T.C.

ERCYES NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

SLAMYETN HAZARLAR ARASINDA

YAYILMASI

Tezi Hazrlayan
Murad ELDAROV

Tezi Yneten
Prof. Dr. Sebahattin SAMUR

slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal

slam Tarihi Bilim Dal
Yksek Lisans Tezi

Eyll 2006

KAYSER
 I

NSZ

Kafkasya, Don ve Volga geninde byk bir Trk devleti kurmu olan Hazarlar bu
blgenin tarihinde parlak iz brakmlardr. Yzyllarca bu topraklarda hkm sren
Hazarlar dnemlerinin gl devletleri olan Sasaniler, Bizans ve sonra da slam
Halifelii ile yani Hlafa-i Raidin, Emevi ve Abbasilerle rekabet edebilecek, onlarla
teke tek mcadele edebilecek bir gce sahiptiler.

Byle bir devletin blge ve tarihi eserlerde brakt izler beni zellikle bu konuyla
ilgilenmeye tevik etti. Eer bir tez almas yapacaksam hatralarn gzlemlediim
kendileriyle ilgili tartmalarn ilgimi ektii Hazarlar niin olmasnd?

Sz konusu blgede Hazarlara ait kitabeler, kaleler ve dier kalntlar da bulmak ve

onlardan yararlanmak midiyle teze baladm. Ancak bu almada
daha ziyade Trke ve Rusa kaynaklar kullanabildim. eitli sebeplerle mit
ettiim gibi yerinde inceleme denebilecek bir alma yapamadm.

Bu tez almasn yaparken, tezin giri konusunda Hazarlarn ortaya klar ve

hkmran olduklar corafyay ele aldm. Birinci blmde ise, Hazarlarn Trkl
meselesi, dinleri ve sosyal hayatlar hakknda bilgi verdim. kinci blmde
Mslman Araplarn bunlarla ilikilerini, savalar, mcadeleleri ve sonularn
ortaya koymaya altm.

nc blmde ise, savalarn ksmen de olsa hafifledii Abbasiler dnemini

Hazarlarn Abbasilerle olan mcadelelerini, ticari ilikileri ve bu corafyada giderek
Mslmanlarn saysnn ve etkisinin artn, bunun sebeplerini ortaya koymaya
altm.

Bu aratrmada bana deerli fikirler, maddi ve manevi destek veren deerli hocam
Prof. Dr. Sebahattin SAMURa teekkr bir bor bilirim. Ayrca bu tezi aratrrken
maddi bakmdan destek veren Trkiye Diyanet Vakfna ve arkadam Kadir
IHVERDYEVe kranlarm sunarm. Hazarlarn dini tarihi ile ilgili konularda
bana fikirler veren hocam Prof. Dr. Harun GNGRe ve Rusa kaynaklarda bana
yardmc olan Prof. Dr. smailov Magomed-Saide de kranlarm arz ederim.
 II

SLAMYETN HAZARLAR ARASINDA YAYILMASI

Murad ELDAROV

ZET

Hazarlar kltr ve adetleri ile tam bir Trk devletidir. Hazar lkesi X. yzyla kadar
siyasi, askeri ve ekonomi bakmndan son derece gl olmutur. lke rahatlkla
dier lkelerle ba edebilecek gce sahipti. Bu g ve kudretini yzyllar boyu
srdrmeyi, zaman-zaman da hasmlarna kar ciddi bir stnlk kurmay baard.

Zamannn gl ve sper glerini yenebilen slam Halifelii, bu lkeyle ba

edememitir. Her ne kadar geni blgeleri, byk lkeleri fethetmeyi baarmlarsa
da bu lkede ne siyasi hkimiyet kurmay, ne de sava devam ettii sre slam
geni lde yaymay baarabilmilerdir.

Bunu anlayan Araplar, Hazarlarla ilgili siyasetlerini deitirmeye baladlar.

Abbasiler, Emevilerin aksine sava yoluyla deil, bar yoluyla slamiyeti yaymaya
altlar ve bu da hemen sonu verdi.

Anahtar Kelime: Hazarlar, Kafkasya, Dastan, Derbent, slam

 III

SPREADING OF ISLAM AMONG THE KHAZARS

Murad ELDAROV

Abstract

Khazars with its culture and traditions is a precisely Turkish state. Hazar state
was an powerful state from the political, military and economic point of view till
Xth century. This state has power to cope with the other states easily. It
prevailed its power and soverginity for a long time and managed to come out
superiour the rival states.

Islam Caliphate (Arabs) which was the powerful and conquerer state, didnt
cope with Khazar state. Altough t conquered many regions and big states
during its period, it hadnt dominate in Khazar region and hadnt succeded to
spread Islam ona large scale.

When Arabs had understand this fact, they changed thier policy on Khazars.
Abbasites, on the contrary Umayyas, spreaded Islam in the way of peace, not
war. This way come to conclusion succesfully.

Key words: Khazars, Caucasia, Daghestan, Darbent, Islam.

 IV

NDEKLER

GR

1.Hazarlarn Ortaya k..1

2.Corafi Durum ..3

I. BLM

A. Hazarlarn SosyoKltrel Durumu..9

1.Hazarlarn smi ve Menei9

2.Hazar Kltr ve ktisadi Hayat..14

B.Hazarlarn Devlet Sistemi 23

1. Ordu 25

2. Yarg 26

C. Hazarlarda Din..27

1. Musevilik 29

II. BLM

KAFKASYADA SLAM FETHLER.....32

A. lk Mslman Fetihleri ...32

1. Selman b. Rebiann Kafkasya Fetihleri35

B. Emeviler Dneminde Hazarlara Kar Yaplan Seferler.38

1. Ebu Ubeyde b. Cerrahn fetihleri.40

2. Mesleme b. Abdlmelik Dnemi........42

 V

3. Muhammed b. Mervan Dneminde Yaplan Fetihler ve Hazar

Hakannn slamiyeti Kabul etmesi..45

III. BLM

ABBASLER DEVR VE HAZARLAR ARASINDA SLAMYETN

YAYILMASI.50

A. Abbasilerin lk Dneminde Abbasi Hazar likileri..50

1. rminiye Valisi Yezid b. Useydin Faaliyetleri...50

B. Mslman Araplarn Dastana Yerletirilmesi ve Harun Reidin

Kafkasya ile zellikle lgilenmesi...53

C. slamiyeti Bar Yoluyla Yayma abalar.56

1. Mslman Tccarlar Hazaryada.......59

2. HarezmHazar likileri60

SONU...64

BBLYORAFYA .66
 VI

KISALTMA

Ank. Ankara.

A.. Ankara niversitesi

st. stanbul.

M.E.B. Milli Eitim Bakanl.

Yay. Yaynlar.

ev. eviren.

C. Cilt.

s. Sayfa.

Haz. Hazrlayan.

T.K.A.E. Trk Kltr Aratrma Enstits.

T.D.V. Trkiye Diyanet Vakf.

T.T.K.B Trk Tarih Kurumu Basmevi.

T.T.K.Y Trk Tarih Kurumu Yaynlar.

Derl. Derleyen

M.. Milattan nce

M.S. Milattan Sonra

T.K.A.D. Trk Kltr Aratrmalar Dergisi

K.T.B. Kltr ve Turizm Bakanl

 1

GR

1. Hazarlarn Ortaya k

Hazarlarn tarih sahnesine ne zaman kt tartmaldr. Hazarlarla ilgili en eski

bilgiler Ermeni ve Bizans kaynaklarna aittir. Hazarlar hakknda ilk veriler II. asrn
sonunda ve III. asrn balangcnda kan olaylarla ilgili olarak Ermeni kaynaklara
aittir. Ancak bilim adamlar bunu anakronizm olarak kabul etmektedir. lk sahih
kaynaklar ise V. asrn ikinci yarsna ait olan kaynaklardr ki bu dnemde Hazarlar,
Bulgar ve dier halklarla Hunlardan ayrlmtr.1

Gktrklerin kesin olarak tarih sahnesine klar ile beraber Hazarlarn da

varlndan bahsedilebilir. Hazarlarn, Gktrklerden bamsz olarak m varlklarn
srdrdklerine, yoksa blgeye Gktrkler tarafndan m getirildiklerine karar
vermek gtr. Kaynaklar Gktrklerin kendilerinden baka herhangi bir etnik yeni
unsuru Kuzey Kafkasya bozkrlarna getirdiklerinden sz etmemektedir.

568630(650 de olabilir ) tarihleri arasndaki sre Hazar devletinin Gktrk

hkimiyeti altnda bulunduu dnem olarak belirtilmektedir. VII. yzyln nc
eyreine ait Hazar tarihi ile ilgili Bizans, Ermeni ve Grc kaynaklar, Hazarlar
Perslere kar yaplan savata Heraklius un mttefiki olan Gktrk
imparatorluunun bir paras olarak gstermektedir.2

Hazar isminin yaygnlamas Gktrk devletinin ykseliine balanmaktadr.

Gktrkler, Kuzey Kafkasyadaki halklar egemenlikleri altna alrlar. Utigur lideri
ile birlikte Gktrk komutan Bizans kalesini kuatr. Bat Gktrkleri Kafkasya
boylarn rgtlerler. te bu rgtlemeden sonradr ki Hazar ad Bizans
kaynaklarnda ak biimde gzkr.3

Kuzey Kafkasyada yerlemi olan Hazarlarn buraya ne zaman geldikleri

bilinmemektedir. Hazarlarn Orta Asyadan gelmeleri ve bir mddet Hun devletine
bal zmreler arasnda bulunmu olmalar ihtimal olduunu sylemektedir.

1
M.G. Gadjiyev, O.M. Davudov, A.R. hsaidov staoria Dagestana DNCRAN yay, Mahakala,
1996, s.179
2
Peter B. Golden Hazar almalar ev. Egemen ar Mzrak, Selenge yay, st, 2006, s.6263
3
Doan Avcolu, Trklerin Tarihi Tekin Yay, stanbul, 1999, s.850
 2

Hazarlarn til (imdiki Volga nehri blgesi) boyuna ne zaman geldikleri

bilinmemektedir. Sabirlerin (Savir) birden bire kaybolular ile hemen Hazar adnn
duyulmaya balamas arasnda bir iliki grlmektedir. Bundan dolay Sabirler ile
Hazarlar arasnda balant olabilir. Sabirlerin M.S. I. yy.da til-Kama boyunda
bulunduklar bilindiine gre bunlarn bir ksm olmas lazm gelen Hazarlarn da til
boyunun en eski ahalisini tekil etmeleri mmkndr.4

558den sonraki ylarda Sasanilerle savaa girimi olan Hazarlar (Sabarlar) Hazar
ad ile 586da Bizans'ta iyice tannyor ayn zamanda Trk diye anlyorlard. in
kaynaklarnda Hazarlar, Trk(tu ke ho-sak-sa) ad ile gemektedir. Hazar
lkesi, 576 yllarnda hkimiyeti Karadenize ulaan Gktrk imparatorluunun
sahas iinde grlmekte ve topluluk adlar kullanl da Trk geleneine uygun
dmektedir. Bylece Hazarlar Gktrk hakanlnn batda en u kanadn meydana
getirmilerdir.5

Birok Trk kavimleri gibi, Hun devletinin yklmasyla bal bulunduklar

topraklardan ayrlarak Kafkasya'ya yerleen Hazarlar zaman zaman Bizans ve ran
topraklarna birok aknlarda bulunduklar gibi, cahiliye dneminde Arabistana
yldrm aknlarda bulunmular ve cahiliye devri Araplarn hafzalarnda korkun ve
derin tesirler brakmlardr.6 Buradan anlaldna gre, Hazarlar devlet kurmadan
nce de komu ve uzak lkelerde tannyorlard. Artamanov, Hazarlarla ilgili Arap
kaynaklar hakknda yle demektedir: Ermeni yazarlar gibi Makedonyal skenderin
fetihleriyle ve kadim tarihi olaylarla balantl olarak Hazarlar hakknda mkemmel
fantastik hikyelerin yer ald Arap yazarlarda onlarla ilgili en erken inandrc
malumat VI. y.ydan nceye gitmez.7

Grc kaynaklarda ise Hazarlar, Hazar lkesine milattan nceki dnemde

gelmilerdir. M.. 167-123'te grc hkmdar Mirvan Hazarlara kar savam ve
onlardan lkesini korumak iin Daryal geidinde surlar ina etmitir.8

4
Akdes Nimet Kurat IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve
Devletleri, T.T.K.B, Ank, 1982, s. 30
5
brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr Boazii Yaynlar, st, 1986 s.158
6
Zekeriya Kitap Kuzey Trk Kavimleri Arasnda slamiyet Yedi Kubbe Yay, Konya, 2005,
s.2526
7
M.. Artamanov Hazar Tarihi ev. Ahsen Batur, Selenge, Yay, st, 2004, s.157
8
aban kuzgun Hazar ve Karay Trkleri Al Matbaaclk, Ank, 1993, s.51
 3

2. Corafi Durum

Hazarlarn yerleim sahas Don-Volga(itil-idil) Kafkasya genini iine alyordu.9

Hazar corafyasn anlatrken yanndaki komu lkelerden de bahsetmekte fayda
vardr. Bilindii gibi birok milletlerden ve lkelerden oluan Kafkasya'y tarihi
aratrmalarda baka milletleri veya devletleri dlayarak ele almak mmkn deildir.
Kafkasya geni anlamda sadece Kafkas tesi deil ayn zamanda bozkr, n
Kafkasya blgesini de kapsyor. Kafkasya doal corafi artlar, birok milletler ve
dinler bakmndan zor bir blgedir. Kafkasyada herhangi bir milletin tarihini
Kafkasyann genel tarihini dlayarak yazmak mmkn deildir.10

slam corafyaclarndan Mesudi Kabh (Kafkas) dann, byk bir da olduunu ve

geni bir alan kapladn syler. Kafkasya birok halk ve lkeyi barndrr. Bu
dada yetmi iki millet yaar ve her milletin kendi hkmdar ve dierlerine
benzemeyen dili vardr. Dada kollar ve ovalar yer almaktadr. Bab el-
Ebvab(Derbent ) ehri de bu kollardan biridir. Bu ehri ran ah Anuirvan kurmu
ve ehirle hazar denizi arasnda bir sur yaptrmtr. Bu sur denizin iine doru bir
mil kadar sokulur ve Tabersaran (Tabasaran) kalesine kadar krk fersah kadar
derelerden tepelerden ve ukurlardan geerek Kabh(Kaf ) zerinde uzanr. Bu sur
zerinde her milde ve bazen gzerghn durumuna gre daha az veya daha ok
mesafede demir kap yaptrmtr. Her kapnn arkasna o kapy gzeten bir halk
yerletirmitir. Btn bunlar bu daa komu olan Hazar, Alan, Trk kabileleri,
Serir(Avar) vd. saldrlarna kar koymak iin yaplmtr. Bu devletler dnda
Mesudi, komu lkeler olarak ayrca irvan, Layzan, Laks, Hayzan, Bulgar, Burtas,
Kur(Grcistan), Gumik ve Zirikeran(Zerihgeran) hakknda da bahsetmektedir.

Serir lkesinin bakenti Hunzahtr. Hkmdara ise filan ah denir. Serir altn taht
anlamna geliyor. Sasani devletinin son hkmdar Yezdigerd kendisi gelinceye
kadar Serir hkmdarna hazinelerini ve mallarn korumasn emretmitir.
Hkmdarn bin iki yz ky vardr. Bu kylerden istediini kendisine kle olarak
alabilir. Serir sarp ve sarp olduu kadar da mstahkem bir lkedir. Kafkas

9
Laszo Rasonyi Tarihte Trklk, T. K. A. E, Ank, 1971, s.111
10
K. Gadjiyev Geopolitika Kavkaza Moskova, 2003, s.11
 4

vadilerinden biridir. Hazarlara kar baarl saldrlar gerekletirirler. Baarnn

sebebi Hazarlarn ovada onlarn ise dada yaamalardr.11

Gerdizi ise Serir hakknda u bilgileri vermektedir. Serirde yirmi bin ky vardr.
Dalar ve iftlikleri bulunur. Hazar lkesinden Serir lkesine on iki fersah uzaklk
bulunmaktadr, nce bozkrlar sonra byk bir da ve byk bir rmak gelir. gn
yrdkten sonra hkmdarn kalesine ulalr. Bu kale bir dan banda olup 4x4
fersah geniliindedir. Duvarlar tatandr. Bunlarn hkmdarlarna Avar derler.
Serir lkesinin sanda Cendan (Cidan olabilir) denen bir lke vardr. Bu lke
halknn dini bulunur. Cuma gn Mslmanlarla camiye giderler ve Cuma
namaz klarlar. Cumartesi gn Yahudilerle havraya giderler. Pazar gn ise
kiliseye giderler. Niin byle yaptklar sorulduunda bu din mensuplar bir
birleriyle ihtilaf halindedirler. Herkes ben hak zereyim diyor. Biz her din
mensuplarna uyuyoruz. Belki hakk birinde buluruz derler.

Serir lkesinden klp gn dalarda, ayrlarda yrdkten sonra el-Lan (Daryal,

Alan) lkesine ulalr. Bu lkede ormanlar, rmaklar ve dalar mevcuttur. Dan
tepesinde Babl-Lan denilen kale ina edilmitir. Bu dan altnda dz bir yol
vardr. Burann etraf yksek dalarla evrilidir. Gece ve gndz bin adam nbetlee
bu kaleyi korurlar.12

Yukarda bahsedilen bu lkeler iin Murad Magomedov, bunlarn Kafkas Albanya

devletinin yklmasyla ortaya ktn sylemektedir. Gebe halklarn Dastan
Hazar denizi evresinde siyasi birlii kurup saldrmaya balamas ve gney
blgesinin Sasani rana katlmasyla Kafkas Albanyas yava-yava dalmaya
balad. Bu devletin dalmasyla zellikle dalk blgelerde yeni devletcikler
olumaya balad ve Serir, Derbent, Laks Filan, andan, Tabasaran, Zerihgeran,
Kaytag ve Gumk gibi lkeler ortaya kt.

Yeni oluan devletlerden Derbent stratejik adan ok nemli bir konuma sahiptir. lk
nce Sasaniler daha sonra Araplar Derbenti dou Kafkasyada ynetim merkezi
olarak kullanyordu. Komu olan Tabasaran devleti Sasaniler ve Araplarn iddetli
11
Mesudi, Mruc ez-Zeheb ev, Ahsen Batur, Selenge Yay, st, 2004, s.6585
12
Gerdizi, Zeyn El-Ahbar Haz: Ramazan een slam Corafyaclarna Gre Trkler T. K.
A. E. Yay, Ankara niversitesi Basmevi, Ank, 1998, s.8788
 5

smrgesi altnda kalmt. Bunun iin yerli halk Tabasaran olsa da etnik farkllklar
vard. Gnmzde Lezgilerin yaad Laks lkesi gney Dastandaki Samur nehri
ve bugnk Azerbaycan devletinin kuzey blgelerini kapsyordu. Derbentin
kuzeyinde ovalk da yamalarnn olduu yerde Kaytag devleti vard. Kaytagn
batsnda dalara doru uzanan blge Zerihgerana (Kubai) aitti. Zerihgeran zrh
yapanlar anlamna gelmektedir. Gumk (tuman) ise Dastann merkez blgesini
kapsyordu. Burada imdi Lak milleti yaamaktadr. andan ise baz aratrmaclara
gre bugnk Akua-Dargo blgesini kapsamaktayd. Serir lkesi imdiki Avarlarn
yaad blgeyi kapsamaktadr. Serir lkesi IX.- X. Asrlarda komu lkelerin
topraklarn snrlarna katarak geniledi.13 Yukarda getii gibi Mesudi (.956)
Serirde ait bin iki yz ky mevcut olduunu sylerken Gerdizi (1053) ise bunun
yirmi bin olduunu sylemektedir. Burada Gerdizi herhalde sonraki dnemi
anlatmtr.

Tarih boyunca Kafkasya (Hazaryada) sadece etnik bakmndan deimekle kalmad

ayn zamanda Kafkas landaftlarnda da deiiklik oldu. Gumileve gre ikinci
yzyla kadarki Volga deltas bugnkne benzemiyordu. nk o dnemde da ile
tepeler arasndaki kuru bozkrlar sonraki zaman dilimine gre daha gneydeki Hazar
denizine dklen Volgann tertemiz sularyla ykanyordu. Volga suyu o dnemde
daha azd ve bugnk mansabnda deil, Aktube ve Bozan zerinden daha douya
dklyordu.

II.-III. yzyllarda Atlantik siklonlar, gzerghlarn kuzeye doru deitirmilerdi.

Yamurlar bozkrn zamanla le dnen kesimini ykamaya son vermiler, Volga
Oka nehirleri arasyla bol sulu kama sahillerini beslemeye balamlard. zellikle
k yalar dikkat ekecek ldeydi. Nemli kar ktlelerinin erimesi sonucu,
ilkbahar taknlar meydana geliyordu. Gneyde yaklak Buza yarmadasna
(bugnk Manglak) kadar uzanan imdiki delta da o zaman ekillenmitir. S sular
klkl byk balklar beslemeye balamtr ve nehir kollarnn sahilleri gr
ormanlarla kaplanm, tepeler arasndaki vadiler ise yemyeil ayrlarla bezenmitir.
Bu tabii deiiklik blge halkna da yansmtr. Bozkrl Sarmatlar, Bveklerin sr
srlerine rahat yz gstermedii hayvanlarn yemedii hatta irendii rutubetli

13
Murad Magomedov, storiya Avartsev, D.G.U. Yay, Mohakale, 2005, s.7577
 6

otlarla kapl nehir sahilleri terk etmilerdir. Bunun zerine Hazarlar, imdi su
seviyesi alt metre daha dk olan Hazar sahillerine salmlard. Balk ynnden
zengin nehirler su kularn avlamak iin bereketli topraklar bulmulard. Hazarlar,
beraberinde nar fidanlar da getirmiler ve tabiatn bir ltfu olarak edindikleri yeni
vatanlarna dikmilerdi. Ancak iddetli k dikilen nar fidanlarnn iini bitirmiti.
Onlarn yerine Dastan trleri tekrar-tekrar dikilmiti, nk Terek ve Volga
Hazarlar arasnda ilikiler kopmamt.

Dmanlarla evrilmi olan Hazar lkesi tabii bir kale idi. Hazarlar, ok ihtiya
duymalarna ramen bozkra kma riskini almyorlard. Bozkrda yaamad iin
Hazarlar gebe deillerdi. Fakat onlar tabiatn sunabilecei nimetlerin ancak fazla
olan ksmn balk, nar ve bahe meyvelerini toplayabiliyorlard. Gumilyov buna
homeostaz (yani tabiat-canl dengesi safhasnda bulunmas) demektedir. O dnemde
Volgann aa akmlarnda yaayan etnoslar homeostaz idi.14

Murat Magomedov ise I.-III. yzyllarda rman tamasnn sadece aa tabakalarda

olduunu sylemektedir. Yukar Volgada ise su tamasnn herhangi bir izi
olmamtr. Hatta VIII.yy.a kadar kk yerleim birimleri ve ehirler olumaya
balad. Arkeolojik aratrmalara gre Hazar denizinde ar su ykselmesi daha
sonralar XIV.yyda balamtr.15

Dalk bir blge olan Kafkasya toporafik bakmndan ok farkl zellikler sergiler.
Byk Kafkas dalarn gney-kuzey dorultusunda aan en nemli iki geit Daryal
ve Derbenttir. Daha gneyde Kk Kafkas dalar ve aralarnda kk ovalar geni
kntler ve dik yamal volkanik tepeler bulunmaktadr. Trans Kafkasya
blgesinin batsndaki Kolhi ile dousundaki Kura ve Aras havzalar verimli tarm
topraklarna sahiptir.16

Kafkasya, Hazarlar, Bizans ve Sasani devletleri daha sonra da Mslman Araplar

iin stratejik adan ok nemliydi. Asya ve Avrupay birbirinden ayran bu
blgeden nemli ticaret yollar geiyordu. Kuzey Kafkasyada muhtelif su ve kara
anayollar uzanyordu. Bu yollarla Hindistana ve Uzak Douya gitmekle beraber

14
L.N. Gumilev, Eski Ruslar ve Byk Bozkr Halklar, C.1, ev. Ahsen Batur, Selenge Yay. st,
2003, s.45-46
15
Murat Magomedov, Prikaspiyskaya Hazariya Mahakala, 2004, s.49
16
Davut Dursun, slam Ansiklopedisi, T.D.V, C. 14. Kafkasya, st, 2001, s.157
 7

daha ok Dou lkeleriyle ticari ilikiler salanyordu. Ticaret mallar, Kuban ve

Don nehirleri veya kara yoluyla Volgaya, Dnepre ve daha kuzeylere sevk
olunmaktayd. Don nehri ise Mani, Kuma nehirleri ve glleri ebekesiyle ve Hazar
deniziyle birleirdi. Bu iki temel harici ticaret yolu, kara ve su, Kafkasyay
kuzeyden gneye ve gneyden kuzeye doru ayran dhili kara ticaret yoluyla
tamamlanrd. Bu yollardan biri Byk Kafkas da silsilesi ortasndaki Daryal
Geidi"nden dieri de Hazar denizi sahili boyunca Derbentten geerdi. Kara deniz
sahili dalk ve karadan geilmesi zor olduu iin nemli bir rol oynamyordu.

