu th ln kim loi nh thic, du m, kh t,
cao su, du c v g, ng thi cng xut khu c sn
phm ch to nh my mc in v thit b bn dn.
Singapore mau chng tr thnh mt quc gia c mc

sng cao sau khi bt u xy dng nn cng nghip ca
mnh vo thp nin 1960. Vn ti ng bin ng vai
tr ngy cng quan trng, song song vi nhng nh
my lc du c dng ln nhiu ni. Singapore tr
thnh mt nc xut khu nhiu sn phm du m, cao
su v in t.
Vo u thp nin 1990, cc nn kinh t ni trn dn

dn b nh hng bi s suy thoi trn cc th trng
th gii. Nn kinh t Nht Bn vi ng lc l xut
khu, tr gi hn mt na tt c cc nn kinh t trong
khu vc cng li, lm vo kh khn t nm 1989, v
trong vng mi nm tip theo, gi tr th trng chng
khon ca Nht Bn gim hai phn ba. iu khng
trnh khi l cc nc khc trong khu vc cng b nh
hng nng n v tc tng trng gim ng k.
Thp i Petronas ti Kuala Lumpur
nm trong s nhng ta nh vn phng
cao nht th gii (452 mt) v c coi
l biu tng ca nn kinh t bng n
mt thi ca Malaysia.
GN GI HA BNH (t 1950 n nay)

Nm 1945, cng ng quc t thnh lp Lin Hp Quc bo m cc quyn t do dn s v
ha bnh, n nh trn phm vi ton cu.
in Hp Quc (LHQ) c thnh lp sau
L Chin tranh th gii th hai vi mc ch

ngn chn khng mt cuc chin tranh
tng t xy ra trong tng lai. T chc ny
c thnh lp nhm duy tr ha bnh v an
ninh th gii, pht trin quan h hu ngh gia cc dn
tc, hp tc gii quyt cc vn kinh t, x hi, vn
ha, thc y vic tn trng nhn quyn v cc quyn
Nm mi quc gia thnh lp Lin t do c bn. Thng 4-1945, ti San Francisco, i biu
Hp Quc sau Chin tranh Th gii II. ca 50 quc gia tham d hi ngh c tn gi l Hi
n cui th k XX, tng s thnh vin ngh LHQ v T chc quc t. Hin chng LHQ c
ca t chc ny ln ti hn 180. thng qua vo thng 6 nm v tr s ca LHQ c
t ti thnh ph New York.
HI NG BO AN LIN HP QUC
Nhim v ca Hi ng Bo an Lin Hp Quc l duy
tr ha bnh trn th gii. Cc nc y vin thng trc
ca Hi ng Bo an l Trung Quc, Php, Anh, M v
Nga; ngoi ra cn c mi y vin khc c bu vi
nhim k hai nm.
GN GI HA BNH TH GII
Lc lng gn gi ha bnh ca LHQ c trin khai
ln u tin trong Chin tranh Triu Tin vo nm
1950, v tip tc ng gi quc gia ny cho ti nm
1953, khi hip nh nh chin c k kt. Sau , lc
lng ny c trin khai Ai Cp trong cuc khng
hong knh o Suez nm 1956, khi LHQ lm nhim
v gim st vic rt qun chim ng ca Anh, Php v
Israel.
Hot ng quy m ln u tin ca lc lng LHQ ti

chu Phi din ra vo nm 1960. Khi , B trao quy ch
c lp cho Cng ha Dn ch Congo, nhng quc gia
mi c lp ny ri vo tnh trng bt n dn s. Qun Ni chin ti Li Bng gia nhng ngi
i LHQ va cung cp vin tr va bo m an ninh. theo Kit gio v lin minh Hi gio-
Trong nhng nm tip theo, lc lng gn gi ha bnh PLO trong nhng nm 19751976
ca LHQ cn can d vo nhiu khu vc bt n khc gy mu v khin t nc ny b
nh o Cyprus, Li Bng, Somalia v Rwanda. tn ph. Qun i LHQ vi t cch lc
lng gn gi ha bnh c trin
khai ti y.
Trong thp nin 1990, Anh huy ng

