Jugoslavija U Istorijskoj Perspektivi

Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji
JugoslavijA
u istorijskoj
perspektivi
Jugoslavija
u istorijskoj
perspektivi
Jugoslavija
u istorijskoj
perspektivi
Beograd, 2017
JUGOSLAVIJA U ISTORIJSKOJ PERSPEKTIVI
Izdava
Za izdavaa
Sonja Biserko
Copyright Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, 2017.
Ureivaki odbor
Latinka Perovi
Drago Roksandi
Mitja Velikonja
Wolfgang Hoepken
Florian Bieber
Recenzenti
Dubravka Stojanovi
Vera Katz
Hrvoje Klasi
Lektura
Seka Stanojlovi
Grafiko oblikovanje i slog

Ivan Hraovec
Fotografije i ilustracije na naslovnoj strani

Dan mladosti u Mariboru, 1961. foto: wikipedia.org
Vukovar 1991, foto: eljko Jovanovi
Mapa SFRJ, www.jugosloveni.info
Ilustracija na zadnjoj strani korica i prvoj strani knjige
Pablo Pikaso, plakat za film Neretva, 1969.
Izdavanje knjige, u okviru celog
tampa: Delfimedia projekta, podralo je Ministarstvo
Tira: 3000 inostranih poslova Savezne Republike
Nemake
CIP
,
ISBN 978-86-7208-207-4
COBISS.SR-ID 236922892
Sadraj
Re izdavaa
Zato ovaj projekat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Predgovor
Jugoslavija iz razliitih uglova. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Uvod
Multiperspektivnost (post)jugoslovenskih istorija . . . . . . . . . 15
I VIESTRUKA JUGOSLAVENSTVA KAKO

JUGOSLAVENSKI NARODI ULAZE U JUGOSLAVIJU
Drago Roksandi
Jugoslavenstvo prije Jugoslavije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
II JUGOSLOVENSKO ISKUSTVO U NACIONALNIM PERSPEKTIVAMA
Husnija Kamberovi
Bonjaci, Hrvati i Srbi u Bosni i Hercegovini i u Jugoslaviji
U stalnom procepu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
erbo Rastoder
Crna Gora i Crnogorci u Jugoslaviji
Gubitak dravnosti i njena obnova. . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Ivo Goldstein
Hrvatska i Hrvati u Jugoslaviji
Suprotstavljanje centralizmu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
Ljubica Janeva i Aleksandar Litovski
Makedonija i Makedonci u Jugoslaviji
Uspostavljanje sopstvenog identiteta. . . . . . . . . . . . . . . . 149
Boo Repe
Slovenija i Slovenci u Jugoslaviji
Zato su uli i zato su izali:
tri slovenake odluke o jugoslovenstvu. . . . . . . . . . . . . . . 172

Latinka Perovi
Srbi i Srbija u novovekovnoj istoriji
Iskustvo sa drugim narodima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Mrika Limani
Kosovo u Jugoslaviji
Protiv kolonijalnog statusa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Milivoj Belin
Vojvodina u Jugoslaviji
Borba za autonomiju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
III JUGOSLAVIJA U ISTORIJSKOJ PERSPEKTIVI (19181991)
Sran Miloevi
Drutvo Jugoslavije 19181991
Od stagnacije do revolucije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Igor Duda
Svakodnevni ivot u obje jugoslavenske drave
Hvatanje koraka sa Evropom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Vladimir Gligorov
Jugoslavija i razvoj
Korist i trokovi kljuna tema sporenja. . . . . . . . . . . . . . 383
Nenad Makuljevi
Jugoslovenska umetnost i kultura
Od umetnosti nacije do umetnosti teritorije . . . . . . . . . . . . 414
Tvrtko Jakovina
Jugoslavija na meunarodnoj pozornici
Aktivna koegzistencija nesvrstane Jugoslavije. . . . . . . . . . . 434
Mitja Velikonja
Naini seanja na Jugoslaviju
YU-retrovizor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
6

IV ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Sran Miloevi i Milivoj Belin

Posle Jugoslavije
Problemi drutvene transformacije. . . . . . . . . . . . . . . . . 517
Vladimir Gligorov
Razlozi i posledice raspada Jugoslavije. . . . . . . . . . . . . . . 521
BIOGRAFIJE AUTORA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
7
zato ovaj projekat
Re izdavaa
zato ovaj projekat
Prolo je vie od dve decenije od poetka raspada Jugoslavije

koji je zavren 2008. godine, nezavisnou Kosova. Meunarodna
zajednica je od poetka krize bila njen aktivni akter: od pokua-
ja da se nae reenje pre izbijanja rata (Haka konferencija), defi-
nisanja kriterijuma za priznavanje zemalja naslednica (izmeu
ostalih i priznavanje republikih granica kao dravnih), pruanja
humanitarne pomoi tokom rata, nametanja mirovnih sporazu-
ma, oruanih intervencija u Bosni i na Kosovu, do nuenja europ-
ske perspektive svim dravama nasljednicama. Meutim, potpi-
sivanje mirovnih sporazuma nije znailo odustajanje od nacio-
nalnih projekata (drugim sredstvima), ukljuujui i teritorijalne
pretenzije.
Sve dok su te pretenzije opstajale, teko je bilo i zamisliti ikakav
proces pomirenja. Osim toga, prevladavala je i teza da je to bio rat
za rekompoziciju Balkana, naravno, po etnikim linijama. Ipak,
ostale su granice onako kako ih je definisla Badenterova komisi-
ja. Dominacija etnikog principa nad graanskim, dri jo uvek
otvorenim pitanje BiH i Makedonije. Naravno, i Kosova, bez obzi-
ra na broj manjinskih zajednica.
Meunarodna zajednica je pokretala mnoge inicijative koje su
imale za cilj utvrivanje injenica (broj rtava, na primer) koje su
bile uspene. Isto tako i na prostoru bive Jugoslavije (u novostvo-
renim dravama) uraeno je dosta, pre svega na planu publici-
stike, zbirki dokumenata, svedoanstava, video materijala i sl. I
posebno na planu utvrivanja broja rtava na svim stranama. To
je vaan doprinos, jer onemoguuje daljnju mitologizaciju i mani-
pulaciju brojem rtava.
Bez obzira na nesporno ogromnan uvid u ratna zbivanja deve-

desetih, nedostaje kontekstualizacija i hronoloka vertikala svega
onog to je, na kraju dovelo do rata. To znai da je za razumevanje
brutalnog raspada Jugoslavije neophodan uvid u sutinske razlo-
ge njenog raspada, a to je sukob razliitih koncepcija njenog ure-
enja (dok je postojala).
Veina graana u zemljama naslednicama nema pravo razu-
mevanje uzroka raspada bivse drave i ratnih stradanja. Stvorene
su jake kolektivne i individualne emocije i impresije, ali izostaje
sutinsko poznavanje druge Jugoslavije, kao i meusobno pozna-
vanje naroda koji su je inili. To naroito vai za mlade genera-
cije koje gotovo nemaju nikakav odnos prema bivoj Jugoslaviji i
gotovo nikakvo poznavanje regiona. Njihov odnos prema drugim
etnikim zajednicama kree se u rasponu od potpune indiferen-
tnosti do ekstremne netrpeljivosti. To je posledica distanciranja
od Jugoslavije svih zemalja naslednica koje su svoju istoriju naci-
onalizovale i u velikoj meri falsifikovale.
To stanje konfuzije, animoziteta i podozrenja, posebno izra-
eno kod mladih ljudi, blokira pomirenje i normalizaciju to se
moe ostvariti samo na istorijskoj istini. Pomirenje, kako stva-
ri stoje u regionu, ostaje u naslee generacijama koje nisu bile u
konfliktu.
Zbog toga cilj ovog projekta jeste tumaenje i objektivno pri-
kazivanje kljunih istorijskih procesa, neophodnih za razume-
vanje Jugoslavije i njenog brutalnog raspada. Jugoslavija je ima-
la vanu istorijsku funkciju: sluila je kao okvir za emancipaci-
ju svih jugoslovenskih naroda i konstituisanje njihovih republi-
ka drava.
Zbornik koji predajemo italakoj publici rezultat je sarad-
nje grupe istoriara, istoriara umetnosti, kulturologa, sociologa,
ekonomista, politikologa i drugih istraivaa iz drutveno-huma-
nistike sfere razliitih generacija. Zbornik je svojevrstan pri-
runik koji bi trebalo da ponudi iri okvir za itanje opsenijih
10
zato ovaj projekat
istraivakih radova koji su objavljeni i koji e ubudue biti objav-

ljivani na portalu www.yuhistorija.com
Projekat je ostvaren uz podrku Saveznog ministarstva za ino-
strane poslove SR Nemake. Iako je formalno istraivaki deo pro-
jekta trajao dve godine, u sutinskom smislu, rezultat je dugoro-
nijeg procesa. Svi istraivai koji su uestvovali na njemu ukljui-
li su u radove i svoja viegodinja, ili ak viedecenijska istraiva-
nja. A, meusobno poverenje i kolegijalna saradnja, bez koje rad
na projektu ne bi mogao tako harmonino da funkcionie, rezul-
tat su viegodinje interakcije kritikih humanistikih naunika
na postjugoslovenskom prostoru. U okviru rada na projektu, od
njegovih inicijalnih do zavrnih faza uestvovalo je do sada blizu
50 istraivaa i strunjaka za (post)jugoslovenske istorije iz svih
zemalja njenih naslednica, kao i iz vie zapadnih drava. Koristei
sve savremene metode komunikacije, rad na ovom projektu je bio
viestruko plodonosan u epistemolokom i heuristikom smislu
za svakoga od nas. Svakodnevna zloupotreba prolosti, bez izuzet-
ka u svim dravama, daje nam za pravo da racionalno saznavanje
i istraivanje istorije smatramo stajnom takom i konstitutivnim
elementom stabilnih odnosa u regionu, kao imperativom njego-
vog odrivog razvoja.
Nae ambicije nisu da damo definitivnu sliku raspada Jugosla-
vije, jer e to oito biti predmet istraivanja buduih istraivaa.
Istina o raspadu Jugoslavije nije jednostavna, naprotiv vrlo je slo-
ena i zahteva multidisciplinarni pristup. Naa ambicija, meu-
tim, jeste da ponudimo prvenstveno mladimim generacijama
dovoljno informacija i analiza da naprave uvid u iri kontekst od
onog koji im se nudi. Naa ambicija je da im, ne samo pomogne-
mo u prevladavanju namenute im prolosti ve da ih i podstakne-
mo na konstruktivno i dublje promiljanje sopstvene budunosti
u okruenju u kojem ive.
Sonja Biserko
11

Predgovor
jugoslavija iz
razliitih uglova
Povijest Jugoslavije u razliitim je inaicama naslov uistinu
brojnih djela na raznim jezicima, koja su nastajala prije i posli-
je raspada SFR Jugoslavije. Kada je rije o djelima junoslaven-
skih autora, bitno je njihovo obiljeje da su nastala radom jednog
ili rijetko dvojice povjesniara. Reprezentativni multinacionalni
kolektivni jugoslavenski projekti djelomino su realizirani. Dva
sveska Historije naroda Jugoslavije apsolvirala su do 1959. godi-
ne usuglaene interpretacije do cca. 17901800. godine. Punih 30
godina kasnije praktiki nita vie nije bilo mogue uiniti da se
realiziraju sljedee tri knjige. Proljee naroda i stvaranje graan-
skih drutava u XIX stoljeu bili su nepremostivi izazovi za jugo-
slavenske nacionalne historiografije. Bitno drugaije nije bilo ni
u sluaju povijesti Komunistike partije/Saveza komunista Jugo-
slavije. Unato aktualnim vrlo rairenim stereotipima o jugosla-
venskom komunistikom jednoumlju, Pregled povijesti SKJ (Beo-
grad 1963) izazvao je brojne prijepore, prije svega unutar Partije,
pa je jednosveana Povijest Saveza komunista Jugoslavije koju
je pisalo ezdeset suradnika, inae, svih jugoslavenskih nacional-
nosti objavljena s mnotvom ograda u predgovoru 1985. godi-
ne. Jedina uistinu vrijedna iznimka su multidisciplinarni enciklo-
pedijski lanci Jugoslavija objavljeni u prvom i drugom izda-
nju Krleine Enciklopedije Jugoslavije (4/Hil Jugos, Zagreb 1960.
567651 i 5/Jugos Mak, Zagreb 1962. 1154 te 6/Jap Kat, Zagreb
1990. 161608). Povjesniari su bili na marginama tog projekta.
Ratni raspad SFR Jugoslavije izazvao je i jo uvijek izaziva inte-
res povjesniara u, slobodno moemo rei, globalnim razmjerima.
U nacionalnim historiografijama postjugoslavenskih drava uz
12
jugoslavija iz razliitih uglova
puno uvaavanje pojedinaca koji su svjesni profesionalne odgo-

vornosti da se istraivaki to kompleksnije i kritinije bave feno-
menima povijesti Jugoslavije! nesumnjivo dominiraju trendovi
kojima se u horizontu vlastitih nacionalnih historiografija, manje
ili vie iskljuivo legitimira neizbjeni slom jugoslavenske zajed-
nice. Drugim rijeima, kritizirajui teleoloke i historijskodeter-
ministike aspekte jugoslavenske historiografije u svim fazama
njezina razvitka od 1918. do 1990/1991. godine, koje su na raznim
teorijskim i svjetonazorskim pretpostavkama implicirale koncept
Schicksalgemeinschaft, svjedoci smo historiografske produkci-
je koja isto tako s teleolokih i historijskodeterministikih pret-
postavki dokazuje da se jugoslavenska zajednica morala raspasti.
Vrijednost je ovog projekta, koji je inicirao Helsinki odbor
za ljudska prava Srbije, a koji financira Savezno ministarstvo za
vanjske poslove SR Njemake, to je utemeljen na uvjerenju da
kraj Jugoslavije nije kraj ve, naprotiv, poetak kritike refleksije o
kvazitotalitetu povijesti Jugoslavije, kako kad je rije o ljudima
i narodima neovisno o konstitucionalnom statusu koji su bilo
kada i bilo kako dijelili jugoslavensko iskustvo. Projekt je uteme-
ljen i na uvjerenju da je povijest Jugoslavije nezaobilazan aspekt
europske, pa i svjetske povijesti XX stoljea.
Povijest Jugoslavije, dakako, interpretacijski e uvijek biti u plu-
ralu, a svako doba e se nuno suoavati s, manje ili vie razlii-
to formuliranim istraivakim pitanjima. Imajui na umu koliko
je jugoslavensko razdoblje povijesti svih jugoslavenskih naroda i
narodnosti bilo i ostaje vano za razumijevanje njihove moder-
nosti, nita manje njihovih tragedija i trauma, ali i za razumije-
vanje svih onih problema s kojima se svi ti narodi jo uvijek suo-
avaju na ovom turbulentnom razmeu ljudi razliitih narodno-
sti i vjeroispovijesti, kultura i civilizacija, nuni su projekti poput
ovog koji e na prvom mjestu osiguravati dijaloku komunikaciju
meu povjesniarima nacionalnih historiografija iz postjugosla-
venskih drava, koji, inae, imaju ograniene mogunosti dobiti
13

ak i elementarne informacije o tome to se sve gdje profesional-

no radi, da ne govorimo o suradnji meu ljudima koji uistinu nei-
zbjeno trebaju suraivati jedni s drugima, raditi jedni s drugima,
kako zbog samih sebe tako i zbog europske budunosti koja nam
je nadamo se uistinu zajednika. Ovo zajedniko djelo, koliko
god bilo multiperspektivno, u tome je uniperspektivno.
Drago Roksandi
14
multiperspektivnost (post)jugoslovenskih istorija
Uvod
multiperspektivnost
(post)jugoslovenskih
istorija
Od sredine osamdesetih do poetka devedesetih godina pro-
log veka radikalno je promenjena privilegovana ideoloka para-
digma u odnosu prema Jugoslaviji, svuda na prostoru na kom se
prostirala. Jugoslavija je u toj paradigmi smatrana za optimal-
ni okvir koji je, raskrstivi sa idejom unitarizma i centralizma,
mogao da bude ispunjen novim jugoslovenskom sadrajem, dru-
gaijim od integralnog jugoslovenstva meuratne epohe. Pri kra-
ju vladavine, Tito je znao da uputi kritike rei u odnosu na ono
to je prepoznavao kao prenaglaavanje ueg, republikog, a zane-
marivanje jugoslovenskog okvira. ak je i odrednica Jugosloven
postajala prisutnija u javnosti, po pravilu meu urbanijom i obra-
zovanijom populacijom, kako pokazuje popis stanovnitva iz 1981.
godine, na kom se broj Jugoslovena, u odnosu na popis iz 1971.
poveao ak vie od etiri puta (sa 1,3 na 5,8 odsto ukupne popu-
lacije). Sredinom osamdesetih godina jo uvek su se pevale pesme
u slavu Jugoslavije, njenog jedinstva, bratstva naroda i narodnosti,
a jugoslovenstvo je bilo promovisano preteno kroz pop-kulturu.
U javnom diskursu znatno vie nego u prethodnim decenijama
govorilo se o ivotu prosenog Jugoslovena. Na povrini je sve
izgledalo manje-vie kao drutvo koje se, bez obzira na sve pro-
bleme, svakako ne nalazi pred potpunim i krvavim slomom koji
je ubrzo usledio.
Ali, ta se zapravo skrivalo u dubini i ta je dovelo do tako sna-
ne erupcije?
15

Jugoslavija je ostavila dubok trag, i sve do sada, a moe se pret-

postaviti da e tako biti jo dugo, unosi puno emotivnog naboja
u svim dravama njenim naslednicama. To je iskustvo koje se ne
moe izbrisati, nezavisno od toga kako ga danas neko ocenjuje i
vrednuje. Jugoslavija je imala dinaminu i veoma sluenu istori-
ju, ali se isto moe rei i za mnogo druge drave, ako ne i za sve.
Ono to Jugoslaviju ini drugaijom jeste injenica da o njoj, kao i
o tek nekolikim drugim zemljama nastalim i nestalim u kratkom
XX veku, govorimo iskljuivo u prolom vremenu. Ovaj zbornik
je jedan u nizu pokuaja da se odgovori na pitanje zato je to tako.
Jugoslovenska drava nastala je 1918. prvodecembarskim aktom
ujedinjenja Srbije i Crne Gore sa junoslovenskim pokrajinama
razbijene Austrougarske (formalno sa Dravom Slovenaca, Hrva-
ta i Srba). Nova drava nazvana je Kraljevina Srba Hrvata i Slove-
naca. Ova drava nastala je objedinjavanjem Junih Slovena, od
kojih je svaka pojedinana skupina (narod, etnija) bila u razliitoj
fazi izgradnje sopstvenog identiteta. Dovrenost ovog procesa bila
je prepoznata i priznata kada je re o Srbima, Hrvatima i Sloven-
cima, iako su i kod ova tri naroda procesi konstrukcije identiteta
bili u razliitim fazama. Takvo shvatanje nalo je izraz i u nazivu
drave i konceptu jedinstvenog, ali troimenog naroda. Nascentni
nacionalni identiteti Makedonaca, Bonjaka i Crnogoraca bili su
ignorisani, a razvoj tih identiteta zapreen. Srpska politika i inte-
lektualna elita je podrazumevala, naime, da oni veinom svakako
pripadaju srpskom delu troimenog naroda, emu je hrvatski naci-
onalni program, razume se, imao mnogo toga da zameri, naroito
u pogledu muslimanskog stanovnitva. Koncept troimenog naro-
da redefinisan je od 1929. oktroisanim, dekretiranim integralnim
jugoslovenstvom, sa ciljem amalgamisanja svih junoslovenskih
(id)entiteta u jedinstvenu jugoslovensku naciju.
Ipak, ideja narodnog jedinstva, ideja postojanja/stvaranja jedin-
stvene jugoslovenske nacije, imala je viestruke koloseke i razliite
nosioce, svoje idealiste i pragmatiare, svoje pravoverne i jeretike,
16
zatonike i disidente, iskrene pobornike i konformiste. Pa i pro-

tivnike. Veliko je pitanje da li je ona kompromitovana sluenjem
centralizaciji i politikoj dominaciji delova srpske politike elite,
ili je, i bez toga, stvaranje i dalji razvoj individualnih nacionalnih
identiteta bio izglednija istorijska perspektiva. Vreme je dalo za
pravo ovom drugom ishodu, ali koji su razlozi tome? Da li su oni
samo posledica specifinog sklopa politikih odnosa, ili su proi-
zlazili iz same logike istorijskog procesa izgraivanja individual-
nih nacionalnih identiteta? Ipak, ne ini se opravdanom tvrdnja
da je Jugoslavija kao dravni projekat bila neumitno neodriva. Sa
druge strane, neopravdane su bile i tvrdnje da razliiti narodi na
slovenskom jugu zapravo tvore jedinstveni narod, kao to je neo-
pravdano bilo oekivanje takvog njihovog stapanja u buduno-
sti. Naprosto, za takvo oekivanje nedostajalo je sve drugo, osim
idealizma idealista i cinizma hegemonista. Evidentne razlike su
predstavljane kao svojevrsna aberacija istorije koju je potrebno i
mogue u novom dravnom okviru ispraviti. Meutim, konsen-
zus oko karaktera zajednike drave, shvaen uglavnom kao stvar
elita upitnog legitimiteta, ostvarivan dnevnopolitikim nagodba-
ma, nikad nije sutinski postignut. Jugoslovenstvo je bilo stvarna,
ali difuzna ideja, koja je rigidnim svoenjem na jednu dekretiranu
formulu izgubila mnogo od svoje inicijalne snage.
Razorena u ratu koji je u Jugoslaviji poeo 1941. godine, opte-
reena nasleem etniki motivisanih internih zloina, Jugoslavi-
ja je obnovljena kao federativna republika, u kojoj je dominantni
obrazac politike i partijske elite bila unutranja kohezija (brat-
stvo i jedinstvo), kosmopolitizam i nepristajanje na provincijali-
zam. Cilj je bio slabljenje i pacifikacija nacionalistikih ideologija,
koje je trebalo prevazii jugoslovenskim dravnim okvirom, gra-
anskim identitetom kao nadnacionalnom formulom, sa posto-
jeim priznatim i afirmisanim pojedinanim etnikim identiteti-
ma jugoslovenskih naroda (i narodnosti), a ne izvedenog njiho-
vim amalgamisanjem. Koncept narodnog jedinstva bio je, dakle,
17