Gneyden kuzeye ve kuzeyden gneye giden bu iki ana hat, Kafkasyann en eski
kara ticaret yollarn tekil ediyordu.17 Dastanda yksek dalar ancak muayyen
birka yerinden geilebilinirdi. Dastann gney dousundaki Derbentle batsndaki
Daryal geitleri bunlarn bandayd. Tekerlekli vastalar ancak bu iki geitten
geebilmekteydi. Yayalarn zorlukla geebilecekleri birka geit daha vardr ki; onlar
da bu iki geit arasnda yer almaktadr. Tarihte Albanya ve Kaspien kaplar diye
adlandran bu geitlere Araplar kaplar kaps anlamna Babul Ebvab demilerdir.
Bu geitler unlardr: Babul-Ebvab, Babul-Alan, Babul-Sahib-s-erir(Babul -
Klan ah), Babul - adran, Babul-Lazka, Babul- Karuyan (aruyan), Babul -Sol,
Babul- Filan ah, Babul -Aran ah, Babul -Barka, Babul - Tadoran, ve Babul-
Tabasaran ah. Bu geitlere Ebvab denmesinin sebebi muhtemelen dalarn mahdut
geit yerlerinde eskiden yaplan surlar ve bu surlarda kaplarn bulunmasdr. Ne
zaman ve kimler tarafndan yapldklar kesin olarak bilinmeyen ve imdi Derbent
alanndaki surlardan baka izleri hemen-hemen kalmayan bu kap ve surlar yapanlar
hakknda deiik rivayetler vardr. Bata Msr Firavunlarndan Sezostris olmak
zere Zlkarneyn, Sasani hkmdarlarndan Kubat ve Nuirvan isimleri bunlar
arasnda gemektedir.

Araplarn Babul-Ebvab (Kaplarn Kaps) dedikleri Derbente ranllar Derbent-i

Hazaran, Trkler de Demir kap demilerdir. Hazar denizi ile Kafkas dalar
arasna den bu geidin bir buuk kilometre olan en dar yerinde Derbent ehri
kurulmutur. ehrin etraf drt sra surla tahkim edilmitir. Bu surlar denizden
itibaren Tabasaran dalarna doru uzanmakta olup 812 metre geniliindedir.

17
Ahmet Canbek ,Kafkasyann Ticaret Tarihi, Eski alardan XVII. yzyla Kadar, Kuzey
Kafkasyallar Kltr ve Yardm Dernei Yay, st, 1973, s. 18
 8

Bundan baka denize doru ift mendirek halinde uzanan iki set daha ina edilmi,
bu suretle ehrin liman da emniyet altna alnmtr. Daryal geidi ise Dastann
bat snrndadr. Araplar bu geidi Babul-Alan diye adlandryordu. Ouznamelerde
ise Kapulu Kara Derbent Az olarak geiyordu. Vladikafkasdan Tiflise kadar
uzunluu yaklak 230 kilometredir. Eskiden bu geidin Grcistandan kuzeye doru
olan gei yerinde Araplarn Kalatul-Alan dedikleri bir kale varm. Bu kalede
bulunan kk bir kuvvetin, geidi byk kuvvetlere kar mdafaa ettii de rivayet
edilmektedir.

Derbent ve Daryal geitlerinin arasnda Avar geidi vardr. Babus-Sahibus-Serir,

Taht Sahibinin Kaps ve Geylan ah Kaps adlar verilen bu geit, Buynaksk,
Avar ve Ansok (Unsokolo) istikametini takip ederek Grcistanda Kahityaya gidilen
yol zerindedir. Geit zerinde uurumlar, elaleler, yksek yamalarda kurulmu
kyler ve muhtelif eserler vardr. ok eski zamanlardan kalm, kimler tarafndan
yapldklar tespit edilememi kuleler, Hibat blgesinde Rumazul-Habal
(Rumlarn Mezar) denilen bir yer vardr. Zakataladan kuzeye doru dalara
girdikten sonra, bir kolu Turusurulu zerinden Gazi-Kumuk blgesine, bir kolu da
Ansuh glgesinde Avar geidine kan bir patika zerinde Karuyan(aruyan) geidi
vardr. Daryal ve Avar geidi arasnda een blgesinden Grcistana kan patika
zerinde de Mamisuk geidi vardr. Nfuzu Derbentten Volga ve Don nehirlerine
kadar olan Hazarlar bu geitleri rahatlkla kullanabiliyorlard. Ancak baz geitler
Hazarlar iin pek gvenli deildi. Yukarda getii gibi Serirliler Hazarlara
saldryorlard. Bu geitler Hazarlar dnda Araplar, Sasaniler ve dier uluslarn da
ilgisini ekmiti. Sasaniler bu geidi kontrol altna almas iin Derbent Kalesini ina
etmitir.18

Mslmanlar, Bizansllar Yermukta ve Farslar Kadsiye ve Nihavendde malup

ettikten sonra Kafkas tesine gzlerini diktiler. Mslmanlar Nihavend savandan
(642) hemen sonra Derbente kadar vardlar. Buradan Hazarlar ve Bizansllar
kartp Albanyay kendilerine baladlar. Bu geitler Araplar iin de kuzeye alan
kapyd ve kimse bundan vazgemeye raz deildi.19

18
erafeddin Erel, Dastan ve Dastanllar, stanbul Matbaas, st. 1961, s. 812
19
K.S. Gadjiyev , Geopolitika Kafkaza, Mejdunarodnoye Otnoeniye, Moskova 2003, s. 15
 9

I.BLM

A. HAZARLARIN SOSYO-KLTREL DURUMU

1. Hazar smi ve Menei

VI.-X. asrlarda kuvvetli bir devlet kurmu olan Hazarlar kendileriyle ilgili Hazar dili
numunesi denilebilecek yazl bir eser brakmamlar veya u ana kadar byle bir ey
bulunamamtr. Dolaysyla meneleri hakknda son zamanlara kadar garip fikirler
ileri srlmtr. Yaplan son incelemeler de bunlarn Trk olduunda ve Trklerin
bugnk uva lehesinin temsil ettii LR lehe zmresine mensup bulunduunda
pheye mahal brakmamaktadr.20 uva efsanelerinde uvalarn Kafkasyadaki
Aramazi dalar blgesinden geldii sylenmektedir. Musiki bilimci Kondratyev
uvalarn ve Tatarlarn arklarnn dal arklarnn zelliini tadn
sylemektedir. Ancak bugnk uvalarn ve Tatarlarn yaad blgede dalar
yoktur. arklar dnda kltr, adetler ve dil benzerlii de bulunmaktadr. Bulgarlar
ve Suvarlar Kafkasya ve Karadenizdeki Fars olan Sarmat ve Alanlarla, Hazarlar ve
Kafkas halklaryla karmlar. Bundan byle Suvarlarn ve Bulgarlarn ve bunlardan
sonra da onlarn soyundan gelen uvalarn da (Kafkas tipli Avrupa rknda olan)
fiziki olarak (tipini) deiimini etkilemitir.21 uva dili Bulgar diline benzediine
gre ve Bulgar dili de Hazar diline benzediine gre Hazarlarn konutuklar dil
Trkedir. nk Bulgarlarn ve u andaki uvalarn kullandklar dil Trkedir.
Baka bir rnek de Krmda yaayan Karaimlerdir. Bunlarn kullandklar dil Trk
dillerinden Kpak grubuna girmekle beraber, Hazar kelimelerin oluturulmu, arkaik
kelime yaplar tamaktadr. Karaimlerin (Karaylar) Tren nitelikli gnlerinde
yaplan yemeklerinde Karay hayat, renk ve eitli lezzetlerle sembolize edilmitir.
Kara helva denilen tatl l merasimlerinde yenilen balca yemeklerdendir. Ak helva
ise mutlu gnlerin yiyeceidir. Bunlarla beraber teselli amacyla orta derecede duygu
ykl bir gn iin lezzet ve renk olarak seilen Hazar Katma halen varln devam
ettirmektedir. Bu yiyecein ad tarihi Hazar dnemini anmsatmaktadr. lm

20
Z.V.Togan Hazarlar, MEB, slam. Ansiklopedisi, stanbul, 1964, C. V s. 397
21
V.P.vanov, V.V.Nikolayev, V.D.Dmitriyev uva-Etnieskaya storiya i Traditsionnaya
Kultura DK Yay. Moskova, 2005, s.1617
 10

merasiminde siyah helva, mutlu gnlerde ak helva yaplmas u anda Dastanda da

vardr. ller iin niye ak deil de siyah yapyorlar deyince, l ak helvann
kokusunu almaz diye cevap verirler.

Karaimler Hazarlar folklorda da hatrlatmaktadr. rnek olarak eski bir arknn

szleri:

Atka mndm sagdanm bar

Sagdanm da ya akm bar

bilen ya yat ursam

Hazar biyden tartagan bar.

Sadakla bindim ata

ok sadanda

dman onlarla hemen hakladm

Hazar prensini ver ve ona hizmet ederim 22

Yazlan bu rnekler Hazarlar ve Karaimler arasnda byk ilikinin var olduunu

ispat etmektedir. u anda Trke konuan Karaimler Hazarlarn soyundan gelmi
olabilir. Bu rnekler Hazarlarn Trk olduunu gstermektedir. Arap
corafyaclardan bn Havkal Hazar dili Bulgarlarn dili gibidir diye sylemektedir.23

in kaynaklarnda, Gktrk devletinin en batdaki ksmndan (Tukiv-ho-sa-Trk

Hazar) diye bahsedilmektedir. Dier taraftan inin kuzey komular arasnda Ho-
Sa ismini de bulabiliyoruz. Tukiv veya Tce sadece bir kavim deil birka kavme
verilen isimdir. smin ortaya k da Gktrk imparatorluu ile yatt. Ho-Sa ad
in kaynaklarnda bulunduuna gre, eer Gktrk imparatorluunun kuruluu ve
geliimi srasnda bu kavim daha douda bir yerde olsayd, her halde, On Oklar,

22
Y.Polkanov , Eer Nasip Olursa DA Dergisi Bahar, 2003, Say 9 s. 9599
23
bn Havkal Kitab-l-Mesalik vel-Memalik, Derleyen ve ev. Yusuf Ziya Yrkan
Mslman Corafyaclarn Gzyle Ortaada Trkler, Gelenek Yay. st. 2004, s. 123
 11

Tlsler ve dier Trk boylar gibi, bunlarn da bir sebeple isimleri duyulurdu. Byle
bir durum olmadna gre Hazarlarn, Gktrk imparatorluu daha ortaya kmadan
nce Kafkaslara gemi olduklarn dnmek mmkndr. Daha nce neredeydiler
diye bir soru byk bir nem tamayacaktr. Zira bilindii zere Hazar denizinden
Kingan dalarna kadar uzanan blge Trklere ait bozkrlardr. Hazarlarn da daha
nce bu blgenin bir yerinde bulunuyor olmalar muhakkaktr. Hazarlarn 558
senesini takip eden yllarda Kafkaslarda hakim duruma getii, Gktrk
imparatorluunun bat kanad haline geldii ve Sasanilerle savalara girdii
bilinmektedir. 586 ylndan itibaren Hazarlarn, Bizansta iyice tanndklar ve
kendilerinin Trk diye anldklar eitli kaynaklarda bulunmaktadr.24

M.S. I. y.ylda inliler Hun komularn batya doru srm ve yzyllar boyu
Asyadan kopup Avrupaya akacak balatmlardr. Birinci yzyldan balayan
srekli olarak batya g eden bu gruplar ounlukla genel bir szck olan Trk
szc tanmlamaktadr. Bu szcn de in dilinden geldii ve gerekte bir
tepenin adndan alnd ne srlmektedir. Daha sonra bu szck, belirli
karakteristikleri tayan dilleri konuan yani Trkik dilleri konuan btn kavimlere
maledilmitir. Bu yzden Trk deyimi, ortaa yazarlarnn ve baz ada yazarlarn
kulland anlamda bir rktan ok, bir dil grubunu anlatan bir deyimdir. Bu adan
bakldnda, Hunlar ve Hazarlar da Trkik uluslardr. Hazarlar dili bilindii
kadaryla Trkenin uva lehesidir. Bu dil Sovyet Birlii (Rusya Federasyonu)
iindeki uva Cumhuriyetinde (Volga ve Sura arasnda) hala konuulmaktadr.
uvalarn, Hazar diline benzeyen bir dil kullanan Bulgarlarn torunlar olduuna
inanlmaktadr. Yine de btn bu ilikiler biraz belirsiz kalmakta, dou
dnrlerinin dnce yoluyla vardklar sonulara dayanmaktadr. Koestlree gre:
Kesin olarak syleyebileceimiz tek ey, Hazarlarn Trkik bir ulus olduu ve
beinci yzyl dolaylarnda Asya steplerinden kopup batya ynelmi olduudur.

Hazar adna gelince bu ad byk bir olaslkla Trke Gez kknden gelmektedir.
Ald ekle Gezer haline gelip, gebe anlamn yanstmaktadr. Bu konu zerinde
derinliine inceleme yapmam kiilere ilgin gelebilecek baz ada trevler de
vardr. Bunlar arasnda Rusada Kazak, Macarcada Hussar deyimlerinin sava, atl

24
Kamuran Grn, Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Karacan Yay. Ank, 1981, s. 232
 12

kiiler iin kullanlmas, Almanlarn Ketzer szcnn imansz yani Yahudi

anlamnda kullanlmas saylabilir.25

Araplar Hazarlar kk ve ekik gzl olarak tantmtr. slam ordular VII.

yzylda rminiyeye girince kk ve ekik gzl ok cengver bir milletle
karlayorlar. Sahih hadis kaynaklarnda bulunmayan ve Ebu Hureyrenin Hz.
merden rivayet ettii bir hadisi erifte Hz. Muhammed (S.A.V.) Hz. merin
sorusuna cevaben, kk gzl bir kavim eer Acemlerin seddini geerse Allah
(C.C.) onlara hidayet verecek buyurmutur. Suyutinin bn Asakir, Remzi ile Cami-
l-Kebir isimli eserinde zikrettii bir hadiste Hz. Muhammed (S.A.V.) Acemlerden
krmz yzl, kk ve ekik gzl olan Huza ve Krmanlarla savamadka
kyamet kopmaz buyurmutur. Tarihi Murat Remzi, Teflik-l-Akbar isimli
eserinde bu Hadis-i erifin aslnda Acemlerden kelimesinin bulunmadn, fakat
Araplar henz o sralarda Huza ve Krman diye kavim isimleri bilmedikleri iin
bu iki boyu acemlerden zannederek Hadiste Acemlerden szn eklediklerini
sylyor. Hz. Muhammedin (S.A.V.) Huza kelimesiyle Hazarlar, Krman
kelimesiyle de Kamanlar kastettiini ifade ediyor. Bu beyanlardan anlaldna
gre, Hazar kelimesi kk ve ekik gzl anlamna gelmektedir. aban Kuzguna
gre Hazar kelimesinin gebe ve serbest dolaan manasna gelmesi, kk ve ekik
gzl anlamna gelmesinden daha uygundur. nk Hazar kelimesi, Mslman
ordular rminiyeye girmeden nce Batllar tarafndan biliniyor ve kullanlyordu.
Araplarn Hazarlar tanmas da M.S. VII. yzyldan ok nceleri, muhtemelen
Hititler ve Nabatllar zamannda meydana gelmitir. ekik ve kk gzllk,
sadece Hazarlara ait Deil, baka pek ok Trk boyunun ortak zelliidir. Hazar
kelimesinin bu anlamlarn dnda bir ahsa ait bir isim olduu daha sonra bu ismin,
bu kiiden treyen kabileye isim olarak verildii sylenmektedir. nsanln
treyiini anlatan soy kt kitaplar, Hz. Huhun olu Yafese ait bilgi verirken,
bazlar Yafesin Hazar isminde bir olu olduunu dier bazlar ise, Yadesin olu
Tiriin, Hazar isminde bir olunun olduu grndedir.26

25
Arthur Koestler, Onnc Kabile, ev. Belkis orak, Say Yay, st, 1993, s. 2021.
26
aban Kuzgun, Hazar ve Karay Trkleri, Al Matbaaclk, Ank, 1993, s. 4143.
 13

bnul-Esire (.1233) gre Nuholu Yafesin Camr, Mua, Mevrek, Bevan, Fuda,
Maic, Tire adnda yedi olu olmutur. Yafesin olu Camirden ran padiahlar
tremitir. Tire adl olundan da Trkler ve Hazarlar gelmitir.27 Hazar burada bir
olunun ismi olmaktan ziyade bir kabile ismi olabilir. Baka bir efsaneye gre
skitlerde karde yaam. Onlardan birsi Burgarios (Bulgar) Meziyaya (imdiki
Bulgarya) yerlemi. Dier kardei Hazarg (Hazarlarn atas) Hazar evresinde
yerlemi. Bu efsane Hazarlar ve Bulgarlar arasnda etnopolitik birliini gsteriyor.28

Hazarn blgenin ismi olduu grnde olanlar da vardr. Yakut el-Hamavi Hazar:
Derbent diye bilinen Babul- Ebvabn arkasndaki ve Zlkarneyn Seddine (Narn
Kala=Derbent Kalesi) yakn Trk lkeleridir. Bunlarn Hazar bin Yafes bin Nuhun
adn aldklar sylenir. Hazar, Etil diye isimlendirilen bir merkeze bal topraklarn
bir blgesine verilen addr. Etil ayn zamanda Ruslar ve Bulgarlar tarafndan Hazara
akan bir nehrin addr. Etil bir ehirdir. Hazar ise bir lkenin ad olup bir ehre
verilen isim deildir.29

Hazar kelimesinin bir devletin ya da blgenin ismi olarak kabul edilmesi yle
aklanabilir. Hazar lkesinde yaayan Trklerin dnda dier milletler de Hazar
diye adlandrlyorlard. Onun iin bu kelimenin bir millet olmaktan ziyade bir
devletin ismi olarak kabul edilmesi mmkndr. Gumileve gre Hazar lkesinde
yaayan Yahudiler Hazar diye adlandrlyordu. Bu doal bir eydi. Bir millet baka
bir lkede, o lkeye mensup olan milletin ismini tamaktadr, bir Korelinin
Fransada ben Rusum demesi gibi. Yabanclar iin Hazarlar, Hazaryada yaayan ve
Hazar Kaanlnn hkimiyet altnda olan insanlardr.30 stahriye gre Hazar bir
insan cinsinin addr. Trklerden Peenek denen bir Uru, yurtlardan ayrlp Hazar
ile Rum arasn delmilerdir. Bulunduklar yer kendi yurtlar deildir, bunlar buraya
sonradan gelmi ve buralar istila etmilerdir. Hazar ise bu insanlardan bir cinsin
addr.31

Baz tarihilere gre Hazar diye bir millet hi var olmamtr. Yakov Kuzmin-
Yumanad ve Pavel Kuleov bn Havkal ve stahriye dayanarak Hazarlarn bir millet

27
bn-l-Esir, el-Kamil fit-Tarih, ev. Ahmet Araka, C. I Bahar Yay. st. 1985, s. 72.
28
R.K.Urazmanov, S.B.eko ,Narod i Kultura; Tatar Nauka Yay. Moskova 2001, s. 54.
29
Yakut el-Hamavi ,Mucem el-Bldan,Haz.. R.een,. s. 138.
30
L.N.Gumilev, Zigzak storii Moskova ,2003, s. 131
31
stahri,Kitabl-Mesalik vel-Memalik Derl. ve ev. Yusuf Ziya Yrkan, s. 202
 14

olmadn sylemektedirler. Buna gre Hazar ismi aslnda Hazar denizinden

gelmektedir. Farsa konuanlar ve ayn zamanda bu denizin civarnda ya da
blgedeki adalarda yaayan insanlar bu denizi Hazar Denizi olarak adlandrdlar.
Eskiden denizin kuzey kylarna srekli deien gebe kabilelerin yerletii
zamanlarda, Hazar bu blgede grlen btn gebelerin ismiydi. Bu nedenle
tarihsel anlamda Hazar szc ayn noktada Hazar bozkrlarn yurt edinmi olan
ok eitli gebe ya da yar gebelerin ismidir. Eski alarda Hazar, Hazar
Sakalarna ve Sarmatlarna verilen add. Farsa yazlm olan iir ah-namede
M.. 450li yllarda ah Lorasp zamannda, Hazarlarn Transkafkasyaya yaptklar
bir akndan sz edilmektedir. Antik Grc kaynaklarda ise Hazarlarn Gney
Kafkasyann igalinden ve M.. 7. y.ylda Torgomesyanlarla yaptklar savalardan
bahseder. Milattan sonraki ilk alarda Hazar Dastanl Sarmaryanlara
(Sarmatiya) bal bir boyun ad oldu. (Bersililer ya da Baslar).-32 Murad
Magamedov Bersillerin dilinin Trke olduunu ve ayn eserde Bizans tarihileri
Feofan ve Nikiforaya dayanarak Hazarlarn Bersilyadan geldiini sylemektedir.33

2. Hazar Kltr ve ktisadi Hayat

Hazar kltr komu lke ve milletlerden daha stn grnmektedir. Ancak

Hazarlar, bu kltr tek balarna meydana getirmemilerdir. Hazar kltrne
Onogur-Bulgar, eski Hun, Sasani, Arap, hatta skandinav kltr az veya ok tesir
etmitir. Hazar kltrne en byk tesiri, Orta Asyal atl kavimlerin kltrleri
yapmiti. Balangta atl bir gebe kavim olana Hazarlarda at nemli bir yer
tutard. Hazar blgesinde yaplan kazlarda atlara ait mezarlar, bu mezarlarn iinde
at iskeletlerinin yannda zengiler, at koumlarna ait halka ve plakalar bulunmutur.
Ayrca insan mezarlarnda da at ile ilgili eyaya rastlanmtr. Hazar yerleim
blgelerinde ok ular, harp baltalar, yaylar gibi Orta Asya meneli sava
malzemeleri bulunmutu.34

32
Yakov Kuzmin;-Yummadi Pavel Kaleov, Hazarlar, ev. Babur Turna, Trkler (ansiklopedisi),
Ank, 2002, s.464465
33
Murad Magomedov, Prikaspiyskaya Hazariya, s..12
34
aban Kuzgun, s.97
 15

1899da Harkov ehrinin Volansk kazasnn Saltovo kynde, Babenko adl bir
retmen ok geni bir sahay kaplayan bir mezarlk kefetmitir. Dardan baklnca
mezarlar pek belletmiyordu. Aratrma sonucunda birok eser ele geti. Eski Macar
kltrne byk bir benzerlik gstermesi sebebiyle: Macar bilginler bu buluntulara
nem vermilerdir. Bu yer, Saltovo kltrnn yerleik Hazar devletinin etrafnda
yaayan Trk kitlelerine ait biri olmalyd

Macarlar ve onlarla akraba kavimler phesiz ki bu halkn kymetli bir ksmydlar.

Mezarlar genellikle derin kuyulardan ibaretti. 0.60 ile 0.70 genilikteki, bir koridor
vastasyla bir metre ykseklikteki bir delie gidiliyordu. Bu aklk, esas mezar
odas iin bir nevi kap vazifesi gryordu. Koridorla bu menfezin ykseklii aa
yukar ayn idi. Esas mezar odas drt metre kare ve ykseklii iki metre kadar idi.
Odann tavan kubbe idi. Ceset, mezar koridoruna uzatlmt. Duvarlarda perin
eklinde iviler kullanlyordu ve mezarlar, ta levhalar, tahtalar ve kerpice benzer
yap malzemesi ile yaplmt. Koridorun tavan da denmiti. Mezarda genellikle
iki iskelet bulunuyordu. Biri erkek dieri kadn veya bir erkek iki kadn ve ocuk
ihtiva eden mezarlara da rastlanmtr.35 Saltovadaki mezarlara benzeyen mezarlar
Dastandaki eski Hazar ehri olan Belencerde de bulunmulardr. Buna benzer
mezarlklar Alanlarda da rastlanmaktadr. Ancak Alan mezar odalar kuzeye
dorudur. Yukar iriyurtta (Dastan) batdan douya doru ynelmitir.
Belencerdeki mezarlar Alan mezarlarnkinden daha fazla Don blgesindeki
mezarlara benziyordu. Alanlarnkinde sadece mezar ekillerinde deil ss ve sava
eyalarnda da farkllklar grlmektedir. Son zamanlarda Hazar Denizi evresindeki
Hazar mezarlklarnda yaplan aratrma sonucunda SaltovoMayatsk kltr Hazar
Kaanlnn devlet kltr olduu kanaati olumutur. 36

Arap seyyah bn Fazlan seyahatnamesinde Hazarlarn gmme detini anlatmaktadr.