ng k lc lng hi qun ca nc
ny h tr hot ng gn gi ha bnh
v cu tr nhn o ca LHQ ti nhiu
ni trn th gii.
Trong thi gian din ra cc cuc xung t ti Nam T c vo thp nin 1990, lc lng gn gi
ha bnh LHQ b nhiu bn tn cng. y l hnh nh qun Php trong lc lng LHQ ang
theo di st sao phng nhng tay sng bn ta chuyn hot ng ti mt a im
Sarajevo.
NHNG IM BT N TRN TH GII (t
1950 n nay)
Sau Chin tranh Th gii II, nhng cuc tranh chp vng bin gii v chin tranh gia cc quc
gia vn tip din. C nhng lc cc cuc chin tranh li cun c nhng nc c li ch v chin
lc v thng mi.
hin tranh Th gii II chm dt khng mang
C li ha bnh cho mi ngi dn trn th gii.

Cc cuc tranh chp bin gii v chin tranh
gia cc nc vn tip din. Chin tranh ti
Triu Tin v Vit Nam cn ko theo nhiu
nc khc can d vo nh M, Lin X v Trung
Quc. nhng ni khc, cc cng quc cung cp v
kh v ti chnh cho cc bn th ba, nhng khng can
d trc tip vo chin tranh. Lin X a qun i
nc mnh vo Afghanistan nm 1979 u tranh vi
lc lng ni dy Hi gio, cn M b mt gip hun
luyn qun s, cung cp v kh v ti chnh cho cc
nhm ni dy ny.
Nhiu ni trn th gii vn bt n v ni chin. Gia nh

ly tn, kinh t kit qu, nn i, bnh tt, cht chc tip
tc honh hnh. Cc cuc xung t ny thng xuyn
xy ra v bin gii chnh tr gia cc quc gia khng
trng hp vi ranh gii truyn thng v a l, vn ha,
ngn ng v tn gio.
Nhng Con h Tamil l cc chin binh
t do u tranh i c lp khi Sri
Lanka t nm 1983.
Nm 1995, Lin Hp Quc trin khai lc lng gn gi ha bnh ti Rwanda, sau khi ci cht ca
Tng thng Habyarimana dn ti vic ngi Hutu git hi khong na triu ngi Tutsi.
XUNG T KASHMIR
Khi tiu lc a n ginh c c lp t tay quc Anh vo nm 1947, s phn chia tiu lc a
ny thnh hai quc gia Pakistan v n khin hng triu ngi phi chuyn ch . Khong ba triu
ri ngi Hindu v ngi Sikh b li nh ca ti ni s thuc v quc gia mi Pakistan. ng thi,
khong nm triu ngi Hi gio phi di khi n sang Pakistan. Mt s xo trn ln nh vy
khin cuc sng ca nhiu ngi ht sc kh khn, v ch quyn i vi vng lnh th Kashmir nm
gia hai quc gia mau chng tr thnh vn tranh chp. Nhiu cuc ng nh khu vc bin gii
din ra k t khi n v Pakistan tch thnh hai quc gia, v n kim sot c hai phn
ba lnh th Kashmir. Cuc tranh chp Kashmir khin c th gii phi quan ngi sau khi n v
Pakistan cng th v kh ht nhn vo nm 1998.
Binh s n ang kim tra mt xe tng chim c ca Pakistan sau cc v ng khu vc
tranh chp Kashmir trong thi k xung t gia hai bn vo nm 1965.
S TAN R CA NAM T
Sau ci cht ca Tng thng Tito nm 1980, Nam T b chia r v nhiu cng ng sc tc v tn gio
khc nhau i c lp. Macedonia, Croatia, Slovenia v Bosnia-Herzegovina u tuyn b c lp,
tch khi Nam T vo nm 1991. Ngi Serbia tuyn chin v chin s ko di ti Croatia trong by
thng. Ti Bosnia, ngi Hi gio, ngi Croatia v ngi Serbia giao chin vi nhau. Hng nghn
ngi Hi gio b ngi Serbia git hi trong mt v
c gi l thanh lc sc tc. Nm 1999, NATO, lin
minh qun s ca cc nc phng Ty, dng sc
mnh qun s bo v ngi Albania sng ti
Kosovo.
CUC
Bosnia tuyn b c lp khi Nam T