odbaen, ali je sauvana dravna ideja. Tako je sistematski izgra-

ivana koncepcija o kompleksnom identitetu koji je podrazume-
vao nacionalnu (etniku) i nadnacionalnu (dravnu) komponen-
tu, kao svojevrsni garant ravnopravnosti naroda koji zajedniku
dravu tvore, kako u meusobnim odnosima, tako i prema spo-
lja. Kao identitetsko odreenje jugoslovenstvo postaje ispunjeno
realnim sadrajem. Re je o realnom i iroko prihvaenom istorij-
skom i politikom legitimitetu drave, zasnovanom na zajedni-
koj antifaistikoj borbi pripadnika svih etnikih (jugoslovenskih
i manjinskih) grupa protiv faizma (19411945), na antistaljiniz-
mu i otvorenom sukobu sa Staljinom (19481953), na samouprav-
ljanju, kao originalnom jugoslovenskom putu u socijalizam, na
nesvrstanosti, tj. vanblokovskoj politici, koja je Jugoslaviju nai-
nila jednim od predvodnika ireg kruga zemalja koje nisu prihva-
tile hladnoratovsku podelu na interesne sfere Moskve i Vaingto-
na; na svestranoj emancipaciji i izrastanju socijalne drave koja
je graanima ponudila perspektivu izlaska iz siromatva i egzi-
stencijalne ugroenosti. U tom konteksu posmatrano, posleratna
Jugoslavija je bila istorijski neponovljiv nacionalno-identitaran,
emancipatorski, modernizacijski, ali i bezbednosni okvir za razvoj
svih naroda koji su u njoj iveli. Dovretak konstituisanja nacio-
nalnih subjektiviteta Muslimana, Crnogoraca, Makedonaca, sna-
an modernizacijski iskorak, ali i zatita od teritorijalnih pretenzi-
ja suseda, svedoe o istorijskom znaaju jugoslovenske integracije.
Sa delegitimizacijom socijalistike ideologije i monopolisitke
vladajue grupacije (KPJ-SKJ) i sa slomom socijalizma posle 1989.
usledio je i raspad jugoslovenske drave. Ona je, u ime demokra-
tije (shvaene kao suprotnost dotadanjem poretku), razarana uz
obrazloenje da je nacionalno pitanje demokratsko pitanje, to
nije sporno, ali i sa polazitem da je nacionalistiki odgovor na
to pitanje takoe demokratski. Jugoslavija je sruena na naci-
onalistikoj platformi, uz unisono obrazloenje da samim svo-
jim postojanjem predstavlja prepreku razvoju i slobodi. Elite svih
18
jugoslovenskih naroda videle su razloge da u zajednikom drav-

nom okviru prepoznaju stvarne ili navodne krivice za sve ono to
je u svakoj pojedinanoj republici prepoznavano kao problem, na
ta su se nadovezali i problemi u odnosima meu samim repu-
blikama. To su bile prvenstveno koncepcijske razlike u pogledu
budunosti jugoslovenske zajednice. S usponom nacionalistikog
vienja odnosa u Federaciji, koje je tokom osamdesetih, uglav-
nom preovladalo meu elitama u Srbiji, uz iroku podrku dru-
tva i konano podignuto na nivo njene dravne politike, stvore-
na je atmosfera u kojoj je najvea jugoslovenska republika rau-
nala na to da e uspeti da nizom politikih ofanziva izvede ustav-
ne reforme ija je formula bila moderna federacija kakvu, dodu-
e, niko drugi u Jugoslaviji nije prihvatao, jer je podrazumevala
recentralizaciju. Koncept takvih ustavnih promena imao je, sa sta-
novita Srbije, samo jednu alternativu sadranu u uverenju da ni
oruane borbe nisu iskljuene, kao i da granice diktiraju jaki.
Sva je sutina bila u tome da je sa stanovita srpskih elita pita-
nje eventualnog razdruivanja Jugoslavije znailo neprihvatanje
budueg meunarodno-pravnog statusa dotadanjih unutarjugo-
slovenskih granica izmeu njenih federalnih drava lanica, s izu-
zetkom Slovenije. Za ostvarenje svoje vizije Jugoslavije Srbija je
raunala na snagu, manje-vie, itave JNA. Otuda, ako se naci-
onalistiki odgovori na epohalne izazove pred kojima se krajem
osamdesetih nala Jugoslavija mogu prepoznati u svim njenim
republikama, politika koju su zastupale srpske elite i sprovodila
vlast u Srbiji bila je katalizator koji je, u formi otvorenih pretnji,
galvanizovao ostale nacionalizme i odredio karakter i nain budu-
eg raspada Jugoslavije. Otuda se Srbija i u jugoslovenskoj krizi
(ali i posle njenog raspleta, u mnogoemu do dananjeg dana)
nala na drugoj strani, usamljena u odnosu na sve ostale drave
nastale raspadom Jugoslavije.
Kao i u sluaju istorije nastanka i konstituisanja jugosloven-
skih naroda, i u sluaju njihovog izlaska iz jugoslovenske drave,
19

istorijske situacije bile su bitno drugaije. Svaka od zemalja nasta-

lih raspadom Jugoslavije (1991), ve u procesu raspada imala se
suoiti sa problemima koji su samo delimino bili istovetni. Razli-
iti su bili i ciljevi, tako da je evolucija svake od nekadanjih jugo-
slovenskih republika bila osobena. Kada se konano kristalisala
zajednika perspektiva lanstva u EU polazne pozicije bile su dra-
matino razliite. Neravnomernost razvoja u Jugoslaviji samo je
delimino razlog za takvo stanje, dok vei deo neposrednih razlo-
ga korene ima u prvoj polovini devedesetih, koje su, uz izuzetak
Slovenije, donele ponitavanje bezmalo svih uinaka moderniza-
cije u drugoj polovini XX veka.
Ovakav ishod i slom jugoslovenske drave ima i dublje uzro-
ke, koji se i nalaze u istorijskim kontinuitetima drutva, politike,
ekonomije, u kumuliranoj empiriji ljudi na tom prostoru, u njiho-
vim oekivanjima i izborima. To nisu uzroci u smislu postojanja
jedne take u istoriji na kojoj je tok dogaaja navodno neumit-
no krenuo ka odreenom ishodu. Meutim, odreene pretpo-
stavke, itav koloplet karakteristika drutva, niz politikih odluka
i ekonomskih reenja, uticaji koji su dolazili iz svetsko-istorijskog
konteksta, u izvesnoj meri i uloga konkretnih linosti kojima je
omogueno donoenje odluka sve to i mnogo vie od toga utie
da odreeni ishodi budu mogui, odnosno u veoj meri izgledni
nego drugi i da se, na kraju, i ostvare. U cilju da se ti uzroci pre-
poznaju ili da se makar naznai put ka njihovom prepoznavanju
nastao je i ovaj projekat.
Zbornik je podeljen na etiri celine, nejednakog obima. Prvu
celinu ini saeti pregled (auto)percepcija, saznanja i reprezenta-
cija junoslovenskih zajednica u dugom istorijskom trajanju te,
od kasnog 18. veka nadalje, koncepcija junoslovenskih slinosti i
razlika, uzajamnosti i zajednitva, odnosno jugoslovenskih ideo-
logija i politika u raznim junoslovenskim nacionalnim tradicija-
ma do 1918. godine. Napisao ga je Drago Roksandi.
20
Drugi deo kome pripada preteno politika istorija dalje je

segmentiran, logino pratei put prema kome se Jugoslavija i
razdruila na konstitutivne elemente njenog federalizma, s izu-
zetkom dve pokrajine koje su, takoe, imale svojih izrazitih speci-
finosti u drugoj Jugoslaviji. Svaka od ovih celina: Slovenija (Boo
Repe), Hrvatska (Ivo Goldstein), Srbija (Latinka Perovi), Bosna
i Hercegovina (Husnija Kamberovi), Crna Gora (erbo Rasto-
der), Makedonija (Ljubica Janeva i Aleksandar Litovski), Vojvo-
dina (Milivoj Belin) i Kosovo (Mrika Limani), napisana je kao
pregledni tekst, ali su ciljano birani autori koji su istraivali nave-
denu tematiku, pa su u svoje radove mogli da ukljue i vlastite
ire heuristike kapacitete. Svi tekstovi u ovom delu zbornika pra-
te razvoj nacija i istorijskih pokrajina koje su 1918. ule u sastav
Kraljevine SHS sa kratkim osvrtom na XIX vek. Nakon pregleda
istorije u prvoj Jugoslaviji i za vreme Drugog svetskog rata, du-
na panja u svakoj od ovih istorija je posveena razvoju date repu-
blike ili pokrajine u republikanskoj Jugoslaviji, do njenog raspa-
da 1991. U veini sluajeva autori su prikazali i postjugoslovenski
period i bilans istraivanih drava nakon izlaska iz jugoslovenske
zajednice. Time smo, po prvi put u istorijskoj nauci, na jednom
mestu dobili polazne i zakljune bilanse svih elemenata jugoslo-
venske zajednice i to u jednoj longitudinalnoj i multidimenzional-
noj perspektivi.
Trei deo zbornika ini nekoliko radova koji, nasuprot pret-
hodnom poglavlju, u fokusu imaju Jugoslaviju kao celinu: njeno
drutvo, privredu, kulturu, svakodnevni ivot Jugoslovena. Autori
u svojim prilozima nastoje da obuhvate dinamiku razvoja jugoslo-
venskog prostora tokom XX veka, osvetljavajui vane aspekte kao
to su pitanja socijalne emancipacije, modernizacija drutva, pro-
mene u drutvenoj strukturi, obrazovanju stanovnitva, ime se u
najveoj meri bavi prilog Srana Miloevia. Ekonomsko-istorij-
sku dimenziju jugoslovenskog XX veka dao je Vladimir Gligorov,
koji je u sekularnoj perspektivi, naroito istiui negativan uinak
21

nacionalistikih impozicija u ekonomskim politikama, uoio kao

bitnu odliku ekonomske istorije Jugoslavije niz pogrenih odluka,
koje su onemoguavale konvergentne razvojne procese kakvi su
Jugoslaviji bili neophodni, kako bi se prevazile prevelike regio-
nalne razlike u ekonomskoj razvijenosti. U tekstu Nenada Maku-
ljevia, posveenog jugoslovenskoj kulturi (preteno umetnosti),
autor je zapravo u sredite interesovanja stavio sloenu interak-
ciju kulture i politike, tanije interakciju umetnosti i jugosloven-
ske ideje od sredine XIX veka, kao i njen revolucionarni sadraj,
otpore snanijoj ideologizaciji i uklopljenost u epohalne svetske
trendove u umetnosti u vreme socijalistike Jugoslavije. U prilogu
Igora Dude prikazan je svakodnevni ivot stanovnika Jugoslavije,
koji je obeleen kontinuiranim osvajanjem viih standarda stano-
vanja, zadovoljavanja raznih ivotnih potreba, popunjavanja slo-
bodnog vremena. To se naroito odnosi na drugu polovinu veka,
kada su najiri slojevi stanovnitva zakoraili krupnim koracima
u ivotne uslove kakve su mnogi Jugosloveni roeni u Kraljevi-
ni teko mogli i zamisliti u najmlaem uzrastu, da bi za deceni-
ju ili dve ti uslovi postali njihova realnost i realnost veine graa-
na Jugoslavije.
Na kraju, dva teksta ine poslednju, etvrtu celinu, koja se bavi
percepcijama Jugoslavije. Prilog Mitje Velikonje bavi se fenome-
nom post-Jugoslavije na prostoru koga je nekad obuhvatala zajed-
nika drava. Velikonja se bavi razliitim diskurzivnim praksama
i naracijama o Jugoslaviji posle njenog raspada, uoavajui prvo-
bitnu damtatio memoriae, potom paralelizme seanja, njihovu
konfliktnost, dijalektiku seanja i zaborava, instrumentalizaci-
ju seanja, sve do pojave nostalgije kao retrospektivne utopije. S
druge strane, tekst Volfganga Hepkena bavi se evropskim percep-
cijama Jugoslavije.
Ipak, upotpunjavanjem portala i izlaskom zbornika nije zavren
rad na ovom projektu. Njegov ivot, zapravo, tek poinje. Povrat-
na informacija i razliite reakcije u svakom od zainteresovanih
22
drutava mogli bi biti jednako dinamini kao i istraivaki rad

na ovom projektu. Rezultati projekta neminovno e se apriorno
sudariti sa dominantnim ideolokim matricama, naroito s naci-
onalistikim predrasudama u svakom od drutava o kojima je re.
Svoje stanovite iznosie i akademska zajednica.
Ve je raznovrsnost istraivakih polja ukazivala na interdisci-
plinarnost i multiperspektivnost sa kojom se krenulo u rad na pro-
jektu. Nacionalna ili ideoloka pluralnost je, iako prisutna, ipak,
bila u drugom planu. Istraivaka multiperspektivnost je bila pri-
oritet. lanovi projektnog tima su u ovom zborniku kao i u istra-
ivakim radovima na portalu nastojali da u to ravnopravnijoj
meri svi sastavni delovi Jugoslavije budu zastupljeni. To je inje-
nica proistekla iz specifinih okolnosti da su, zbog razliitih pre-
preka, kojih je na sreu sve manje, istraivanja nacionalnih istori-
ja drava nastalih raspadom Jugoslavije, kao i najbolji poznavao-
ci tih istorija, jo uvek koncentrisani u svakoj od drava obuhva-
enih projektom. Jedan od ciljeva projekta je da se i to stanje na
izvestan nain izmeni i da se razvije i intenzivira meusobno inte-
resovanje za istoriju susednih drava. Otuda je vei deo zborni-
ka posveen pojedinim nacionalnim perspektivama, koje marki-
raju probleme i osobenosti specifine za svaku konkretnu sredinu
i koje se u sumarnom pregledu mogu izgubiti. Radovi u zborniku,
meutim, ne gube iz vida jugoslovenski okvir, iako veoma razno-
liko tretiraju njegov znaaj. Otuda su ovo, zapravo istorije Jugosla-
vije koje kao celina omoguavaju da se reljefno vidi koliko je kom-
pleksna bila njena istorija.
Milivoj Belin
Sran Miloevi
23
I
Viestruka
jugoslavenstva kako
jugoslavenski narodi
ulaze u Jugoslaviju
jugoslavenstvo prije jugoslavije* jugoslavenstvo prije jugoslavije*
jugoslavenstvo
prije jugoslavije*
DRAGO ROKSANDI
Pojam (jugo)slavenstvo neologizam je njemakog podrije-

tla (Slawentum), to asocira na tvorbeno i znaenjski usporedivi
njemaki pojam Deutschtum, stvoren oko 1770. godine, u pokre-
tu Sturm und Drang, tj. u formativnom razdoblju modernog nje-
makog nacionalizma. Johann Gottfried Herder (Mohrungen,
25. avgust 1744 Weimar, 18. decembar 1803), kontemplirajui o
odnosu miljenja i jezika, razvio je pojmove narodnoga genija i
narodnog jezika, odnosno utemeljio romantiarsku koncepciju
nacije. U svojoj filozofiji povijesti ovjeanstva visoko je vredno-
vao budunost slavenstva, a kako je inae bio jedan od vodeih
njemakih/europskih mislilaca koji su razvijali koncept Kultur-
nation, tj. model filoloko-literarne konstrukcije nacija (narod-
nih preporoda), inae je nezaobilazan u bilo kakvu pokua-
ju razumijevanja procesa nacionalnih integracija veine (ju-
no)slavenskih nacija. Bio je tim vaniji to je implicirao kasnije
* Budui da se u lancima posveenih jugoslavenskim batinama pojedinih naroda koji
su konstituirali Jugoslaviju u vrijeme njezina raspada dosta raspravlja o povijesti jugo-
slavenstva prije stvaranja Jugoslavije, autor ovog lanka napisanog nakon prethodno
spomenutih odluio se za priruniki, autorski profilirani prikaz velikih tema.
27
Viestruka jugoslavenstva kako jugoslavenski narodi ulaze u Jugoslaviju
uvelike izgraivana naela slavenske uzajamnosti i sveslavenstva.

Jn Kollr (Moovce, 29. jul 1793 Be, 24. januar 1852) razvio je
ta naela, koja su u cijelome slavenskom svijetu a naroito ju-
noslavenskom imala velik utjecaj (ber die literarische Wechse-
lseitigkeit zwischen den verschiedenen Stmmen und Mundarten
der slawischen Nation /O knjievnoj uzajamnosti razliitih ple-
mena i narjeja slavenske nacije (1837)/.
Meutim, nacije, shvaene primarno kao suveren narod, u
dugom XIX stoljeu ve su nakon Francuske revolucije 1789.
godine postajale povijesni akteri koji su totalizirali iskustvo
narodne prolosti, narodnu sadanjost i budunost, pa je tako i
(jugo)slavenstvo, izvorno kao fenomen junoslavenske uzajamno-
sti, pojmovno stubokom mijenjalo svoja znaenja u razliitim
nacionalnim tradicijama. S tog stajalita, (jugo)slavenstvo ne moe
biti analitiki pojam, ali mora biti predmet analize, i to u svim svo-
jim distinktivnim, konkretnohistorijskim oitovanjima, to znai
i kao ideologem.
Iako Duden sada Slawentum tumai kao Wesen und Kultur der
Slawen, a Deutschtum kao 1. Gesamtheit der fr die Deutschen
typischen Lebensuerungen; deutsche Wesenart; 2. Zugehrig-
keit zum deutschen Volk; 3. Gesamtheit der deutschen Volksgrup-
pen im Ausland, ove su definicije za povjesniara arheoloke, jer
tek redukcionistiki prate znaenjske pomake obaju pojmova od
XVIII do XX stoljea. Zadaa je povjesniara izvoditi znaenja iz
teksta i konteksta. S tim u vezi, najprije treba neto rei o juno-
slavenskom kontekstu jugoslavenstva u transepohalnom obzorju.
I
Iako se danas vrlo inovativno raspravlja o ranoj slavenskoj
etnogenezi (npr. F. Curta, D. Dzino, V. Sokol), Juni Slaveni
jedini su Slaveni koji su se na razmeu kasne antike i ranog sred-
njeg vijeka nali unutar limesa Rimskog carstva i ustalili u pre-
djelima izmeu Sredozemlja i Dunavskog sliva. Naseljavali su se
28
u predjelima koji su morem i/ili kopnom povezivali i/ili razdva-

jali njegove zapadne i istone dijelove jedne preteno latinizi-
rane, a druge preteno helenizirane, odnosno Rim i novi Rim
(Konstantinopol, slavenski Carigrad). Dapae, to je jedinstven
prostor u kojem se, prema epigrafskim nalazima, u istim tekstovi-
ma mogu pronai i latinski i grki dijelovi ili, pak, latinski teksto-
vi napisani grkim slovima. Bio je to istovremeno jedini europski
prostor u kojem su se nakon slavenskih seoba, a do kraja prvog
tisuljea, naselili i ustalili posljednji valovi seoba naroda s euro-
azijskih razmea (Bugari i Maari), ali i jedini u kojem se kasno-
antika romanizacija odrala, ak i ondje gdje je najkrae trajala
i bila relativno najudaljenija od svog rimskog epicentra (Rumu-
nji). Dalje, bio je to jedini europski prostor gdje su se, jedni pored
drugih odrali Heleni i barbari, Romani i barbari itd. Jedi-
ni je bio i po tome to je pokrtavanje zapoelo vrlo rano, a zavr-
ilo vrlo kasno, s mnotvom jurisdikcijskih, obrednih, pa konfesi-
onalnih i eklezijalnih prijepora na pokretnim razmeima kran-
skog Zapada i Istoka, ali i duboko ukorijenjenih poganstava, here-
za a, od XV stoljea nadalje, s autohtoniziranim islamom. Nema
nijedne europske monoteistike religije koja u njemu nije posta-
la autohtona! Bio je to jedinstveni europski prostor u kojem je
nastala i opstala glagoljika, irilika i latinika, pa ak i arebi-
ka slavenska pismenost, i to usporedno uz grku i latinsku jezi-
nu kulturu.
Jo neto, moda i najvanije. Bio je to jedini europski prostor,
prvo, u kojem su epicentri hegemonijalne moi uvijek bili neg-
dje izvan njega samog, te drugo, koji od kasne antike nikada nije
kontrolirao samo jedan imperij. Upravo u razdoblju junoslaven-
skih i balkanskih nacionalnih integracija u dugom XIX i krat-
kom XX stoljeu nije bilo europske i globalne sile koja se u nje-
mu nije ogledala. Svim imperijima bio je taj prostor periferijski
i svima je njima na razliite naine u drugaijim vremenima bio
krajite! Izmeu cca. 1500, i 1800. godine sociodemografske,
29
etnodemografske i konfesionalnodemografske prilike u itavom