Hazarlarda byk Hakan lnce onun iin, iinde 20 oda bulunan byk bir saray
yaplr. Odalardan her birinde onun iin bir mezar kazlr, sonra talar srme tozu
haline getirilinceye kadar krlr ve kabrinin ii bununla denir. Bunun zerine de
snmemi kire atlr. Evin altndan akan byk bir nehir vardr. Nehri bu kabrin
zerinden geecek ekilde dzenlerler. Bylece eytan, insan, kurt ve haarat ona

35
Bahaettin gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, T.T.K.Yay, Ank, 1984, s.230231.
36
Murat Magomedov, Prikaspiyskaya Hazariya, s. 128153.
 16

dokunmasn derler. Hakan gmldkten sonra, kabrinin hangi odasnda olduu

bilinmesin diye onu gmen kimsenin boynunu vururlard. Onun mezarna cennet
derler. Mezarna gmlnce cennete girdi derler. Ayrca odalar altnla kark
dokunmu diba ile denir. 37

bn Fazlann eserinde anlatt Hazarlarn mezar ekli Saltovo ve Belencer mezar

ekline benzemektedir. Hazar devletinin nfuz sahas Sarkel ehrinden Kafkasyann
kuzey ksmlarndaki Kuban blgesine kadar uzanyordu. Hazarlardan nceki
OnogurBulgar devleti: Onlardan sonra buraya gelerek yerleen gebe Trkler bu
blgeyi hem siyasi ve hem de kltr bakmndan tesirleri altnda tutmulard. Bu
sebeple Saltovodaki Hazar kltrne Kuban kltrleri ok yakn benzerlikler
gstermektedir. Assn adl bir da geidinden kan bir kl, Saltovodaki kllara
ok benziyordu. Ayrca at koumlarna ait ssler de Hazar eserlerine ok
benzemektedir. 38

Kaynaklar Hazar halknn yar yerleik hayat tarzn kabul ettiini gstermektedir.
Buna ramen Hazarlar gebelik hususiyetlerini tamamen kaybetmemilerdi.
Bundan dolay bu durum, birok Trk kavminin tarihindeki intikal devresinin
hususiyetini tekil eden yar gebeliktir.39 aban Kuzgun Hazarlarn devletlerini
kurup yerleik hayata getikten sonra hemen yerleik hayata almadklarn ve
gebelii terk etmediklerini sylemektedir. Bundan dolay uzun sre yerleik
hayatla gebelii bir arada yrtmler ve birok tarihinin, yar gebelik veya
modern gebelik dedii bir hayat tarzn benimsemilerdir. 40

bn Rusteh, Hazarlarn Saren ve Hanbalk ehirlerinde k geirdii ve bahara

kadar orada kaldn sylemektedir. Bahar gelince krlara karlar ve k gelinceye
kadar orada kalrlar.41 Hazarlar Nisan aynda bahe ve tarlalara giderdi ve son
baharda rn getirirlerdi. Bu rn Hakan ve evresine vergi olarak giderdi. Onlar
iin ayn zamanda ok lezzetli krmz balk tutarlard. Hazarlar kendi bakanlarna
vergi vermek zorundaydlar. Ayn zamanda putperest Hazarlar zorla slam

37
bn Fazlan Seyahatnamesi Tercmesi, Haz, Ramazan een, Bedir Yay, st, 1975, s.77.
38
gel, s. 234.
39
A. Zajaczkovskiy, Hazar Kltr ve Varisleri, ev, aatay Bedii, T.T.K, Yay,
Belletenc.xxv,say:105-108Ank.1963s.477
40
Kuzgun, s.104.
41
bn Rusteh, El-Alak, El-Nefise, Haz, Ramazan een, s.36.
 17

lkelerine kle olarak satarlard. Ne Hristiyan ne de Yahudiler kendi dinine mensup

olanlar kle olarak satmazd. Bunlardan kazanlan para Harezm ve Crcan
askerlerine verilirdi.42 Hazarlarn yar gebe hayat yaamas yerleik hayat
alamad iin deil, corafi artlar bunlar bu tr hayat tarz geirmeye mecbur
brakm olmasndandr. Hazarlar krlara bahar gelince tarm iin giderlerdi. Belki bu
blgede daha verimli toprak ola bilir ve onun iin oraya gitmi olabilirler.
Kafkasyada halen bahar gelince daha verimli topraklara giderler ve rn
toplayncaya kadar orada kalrlar.

Arap kaynaklara gre, Etil ehri halk, ekinlerinin etraflarndaki tarlalar ekiyorlard.
Ekinlerin hasat vakti gelince, yaknda uzakta olan hepsi karlar ve bunlar toplarlar.
Sonra arabalarla nehrin kysna tarlar. Ve gemilerle nehirden ehre getirirler.
Ayrca Hazarlarn yediklerinin ou balk ve pirintir.43

VII. ve VIII. Yzyllarda hayvanclk ve tarmclk Hazar ekonomisinde nemli yer

tutuyordu, hele tarmclk sulamal idi. TerskoSulak blgesinde eski sulama
kanallar bulunmutur. zmclk ve baclk st seviyedeydi. Bunun yannda
hububatlk da tarm ilerinde byk rol oynuyordu. Tarm iinde sadece ky halk
deil, ehirliler de megul idi. ehirlerde bulunan tarm aletleri, hububat Hendekleri
ve ehirlerin yanndaki geni tarm blgeleri buluntular bunun gstergesidir.44

Gumilev, Hazarlarn kalabalk ve zengin olduunu sylemektedir. Genellikle tarm

ve balklkla urayorlard. arvaclk da uralar arasnda idi. Her Hazar
boyunun kendisine ait nar baheleri ve balar vard. Gumileve gre, bu bilgi
Hazarlarn kuru bozkrlarda deil, til deltas sahillerinde yaadklarn
45
gstermektedir. Bu bilgiler bize Hazarlarn gebeden daha fazla yerleik ya da
yar gebe hayat geirdiklerini gstermektedir. Gebeler Hazar evresinde
yerletii zaman doal olarak eskiden beri teekkl eden zengin tarm aletlerinin
varisleri olmular. Bu adetlere dayanarak Hazaryada hzl bir ekilde halklar
karmaya balad ve yeni bir yerleik halk ortaya kt.46 Hazarlar yerleik hayata

42
Gumilev, Zigzag storii, s.142.
43
drisi, Nushet El-Mutak fi htirak El-Afak, Haz, R.een, s.111.
44
M.Gadjiyev, O.M.Davudov, A.R. ihsaidov, storia Dagestana, D.N.C, R.A.N, Yay, Mahakala,
1996, s.183.
45
Gumilev, Avrasyada Makaleler I, ev, Ahsen BATUR, Selenge yay, st, 2006, s.283.
46
Murad Magomedov, Prikaspiyskaya Hazariya, s.156.
 18

geip ehirler kurmulardr. Etil, Semender, Hamlk (Hanbalk), Belencer, Beyza,

Savgar diye ehirleri vard. 47 Ayrca Kevin Alan Brook, ernigov, erson, ftkale,
Doros, Feoodosiya, Karatobe, Ker, Kiev, Sarkel, Sudak, Tmutorokan, Saltovo,
Evpatoria ehirlerini de Hazar ehirleri arasnda saymaktadr. Ve Hazar bakentleri
olarak Belencer, Semender ve Etil olduunu sylemektedir.48

bn el-Fakih Trklerin kararghnn Babul Ebvab ehri olduunu sylemektedir.

Anuirvan Belencer, Semender, Hazar ve Sekka ehirlerini kurmu, lkesi ile
Hazarlar arasnda ta ve kurundan yz zira geniliinde bir duvar ina etmi, bu
duvar da dalarn tepelerinde bitirmitir. Sonra bu duvar denize doru uzatm ve
49
demir kaplar yaptrmtr. Arap kaynaklarda merkezi ehirleri arasnda Belencer,
Semender ve Etil gemektedir. Mesudi Hazar nehri Hazarlarn bugnk baehri
Etilden geer ve daha nce onlarn merkezinin Belencer ehri olduunu
sylemektedir. 50

bni Havkal Etil ehrini yle aklamaktadr, Hazar bir blgenin ad olup bakentine
Etil denir. Aslnda Etil, Ruslardan ve Bulgarlardan onlara akan ve Hazar denizine
dklen nehrin addr. Bunlardan nehrin batsndaki byk ksm Etil (Hazaran
olmal) denir. Dier ksm nehrin dousundadr. Hkmdar bu ksmlardan Hazaran
denilen bat tarafta otururdu. Dou ksma Etil denir. ehrin her iki ksmnn uzunluu
bir fersah kadar olup bir sur ile evrilidir. ehrin binalar danktr. Hazarlarn
binalar aatan olup harkahlara benzemez; zerleri kee ile kapldr. Ancak pek az
bina amurdan (kerpiten) ina edilmitir. Etilde arlar ve hamamlar vardr.
Hkmdarlarn saray nehirden uzakta bulunup tuladan ina edilmiti. Ondan baka
kimsenin tuladan binas yoktur. Hkmdar tuladan bina yapmaya kimseye izin
vermezdi. Btn Hazar ordusunun divanda kaytl 12.000 olduu sylemektedir.
Aralarnda biri lrse yerine baka bir kii tayn edilir. Bu askerlerin devaml
gelirleri, belli bir maa yoktur. Aksine, uzun aralarla gecikmi olarak ellerine az bir
ey geer. Etil ehrinin fazla ky yoktur. Yalnz, tarlalar dank olup yazlar hepsi

47
Mesudi, Hudud El-lem, Haz, R.een, s.70.
48
Kevin Alan Brook,, Bir Trk mparatorluu Hazar Yahudileri, ev, smail Tulal, Nokta
Yay, st, 2005, s.5593.
49
bn el-Fakih, Kitab el-Buldan, Haz, R.een, s.191.
50
Mesudi, el-Tenbih vel-raf, Haz, R.een, s.56.
 19

ekmek istedikleri eyler iin tarlalara karlar, iftilik yaparlar. Bunlarn tarlalar
ehirlerden uzaktr.

Semender ehri ise, Etil ile Babul-Ebvab arasndadr. Bu ehrin etrafnda ok bostan
vardr. Bu ehirde krk bin kadar asma olduunu ve asmalar ve bostanlarn aalar
zerinde bir yaprak kald ise fakirlerin sadaka hakk yoktur derler. Ruslar onlar
mahvettiler ve ehirde ya ve kuru kalmad. Bu ehirde Mslmanlar, eitli dinlere
mensup gruplar, putperestler oturuyorlard. Ruslarn basks zerine oradan ayrldlar.
Fakat topraklarn bereketi, iyi ziraatlklar sebebiyle sene gemeden ehir eski
haline dnd. Semenderin evleri harkahlardr. Binalar ise rlm aatan olup
damlar kubbe eklindedir. Bunlarn hkmdar Hazar hkmdarnn bir yakndr.
Onlarla Serir snr arasnda iki fersahlk uzaklk vardr. Serir hkmdar ile
Semender hkmdar arasnda bar vard. Hazar lkesinde Semenderden baka
insanlarn toplu ikamet ettikleri yer yoktur.51 Semenderin olduu yer eski bakent
Belencerden stratejik adan daha fazla nem arz etmekteydi. Mohakalenin dalar
denize doru uzanyordu ve kilometrelik ince koridor oluturuyordu. Bu koridor
deniz evresi geitlerini kontrol altna almak iin elveriliydi. Hazarlardan nce bu
blge ran padiah Hsrev Anuirvan tarafndan kontrol altna alnmt. Bu yerde
olan yeni bakentte ayn zamanda denize doru yol ayordu. Semenderin byle bir
konumu deniz ve kara tamaclndan gelen vergileri daha dzenli bir ekilde
denetlemek iin ok byk bir nem arz etmektedir. Bu da Hazar Hakanlnn en
nemli gelir kaynaklarndan biriydi. Sonunda Hazaryann yeni bakenti, Kafkas
tesine corafi adan yaknlk salad. Semender ayn zamanda toplama yeri idi.
Burada Hakan ordular topluyordu ve Kafkas tesine seferler dzenliyordu. Yeni
blgenin byle bir strateji stnl Hazarlar ehir kurmadan nce dnlmt.52
Semenderin olduu yer imdiki Dastann bakenti Mohakale blgesindedir.
Muhammed Avabi Aktai Derbent-namede ak bir ekilde Semender Targu (Tarki)
olduunu sylemektedir.53 Hazarlarn geim kayna sadece tarm ve gmrkten
vergi toplamakla kalmayp ayn zamanda madencilik ve ticaret de Hazar
ekonomisinde byk nem tayordu. drisi, Hazar lkesindeki Bunuva dandan

51
bn Havkal, Surat el-Arz, Haz. R.een, s.164167.
52
Murad Magomedov, Mahakala, (storya Goroda), Jupiter Yay, Mahakala 2000s.27
53
Muhammed Avabi Aktai, Derbent Name, ev. G.Orazayev, A.R.ihsaidov, Dagestanskoye
Knijnoye Izdatelstvo Yay, Mahakala,1992, s.62
 20

maden karldn anlatmaktadr. Hazar lkesinde Bunuva, (Batra Ural olabilir),

adnda kuzeyden gneye doru uzanan bir da vardr. Bu dada kaliteli gm ve
altn madenleri bulunur. Bu madenlerden ok miktarda karlp etrafa gtrlr.54

Hazarlarn nemli ehirlerinden biri de Sarkeldir. Sarkel ehrinin yannda yaplan

kazlar ve aratrmalarda surlarn kalntlar bulunmutur. ehir surunun dnda da
baz iskn izlerine rastlanmt. Baz bilginler buna dayanarak halkn bir ksmnn
ehrin surunun dnda oturduu neticesine varmlardr. Sur daha ziyade tehlikeli
zamanlarda ie yaramaktayd. Dier gnlerde ziraat ve hayvanclkla megul olan
halk darda oturmaktayd. Darda oturan halk, ieridekilere kyaslanarak daha
azd. Savunma duvarlar genellikle tasviye edilmi toprak zerine yaplmt.
Civardaki kylerin halen buradan kan tulalar inaatlarnda kullanmalar
sebebiyle, surlar yava-yava azalmaktadr. Tulalar zerinde yerli iiler tarafndan
vurulmu damgalara rastlanmaktadr. Bu damgalar, Tuna Bulgarlarna ait yap
talarnn zerindeki damgalarla da mukayese edenler vard. Sarkeldeki bu sembolik
iaretler hayvan ve insan resimlerine benzerlerdi. Kalelerin arkasnda hububat
depolarnn izlerine rastlanmaktadr. Hazarlarn muhasara surlarnda hububat stoklar
yaptklar bu depolardan anlalmaktadr. Hububat depolar Hazarlarn dier
surlarnda ya da ehirlerinde de rastlanmaktadr. Btn surlarn ve iindeki binalarn
ayn zamanda ani bir savunma ihtiyac sebebiyle yaplm olmalar ok muhtemeldi.
Sarkel kalesi, M.S.834 sralarnda doudan gelen gebelere kar nc bir kale
olarak yaplmt. Bu kale, Hazarlarn batdaki arazilerini douya balyordu. Bu
yzden Sarkel kalesi stratejik adan byk bir neme sahipti. Sarkelin balangta
yalnzca askeri garnizonlardan ve depolardan baka bir ey ihtiva etmedii ve bir
nevi kla zellii tad sylenmektedir. Daha sonra bu ehir ticari bir merkez
olmaya balam ve bir ksm halk buraya g etmitir.55

Kaynaklarda, Sarkel kalesinin kurulmasna Bizansllarn yardmc olduu

gemektedir. Bizansn Hazar kalesinin kurulmasna katkda bulunmas ok
anlamlyd. nk Bizansn Karadeniz sahilleri civarndaki huzursuz kabilelerin
Hazaryann dostluu vastasyla kontrol altna tutulmasnda kar vard. Bylece
kendi snrlarnn gvenliini salam olacakt. Sarkel inaatnda alan iilerin

54
drisi,Nuzhet el- Mtak fi htirak el-afak Haz. Ramazan een, s.120
55
Bahaettin gel,226
 21

yerli halktan olduu sylenmektedir. Hazarlarn ricas zerine Bizans imparatorluu

tarafndan gnderilen Petrona ve beraberinde getirdii Bizansl uzmanlar ise, ok
byk bir ihtimalle, sadece danmanlk yapmlardr. Kale onlarn tavsiyelerine
binaen tuladan yaplmtr, ama tulalar, gerek ekilleri, gerekse zerindeki deiik
izgi, iaret ve harflerden anlald kadaryla Bizansllarn itiraki olmadan ve
Bizans ekilleri rnek alnmadan yaplmtr. Yaplan kaz almalarnda Bizansa
ait hibir zellie rastlanmamtr. Duvarlar da Bizans ekliyle ina edilmemilerdir.
Sarkel mimari adan bir Bizans kalesi deildi. Bizansa ait tek ey vard, o da
Bizans zihniyetine gre kalenin ayrlmaz paras saylan kilisenin sslenmesi iin
Petrona tarafndan muhtemelen Hersonesten getirilen mermer stunlar ve stun
balklardr. Ancak binann yapmnda bir mimari detaylarn kullanlmam olmas
Hazarlarn Bizans inisiyatifini olduka snrladklarn aka gstermektedir.56
Yukarda verilen bu bilgiler bize Hazarlarn ehircilikte gelimi olduunu, gebe
bir halktan daha ok yerleik bir halk olduunu gstermektedir.

Yukarda saylan Semender, Sarkel, til ve Derbent gibi ehirler ayn zamanda bir
ticaret merkeziydi. Derbent hari Hazarlar bu ehirleri uzun bir sre kontrol altnda
tutmay baarmt. Bu ehirlere hkim olmas demek Dnya ticaret paynn nemli
blmne sahip olmas demektir. nk byk tacirler denizden ve karadan olsun bu
blgeden geerdi. Derbentte srekli el deitiren bir ehirdi. Bu ehirde, hkimiyet
kurmak iin Araplar ve Hazarlar ok savamlard. Ancak Barthold, Dastann
Derbent ve baka ksmlarnn hemen hep Hazarlarn elinde kaldn
sylemektedir.57 Mesudi, Hazar nehrine (til, Volga olabilir) byk ticari gemilerin
mal tadn sylemektedir. Hazar nehri Hazarlarn bakenti tilden geer. Burtas
nehri de Hazar nehrine dklr. Burtas, Harezm ile Hazar arasnda yaayan ve
Hazarlara tabii olan byk bir Trk kabilesidir. Bu nehirde Harezm ve dier
memleketlere ait byk ticaret gemileri mal ve eya tard. Siyah tilki derileri Burtas
lkesinden getirilir. Bunlar en makbul ve en pahal krklerdir. Krklerin en kalitelisi
Arab denilen cinsti. Dier milletlerin hkmdar bu krkleri giymekle vnrler.58
Ancak bn Rusteh Hazar hkmdarn gemileri olmadn sylemektedir. Adamlar

56
M..Artamonov, Hazar Tarihi, ev..Ahsen Batur, Selenge Yay. st, 2004, s.387391
57
V.V.Barthold. Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Haz: Kazm Yaar Kopraman, Afar
smail Aka, Emel Yay, Ank, 1975, s.81
58
Mesudi,el-Tenbih vel-raf.Haz.Ramazan een.S.56
 22

da gemicilie alkn deildir.59Aslnda Hazarlarn gemiler vard, nk Hazarlarn

tarladan toplanan ekinleri nehir yoluyla ehirlere tanrd. Hazar genelde ithalata
dayal bir pazard. Un, bal, mum, krk gibi eyler baka yerden getirilirdi. Hazar
lkesinden baka yerlere bir ey ihracat edilmediini sylemektedir. lkede kle
ticareti de yaygnd. Satlan Hazar kleleri, ocuklarn satmay ve birbirlerini kle
etmeyi mubah sayan Putperestlerdendir. Yahudiler ve Hristiyanlar ise Mslmanlar
gibi birbirlerini kle edinmenin haram olduunu inanmaktayd.60

Hazar lkesi tamamen da bal bir lke deildi. Nitekim Murat Magomedov Hazar
lkesindeki hayvanclk, iftilik, retim ve zanaatlarn gelimesiyle, hem i hem de
d ticaretin gelitiini sylemektedir. Semender ehrine hem dtan hem de
Hakanln uzak meknlardan mallar geldiini sylemektedir. Bu bilgiler bize
Hazaryann hem ithalat hem de ihracat yapan lke olduunu gstermektedir. Hazar
mezarlarnda bulunan Arap, Bizans ve Fars lkelerine ait ok sayda paralar bize
Hazarlarn d lkelerle ticaret yaptn gstermektedir. Kuzey Kafkasyada VII-IX
yzyllara ait Arap ve Bizansa ait ok sayda paralar ve hazineler bulmulard.
Kuzey Kafkasya Hazaryann bir parasyd. Ticaretin gelitii sralarda Hazarlar
kendi paralarn bastrmlard. Para basmak sadece iktisad deil, siyasi nem de
tayordu. Hazarlar kendi paralarn basmay rakipleri olan Bizans ve Araplara kar
yapmtr. Belencerde bulunan altn paralar Hazarlara ait olduu sylenmektedir.61

Gney Rusyada bulunan 850 yllara ait dirhem sikkeleri tartmaya yol amtr. Bu
sikkelerin zerindeki gizemli bir Arapa yazda, sikkelerin basm yeri olarak Ardul
Hayr (Khair lkesi) adnda, bugne kadar tanmlanmam bir yer belirtilmektedir.
Baz bilim adamlar bunu Ardul Hazar Hazar lkesi olarak okumularsa da bu
okuyu evrensel olarak kabul grmemitir. Gney Rusyadaki Voronej iline bal
Devitsa kynde yaplan kazlarda ortaya karlan 86 tane zgn dirhem sikkeleri
zerinde yaplan incelemede 750lerden 820l yllara kadar tarihlenen bu sikkelerde
birok kronolojik hata bulmulard. Paralarn zerinde baslan tarihler ile paray
bastran halifenin gerekte iktidar olduu tarihler uyumamaktadr. Ayrca, paralarn
zerine baslan halife ve yer adlarnda da (Samarkand yerine Sarkand gibi)yazm

59
bn Rusteh,el-Alak el-Nefise, Haz. Ramazan een, s.50
60
Yakut el-Hamavi,Mcem el- Buldan, Haz. Ramazan een, s.139
61
Murad Magomedov, Prikaspiyskaya Hazarya s.182
 23

hatalarnn da var olduu sylenmektedir. Bulunan 86 sikkenin 42 tanesinde

Trkede sesi veren harf vardr. Bu harf hem Sarkelde bulunan Hazar yapm
anak mleklerin, hem de Saltovo Mayatsk blgesinde bulunan objelerin zerindeki
runik yazlarn benzeridir. Rus numistat Aleksey Andreevi Bkova gre bu krk
iki sikke, Hazarlarn para bastklarna dair olduka inandrc delillerdir. Thomas
Noonana gre bu Trke ibare Hazarlardan ok Peeneklere ait olmaldr. Arap ve
Bizans paralar dnda eenistanda Hsrev II. Perviz(590628)in hkmdarl
dneminde baslan ran dirhemleri de bulunmutur. Bunlarn dnda Hazar lkesine
Rus ve in tccarlar da gelirdi. Hazar ve in arasnda ticari ilikiler ok geni bir
alana yaylm idi. inden Hazar lkesine pekli in elbiseleri, in yapm aynalar
ihra ediliyordu. Saltovo blgesinde VIII-IX. yzyla ait olduu tahmin edilen in
yapm byk ayna bulunmutur. Bunun dnda Volgograd ehrinin Leninsk
blgesinde bulunan Tsarevde kaz yaplan bir kurganda X. yzyla ait olan bakr in
sikkesi bulunmutur. Kuzey Kafkasyada ki Mosevayada bulunan ince yazlm
bir gelir gider listesi in tccarlarnn Hazar lkesine geldiklerine dair bir kanttr.
Rus tccarlar til den telere, kunduz krk, tilki krk, kl ve eitli mallar
tayorlard.62

B. Hazarlarn Devlet Sistemi

Hazar Devleti yanndaki komu halklar iine alp 558de Dastanda devlet
kurdular. Serir, Lakz, Maskat gibi lkeler de buna dhil idi. Ancak bunlar i
ilerinde serbest idi. Bu bir nevi federasyon gibi idi. Ayrca Onoar, Sabir, Burgar,
Kuturgar, Tokuz, Oguz, Dirmar, Sariyor, Baraolu (Barlu=Bersiliya), Kalau gibi
birtakm kavimler de Hazar topluluun iindeydiler.63 Hazar devletinin kurulmasn
aratrmaclar Trkt devletinin yklmasna balyorlar. VI. asrda Orta Asya ve
Dou Avrupadaki btn Trk akraba topluluklar Hazar ve Bolgarlarla beraber
Trklerle (Trkt) birleip askeri-siyasi birlii kurdular. Hazarlar eskiden ok gl
olan Ana slalesine ait idi. Trkt Devleti ykldktan sonra Hazarlar Bersiliyaya
gittiler. Bersil halk, Orta Asyada hkimiyeti kaybetmesine ramen devlet gelenei

62
Kevin Alan Brook, Bir Trk mparatorluu Hazar Yahudileri, ev: smail Tulal, Nokta
Kitap Yay. st, 2005, s. 179186.
63
erafettin Erel, s. 26
 24

ve uluslar aras otorite sahibi Trktlerin varisi olan Hazarlar kabul ettiler.
Bersilliler Hazarlar ho karladlar ve Bersil lkesinde ynetici hanedan olarak
kabul ettiler. Hazar Hakanlar Borsil kzlarla evlenirlerdi. Bersil kzlarnn ocuklar
doal olarak ynetici olan Hazar hanedann varisleri oldular. Ayn zamanda bunlar
Bat Hazar evresinde Trkt kaanlnn siyaseti devam eden varisleriydi.
Hazarlarn gelmesiyle Bersilyada oluan yeni siyasi durum, devlette ift ynetim
sistemi olumasnn en nemli nedeni idi. Ana slalesinden olan Hazarlar devlette
ynetici hanedan idi ve Hakanlar diye adlandrlyorlard. Bersil halknn gerek
iktidar devlette devam ediyordu ve bunlara ad ve bek derlerdi. Bersil halk devlette
icrai kuvvet temsil ediyordu. Ancak Anaya olan saygyla devlet Hazar devleti
olarak anlmaya baland. lk etapta yeni hanedann Kaanlnn siyaseti Trkt
kaanlndan farkl deildi. lk hedef Bolgar devletine yaknlk duyan gebe
halklar kontrol altna almakt. Hazarlar nce kendine rakip olan Bulgarlara saldrp
devletin snrlarn geniletti.64

Hazarlarn Hakanlkla ilgi Arap kaynaklarnda nemli bilgiler vardr. stahri

Hazarlarn en byk idarecisinin hakan olduunu sylemektedir. Bu zat Hazar
hkmdarndan daha byktr. Ancak, Hakan Hazar hkmdar tahta karr.
stahri Hazar Hakannn seilmesiyle alakal ilgin bir yntem anlatmaktadr.
Hakan tahta karmak istedikleri zaman onu getirip iplikle boynunu skarlar. Can
kmaya balaynca Ne kadar mddet hakanlk yapmak istersin? derler. O da u
kadar sene ,der. Syledii sene gelince ve Hakan lmemi ise onu ldrrler.
Hakann emir ya da reddetme yetkisi yoktu. Halk ona ok sayg gsterirdi ve yanna
girildii zaman secde ediyorlard. Hakan sadece mehur aileden olabilirdi. Hakann
huzuruna hkmdarlar ve onun seviyesinden olan pek az kiiden bakas giremezdi.
Onun huzuruna giren yzn topraa srer ve ona secde eder.