nm 1992, tri vi nguyn vng ca
ngi Serbia s ti, nn mt cuc ni
chin m mu bng pht gia cc
nhm sc tc v tn gio nc ny.
Lin X a qun vo Afghanistan nm

1979 gip chnh ph cnh t ti y.
Trong thp nin 1980, lc lng ni dy
Hi gio Mujiahideen c phng Ty
h tr v trang tin hnh chin tranh
du kch buc qun i Lin X phi rt
v nc nm 1989, sau lc lng ny
lt chnh ph.
CHIN GINH T DO
Cc cng ng nh ngi Basque ti Ty Ban Nha, ngi Shan ti Myanmar, hoc ngi Eritrea ti
Ethiopia cm thy b nht trong quc gia ln m h ang sinh sng. Ti Bc Ireland, cng ng theo
Tn gio chim a s vn mong mun l mt phn ca Vng quc Anh, nhng cng ng Thin
Cha gio li mun thng nht ton b o. Cc cuc xung t khin rt nhiu ngi thit mng.
Sau s sp ca Lin X, nhiu dn tc cng phi khi phc bn sc ca mnh. Ti u th k XXI,
trn th gii vn cn rt nhiu ngi phi u tranh i cng l v t do.
Mc d chin tranh gia hai min Nam v Bc Triu Tin chm dt nm 1953, nhng bin gii
gia hai nc vn c canh phng rt nghim ngt.
Ngi Kurd l dn tc sng kiu b lc vng ni Ty Nam . Cuc u tranh ginh c lp

ca h dn ti cc cuc xung t c lit. Ngi Kurd t nn chy trn s truy bc ca Saddam
Hussein ti Iraq nm 1991 b ngn khng cho vo min ng Th Nh K.
NAM PHI (t 1990 n nay)
Quc gia Nam Phi l thnh ly cui cng ca ch cai tr quc ca thiu s ngi da trng
ti chu Phi. S kin Nelson Mandela c ra t vo nm 1990 bo hiu s kt thc ca ch
phn bit chng tc apartheid.
partheid c ngha l s phn bit theo chng
A tc hoc mu da, do ngi Boer khi xng

ti Nam Phi vo u th k XX. N tch
ngi dn Nam Phi thnh ba nhm: ngi
da trng, ngi Phi da en v ngi da
mu, tc ngi lai. Sau ny b sung thm ngi chu
thnh nhm th t. i hi Dn tc Phi (ANC) l t
chc c thnh lp vo nm 1912 u tranh chng
li cc o lut phn bit i x h khc ny.
Chnh ph Nam Phi do ngi da trng thng tr t