tom prostoru toliko su se izmijenile i nadasve uslonile da su se
inae europski zakanjeli modernizacijski i nacionalnointegracij-
ski procesi u Junih Slavena suoavali s izazovima koji su rijet-
ko gdje u Europi bili tako veliki. Jugoslavenstvo je time u mno-
tvu razliitih inaica ve u XIX stoljeu daleko prelo granice
koncepata i praksi jezinih i kulturnih slavenskih uzajamnosti.
Meutim, realna politika opcija, jednako tako na razliite naine,
postalo je tek kada su se u uvjetima svjetskog rata raspali imperi-
ji europskog starog poretka (Habsburka monarhija, Osmansko
carstvo, ali i Rusko carstvo).
Nema junoslavenskog naroda, kao i nijednog drugog na spo-
menutim prostorima koji, iz perspektive XIX i XX stoljea u svojoj
srednjovjekovnoj epohi nije imao zlatno doba. Modernim Slo-
vencima bila je to Karantanija (626745), Hrvatima doba narod-
nih vladara (konac VIII stoljea1102) /kralj Tomislav (925?), kralj
Petar Kreimir IV/, Crnogorcima, ali i Srbima, dakako, na razlii-
te naine, doba dinastije Vojislavljevia (10181186) /kralj Mihaj-
lo Vojislavljevi (1077)/, Srbima doba dinastije Nemanjia (1168
1371) /kralj Stefan Prvovenani (kralj 1217) i Stefan Duan (car
1346)/, Makedoncima i Bugarima (takoer na razliite naine)
Samuilovo Carstvo (9761014), Bonjacima, Hrvatima i Srbima u
Bosni i Hercegovini, iznova na razliite naine, dinastija Kotro-
mania (cca. 12501463) /ban i kralj Tvrtko I (1353 1377, i 1377
1391)/. Nasuprot tome, nema nijednoga junoslavenskog naroda
koji ne batini tradiciju razliitih povijesnih poraza (paradigmati-
an primjer, Kosovo) te koji u XIX i XX stoljeu nije teio naci-
onalnoj obnovi svoje nekadanje veliine, dakako, pod zatitom
i s podrkom jedne ili vie europskih i globalnih sila, svjetovnih
i/ili duhovnih. Pritom su se meusobne granice uvijek manje ili
vie preklapale (i preklapaju se), a batinski je bilo i, moe biti
sporno sve drugo (etnos, jezik, kultura itd). K tome, za razliku od
srednjovjekovne epohe, moderne junoslavenske nacije XIX i XX
30
stoljea, im se konstituiraju kao teritorijalne drave-nacije ute-

meljene na naelu nedjeljivosti suvereniteta neizbjeno se te-
ko suoavaju s kompleksnim realitetima vlastitih drutava i kul-
tura. Jedva da se koja granica u njima, bilo koje naravi, podudara
s dravnom granicom! Osim toga, upravo zbog spomenute kom-
pleksnosti, nema junoslavenske drave-nacije koja nema poli-
centriku geografsku, drutvenu, gospodarsku i kulturnu morfo-
logiju, koja se iznutra ne bi odupirala nacionalnoj hegemoniza-
ciji po mjeri interesa epicentara dravne i nacionalne moi.
Jugoslavenstvo je u osnovi bilo jedini pokuaj da se endoge-
nim procesima, odozdo, dakle meu Junim Slavenima u sred-
njo-jugoistonoj Europi izae iz (sub)regionalnih logika opstan-
ka na periferijama imperijalnih poredaka, da se konstituiranjem
viestruko sloene dravne zajednice svima zajami bolja budu-
nost, prema mjeri vlastitih potreba. Meutim, takva idealtipskog
jugoslavenstva, dakako, nikada nije bilo. Nije ga ni moglo biti, jer
su dinamike meuovisnih promjena izvana i iznutra spreava-
le sve nacije pojedinano u srednjoj i jugoistonoj Europi u razvo-
ju. Bile su prisiljene izdvajati velike dijelove svojih potencijala za
oruane snage ili policijske efektive zbog sporova ili sukoba unu-
tar vlastitih granica ili sa susjedima, u miru ili u ratu. Ponavlja-
mo, jugoslavenstvo kao alternativa dobilo je svoju prvu ansu tek
kad su se u Prvom svjetskom ratu raspali imperiji koji su u spo-
menutom prostoru imali hegemonijalni status u dugom vremen-
skom trajanju. No, Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca meu-
narodno su legitimirale sile pobjednice u ratu koje s njome nisu
graniile (Sjedinjene Amerike Drave, Velika Britanija, Fran-
cuska), a ona koja jest (Italija) bila je istovremeno najvea vanj-
ska opasnost za sam meunarodni opstanak jugoslavenske dra-
ve. K tome, donekle s izuzetkom Grke, nije bilo nijedne susjed-
ne drave s kojom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca nije imalo
otvorene ili prikrivene teritorijalne sporove. Dakle, jugoslavenska
alternativa u srednjo-jugoistonoj Europi u ishoditu nije mogla
31
izbjei periferijalizacijske efekte, u biti upravo onakve radi kojih je

i bila stvorena.
II
Proglaenjem Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca 1. prosinca
(decembra) 1918. godine ishitrenim ujedinjenjem Drave Slove-
naca, Hrvata i Srba s Kraljevinom Srbijom veina Srba i Hrva-
ta te, tada, bosansko-hercegovakih i sandakih muslimana nala
se u granicama iste, junoslavenske drave i to, prvi put u povije-
sti. Bio je to sluaj i s Crnogorcima, koji su ujedinjenjem Kraljevi-
ne Crne Gore s Kraljevinom Srbijom na Podgorikoj skuptini od
24. do 29. studenog (novembra) 1918. godine uli u novu dravu
duboko nacionalno podijeljeni. Konstitutivno priznati Slovenci
inae, kao i Hrvati, vitalno povrijeene rtve Londonskog ugovo-
ra iz 1915. godine te konstitutivno nepriznati Makedonci, tek su
dijelom postali njezini graani. Prvi su to bili u osnovi po nae-
lu samoopredjeljenja, a drugi, logikom meunarodnog prizna-
nja granica Kraljevine Srbije iz 1913. godine. Makedoncima i dru-
gim iteljima Makedonije bilo je uskraeno pravo na samoopre-
djeljenje, kako sa srpske, tako i s bugarske i grke strane. Imaju-
i na umu i da su pripadnici najbrojnijih nacionalnih manjina
albanske, maarske, njemake i turske postali iteljima Kralje-
vine Srba, Hrvata i Slovenaca neovisno o njihovoj volji, kapitalno
je pitanje, jo uvijek istraivaki otvoreno, to je sve bilo jugosla-
venstvo svakome spomenutom narodu prije navedenog datuma,
te koliko su tog dana bila ispunjena/iznevjerena njihova povije-
sna oekivanja.
Pitanje je jo vanije i zato to su Juni Slaveni Habsburke
monarhije uvelike sudjelovali u ratu protiv Srbije i Crne Gore, a
bili su i vani akteri okupacijskog poretka u objema zemljama.
Mnogi su, pak, austrougarski Juni Slaveni sudjelovali kao dobro-
voljci na srpskoj, ili strani Antante to takoer itekako valja
imati na umu. Junoslavenska politika emigracija iz Habsburke
32
monarhije 19141918. s Jugoslavenskim odborom kao kljunim

akterom, ali i jugoslavenski pokret meu junoslavenskim ise-
ljenitvom iz Austrougarske u svijetu, sutinski su mijenjali sliku
Prvog svjetskog rata kao bratoubilakog meu ljudima i narodi-
ma koji su se 1918. godine opredijelili za ivot u zajednikoj dravi.
Bez navedenog, bilo bi vrlo teko meunarodno legitimirati bilo
kakvu drugu narav Prvog svjetskog rata meu Junim Slavenima
nego kao bratoubilaku.
III
Hrvati i Srbi su 1. prosinca 1918. godine bili ve stari europ-
ski narodi. I svi drugi, slavenski i neslavenski narodi u granica-
ma Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, bili su takoer, kao to
je naglaeno, povijesno duboko ukorijenjeni na razmeima sred-
nje, jugoistone i sredozemne Europe, neovisno o tome kako su i
kada sve bili etniki atribuirani i koliko su do tada ve bili kon-
stituirani kao moderne nacije. Neovisno o velikim meusobnim
razlikama, svima im je zajedniko bilo jedino to da su 1918. godine
bili na periferijama modernizacijskih procesa koji su u dugome
XIX stoljeu promijenili civilizacijsku morfologiju Europe i svi-
jeta. Pitanje povijesti prije stvaranja Jugoslavije time se u svakom
pojedinanom sluaju postavljalo referirajui se na Kosellecka
s jedne strane, kao pitanje batinjenih iskustava kojima je sva-
ki narod ulazio u novu dravu (Erfahrungsraum) i, s druge strane,
kao pitanje oekivanja od novoproglaene drave u vremenu ula-
ska (Erwartungshorizont).
Jugoslavenstvo prije stvaranja Jugoslavije s tog je stajalita
nadasve problem epohe konstituiranja modernih junoslavenskih
nacija, dakle od kasnog XVIII stoljea nadalje, te problem epo-
he modernizacijskih transformacija u Europi i svijetu, u kona-
nici neovisno o tome koliko i kako su pojedine junoslavenske
zajednice u tim procesima participirale. Kako batinjena isku-
stva, tako i obzorja oekivanog fenomeni su i procesi koji iziskuju
33
konkretnohistorijsku analizu. Oni, dakle, podlijeu i trajanjima i

promjenama, pa je povijest jugoslavenstva prije stvaranja Jugosla-
vije u svakoj situaciji jednako tako bila u stvaranju, ako je jugosla-
venstvo uope bilo povijesno aktualno. Dakle, jugoslavenstvo u
svim svojim raznolikim oitovanjima uvijek je bilo izmeu isku-
stva (za)miljenog i (ne)ostvarenog u povijesno otvorenim ju-
noslavenskim nacionalnointegracijskim i modernizacijskim pro-
cesima. Kao to su se drutva na slavenskom Jugu konvulziv-
no modernizirala, tako su se i junoslavenske nacije nacionalno
integrirale optereene mnotvom zakanjenja prema razliitim
europskim modelskim obrascima, kontradiktornih (samo)prepo-
znavanja, inkluzija i ekskluzija, teritorijalnih logika itd. Svi su se ti
fenomeni i procesi reflektirali i u iskustvima i praksama jugosla-
venstva prije stvaranja Jugoslavije.
Pritom je bitno imati na umu da su razvojne logike kako
Habsburke monarhije, tako i Osmanskog carstva od druge polo-
vine XVIII do poetka XX stoljea mogle na razliite naine ubr-
zavati i/ili usporavati modernizacijske i nacionalnointegracijske
procese u Junih Slavena pojedinano, redovito na kontradik-
torne naine (osmanska Peka patrijarija /15571766/ i habsbur-
ka Karlovaka mitropolija vs. transregionalna disperzija srpskog
pravoslavlja, habsburki imperijalni ilirizam vs. ilirska ideologija
hrvatskog narodnog preporoda, habsburko-osmanski trgovinski
odnosi nakon 1718. godine vs. trgovinsko i prometno umreavanje
junoslavenskih zemalja itd.)
S tog su stajalita sloeniji bili modernizacijski i nacionalno-
integracijski procesi u Hrvata i Srba, jer su oni bili podanici oba-
ju imperija, dakako, daleko sloeniji u Srba nego u Hrvata, jer je
Srba bilo razmjerno mnogo vie s habsburke strane nego Hrvata
s osmanske, a akteri nacionalne integracije bile su i dvije autono-
mne drave, pa kraljevine Srbija, ali, svim kondicionalima una-
to, i Crna Gora. Obje su meunarodnopravno priznate na Ber-
linskom kongresu 1878. s time to je Srbija postala kraljevinom
34
1882, a Crna Gora 1910. godine. Obje su imale autohtone dinasti-

je, to je u jugoistonoj Europi XIX i XX stoljea bila prije iznim-
ka nego pravilo (Petrovii, Obrenovii, Karaorevii). Nijedna
ova dinastija nije imala plemiko podrijetlo, to su doista bili slu-
ajevi, praktiki bez presedana u Europi u to doba. S druge stra-
ne, Trojedna Kraljevina Hrvatska, Slavonija i Dalmacija jedina je
meu svim Junim Slavenima imala sauvan dravnopravni kon-
tinuitet u praktiki milenijskom rasponu, neovisno o tome to od
1102, formalnopravno nije bila neposredni meunarodni subjekt
i to teritorijalno nije bila integrirana pod vlau Habsburgovaca
(15271918)
IV
Poseban je istraivaki problem jugoslavenstvo avant la lettre, tj.
jugoslavenstvo prije jugoslavenstva o kojemu je rije u ovom pri-
logu. Rije je o fenomenima i procesima koji su anticipirali (ju-
no)slavensku uzajamnost, odnosno (juno)slavensko zajednitvo.
Na ovome mjestu dovoljno je ograniiti se na nekoliko primjera.
Jovan Raji (Sremski Karlovci, 11. novembar 1726 manastir
Kovilj, 11. decembar 1801), europski obrazovani teolog i filozof te,
nadasve, povjesniar, zakljuio je 1768. godine rukopis svoga obi-
mnog, etverosveanog djela naslovom bez presedana:
,
Objavio ga je nakon mnogih oklijevanja u Beu, 1794, i
1795. godine, zahvaljujui ustrajnosti mitropolita Karlovake arhi-
episkopije Stevana Stratimirovia. Shvaajui da srpsku povijest
ne bi mogao napisati slijedei teritorijalno naelo, Raji se opredi-
jelio za povijest naroda, to je u europskoj historiografiji tog doba
ve bio legitiman pristup. Imajui na umu, istovremeno, slaven-
ska dakle, ne konfesionalna! obzorja srpske povijesti, povezao
je srpsku povijest s najbliima, bugarskom i hrvatskom: R[aji] je
prvobitno eleo da istoriju Srba povee sa istorijom svih Slovena,
pre svega Rusa, ali je od toga plana morao odustati, pa je izlaganje
35
ograniio na June Slovene, a pregled znanja o Slovenima uop-

te, njihovim poecima i postojbinama, imenu, jeziku, obiajima
i verovanjima dao je u uvodu, zatim je izloio istoriju Bugara od
poetka do pada Drugog bugarskog carstva, saeto je prikazao
istoriju Hrvata, a sav ostali deo (tri od etiri sveske) posveen je
srpskoj istoriji (irkovi Mihalji 1997: 614). Svjetovna kon-
cepcija djela, izvedena u, makar i limitiranom, junoslavenskom
kontekstu, bila je ispred svog vremena u srpskoj kulturi, ali je i
srpska historiografija modelski dugo vremena bila bez alternati-
ve Rajievu djelu, srpskoj povijesti u junoslavenskom kontekstu.
Kada je Josip ipu (Karlovac, oko 1770 ?), Horvatsan Karlo-
vacski, u Temely xitne tergovine polag narave y dogacsajev, objav-
ljenima u Zagrebu 1796. godine inae, posveenih zagrebakom
biskupu Maksimilijanu Vrhovcu otvorio pitanje moderne stan-
dardizacije hrvatskog jezika, nije se ograniio na hrvatske jezine
tradicije: Mnogima naime moe biti znano kako razliito govori
Donji Saksonac od Gornjega, a njih obojica od vabe, Austrijan-
ca, Porajnjanina i vicarca, da jedan drugoga doista mogu razu-
mjeti jedva koju rije. Te ipak, njihovi pismeni ljudi i pisci razgo-
varaju svagdje jednako istim, skladnim i svakomu meu njima
razumljivim jezikom, sjedinjeni u pravilima i izgovoru. Na slav-
ni narod ima jo, mislim, dugo do takve sloge; kad ne bi bio toliko
rairen i golem, moe biti da bi odavna bio pokojni, koliko ga sila
sa svake strane zastire, gdjegod i zatire (ipu 1993: 8 /prijevod:
dr Mijo Lonari/). Referirajui se na njemaku jezinu situaciju i
govorei o toliko rairen(om) i golem(om) na(em) slavn(om)
narod(u), ipu je oito apelirao na svoje itatelje da se ne oglu-
e razmiljajui o modernom hrvatskom jezinom standardu
o slavistike poticaje koji su tada ve dolazili od ljudi poput Jose-
fa Dobrovskog (Gyarmat, 17. jul 1753 Brno, 6. januar 1829), e-
kog filologa i slavista, ali i jednoga od kljunih aktera ranog e-
kog nacionalizma.
36
Svojom predstavkom od 19. svibnja (maja) 1790. godine, upu-

enom Hrvatskom saboru, zagrebaka Kraljevska akademija zna-
nosti preporuila se monoj zatiti stalea i redova u molbi da
joj se dodijeli sveuilina povlastica (idak 1969: 317319). Pro-
fesorski zbor to je inicirao nakon sloma jozefinistikog poretka
u Habsburkoj monarhiji i obnovljene staleke ustavnosti, te u
ozraju tektonskih potresa u europskom starom poretku nakon
Francuske revolucije 1789. godine. Napravio je to u vrijeme kada
se oekivalo da e habsburka vojska nastaviti svoj protuosman-
ski pohod prema Bosni i Srbiji, zapoet 1788. godine, nakon to je
8. listopada (oktobra) 1789, uspjela zauzeti Beograd. Traei sve-
uilinu povlasticu, Kraljevska akademija argumentirala je:
ako uzmemo u obzir sadanje prilike kada se ozbiljno pomilja
ne samo na uklanjanje zapreka znanostima nego i na namjeta-
nje samo graana nae domovine na sve slube u ovim kraljevi-
nama, i ako malo razmotrimo i budue prilike pa i to da e ne
samo onaj dio Hrvatske koji jo uvijek jeca pod turskim jarmom
nego i kraljevine Bosna i Srbija kako se po povoljnom zname-
nju koje smo dosada zamijetili moe nagovijetati biti oslobo-
eni i da e tako ove slavne kraljevine biti gotovo proirene, sma-
tramo da je ne samo dino i korisno nego i sasvim nuno posje-
dovati u svojoj sredini takvo sveuilite u koje e se kad se uklo-
ne sve zapreke znanstvenom radu i kad se pribave sredstva za
njegov razvoj domaa mlade stjecati u veoma velikom broju
i obrazovati u svim znanostima i plemenitim umijeima za vre-
nje razliitih slubi u svojoj domovini (idak 1969: 318). U vrije-
me kada je maarski staleki nacionalizam ve bio u punom uspo-
nu, a kad je hrvatskim staleima bilo najvanije zatititi vlastiti
status quo ante, profesorski zbor Kraljevske akademije oglasio se
smatrajui da smo ovim poniznim prijedlogom upuenim slav-
nim staleima i redovima donekle ispunili svoju dunost kao gra-
ani koji se u doputenoj mjeri brinu za ope dobro! Bila je to
37
anticipacija modernoga hrvatskog nacionalizma, ali u kontekstu

koji nije bio iskljuivo hrvatski, jer je ukljuivao i Bosnu i Srbiju,
kao kraljevine.
Inae su vodei beki slavisti slovenskog i hrvatskog porijekla
(Jernej Kopitar /Repanj, 21. avgust 1780 Be, 11. avgust 1844/,
Franc Mikloi /Ljutomer, 29. novembar 1813 Be, 7. mart 1891/,
Vatroslav Jagi /Varadin, 6. jul 1838 Be, 5. avgust 1923/ i Milan
Reetar /Dubrovnik, 1. februar 1860 Firenza, 14. januar 1942/)
imali veliki utjecaj na procese junoslavenskih jezinih standar-
dizacija, a posebno na jezino pribliavanje Hrvata i Srba. Naj-
vei uspjeh s time u vezi bio je postignut Kopitarevim utjeca-
jem na ingenioznog samouka Vuka Stefanovia Karadia (Tri,
6. novembar 1787 Be, 7. februar 1864), koji je u Beu ivio od
1813. godine do smrti. Karadievom jezinom reformom, ute-
meljenom na novotokavskoj ijekavtini, srpski su jezik i iril-
sko pismo radikalno odvojeni od svoje slavenosrpske tradicije,
odnosno od organske otvorenosti prema ruskom jeziku. Mnogo
sloeniji razvoj hrvatskog jezika u trima knjievnim tradicijama
(akavskoj, kajkavskoj i tokavskoj), koje su meusobno manje ili
vie interferirale u ranom novom vijeku, nakon razdoblja 1780
1815. sve se vie usmjeravao k standardizaciji na vlastitoj tokav-
skoj batini. Time je bio otvoren proces koji je u razdoblju od 1835.
do 1850. godine stvorio pretpostavke za Beki knjievni dogo-
vor vodeih hrvatskih i srpskih jezikoslovaca, kljunom inicija-
tivom u procesu jezinog pribliavanja Hrvata i Srba, Bonjaka i
Crnogoraca.
V
U navedenim je sluajevima implicitno (juno)slavensko
obzorje preduvjet modernizacijskog pristupa vlastitoj nacional-
noj problematici, tj. to je jugoslavenstvo in statu nascendi u peri-
odu ranog nacionalizma. Ipak ga se ne moe razumjeti iskljui-
vo iz modernizacijske perspektive. U povijesti junoslavenskih
38
naroda, kako u ranome novom vijeku, tako i u dugom XIX sto-