Hakan yaklamasna izin verinceye kadar uzanda dururdu. Felaket esnasnda

Hakan saraydan dar kartrlard. Onu gren Trkler ve onunla beraber yaayan
baka dine mensup olanlar ona hrmet gstererek arpmayarak geri dnerdi.
Hazarlarn hakannn kabrine de sayg gsterilirdi. Onun kabine urayan herkes
hayvanlardan iner ve oraya secde ederdi. Kabri gznden kayboluncaya kadar

64
Murad Magomedov, Prikaspiyskaya Hazariya s.7578
 25

hayvanlarna binemezlerdi. Hakanlk iin sadece tannm bir slaleden olmas

yetmiyordu, ayn zamanda fazla zengin de olmayacak. Reislik sras bunlarn birine
gelince onun hal ve vaktine bakmadan, onu Hakan yaparlard.
65
Hakann ev ve adr sadece hakan iin kurulurdu. Gerdizi Hazarlarn en byk
66
hkmdarnn Hakan olduunu sylemektedir. Hakan Hazar hkmdarln ayakta
tutan ve salahiyet verendir. Hkmdarlk onunla akt olunur. Hkmdarlar ld
zaman yeni bir hkmdar tayn etmek istedikleri zaman Hakan hkmdar olacak
ahs getirir, ona Allah hatrlatr, nasihatte bulunur, devletin hukukundan yapmas
ve yapmamas gereken eyleri anlatr. Vazifesinde kusur yapmas ve doru yoldan
ayrlmas halinde nasl bir vebale ve gnaha gireceini anlatr. Bu nasihat duyunca
baz hkmdar adaylar hkmdarlktan vazgeerlerdi.67

Bu bilgiler bize Hazar Hakannn ia veya addan daha stn olduunu

gstermektedir. Her ne kadar devletin asl idare ilerine bakan ia olsa da halk
arasnda asl hkmdar hakand. Hakan bir nevi manevi liderdi.(Bu az da olsa
imdiki baz Avrupa lkelerinde olan kraliyet sistemine benzemektedir. Devleti asl
yneten babakan olsa da milletin manevi lider kral veya kraliedir.

1. Ordu

Hazarlar gl bir orduya sahiplerdi. Hkmdar atna binince 10.000 svari onunla
beraber atlarna binerlerdi. Askerlerin bir ksm maal dier ksm ise zenginlerin
yardmlaryla geinirdi, kendi eya ve silahlaryla hkmdarn maiyetine katlrlard.
Baka bir yere askerleri sevk edince ocuklarn, mallarn korumalar iin kalabalk
bir kuvveti evde brakrlard. Ordu sefere giderken nnde ncleri bulunurdu. Mum
veya neft (petrol)ten yaplm mealeleri hkmdar giderken nnde tarlard.
Bylece, hkmdar askerlerin banda aydnlkla gider. Hkmdar ganimetten
istedii kadar alabiliyordu, geri kalan ise askerlere datlrd.

Hazar Hakanl tarihinin byk ksmnda Hazarlara kar kabilecek hibir komu
lke yoktu. Arap kaynaklarnda Hazarlara kar yaplan ciddi savalar

65
stakri, Mesalik el-Memalik Haz. Ramazan een, s 158159
66
Gerdizi.Zeyn el-Akbar.Haz. Ramazan een, s.82
67
bn Havkal,Surat el-arz Haz. Ramazan een, s. 168
 26

anlatlmaktadr. Zamannda byk devlet olan Sasanileri kerten Arap-slam ordusu

Kafkasyaya, Hazaryaya girince ileri gitmeye zorlandlar. Bu bize Hazarlarn gl
bir orduya sahip olduunu gstermektedir.68 Yakut el-Hamavi Hazar hkmdarnn
ordusunun daima 12.000 kii olduunu sylemektedir. Bu askerlerden biri lrse
yerine yenisi tayin edilirdi. Bu say hi eksilmezdi. Harp ktnda veya balarna
byk bir olay geldii zaman ayrca asker topladklarn sylemektedir.69

Hazaryada yabanc lkelerden gelen askerler de vard. Hazaryaya Harezmden gelen

Mslman askerlerden bahsetmektedir. Zamannda bunlarn saysnn 7000e kt
ve bunlarn ok kuvvetli ve kahraman olduunu sylemektedir. Hazar hkmdar
harplerde, savata onlara dayanr. Bunlar Erisiyye dine tannrlar. Bunlarn gelme
sebebi Harezm lkesinde sava ve veba hastal kmasyd. Harezmliler
hkmdarla yaplan anlama sonucunda Hazaryada kalmlar. Bu anlamann
artlar arasnda Mslmanlarn dinlerini serbeste tatbik etmeleri, mescitler ina
etmeleri, ezan okumalar, vezirin onlar arasndan seilmesi gibi hususlar vard.
Ayrca Mslmanlar arasnda sava karsa bunlar dindalarna kar savamayp
ordudan ayrlyorlard. Bunlar onlara kar savamazd.70 Akdes Nimet Kurat
Erissiyenin olduu dnem Hazar lkesinin zayflad dnemdirdemektedir.71

2.Yarg

Arap kaynaklar Hazar lkesinde adalet ilerine bakan yedi kadnn olduunu
sylemektedir. Bu yedi kad Hkmdara balydlar. Kadlar Mslman, Yahudi,
Hristiyan ve Putperestlerdi. nsanlar arasnda muhakeme edilecek bir ey karsa
bunlar karar verirlerdi. htiya sahipleri bizzat hkmdara deil, bu hkimlere
bavuruyorlard. Mahkeme gnnde bu hkimlerle hkmdar arasnda bir eli
bulunurdu. Hkimler bu eli ile cereyan eden mahkemeleri ve mracaatlar
hkmdara bildirirler. Bu eli mahkemeler ve ihtiya sahiplerinin istekleriyle ilgili
hkmdarn kararn hkimlere getirir, hkimler de onun emirlerine gre karar

68
Tarih-i Taberi Tercmesi, Haz. Mustafa Can, Can Kitapevi, Yay, C.3, s.410424 Konya,
el-Belazuri Fthl Buldan ev. Mustafa Fayda, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Ank, 1987,
s.294-303
69
Yakut el-Hamavi, Mcem el-Buldan Haz. Ramazan een, s.139
70
bn Rusteh, el-alak, el-nefise Haz. Ramazan een, s.46
71
Kurat, s.4142
 27

verirlerdi.72 Davalarn bir yl iinde sonulanmas gerekiyordu. ayet dava bir sene
iinde sonulanmazsa hkmdar tarafndan bir karara balanmas gerekirdi.
Hkmdar bu davay ehir halknn huzurunda karara balard.73 bn Faldan,
Mslmanlarn banda Hakann vazifelilerden Hazz adn tayan bir Mslmann
var olduunu sylemektedir. Hazar lkesinde oturan ve ticaret iin gelip giden
Mslmanlarn hukuki ileri bu Mslman vazifeliye havale edilmitir. Ondan
bakas Mslmanlarn ilerine bakamaz ve aralarndaki anlamazlklarda hkm
veremez.74 Hazarlarn gelmesiyle oluan gven ve dzenlik blgenin gelimesine yol
ayordu. Hazar lkesine balanan devletler daha nce sylendii gibi i ilerinde
bamszdlar. Bunlar ayn zamanda rahatlkla kendi dinini yaayabiliyorlard.
Devlette oluan hogr, adalet ve gvenlik baka lkelerdeki tccarlarn ve
zanaatlarn gelmesine sebep oluyordu. Bunlar da devletin gelimesine byk katk
salyordu.75

C. Hazarlarda Din

Kaynaklara gre, Hazarlar tek Tanrya inanmaktadrlar. Tanrya Tengri derlerdi.

Tek Tanrya inanmalar semavi dine gemeyi kolaylatrd. Rivayette Bizans elisi
aziz Konstantiniosun Hazar saraynda karlanma treninde, Hazar Hakan misafirin
erefine istedii zaman, yle demiti: Her eyi yaratan tek Tanrnn erefine ielim.
Aziz Konstantiniosda Ben tek Tanrnn kelamna ve ruhuna iiyorum diye cevap
verdiinde, Hazar Hakan tek Tanrya olan inancn teyit etmek iin u mukabelede
bulunmutu Hemfikiriz, yalnz siz Kutsal le biz ise tek Tanrya inanyoruz,
ayrld nokta budur.76

Arap kaynaklarna gre, Hazarlarn Mslman, Hristiyan ve Yahudiler ierisinde

Abede-i Evsandan insanlar vardr. Bunlarn arasndan say bakmndan en az olan
Yahudiler, en fazla olanlar da Mslmanlardr. Fakat padiah ve hecesi (evresi)
Yahudidir. Gerdizi de Hazarlarn en byk reisi, lad, kumandanlar ve byklerden

72
stakri, Mesalik el-Memalik, Haz: Ramazan een, s. 156
73
erafeddin Erel, s.28
74
bn Faldan seyahatnamesi, Haz. Ramazan een, Bedir yay., st, 1975, s.79
75
Murad Magomedov,Prikaspiyskaya Hazariya, s. 156
76
Zajaczkovskiy , Hazar Kltr ve Varisleri, ev. aatay Bedii, Belleten, CXXVII. s. 105108
TTK Basm evi: Ank, 1963, s.479
 28

ona meyli olanlarlarn Yahudi olduunu sylemektedir. Geri kalanlar, Trk

Ouzlarn dinine benzer bir dine mensup olanlardr.77 Kafkasyada ki Hunlar
gnee, aya, atee ve suya kurban verirdi. Bunlarn arasnda en sayg gsterilen gk
ve n tanrs olan Gk Tanr idi. Bunlar ona at kurban ederlerdi ve bu kan kutsal
aacn evresine dkerlerdi. Kafa ve deriyi de aaca asyorlard. Hunlar Tek Tanry
temsil eden gne tlsm tarlard, bu tlsm btn Hazar hakanlnda yaylmt.
Hunlarn dini Hazar halk arasnda da yaylmt. Kutsal aalarn dnda bunlarn
khinleri, bycleri, efsuncular da vard. Eski Trk dini Hazaryada az da olsa IX-
X. yzyllarda da devam etmekteydi. Hikmet Tanyu, eski Trk dinine amanizm,
totemizm denilemeyeceini ona sadece Tek Tanr dini veya Gk Tanr dini
denilebileceini, bunlarn bir bakmdan Hanifler gibi olduunu sylemektedir.

Gk-Tanr, Kk-Tanr veya Gk Tengriyi tantmak gerekirse, bunu Yce Tanr, Ulu
Tanr dini olarak anlamamz gerektiine iaret etmektedir. Abdulkadir nan ise eski
Trklerin dinini amanla benzetmektedir.78 Hristiyanlk Hazar Hakanlnda erken
zamanda balamtr. Kafkasya, Azerbaycan ve Gney Rusyada Hristiyanlk daha
XI. yzylda yaylmaya ve yerlemeye balamtr. Kuzey Kafkasyada yaayan
Hunlar ve onlarn devam olan Sabarlar (Savr, Sabr) 507508 ylnda Arran patrii
Kardustun tevikleri ile Hristiyanl kabul etmilerdi. 677703 Arran metropoliti
srail, Hazarlar arasnda Hristiyanl yaymtr. IX. yzylda ise Hazar hakannn
Hristiyanlkla ilgilendii ve Bizans imparatoruna eli gndererek lkesine
misyonerler yollamasn istedii sylenmektedir. Hazarlarn bu istekleri daha
sonralar bu hususta bir takm efsanelerin kmasna vesile olmutur. Hazar Hakan
imparatordan lkesine lim bir din adam gndermesini, zira memleketlerinde
Mslmanlarla Musevilerin hummal bir faaliyet ierisinde bulunduklarn, ayet
gnderecei din adam kendilerini ikna etmeyi baarrsa, Hristiyanln kabul
edeceklerini bildirmitir. Bunun zerine mparator Slav Havarisi lakab kazanan
ve Avrupada Slavlar arasnda din neri ile hrete kavuan Konstantini (Kiril) 860
yl sonlarnda Hazarlar arasnda misyonerlik yapmakla grevlendirmitir.

77
bn Havkal , Ktabl Mesalik vel memalik haz. Yusuf Ziya Yrkan, Mslman
corafyaclarna Gzyle Ortaada Trkler, Gelenek Yaynclar, st, 2004, s. 118119
78
Hikmet Tanyu , Trklerin Dini Tarihesi, Trk Kltr yay. st, s.12, Abdulkadir nan Eski
Trk dini Tarihi, Milli Eitim Basm evi. st, 1976, s.24, Harun Gngr, Lev Nikolaevi
Gumilevin eserinde Trklerin Dini Hakknda Baz Notlar, Trk Dnyas Tarihi Dergisi say,
2004.03.207, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, st.2004, s.4344.
 29

Konstantin Hazarlara gitmeden nce bir sre Krmda kalm ve Hazarca renmi.
Don ve til nehirlerini aarak Hazarlarn bakenti tile gitmitir. Hazar hakan
tarafndan iyi karlanan Konstantin, hakann huzurunda bir Mslman hoca ve bir
Musevi haham ile din mnazaras yapm ve rivayete gre onlardan stn gelmitir.
Fakat buna ramen Hakan Hristiyanl kabul etmedi. Hristiyanlar da Hazarlar
arasnda fazla bir baarya ulaamamlard. Hazarlar arasnda Hristiyanln
yaylmas VIII. yzyl banda genileyen Gney Kafkasya ve Azerbaycandaki Arap
ftuhat ile sona ermitir. Ancak Hazar Devletinin yklmasndan sonra Hristiyan
ahali Rus kilisesi ierisine girmitir.79

Baka kaynaklarda ise VIII. yzylda Hazarlar da Hristiyanln varlnda

bahsedilmektedir. 860 ylnda Konstantin Kiril tile girince genelde Bizans
snrndaki ve Krmda yaayan Hazarlar Ortodoksluu kabul ediyorlard.80

1. Musevilik

Hazarlarn Musevilii kabul edip etmemesi bilim adamlar arasnda tartmaldr.

Mesudi, Hazar Hkmdarnn Harun er-Red zamannda Musevilii kabul ettiini
sylemektedir. slam lkelerinden ve Bizanstan gelen Yahudi gruplar ona
katlmlardr. nk 332(94344)ylnda Bizans imparatoru Armenos (Romanos)
lkesinde bulunan Yahudileri Hristiyanla gemeye zorlad ve bu konuda takibat
yaptrd iin, Yahudilerin bir ksm Bizans topraklarndan Hazar yurduna katlar.81
Baka bir kaynak ise Yahudilerin Hazar topraklarna ok eskiden geldiini
sylemektedir. Yahudiler Kafkasyaya ran tarafndan gelmilerdi. Rivayete gre 491
ylnda randa byk kuraklk yaanm ve bunun zerine de ekirge istilas
olmutur. ran ah Kavad devlet ambarlarn amaya mecbur kald, ama halkn
isyann bir trl durduramad. Mazdaklardan biri Kavada bir teklifte bulunmutu.
Teklifte halklar arasnda eitleme vard. Yani zenginlerden alp fakirlere datmak ve
Mazdakilere kar kanlar cezalandrmak. ah bunu mantkl bulup kabul etti.
Mazdakiler de devleti ele geirip ah kukla haline getirdiler. 496 ylnda ah

79
Mualla Uydu Yce, Hazar hakanl, Trkler c.II Yeni Trkiye yay. Ankara, 2002, s.457
80
Kamuran Grn, Trkler ve Trk Devletin tarihi, Karacan yay. Ank, 1981, s.234,
A.V.Superansk. Z.G.saeva, H.F, shakova, Toponimiya Krma, Moskovskiy Licey Oformleniya,
Moskva, 1995, s.17
81
Mesudi,. s.69
 30

bakanlardan kap Eftalitlere snd. 529da Mazdekilerden intikam almak iin

orduyu toplayp geri geldi. Kavad, Mazdekileri ve onlarn taraflarn diri diri
gmerek cezalandrd. Mazdeki olaylarda Yahudiler de aktif rol oynamt. Hedefteki
Yahudiler Kafkasyaya kap Terek Sulak blgesine sndlar. Hazarlar da acyarak
bunlar kabul ettiler. Zengin Yahudiler hkmdarlara hediyeler getirdiler. Yahudi
kzlar da Hakan haremini doldurdular. Bylece onlar Hazar blgesinde yerlemi
oldular. Yahudilerin asl meslei ticaret ve murahabaclk idi. Yahudiler Hazarya da
byk servet elde ettiler. Trklerde adet olarak ok evlilik devam edip gzel Yahudi
kzlarla evleniyorlard. Yahudi kzlardan doan ocuklar da hakan olurlard. Bunlar
ayn zamanda Yahudi cemaatine de anne tarafndan balydlar. Yahudi slalenin
devam anne tarafndan giderdi. ocuklar Tora ve Talmud reniyorlard. Anne
tarafndaki akrabalk balarndan kopmuyorlard. Ve onlarn tavsiyesiyle
evleniyorlard. VIII. yzyl yarsnda yar Yahudi olan ilk Hakan Bulan oldu. O
Hazar devletinde Hazarlar ve Yahudi cemaat arasnda merkezi bir siyaset yapt.
Ondan sonra Yahudi cemaatinin destei ile devlette darbe yaptlar ve iktidara Yahudi
asll Obadiy geldi. Trk asll olan Hakan gstermelik bir hale geldi. Hakan tutuklu
haldeydi ve ylda sadece bir kere halka gsteriyorlard. 790 ylnda Hazaryada
Yahudi dini resmi din ilan edildikten sonra deiik lkelerden Yahudiler Hazaryaya
akn etmeye baladlar. Hristiyan topraklarndan kovulan Yahudiler hzl bir ekilde
Hazar ehirleri ve mahallelerini doldurmaya baladlar. Onlara Obadeyin evresinde
yer verildi. Devletin nemli grevleri Yahudilere verdiler. ran ve Bizans
topraklarndan Yahudi kle tccarlar akn ettiler. Musevilikten baka burada yeni
Yahudi mezhebi Karai(Karaizm) ortaya kt. Bylece Trk Hakanl Yahudi-Trk
Hakanl oldu. Devletin byk ksm Trklerdi, ancak ynetici snf
82
Yahudilerdi. Gumilev, Hazarlarn Yahudilie gemesi diye bir ey olmadn
sylemektedir. Hazaryada yaayan Yahudilere Hazarlar denilmesi okuyucuyu
artmasn, bu sadece sub-etnos gurbette baka bir etnosun adn ald zaman
genelletirilen etnonimler iin geerli bir alkanlktr. Tpk Rusyadaki bir Bretonun
kendini Fransz, Fransadaki Karelinin de kendini Rus diye tantmas gibi.
Yabanclar iin Hazarlar Hazaryada yaayan ve Hazar Hakanl iktidarna itaat

82
P.N.Bezertinov, Tatari,Trki-Potreatsateli Vselennoy(storiya verlikih imperiy, C.1 Kalkan
Yay. Naberejnaya elni, 1997, s.138140
 31

83
eden insanlard. Hazarlarn Karaimlii bilim adamlar arasnda tartmaldr.
Hazarlarn Karaim mezhebini kabul ettiine dair net bir delil yoktur. Karaimlik
Tevrat kabul edip Talmudu kabul etmeyen akmdr. Hazar Hakanl Yahudilie
getii sralarda Karaim mezhebi, henz Karai ismi ile mevcut deildi. Karaimlik
inanc etrafnda birleenlere o sralarda Ananiyyun deniliyordu. Bu mezhep
mensuplarna ancak IX. yzylda Karai ismi verilmitir. Talmudist Yahudiler,
Yahudilii, srail oullarnn milli dini haline getirip baka milletlerden insanlara
kendi inanlarn benimsetmeye almazken, Talmuda muhalif olan gruplar
misyonerlik faaliyeti yapm ve baka rklardan insanlar kendi inanlarna sokmaya
almlardr. aban Kuzguna gre Hazarlarn Karai inancn kabul etmi olduklar
eklinde ileri srlen tezin kesinlik kazanmasn engelleyen iki sebep vardr. Birincisi
Hazarlarla ada olan kaynaklarda Hazarlar Karai inancn kabul ettiler eklinde
ak bir ifadenin yer almamasdr. kincisi ise, Hazar Yusufun mektubunda,
Obadiyenin Tevrat ve Talmud retmek iin okullar atn belirtmesi ve
Petahyahn Badatta grd Hazar Hakannn elisinin Tevrat ve Talmudu
retecek bilginleri Hazar lkesine gtrmek iin orada bulunduunu eserinde
belirtmesidir.84 Gumilev Hazaryadaki Karaimlik hakknda farkl grdedir.
Gumileve gre Karaimlik, babas Yahudi olup annesi Trk olan ocuklar tarafndan
benimsenmitir. Obadiy daha nce sylendii gibi Yahudi anneden doan ocuktu.
Babas Yahudi ve annesi Hazarllardan olan ocuklarn durumlar farklyd. ocuk
babasnn kabile mlkndeki miras hakkn devralamaz. Yahudi Haham okullarda
Talmudu retemez, kendi anne babasnn dnda kimseden destek gremezdi ki,
bu da zaten kabile gelenekleri ve Musevilik kanunlaryla snrlanmtr. Bu
zavalllara hayatta yer yoktu. Bu yzden onlar da Hazaryann u kesimine Krma
sndlar. Onlarn torunlar Krmn kk Karaim etnosunu oluturdu. Bunlarn
antropolojik zellikleri Trk ve Yakn Dou tipini andrmaktadr.85

83
L.N. Gumilev, Eski Ruslar ve Byk Bozkr Halklar ev. Ahsen Batur, Selenge yay. st,
2003, s.146147
84
aban Kuzgun. s.145164. nver Gnay, Harun Gngr, Balangtan gnmze Trklerin
Dini Tarihi Rabet yay. st, 2003, s.227
85
L.N. Gumilev Eski Ruslar ve Byk Bozkr Halklar, s.158
 32

II. BLM
KAFKASYADA SLAM FETHLER

A. lk Mslman Fetihleri

Hz. Peygamber (s.a.s)den sonra yaylmaya balayan slam ftuhat halife Hz. mer
zamannda (642) ksa srede Nihavende ulat. Nihavendin fethi ayn zamanda
Hazar devletini de ilgilendiriyordu. nk Sasani devletine ait olan nihavendi
fethettikten sonra sra Derbent ve Hazar lkesine gelecekti. Hz. mer evresine
danarak komutan olarak Numan b. Mukrimi grevlendirir. Numan da bunu kabul
edip sefere kt. Numan kendi komutanlarndan Muire b. ubeyi anlama iin eli
olarak Nihavende gnderir. Olumlu cevap alamayan eli geri dner ve durumu
Numana anlatr. Bunun zerine Numan Cuma namazndan sonra savaa kt.
Numan bu savata ehit oldu. Ancak Mslmanlar galip oldular.86

Araplar Nihavende baarl sefer yapsa da Sasani devletinin hkmdar Yezdigerdi

hala ele geirememilerdi. Yezdigerd Mslmanlara kar komu lkelerden adamlar
toplamaya devam ediyordu. Bunlar arasnda Trkler de vard. Hz. mer Yezdigerdi
yakalamak iin on iki bin kiilik bir ordu gnderir. Ve Yezdigerd nereye varrsa
oraya git diye emreder. yice zayflayan Yezdigerd acem halkndan bekledii
yardm alamad. Yannda sadece drt bin kii vard. Bunlarn ou da savatan
anlamayan saray ahalisiydi. Yezdigerd bu sebepten dolay Horasandan kamaya
mecbur kald. Baka bir rivayete gre oradaki bir deirmende ldrlmtr.87

Buniyatov, Sasani devletinin 642 ylnda ynetim olarak ok zayf kaldn

sylemektedir. Sasani devletine bal olan devletler artk bamsz hareket
ediyorlard. slam halifeliine balanp balanmayacaklarna da kendileri karar
veriyorlard. Yardm iin gelenler olsa da ortaya kan anlamazlklardan dolay geri
gidiyorlard. Bu durum Araplarn iini kolaylatryordu.88

86
Tarih-i Taberi Tercemesi Haz. Mustafa Can, Can Kitabevi, Konya, 1974, C.3, s.97102
87
Taberi, s.118-120
88
Z.M.Buniyatov, zbrannye Soineniye Elm yay. Bak, 1998, C.1, s.45
 33

Sasani devleti ele geirildikten sonra, Araplar ynlerini Hazaryaya evirdi.