ra hng lot o lut tn nhn n p cc phong tro
phn khng. Nm 1960, chnh ph coi mi chnh ng
ca ngi da en l bt hp php sau khi xy ra cc
cuc bo ng chng ch apartheid ti Sharpeville.
Vo gia thp nin 1970, chnh ph ni lng phn no
s kim sot v bt u cho php mt s hip hi c
Frederick W. De Klerk (sinh nm 1936) hot ng. n gia thp nin 1980, chnh ph cho
tr thnh tng thng Nam Phi nm 1989
php ngi da mu c i din ca mnh trong Quc
sau khi P.W. Botha t chc v l do sc
hi, nhng ngi da en th cha.
khe. De Klerk rt n lc chm
dt ch apartheid
ANC v
cc
chnh
ng
khc
mun c
mt nn
dn ch
thc s,
trong
mi
ngi
u c
quyn b
phiu, v
khng
phn bit
Nelson Rolihlahla Mandela (sinh nm chng
1918) cng nhn gii Nobel Ha bnh tc hay
vi F.W. De Klerk nm 1993 nh nhng mu da.
n lc ca h nhm chm dt ch P.W.
apartheid. Sau cuc bu c t do nm Botha,
1994, ng tr thnh tng thng da en tng
u tin ca Nam Phi. thng
Nam Phi
t nm 1984, l nh lnh o da trng u tin mun c ci cch ti quc gia ny.
NH CI CCH
Mc d Tng thng Botha tin hnh mt s thay i
khin cuc sng ca ngi da en c phn cng bng
hn, nhng nhng bin php ca ng vn khng dn ti
s khc bit cn bn. Do sc khe km, ng thi chc
nm 1989. Mt nh ci cch tn l F. W. de Klerk tr
thnh tng thng, v vo nm 1990 ng hy b lnh
cm cc chnh ng ca ngi da en, trong c
ANC. chng t rng c nhn ng thc s mun thay
i, Tng thng F. W. de Klerk tr t do cho nhiu
t nhn chnh tr. Mt trong s t nhn ny l Nelson
Mandela, ngi t t nm 1964. De Klerk thng xuyn
gp g Nelson Mandela c khi ng cn ngi t ln khi
ng c t do.
L Tng gim mc Cape Town v l

ngi ng u Nh th Anh gio,
Desmond Tutu (sinh nm 1931)
ginh gii Nobel Ha bnh nm 1984 do
nhng n lc u tranh chng ch
ngha apartheid.
Di ch apartheid, nhiu ngi dn da en Nam Phi b buc phi ri khi thnh ph v
sng trong cc khu nh chut ti tn ngoi .
CH APARTHEID CHM DT
Nelson Mandela tr thnh ngi lnh o t chc ANC v pht ng phong tro i quyn dn s
cho dn nc mnh, nhng ng kin quyt ng h gii php ha bnh. Nelson Mandela hp tc cht
ch vi de Klerk, bng cch m c ngi da trng v ngi da en c th hp tc cng thay i.
Nm 1992, de Klerk t chc mt cuc trng cu dn ring cho ngi da trng hi h c mong
mun chm dt ch apartheid hay khng. Kt qu cho thy hai phn ba s phiu ng h vic chm
dt ch apartheid.
Sau nhiu cuc thng lng, cuc bu c t do u tin ti Nam Phi c tin hnh vo thng 4-
1994, trong ngi da en cng c b phiu. ng ANC ginh c thng li p o v Nelson
Mandela tr thnh tng thng da en u tin ca nh nc Nam Phi khi de Klerk chuyn giao quyn
lc cho ng vo thng 5 nm . Mc d ANC thnh lp chnh ph, nhng de Klerk vn l mt trong
hai ph tng thng ca Nam Phi.
Cuc
u
tranh v
s bnh
ng
t c
thng li
ln,
nhng
nn dn
ch mi
thnh lp
Nam
Phi cn
phi i
mt vi
nhiu
vn
gai gc
phi mt
nhiu
nm
ci thin.
n nm Thnh ph Johannesburg hin i l
2003, trung tm ti chnh ca Nam Phi, nm
hn 1,7 ni c tn l Witwatersrand, trung tm
triu tr khu vc khai thc vng.
Nhng ngi ng h Nelson Mandela n em vn

mng thng li ca ng i hi Dn cha c cp sch ti trng, 8 triu ngi ln khng
tc Phi (ANC) sau cuc bu c t do bit c bit vit, 6 triu ngi khng c dng nc
u tin ti Nam Phi vo nm 1994. ung sch thng xuyn, mt phn t s ngi ln tht
ANC ginh chin thng r rt v Nelson nghip. V s chnh lch qu ln gia ngi giu v
Mandela tr thnh tng thng. ng ngi ngho dn ti hu qu l nn ti phm ng
lnh o t nc cho n nm 1999 v ph tng mnh.
Thabo Mbeki c bu lm tng thng.
Sau khi ch apartheid chm dt, mt s ch tri da trng Nam Phi lo s rng cc trang
tri rng ln ca h c th b chnh ph tch thu v phn chia cho ngi da en.