ljeu tradicija i inovacija stalno sustjeu jedna drugu, to je tipi-
no za europske periferije. Slavenski horizonti opstoje u srednjem
vijeku u iskustvima raznih slavenskih naroda zahvaljujui staro-
slavenskoj jezinoj i kulturnoj batini, uvelike otpornoj i na kon-
fesionalne razdjelnice da bi u epohama humanistikog i potom
baroknog slavizma dobili na vanosti europskim poticajima koji
e ostati djelatni sve do XX stoljea.
Protestantska margina u povijesti Junih Slavena imala je u
jezinom, pa i i u kulturnom smislu presudan utjecaj na nacio-
nalno oblikovanje Slovenaca, junoslavenskog naroda koji se u
dugom povijesnom trajanju odravao na raskrijima europskog
slavenstva, romanstva i germanstva. Primo Trubar (Raica, 9.
jun 1508. Derendingen, 28. jun 1586.) sazrijevajui i u slaven-
skom i u romanskom i u germanskom svijetu u vremenu reforma-
cije i kontrareformacije, u vremenu turskog straha te, jo ire,
promijenjene europske slike svijeta bio je ne samo protestant-
ski mislilac i propovjednik nego i humanist, a u slovenskoj kulturi
ostavio je trag koji ni posvemanja rekatolicizacija Slovenaca nika-
da nije mogla dovesti u pitanje. Meutim, njegovo djelovanje bilo
je junoslavenski projicirano, a najutjecajnije meu Hrvatima.
Slovenci kao podanici habsbukih nasljednih zemalja i Hrvati
u reliquiae reliquiarum inae nikada nisu bili toliko upueni jed-
ni na druge kao u razdoblju od 1526/1527, do 1606, izmeu izbo-
ra Ferdinanda I za hrvatskog kralja i itvatorokog mira, a prije i
poslije Bruke libele (1578). Intelektualne su razmjene meu lju-
dima s obiju strana hrvatsko-slovenske granice bile dalekoseno
poticajne, a junoslavenski protestantski imaginariji jedva da su
imali granica u vrijeme kad se htjelo obraati vjernike sve do Cari-
grada, neovisno o vjeroispovijesti. Mnotvo je snanih osobnosti i
s hrvatske i sa slovenske strane sudjelovalo u spomenutim razmje-
nama. Iako ih takvih vjerojatno ne bi bilo da nije bilo reformacije,
ne treba previdjeti mnogobrojne kulturne transfere bilo iz Italije,
39
bilo iz Njemake, koji su stigli u Hrvatsku slovenskim posredo-

vanjima, kako prije, tako i poslije reformacije. Iako se smisao tih
posredovanja promijenio nakon Bekog rata (16831699), jer su
se granice Kraljevstva Hrvatske i Slavonije pomaknule na istok do
Zemuna, bila su vana najmanje do Bekog kongresa 1815. godine.
Mavro Orbini (Dubrovnik, polovina 16. stoljea Dubrovnik,
1611) neovisno o tome to nije bio prvi koji je u ranom novom
vijeku pisao o Slavenima utemeljitelj je modernog poimanja sla-
venstva. U njegovu su se djelu Il Regno degli Slavi /Kraljevstvo
Slavena/ (Pesaro 1601) duh katolike obnove i erudicijska kultu-
ra amalgamirali na nain koji je daleko prelazio granice njego-
vih inicijalnih dubrovakih inspiracija. Stvorio je djelo koje je na
razliite naine postalo referentno u kulturama svih slavenskih,
a naroito junoslavenskih naroda. Orbinijevi su Slaveni staroza-
vjetnog porijekla: otac Jafetov, naime, znajui da nuno mora-
ju postojati tri stanja ljudskoga ivljenja i dodjeljujui svakome od
svojih sinova zvanje koje bi priliilo unaprijed utvrenim sklo-
nostima svakoga od njih, priopi im ovu svoju odluku: Ti e,
Semo, kao sveenik obnaati Boju slubu. Ti e, Hame, obrai-
vati zemlju i posvetiti se zanatima. Ti, Jafete, vladaj i brani zemlju
kao kralj i budi vian oruju kao vojnik () Stoga Slaveni, pote-
kli od Jafeta, bjehu oduvijek odvani na oruju i pokorie mno-
ge narode (Orbini 1999: 76). Orbini kazuje i tko su, pak, Slave-
ni njegova doba: Narodnosti i jezika slavenskoga nisu, naime,
samo oni koji nastanjuju Dalmaciju, Iliriju, Istru i Karpate, ve
i mnogi drugi znameniti i moni narodi, kao to su Bugari, Rasi,
to jest Raani, Srbi, Bosanci, Hrvati, Petogorci, to jest stanovni-
ci oblinjih pet planina, Rusi, Podoljani, Moskovljani i erkezi,
te isto tako i Pomeranci i oni nastanjeni u Venedskom zaljevu,
sve do rijeke Labe. One koji su preostali od njih, Germani i danas
zovu Slavenima ili Vendima ili Vindima: na koncu, to su Luia-
ni, Kaubi, Moravci, Poljaci, Litvanci, lezi i esi. Ukratko, pod-
ruje se slavenskoga jezika protee od Kaspijskog mora sve do
40
Saske, te od Jadranskog do Germanskog mora, gdje posvuda nala-

zimo puk slavenski (Orbini 1999: 77). Orbinijeva barokna slavi-
stika imagologija, objavljena u vrijeme iscrpljujueg habsburko-
osmanskog Dugog rata (15931606), imala je svoje junoslavenske
epicentre, kako ih je on ve u irokom raguzeocentrikom luku
mogao percipirati, kompilirajui mnogobrojne antike i srednjo-
vjekovne literarne izvore. Ona sugerira bitno razliito shvaanje
nacije od Herderova. Ipak, kao takva, ostala je trajnim vrelom ju-
noslavistikih inspiracija.
Transkonfesionalnom poimanju slavenstva u ranom novom
vijeku nesumnjivo je najvie pridonio isusovac Juraj Kriani
(Obrh kraj Ozlja, 1617, ili 1618 Be, 12. septembar 1683), koji je
zarana, ve u zaviaju stekao iskustva o tome kakvih sve razmjera
i posljedica mogu biti katoliko-pravoslavne meusobice. Obra-
zovan u Ljubljani i Grazu te Bologni i Rimu, Kriani je svoj ivot
posvetio crkvenom i kulturnom jedinstvu slavenskog Zapada i
Istoka, te podrci Rusiji da kao europeizirana zemlja postane pre-
porodnom predvoditeljicom slavenskih naroda. Ogromna njego-
va intelektualna produkcija, koja nije zastajala ni u vrijeme sibir-
skog progonstva, bila je daleko najveim dijelom u funkciji poziva
kojem se bio predao. Tragine epizode iz njegova ivota posvu-
danja nerazumijevanja od Rima do Moskve, pa i sibirska progon-
stva te, na kraju, smrt u Beu na dan kada je okonana osmanska
opsada sve su to svjedoanstva da je bio u raskoraku s vlasti-
tim vremenom. Neovisno o tome kako ga je tko kada percipirao,
bio je ili puki sanjar ili navjestitelj drugaijih budunosti. Jugosla-
venstva u dugom XIX stoljeu ne bi bilo ni bez sanjara, a ni bez
vizionara.
Nasuprot Krianiu, njegov je suvremenik pavlinski redovnik
Ivan Belostenec (Varadin, oko 1594 Lepoglava, 1675) velik dio
svog ivota proveo stvarajui opseni Gazophylacium seu Lati-
no-Illyricorum onomatum aerarium (sv. III, Zagreb 1740), prvi
hrvatski rjenik koji je sadravao kajkavski, akavski i tokavski
41
leksik s teitem na kajkavtini. Koliko god bio kreativan u

hrvatskoj kulturi, Pax Ottomanica u srednjo-jugoistonoj Euro-
pi u XVII stoljeu ograniila je njegove junoslavistike horizonte
erudicijskim konstruktima.
U Belostenevu rjeniku ak nema ni jasno razgranienih poj-
mova Slaven i Slovenec! Sclavus je Szlovenecz (I, 1092), ali
je i Sclavonia Szlovenzki orzag, a Sclavonicus szlovenzki (npr.
szlovenki jezik) (I, 1092). Szlovnecz je, pak, Illyrius, Illyricus, Scla-
vus. Szlovnka je Illyrica mulier, Szlovenki Orag je Illyrica, Illyris,
Illyrium, Illyricum, Sclavonia. Na kraju, Szlovenzki je Illyricus,
Illyricanus, Sclavonicus (II, 507).
Drugo, Croata je Horvath, Hervat, (a)ntiquits nominaban-
tur Curetes (I, 379). Croatia, olim Crobatia je Horvatzki orzak,
horvatzka zemlya, y Kralyevztvo (I, 379). Ali, Horvt, Harvat, Cro-
ata je i Illyricus, a Horvatzki orzag, ili zemlya. Croatiae regnum
(II, 129). Horvatki ili po horvatki je Croatic, Illyric (II, 129). Ili-
ri, Slaveni i Hrvati znaenjski se prepleu u Belostenca, ali je kraj-
nje upitno kada su njemu Slovenci Slovenci, a kada Slavonci, pa i
Slaveni.
Tree, Dalmata i Dalmatius je Dalmatin, Dalmatinka, a Dal-
matia je Dalmaczia, Dalmatinzki Orzag (I, 400). Za razliku od
meusobno isprepletenih Hrvata i Slovenaca, Belostenevi su
Dalmatinci u jednoj dimenziji od antike nadalje. Iako njegova
Dalmacija nije kraljevstvo nego zemlja, nije opisao prirodu odno-
sa s Hrvatskom!
Slian konstruktivistiki pristup, s epohalnim ogranienjem,
slijedio je u sluaju Bonjaka, Srba i Bugara:
Bosnya Orzag je Bosna zemlya, Bosnia, Misia, Regnum Bosniae.
Bosnyak, koi je iz Bosnye (II, 26).
Ratia je Thracia (I, 1020), a Thraca, Thracia je Rascia ili Valachia
magna ili Vlaski orzag (1210). Szrblyanin je Rascianus, a Szrbka
zemlya je Rascia, Servia (II, 498) Ulh je Valachus, Rascianus,
Trax, Tracus, Thracis (II, 569).
42
Blgarin je Bugarin, Bgar, Bulgarus, Maesus, a Bulgrki zem

lya, Bulgaria, Maesia Superior, Triballi (II, 34).
Zajedniki je nazivnik Belostenevih etimologiziranja implicit-
ni autohtonizam (Junih) Slavena u jugoistonoj Europi. Koliko je
odrivo vezivanje etnogeneze junoslavenskih naroda za njihove
antike predasnike jo uvijek je otvoreno pitanje, koje Belostenca
sigurno nije zanimalo kao kulturnoantropoloko, nego kao legiti-
macijsko u povijesnom smislu. Pri tome je oito bio dosljedan, pa
je s tog stajalita i Belostenec jedan od onih koji anticipiraju jedno
od velikih pitanja hrvatske i drugih junoslavenskih nacionalnih
integracija u XIX stoljeu koliko su kao narodi povijesno ukori-
jenjeni u svojim zemljama. Naime, logikom romantiarskog pri-
mordijalizma, oni koji su to vrsto bili u prolosti mogu s veim
pouzdanjem vjerovati da e se ondje odrati i u budunosti.
Fascinantno je u Belostenca prepletanje razliitih tipova iden-
titeta, to omoguuje mnogostruke konstrukcije, ali i otvara pro-
store za alternativna rjeenja koja e biti vezivno tkivo za sve njih.
Pavao Ritter Vitezovi (Senj, 7. februar 1652 Be, 20. januar 1713)
svojim pankroatizmom, formuliranim u spisu Croatia rediviva,
objavljenom u Beu 1701. godine, razrijeio je, dakle, dileme eru-
dita poput Belostenca i proirio hrvatsko ime na sve June Slave-
ne, pa je s time u vezi, meu ostalim, 1710. godine zavrio rad i na
prvoj modernoj povijesti Srbije (Serbiae illustrate libri octo).
Od 1701, do 1835. godine kada je Ljudevit Gaj (Krapina, 8. jul
1809 Zagreb, 20. april 1872) u Zagrebu pokrenuo Novine hor-
vatzke i Daniczu horvatzku, slavonzku y dalmatinzku, a koje je
ve sljedee godine preimenovao u Ilirske narodne novine i Dani-
cu ilirsku proces hrvatske nacionalne integracije eksplicitno se
opredijelio za program junoslavenskoga, ilirskog jezinog i kul-
turnog zbliavanja i povezivanja, ne naputajui staleki politiki
program dravnopravnog sjedinjenja hrvatskih zemalja: Ideolo-
gija ilirskog pokreta izraavala je dvije razine integracijskih kreta-
nja, hrvatsku i junoslavensku koja se najjae osjeala upravo na
43
hrvatskom prostoru smjetenom u sreditu dinaminog, sjever-

nog dijela jugoslavenskog prostora u dodiru sa slovenskim i dije-
lom se preklapajui sa srpskim prostorom. Junoslavenska ideja
neutralizirala je snane pokrajinske partikularizme te je imala
vanu funkciju u oblikovanju hrvatske nacije. Ujedno je omogu-
avala suradnju Hrvata i Srba u Hrvatskoj na ostvarivanju zajed-
nikih interesa izgradnji institucija potrebnih drutvu na pri-
jelazu iz feudalnog u graansko i ouvanju zasebnoga politi-
kog poloaja Trojedne kraljevine kao brane protiv madarskoga
politikog i nacionalnog ekspanzionizma (Stani 1990.: 133). U
tom je smislu ilirizam imao hrvatske intranacionalne i junosla-
venske internacionalne funkcije. Neovisno o tome to su njego-
vi uinci bili proturjeni, kako meu Hrvatima, tako i meu dru-
gim Junim Slavenima, posebno Srbima i Slovencima, neupitno
je da je ilirizam konkretno historijski otvorio pitanje u kakvom
odnosu trebaju/mogu biti procesi stvaranja junoslavenskih naci-
ja i razvitka modernih drutava. Pitanje je na razliite naine bilo
od ivotne vanosti za sve June Slavene. Praktini politiki uin-
ci bili su vidljivi u proljee 1848. godine. Iako je junoslavenska
inaica austroslavizma, liberalno utemeljenog projekta (kon)fede-
ralne konstitucionalne reforme Habsburke monarhije, ostala tek
na razini politikih aspiracija junoslavenskih nacionalnih elita,
(jugo)slavenstvo, koje je i konceptualno marginaliziralo ilirizam,
steklo je legitimitet u junoslavenskim nacionalnim integracijama
ponajvie hrvatskoj koji ni mnogobrojne kontroverze s njime
u vezi nee moi dovesti u pitanje sve do 1918. godine.
Ilirsko ime inae se osporavalo i meu Srbima i meu Sloven-
cima, a Teodor Pavlovi (Karlovo /danas: Novo Miloevo/, 14.
februar 1804 Karlovo, 12. avgust 1854), urednik Serbskoga narod-
nog lista koliko god podravao sveslavensku knjievnu vzai-
mnost isticao je: Krajnci nek budu Krajnci; Horvati Horva-
ti, a Srblji Srblji po osob, kad je pak o svima zajedno re, zovimo
se svi onako, kako se po prirodi zovemo i zvati moramo: roena,
44
jednoplemena, mila brao Jugoslavjani, Jugoslav! (Novak 1930:

7879).
Iskustvo simultane srpske nacionalnointegracijske fermenta-
cije u habsburkom i osmanskom podanitvu koje je, s jedne
strane impliciralo dinastiku/monarhijsku lojalnost, a, s druge,
agrarnu revoluciju reduciranu na birokratsku nacionalnu dravu
zrcali se u kritikom propitivanju socijalista Svetozara Markovi-
a odlunog zastupnika federalistikog rjeenja srpskog nacio-
nalnog pitanja, isto tako kao i nacionalnog pitanja svakog drugog
naroda s kojim se Srbi proimaju: Srpski narod se s jedne strane
mea s Bugarima, s druge s Hrvatima i s tree s Rumunima, a dva
naroda, Bugari i Hrvati, njegovi su najblii roaci po krvi i jezi-
ku. Gde su granice sjedinjenih Srba, nove srpske drave? To je te-
ko ostvariti, ako ne elimo da se posvaamo sa svim tim narodi-
ma. (...) Srpski narod nema nikakvih geografskih ili etnografskih
granica kojima bi bio odreen kao jedna jedinstvena celina. Da bi
se stvorila drava od pet do pet i po miliona Srba, srpski narod bi
morao da bude u neprijateljskom odnosu s Bugarima, Hrvatima i
Rumunima. Morao bi da preuzme ulogu osvajaa, kako to Maa-
ri danas ine.
Kada je narodnjaka hrvatska elita prihvatila jugoslavensko
ime, prihvatila ga je dosljednije nego bilo koja druga junoslaven-
ska nacionalna elita, ali treba naglasiti da je pritom imala podr-
ku brojnih utjecajnih Srba, prije svega iz Hrvatske, nerijetkih Slo-
venaca, pa donekle i drugih. Od Drutva za povjestnicu jugosla-
vensku (1850) i Arkiva za povjestnicu jugoslavensku (1851), preko
Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti (1866) utemelje-
ne najveim dijelom donacijom akovakog biskupa Josipa Jur-
ja Stossmayera (Osijek, 4. februar 1815 akovo, 8. mart 1905)
sve do Jugoslavenskog odbora (19151919), kojeg su inili utjecajni
Hrvati, Srbi i Slovenci, ratne izbjeglice iz Habsburke monarhije
s Franom Supilom (Cavtat, 30. novembar 1870 London, 25. sep-
tembar 1917) i Antom Trumbiem (Split, 15. maj 1864 Zagreb, 17.
45
novembar 1938), jugoslavenstvo kao koncept, kulturni i/ili politi-

ki program, praksa i nadasve imaginarij realiziralo se u mnotvu
proturjenih oitovanja kako meu Hrvatima, tako i drugim Ju-
nim Slavenima u Habsburkoj monarhiji, ali i izvan njezinih gra-
nica, prije svega u Srbiji i Crnoj Gori. Meutim, Drava Slove-
naca, Hrvata i Srba (29. oktobar 1. decembar 1918) nije izabrala
jugoslavensko ime u svom nazivu, a nije ga dobilo ni Kraljevstvo
Srba, Hrvata i Slovenaca (1. decembar 1918), sve do kraljevskog
oktroja 3. oktobra 1929. godine, kad je kraljeva diktatura, u biti
obesmislila projekt zajednike jugoslavenske drave. Izbjegavaju-
i jugoslavensko ime 1918. godine, htjelo se formalno prikriti fak-
tini unitaristiki projekt, a 1929. godine, prihvaajui jugoslaven-
sko ime, htjelo se formalizirati iluziju koja s nacionalnim interesi-
ma jugoslavenskih naroda vie nije imala nikakve veze.
VI
Kada je rije o geografskim aspektima junoslavenskih nacio-
nalnih integracija u dugom XIX stoljeu, jugoslavistike studije
i ideologije posebno su bile fokusirane na danas bismo rekli
ekonomsku geografiju i ekologiju. Pritom je vano imati na umu
da su u to doba autohtone predodbe o junoslavenskom svije-
tu ve nastajale na njegovim (peri)panonsko-dinarskim razdjel-
nicama, koje su velikim dijelom bile i granice izmeu Habsbur-
ke monarhije i Osmanskog carstva, strogo nadzirane vojno-
krajikim sanitarnim kordonom (Sanittscordon), praktiki do
austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine. Lju-
bljana, Zagreb i Beograd posavski su gradovi i togod ih dijelilo,
zajedniko im je bilo to da su se urbano i nacionalno prepozna-
vali najkasnije od 1840-ih godina kao epicentri zbivanja i na
svom nacionalnom sjeveru i na svom jugu, kako du podunav-
skih, tako i du jadranskih prometnica. Ljudevit Gaj bio je prvi
koji je programski, iliristiki jezino i kulturno, integrirao prostor
od Julijskih Alpa do Crnog mora, od zapada prema istoku, dajui
46
hrvatskome narodnom preporodu junoslavenski smisao (1835