Araplarla Hazarlar arasnda birka asr sren ilikiler olmutur. slam fetihleri
sayesinde rann btn blgelerine yaylan ve karlarna kan btn engelleri aan
Araplar, Kafkasyann sarp ve yksek dalarn da aarak Hazarlarla byk savalara
girimilerdir. Bizansllar, Hazarlarla iyi geinmek ve dostluklarn kazanmak iin
ellerinden gelen her eyi yapyorlard. nk Hazarlarn Araplara kar koymalar,
Bizansllar asndan ok nemliydi. Baz tarihiler Arap Hazar savalarnn,
Araplar Dou Avrupay fethetmekten vazgeirdiini belirtirler. nk Araplar,
Kafkasyada Dou Avrupaya ilerlemelerine engel olacak dzenli ve gl bir
orduyla karlamlardr. Araplarn burada byk zaferler kazanmalarna ve Hazar
bakentine ulap buray hkimiyetleri altna almalarna ramen blge halk yeniden
glenip direnie geilmiti.

643 ylnda Suraka b. Amr komutasndaki halife ordusu Derbent ehrine doru
ilerlerler. Surakann yannda Abdurrahman b. Rabia el-Bahili, Selman b. Rabia,
Huzeyfe b. Esed el-Gfari v.b. nemli baz kiiler de vard. Arap ordusu komutan
Abdurrahman b. Rabia ile Derbentin o zamanki hkmdar ehrbraz arasnda
grmeler yaplm ve sonunda iki taraf arasnda bir anlama yaplmtr. Hz.
merin grevlisi Suraka, Hazarlara aman yazs yazm; Hazar hkmdar da cizye
demeye raz olmutur. Bylece Hazar halk slam adaletini tatmtr.89 Dakuki
burada hakl olarak halkn slam adaletiyle tantn sylemektedir. nk
Azerbaycan ve zellikle Arran halk (Kuzey Azerbaycan halk), Araplar gelmeden
nce ok kt durumdalard. Blge halk Bizans, Sasani ve Hazar aknlarndan ok
rahatszd. Srekli savalar blgenin ekonomisine ciddi zararlar vermekteydi.
Buniyatov, Araplar geldiinde en azndan Emevilere kadar blge halknn zellikle
iftilerin daha iyi yaamaya baladn sylemektedir. Araplar, bunlardan sadece
vergi istiyorlard ve i ilerine karmyorlard. Yerli halk ayn zamanda kendi din ve
kltrlerini devam ettirebiliyorlard.90 Sanrm Dastan ve Kafkasyann durumu da
Azerbaycannkinden pek farkl deildi.

89
Hseyin Ali Dakuki, Drt halife devrinde Araplar ve Hazarlar, ev. Faruk Toprak, Trk
Kltr Aratrmalar Dergisi, say 2 A.. Basmevi, Ank, 1987, s.92
90
Buniyatov, s.110
 34

Suraka, Derbentte vefat edince, Hz. mer derbente vali olarak Abdurrahman
grevlendirir. Abdurrahman, orada Hz. merin vefatna kadar grevine devam
etmi ve Hz. Osman zamannda derbentte vefat etmitir. Abdurrahman zamanyla
ilgili ilgin rivayetler vardr. Rivayete gre O, ehirleri Mslman ettikten sonra bu
gazada olanlardan bir kii Hz. mer tarafna geldi ve Hz. mer ona Derbenti nasl
getiniz, onlarla nasl savatnz ki onlarn hepsi kfirdiler? diye sordu. Oda Hz.
mere Onlar bizi grnce dediler ki: biz hi byle asker grmedik. Bizden
sordular ki siz melek misiniz yoksa demolu musunuz? demoluyuz ancak
gklerin melekleri bizimdir, herkim bizimle sava ederse onlar bize yardm ederler
diye cevap verdik. Bu sebepten dolay bizimle savamadlar. Onlardan biri Araplar
lr m lmez mi diye okunu alp, bir aacn arkasndan ok atp Mslmanlardan
birini ldrd. Hazarlar, Mslmanlardan len olduunu renince o vakit savaa
baladlar. Araplarda ondan sonra derbentten ekildiler. 91

Abdurrahman, Suraka gibi seferler yapmaya devam etti. Yeni vali dalar ve vadileri
aarak iki fersah ilerledi. Abdurrahman sefer srasnda birok kavimleri slamiyete
ard ve bunlar slamiyeti kabul ettiler. Baz Grc hkmdarlarla vergi verme
artyla bar anlamas yapt. Bundan sonra Derbente dnd ve orada Hz. Osman
zamannda vefat etti. Abdurrahman ahsi olarak iyi birisiydi ve halk onu ok
seviyordu. O vefat ettiinde, rminiye, Azerbaycan, Mugan ve irvan halk ok
zld. Bunun zerine Hz. Osman vali olarak onlara Habib b. Meslemey tayin etti.
Habib b. Meslemede kendi halimliiyle ve bar sevgisiyle blge halkn rahatlatt.92

Taberide Abdurrahmann ahsiyeti ile ilgili gzel bir rnek vardr. Rivayete gre;
Abdurrahman Derbentin hkmdar ehrizadda ok gzel bir yzk grr ve
beenir. Bunun deerini sorar o da cevaben Bunun deeri bilinmez ama ben bu
kiinin nafakasndan baka melike bin dirhemlik hediye gnderdim ve o yoldaki
meliklerin kimine bin kimine iki bin hediye gnderdim dedi ve parmandan
yz kartp Abdurrahmann nne koydu. Abdurrahman onu tekrar ehrizadn
parmana takt ve Bu bizim iimize gelmez dedi. Abdurrahmann hareketinin

91
Taberi s.114, bn l-Esir, slam Tarihi, ev. Ahmet Aroka, zdizgi Matbaas, st. 1986, C.1,
s.136
92
Abbas Kuli- Aga Bakihanov, Glistan-i rem, haz. Buniyatov, Elm yay. Bak, 1991 s.4849
 35

zerine ehrizad, Eer acem hkmdarndan bir kimse olsayd, bunu benden zorla
alrd. imdi sizin ahdiniz ve vefanz olduu iin btn cihan alacaksnz.93

bnl-Esir, Abdurrahmann Belencere doru gazaya giderken Trkler ve

Hazarlarla kan savata ehit olduunu sylemektedir. Abdurrahmana klcnn
adna nispetle Zn-Nur ad veriliyordu. Abdurrahmann lm zerine (653)
Onun cesedini alp bir sanduka iinde topraa verdiler. Halk, her yamur duasna
ktnda Ondan yardm dilerlerdi. Bundan anlalyor ki, Abdurrahmana olan sevgi
Azerbaycan ve rminiye dnda Belencerde de vard. Bilindii gibi Belencer bir
Hazar ehridir ve bu olay bize Abdurrahmann Hazar halk tarafndan
benimsendiini gstermektedir.94

Hz. Osman, Abdurrahmann vefatndan sonra Habib b. Meslemeye mektup yazp,

rminiyeye savaa gitmesini emreder. Habib b. Mesleme am fetihleri ve Rum
savalarnda gzel iler baarm bir isimdi. Onun kahramanlklar Hz. mer
dneminde de Hz. Osman ve ondan sonra gelenler tarafndan da iyi bir ekilde
biliniyordu. Habib b. Mesleme alt bin baka bir rivayete gre de sekiz bin am ve
el-Cezire halkndan oluan askerlerle sefere kt ve Kalikalaya ( rminiye ehri )
geldi. ehir halk ona kar geldi. O da onlara kar savat ve onlar ehre snmaya
mecbur etti. Bunun zerine Onlar, ehri terk etmek veya cizye demek artyla gven
istediler. Onlardan pek ou ehri terk etti ve Bizans lkesine snd.

1. Selman b. Rebiann Kafkasya Fetihleri

Habib b. Mesleme birka ayn rminiyede geirdi. Bu arada patrik Ermenyakos

Mslmanlara kar el-Lan, Efhaz, Semender ve Hazar halkndan yardm istedi.
Bunu haber alan Habib b. Maslama, Hz. Osmana mektup yazd ve yardm istedi. Hz.
Osman Muaviyeye Habib b. Meslemeye yardm etmesi iin mektup gnderdi. Bu
mektup zerine Muaviye tarafndan Habib b. Meslemeye iki bin asker gnderildi.
Ordu Kalikalaya yerletirildi. Onlara kta yoluyla topraklar verildi. Kendilerini
Kalikalada paral muhafzlar olarak brakt. Hz. Osman Kufe valisine de yardm iin
mektup gndermiti. Kufe valisi de Selman b. Rabia el- Bahili kumandas altnda

93
Taberi, s. 115116
94
bn l-Esir, C.3 s. 137
 36

Habib b. Meslemeye yardm gnderdi. Selman b. Rabia cmert, fazl ve sava bir
kimse idi. O, Kufe halkndan alt bin askerle Habib b. Meslemeye doru yola kt.
Bu arada Bizansllar ile mttefikleri ilerlemiler ve Frat kenarna kadar gelmilerdi.
Beklenen yardm gecikmiti. Mslmanlar, Bizansllara gece baskn dzenlediler.
Onlar yerlerinden attlar ve byklerini ldrdler. Selman b. Rabia cepheye
vardnda Mslmanlar dmanlarn yenmilerdi. Kufeden gelen askerler,
ganimetlerden kendilerine de pay verilmesini istediler. Ancak onlar bunu kabul
etmediler. Habib ile Selman birbirlerine ar szler sylediler. Baz Mslmanlar
Selman lmle tehdit ettiler. Bu durum Hz. Osmana iletildi. Hz. Osman da
ganimetin am halknn hakk olduunu yazd ve Selman b. Rabiaya yazd
mektupta Errana (Arran) savaa gitmesini emretti.95

Hazarlara kar yaplan ilk nemli hcum hicri 32 ylnda (652653) Selman b.
Rabia kumandasndaki ordu tarafndan yaplmtr.96 Derbent geidini aan Selman b.
Rabia o zamanki ba ehir Belencere kadar ulat. Fakat bu orduyu yenen ve geri
ekilmeye mecbur brakan Hazar kuvvetleri, rminiye blgesine kadar ilerlemeyi
baard. Rivayete gre Errana sefer yapan Selman b. Rabia, el- Beylekan(Belokan,
Kuzey Azerbaycan) ehrini bar yoluyla fethetmi ve ehir halknn can ve mallarna
eman vermitir. Ayrca onlarn cizye ve hara demelerini art kotu. Selman daha
sonra Berzeaya geldi ve es-Srsur rma kenarna ordugh kurdu. Bu nehir ehire
ok yaknd ehir halk kendi dndakilere kaplarn kapattlar. Selman gnlerce
kaplar zorlad ve ky basknlar dzenledi. Bu srada hasat zaman idi. Sonunda el-
Beylekan anlamasna gre anlatlar ve Selmana kaplar atlar. Oda ehre girdi
ve orada kald. Selman etrafa, yerleim merkezlerine svarileri gnderip fetheder.
Selman, Erran dnda baka yerleri de fethetti. Daha sonra emkur ehrini fethedip
islamiyeti kabul etmek isteyen Hazardan gelen bir zmreyi oraya yerletirdi.
emkurdan sonra Selman daha kuzeye doru ilerledi ve Kabeleyi fethedip, ekken
ve el- Kamiberan valisiyle vergi vermek artyla anlatlar. Hayzan halk ve irvan
emiri ile el-Cibal (dalar, Dastan) emirleri Maskat ve es-Saberan halklar ve
Derbent ehri de Selmanla anlatlar.

95
El-Belazuri,Ftuhul- Buldan, ev. Mustafa Fayda, Kltr ve Turizm bakanl yay. Ankara,
1987, s.282284
96
Ahmet Taal, Hazarlar T.D.V. slam Ans. Cild. XVII. stanbul 1997 s.114
 37

Hazar hakan, svarileri ile birlikte Belencer rmann arkasnda Selmanla karlat.
Selman drt bin askeriyle ldrld. Onlarn sava yerinden tekbir sesleri
iitiliyordu. air bn Cumane el-Bahili, Selman ve Kuteybe b. Muslim haklarnda u
iiri syledi: Bizim iki kabrimiz var; Biri Belencer kabri, dieri es-Sindeki kabir.
Bu kabirler, ne kadar kutludur. Es-Sindeki kabrin feyz ve yardm umumidir.
Belencerdeki kabrin hrmetine de yamurlar yaar.97

Selman b. Rebiann vefatn haber alan Hz. Osman rminiye valisi olarak Huzeyfe b. el-
Yemam el. Absiyi tayin etti. Selman b. Rebiadan sonra Hz. Osman rminiye valisi
tayin etmeye zorlanr. Tayin edilen valileri sonradan azlederdi. Huzeyfeden sonra yerine
Sla b. Zfer el. Absiyi vali olarak tayin etti. Daha sonra Hz. Osman Azerbaycan ve
rminiyeye el. Muire b. ubeyi vali tayin etti, sonra onu da azletti, yerine el-Kasm b.
Rebia b. Umeyye b. Ebis-Salt es-Sakaty tayin etti. Bir baka rivayete gre oraya Amr
b. Muaviye b. El-Muntetik el-Ukayliy vali tayin etti. Hz. Osmann ehit edilmesinden
sonra (656) ve Hz. Alinin halife seilmesinden sonra meydana gelen karklklarn
Kafkaslar ynnden slm fetihlerinin azalmas zerine kar harekete geen Hazarlar
Arrana kadar indiler. Hz. Ali rminiye ve Azerbaycan valiliine elEi b. Kays tayin
etmiti.

Selman b. Rebiann zamanndaki fetihleri birinci dnem olarak saylmaktadr. kinci

dnem ise yaklak 60 yl srd. (Yl asrn 60l yllarndan VIII. Asrn 20. ylna
kadar)98. Bu dnemde banda Halifeliin iinde bulunduu i karklktan dolay
Kafkasya ve Dastana seferler yapamyorlard. Araplar Hazar ve Dastan
atmalarnda baarsz olmaya baladlar. Emeviler ve iiler arasnda kan
anlamazlktan dolay, Halifelik Kafkasyada aktif siyaset yapamyordu. Hazarlar
Kafkasyada ve bu arada Kafkas tesinde siyasi nfuzlarn glendirdi. Ve VII. Asrn
8090. yllarda blgeyi hkimiyeti altna aldlar. Kafkas Albanyas ise, VII. Asrn 50
80. yllar arasnda Arap Bizans atmalar ve Halifeliin i karklndan
yararlanarak rminiye ve Grclerle beraber bamszln ilan etti. Ayn zamanda da

97
El-Belazuri, s.290292
98
ElBelzzuri, s.292293, Ahmet Taail, Hazarlar, s.118.
 38

Hazarlar ile ilikileri dzeltmek iin abalyorlard. Albanya hkmdar Cevanir Hazar
hakannn kzyla evlendi. Siyasi ve ideoloji alannda ilikileri dzeltmeye balad99.

Muaviye, rminiye ve Azerbaycan valiliine El Eas b. Kayss tayin etmiti. Daha

sonra buraya Muaviye tarafndan Abdullah b. Hatim b. En-Numan b. Amr elBahili vali
tayin edildi ve orada ld. Bunun dand enNeeva ehrini de yaptrd ve Berze
ehrini de tamir ettirdi. Bir baka rivayete gre o bu ehrin binasn yeniledi. Valiler bu
dnemlerde fethedilen topraklar elinde tutmaya alyorlard. Hayarya zerine, yeni
fetihler yapma gcnde deillerdi100.

B. Emeviler Dneminde Hazarlara Kar Yaplan Seferler

VII. y.y sonlarnda slm halifelii dzelmeye balad. ktidara gelen Abdulmalik b.
Mervann (685714) devlette yapt reformlar sonucunda slm halifelii toparlanmaya
balad. slm halifelii Kafkas topraklarn yeniden kontrol altna almak iin harekete
geti.

Abdulmelik b. Mervan rminiyeye kendi kardei Muhammed b. Mervan tayin etti.

Muhammed b. Mervan isyan eden rminiye halkna kar savat ve onlar malup etti.
Bir ksmn ldrd ve esir ald. Ve lkeyi kontrol altna ald. Onlardan geriye kalanlara
ise iyi eyler sunacan vaat etti. Ve kendilerini Milattaki kiliselerde toplad.
Muhammed b. Mervan zerine kaplarn kapattrd ve bu kaplara adamlar koydu ve
onlar yaktrd. Bu savalarda Siseay Patriinin kz olan Yezid b. Useydin annesi esir
alnd. Muhamed b. Mervann kilisedeki adamlar yakp yakmad tartmaldr.
Mustafa Fayda, Bizim esas aldmz metinde onlar yaktrd yazl; dier baskda ise,
onlar korkuttu eklinde olduunu sylemektedir101. slm halifelii Kafkas tesini
kontrol altna alp yeni fetihlere hazrlanmaya balad. rminiye valilii de Hazar
lkesine fetih yapanlarn bir ss halindeydi. nk Kafkasyaya yaplan seferlerin
komutanl rminiye valilerine veriliyordu. rminiyye corafi bakmdan Hazara yakn
bir blgeydi102. Arap ordular hem Hindistan, hem spanya hem de Afrika ve
Kafkaslarda savayorlard. Bizanstaki i karklklar ve saray darbeleri Araplarn iini
kolaylatryordu ve onlarn byk bir ksm, Abdlmelikin bu yzyln ilk eyreinde

99
A. R. ihsaidor, M. G. Gadjiyev, O. M. Davudoy, storiya Dagestana, DNTs,, Ran Yay. Mohalale,
1996, s.302303.
100
ihsaidov, storiya Dagestana, s.203.
101
ElBelazuri, 294.
102
sben, s.910918.
 39

srayla halifelik yapan (Velid, 705715; Sleyman 715717, Yezid 720721 ve Hiam
721723) drt olunun stkardei, Meslemenin kumandasndadr. Bizans
imparatorluunun bakenti olan Konstantihopolise adm adm yaklamlard.103.

705 ylnda halife Velid Derbenti almak iin seilmi 40000 askerle Meslemeyi
gnderir. Hazar Hakan Derbent kalesinde 3000 kiiyi brakp, kendisi bakente gitmiti.
Mesleme Nahevana yakn olan Cula ehrini alp, Lahcan ve irvana doru ilerleyip
buralar da fetheder. irvan Derbente yakn bir ehirdi. Fethedilen bu ehirlere kendi
hkmdarlarn koyuyordu. 710 ylnda amcas Muhammed b. Mervann el-Cezire ve
rminiye valiliinden azledilmesi zerine bu makama Mesleme tayin edildi. Ayn yl
Hazarlara kar harekete geen Mesleme Derbente kadar ilerledi ve baz ehir ve
kasabalar almay baard104. Mesleme Derbenti almann ne kadar zor olduunun
farkndayd ve midini keserek geri dnmek istiyordu. Ancak gece vaktinde kaleden bir
ahs Meslemeye varr ve ona Sen bana gerektii kadar para verirsen, ben seni gizli
yeralt geidinden kaleye gtrebilirim, bu geidi benden baka kimse bilmez dedi.
Mesleme buna raz oldu. Abdulaziz iki oluyla birlikte ve yz adamyla bu adama
gvenmeye raz oldu. Ganimetin Hums dndaki hepsi Abdulazize aitti. Bunlarn
arkasnda da 6000 kadar adam da elik ediyordu. Bu ahsn gsterdii kalenin kuzey
tarafndaki yeralt geitini atlar ve kaleye girdiler. Onlar o kadar sessizce ieri girdiler
ki Hazar garnizonu hibir eyin farkna varamad. Gece yarsnda sava balad. Hazarlar
sabaha kadar mitsizce kendi ailelerini ve canlarn koruyorlard.

Sabaha doru Mslmanlar kaleye hkim oldular ve geri kalan ordu da oraya geldi.
Btn ganimeti anlamaya gre a verdiler. O da bunu 6000 kii arasnda paylat. Yol
gsteren o hs da cmerte mkfatlandrd ve mr boyu bakm altna aldlar.
Meslemenn Hazarlarn bu kaleye tekrar gelebileceini dnyordu. Derebenti tekrar
Hazarlarn eline gememesi iin kaleyi ykmay emreder. Ordu komutan Abdulaziz bu
gr kabul etmiyor. Hazarlar tekrar buraya gelip yeniden kaleyi ina edebilirler ve
Azerbaycan ve rminiyeyi rahat brakmazlar dedi. Mesleme bu tavsiyeyi dinlemedi ve
kalenin iki tarafn ykmay emretti. Abdulazizi Azerbaycan ve rminiyyenin valisi tayin
edip kendisi ama dnd. Hazarlar tekrar Derbente dnererek Derbent kalesini tekrar
ina etmeseler de rminiye ve Azerbaycan halkn rahatsz etmeye devam ediyorlard. Bu
vilayetlerin ikyeti zerine Mesleme 40000 kiilik orduyla tekrar Derbente dner ve

103
Bahriye ok, slm Tarihi (Emeviler, Abbasiler), Ank. niv. lah. Fak. Yay, Ank, 1968, s.177
104
Bakkanov, s.50.
 40

ehri ele geirir. Duvarlar tekrar yaptrp orda 5000 askeri brakr ve geri dner. Birka
yl sonra Hazar tehlikesi tekrar balad. Derbentten hi kimse gvenle dar
kamyordu. Hazarlar vadilerden geerek rminiye ve Azerbaycan halkn yamalamaya
devam ediyordu. Abdulazizi bunlara karlk verse de, durdurmay baaramyordu. Hazar
Arap atmalar durmadan devam ediyordu. O zamana ait Grc vakayinamelerinde
Mslman komutan Cemcem Azamla (719) ilgili rivayetler vard. Vakayinamede
Cemcem Azam Grc valisi Arle ikence etmi. Cemcem Azam Dastan ve
irvanada baarl seferler yapm. Onun hakknda ismi bilinmeyen bir air Fars dilinde
iir yazm. Onun mezar Sultan Cemcem adyla adlandrlmtr. Mezar Derbentin
gneyindedir. Oraya ibadet iin ziyaretiler gelir. Ziyaretileri genelinde kadnlar
oluturuyordu.

1. Ebu Ubeyde b. Cerrahn Fetihleri

792 ylnda Abdulazizi vefat eder. O zaman ki Halife Yezid b. Abdulmalik, Ebu Ubeyde
Cerrah 6000 askerle Derbente gnderir. Cerrah Maskura gelip evresinden askerleri
toplayp Rubas nehri sahilinde durdu. Cerrah henz Mslman olmayan Tabasaran ve
Kaytag emirlerini ard ve onlara Ben buraya Arabistandan Hazarlara kar savamak
iin geldi ve sizden yardmi istiyorum dedi. Lezgi komutanlarndan Artam gizlice
Hazar Hakannn oluna haber verir. Hakann olu o zaman sava iin Kayakente
gelmiti.105 Cerrah Hazar Hakannn oluna sylenen eyden haber alp tedbir ald ve
gn sonra Derbente sefer dzenledi. Oraya varnca Cerrah Hazarlardan kimseyi
bulamad. Bunun zerine her nerede rminiyeli bulursa onu yamalamay ve kendilerine
kar savaanlar ldrmeyi emretti. Cerrah 21.000 askerle Derbente yakn olan
Mehrevana gidip, orda ne bulursa yama etti. 15000 koyun ve sr ve kii esir alp
geri geldiler. Bunun haberini alan Hazar Hakannn olu Narcil 10000 askerle
Mehrevana geldi. ki ordu kar karya durdurdular. Cerrah kendi askerlerine yle dedi.
Ey Mslmanlar imdi size Haktan baka kimse yardm etmez. imdi siz ona dayann
ve yle bilin ki sizden her kim lrse cennet bulur ve eer zafer bulursa namdar olur ve
ganimet alr. Mslmanlar da evkle tekbir getirerek savaa baladlar. Mslmanlar
Hazarlar malup ettiler ve ok sayda ganimet aldlar. Cerrah ondan sonra Bergu ehrine
sefer dzenledi ve orda 6 gn savat. Bergu halk da bar istemek zorunda kald. Bergu
ehrini alp Belencere kar savat. Belencer melikinin olunu ve kzn ve
teallukatlarnn hepsini esir aldlar. Cerrah onlar kendi mal ile satn alp Belencer

105
Bakhanov, s.5051.
 41

melikinin ardnca gnderdi ve eer senin yannda bir ihtiyac varsa kabul edersin dedi.
Cerrah ondan sonra hisara gitti, Mslman askerleri grd zaman onlar gven (aman)
altna ald. Cerrah onlarla bar yapp ok sayda mal ald ve Semendere gitmeye karar
verdi. Bu esnada Belencer melikinden mektup gelir. Belencer meliki kendine yapt
iyilie karlk iyilik yapmak istediini syler. Sen benim ehlimi, ailemi, malm ve
mlkm geri verdin. imdi haberin olsun ki Hazarlar ve dalk blgedeki melikler
anlamay bozdular. Ve ittifak kurup btn yollar ve derbendleri baladlar. Belencer
meliki bu mektubu ulatran askerlerinin geri gnderilmesini istedi. Bu mektup zerine
Cerrah askerlerini geri eker. Onlar Kee gidip k orda geirdiler. Cerrah Yezide
mektup yazp yardm istedi. Cerrah yardm bekliyordu, ancak bahar gelince Yezidin
ldn haber ald.