Bách Khoa Thư Lịch Sử - King Fisher

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Bách Khoa Thư Lịch Sử - King Fisher

Hochgeladen von

Copyright:

Mc

TH GII THI THNG C

S LC TON CNH TH GII

CHU PHI V TRUNG NG

c sinh vt h ngi (hominid) u tin l

C vn ngi Australopithecine (ngha l

NGI NGUYN THY

Ngi nguyn thy dng loi la

Chic lu ny c tm thy Ukraina,

nhng ni nh Lascaux (Ty Nam nc Php), con ngi vo k Bng H v cc bc tranh

y l mt khu tri ng u khong 25.000 nm trc. Ly ni dng lu ny lm cn c,

NGI CRO - MAGNON

Dng dy cung lm xoy trn chic que

NHNG NNG DN U TIN (10.000

hng ngi lm ngh nng u tin nh

N c vng Li lim Ph nhiu (Fertile

Dn du mc i theo cc n th hoang hoc di chuyn theo ma. H n nhng ni c th kim

n vn minh ca ngi Sumer bao gm

CC THNH BANG AKKAD V UR

Ngi Sumer thi k u sng trong

Ngi Ai Cp thch eo ba cu may. Nn vn minh Ai Cp bao ly sng Nile.

Papyrus l loi giy cng lm t ci.

i kim t thp, mt trong ba kim t

V mc ch , ngi Ai Cp c i xy dng cc cng trnh bng tc ht sc c sc. H xy

TRUNG VNG QUC

Ai Cp b c lp vi phn cn li ca th gii. Ngi Ai Cp c i khng phi l nhng ngi a du

CC MC THI GIAN CHNH

3000 TCN Thng v H Ai Cp thng nht

2920 TCN Cc pharang u tin tr v

2575 TCN C Vng quc, kinh Memphis - nh cao vn minh Ai Cp

2550 TCN i Kim t thp hon thnh

2040 TCN Trung Vng quc - m mang b ci v pht trin

1550 TCN Tn Vng quc - Ai Cp cc thnh, b ci ht sc rng ln

Hathor, n thn Tnh yu v Sc p,

Re-Horakhty l thn Mt tri v Horus

CHU U THI C THCH (45001200 TCN)

t trong nhng di tch n tng ca thi

M k ny l vng trn Stonehenge

Mt di tch c thch B o Nha.

CC MC THI GIAN CHNH

3000 nm TCN Stonehenge bt u c xy dng

3200 nm TCN Thi k xy dng cc vng trn bt u

2400 nm TCN ng bt u c s dng ti Ty u

Nhiu hm m c ph t ln thnh g c tm thy Php, Ireland v x Anh. Ngoi ra, cn

NN VN MINH SNG N (40001800 TCN)

ai th ln nht chu th sng n tn

H ti vo khong nm 2000 TCN l

ruyn thuyt ni rng, vua Minos xy

Bc tng ph n Minos mc trang

Hong cung Knossos l mt ta nh

NGI MYCENAE (20001200 TCN)

gi Mycenae (cn gi l ngi Achaea)

Chic mt n bng vng ny c nh

Ngi Mycenae giu c rt qu vng m h nhp t Ai Cp. Cc th th cng ti hoa lm ra cc, mt

BNH TRNG V SUY VONG

Di tch Cng S t Mycenae, cng

TRIU I NH THNG (17661122 TCN)

VUA THANG V NH THNG

CC MC THI GIAN CHNH

2700 TCN Hong ln ngi

2200 TCN Vua V lp nh H

1766 TCN Vua Thang lp nn nh Thng

1400 TCN Thi thnh tr ca nh Thng

1122 TCN Nh Chu thay th nh Thng

Ngi Trung Hoa c i nu cng t

gi Hittite gm nhiu b lc v giao tip

N vi nhau bng su th ting. Mt trong s