1848). Meutim, tek e se u drugoj polovini XIX stoljea, u promi-
jenjenim uvjetima konzervativnih liberalizama nacionalnih eli-
ta, suoenih s velikim modernizacijskim izazovima u europskom
obzorju, poeti shvaati da je manje od treine preteno sjevernog
junoslavenskog prostora ravniarskog, manje ili vie pogodnog
za razvitak poljoprivrede, a da su dvije treine prostora planin-
ske, bitno manje proizvodne, meusobno slabo povezane, s rijet-
kim prirodnim putovima od ravniarskih predjela do Jadranskog
mora, bez plovnih rijeka koje bi se ulijevale u more. Pitke vode
ondje ni izdaleka nije bilo dovoljno da bi se omoguila odriva
gua naseljenost i vei stoni fond. Meutim, bili su to proble-
mi s kojima su se suoavali svi junoslavenski narodi, s izuzetkom
vardarsko-egejski integriranih Makedonaca, koji ih veim dije-
lom XIX stoljea nisu ni bili u mogunosti postaviti, tim manje
to su kao osmanski podanici sve do 1912/1913. godine bili suo-
eni s bugarskim i srpskim, ali i grkim i albanskim izazovima.
Ako je postojala geografska osnova junoslavenskog/jugoslaven-
skog pitanja, ona je mogla biti u vezi s problemima transverzal-
nog i longitudinalnog modernizacijskog i nacionalnointegracij-
skog umreavanja prostora sjeverno i juno od srednjoeuropsko-
jadranskih razdjelnica, izmeu podunavskih i jadranskih areala, u
preteno planinskim predjelima Balkanskog poluotoka.
Ideolozi juno/jugoslavenske suradnje gospodarsku podlo-
gu jugoslavenstva traili su prvenstveno u agrarnoj ekonomi-
ci, a ako su i anticipirali industrijalizaciju gospodarstva, mnogo
vie pozornosti posveivali su dravi nego poduzetnitvu, mno-
go vie strahu od masovne pauperizacije nego tranzicijskim pro-
cesima ka kapitalistikoj ekonomici. K tome, agrarna ekonomi-
ka i ruralna kultura dominantne su u junoslavenskim drutvi-
ma sve do socijalistike modernizacije i napose industrijalizaci-
je u drugoj polovini XX stoljea, ali su tipovi drutava i gospo-
darstava bili vrlo razliiti, od habsburkih nasljednih zemalja na
47
sjeverozapadu, do plemenskih zajednica na jugoistoku i klasinih

osmanskih podlonikih odnosa transformiranih iftluenjem, te
agrarne ekonomike i ruralne kulture slobodnih seljaka u tradicio-
nalnim drutvenim zajednicama u autonomnoj/nezavisnoj Srbiji.
Na tim je osnovama bilo vrlo teko projicirati bilo kakvu zajedni-
ku stabilnu junoslavensku dravu. Ideolozi juno/jugoslavenske
suradnje stoga su zagovarali drugaiji pristup. Njemaki Drang
nach Sdosten, talijanski iredentizam, kao i svi drugi veliki naci-
onalni programi junoslavenskih susjeda bili su vie nego dovo-
ljan razlog da se vitalne zajednike interese, presudne za njihovu
budunost, brani zajedniki, u jugoslavenskoj dravi, bilo u grani-
cama Habsburke monarhije, bilo izvan granica. Nakon Balkan-
skih ratova 1912. i 1913. godine, koji su zapoeli i kao reakcija na
rat Italije protiv Osmanskog carstva, pitanje se zaotrilo do kraja,
ali je rasplet ovisio o velikim silama, koje su ionako bile na njega
spremne zbog brojnih drugih svojih interesa.
Uoi 1914. godine Jovan Skerli (Beograd, 20. avgust 1877
Beograd, 15. maj 1914) bio je jedan od srpskih ideologa integralnog
jugoslavenstva, kao junoslavenskog odgovora na izazove doba
imperija, ali i kao jamstva uspjene vesternizacije, zagovarajui
meu ostalim kompromisnu jezinu unifikaciju (novotokavska
ekavtina plus latinica). Kao jedan od najveih autoriteta u srpskoj
kulturi, doista nije bio bez utjecaja na politika opredjeljenja broj-
nih, posebno omladine.
Za razliku od Skerlia, njegov suvremenik Dimitrije Tucovi
(Gostilje na Zlatiboru, 13. maj 1881 Vrae Brdo kod Lazarev-
ca, 20. septembar 1914), marksist i socijaldemokrat, dosljedan je
protivnik bilo kakvih transnacionalnih projekata koji legitimira-
ju hegemoniju jednog naroda nad drugim. U svom djelu Srbija i
Arbanija. Jedan prilog kritici zavojevake politike srpske buroazije
(Beograd 1914) proroanskim rijeima zapoeo je ovo svoje dje-
lo: Arbanskim pitanjem pozabavili smo se ovde neto potpuni-
je vie iz praktinih potreba nego iz teoriskoga interesa. Arbanska
48
politika nae vlade zavrena je porazom koji nas je stao velikih

rtava. Jo vee rtve nas ekaju u budunosti. Zavojevakom
politikom srpske vlade prema arbanaskom narodu stvoreni su
na zapadnoj granici Srbije takvi odnosi da se u skoroj buduno-
sti mir i redovno stanje teko mogu oekivati. U isto vreme Arba-
nija je tom politikom gurnuta u naruja dve na zapadnom Balka-
nu najzainteresovanije velike sile, a svako uvrivanje uticaja ma
koje kapitalistike drave na Balkanskom poluostrvu predstavlja
ozbiljnu opasnost po Srbiju i normalan razvitak svih balkanskih
naroda. On je takoer bio duboko uvjeren da se odnosi meu ju-
noslavenskim i balkanskim narodima moraju razvijati na (kon)
federativnim osnovama i, dakako, dugorono zajamiti socijali-
stikim preobraajem sviju njih. Meutim, ratni finale bio je takav
da je drava Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca postala problem
im je bila stvorena, kako unutar svojih granica, tako izvan njih.
Nijedna drava stvorena u versajskom poretku nakon 1918.
godine nije bila (kon)federacija. Iako su kljuni akteri tog poret-
ka bile liberalne demokracije (Sjedinjene Amerike Drave, Veli-
ka Britanija i Francuska), praktiki nijedna novostvorena drava
s uvjetnim izuzetkom ehoslovake Republike nije bila libe-
ralna demokracija. Premda su sve nastale iz iskustva ivota u mul-
tinacionalnim imperijima, nijedna nije dosljednije respektira-
la imperative multinacionalnosti. Jo neto. Vajmarska Njemaka
bila je konstitucionalno neusporedivo vie centralizirana nego to
je to bio Deutsches Reich (jedinstvena vojska, centralizacija fiskal-
nih ovlasti itd): Njemaka Republika iz 1919. bila je stoga poten-
cijalno mnogo jaa nego to je Carstvo iz 1871. ikada bilo. (Simms
2016: 287) Svi koji su sudjelovali u stvaranju jugoslavenske drave
kao drave u smislu Wilsonovih naela stoga su oito bili u zablu-
di, jer je jedina formula koja ju je u graanskom smislu mogla
initi odrivom bila federalna, dakle ona koju sile pobjednice nisu
preporuivale ak ni pobijeenoj Njemakoj. Imajui na umu da
je Drugi svjetski rat u mnogim svojim aspektima bio nastavak
49
Prvog svjetskog rata, jugoslavenska drava bila je anomalija. Nje-

zina rekonstrukcija bila je mogua samo na radikalno drugaijim
pretpostavkama.
John Lampe je 1996. objavio sintezu Yugoslavia as history. Twi-
ce there was a country (1996), podsjeajui itatelje da je jugosla
venska drava bila nestala 1941. godine, da bi nakon ratnog pakla
19411945. godine bila obnovljena te 1991/1992. ponovo nesta-
la u vrtlozima rata i nasilja 19911995. godine. Tim je istraivaki
intrigantnije pitanje, kako je uope bilo mogue nakon svega to
je opteretilo odnose meu ljudima i narodima Kraljevstva Srba,
Hrvata i Slovenaca/Kraljevine Jugoslavije od 1918. do 1941. godi-
ne, te jezivo ljudski sunovratilo okupirane jugoslavenske zemlje
od 1941. do 1945. godine obnoviti Jugoslaviju kao saveznu dravu
s hegemonijom Komunistike partije Jugoslavije/Saveza komuni-
sta Jugoslavije.
Paradoks je bio tim vei to su jugoslavenski komunisti bili
jedini koji su nakon kapitulacije Vojske Kraljevine Jugoslavije u
travnju 1941. godine, u procesu konstituiranja okupacijskih i kola-
boracijskih poredaka, deklarirali svoju volju da posvuda predvo-
de otpor protiv okupacije i kolaboracije za obnovu Jugoslavije kao
zajednice naroda. Naime, oni su bili zabranjeni i doslovno stav-
ljeni izvan zakona Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca 1920/1921.
godine, te izloeni dravnom teroru, ali i proskribirani u domi-
nantno antikomunistikom javnom mnijenju, ukljuujui opozi-
cijsko. Godine 1941. bili su i brojano jedva uoljiva veliina. Nit-
ko tko je ita o njima znao nije mogao jedino sumnjati da njiho-
va opredijeljenost za oruani otpor nije bila restauracijske, nego
revolucionarne inspiracije. Nikada vie povratka na staro!, bila
je poruka svima onima koje se pozivalo da im se pridrue. Bila je
to poruka s kojom su se u konanici mogli identificirati svi oni
koji su se u Jugoslaviji osjeali prevarenim, izdanim itd, a koji nisu
iskljuivali mogunost nekog boljeg, pravednijeg svijeta. Druga
poruka, bratstvo i jedinstvo, jednako je tako bila upuena svima
50
koji su se zbog bilo ega osjeali marginaliziranima, uskraenim

u svojim ljudskim, graanskim i nacionalnim pravima, a koji nisu
dovodili u pitanje ista takva prava drugih. Alternativa je bila toli-
ko radikalna da narodnooslobodilaki otpor okupaciji i kolabo-
raciji nije mogao ne biti optereen marginama graanskog rata.
Koliko god komunistiki inspirirana narodnofrontovska mobili-
zacija bila inkluzivna, morala je biti selektivna da ne bi izgubi-
la svoju vjerodostojnost. Konice su prvi put ozbiljno popustile u
vrijeme Pobjede. Revan nad pobijeenima, koliko god bio ogra-
nien, imao je dalekosene posljedice, kao i svaka druga repre-
sivna kampanja, s ljudskim rtvama ili bez njih, koja je slijedila
sve do ratnog raspada SFR Jugoslavije. Iako je socijalistika Jugo-
slavija s mnogih modernizacijskih stajalita ostvarila vrijednosti
koje su civilizacijski bile bez presedana u povijesti junoslaven-
skih naroda, nije stvorila politiku kulturu i politiki sistem koji bi
mogli biti sposobni izdrati krizne pritiske iznutra i izvana.
Lampeovim napomenama moemo dodati i post scriptum, tj.
godinu 1999. kao i brojne druge fenomene na Zapadnom Bal-
kanu, u regiji, koji nas jo uvijek suoavaju s tjeskobnim neiz-
vjesnostima. Tragedije i traume, svakidanjica su milijuna ljudi,
nekadanjih graana SFR Jugoslavije, a svakovrsne tranzicije iz
proskribiranog jednoumlja kao da nemaju kraja. Dok su Slove-
nija i Hrvatska uspjele postati lanicama Europske unije, veliko je
pitanje kada e bilo koja druga drava nastala ratnim raspadom
Jugoslavije ui u njezino lanstvo, iako to sve one veinski ele.
Istovremeno su sve prepoznatljiviji obrisi repriznog pretvaranja
Zapadnog Balkana u globalno poprite imperijalnih konfronta-
cija. Na Balkanu nita novo.
51
Bibliografija
1. Ivo BANAC, THe National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics,
Ithaca London 1984.
2. Ivan BELOSTENEC, Gazophylacium, seu latino-illyricorum onomatum
aerarium, sv. 1.2., Zagreb 1740. /pretisak: Liber Mladost, Zagreb
1972./
3. Ivan BOI Sima IRKOVI Milorad EKMEI Vladimir DEDIJER,
Historija Jugoslavije, Beograd 1972.
4. Marie-Janine CALIC, Geschichte Jugoslawiens im 20. Jahrhundert,
Mnchen 2010.
5. Florin CURTA, THe Making of the Slavs: History and Archaeology of the
Lower Danube Region, C. 500700, Cambridge University Press, 2001.
6. Jovan CVIJI, Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje, Beograd 1987.
7. Vasa UBRILOVI, Istorija politike misli u Srbiji XIX veka, Beograd 1958.
8. Sima IRKOVI, Srbi meu europskim narodima, Zagreb 2008.
9. Sima IRKOVI Rade MIHALJI, Enciklopedija srpske istoriografije,
Beograd 1997.
10. Danijel DZINO, Becoming Slav, Becoming Croat. Identity Transformation in
Post-Roman and Early Medieval Dalmatia, Brill, 2010.
11. Sreko DAJA, Konfesionalnost i nacionalnost Bosne i Hercegovine.
Predemancipacijsko razdoblje, 14631804, Mostar 1999.
12. Dimitrije OREVI, Ogledi iz novije balkanske istorije, Beograd 1989.
13. Milorad EKMEI, Stvaranje Jugoslavije 17901918, sv. III, Beograd 1989.
14. Ivo GOLDSTEIN, Hrvatska povijest, Zagreb 2013.
15. Mirjana GROSS, Povijest pravake ideologije, Zagreb 1973.
16. Mirjana GROSS, Vladavina Hrvatsko-srpske koalicije 19061907, Beograd
1960.
17. Historija naroda Jugoslavije, sv. III, Beograd Zagreb Ljubljana 1953.,
1960.
18. Egidio IVETIC, Jugoslavia sognata. Lo jugoslavismo delle origini, Milano
2012.
19. Reinhart KOSELLECK, THe Practice of Conceptual History: Timing History,
Spacing Concepts, Stanford University Press, 2002.
20. Stipe KUTLEA (gl. ur.), Filozofski leksikon, Zagreb 2012.
21. John LAMPE, Yugoslavia as history. Twice there was a country, Cambridge
University Press, 1996.
22. La perception dEurope Percepcija Europe, Litteris, Zagreb 2009.
52
23. Vladimir MAURANI, Prinosi za hrvatski pravno-povjestni rjenik, Drugi

dio p, Informator, Zagreb 1975. (Slavonija, str. 13241325; Slovnin,
str. 13291330)
24. Branko NADOVEZA, Balkanski socijalisti i Balkanska federacija, Beograd
1997.
25. Viktor NOVAK, Antologija jugoslovenske misli i narodnog jedinstva (1390
1930), Beograd 1930.
26. Mavro ORBINI, Kraljevstvo Slavena (prevela Snjeana Husi), Zagreb
1999.
27. Latinka PEROVI, O istoriografiji i istoriji levice u Srbiji (http://pescanik.
net/levica-u-srbiji /26. 3. 2017./)
28. Branko PETRANOVI, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991.
29. Branko PETRANOVI, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije,
Beograd 1993.
30. Branko PETRANOVI Miodrag ZEEVI, Jugoslavenski federalizam. Ideje
i stvarnost, Beograd 1987.
31. Janko PLETERSKI, Nacije Jugoslavija revolucija, Beograd 1985.
32. Drago ROKSANDI, Etnos, konfesija, tolerancija, Zagreb 2004.
33. Drago ROKSANDI, Srbi u Hrvatskoj od 15. stoljea do naih dana, Zagreb
1991.
34. Drago ROKSANDI, Srpska i hrvatska povijest i nova historija, Zagreb
1991.
35. Drago ROKSANDI, Triplex Confinium ili o granicama i regijama hrvatske
povijesti, 1500 1800, Zagreb 2003.
36. Drago ROKSANDI, Vojna Hrvatska La Croatie militaire: Krajiko
drutvo u Francuskom Carstvu (18091813), sv. I.II., Zagreb 1988.
37. Jovan SKERLI, Istono ili juno nareje?, Srpski knjievni glasnik, br. X,
1913.
38. Petar SKOK, Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, knjiga
trea, Zagreb 1973. (v. Slvn, str. 281281)
39. Nika STANI, Jugoslavenska (jugoslovenska) i junoslavenska
(junoslovenska) ideja, u: Enciklopedija Jugoslavije, sv. 6/JapKat, Zagreb
1990., str. 128144.
40. ore STANKOVI, Nikola Pai i stvaranje jugoslovenske drave, Beograd
1984.
41. Trajan STOJANOVI, Balkanski svetovi: Prva i poslednja Evropa, Beograd
1997.
42. Holm SUNDHAUSEN, Experiment Jugoslawien. Von der Staatsgrndung bis
zum Staatszerfall 19181991, Mannheim 1993.
53
43. Holm SUNDHAUSEN, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd 2008.
44. Dragovan EPI, Italija, saveznici i jugoslavensko pitanje 19141918, Zagreb
1970.
45. Dragovan EPI, Pisma i memorandumi Frana Supila (19141918),
Beograd 1967.
46. Jaroslav IDAK (gl. ur.), Spomenica u povodu proslave 300-godinjice
Sveuilita u Zagrebu, sv. I, Sveuilite u Zagrebu, Zagreb 1969.
47. Jaroslav IDAK, Studije iz hrvatske povijesti u XIX stoljeu, Zagreb 1973.
48. Jaroslav IDAK, Studije iz hrvatske povijesti za revolucije 184849, Zagreb
1979.
49. Josip IPU, Temelj itne trgovine (priredio i obradio Ivan Erceg / preveo
Mijo Lonari), Karlovac 1993.
50. Ferdo II, Dokumenti o postanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
19141919, Zagreb 1920.
51. Slawentum, Deutschtum (http://www.duden.de/rechtschreibung/
Deutschtum /4. 2. 2017./)
52. Slaveni | Hrvatska enciklopedija (http://www.enciklopedija.hr/natuknica.
aspx?id=56587 /5. 2. 2017/).
54
II
Jugoslovensko
iskustvo u nacionalnim
perspektivama
u stalnom procepu u stalnom procepu
Bonjaci, Hrvati i Srbi u Bosni i Hercegovini i u Jugoslaviji
u stalnom
procepu
HUSNIJA KAMBEROVI
U javnom diskursu u Bosni i Hercegovini, u vrijeme kada se

raspravlja o evropskim integracijama, esto se gradi narativ da se
Bosna i Hercegovina ne ukljuuje u Evropu nego se tamo vraa,
odakle je ulaskom u jugoslavensku dravu 1918. istrgnuta. Sli-
an narativ je bio primjetan i u Hrvatskoj i Sloveniji, pa je mo-
da otud i prenesen u Bosnu i Hercegovinu. Doista, ta se deava-
lo sa Bosnom i Hercegovinom od 1918. do 1992. i da li je ona 1918.
istrgnuta iz Evrope, gdje je kao sastavni dio Habsburke monar-
hije provela posljednje decenije XIX i prve decenije XX stoljea?
Da li se BiH 1918. vratila na Balkan, gdje je bila do 1878. i oda-
kle se poetkom XXI stoljea pokuava intergirati u Evropu ili,
u skladu sa tim novim narativom, ponovo pokuava pobjei u
Evropu? Kakva su u tom smislu iskustva Bonjaka, Hrvata i Srba
sa Jugoslavijom i kakva se sjeanja na Jugoslaviju grade u Bosni i
Hercegovini?
57
Jugoslovensko iskustvo u nacionalnim perspektivama
IZMEU DRAVE SHS I KRALJEVSTVA SHS

Iskustva Bonjaka, Hrvata i Srba u Jugoslaviji su razliita. Bo-
njaci i Hrvati su 1918. uli u Jugoslaviju nakon viestoljetnog isku-
stva ivota u vienacionalnim carstvima, od kojih su Bonjaci
doivljavali Osmansko carstvo kao svoje carstvo, dok su Hrvati u
najveoj mjeri doivljavali da Habsburka monarhija predstavlja
najbolji okvir za hrvatske nacionalne interese u cjelini. Bosanski
Srbi su uglavnom, gajili negativna sjeanja na oba ta carstva, pa
je ulazak u Jugoslaviju za njih znaio uspostavu dravnog okvira
kojega su oni smatrali najpogodnijim za srpske nacionalne inte-
rese u cjelini. ini se da je to i polazna pozicija bonjakog, srp-
skog i hrvatskog razumijevanja samog ina stavaranja jugoslaven-
ske drave 1918. godine. Bonjak nije nikada ni s im zadovoljan.
On je od tri dijela. to je Hrvatu pravo, muslimanu i Srbinu nije
poudno, a vrijedi i obratno. Muslimani su za neku autonomiju i
prikljuenje Ugarskoj, u najmanju ruku veina njih, Srbi su u sebi
za neku srpsku dravu, a Hrvati za to da se prikljue Hrvatskoj,
izjavio je general Stjepan Sarkoti, ef Zemaljske vlade za Bosnu i
Hercegovinu prilikom audijencije kod cara Karla u proljee 1918.
godine.
Ipak, iako je teko utvrditi ta je bila stvarna volja naroda u
Bosni i Hercegovini u vrijeme stvaranja jugoslavenske drave,
mogue je barem priblino odrediti stavove politikih elita (ili
onoga to se danas zamilja da je bila elita) prema tom inu.
Koncem Prvog svjetskog rata muslimanska politika elita bila
je posve dezorijentirana. Dok je bilo sasvim izvjesno da se histo-
rijski procesi odvijaju u pravcu raspada velikih monarhija, pa time
i Habsburkoga casrtva, i stvaranja novih drava, muslimanski
politiari su 1917. podnijeli austrijskom caru Karlu Memorandum
u kojem su matali da Bosna i Hercegovina moe zauzeti posebnu
autonomnu poziciju u okviru Monarhije! Kad su svi radili na stva-
ranju nove drave, ukljuujui i dio muslimanskih mladia koji su
se, uvueni od raznih struktura iz Srbije, ve ranije bili prikljuili
58
omladinskim pokretima koji su teili ruenju Monarhije, glav-

nina muslimanskih politiara je budunost Bosne i Hercegovine
vidjela u Monarhiji koja se raspada. Tek u septembrun 1918. nji-
hovi politiari e prihvatiti jugoslavensku ideju i uskoiti u voz
koji ih je odveo do proglaenje jugolavenske drave 1918. godine.
Nakon dugog lutanja i nesnlaenja tokom Prvog svjetskog rata, i
tavorenja na politikoj margini tokom procesa stvaranja te dra-
ve, ta elita je konano u jesen 1918. uspjela detektirati glavni pra-
vac u kojem se odvijaju historijski procesi, te je prihvatila injeni-
cu stvaranja nove drave. Ostalo je zabiljeeno da je reis-ul-ulema
Demaludin ef. auevi, muslimanski vjerski poglavar, ve 1917.
prilikom susreta sa dr Antonom Koroecom izjavio kako podra-
va stvaranje jugoslavenske drave izjavivi: Radite ta znate, ja u
pomoi svaki rad koji naem narodu donosi slobodu. Dosta mi je
nae, turske i njemake vlade. Stavovi vjerskog lidera bili su kom-
patibilni sa stavovima muslimanskih politikih aktivista, koje su
sami dogaaji faktiki ugurali u jugoslavenski voz. Ostalo je zabi-
ljeeno svjedoanstvo jednog analitiara iz Sarajeva koji je pisao
da su Muslimani iskazivali odreene strahove za svoju budunost
u novoj, jugoslavenskoj dravi, a ti strahovi su, prema tom izvje-
taju, rezultat i injenice da su imali dugu tradiciju borbe za auto-
nomiju Bosne tokom historije kada su se oajniki (...) borili pro-
tiv ulaska stranih trupa u Bosnu, ali i protiv nizama i reforama,
to su pokazali i borbom protiv ulaska austrijskih trupa 1878. pa
nije nikakvo udo to je dio njih sa zebnjom u srcu oekivao ula-
zak srpske vojske jer su zavedeni drali, da je i to tuinska, oku-
patorska vojska. Osim toga, esto se u literaturi kao argument za
opravdanost strahova Muslimana za ivot u jugoslavenskoj dra-
vi navodila navodna izjava Stojana Protia da e se muslimansko
pitanje u jugoslavenskoj dravi vrlo jednostavno rijeiti: Kad pre-
e naa vojska Drinu, dat emo Turcima dvadeset etiri sata, pa
makar i eterdeset i osam, vremena, da se vrate u pradjedovsku
vjeru, a to ne bi htjelo, to posjei, kao to smo u svoje vrijeme
59
uradili u Srbiji. Premda je vrlo uvjerljivo dokazano da je rije o