Yeni halife Hian b. Abdlmelik yardm geleceine dair mektup yazd. Bunun zerine
Cerrah burdan tekrar Verkan ehrine gider ve oradan da Erdebile geer. Erdebilde o
zaman 3000 civarnda Mslman yerlemiti. Cerrah orda yerleip 4 tarafa asker
gnderir. Onlar heryeri yamalayp esirler ald. Bunun zerine Hazar meliki Narcil
babas Hakana adam gnderdi. O da herkese mektup yazp Mslmanlara kar
savamaya ard.

Hakan oluna 300.000 kiilik orduyu toplayp gnderdi. Hakann olu Mslmanlara
kar saldrmaya balad. Her taraf yamalayp ar asker ile her nerede Mslman
askerlerden buldu ise kltan geirdi. Mslmanlarn askerleri Hazarlarnkinden ok
azd. Hazarlarn 300.000 Mslmanlarn ise 20.000 askeri vard. Artamonov, Arap
kaynaklarnda geen 300.000 askerin ok abartl olduunu sylemektedir. Azerbaycan
Meliki Merdanah Cerraha senin askerlerin onlarnkinden ok az olduundan amdan
yardm gelene kadar Seylam danda bekle dedi. Cerrah da ona ben Hak Tealaya
snrm dedi. Merdanah ama benim mrm kfr iinde geti eer Mslman olup
ehit olursa gnahlarm affedilip cennete girebilirmiyim diye sorar. Cerrah da girersin
dedi. Merdanah Mslman olup savamaya balad. Birok dman ldrp kendisi
ehit oldu. Hazarlarn saldrmasyla Mslmanlar zayf dtler. Hazarlar Mslmanlar
krdlar. Cerrah ok direndi ancak ehit dt. Mslmanlar yle krdlar ki o 20.000
kiiden ancak 100 kadar kii kurtuldu. Onlar da ama gelip Hiam b. Abdlmelike
haber verdiler. Hiam b. Abdlmelik Cerrah b. Abdlmelik iin ok alad. Hazarlar
Cerrah ldrnce Mslmanlarn stne yklendiler, bulduklarn krdlar. Cerrahn
hanmlar ve ocuklarn esir ettiler. Hiam b. Abdlmelik Cerrah iin intikam almak
 42

istiyordu. Kendi vezirlerini toplayp grme yapt. Toplant kararyla hepsi oybirliiyle
Sad b. Amir elCeriyi seer. Cerrahn fetihleri nc devir olarak kabul
edilmektedir. Bu devirde Cerrah zamannda Dastan ve Hazar halklar bir olup ittifak
kurdular. Dastanllar siyasi bamszlk iin mcadele ediyorlard. Her ne kadar Cerrah
Kafkasyada malup olsa da bunun seferleri blgede byk kayplar ve ekonomik adan
byk zararlar getirdi106.

2. Mesleme b. Abdlmelik Dnemi

Hazarlar Azerbaycan yakp ykmaya devam ediyorlard. Hazar birlikleri Diyarbakr ve

Musula kadar ilerledi. Halife Hiam rminiye ve Azerbaycan valisi olarak tekrar
Meslemeyi grevlendirdi(725). Fakat kendisi Kafkas tesine gelinceye kadar Hazarlara
kar direnmek zere, sanca bizzat kendi elleriyle teslim ettii 30 bin seme sava ve
masraflar iin 100.000 dirhem vererek yola kard mekr Said. b. Amr el Haraiyi
grevlendirdi. Said b. Amr Hazarlarn yamayla megul olmalarndan ve birliklerinin
eitli yerlere dalm bulunmasndan faydalanarak, saldrya geip onlar para para
yok etti. Kafkas tesine geldikten sonra nce Cerrahn ordusundan geriye kalanlar bir
araya toplad ve arkasndan da Van gl yaknlarndaki Ahlat ehrini ele geirdi107.
Oradaki ordularla savap ok sayda ganimet ele geirdiler. Orduyu bozup dattlar.
Mslman ordular grd her kaleyi ele geirip oradan mallarn alp kz ve erkeklerini
de esir ettiler. Said b. Amr ondan sonra Berda zerine geer ve kendi askerleri mal ve
esirlere rabet etmeyip dmanlara kar savamaya ard. Ondan sonra mal ve esirleri
bulursunuz dedi ve Beylekan ehrine geti. Beylekan kylerinden biri Said b. Amra
Hazarlarn kendilerine yaptklar zulm anlatr ve yardm ister. O kiinin kzlarn
Hazarlar esir almt. Said b. Amr o kye ordu gnderip ne kadar Hazar varsa kltan
geirdi ve kzlarn kurtarp atasnn eline verdi. Said b. Amr Hazarlarn elinde olan
Mslmanlarn esirlerini kurtarmaya balad Hazarlar birka yerde binlerce Mslman
esirleri tutmutu. Hazar Hakannn olu Narcil Vertan kalesi zerine gitmiti. Said b.
Amr da onlara eli gndererek ben gelene kadar dayann dedi. Said b. Amrn ordusu
kaleye ulanca Hazarlar savatan vazgeip, idebile kadar katlar. Kaledeki kadnlar ve
ocuklar sevinten onun ayana dtler. Hazarlardan kimseyi bulamaynca bir kii

106
Taberi, s.110113, Sihsaidov, storiya Dagestana, s.205, Michael Kumosko, Araplar ve Hazarlar
Fuad Kprl, Trkiyat Mecmuas, c.III, st.1935, s.154155. Aratamonov, s.282
107
Hseyin Ali Dahuki, Emevi hilafeti devrinde Hazar Tehlikesi, s.98, Artamonov, s.283.
 43

Said b. Amra Mslmanlarn esir tutulduu yeri anlatr. Orada be bin Mslman esir
vard, onlar arasnda Cerrahn kz ve yaknlar da vard. Bunun zerine Hazar dilini
bilen brahim b. Asimi drt bin askerle oraya casuslua gnderdi. brahim Hazarlarn
elbiselerini giyip oraya vard. Orada Cerrahn kzna yaplan ikenceleri grd ve Said. b.
Amra anlatt. Said b. Amr hemen yola kp seher vaktinde oraya ulat. Hazarlar o
zaman yatyorlard. Kimisi sarho, kimisi de mahrur idi. Mslman askerlerinin
geleceini hi dnmyorlard. Hemen harekete geen 4000 kiilik ordu sabaha doru
10.000 kiiye yakn Hazar kltan geirdi ve ancak birka kii kurtulabildi. Onlar gelip
Hakann oluna haber verdiler. Mslmanlar orda ok byk ganimet ele geirdiler ve
esirleri kurtardlar. Tam o sralarda boz atl bir kii Said b. Amra varp Cerrahn kznn
esir olduu yere gitmesini istedi. Said b. Amr 20000 askerle hemen harekete geip dier
Mslmanlar kurtard ve dmanlarn hepsini kltan geirdi. Cerrahn haremi Saidin
yanna geldiler. Hallerini ve durumlarn anlattlar. Said onlar grp ok alad. O
ganimet mallar alp Tacverda ehrine dnd. Bu arada Hazar Hakannn olu Arap
ordularnn geldii haberini ald ve etrafndan ok sayda asker toplayp Saidin zerine
yrd. O anda boz atl kii tekrar Saidin yanna gelip selam verdi. Saidde selam alp
ona senin gelmen daima bize mbarek oldu ve klavuzlardan ise rast geldiini syledi. O
da Emire Hakan oluyla savamaya niyetinin olup olmadn sorar. Emir de ona
gayrette istediini syledi ve harekete geti. Emir Saidin ve Hakann olunun askerleri
Derbent civarnda karlatlar. ki ordu arasnda iddetli sava balad. lk hamlede
Mslman askerleri kamaya balamt. Bunu gren Said Mslman askerlere nerde
sizin gayretiniz bu kadar kfirden kaarmsnz diye haykrmaya balad. Mslmanlar
yine gayrete gelip hamle ettiler ve Hazarlarn askerlerini bozup krdlar. Onlarn elindeki
4000 Mslman esiri kurtarp yine Tacveran ehrine geldiler. O boz atl adam tekrar
gelip Saide Hakann olunun 100.000 askerlik orduya yetitiini syledi ve ekledi, asla
korkma frsat senindir. Bu haber zerine Said drt bir tarafnda kk byk askerleri
toplayp harekete gei. 50.000 kadar Mslman askeri hazrlad.

Mslman askerleri Narcil ile karlatlar. Aralarnda balayan savata Narcili attan
indirip az kalsn ldryorlard, ancak bunu gren Hazarlar ona yardma yetiti ve
Saidin elinden kurtardlar. Mslman askerlerin sava taktii Hazarlar korkutuyordu ve
artyordu. Mslmanlar Hazarlara ar bir darbe vurdular ve bozguna urattlar. Bu
savata dier kazanlan savalardaki gibi bol miktarda ganimet topland. Askere den
pay ok byk idi. Taberi, ellibin kiiden her birine 1700 filri hisse dtn ve bete
 44

birinin de Hiam b. Abdlmelike gnderildiini sylemektedir. Hazar askerleri ise

kamaya mecbur kaldlar108.

Said b. Amr zamannda slm ordusu artk kendini koruma yerinden daha ok saldrma
gcne ulat. Cerrahtan sonra zayflayan Arap nfuzu artk glenmeye balamt.
Yukarda getii gibi Saidin uygulad yeni taktik vard o da bir hareket idi. Birka
seferde Hazarlarn beklemedii bir anda harekete geiyordu ve sava kazanyordu.
Netice olarak onun seferleri Kafkas tesinin tekrar ele geirmesi ve esir olan
Mslmanlarn da kurtarlma operasyonu olarak adlandrlabilir. nk aa yukar
yaplan btn seferlerin sebepleri esir olan Mslmanlar kurtarmakt.

Saidin azledilmesinden sonra rminiye ve Azerbaycana vali olarak yeniden Mesleme

atand(730)109. Meslemeye gelinceye kadar Hazarlarla yaplan arpmalar bitmiti.
Halifenin genel valisi yine de vekil olarak gnderdii kiinin baarlarndan hi memnun
deildi. Ve hatta kendisi gelinceye kadar Hazarlara kar atmaya girmemesi yolundaki
emrini dinlemedii iin Saidi tutuklatp hapse atmt. Taberi de Mesleme ve Said
arasnda kavga ktn sylemektedir. Mesleme Saide neden emrine uymadn sorar.
Said de ona senden mektup gelmeden nce Hak Teala frsat verdi. Hazar askerlerini
bozdum. Eer senden gelen mektup savatan nce gelseydi, sen gelene kadar
sabrederdim dedi. Mesleme Saide senin amacn Allah rzas deil hrettir dedi.
Karlk olarak da Said ona, benim yaptm slmn izzeti iin ve Allah Tealann rzas
iindir, geri kalan ferman senindir dedi. Bunun zerine Mesleme ona yumruk atp
zindana att. Bu haber Hiam b. Abdulmalike ulat. Hiam yapt harekete kar
Meslemeye kzd ve ona mektup yazd. Mektupta Saidi serbest brakmas, ondan zr
dilemesi ve dllendirmesi vard. Eer kabul etmezsen seni zalimlerden sayacam diye
de tehdit etti. Bunun zerine Mesleme Saidi serbest brakr ve kyleri verir110.

Mesleme zamannda Derbent tekrar Hazarlarn eline gemiti. Derbent o sralarda srekli
el deitiriyordu. Araplar ve Hazarlar bu ehir iin ok savatlar. Stratejik adan nem
tayan Derbenti kimse brakmak istemiyordu. Mslman Araplar iin Derbent Kuzeye
alan kapyd. Mesleme Derbenti tekrar fethetmek iin yola kt. Derbente kadar
ilerleyen Mesleme nnde ne kadar kale varsa sava ve bar yoluyla ald. Derbente
varnca Mesleme, kaleye dokunamayp ve hibir ey demeden Belencerin stne geti.

108
Taberi, s.417.
109
Abdulkerim zaydn, Trklerin slmiyeti Kabul, Genel Trk Tarihi, Yeni Trkiye Yay, Ank,
2002, C.2, s. 625.
110
Artamonov, s.285., Taberi, s.418419.
 45

Hakan ordusuyla karlap iki ordu savatlar. Sava ok iddetli idi ve her iki taraftan
ok kii ld. Bu savata yeni Mslman olan Hazarlardan bir kii, Hakann olduu yeri
ve askerlerin gcn Meslemeye syler. Mesleme de Mervan b. Muhammedi yardma
arp u araba iinde duran Hakandr hi ona bir are edebilir misin dedi. Mervan de
evet deyip gl bin askerle birlikte gittiler. Hakann olduu yere ulancaya kadar
birok Mslman ehit oldu. Hakan da oradan kamay baard. Mslmanlar Hazar
askerlerini krdlar ve ok sayda ganimet aldlar. Hazarlar malup eden Mesleme
Derbente girdi. Derbent kalede 1000 asker vard. Mesleme oray birka kez kuatt ama
baarl olamad. Derbentten geri dnmekteyken Meslemenin yanna gelen Derbent kale
halkndan bir kii onu nasl alabileceini anlatt. Karlk olarak Meslemeden kendi
olu, kz ve maln geri vermesini istedi. Mesleme de onu kabul etti. O kii
Meslemeden yz ba koyun ve sr istedi. Mslmanlar bir su rmana gtrd ve
orasn kazmalarn istedi ve kazdlar. Bu su kaleye gidiyordu. Irman yolunu deitirip
kaleye giden rmak yoluna kan akttlar. Sabah olunca Hazarlar su yerinde kan buldular
ve su kullanlmaz hale geldi. Derbent halkndan o kii Meslemeye kale halk
susuzluktan bunald ve sen buradan uzakla, Hazarlar buradan giderse kale sana kalacak
dedi. Mesleme kaleden uzaklar ve gece Hazarlar kaleyi terk eder. Kaleye dnen
Mesleme o su yerinin tekrar temizlenmesini emreder. Mesleme kaleyi drt blgeye
ayrp Dmk, Hms, am ve Cezire halklar arasnda paylatrr. Ondan sonra Mesleme
Derbentin emirliini Ferid b. Suveyde brakr.

3. Mervan b. Muhammed Dneminde Yaplan Fetihler ve Hazar Hakannn

slamiyeti Kabul Etmesi

Mervan b. Muhammede de kendi grevini verip kendisi Hiam b. Abdulmelikin yanna

ama dner. Gitmeden nce Mesleme Ferid b. Suveyde (baka bir kaymakta Karir)
Derbent ehrinin surlarn buday, arpa ve silh ambar haline getirmesini emreder.
Hazarlar Meslemenin gittiini renince tekrar gelirler. Bunun zerine Mervan 10000
asker toplayp, Belencere gitti. Oradan Hazar yerine ulap onlar yama ve talan etti.
Ondan sonra tekrar yerine dnd.111 Mervan iki senelik bir aradan sonra tekrar
Hazarlarn lkesine aknlara balad. 735736 yllarnda baz nemli ehirleri ele
geirdi. Mervan b. Muhammedin valilii srasnda yapt seferlerden en nemlisi 737

111
Taberi, 418420, ihsaidov storiya Dagestana, s.205, Kalamkatl Moseks, Alban Tarihi, ev:
Yusuf Gedikli, Selenge Yay., st, 2006, st, s.287290.
 46

ylnda cereyan etmiti. Senelerden beri devam eden slmHazar mcadelesinden slm
ordular birok galibiyetler kazanm iseler de Hazarlara bir trl kesin darbeyi
indirememilerdi. Mslmanlarn ufak bir ihmali, Hazarlarn mukabil bir hcuma
gemeleri iin kfi geliyordu112. Mervann ordusu 150.000 kiilikti. Bu askerler Hazar
melikinin bulunduu Sind ehrine ulatlar. Hazarlar Hakan da dahil Mervan b.
Muhammedden kamaya balad. Mslman ordusu gittii yerleri talan edip
yamalyordu. Ayrca 20.000 evi harap etti ve birok adamlar krd. Hakan
Mslmanlara kar savamak iin Hazar Tarhan adl bir kiiyi 4000 askerle gnderdi.
Mervan da 4000 seme askeri ona kar gnderdi. Yaplan savata Mslmanlar galip
oldu. Hazar Tarhani ise orda ldrdler. Hayatta kalanlar esir ettiler ve bol ganimet ele
geirdiler. Bu haber Hakana ulanca ok zld. Hakann elinden bir ey gelmiyordu.
Mervan b. Muhammede adam gnderip anlama yapmak istedi. Hakan ona; imdi
gayet muradna erdin. Bari baka ne dersin ki ben onu edeyim. Ta gnln ho ola dedi.
Mervan da Hakandan slmiyeti kabul etmesini istedi, yoksa ldreceim ve
hkmdarln da baka birisine brakacan deyip tehdit etti. Hakan gn bekleyip
sonra Mervandan kendine slmiyeti anlatacak bir kiiyi gndermesini istedi. Mervan
bunun zerine Beni Esedden Nuh b. Esibi ve Abdurrahman b. Havlamy gnderdi. Bu
ikisi Hakana slmiyeti anlatmaya baladlar. Hakan arap ve domuz etini helal
ederseniz slmiyeti kabul edeceini dedi. Esad da ona ben Hak Tealann ne helalini
haram ederim ve ne de haramn helal klarm dedi. Bunun zerine tercman Bu kiiye
de ki bizim dinimizde o yoktur ki Allah Tealann haram ettii eyi ben helal ederim. Ve
helal ettiini haram ederim, eer Mslman olursan o dediin eylerin ikisi de bizim
dinimizde haramdr dedi. Hakan kabul edip Mslman oldu. Mervan tekrar onun
ehrini ona verdi ve hediyesini kabul etti113.

Mervan, Hakann bakentine dnp tahtna tekrar oturuncaya kadar bekledi ve onu
kardei olarak ilan etti. Daha sonra da byk miktarda ganimet ve sava esiriyle Kafkas
tesine dnd. Hazarl esirler Samur ile abram arasna, Burtaslarsa Kahetyaya iskn
edilmilerdi. Burtaslar ksa sre sonra isyan ettiler ve balarna vekil olarak braklan
emiri ldrerek topraklarna kamaya baladlarsa da yolda kendilerine yetien Mervan
tarafndan kltan geirildiler. Araplarn Mervann yldrm harekt adn verdikleri
seferi sona ermi oldu. Artamonova gre Arap yazarlarn ou, Mervann dzenledii
bu seferi ylesine genel ve kapal bir ekilde anlatyorlar ki, pek ok aratrmac onu
112
Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, Kamer Yay., st. 2000, s.51.
113
Taberi, s.421422.
 47

Araplarn Hazar Devletinin gney ularna dzenledikleri seferlerden ayrt edememekte

ve dolaysyla bu srada Hazar bakentinin Semender olduu grne kaplmaktadrlar.
Aslnda Semender, yalnzca tile gelmekle kalmayp, nehrin Burtas yerleim blgesinin
balad byk dirsein yukar ksmlarna kadar ulaan birleik Mervan ordularnn
hareket noktasyd. Artamonova gre Mervann tile ulap ulamad tartmaldr.
Ancak Zeki Velidi Togan-, Mervann tile kadar gittiini sylemektedir114.

Hazar Hakanlnn slmiyeti kabul etmesi ayn zamanda Hazar Devletinin slm
Halifeliine balanmas demek olacakt. Ancak Hazarya Araplarn dier fethettikleri
lkelere benzemiyordu. Araplarn Hazarlar itaat altnda tutabilmeleri iin byk bir
orduyu hazr bulundurmak gerekiyordu. Mervan bunu yapacak durumda deildi, nk
Hazaryann fethi henz muvakkat bir ekilde gerekletirilmiti. Zaten Araplar, ok
gemeden geriye ekilmeleri gerektiini anlayacaklard. Mervann seferi, Araplarn
Hazarlara kar dzenledii son byk askeri hareketti. Hazarya uurumun kenarndayd
ve ancak Araplarn yeterli kuvvet bulunduramamas sayesinde kurtulmutu. Baz
kaynaklarda Mervann lmnden sonra Hakann slmiyeti terk edip, eski dinine
dnd sylenmektedir115. Artamonov ise herhangi bir dnemde Hazarlarn kuvvet
zoruyla Mslmanl kabul ettiklerini gsteren hibir kesin delil olmad grndedir.
Mervann seferinden sonra, gerek Hazar Hakan ve gerekse tebaasnn ana kitlesi,
kendilerini yenen insanlarn dinine formalite icab bamll dahi muhtemelen bir
kenara atarak, eskisi gibi yine putperest olarak kalmlardr.

Her ne kadar slm halifelii kuvvet zoruyla kendi dinlerini Hazarlara kabul ettirmilerse
de, slmn Hazaryada yaylma yollar tkal deildi. Hazaryann slm lkeleriyle olan
askeri politik ve hepsinden nce ekonomik ilikileri, Mslmanln bu lkede ve
zellikle de drt yandan tacirlerin akn ettikleri bakent tilde yaylmasn
engelleyemedi. Araplarla yaplan savalar sona erince Mslman lkelerden, fakat
arlkl olarak da teden beri Ural til civaryla ticar ilikileri bulunan Trkistan
tacirleri buraya akn etmilerdi. Bunlar, eitli mallar ve slm dininin yan sra VIIIX
yzyllarda Dou Avrupann maddi kltr ve sanatn bariz ekilde etkileyen rano
slm (Horosan, Harezm) kltrn de tayorlard.

Hazarlarn iini bitiren Mervann bundan sonraki megalesi, Kafkaslarn bal

kabilelerinin itaat altna alnmasyd. Dastanllar itaat altna alma denemeleri,

114
Zeki Velid, Togan, Hazarlar, M.E. B, sl. Ans., C.V, st. 1969, s.399, Artamonov, s.299.
115
aban Kuzgun, s.126.
 48

Araplarn Hazar geidine ilk gelileri ve daha nce bu kafilelerin Sasani ranyla siyasi
ilikiler iine girmeleriyle birlikte balamaktadr116. Mervan Serir, Tuman, Zirikiran
(Zihirgeran), Kamzn, emdam, Tabasaran, elLakz, irvan, edDudamiye topraklarna
da saldrd. Hazar lkesinden sonra, yaplan bu seferler blgede halk tarafndan farkl
tepkiler gsteriyordu. Bu kabilelerin nfusu az idi. Bazlar vergi vermek artyla
savatan uzak durdular. Bazlar ise az da olsa Mervana kar savaabildiler. Mervann
ordusu Dal kabilelerinkinden kat kat glyd. Zaten Kafkasyann en gl olan
Hazar ordusunu bitiren Mervan, Kafkas kabilelerine kar rahat seferler yapyordu.
Mervan belki de Hazarlardan nce Dal kabilelere kar seferler dzenleyebilirdi.
Ancak bu seferler imdiki gibi kolay olmazd. nk bunlara yardm edecek Hazar
ordusu artk yoktu. Kafkaslarn gvenebilecei yerleri ancak dalard. Ancak halk byk
orduya kar snabilecek dalar olsa da uzun zaman dayanamad. Serir emiri Mervann
yanna gelip ona boyun edi. Mervan 500 erkek ve 500 cariyeden olmak zere her yl
1000 kii kle vermesi ve yz bin mudd hububatn Derbent ambarlarna konulmas
artyla onunla anlat. Tuman halkndan her yl 50 cariye ve 20 bin mudd hububatn
istedi. Zirikiran ise elli kle, on bin hububatn her yl ambarlara konulmas artyla
anlat. Hamzin ise anlamay reddetti. Bunun zerine Mervan bir ay kuattktan sonra
kaleleri fethetti, ehri yakt ykt. Onlara yaplan anlamada bir seferde verilmek ve bir
daha istenmemek artyla be yz kle verilmesi ile 30 bin mdd hububatn Derbent
ambarna her yl konulmas art kouldu. Mervan emdama gelince buray bar yoluyla
fethetti. Ve burann emirinin bir defada ve bir daha istememek zere yz kle vermesi ve
her yl Derbentteki ambara 5 bin mdd hububat getirmesi artyla anlat. Tabasaran
halknn her yl 10 bin mdd hububat Derbent ambarlara getirmelerini kararlatrd.

Tam bu lkelerin iini bitiren Mervan, ardndan Lakzileri itaat altna almak amacyla
kalelerini muhasara etti117. Lakz hkmdar yardm istemek amacyla Hazarlara
mracaatta bulundu. Baka bir rivayete gre ise Lakz hkmdar Opas, bir yl sonra
savalarn byk bir ksmn yanna alarak etodan kat. Yolda mola verdii srada
yaknlarda bulunan bir srden bir koyun alnmasn emretti. Gen oban intikam almak
iin hkmdara ok att. Hkmdarn yol arkadalar korkuya kaplarak katlar.
obann babas durumu Derbent kalesi kumandanna bildirdi; o da oraya gelerek
Opasn kafasn kesip, Mervana gnderdi. Opasn kandan haberi olmayan Mervan,

116
Artamonov, s.298299.
117
ElBelazuri, s.297298, T.M. Aytberov, Drevniy Hunzah i Hunzahts, Dagestanskoye Knijnoye
zdadelstyo Yay., Mahakala, 1990, s.36.
 49

buna ok sevindi ve hkmdarn kafasnn bir mzran ucuna geirilerek kuatma

altndaki sakinlerine gsterilmesini emretti. Mdafiler korkuya kaplarak teslim oldular.
Ve her yl Derbente 10 bin mdd buday vermeyi kabul ettiler. Dastan almak
735/736dan 738/739a kadar Mervann birka yln alm ve seferler Hazaryaya
dzenlenen saldrdan bir yl nce balamtr. Mervan, ancak bu seferden sonra
muhtemelen Kuzey Dastan itaat altna almtr. Gney Dastandaki Prenslikler ise
daha nce fethedilmiti.

743/744de ise Mervan Kafkaslardan ayrlmak zorundayd. Halife Velidin ldrlmesi

haberini alnca acele ama dnm ve 744da kendisi halife ilan edilmitir. Fakat
aradan 6 yl getikten sonra da ldrlecek ve bylece Emevi Hanedan dnemi
kapanacaktr.118

Dastann dal kabilelerinin itaat altna alnmasndan sonra, her ne kadar Araplarn
buralardaki hkimiyeti daha ziyade sadece Derbentle onun gneyindeki Arap
garnizonlarnn bulunduu blgelerde sz konusu ise de, halifeliin hkimiyet snr
Kuzey Kafkasya bozkrlarna yaklamtr. Kuzey Dastanda ise hkimiyet ncelikle
Hazarlara aitti.

118
Artanomov, s.306, Bahriye ok, s.177.
 50

III. BLM

ABBASLER DEVR VE HAZARLAR ARASINDA SLAMYETN

YAYILMASI

A. Abbasilerin lk Dneminde Abbasi Hazar likileri

750 ylnda Ebul-Abbas Abdullahn Kufede halife seilmesiyle ve Mervann

Msrda ldrlmesiyle hilafet Emevi soyundan Haimi soyunun Abbasi koluna
geti ve am da slam halifeliinin merkezi olmaktan artk kt. Abbasi devletinin
kurulmasndan sonra fethedilen topraklarda vergiler daha da ykselmeye balad.
slam halifeliinin aa yukar her yerinde isyanlar balad. Horasan, Orta Asya ve
Azerbaycanda devam eden byk isyanlar Abbasi Devletini zor durumda
brakyordu. VIII. Yzyln ikinci yarsnda Arap kart eylemler Dastan ve
Hazaryada da ykselmeye balad. Hazarlar Derbente tekrar nfuz etmeye balad.
Hazarlarn saldrsyla binlerce kiilik Mslman ordusu mahvedildi. Ebul Abbasn
halifeliinde Ebu Cafer el-Mansur el-Cezire ve rminiye valisi oldu. Mansur, Musafir
ve adamlar zerine Horasan halkndan bir kumandan gnderdi. Bu kumandan
onlarla savat ve sonunda galip geldi. Musafir ldrld. Bu srada Beylekan halk,
el-Kilab kalesine snmt. Kuted Bin Asfar el-Beylekani kaleye varp onlar gven
altna alp kalelerinden indirdi.

1. rminiye Valisi Yezid b. Useydin Faaliyetleri

Ebul Abbastan sonra Mansur halife olunca (754775) rminiye valisi olarak Yezid
bin Useyd es-Sulemiyi tayin etti. Yezid bin Useyd el-Lan fethetti ve oraya divan
defterine kaytl askerlerden oluan muhafzlar yerletirdi. Ondan sonra es-
Sanariyeyi istila etti ve onlar hara demeye mecbur brakt.119

Mansur Kafkasya ve Hazaryay kaybetmemek iin elinden gelen her eyi yapyordu.
Ancak Kafkasyay tekrar ele geirmeyi baaran Mansur, Hazarlara kar bir ey
yapamyordu. nk Hazarlar o zaman tekrar glenmeye balamlard. Zaten her
tarafndan isyanlarn meydana geldii Abbasi devleti uzakta olan Hazarlar tekrar

119
ElBelazuri, s.300, ihsaidov, storia Dagestana, s.206, ok, s.75,
 51

hkimiyeti altna almak gcne sahip deildi. Artk Araplar Hazarlar deil,
Hazarlar Araplar tehdit eder duruma gelmilerdi. Bunun farkna varan Mansur
Hazarlarla ibirlii ve bar yapmaya mecbur kald. Hatta Mansur rminiye valisi
olan Yezide mektup yazp Hazar Emirinin kzyla evlenmesini emretti. Mansurun
Yezide gnderdii mektupta yle geiyordu:

Bundan sonra rminiye vilayetinin doru drst idaresi ancak senin Hazarlarla
shriyet ba kurmana baldr. Buna gre bu kavimle hemen akraba olmaya al
ki, lke ileri yoluna girsin. Aksi takdirde senden ve senin Hazarlarla olan
mnasebetlerinin bozulacandan endie ederim. nk Hazarlar yle bir
kavimdir ki, onlar bir ey yapmak istediklerinde hemen bir araya gelirler ve
sonunda bunu mutlaka elde ederler. Bunu iyi dn. Benim emrime aykr
davranma Hazarlarla her halkarda akraba olmaya al. Allahn selam senin
zerine olsun.

Halife Mansurun emir namesi Yezide ulanca, o derhal Hazar Hakan Toatura eli
gndererek kz Hatunla evlenmek istediini bildirdi. Zekeriya Kitap, bn Aseme
dayanarak Yezidin Hakann kz Hatunla 100 bin dirhem mihir ile nikhlarnn
kyldn ve gelinin Hazar lkesinden slam beldesine doru yola ktn
sylemektedir. Hatuna, Hakann yakn adamlarndan 10 bin kii elik ediyordu.
Bunun yan sra Hatunun yle bir eyizi vard ki, o zamana kadar bylesi bir dn
eyizi ne grlm ne de iitilmiti. Bu eyiz iinde onu tayan binlerce deve,
binlerce ykl katr, bir o kadar da insan, ykler dolusu altn, gm kaplar, ok
pahal ziynetler, mcevherler, taklar, ayrca yryen saraylar andran altn kubbeli
ipek ve atlas denmi yirmiden fazla araba vard. Bu kabile slam lkesinin snr
kaps olan Berzaya gelmi ve orada konaklamt. Hatun evlenmeden nce
kendisine slamiyeti retmek iin kadn mrideler gnderilmesini istemiti. Hatun
kendisine gnderilen kadn mridelerin sayesinde nce Mslman olmu, Kuran
Kerim okumasn renmi ve ondan sonra evlenmitir. Evlilikten onlarn iki ocuu
dnyaya gelmitir. Ancak Hatun lausalk devresinde vefat etti. Kz kasten
ldrdklerini dnen Hazar Hakan Mslmanlara kar Astarhan elHarezmnin
kumandasndan oluan bir orduyu sevk etmi ve onlara ar kayplar verdirmitir.
(762764). Astarhan kumandasndaki Hazar ordusu Kafkas dalarndan slam
hkimiyetindeki topraklara girdi. Suriye, ElCezire ve Musuldan takviye
 52

birliklerin gnderilmesine ramen Yezit bin Useyd kumandasndaki ordu yenildi.

Hazarlar bu olayda Derbent zerinden rminiyeye girerek pek ok Mslman
katletti. Hazarlar, Derbent kalesini almak iin geceleri surlarn ta tepesine kadar
ulaan aalar (aa merdivenler) dayyorlar, fakat mdafiler saldranlar surlarndan
ve hisarlardan scak neft ile halyor ve onlar geri ekilmeye mecbur brakyordu.120
Hazarlar, Mervann fethinden bu yana Araplarn kontrolnde bulunan Hamzn,
Lakz ve Alan topraklarn da zapt ettiler. Bu sralarda rminiyede isyanlar birbirini
takip ediyordu. Honutsuzluk Albaniya ve Kartliyide sarmt. Arap tenkil
mfrezeleri ise lkeyi yakp-ykm ve kltan geirmilerdi.

Sadece yabanclar deil Araplarn baz gruplar dahi hilafetten kopmaya, bamsz
olmaya can atyorlard. Bunlardan bazlar kurtuluun Hazarlarda olduunu
dnyor, halifelie kar mcadelede onlardan yardm almann yollarn
aryorlard.121

Kafkasyadaki bu durumdan haberdar olan halife hapishaneleri tahliye etti, binlerce

gnllden oluan byk bir orduyu Hazarlara kar sevk etti. Ayrca snrlarda
kaleler ina ettirerek gerekli savunma tedbirlerini ald. Hazarlar daha sonra fazla
ilerleyemediler ve aldklar ganimetlerle lkelerine dndler. Yezid zamannda
Derbent evresinde binlerce Mslman ailesi yerletirildi. Rivayete gre, Derbentin
evresinde yedi bin aile yerlemitir. Bunlar Rukel, Kalasuvar, Mitagi, Mugart,
Maraga ve Bilgadi yerleim blgelerinde kaleler ina ettiler. Halifeliin snr
blgelerinde Mslmanlarn yerletirilmesi, yerli halkla kaynamas iin byk katk
salamt. Kafkasyada yerleen sivil halk yerli halkla daha iyi ortak dil
buluyorlard. Arap yerleim aileleri arasnda sadece sivil halk bulunmuyor, bunlarn
yannda zel seilmi askerler de vard. Bu askerlerin grevi kuzeyden gelen tehdidi
durdurmakt. Halife, Yezide rminiye, Azerbaycan, Irak halk zarar grmesin diye
Derbent evresinde olan kale ve ehirlerde ok sayda asker yerletirmesini emretti.
Kafkasyada yerletirilen bu sivil halk, yerli halkla kaynamaya balamt. Sivil
halkn yerli halkla kaynamas halifeliin iini kolaylatryordu. Snr boylarnda
Mslman aileleri yerletirme politikas Orta Asya ve halifeliin dier snrlarnda da

120
Z.Kitap, Hilafet lkelerinde Trk Hatunlar, Damla Yay, Konya, 1995, s.5657. Belazuri,
300. Abdulkerim zaydn, s.629.
121
Ahmet Taagil, s.118. Artamonov, s.3177326.
 53

uyguland.122 Mansurun hilafeti zamannda Hazar ve Kafkasyada slamiyetin

yaylmasnn ikinci devir olduunu syleyebiliriz. Birinci devir Emevi zamanndaki
yaplan fetihlerdir.

B. Mslman Araplarn Dastana Yerletirilmesi ve Harun Reidin Kafkasya

ile zellikle lgilenmesi

Emeviler her ne kadar baarl seferler yapsalar da Hazarlar arasnda slamiyeti pek
yayamadlar. Abbasiler zamannda ise, Hazarlar zerinde yeni siyaset uygulanmaya
baland. Yukarda getii gibi, Araplar Hazarlarla savamak yerine, onlarla bar
iinde yaamay tercih etmilerdir. Ayrca, Abbasiler (Mansurdan itibaren) yerli
halka iyi davranmaya baladlar. Yezid, valilii zamannda Derbentte byk bir
Saray yaptrd. Bu saraya evre blgelerden vergi geliyordu. Toplanan bu vergi
gelirinden Yezid devletin ihtiyacn karlayabiliyordu ve bu vergiden Derbentte
yaayan fakirlere de pay dyordu. Yezidden sonra iktidara gelen Ceyun b. Necm
iktidara geince Derbentte olan adalet yok olmaya yz tuttu. Ceyun b. Necm,
Derbentlilere adaletsizlik yapyordu. Hkmleri kendi kafasna gre verip, kendisi
adeta bir tiran gibi davranyordu. Ceyun b. Necm Hazarlarla anlaarak Derbent
kalesini Hazarlara verdi. Derbent halk ise, bu olaydan sonra Berza ve irvan
ehirlerine g etmeye balad. Derbent halk o zamanki halife Harun Reide ikyet
mektubu gnderdiler. Harun Reid (786809) Derbent halknn ikyeti zerine
Ceyun b. Necmi Badata geri ard ve hapse attrd. Harun Reid bundan sonra
Derbent valisi olarak Rabia b. Bahiliyi tayin etti.123 Harun Reid, Derbent ehrine
ve halkna ok nem veriyordu. Onun halifeliinde Derbent artk bir Mslman
ehir olarak gemekteydi. 790 ylnda Harun Reid Derbent valisi olarak Huzeyme b.
Hazm tayin etti ve Derbentteki kt ilerle uraanlar Badata geri ard. Yeni
vali iki bin askerle Derbente varnca Rubas nehrinden Derbent topraklarna su kanal
ina ettirdi. Bu kanaln evresinde baheler, tarlalar ve deirmenler kurmaya izin
verdi. Rivayete gre, Harun Reidin ve hanm Zbeyde hanmn Derbente geldii
sylenmektedir. Harun Reid Derbent iin byk hizmetler yapt. Haratan kazanlan

122
A.R.ihsaidov, N.A.Tagirova, D.N.Gadjiyev, Arabskaya Rukopisnaya Kniga v Dagestane,
Dagestanskoe Knijnoe zdanie, Yay, Mahakala, 2001, s.9. zaydn, s.629. DerbentName, s.73.
123
DerbentName, 7375. ok, 177.
 54

paralarn Derbentin tamiri iin harcanmasn emretti. Derbent halkn deirmen

vergisinden muaf tuttu. Bunun yannda her mahalle camiler ve ambarlar ina ettirdi.
Derbente, Harun Reid zamanndan nce de, Mesleme zamannda 730 ylnda
camiler ina edilmiti. Ancak Harun Reid zamannda yaplan byk camilerle
eskiden nde gelen Hristiyan merkezi olan Derbent (5 ve 6 asr) Kafkasyann en
byk slam merkezi haline geldi. Derbentten, Dastann dalk blgelerine ve
btn Kuzey Kafkasyaya slamiyet yaylmaya balad. Derbent adeta slamn
yaylma merkezi haline geldi. Derbentte o dneme ait ziyaret yerleri de vardr.
Rivayete gre, Harun Reidin iki olu Derbentte vefat etmitir. Bunlarn, krklar
mezarlnda defnedildii sylenmektedir. Yerli halk oray ziyaret eder ve o yeri halk
ibadet yeri olarak kabul eder.

Harun Reid 797 ylnda vali olarak Hafz b. Amr Derbent valisi olarak tayin etti.
(baka bir kaynakta 803 olarak gemektedir). Harun Reid ona, Derbent halk ile iyi
ilikiler iinde olmay ve adaleti alkanlk haline getirmesini emretti. Onlarla istiare
etmeden hibir ey yapma. ehrin hkmdarl, mahkemesi ve ordusu sana aittir.
Halkn grevi ise, Derbentin su yollarn ve deirmenleri tamir etmesidir. Kadlar,
Hatipler ve Ulema senin emrindedir. Onlar gzetmek senin grevindir. Ayrca
Harun Reid Derbent halkna, Hafz b. Amr grevini ihmal ettii anda onu devirme
yetkisi dahi vermiti. Bu bize Harun Reidin Derbent halkna verdii nemi
gstermektedir.124

Harun Reid Derbentin dnda Hazarlarla da bar iinde yaamak istiyordu. Harun
Reid halife olduktan sonra, Hazar hakanlar ile Abbasi halifeleri arasnda shriyet
balar gelimiti. Artk bu devirlerde iki devlet arasnda yksek seviyede ziyaretler
de balam bulunuyordu.

Bu sk temaslarn bir sonucu Harun Reidin deerli veziri Fazl b. Yahya el-
Bermekinin Hazar hakannn kz (veya kzkardei) Setit ile evlenmesi uygun
grlmtr. Bu hayrl gelimelerde Harun Reidin anas Hayruzan hatunun ok
nemli bir rol oynad grlmektedir. Hayruzan hanm aslen Hazarl idi. bundan
dolay Harun Reidin de aslen hazarl olduunu syleyebiliriz. Hazar hakannn kz
muhteem bir dn alay ve ok kymetli hediyelerle Badata gitmek zere yola

124
Gasan Efendi el-Kadari, Asar Dagestan, Haz: V.G. Gadjiyev, RAN, Yay, Mahakala, 1994, s.
48. ihsaidov, storia Dagestana, s.219220. DerbentName, s.77.
 55

kmt. Dn alayna ise, Hazar hakannn maiyet erkn ve Trk aristokrat

tabakasnn en nde gelen temsilcileri olan Hazar Tarhanlar da elik ediyordu.
Ancak Hazar prensesi hilafet sarayna olan yolculuu srasnda Berzaya geldiinde
sebebi bilinmeyen bir nedenle anszn vefat etmitir. Hazarlar, kzn Araplar
tarafndan zehirlenerek ldrldn dnerek Derbent zerine sefer yaptlar.
bnul-Esir, Hazar hakanlarnn kz bahane ederek bakaldrdn ve Derbent
zerine hareket ettiini sylemektedir. Hazarllar Mslmanlar ile zmmi halkn
zerine iddetli bir saldrda bulundular ve yz bini akn kimseyi de esir aldlar
(799800). Ayrca ok byk kepazelikler kardlar. Bunun zerine Harun, Yezid
b. Mezyedi Azerbaycana ilave olarak rminiye valisi tayin etti ve onu Hazarlarn
zerine gnderdi.125

Hazarlarn Abbasi devletine saldrmalarnn sebebi tartlmaktadr. Artamonova

gre, Arap komutanlarndan Hayy ibni Necm babasnn (Necm b. Haim)
ldrlmesinden sonra genel valiye kar aka isyan bayra am ve Derbentteki
vekilini ldrmt. Onun tarafndan davet edilen Hazarlar ise, Kafkas tesini
korkun ekilde tahrip etmi, yetmi gn boyunca lkede Hristiyanlar katletmiti.
Ermeni ve Mslmanlarn mallarn talan etmilerdi. Hazarlar lkelerine pek ok
esirle dnmlerdi. Araplara kar dzenlenen son byk zaferin bu olduu
sylenmektedir. Hasan Efendi el-Kadari, Hazarlarn Derbent, Dastan ve irvan
igal etmesinin yanl rivayet olduunu sylemektedir. Eer byle bir ey olsayd
Hazarlar Derbentteki camileri ve minareleri daha nce Araplarn yapt gibi dier
dinlere ait ibadethaneleri ykt gibi ykard. O zamana ait camiler Derbentte halen
vardr. Bunun yannda Ebu Mslimin buraya tayn ettii yneticilerden anbal,
Utsmiy, Meysum ve dier yneticileri de grevden alrlard. Bu yneticilerin
torunlar u anda o blgelerde yayorlar. Eer onlar ldrlm olsayd onlarn
torunlar olmazd diye dnyor.126

125
Z.Kitap, Kuzey Kavimler Arasnda slamiyet, Yeil Kubbe Yay, Konya, 2005, s.104105.
bnul Esir, C.6, s.148.
126
Gasan Efendi el-Kadar s.48, Artamonov s.328
 56

C. slamiyetin Bar Yoluyla Yayma abalar

Araplar, Hazarlarda kendilerini Kafkas sradalarnn kuzeyini fethetmekten

alkoymakla kalmayp, Kafkas tesinde de fethettikleri yerleri ellerinde tutmak iin
ok enerji harcamalarna yol aan gl rakipler bulmulard. Daha nceki devirlerde
olduu gibi Hazarlarn askeri gc zellikle Bizans iin deerli idi. nk
Bizansllar, Araplara kar ancak Hazarlar sayesinde ayakta kalabiliyorlard. Bizans,
dman Araplarn gcn ve dikkatini Batdan Kuzeye eviren mttefiklerine deer
veriyor ve hatta yeterince sebep olmasna ramen Hazarlara kar kma riskini de
grmyordu. Harun Reidin lmnden ksa bir zaman sonra el-Memun halife
olmutu (813833). El-Memun halifeliinin ilk yllarnda Crcaniyeden Hazar
yurtlarna yeni bir sefer dzenlemiti. Birok yeri ele geirip snr boylarndaki Hazar
hanlarn slam dinine ard. Meracil adnda bir Trk anadan dnyaya gelen el-
Memun, Trkler ve Trk byklerine gsterdii yakn ilgi ve onlar slama
armakla tannmtr. Bu bakmdan o halife olduktan sonra Hazar hakanlar ile bir
hayli bozulmu olan sz konusu ilikileri dzeltmek iin youn bir aba gstermi ve
bunda baarl da olmutur. El-Memunun hilafet zamannda iki taraf arasndaki
yksek seviyeli ziyaretler de tekrar balam oluyordu. Nitekim o devrin saraya
yaknl ile bilinen byk Arap edebiyats el-Cahiz bu hususta yle demektedir:

Bir gn el-Memunun vezirlerinden Fazl b. Sehlin yanna geldim, bir de ne

greyim, Hazar hakannn elisi oradayd. Eli hala hakann kz kardeinin
lmnden bahsediyordu.127

Hazarlarla ilikiler byle iken, Azerbaycanda ise slam halifelii yeni tehlikeyle
karlat. 826 ylnda Beylekandan gelen ateperest Babek, Hurremi adna bir
tarikat kurdu. Bu tarikat Mazdek reticisinin yeni eklinden baka bir ey deildi.
Bu mezhebe gre, dnyada hibir ey yasak deildi. Bu tarikata Kubat ve onun
devletinin birou girmiti. Ancak onun olu Anuirvan zamannda tamamen yok
edilmiti. Babek adamlarn toplayp Azerbaycan, Hemedan ve sfahan yamalad
ve ele geirdi. Araplar, Babeke kar baarl seferler yapamyorlard. Babeke kar
ancak halife Mutasm Billahn zamannda (833842) ciddi bir sefer gerekleti.
835te Mutasm Trkistan emiri Afini Babeke kar komutan olarak

127
Z.Kitap, Kuzey Trk Kavimleri Arasnda slamiyet, s.106
 57

grevlendirdi. Afin byk bir orduyla Babekin zerine yrd. ki yl sren savata
Babek ordusu tamamen imha edildi ve Babek Arrana kamaya mecbur kald. Afin
Arrana 4000 asker gnderdi ve Arran hkmdar Sehl b.Sunbattan onu teslim
etmesini istedi. Bunun zerine Sehl b.Sunbat ahsen onu Afine gtrd. Afin de
onu Badata gnderdi ve orada cezalandrlmtr. Rivayete gre, Babek olaylarnda
yaklak bir milyon kii lmtr. Bundan sonra rminiye ve Azerbaycan tekrar
halifeliin kontrolne geti.128 Babekin ceza srasnda gsterdii kahramanlk
Araplar ve halifeyi hayrete drd. Cezalandrlmadan nce Babekin kardei
Mazyar ona imdiye kadar bunca i baardn, bundan sonra da cesaretli davran dedi.
Babek de ona, benim cesaretimi grrsn dedi. Ceza srasnda eli kesilince Babek
akan kan yzne srd. Sebebi de yzndeki solgunluu milletin grmemesi iindi.
nk solgunluk halindeki yz grnce millet kendinin korktuunu
dnebilirlerdi. Bu olayda hayrete den Mutasm onun lmesini istemiyordu.
Ancak onun yapt sular onu affetmeye izin vermiyordu. Halife byle bir adamn
korunmasnn faydal olacan dnyordu. Babekin ayaklarn, ellerini ve
kafasn kesip zerine petrol dkerek yaktlar. Bununla beraber kardeini de ayn
ekilde cezalandrdlar ve ondan da f bile kmad. Araplarda da Babek, zamannn
kahraman ve cesur insan olarak geiyordu. Babekin yenilmesi slamn byk
zaferi idi. Onun esir dmesi ise, Mslmanlar iin bir bayram idi. Babekle
savamak hite kolay deildi. Buna kar zellikle Arap askerlerden daha yetenekli
olan Trk savalar savamlard. Babekin taraftarlar IX. Yzyla kadar isyanlar
devam ettirdiler. X. asrda ise, Hurremiler ran blgelerinde propaganda yapmaya
balamlard.129

El-Mutasmdan sonra hilafetin bana Vask Billah geti (842847). Halife Yecc
ve Mecc seddini aratrmak iin Hazar blgesine bir kafile gnderdi. Yola kan
kafile Hazar hakannn yannda misafir olarak kald. Hazar hkmdar da onlara be
klavuz vererek gnderdi. Hazar hkmdarndan sonra epeyce uzak bir yerde bu
kafile Farsa ve Arapa konuan Mslman bir kavmi grrler. lgin olan u ki, bu
kavim halifelikten pek haberdar deildi. Bunlar Halifenin oturduu ehir olan
Samarradan haberdar deillerdi. Bu Mslmanlarn yaad kalede Kuran Kerim

128
Bakhanov, s.59. ok, s.178.
129
Buniyatov, s.291294.
 58

okuyan camiler ve mektepler (medreseler) vard. Bu durum bize o dnemde

slamiyetin Hazaryann i ksmlarnda da var olduunu gstermektedir. Bundan
sonraki dnemlerde artk Hazar ehirleri olan Semender, til gibi ehirler Mslman
ehirleri olarak gemekteydi. Bu ehirlerin nfusu tamamen Mslman olmasa da,
ehirlerin nemli ksmn Mslmanlar oluturuyordu. Arap kaynaklarnda
Hazarlarn dinleri arasnda slamiyet de gemektedir. Nitekim drisi (1166),
Hazarlarn Mslman ve Hristiyan olduunu ve aralarnda putperestlerin de var
olduunu nakletmektedir. Onlarn eitli ehirleri vard. Derbent dnda Semender,
Belencer, El-Beyza ve Hanbal bunlardan bazlardr. Bu ehirler artk Mslman
yerleimi olarak geiyordu. Bu ehirlerin dnda el-Kazvini Mslman ehirler
arasnda Saksn da saymaktadr. El-Kazvini, Saksnn Hazar ehirlerinden byk
kalabalk bir ehir olduunu sylemektedir. Saksn halk Mslman idi. bunlarn
birou Ebu Hanife mezhebine mensuptu. Aralarnda afii mezhebine ait olanlar da
vard. Bu ehirde her mezhep mensubunun namaz kldklar camileri vard. Her
mezhep mensuplar bayramlarda imamlar ve minberleriyle ehir dna karak
namaz klarlard. Burann halknn Ouzlarn 40. kabilesinden meydana geldii
sylenmektedir.130 Bu bilgiler bize Hazarlarn dnda dier Trk kavimlerinin de
slamiyeti kabul ettiini gstermektedir. Derbent ehri ise bu sralarda dier ehirler
gibi halifelikten bamsz halde idi. Bunlar ancak acil bir durumda merkezden
yardm istiyorlard. Ayn zamanda Derbent dinini koruyan bir ehir olarak hilafet
tarafndan vergiden muaf tutulmutu. Araplar, slamiyetin yaylmasnda nemli rol
oynamlarsa da, Dastanda slamiyetin yaylmas iin Derbent halknn daha
byk rol oynadn grmekteyiz. Derbent ehrinde ok Gazi vard. Bu gaziler
Derbente komu olan blgelere slam yaymak iin seferler dzenliyorlard. 861
ylnda irvan ah Muhammed b. Halit, Serire kar sefer dzenledi. Muhammed b.
Halit kendi oluna da kendi yolundan gitmesini vasiyet etti. Olu Muhammede,
adaleti yap ve kfirlere kar sava dedi. Arap ehri olan Derbent X. yzylda artk
Hazarca konuuyordu. Bu durum bize Araplarn giderek Derbentteki nfusunun
azaldn gstermektedir. Ancak Arap nfuzunun azalmas slamiyetin yaylmasna

130
El-Kazvini, Asar el-Bilad ve Ahbar, s.151. drisi, Nushet el-Mutak fi htirak el-Afak,
Haz: R. een, s.119.
 59

engel deildi.131 Derbent halk ayrca Bakden kartlan neft (petrol) ve tuzdan
gelen vergileri alyorlard. Neft ve tuz geliri tamamen Derbentlilere aitti. Ancak
irvanda olan zengin kimseler neft ve tuz yataklarn kontrolleri altna almak
istiyorlard. Bunun zerine halife Mutemid Alallah (870892) onlara mektup
gnderip bunlarn Derbent halkna ait olduunu syledi. Kim bunu halktan alrsa
onu Allah ve Peygamber lanetlesin dedi. Muhammed b. Yezidin132 nefti ele
geirmesinin zerine halife tekrar lanet mektubu yazp onu Derbent halkna vakfetti.
Ve neft gelirinin Derbentin fakirlerine ait olduunu ilan etmitir. Derbentin durumu
iyilemeye balad. Derbent Mslmanlarnn glenmesi ile dmanlardan kimse
onlarla savamaya cesaret edemiyordu.