izmiljenoj izjavi, ona se u kriznim razdobljima bosanskoherce-
govake historije iznosila na historijsku pozornicu kao navodni
sasvim jasan dokaz kako je Muslimanima Bosne i Hercegovine u
jugoslavenskoj dravi od samog poetka namijenjena stradalni-
ka pozicija.
No, muslimanska elita je te strahove prevazila i odmah je
nakon ulaska srpskih trupa u Bosnu i Hercegovinu poetkom
novembra 1918. u njihovu ast u prostorijama Oficirskog doma
u Sarajevu priredila poseban i velianstven banket kojem je, uz
jela (...) iz bosansko-muslimanske kuhinje, vrlo dobro zgotovlje-
na i posluivana, prisustvovao cvijet muslimanskog graanstva
i inteligencije, uz brojne druge goste drutvenog ivota Sarajeva.
Hrvatska politika elita u Bosni i Hercegovini, koja je dugo vre-
mena matala o trijalistikom ureenju Habsburke monarhije,
nakon to se ta ideja pokazala nerealnom, a jugoslavenska ideja
dominantnom, takoer se ukljuila u proces ujedinjenja Bosne i
Hercegovine u jugoslavensku dravu izvan okvira Monarhije. Sve
hrvatske politike grupe, ukljuujui i vodee krugove Katilike
crkve u Bosni i Hercegovini, podrali su jugoslavensko rjeenje, a
hrvatski politiari iz Bosne i Hercegovine, skupa sa srpskim poli-
tikim predstavnicima, to su jasno iskazali i prilikom susreta sa
bivim ugarskim predsjednikom vlade grofom Istvanom Tiszom
u septembru 1918. kada su se posebnim memorandumom izjasni-
li za jugoslavensko ujedinjenje. Ubrzo je i Katolika crkva u BiH,
u posebnoj poslanici pozvala vjernike i sveenstvo na lojalnost
novim vlastima, a ulazak srpskih vojnih trupa u Bosnu i Hercego-
vinu nije okarakteriziran kao in vojne okupacije: Neka se narod
od toga ne plai. Rastumaiti mu treba, da nije to nikakva neprija-
teljska okupacija, ve da su dole srpske ete na molbu naih vla-
sti, da zaprijee pljakanja i druga bezakonja (...)
Srpski politiki i vjerski lideri su najaktivnije radili na uje-
dinjenju Bosne i Hercegovine sa Srbijom u zajedniku dravu.
60
Rascijepljena izmeu ideja ujedinjenja sa Srbijom u jedinstvenu

srpsku dravu i ireg jugoslavenskog ujedinjenja, srpska politika
elita u Bosni i Hercegovini je podrala ovo drugo rjeenje. Srpski
predstavnici iz Bosne i Hercegovine su bili ukljueni u rad Jugo-
slavenskog odbora u inozemstvu, a u samoj Bosni i Hercegovi-
ni nekoliko istaknutih srpskih politiara, meu kojima su najak-
tivniji bili Vojislav ola, epan Gri i Danilo Dimovi, radili su
na pribliavanju sa svojim hrvatskim pandanima (Jozo Sunari,
uro Damonja, Vjekoslav Jelavi i drugi) i jaanju jugoslaven-
skog pokreta. Ostvarenjem te ideje koncem 1918. ispunjen je cilj
srpske politike elite o stvaranju velike drave koja e u sebi obje-
dinjavati najvei dio balkanskih Srba. Bilo Sreno i od Boga Bla-
gosloveno i napredno novo oivotvoreno nae kraljevstvo Srba,
Hrvata i Slovenaca, izjavio je sarajevski mitropolita Evgenije Leti-
ca 5. decembra 1918. izraavajui radost zbog stvaranja jugosla-
venske drave.
Sve u svemu, bez obzira na odreeni doprinos, te pred kraj tog
procesa i male grupe muslimanskih politiara oko tada mladih i
nedovoljno afirmiranih i utjecajnih Mehmeda Spahe i Halid-bega
Hrasnice, stvaranju jugoslavenske drave, Bosna i Hercegovina
nije bila vaan inilac u procesu stvaranja te drave 1918. godi-
ne. Osim toga, ni njen ulazak u jugoslavensku dravu 1918. nije
se desio po modelu Vojvodine i Crne Gore, koje su se najprije
ujedinile sa Srbijom, a potom sa Hrvatskom i Slovenijom. Bosan-
skohercegovaki ulazak u jugoslavensku dravu iao je posred-
nim putem preko Drave Slovenaca, Hrvata i Srba koja je obje-
dinjavala Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Ova tvo-
revina, premda je u sebi sadravala pojam drava, tokom okto-
bra i novembra 1918. funkcionirala je bez meunarodnog drav-
nog suvereniteta i imala je vie karakter provizorija nego stvarne
dravne organizacije. No, imala je uspostavljene institucije pro-
vizorne vlasti, i u tim institucijama bili su i predstavnici iz Bosne
i Hercegovine. Odbor Narodnog vijea Slovenaca, Hrvata i Srba,
61
koji je konstituiran u Zagrebu 5. oktobra 1918, a u ijem stvaranju

su iz Bosne i Hercegovine sudjelovali srpski i hrvatski politiari
(Danilo Dimovi, uro Damonja, Kosta Majki, Jozo Sunari i
Vojislav ola), obratio se srpskim i hrvatski liderima u BiH kon-
statirajui da je predvieno da Bosna i Hercegovina ima 18 posla-
nika u Plenumu Vijea (8 Srba, 4 Hrvata i 6 Muslimana). Ipak, od
6 planiranih u Plenum su ula samo dva Muslimana (Hamid Svrzo
Mehmed Spaho), a kasnije je kooptiran i dr Halid-beg Hrasnica.
U Bosni i Hercegovini je stvoreno Narodno vijee SHS (NVSHS)
za Bosnu i Hercegovinu. Postoji puno nejasnoa oko tanog datu-
ma osnivanja ovog vijea, ali je to sigurno bilo prije 24. oktobra
1918. kad Glavni odbor (GO) Narodnog vijea SHS za BiH inici-
ra osnivanje teritorijalnih odbora Narodnog vijea za BiH. Pred-
sjednik Glavnog odbora Vijea za BiH je bio Gligorije Jeftanovi,
a potpredsjednici Jozo Sunari i Halid-beg Hrasnica. Na prijed-
log GO NV SHS za BiH, Sredinji odbora NV SHS u Zagrebu je
30. oktobra 1918. zakljuio da se Predsjednitvo vlade Narodnog
vijea S.H.S. u Zagrebu, imade (...) staviti u dodir sa (...) Narod-
nim Vijeem u Sarajevu glede imenovanja vlade. Na ovoj je sjed-
nici Svetozar Pribievi izvijestio da je dobio od Atanasija ole iz
Sarajeva obavijest da ekaju na odluku Narodnog vijea da pre-
uzmu vlast. Nakon toga je Sredinji odbor na sjednici 3. novem-
bra primio k znanju i dao odobrenje za imenovanje autonomnih
vlasti (...) u Bosni, to znai da je Narodna vlada za BiH u meu-
vremenu formirana. Vlada je imala 11 povjerenitava ministar-
stava, iji predsjednik je bio Atansije ola U vladi je bilo 6 Srba, 4
Hrvata i jedan Musliman. Ova je vlada 1. novembra formalno pre-
uzela vlast u Bosni i Hercegovini od Stjepana Sarkotia, a ve 3.
novembra je imenovala posebno izaslanstvo s ovlatenjima da u
Viegradu razgovara sa zapovjednikom srpske vojske o ulazi srp-
skih trupa i uspostavi reda i mira u BiH, u vremenu kada se stara
vlast raspadala, a nova je teko mogla efikasno funkcionirati. Srp-
ske trupe su ve 6. novembra 1918. stigle u Sarajevo.
62
Zanimljivo je pratiti odnos koji je vladao izmeu Narodne vlade

za BiH i Narodne vlade SHS u Zagrebu. Kada je donesena odluka
o stvaranju vlade NV SHS za BiH, Matko Laginja, politiar, prav-
nik i povjerenik NV SHS za Istru, izjavio je da se institucije vlasti u
dravi SHS moraju pokoravati sredinjoj vladi u Zagrebu, i poseb-
no apostrofirao vladu u BiH, te tom prilikom izjavio: Bosanska
vlada moe biti samo povjerenitvo sredinje vlade. Posebne vlade
ne smije postojati. Da li je bilo ba tako?
Nakon to je povjerenik za narodnu odbranu u Narodnoj vla-
di SHS u Zagrebu, dr Mate Drinkovi, poslao u Bosnu dio ofici-
ra sa zadatkom da organiziraju vojsku, koja bi dobila zadatak i da
uzdrava mir i red, dobio je hitar odgovor iz Sarajeva: Na sjed-
nici Narodne vlade za BiH 10. novembra 1918. odgovoreno mu je
da ti oficiri nemaju ta traiti u BiH, jer su oni ve pozvali srpsku
vojsku i njenog komandanta vojvodu Stepu Stepanovia, ije su
trupe ve ule u BiH i uspostavljaju red i mir. Zbog toga, Vlada iz
Sarajeva vraa te oficire, s prijedlogom Vladi u Zagrebu da izvo-
lite s njima raspoloiti za odranje mira i reda u onim jugoslaven-
skim krajevima, gdje to potrebno bude. Neke oficire koji su sti-
gli u Sarajevo po naredbi Vlade iz Zagreba, odnosno ministra za
narodnu odbranu dr Mate Drinkovia, Vlada u Sarajevu e stavi-
ti na raspolaganje orunitvu, ili dodijeliti komandantima srp-
ske vojske. Vlada u Sarajevu je zakljuila i da bi ak organizacija
bilo kakve vojske u BiH bila loe prihvaena u narodu, pa s toga
mislimo, da u ovom momentu sa organizacijom vojske ne treba
ni pokuavati. Mir i red odravae kod nas odredi srpske vojske.
Na kraju se moli Vlada u Zagrebu da prije nego to ovakove va-
ne odredbe poalje, zatrai sporazum sa Narodnom Vladom za
Bosnu i Hercegovinu ili bar sa lanom Narodnog vijea iz Bosne i
Hercegovine, koji se u Zagrebu nalazi, da bi se na taj nain izbje-
gao svaki nesporazum.
Ovdje se moe vidjeti koliko se Vlada u Sarajevu oslanjala na
srpsku vojsku, ali je ipak njen ulazak u jugoslavensku dravu 1918.
63
bio kroz Dravu Slovenaca, Hrvata i Srba, a ne izravnim ujedinje-

njem sa Srbijom, to je srpska Vlada predlagala. Ostali su brojni
pisani tragovi o tim namjerama srpske Vlade da Bosna i Herce-
govina izravno proglasi ujedinjenje sa Srbijom, a ne kroz Dravu
Slovenaca, Hrvata i Srba, ali i niz telegrama to su ih lokalne vla-
sti upuivale srpskoj Vladi o izravnom prisajedinjenju sa Srbijom
neovisno o stavovima Sredinjeg odbora Narodnog vijea SHS u
Zagrebu. To su neki naunici navodili kao argument o oduevlje-
nju naroda u BiH ulaskom srpskih trupa i izglednim ujedinjenjem
u jugoslavensku dravu.
SUOAVANJE SA NOVOM REALNOU

Samo proglaenje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca 1.dece
mbra 1918. u irim narodnim masama u Bosni i Hercegovini nije
praeno velikim manifestacijama oduevljenja, a ostaje i sporno
koliko je ta vijest bila poznata obinim ljudima. injenica da su
iz nekih krajeva Bosne i Hercegovine telegrami o izravnom uje-
dinjenju sa Srbijom upuivani u Beograd i poslije 1. decembra,
dakle nakon proglaenja nove drave, ostavlja dovoljno prostora
za razne interpretacije ne samo o piscima tih telegrama nego i o
stvarnom stanju na terenu nakon proglaenoga ujedinjenja. Obi-
ni ljudi su imali drugih probema: srpski seljaci su koristili vrijeme
nestabilnosti i nedovoljno efikasne vlasti da maltretiraju zemljo-
posjednike i otimaju njihovu zemlju, muslimanski zemljoposjed-
nici su traili nain da zatite svoje ivote, a obini ljudi su gledali
kako da preive hladnu i gladnu zimu.
Ipak, to je otvorilo pitanje poloaja pojedinih vjerskih i naci-
onalnih zajednica, ali i Bosne i Hercegovine kao cjeline, u
novostvorenoj jugoslavenskoj dravi. Formalno, ravnopravnost
svih vjerskih zajednica je bila zagarantirana, ali je trebalo proi
puno vremena da se na terenu ta ravnopravnost i stvarno poka-
e. Politiki utjecaj na ivot i djelovanje vjerskih zajednica u Bosni
i Hercegovini bio je prisutan tokom itavog razdoblja meuratne
64
Jugoslavije, a agrarna reforma je vie pogaala Islamsku vjersku

zajednicu i Katoliku nego Pravoslavnu crkvu. Pravoslavna crkva
je imala visok stupanj saradnje sa dravom, jer su se njihovi pogle-
di na potrebu centralizacije drave podudarali.
Drava je najveim dijelom kontrolirala djelovanje Islamske
vjerske zajednice, izuzev tokom prve decenije, kad je ta zajedni-
ca zadrala svoj autonomni poloaj iz habsburkog doba. Sa svo-
je strane, Islamska vjerska zajednica je iskazivala odanost dra-
vi, to je najoitije iskazao reis-ul-ulema Demaludin ef. aue-
vi prilikom posjete regenta Aleksandra Sarajevu, u septembru
1920. godine izjavivi: Vae Kraljevsko Visoanstvo! U ovom sve-
anom asu prva mi je dunost istaknuti da Muslimani Bosne i
Hercegovine imaju najiskreniju ljubav prema Vaem Kraljevskom
Visoanstvu a i prema cijelom Vladalakom Domu Slavne Dina-
stije Karaorevia. Ljubav prema domovini nalae mi da nagla-
sim da Muslimani u Bosni i Hercegovini ele da u uzvienoj oso-
bi Vaeg Kraljevskog Visoanstva vide izvor potpune jednakosti i
ravnopravnosti.
Slino se ponaala i Katolika crkva. Sarajevski nadbiskup Ivan
ari je prilikom regentove posjete 1920. izrazio odanost bosan-
skih katolika novoj dravi i zalaganje za to ljepi procvat i za to
veu slavu nae mlade i drage Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
Uprkos tome, rjeavanje statusa Katolike crkve bilo je optereno
brojnim problemima, na ta ukazuje i neuspjeh projekta konkor-
data sa Vatikanom.
Pojedine zajednice u Bosni i Hercegovini, iako formalno rav-
nopravne, nakon proglaenja ujedinjenja u jugoslavensku dra-
vu suoavale su s razliitim izazovima na terenu. Muslimanski
zemljoposjednici su pogoeni agrarnom reformom, musliman-
sko i hrvatsko stanovnitvo je trpjelo pljake i napade, posebno u
pograninim krajevima sa Crnom Gorom, a politike elite, koje su
se organizirale u politike stranke na vjerskoj i nacionalnoj osno-
vi, osim Komunistike partije koja u prvi plan stavlja socijalna, a
65
ne vjerska i nacionalna pitanja, bile su zaokupljene debatama o

broju mjesta u privremenim zastupnikih institucijama, ne toliko
zbog uvjerenja da je to pokazatelj stvarnog poloaja Bosne i Her-
cegovine kao cjeline u Jugoslaviji, nego vie zbog narativa da e
na taj nain najbolje braniti vjerske ili nacionalne interese zajed-
nice u ije ime su nastupali. U Privremenom narodnom predstav-
nitvu (PNP) Kraljevstva SHS iz Bosne i Hercegovine su bila 42
poslanika, ali oni nisu nastupali kao jedinstvena delegacija koja bi
zastupala interese BiH, nego su zastupali interese svojih stranaka,
od kojih su mnoge svoje centrale imale izvan Bosne i Hercegovi-
ne. Uz sudjelovanje u Jugoslovenskom klubu (iz Bosne i Hercego-
vine lanovi Jugoslovenske demokratske stranke i Hrvatske puke
stranke), Radikalnom i Narodnom klubu (iz Bosne i Hercegovi-
ne poslanici Hrvatske narodne zajednice), bilo je i onih koji su se
nali u Klubu poslanika izvan stranaka.
Status Bosne i Hercegovine u Jugoslaviji definiran je Vidov-
danskim ustavom 1921. za ije donoenje su predstavnici bosan-
skohercegovakih politikih stranaka dali podrku. Tim ustavom
je definiran centralistiki ustroj drave, a dugo vremena je osta-
lo predmet diskusije pitanje zbog ega su predstavnici Jugosla-
venske muslimanske organizacije, politike stranke koja je uglav-
nom zastupala muslimanske socijalne, politike i vjerske interese,
a koja se izvorno zalagala za federalizaciju drave, podrali ova-
kav izrazito centralistiki ustav. Sigurno je da je jedan od predu-
vjeta za podrku ovakvom centralistikom ustavu bilo i obea-
nje Vlade da e se prilikom organizacije dravne uprave u Bosni
i Hercegovini potivati njene historijske granice, odnosno da e
se ouvati teritorijalna kompaktnost Bosne i Hercegovine. To je
i uinjeno lanom 135. Ustava, ali stilizacija tog lana, u kojem je
ipak ostavljena mogunost da se pojedine opine, ili ak srezovi
iz jednih prikljue drugim oblastima ako se za to dobije tri peti-
ne glasova u Skuptini. Tako je Ustavom, kao i kasnijim Zakonom
o podjeli drave na 33 oblasti, od kojih se 6 odnosilo na Bosnu i
66
Hercegovinu u historijskim granicama, bila proklamirana terito-

rijalna cjelovitost Bosne i Hercegovina, ali istodobno i ostavljena
mogunost za razbijanje te cjelovitosti. To e se doista i desiti 1929.
ali ne pozivanjem na tu mogunost koja je bila ostavljena u usta-
vu, nego u doba diktature, kad je ustav ve bio suspendiran. Tada
je prvi put Bosna i Hercegovina u jugoslavenskoj dravi teritori-
jalno rasparana, i ta je podjela bila prva, u razdoblju izmeu dva
svjetska rata koja je u narednom razdoblju u memoriju Bonjaka
ugraivala Jugoslaviju kao dravu koja je izravno suprotstavljena
Bosni i Hercegovini. Zakonom o nazivu i podjeli drave na uprav-
na podruja od 3. oktobra 1929. drava je podijeljena na devet
banovina, a Bosna i Hercegovina na etiri (Vrbaska, Drinska, Sav-
ska i Zetska). Dvije od etiri banovine sjedita su imala izvan BiH,
a u svakoj su muslimani inili manjinu stanovnitva (Srbi su ini-
li veinu u tri, a Hrvati u jednoj banovini). Ta injenica je korite-
na u kasnijem politikom djelovanju, ali i politikoj propagandi i
publicistici, pa ak i u naunoj literaturu, kako bi se naglasio anti-
muslimanski i antibosanski smisao ove upravno-politike podje-
le zemlje, te antibosanska i antimuslimanska dimenzija nove poli-
tike integralnog jugoslavenstva. Sigurno je ova podjela bila znak
ukidanja pokrajinske posebnosti Bosne i Hercegovine, koja je jed-
no vrijeme poslije 1918. bila sauvana, ali je puno vanije bilo uki-
danje granice na rijeci Drini, koja se sada nala gotovo u srediti
Drinske banovine.
Bonjaci su posebno vodili rauna o posebnosti Bosne i Her-
cegovine izmeu dva svjetska rata. Od poetka postojanja jugo-
slavenske drave, Bonjaci su imali politiku viziju ouvanje cje-
lovitosti Bosne i Hercegovine, a osnovni nositelj tih ideja je bila
Jugoslavenska muslimanska organizacija. Nakon vremena dikta-
ture (otvorene i prikrivene), Bonjaci su sredinom tridesetih godi-
na pokrenuli Pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine. Nasu-
prot ovim autonomistikim idejama koje je zastupala Jugoslaven-
ska muslimanska organizacija, pojavio se i pokret koga je vodio
67
dio muslimanskih, ali prohrvatski orijentiranih politiara, ijim

se liderom moe smatrati Hakija Hadi. Pokret su oni vodili u
saradnji sa bosanskohercegovakim Hrvatima, odnosno u okviru
Hrvatskog narodnog pokreta na ijem elu je bio Vladko Maek,
a cilj mu je bio, kako je to Maek jedanput izjavio, Bosnu i Her-
cegovinu ujediniti sa Hrvatskom na temelju hrvatske nacionalne
veine (pri tome podrazumijevajui katolike i muslimane kao dio
hrvatske nacionalne zajednice), a ako se to ne bi moglo postii,
mogli (bismo) putem kompromisa pristati na to da B-H u cjeli-
ni ostane i dobije autonomiju. Na ovoj maglovito nagovijetenoj
ideji ouvanja Bosne i Hercegovine kao cjeline, Maek je privu-
kao dio muslimanskih politiara nezadovoljnih ulaskom Mehme-
da Spahe, lidera Jugoslavenske muslimanske organizacije (JMO) u
koaliciju sa Milanom Stojadinoviem sredinom tridesetih godina.
Tada je Spaho optuivan da se odrekao autonomistikog progra-
ma svoje stranke, premda je i on sam u nekoliko navrata u vrijeme
diktature izjavljivao da se Jugoslavija mora federalizirati: Fede-
racija ili separacija, navodno je jedanput izjavio u razgovoru s
britanskim arheologom Arturom Evansom sredinom 1932. godi-
ne. No, njegov ulazak u koaliciju sa Stjadinoviem 1936. otvorio
je prostor za snaniji nastup na historijskoj sceni muslimanskog
ogranka Hrvatske seljake stranke koji je rjeenje jugoslavenske
krize vidio u federalizaciji drave, ali nije bilo dovoljno jasno u
tome, koje bi sve federalne jedinice inile tu dravu.
U sukobu dviju koncepcija (centralistike i federalistike) vode-
a bonjaka politika stranka (JMO) je koncem tridesetih godina
podravala srpsko-hrvatske pregovore radi pronalaenja kompro-
misnog rjeenja. Ni slutili nisu da e se taj kompromis nai stva-
ranjem Banovine Hrvatske koja je formirana faktikom podje-
lom Bosne i Hercegovine 1939. godine. Poznati Sporazum Cvet-
koviMaek ostat e njegovan u memorijalnoj kulturi Bonja-
ka kao podmukli srpsko-hrvatski dogovor koji e i koncem XX
68
i poetkom XXI stoljea oivljavati strahove za sudbinu cjelovite