902 ylnda Abbasi Devleti iinde karklk balamt. O zamanki halifeliin bana
Muktedi Billah geer (902908). Muktedi, Karmatilerlele olan savata megul iken,
Derbent hkmdar Haim bu karklktan faydalanarak neft ve tuz gelirlerini
kendine ald. Bu durumdan zayflayan Derbent halk ve gazileri ticaret yapmaya
mecbur kald. Zayf den Derbente dmanlar akn ediyorlard. yle olmasna
ramen Derbent gazileri Hazarlara (Ruslar da olabilir) kar kahramanca savatlar.
Ve bu dmanlar geri gnderdiler.133

1. Mslman Tccarlar Hazaryada

Hazaryada slamiyet gazilerin dnda yukarda belirtildii gibi slam lkelerinden

gelen tccarlar vastasyla da yaylyordu. Mslmanlar ve Hazarlar arasndaki
savalarn iddetini kaybetmesi ve hatta ortadan kalkmasndan sonra, bu iki devlet
arasnda ticari mnasebetler gelime imkn bulmutur. Abbasilerin hilafete
gemelerinden sonra slam devletinin bnyesinde meydana gelen deiiklikler
sebebiyle, daha nceki yllarda zayflam olan ticari faaliyetler hz kazanm ve
Mslman tccarlar d lkelerde kendilerine byk bir ticari saha bulmulard.
Mslman tccarlarn ithalat ve ihracat yaptklar lkelerden birisi de Hazarlarn
lkesi idi. Hazarlar ile Mslmanlar arasnda ticari mnasebetler balca yoldan
yaplyordu:

131
Barthold, Rabot Po storieskoy Geografii, Ran, Yay, Moskova, 2002, s. 425. ihsaidov,
storia Dagestana, s. 222.
132
Muhammed b. Yezid -- O zamanki Derbent valisi
133
Bakhanov, s.60. Derbent-Name, s.81
 60

a) Badat Rey Berzea Derbent til Yolu

b) Crcandan balayan ve Hazar Denizi zerinden Hazar lkesine ulaan, hatta

Don ve Volga nehirleri vastasyla daha kuzeye uzanan ticaret yolu.

c) Harezmden Hazarlara ve Bulgarlara giden yol.

ki devlet arasndaki ticari mnasebetlerin IX. Yzyln ikinci yarsnda gelitiini

grmekteyiz. Bu yzyln sonlarna doru bata Hazar bakenti til olmak zere
Belencer ve Semender gibi nemli Hazar ehirlerinde Mslman kolonileri
kurulmutu. X. yzyln ilk eyreinde tilde Mslman tccarlar Hakann da
desteini grerek kuvvetli bir ticaret kolonisi meydana getirmilerdi. Hazarlar uzun
sre askeri mcadeleler esnasnda temasa getikleri slam dinini ticari mnasebetler
sayesinde daha yakndan ve kendi lkelerinde tanma imkn bulmulard. Bylece
X. asrn balarnda Mslmanln Hazarlar arasnda yaylmasnda bu ticari
mnasebetlerin nemli rol oynadn grmekteyiz. lk zamanlar saylar az olan
Mslman tccarlar daha sonradan glenmeye baladlar. Bu yzden idarecileri
Mslmanlara kar daha msamahal davranmaya mecbur kaldlar. Ayrca Hazar
Devlet erknnn, lkelerindeki dier dinlere bal olanlara msamahal davranmalar
Mslman Hazarlara rahat nefes aldrm ve hzlca saylarnn artmasna yardm
etmitir.134

2. HarezmHazar likileri

Mesudiye gre, Hazar lkelerinde yaayan Mslmanlara Erissiye diyorlard.

Aslnda Hazarlarda, Erissiye Harezmden gelen Mslman askerler iin kullanlan
bir tabirdi. Hazar lkesinde Erissiye dnda Mslman tccarlar ve zanaatkrlar da
gelmilerdi. Bunlar oraya hakann adaleti ve eminlii dolaysyla gitmilerdi.
Hazaryadaki Mslmanlarn Cuma mescidi ve bu mescidin hkmdarn sarayna
bakan minaresi vard. Mslman ocuklarnn kuran okuduklar mektepler bulunan
mescitleri de vard.135

134
Hakk Dursun Yldz, Trklerin Mslman Olmalar, Doutan Gnmze Byk slam
Tarihi, C.6, a Yay, st1992, s.2931.
135
Mesudi, Muruc el-Zeheb, Haz: R. een, s.47.
 61

Hazar devletinde slamiyetin yaylmasnda Harezmlilerin de byk rol vard.

Mslman olan Harezmliler, Hazar ve Bulgar topraklarna slamiyeti anlatmak iin
limleri gnderiyorlard. Harezmli Mslman limler Hazar ve Bulgar yurtlarnda
giritikleri bu slami tebli ve irat faaliyetlerinde baarl oldular. Bu sebeple Bulgar
ve Hazar topraklarndaki baz ehir ve kylerin ad Harezmcedir. Nitekim Bulgar
yurtlarnda baz ehir ve kyler Musurman, Busurman, Urgenci ve Urmas
isimleri ile zikredilmektedir. Bu isimler Harezmcedir ve bunlar da tebli ve irat
vazifesi yapan Harezmli Mslmanlara atfen verilmitir. slam olma srecinde
Mslmanlar bozkrlardaki Trkler tarafndan Musurman veya Busurman diye
anlyorlard.136

slamiyetin Hazaryada hzl yaylma dnemi aslnda Araplarn ve hilafetin

zayflad zaman idi. X. yzylda Karmati ve zenci isyanlar halifeliin tm gcn
sorup alm: Bu arada Bizans da ataka geerek snrlarn Frat ve Oronta kadar
geniletmiti. Fakat zayflayan Mslman halklar deil, sadece halifelikti. Bu
dnemde Samani devleti slamn doudaki kalesi haline gelmiti. Mslman
mritler Trk gebeleri arasna girmi ve aralarnda slamiyet yaylmt.
Iskglden Kagara kadar Tanr dalarnn eteklerinde yaayan iil ve Yama
kabileleri 900 yl civarnda Mslman olmulardr. Arkasndan tamam deilse bile,
Ouzlar da slamiyeti kabul etmilerdi. Anlalan X. yzylda Hazaryann dou
snrndan daha tede slamiyet yaylm durumda idi. Bu Mslmanlarn batda
slamiyeti yayma abalar yksek olmutu. Bunlar Ruslar ve Peenekler arasnda da
slamiyeti yaymaya almlard.137

Anlalan u ki, slamiyetin yaylmas Abbasiler tarafndan deil, Orta Asyadan

geliyordu. Bu dnemde Mslmanlarn nfusu ve nfuzu Hazar lkesinde de
artmaya balamt. Bunun sonucunda Hazaryann hukuk sistemi de etkilenmiti.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Hazar devletinde Hristiyan ve Yahudi dinine
mensup olan ba hkimler dnda, Mslman olan ba hkimler de vard. til
ehrinde Mslman lkelerinden buraya ticaret iin gelen Mslmanlarn davalarna
bakan Hazz ad verilen ba hkim vard. Ve ondan bakas Mslmanlarn ilerine

136
Kitap, Azerbaycan-Harezm ve Trk-Ouz Boylar Arasnda slamiyet, Yedi Kubbe Yay,
Konya, 2005, s.188.
137
Artamonov, s. 533
 62

bakamaz ve aralarndaki anlamazlklarda hkm vermezdi. Bu durum bize o

dnemdeki Mslmanlarn ne kadar byk gce sahip olduunu gstermektedir.138

Hazarlara komu olan Bulgarlar IX. Asrda artk slamiyeti kabul etmilerdi. Rafael
Veliyeve gre, Bulgarlarn slamiyeti kabul etmesi Hazar hakanlnn tepkisini
ekmiti. Hazar hakan o sralarda henz slamiyeti kabul etmemiti. Eer Hazar
hakan Mslman olmu olsayd byk bir ihtimalle slama girdii iin Bulgar
halkna bask yapmazd.139 Yukarda geen Mslman tccarlarn durumunu
grdkten sonra bu gr bize ok da inandrc gelmemitir.

965 ylnda ise, Ruslarn yeni hkmdar Svyatoslav, Hazaryaya seferler dzenledi.
Svyatoslav, Hazarlarn Kuzey Kafkasya, Aa Don boyundaki hkimiyetini krmak
iin o blgeleri igal etmeye balad. Rus yaylmacl Sarkelden baka, sahiller
zerinde bulunan Tmutorokan ve Ker krfezine kadar ulamt. Ruslar
Tmutorokanda Rus Knezlii kurdular. Svyatoslav o senede Hazarlarn baehri olan
tili de igal etti.140

Ayn senede Hazar lkesi Ouz Trkleri tarafndan da saldrya uramt. Henz
Mslman olmayan bu Ouz boylarna kar Hazar snr valisi, Mslman Harezm
devletinden yardm istemek zorunda kald. Buna karlk olarak Harezm ah Sizler
henz kfirlersiniz, eer Mslman olursanz biz size ancak o zaman yardm ederiz
demitir. Bunun zerine Hazar halk hkmdar hari tmyle Mslman olmutu.
Harezmliler de onlara yardm edip, zerilerine gelen Trkleri (Ouzlar) geri
pskrttler. bnul-Esir sonradan Hazar hkmdarnn da Mslmanl kabul
ettiini sylemektedir.141

Hazarya gerek nemli bir Pazar olmas ve gerekse Harezmli tacirlerin kullandklar
ticaret yolunun kesiim noktasnda bulunmas sebebiyle Harezm iin olduka nemli
idi. Dolaysyla Hazar meselesi Harezmlilerin kaytsz kalamayacaklar bir durumdu.
Fazla byk bir devlet olmamasna ramen, Harezm ve zellikle de rgen ticarette
olduka nemli bir rol oynuyordu. Harezmliler Horasanda dahi ticareti ellerinde
138
bni Fazlan Seyahatnamesi, Haz: R.een, s.79. bni Havkal, Surat el Arz, Haz: R.een, s.162
139
R. M. Veliyev, C.A. Muhammedin, Byk BolgarBolgar Tatar Uygarlnn Ant, Terc:
Fazl Agi, Trksoy, Yay, Ank, 2000, s. 13
140
A.N.Kurat, Rusya Tarihi, Balangtan 1917ye Kadar, T.T.K, Yay, Ank, 1993, s.25.
Artamonov, s. 553
141
bni Esir, C. 8, s. 486. Z.Kitap, AzerbaycanHarzem ve Trk-Ouz Boylar Arasnda
slamiyet, s.190191.
 63

tutuyorlard. Gebelerle ve Trklerle yaplan ticaret onlarn tekelinde idi ve gerek

Hazarlarla ve gerekse til Bulgarlaryla canl ilikiler iindeydiler. Hazarlar
kendilerine yaplan yardm karlnda Harezmin hkimiyeti altna girmeye mecbur
kaldlar.142

142
Artamonov, s. 554556
 64

SONU VE DEERLENDRME

Hazarlar kltr ve adetleri ile tam bir Trk devletidir. Hazar lkesi X. yzyla kadar
siyasi, askeri ve ekonomi bakmndan son derece gl idi. Bu lke rahatlkla dier
lkelerle ba edebilecek gce sahipti. lke rahatlkla dier lkelerle ba edebilecek
gze sahipti. Bu g ve kudretini yzyllar boyu srdrmesi, zaman-zaman da
hasmlarna kar ciddi bir stnlk kurmay baard.

Hazarlarla ilgili en ok tartlan konu onlarn Musevi dinini kabul edip

etmemeleridir. Ama Hazarlar Musevi dinini hibir zaman kabul etmemilerdir.
Hazarlar arasnda yaylan Musevi dini deil, sadece Yahudi nfus ve nfuzdu.
Yahudiler, Hazarlarn dier dinlere ve kltrlere kar gsterdikleri hogr
nedeniyle bu topraklara g etmiler ve yine onlarn bu tavrlar sayesinde burada
barnabilmilerdir.

Zamannn gl ve sper glerini yenebilen slam Halifelii, bu lkeyle ba

edememitir. Her ne kadar geni blgeleri, byk lkeleri fethetmeyi baarmlarsa
da bu lkede ne siyasi hkimiyet kurmay, ne de sava devam ettii sre slam
geni lde yaymay baarabilmilerdir.

Bunu anlayan Araplar, Hazarlarla ilgili siyasetlerini deitirmeye baladlar.

Abbasiler, Emevilerin aksine sava yoluyla deil, bar yoluyla slamiyeti yaymaya
altlar ve bu da hemen sonu verdi.

Abbasiler, Hazarlara kar asker gndermek yerine, bu lkeyle ilikisi olan Dastan
blgesine sivil halk yerletirmeyi tercih ettiler. Sivil halk ksa srede yerli halkla
diyalog kurarak slamiyetin yaylmasnda etkili olmutur. Ayrca, Hazar lkesine
gelen Mslman tccarlarn da slamiyetin yaylmasnda etkili olduu
anlalmaktadr.

Bunun dnda yeni Mslman olan yerli halkn da slamiyetin yaylmasnda byk
rol olduunu grmekteyiz. zellikle MslmanGaziler sadece Hazarlar arasnda
slamiyeti yaymakla kalmayp, yksek dalk blgelere de slamiyeti tamtr.
 65

Hazarlara hem ticari hem siyasi hem de kltrel bakmdan yakn olan Harezmlilerin
de, bu topraklar da slamiyetin yaylmasnda etkin bir rol oynadklar
unutulmamaldr. Harezmliler sayesinde Hazar lkesi slamiyeti kitle halinde kabul
etmitir. slamiyetin Hazarlar arasnda yaylmas Harezmdeki yneticilerin adeta
bir siyaseti haline gelmiti. Harezmden gelen tccarlar ve ulema sayesinde Hazar
lkesinde slamiyet hzla yaylmaya balamtr. Hazar hakannn da slamiyeti
kabul etmesi Harezmlilerin sayesinde olmutur.

Hazarlarn yaad bu topraklarda byk bir Mslman nfus, varln zaman-

zaman ok etkin olarak, bugne kadar devam ettirmitir.
 66

BBLYORAFYA

Ahmet, Taail, Hazarlar, T.D.V, slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997

Aktai, M.A, DerbentName, Haz: Orazaev. G, ihsaidov, A.R, Dagestankoe

Knijnoe zdatelstvo, Mahakala, 1992

Al-kadari Gasan Efendi, Asar Dagestan, Haz: Gadjiyev, V.G, RAN. Yay,
Mahakala, 1994

Artamonov, M., Hazar Tarihi, ev: Ahsen Batur, Selenge Yay, stanbul, 2004

Avcolu, Doan, Trklerin Tarihi, Tekin Yay, stanbul 1999

Aytberov, T. M, Drevniy Hunzah i Hunzahts, Dagestankoe Knijnoe zdatelstvo,

Mahakala, 1990

Bakhanov, Abbaskul Aga, Gslistan-i rem, Haz: Buniyatov, Z.M, Elm, Yay,
Bak, 1991

Barthold, V.V, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Haz: Kopraman, K.Y,
Aka, A. , Emel, Yay, Ankara, 1975

_____________ Rabot po storieskoy Geografii, RAN, Yay, Moskva, 2002

Bezertinov, P.N, Tatar Trki-Potryasateli Vselennoy, Kalkan Yay, Naberejnaya

eln, 1997

Brook, K.A, Bir Trk mparatorluu, Hazar Yahudileri, ev: smail Tulal,
Nokta, Yay, stanbul, 2005

Buniyatov, Z.M, zbranniye Soineniye, Elm, Yay, Baku, 1998

Canbek, Ahmet, Kafkasyann Ticari Tarihi, Eski adan XVIII. Yzyla

Kadar, Kuzey Kafkasyallar Kltr ve Yardm Denei, stanbul, 1973

Dakuki H. A, Drt Halife Devrinde Araplar ve Hazarlar, ev: Faruk Toprak,

T.K.A.D, A.. Basmevi, Ankara, 1987

Dursun, Davut, Kafkasya, T.D.V, slam Ansiklopedisi, stanbul, 2001

 67

El-Belazuri, Ebul-Hasen, Ahmet b. Yahya b. Cafer, Ftuhul-Buldan, ev:

Mustafa Fayda, K.T.B.Yay, Ankara, 1987

Erel, erafeddin, Dastan ve Dastanllar, stanbul Matbaas, stanbul, 1961

Et-Taberi Ebu Cafer Muhammed b. Ceri, Tarihi Taberi Tercmesi, Haz: Mustafa
Can, Can Kitabevi, Yay, Konya, 1974

Gadjiyev, K, Geopolitika Kavkaza, Mejdunarodnie Otnoeniya, Moskova, 2003

Gadjiyev, M.G, Davudov, O.M, ihsaidov, A.R. storia Dagestana, DNCRAN,

Yay, Mahakala, 1996

Golden, B.Peter, Hazar almalar, ev: Egemen ar Mzrak, Selenge, Yay,

stanbul, 2006

Gumilev, L.N, Eski Ruslar ve Byk Bozkr Halklar, ev: Ahsen Batur,
Selenge, Yay, stanbul, 2003

____________ Avrasyada Makaleler I, ev: Ahsen Batur, Selenge, Yay, 2006

____________ Zigzag storii, Kristal, Yay, Moskova, 2003

Gngr, H, Lev Nikolayevi Gumilevin Eserinde Trklerin Dini Hakknda

Baz Notlar, Trk Dnyas Tarih Dergisi, T.D.A.V, stanbul, 2004

Grn, Kamuran, Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Karacan, Yay, Ankara,

1981

bn Faldan, Ahmet b. El-Abbas b. Reid b. Hammad, Seyahatname Tercmesi,

Haz, R.een, Bedir, Yay, stanbul, 1975

nan, Abdlkadir, Eski Trk Dini Tarihi, M.E. B, Yay, stanbul, 1976

nbul-Esir, zzudin el-Cezeri e-eybani, el-Kamil fit tarihi, ev: Ahmet

Araka, Bahar Yay, stanbul, 1983

vanov, V.P, Nikolayev, V.V, Dmitriev, V.D, uvaiEtnieskaya storia i

Traditsionnaya Kultura, Dik, Yay, Moskova, 2005

Kafesolu, brahim, Trk Milli Kltr, Boazii, Yay, stanbul, 1986

Kitap, Zekeriya, Kuzey Trk Kavimleri Arasnda slamiyet, Yedi Kubbe Yay,
Konya, 2005
 68

______________ AzerbaycanHarzem ve Trk Ouz Boylar Arasnda

slamiyet, Yedi Kubbe Yay, Konya, 2005

______________ Hilafet lkelerinde Trk Hatunlar (Mukaddes evreler ve

Eski Hilafet lkelerinde Trk hatunlar), Damla, Yay, Konya, 1995

Kmosko, Michael, Araplar ve Hazarlar, ev: Fuat Kprl, Trkiyat Mecmuas,

stanbul, 1935

Koestler, Arthur, Onnc Kabile, ev: Belks orak, Say, Yay, stanbul,
1993

Kurat, A.N, IV.XIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve

Devletleri, T.T.K.B, Ankara, 1982

__________ Rusya Tarihi, Balangtan 1917ye Kadar, T.T.K.Y, Ankara, 1993

Kuzgun, aban, Hazar ve Karay Trkleri, Al Matbaaclk, Ankara, 1993

Lazso, Rasonyi, Tarihte Trklk, ev: Metin Kratl, T.T.K.Y, Ankara, 1971

Magomedov, Murad, storia Avartsev, D.G.U, Mahakala, 2005

------------------- Mahakala (storia Goroda), Yupiter, Yay, Mahakala, 2001

____________ Prikaspiyskaya Hazariya, Novy Den Yay, Mahakala, 2004

Moses Kalankatl, Alban Tarihi, ev: Yusf Gedikli, Selenge, Yay, stanbul, 2006

gel, B, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, T.T.K.Y, Ankara, 1984

zaydn, Abdulkadir, Trklerin slamiyeti Kabul, Genel Trk Tarihi, Yeni

Trkiye Yay, Ankara, 2002

Polkanov, V, Eer Nasip Olursa, DA dergisi, Say, 9, stanbul, 2003

Superanskaya, A.V, sayeva Z.G, shakova H.A, Toponomya Krma, Moskovskiy

licey, Moskova, 1995

een, Ramazan, slam Corafyaclarna Gre Trkler, T.T.A.E, Yay, Ankara,

1998

Tanyu, Hikmet, Trklerin Dini Tarihesi, T.K.Y, stanbul, 1978

 69

Togan, Z.V, Hazarlar, M.E. B, slam Ansiklopedisi, stanbul, 1964

Urazmanov, R.K, eko, S.B, Narod i Kultura, Tatar, Nauka, Yay, Moskova,
2001

ok, Bahri, slam Tarihi, (Emeviler ve Abbasiler), A., Yay, Ankara, 1968

Veliyev, M.R, Muhammedin, C.A, Byuk BolgarBolgar Tatar Uygarlnn

Ant, ev: Fazl Ag, Trksoy, Yay, Ankara, 2000

Yakov K, Kaleov, Y.P, Hazarlar, ev: Babur Turna, Trkler, Yeni Trkiye Yay,,
stanbul, 2002

Yldz, H.D, slamiyet ve Trkler, Kamer Yay, stanbul, 2000

_____________ Trklerin Mslman Olmalar, Doutan Gnmze Byk

slam Tarihi, a, Yay, stanbul, 1992

Yce, M.U, Hazar Hakanl, Trkler, Yeni Trkiye Yay, Ankara, 2002

Yrkan, Y.Z, Mslman Corafyaclarn Gzyle Ortaada Trkler,

Gelenek, Yay, stanbul, 2004

Zajaczkovskiy, A, Hazar Kltr ve Varisleri, ev: aatay Bedii, T.T.K.Y,

Belleten, Ankara, 1963
 70

ZGEM

Ben Murad ELDAROV, 05. 09. 1980 ylnda Dastann Kazbek ilesinin Dilim
kynde dodum. lk ve orta renimimi kendi kymde grdkten sonra, lise
renimimi Hasavyurt ehrinde tamamladm.

Liseyi bitirdikten sonra 1997 ylnda Trkiyeye gelerek, Erciyes niversitesi

lahiyat Fakltesine kaydoldum. lahiyat bitirdikten sonra, Erciyes niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitsnde slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal, slam Tarihi
Bilim Dalndan yksek lisansm tamamladm.

e-mail : eldarovm@mail.ru

tel : 0505-764-41-22