Bosne i Hercegovine.
Dok su se Bonjaci zalagali za cjelovitost i autonomost Bosne
i Hercegovine u Jugoslaviji, lavirajui izmeu suprotstavljenih
srpsko-hrvatskih blokova, i to povremeno podravajui jedne, a
povremeno druge, hrvatski i srpski politiki lideri u Bosni i Her-
cegovini su se dijelili na one koji su bili skloniji ujedinjenju Bosne
i Hercegovine sa Hrvatskom i one ija je vizija bila ujedinjenje
Bosne i Hercegovine sa Srbijom. Meu tim politiarima bio je i
dio onih koji su se zalagali za ouvanje autonomnosti Bosne i Her-
cegovine izvan Hrvatske i Srbije, smatrajui to boljim rjeenjem
nego da izgube dio Bosne i Hercegovine.
RATNE PODJELE I POLITIKA (DEZ)ORIJENTACIJA

Izbijanjem Drugog svjetskog rata Bosna i Hercegovina se suo-
ila sa novim izazovima. U situaciji jo uvijek aktivnog bonja-
kog pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine, koji se odvijao
tokom 1939. i 1940. godine, ali unutar kojega su se na terenu jo
uvijek osjeale odreene podjele, u novim ratnim uvjetima do-
lo je do razbijanje jugoslavenske drave, a Bosna i Hercegovina je
u cijelosti ukljuena u Nezavisnu Dravu Hrvatsku. Rijeka Dri-
na je ponovo uspostavljena kao granica, ali je kroz unutarnju teri-
torijalnu podjelu na 12 velikih upa, od kojih su est u cijelosti, a
est djelimino pokrivale prostor Bosne i Hercegovine, negirana
historijska, dravno-pravna i politiko-teritorijalna cjelina Bosne
i Hercegovine. Pet velikih upa su svoja sjedita imale izvan histo-
rijskih granica Bosne i Hercegovine.
Nezavisna Drava Hrvatska (NDH) je stvorena kao rezultat
razbijanja Jugoslavije u ratu, a narode u Bosni i Hercegovini niko
nije pitao ta oni o tome misle. Veina Hrvata i Bonjaka je pri-
hvatila novostvorenu dravu, pa su ak sa oduevljenjem doeki-
vali i ulazak njemakih trupa i uspostavu NDH, dok su Srbi imali
puno razloga da od samog poetka gaje nepovjerenje prema njoj.
69
Dio muslimanskih politiara koji su prije Sporazuma Cvetkovi

Maek inili Muslimansku organizaciju HSS, nezadovoljni spo-
razumom i formiranjem Banovine Hrvatske 1939. koja je uklju-
ivala samo dio Bosne i Hercegovine, izravno se poetkom rata
1941. ukljuio u ustaki pokret i integrirao u srukture nove vla-
sti Nezavisne Drave Hrvatske, vjerujui da je za Bosnu i Herce-
govinu prihvatljivije rjeenje ukljuivanje itave Bosne i Herce-
govine u NDH nego podjela u kojoj jedan dio pripada Banovi-
ni Hrvatskoj a drugi ostaje rezerviran za srpski dio jugoslavenske
drave. Dio ih je, pak, od poetka razmiljao o nekoj vrsti auto-
nomije, te je u tom smislu ve u aprilu, u suradnji sa dijelom srp-
skih aktivista, jedna delagacija ohrabrivala reis-ul-ulemu Fehi-
ma Spahu da pokrene akciju kod njemakih vlasti, kako bi BiH
stekla neku vrstu autonomije u okvirima novog svjetskog poret-
ka. Ova prva akcija za autonomiju imala je nesretan epilog: srp-
ski lanovi delegacije su ubijeni, a muslimanski otro upozoreni
od vlasti NDH da se ne bave antidravnim aktivnostima. Kasni-
je e se ova autonomistika iskra razviti do jo uvijek zagonet-
nog Memoranduma poslanog, navodno, izravno Hitleru koncem
1942. u kojem se trai autonomija BiH izvan NDH. Sve to je, ipak,
bio samo pokazatelj nesnalaenja Bonjaka u ratu, njihove velike
podijeljenosti, pripadnosti raznim politikim i vojnim formacija-
ma. Veoma je iroka lepeza bonjake raslojenosti na historijskoj
sceni u vrijeme Drugog svjetskog rata: od podrke NDH i sudje-
lovanja u ustakim, domobranskim i njemakim vojnim formaci-
jama, sudjelovanja u jedinicama Jugoslavenske vojske u otadbi-
ni, preko autonomistikog, do partizanskog pokreta koji je ponu-
dio viziju nove Bosne i Hercegovine, ravnopravne lanice jugosla-
venske federacije. Bonjako povjerenje u NDH pokazalo je znake
krize ve u jesen 1941. iskazane kroz tzv. muslimanske rezolucije,
koje su bile pokazatelj krize legitimiteta nove drave u bonjakim
krugovima. Shvativi da ih NDH ne titi od etnikih pogroma,
70
muslimansko povjerenje u NDH je sve vie slabilo, a oni su se sve

bre pribliavali partizanskom pokretu.
Hrvati u Bosni i Hercegovini su najveim dijelom uspostavu
NDH doekali kao svoju nacionalnu dravu, posebno u zapad-
noj Hercegovini gdje su vijesti o tome popraene u euforinom
raspoloenju. Dugo vremena je njegovan taj narativ o NDH kao
konano realiziranom tisuljetnom snu stvaranja hrvatske nacio-
nalne drave, pa je ta drava jednostavno nazivana naom dra-
vom, hrvatskom dravom i slino. Bio je to rezultat negativ-
nog iskustva sa monarhistikom Jugoslavijom s jedne, ali i obe-
anja da e nova drava biti samo hrvatska i seljaka, to je bilo
prihvatljivo za ui seljatva, koje je inilo veinu stanovnitva, a
posebno za seljatvo u krajevima sa veinskim hrvatskim stanov-
nitvom, kakav je bio prostor zapadne Hercegovine, s druge stra-
ne. U krajevima sa etniki izmijeanom strukturom stanovnitva,
iskustva su bila drugaija. Meutim, narativ o NDH kao hrvatskoj
nacionalnoj dravi se ve tokom rata suoio sa realnou zloi-
na poinjenih u ime tog tisuljetnog sna, to je, u irem kontekstu
odnosa zaraenih snaga, postepeno rasprilo tu dravu koncem
rata, mada e se nositelji takvog narativa pojavljivati i decenijama
nakon to je Drugi svjetski rat zavren.
Za razlika od Hrvata i Bonjaka, bosanskohercegovaki Srbi su
od poetka iskazivali nepovjerenje i otpor prema NDH, to su ve
u aprilu 1941. dodue jo uvijek prilino plaljivo, iskazivali. Pri-
vreni Jugoslaviji, te izloeni pravnom i faktikom nasilju, bosan-
skohercegovaki Srbi su odbijali prihvatiti NDH kao dravni
okvir u kojem bi mogli graditi svoju budunost. Zbog toga se rano
diu na ustanak: najprije u junu u istonoj Hercegovini, a potom
koncem jula i u ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine. Junski
ustanak je bio vie spontani otpor nasilju, i u njemu su dominan-
tnu ulogu imali bogatiji seljaci, svetenstvo i srednji graanski
sloj, dok su julski ustanak uglavnom organizirali bosanskoherce-
govaki komunisti. U poetku je postojala suradnja izmeu ova
71
dva pokreta, ali se vremenom oni razdvajaju, a dio ustanika koji

su sudjelovali u junskom ustanku se ukljuio u ustanike redo-
ve koje su predvodili komunisti, dok se dio transformirao u et-
niki pokret. Koncem 1941. stvorena je jasna razlika izmeu par-
tizanskog i etnikog pokreta: prvi su vodili borbu za nove dru-
tvo, premda su i sami u toj borbi znali initi zloine, posebno nad
Muslimanima, dok su drugi najmanje vodili rauna o Bosni i Her-
cegovini, vjerujui u poslijeratnu obnovu Jugoslavije sa domini-
rajuom srpskom ulogom u dravi. Kako se rat bliio kraju, par-
tizanski pokret se sve vie omasovljavao, izmeu ostalog i zahva-
ljujui dolasku dijela onih koji su se prije borili protiv partizana
i koji su sudjelovali u zloinima protiv Muslimana i Hrvata. To
e posijati klicu nepovjerenja meu tim narodima u partizanski
pokret, to e u kulturi sjeanja posebno doi do izraaja poet-
kom devedesetih godina. Konaan rezultat Drugog svjetskog rata
je bilo oko 320.000 ubijenih u Bosni i Hercegovini, od toga oko
164.000 Srba, 75.000 Bonjaka i 64.000 Hrvata. U ratu je ubijeno
i oko 9000 Jevreja.
Sve u svemu, Drugi svjetski rat u Bosni i Hercegovini je bio
veoma slojevit, u njemu su se svi borili protiv svih, tu je bilo ukr-
teno pet frontova okupatorski, ustaki, etniki, muslimanski,
partizanski. Okupatorski front je imao dva krila: jedan su dra-
li Nijemci, drugi Italijani. Od svih zemalja koje su inile jugoslo-
vensku dravu, BiH je imala najsloeniju ratnu situaciju. Na kra-
ju je kao pobjednik izaao partizanski pokret koji se nakon bu-
nih i otrih rasprava meu komunistikom elitom opredijelio za
ravnopravnost Bosne i Hercegovine unutar jugoslavenske federa-
cije. Diskusije meu najistaknutijim predstavnicima jugoslaven-
skog komunistikog pokreta o tome kakav status Bosna i Herce-
govina treba imati u novoj jugoslavenskoj dravi (autonomna i
federalna jedinica) jedno vrijeme nisu uope bile predmet nau-
nih niti drutvenih razmatranja poslije rata, a kad su iznesene na
drutvenu scenu nisu dobile odgovarajue objanjenje shodno
72
drutvenom, vojnom i politikom kontekstu Drugog svjetskog

rata, nego su sluile kao argument za navodnu antibosansku i anti-
muslimansku usmjerenost partizanskog pokreta. Istina je, meu-
tim, da su dvojbe jugoslavenskog komunistikog vrha o statusu
Bosne i Hercegovine bile rezultat dosljednog slijeenja sovjetskog
modela ureenja drave, prema kojem su samo etniki iste povi-
jesne regije mogle imati status republike dok su etniki mjeovi-
ti prostori, poput Bosne i Hercegovine, mogle stei samo status
atonomne jedinice u okviru drugih nacionalnih republika. I ta je
dvojba, ipak, rasprena tokom 1943. i 1944. kad je na zasijedanjima
ZAVNOBiH Bosna i Hercegovina konano definirana kao fede-
ralna jedinica ravnopravna sa drugim republikama unutar jugo-
slavenske drave.
ISKUSTVO U SOCIJALIZMU
Na kraju Drugog svjetskog rata u Bosni i Hercegovini pobjed-
niki tabor inile su mase srpskog naroda; Muslimani su zauzeli
poloaj drugog ealona, a Hrvati su se nali na zaelju (...) Sa sta-
rim nasljeem i novim protivrjenim tendencijama, BiH je ulazi-
la u novo historijsko razdoblje, u kojem je ravnopravnost, koju je
formalno stekla u ratu trebalo u stvarnosti isposlovati. Suoena sa
centralizacijom jugoslavenske drave u prvim decenijama socija-
listike Jugoslavije, Bosna i Hercegovina je punu ravnopravnost
ostvarila tek koncem ezdesetih godina.
Jednako tako su se i pojedini narodi u samoj BiH suoili sa iza-
zovima ouvanja nacionalne ravnopravnosti proklamirane u ratu.
Iako formalno ravnopravni, pojedini narodi u Bosni i Hercego-
vini, uglavnom zbog dogaaja u ratu, prolazili su kroz razliita
iskustva u socijalistikoj Jugoslaviji. Pojedini krajevi sa veinskim
hrvatskim stanovnitvom, kako pokazuje primjer zapadne Her-
cegovine, skoro dvije decenije u socijalizmu bili su margnalizi-
rani. Na tzv. mostarskom savjetovanju 1966. vrh bosanskoherce-
govkog Saveza komunista je odluio javno o tome progovoriti i
73
faktiki poeti uklanjati hipoteku ustatva sa stanovnitva u tom

kraju, ime je otvoren proces integracije zapadne Hercegovine u
ire bosanskohercegovake republike okvire. Taj proces integra-
cije, meutim, nikada nije do kraja dovren, a marginalizacija kra-
jeva naseljenih Hrvatima, koja je bila oita nakon rata, u memo-
riji Hrvata e graditi negativnu sliku prema razdoblju socijalisti-
ke Jugoslavije. Na toj negativnoj slici posebno je insistirala hrvat-
ska politika elita iz devedesetih godina koja je naglaavala kako
su Hrvati u socijalistikoj Jugoslaviji bili obespravljeni. Naglaa-
vano je stradanje Hrvata neposredno nakon rata i masovna ise-
ljavanja u inozemstvo kao, a poetkom sedamdesetih, na primjer,
zagrebaki Glas koncila, koji se distribuirao i po BiH, istie da se
svaki peti Hrvat nalazi van domovine, te da je alosno i bolno
pomiljati da taj cvijet i nada hrvatskog naroda mora zaraivati
kruh izvan nae lijepe. Kao argument za to posebno je na vano-
sti dobivala represija prema Hvatima tokom i nakon sloma Hrvat-
skog proljea sedamdesetih. Jedan od lidera Hrvatske demokrat-
ske zajednice (HDZ) BiH, izjavio je: Ala smo se mi Hrvati nalea-
li, mislei na to da su mnogi Hrvati u vrijeme socijalistike Jugo-
slavije mnogo godina proveli u zatvorima. injenica je da je udio
Hrvata u strukturi stanovnitva Bosne i Hercegovine stalno opa-
dao u vrijeme socijalistike Jugoslavije (prema popisu stanovni-
tva 1948. u BiH je bilo 24 odsto, a 1991. oko 17 odsto Hrvata), to je
bila posljedica iseljavanja u Hrvatsku, odlaska u inozemstvu (naj-
ee u Njemaku), ali i veeg demografskog napretka Muslimana.
Osim Hrvata, i Bonjaci su se poslije rata suoili sa izazovi-
ma dovravanja vlastite nacionalne integracije: Bosanskoherce-
govaki komunisti su poetkom ezdesetih godina inicirali pro-
ces priznanja muslimanske nacije, tokom ezdesetih se intenziv-
no odvijala kampanja stvaranja naune argumentacije, da bi kon-
cem ezdesetih realnost postojanja Muslimana kao nacije bila
definitivno priznata u vrhovima bosanskohercegovake i jugosla-
venske komunistike elite. Kasnija osporavanja, posebno tokom
74
osamdesetih godina, postojanja Muslimana kao nacije bila su u

funkciji stvaranja pretpostavki za razbijanje jugoslavenske drave
i cjelovitosti Bosne i Hercegovine. Uprkos tome to su u Jugosla-
viji stekli potpunu nacionalnu afirmaciju, to su postali vaan kul-
turni i drutveni faktor, a demografski su znaajno uznapredova-
li (od 30 odsto po popisu 1948. udio Bonjaka u strukturi stanov-
nitva Bosne i Hercegovine se poveao na 43 odsto prema popisu
1991. godine), bonjaka politika elita je devedesetih gradila sliku
negativnog iskustva u Jugoslaviji. Naglaavala je obespravljenost
Muslimana u vrijeme socijalizma, i pri tome, posebno injenicu
da nije priznavan njihov nacionalni identitet, da nisu bili dovoljno
zastupljeni u oficirskom kadru u vojsci, policiji i sl; da su bili izlo-
eni raznim talasima nasilja (stradanja nakon Drugog svjetskog
rata i suenja pripadnicima grupe Mladi muslimani 1947, 1949.
i 1983. te teak poloaj i iseljavanje Muslimana iz Sandaka u Tur-
sku, posebno u vremenu Rankovia) i slino.
Bosanskohercegovaki Srbi su iz rata izali kao najvee rtve,
i na Jugoslaviju su gledali kao na svoj topli dom. Prema mno-
gim istraivanjima, oni su u Bosni i Hercegovini zauzimali domi-
nantne politike i drutvene funkcije dugo vremena u socijaliz-
mu. Narativ o masovnim stradanjima i genocidu davao je dodatna
krila srpskim percepcijama vlastitog velikog doprinosa stvaranju
jugoslavenske socijalistike drave i vlastite odgovornosti za ou-
vanje te drave. Srpski politiki lideri u BiH su poetkom devede-
setih stalno napominjali kako su Srbi bili najvee rtve u Drugom
svjetskom ratu, najvee rtve u sukobu sa Informbiroom, naglaa-
vali su kako je gubitak demografske veine u BiH rezultat pogre-
ne politike komunistike elite koja je priznavanjem musliman-
skog nacionalnog ideniteta izravno radila protiv srpskih nacio-
nalnih interesa i slino.
Istina je da je udio Srba u strukturi stanovnitva Bosne i Her-
cegovine u vrijeme socijalistike Jugoslavije znatno smanjen (sa
44 odsto stanovnitva 1948. udio je smanjen na 31 odsto ukupnog
75
stanovnitva u Bosni i Hercegovini 1991. godine). Uprkos tome,

dominantan broj komunista Srba je itavo vrijeme postojanja
socijalistike Jugoslavije snano radio na afirmaciji Bosne i Herce-
govine kao ravnopravne lanice jugoslavenske federacije. ini se
da je najblie istini uvjerenje da bosanskohercegovaki komuni-
stiki pokret u cjelini nije bio anacionalan, jer su komunisti radi-
li na afirmaciji i ravnopravnom razvoju nacionalnih identiteta, ali
su se protivili izgradnji nadnacionalnog identiteta koji bi mogao
sruiti bosanskohercegovaku nacionalnu ravnoteu kao fakto-
ra cjelovitosti Bosne i Hercegovine. Primjetno je to bilo tokom
ezdesetih i sedamdesetih godina, kad se u pojedinim krugovi-
ma pojavljivala ideja promoviranja jugoslavenstva i bosanstva kao
nacionalnih identiteta, bosanskohercegovaki komunisti su glat-
ko odbili te mogunosti tvrdnjama da bi to moglo voditi centra-
lizaciji i unitarizaciji zemlje (jugoslavenstvo), odnosno negiranju
srpskog i hrvatskog nacionalnog identiteta u Bosni i Hercegovini
(bosanstvo).
Dugo vremena bosanskohercegovaki komunistiki pokret
bio je jedinstven u odanosti BiH i Jugoslaviji. Na tom jedinstvu je
Bosna i Hercegovina u razdoblju socijalizma modernizirala dru-
tvo, ekonomski se razvila, infrastrukturno se integrirala, izgradila
naune i kulturne institucije i otvorila se prema svijetu. Ali je sre-
dinom osamdesetih to jedinstvo pokazalo ozbiljne pukotine, koje
su se u drugoj polovici te decenije samo irile i umnoavale, te na
koncu, nakon niza afera i politike propagande, privele Bosnu i
Hercegovinu stranom ratu poetkom devedesetih godina. Srp-
ska politika elita je poetkom devedesetih sve vie oi usmje-
ravala ka Beogradu i polagala nade na ouvanje Jugoslavije kao
dravnog okvira unutar kojeg se osjeala najsigurnijom za ouva-
nje svog identiteta. S druge strane, hrvatska i bonjaka politika
elita su, promovirajui narativ o marginaliziranosti Hrvata i Bo-
njaka i negativnom iskustvu sa jugoslavenskom dravom, faktiki
76
pripremale pripadnike svoje nacije u nemimovnost raspada Jugo-

slavije koji je uskoro doista uslijedio.
BOSNA I HERCEGOVINA U JUGOSLAVENSKOM FINALU

Kao ni prilikom nastanka 1918. godine Bosna i Hercegovi-
na nije bila nikakav vaan faktor ni u procesu nestanka jugosla-
venske drave tokom devedesetih godina. Na parlamentarnim
izborima 1990. vlast u Bosni i Hercegovini su preuzele nacional-
ne stranke (SDA, SDS i HDZ), a ubrzo nakon izbora pokazalo se
da one imaju razliite poglede ne budunost Bosne i Hercegovi-
ne i Jugoslavije. HDZ BiH je preferirala jugoslavensku konfede-
raciju sa labavim vezama pojedinih republika, Srpska demokrat-
ska stranka (SDS) BiH se tome protivio i insistirao na demokrat-
skoj Jugoslaviji ureenoj kao moderna savezna drava, dok Stran-
ka demokratske akcije (SDA) nije imala jasnu poziciju, zalaui se
savremenu dravu koja nee biti ni konfederacija, to su predla-
gali Hrvati, niti federacija, to je bio srpski koncept. Ideje o budu-
em ustavnom statusu Bosne i Hercegovine i Jugoslavije su vre-
menom dozrijevale i unutar SDA, to je na kraju rezultiralo pri-
jedlogom IzetbegoviGligorov o Jugoslaviji kao asimetrinoj
federaciji. Kada je i taj prijedlog odbaen, kao i prijedlog o ou-
vanju krnje Jugoslavije u okviru koje ne bi bilo Hrvatske i Slove-
nije, vrata izlasku Bosne i Hercegovine iz Jugoslavije bila su irom
otvorena, ali je to dovelo do niza novih prepreka koje je na tom
putu trebalo savladati. Nenacionalne (ljeviarske) stranke bile su
slabe i vlast su drale jedino u Tuzli i Vareu, dok je u svim osta-
lim dijelovima blok zavaenih nacionalnih stranaka reprezenti-
rao volju graana. To je vodilo uruavanju Bosne i Hercegovine,
jer vladajue politike stranke, meu kojima su SDS i HDZ BiH
imale pokrovitelje u Srbiji i Hrvatskoj, nisu mogle postii dogo-
vor ni oko jednog vanog pitanja. Debate u republikoj skuptini
su bile vrlo otre, nabijene nacionalistikom, ak i ratnohuka-
kom retorikom, te esto i jako primitivne. Na terenu se provodila
77
strategija razbijanja jedinstva BiH kroz tzv. regionalizacije. Nakon

to je veina u Skuptini Bosne i Hercegovine koncem 1991. odlu-
ila definitivno krenuti na put gradnje neovisne Bosne i Hercego-
vine izvan Jugoslavije, to je potvreno na referendumu krajem
februara i poetkom marta 1992. godine, bilo je sasvim jasno da
e taj put biti posut brojnim rtvama. SDS se suprotstavila nezavi-
snosti Bosne i Hercegovine, mobilizirala je Srbe na ideji ostanka
u Jugoslaviji i odluila da tu svoju opredijeljenost realizira ratom.
Prije izbijanja otvorenog rata, SDS je uz podrku jo nekih srp-
skih manjih stranaka (ali je izostala podrka Srba koji su politi-
ki bili aktivni u nenacionalnim strankama) stvorila paralelne srp-
ske institucije, kako u opinama tako i na razini itave Bosne i
Hercegovine. U isto vrijeme je i HDZ BiH organizirala Hrvat-
sku Zajednicu (kasnije Republiku) Herceg-Bosnu, to je ostav-
ljalo sve manje anse za ouvanje cjelovite Bosne i Hercegovi-
ne izvan Jugoslavije. Ipak, taj je put, u situaciji kakva je postoja-
la poetkom devedesetih i kada bosanskohercegovaki politiki
akteri nisu imali nikakve anse da sami kreiraju i bitnije utjeu na
povijesne tokove, izveo Bosnu i Hercegovinu na put samostalnih
zemalja izvan jugoslavenskog dravnog okvira. Na referenduum,
29. februara i 1. marta 1992. godine izalo je 64 odsto stanovnika
Bosne i Hercegovine (najveim dijelom Bonjaka i Hrvata), a od
toga je 99 odsto glasalo za nezavisnu i suverenu Bosnu i Hercego-
vinu. Evropska unija je 6. aprila 1992. priznala nezavisnost Bosne
i Hercegovine, a zatim su uslijedila i priznanja od drugih zemalja.
Bilo je to prvi put poslije vie stoljea da BiH pokuava razvijati
vlastiti dravni identitet, izvan okvira velikih dravnih cjelina, pa
tako i izvan Jugoslavije. Pokazalo se da je taj put vrlo teak.
78
ZAKLJUAK
Iskustvo Bonjaka, Srba i Hrvata sa jugoslavenskom dravom
je razliito, ali je, prije svega, razliito u odnosu na monarhisti-
ku i socijalistiku Jugoslaviju. U stvaranju jugoslavenske drave u
koju je ula posredno preko tzv. Drave Slovenaca, Hrvata i Srba,
Bosna i Hercegovina nije dala veliki doprinos, a sudjelovanje poli-
tikih predstavnika Bonjaka, Srba i Hrvata u tom procesu nije
bilo jednako: dok su Srbi i Hrvati relativno rano prihvatili ideju
jugoslavenske dave, veina muslimanskih politiara je dugo luta-
la i tek je pre samog kraja rata uskoila u jugoslavenski voz. Meu-
tim, ulaskom u Jugoslaviju oni su prihvatili tu dravu i aktivno
su sudjelovali u procesu njenog ustavnog struktuiranja, ali su bili
pogoeni odreenim mjerama drave, prije svega u pitanju agrar-
ne reforme. Hrvati i Srbi su se meusobno natjecali oko organi-
zacije drave, ali je preovlaujue uvjerenje da su u monarhisti-
koj Jugoslaviji i Hrvati i Bonjaci bili marginalizirani u odnosu na
poloaj Srba.
U socijalistikoj Jugoslaviji iskustvo je bitno drukije: ne samo
formalna, nego i stvarna ravnopravnost je postignuta, posebno
od poetka ezdesetih godina. Meutim, ako se na jugoslavensku
dravu gleda iz perspektive raspada zemlje devedesetih godina,
i ratnog iskustva i stradanja, onda se stvara vrlo negativna slika,
koja se dalje transferira kao historijsko iskustvo. Negira se dosti-
gnuti stupanj modernizacije koga je Bosna i Hercegovina ostva-
rila u jugoslavenskoj dravi. Takav pristup, meutim, ne odgova-
ra stvarnim povijesnim iskustvima sa jugoslavenskom dravom,
posebno sa socijalistikom Jugoslavijom.
79
Bibliografija
1. Neven Aneli, Bosna i Hercegovina. Izmeu Tita i rata (sa engleskog
preveo Ranko Mastilovi), Beograd: Samizdat B92, 2005
2. Ioannis Armakolas, Politika i drutvo u Tuzli od 1992. do 1995. godine.
Politiko natjecanje i graanska alternativa. Sarajevo: Udruenje za
modernu historiju, 2016.
3. Ksavije Bugarel, Bosna. Anatomija rata (sa francuskog prevela Jelena
Staki), Beograd: Edicija RE, 2004.
4. Mari-anin ali, Istorija Jugoslavije u 20. veku (preveli sa njemakog
Ranka Gai i Vladimir Babi), Beograd: Clio, 2013
5. Robert Donia, Radovan Karadi. Uzroci, postanak i uspon genocida
u Bosni i Hercegovni (sa engleskog prevela Daniela Valenta), Sarajevo:
University Press, 2016
6. Sreko M. Daja, Politika realnost jugoslavenstva (19181991) s posebnim
osvrtom na Bosnu i Hercegovinu (sa njemakog preveo Ladislav Z. Fii),
Sarajevo Zagreb: Svjetlo rijei, 2004.
7. air Filandra, Bonjaka politika u XX. stoljeu, Sarajevo:Sejtarija, 1998.
8. Zlatko Hasanbegovi, Jugoslavenska muslimanska organizacija 1929.
1941. ((U ratu i revoluciji 1941. 1945.), Zagreb: Bonjaka nacionalna
zajednica za Grad Zagreb i Zagrebaku upaniju Institut drutvenih
znanosti Ivo Pilar Medlis Islamske zjednice u Zagrebu, 2012
9. Marko Attila Hoare, THe Bosnian Muslimn in the Second War. A History,
London: Hurst&Company, 2013
10. Rasim Hurem, Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu 19411945.,
Zagreb Sarajevo: Plejada-University Press, 2016
11. Tomislav Iek, Hrvatska seljaka stranka u Bosni i Hercegovini 19291941.
Sarajevo: Institut za istoriju, 1991.
12. Adnan Jahi, Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini za vrijeme
monarhistike Jugoslavije (19181941), Zagreb: Bonjaka nacionalna
zajednica za Grad Zagreb i Zagrebaku upaniju Medlis Islamske
zajednice u Zagrebu, 2010.
13. Adnan Jahi, Vrijeme izazova. Bonjaci u prvoj polovini XX stoljea,
Zagreb-Sarajevo: Bonjaka nacionalna zajednica za Grad Zagreb i
Zagrebaku upaniju Bonjaki institut Fondacija Adila Zulfikarpaia,
2014
14. Nada Kisi Kolanovi, Muslimani i hrvatski nacionaizam 1941. 1945.
Zagreb: Hrvatski institut za povijest kolska knjiga, 2009.
15. Husnija Kamberovi, Prema modernom drutvu. Bosna i Hercegovina od
1945. do 1953, Teanj 2000.
80
16. Husnija Kamberovi, Hod po trnju. Iz bosanskohercegovake historije 20.

stoljea. Sarajevo: Institutu za istoriju, 2011
17. Husnija Kamberovi, Demal Bijedi. Politika biografija (drugo,
dopunjeno izdanje). Sarajevo: Udruenje za modernu historiju, 2017
18. Vera Katz, Drutveni i ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine 1945. 1953.
Sarajevo: Institut za Istoriju, 2011
19. Iva Lui, Im Namen der Nation. Die politische Aufwertungsprozess der
Muslime im sozialistischen Jugoslawien (19561971). Uppsala: Uppsala
Universitet, 2016.
20. Admir Mulaosmanovi, Iskuenje opstanka. Izetbegovievih deset godina
19902000, Sarajevo: Dobra knjiga. 2013.
21. Enver Redi, Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu, Sarajevo:
Oko, 1998
22. Ciril Ribii, Geneza jedne zablude. Ustavnopravna analiza formiranja
i djelovanja Hrvatske zajednice Herceg-Bosne, drugo izdanje, Zagreb-
Sarajevo-Idrija: Naklada Jesenski i Turk-Sejtarija-Zaloba Bogataj, 2001
23. Ivica arac, Kultura selektivnog sjeanja. Hrvati Hercegovine i Nezavisna
Drava Hrvatska. Od proklamacije NDH do talijanske reokupacije
(travanja-rujan 1941), Mostar: Crkva na kamenu, 2012
24. Nusret ehi, Bosna i Hercegovina 19181925. Privredni i politiki razvoj,
Sarajevo: Institut za istoriju, 1991.
25. Holm Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka. (preveo s njemakog
Tomislav Beki), Beograd: Clio, 2008.
81
Crna Gora i Crnogorci u Jugoslaviji
gubitak
dravnosti i
njena obnova
ERBO RASTODER
Crna Gora u XX vijeku je primjer ubrzane istorije, u kojoj dra-

matika promjena i sloenost istorijskih pojava dodatno osnau-
ju fenomenologiju njene istorije i njene uglavnom ideologizovane
percepcije. Crna Gora je u XX vijeku bila samostalna drava do
1918. godine, integralni dio Kraljevine Jugoslavije (19181943), jed-
na od est republika u socijalistikoj Jugoslaviji (19431992), lani-
ca dvolane jugoslovenske federacije (SRJ) 19922006.
Na referendumu 21. maja 2006. Crna Gora je obnovila drav-
nost i ponovo postala subjekat balkanske i evropske istorije. ini
se da je Crna Gora itav jedan vijek potroila trei u krug i tra-
ei sebe. Raspeta izmeu mita o svom istorijskom znaenju i
objektivnog znaaja mjerenog statistikom i realpragmatizmom,
Crna Gora je uvijek teila da prevazie sebe. Zato je, u istorij-
skom smislu, prostor krajnosti i teko pojmljivih protivurjenosti.
U tom carstvu iluzija smjenjivale su se moderne ideologije, poku-
avajui da sahrane stare, kao to su iznova vaskrsavale stare,
82
gubitak dravnosti i njena obnova gubitak dravnosti i njena obnova
za koje su mnogi mislili da su istorijski arhivirane. Sukob tradicio-

nalnog, patrijarhalnog i modernog kroz itav XX vijek uslovljavao
je i dramatine socijalne i drutvene promjene koje su se na povr-
ini prepoznavale u razliitim ideolokim surogatima. Crna Gora
je u XX vijeku prola kroz etiri rata, od toga dva svjetska. Na kra-
ju Prvog, izgubila je dravnost, u Drugom je djelimino povratila
atribute dravnosti.
Na kraju XX vijeka crnogorsko drutvo se u procesu raspada
bive Jugoslavije suoilo s novim istorijskim izazovom i oivljava-
njem starih istorijskih atavizama. Iako direktno nije uesnik rato-
va (kao politiki subjekat) u raspadu bive Jugoslavije, posljedice
dogaanja u posljednjoj deceniji XX vijeka, izuzev injenice da na
njenom podruju nije bilo ratnih sukoba, su bile jednako drama-
tine po crnogorsko drutvo kao i prethodni ratovi.
PRVI SVJETSKI RAT: NAJMANJA SAVEZNIKA VOJSKA

U Prvom svjetskom ratu 19141918. Crna Gora se borila na stra-
ni sila Antante. U julskoj krizi 1914. izazvanoj atentatom u Saraje-
vu na Austrougarskog prestolonasljednika Ferdinanda, Crna Gora
je bezuslovno stala na stranu Srbije. Istog dana kad je Austrougar-
ska objavila rat Srbiji, kralj Nikola je objavio ukaz o mobilizaciji, a
ve 6. avgusta Crna Gora je zvanino objavila rat Austrougarskoj,
ignoriui pri tom obeanje njene diplomatije da u sluaju neu-
tralnosti moe raunati na teritorijalne ustupke (Skadar). Tako je
Crna Gora, tek to je izala iz Balkanskih ratova, tokom kojih je
vojno, privredno i demografski iscrpljena, ula u novi vojni sukob
koji e biti i posljednji koji e voditi kao samostalna drava. Na
insistiranje saveznika, prije svih Rusije, ve na poetku rata for-
mirana je komanda sa ciljem koordinisanja ratnih dejstava sa srp-
skom vojskom. Za naelnika taba crnogorske vrhovne koman-
de postavljen je srpski genaral Boidar Jankovi, ime je crnogor-
ska vojska stavljena pod vrhovnu komandu srpske vojske. Dola-
skom srpskih oficira na rukovodea mjesta, crnogorska vojska je
83
upotrebljavana u skladu sa stratekim interesima Srbije i po nalo-

zima srpske vrhovne komande, to je imalo tetne posljedice po
crnogorsku vojsku i Crnu Goru u cjelini.
Velika ofanziva na Srbiju, zapoeta u oktobru 1915. godine i
potiskivanje njene vojske prema jugu, znaila je i poetak borbi
na crnogorskom ratitu. Srpska vojska se povlaila u tri pravca, od
kojih je pravac Pe-AndrijevicaPodgorica-SkadarLje (Medua)
bio najblii operacijama crnogorske vojske i direktno zavisio od
njenog uinka. Vlada Srbije, povlaei se, stigla je do Skadra (26.
novembra 1915), a njena vrhovna komanda desetak dana kasni-
je. Crnogorska narodna skuptina se posljednji put sastala 25.
decembra 1915. godine, odluna da treba initi isto to i Srbija.
Ali, Crnoj Gori nije imao ko da titi odstupnicu. Obezbjeuju-
i povlaenje srpske vojske i titei je od neprijateljskih dejstava
preko Sandaka, Hercegovine i Boke, Crnogorci su ostali usamlje-
ni na balkanskom ratitu. Crnoj Gori, iako najmanjoj i najslabijoj
saveznici, dodijeljena je uloga posljednje odbrane. Jedva 40.000
crnogorskih vojnika je stavljeno pred nemogui zadatak da brani
front u duini od 500 kilometara. Pri tom su molbe kralja Nikole
i crnogorske vlade saveznicima za pomo u vojsci, hrani, municiji
i opremi, bile uzaludne. Oni su samo bili spremni da se za opte
dobro bore do posljednjeg crnogorskog vojnika. U uvenoj Moj-
kovakoj bici, voenoj 6. i 7. januara 1916. godine, Austrougarska
vojska je zaustavljena. Pobjeda kod Mojkovca (Mojkovaka bit-
ka) bila je jedinstvena i po tome to je to rijedak primjer u istoriji
da jedna vojska, nekoliko dana poslije jedne velike i slavne pobje-
de kapitulira, jer je glavni napad Austrougarske vojske bio usmje-
ren na Loven, koga su branile malobrojne snage. Do 11. januara
1916. Austrougarska vojska je ovladala svim stratekim takama u
masivu Lovena, da bi 13. januara ula u nebranjeno Cetinje i do
15. januara ovladala potpuno gradom i okolinom.
Po naredbi srpske vlade, iz Crne Gore se povlae srpski ofici-
ri. To je uradio i kralj Nikola s dijelom vlade, koji je prethodno za
84
naelnika vrhovne komande, umjesto srpskih oficira koji su oti-

li, imenovao generala Janka Vukotia. Ve 21. januara Austrougar-
ska vojska je zauzela Skadar, pa od oekivane odbrane du Bojane
i oko Skadra, nije bilo nita. Crnogorskoj vojsci je presjeena sva-
ka odstupnica. Odredba o polaganju oruja potpisana je 25. janu-
ara 1916. Crna Gora je faktiki kapitulirala, iako akt o tome nije
nikad potpisan.
Uzroci njene kapitulacije postali su predmetom politikantskih
i propagandnih razraunavanja sa njenim dravnim vrhom. Pri
tom, niko nije postavljao logino pitanje: zar je od najmanje save-
znike vojske, ostavljene same na itavom balkanskom ratitu, bez
pomoi saveznika, razvuene na frontu od 500 km, opkoljene sa
vie strana, trebalo oekivati da zaustavi armadu koju nije mogla
zaustaviti ni vojska dvadesetak puta vea od crnogorske?
U svakom sluaju, posljedice lakomislene politike crnogorskog
dravnog vrha i njenog suverena, kralja Nikole, pokazae se kata-
strofalnim po Crnu Goru. Jer, tada je ve uveliko bilo otvoreno
pitanje perspektive Crne Gore i njenog ujedinjenja sa Srbijom,
to su podravale neke od velikih saveznikih sila. Rusija je elje-
la ujedinjenje Crne Gore i Srbije pod dinastijom Kraorevia i
stvaranje velike srpske drave na Balkanu koja bi bila oslonac nje-
ne politike. Zato je 1916. ukinula subvencije Crnoj Gori i odbila
mogunost da kralj Nikola doe u Rusiju. Sumnjien za tajne pre-
govore s Austrougarskom i okrivljen za kapitulaciju Crne Gore,
kralj Nikola i krugovi oko njega nee imati bezuslovnu podrku ni
ostalih saveznika Francuske, Velike Britanije, pa ni Italije.
Da su Crnu Goru saveznici rtvovali postalo je jasno ve
pri kraju rata. Umjesto da se poput srpskog kralja Petra I vrati
u zemlju, kao jedan od saveznika, kralju Nikoli je praktino, bio
onemoguen povratak iz Francuske, gdje su, u Nejiu kod Pari-
za, bili smjeteni crnogorski dvor i vlada. Poslije proboja Solun-
skog fronta, a po odluci meusaveznike konferencije u Versa-
ju, 7. oktobra 1918. godine donijeta je odluka da saveznike snage
85
okupiraju Crnu Goru. Francuzi su, mimo svih dogovora preutno

dozvolili uee srpskim trupama u ovim operacijama, s jasnim
politikim ciljevima koji su bili poznati srpskoj komandi. U sva-
kom sluaju, vojni razlozi nijesu bili presudni za donoenje takve
odluke. Jer, odmah po probijanju Solunskog fronta, u Crnoj Gori
su komite i ustanici oslobodili Crnu Goru od Austrougarske oku-
pacije. Samo su u borbama za osloboenje Podgorice crnogor-
skim komitama i ustanicima pritekle u pomo jedinice srpske voj-
ske. Na osnovu naredbe srpske vrhovne komande od 25. oktobra
1918. godine, rasformirane su i razoruane crnogorske ustanike
ete, a naredbom od 12. novembra 1918. godine rasputene su i
crnogorske komitske ete.
Tako je kraj rata Crna Gora doekala okupirana od savezni-
kih vojski, odnosno francuskih, engleskih, italijanskih, amerikih
i srpskih trupa. Formirana je komanda saveznike vojske u Koto-
ru, na ijem elu je bio francuski general. Podruje Crne Gore
su prvi napustili Englezi (aprila 1919), potom Francuzi (do mar-
ta 1920), i Italijani (do juna 1920). Srpske trupe su se u meu-
vremenu transformisale u jugoslovenske i kao legalizovana vojna
sila ostale u Crnoj Gori. Saveznike trupe nijesu ispunile osnovni
mandat s kojim su dole u Crnu Goru. Umjesto da uspostave red i
mir, koga, usput reeno, niko i nije ugroavao, Crnu Goru su osta-
vile u graanskom ratu.
Kasnije svoenje bilansa je pokazalo da je Crna Gora u Prvom
svjetskom ratu izgubila oko 20.000 vojnika. Oko 15.000 ljudi je
prolo kroz logore u Austriji, Maarskoj i Albaniji. Crna Gora je
u ratu pretrpjela materijalne tete i gubitke koji su procijenjeni na
723 miliona franaka, koliko je iznosio zahtjev za ratnom odte-
tom, podnijet Mirovnoj konferenciji u Parizu. Uz to, ostala je bez
drave i najstarije balkanske dinastije (Petrovii), koji su Crnom
Gorom upravljali 221 godinu.
86
UJEDINJENJE SA SRBIJOM I ULAZAK U KRALJEVINU SHS

Naime, sa srpskom vojskom u Crnu Goru su 1918. godine uli
i politiari zadueni da realizuju politiku sjedinjenja Crne Gore
sa Srbijom. Oni su odmah po ulasku srpskih trupa na podruje
Crne Gore formirali Privremeni centralni izvrni odbor za ujedi-
njenje Srbije i Crne Gore koji je djelovao po instrukcijama srpske
vlade. Politika Nikole Paia, predsjednika srpske vlade, motivisa-
na je potrebom da se rad na ujedinjenju pokae kao elja crnogor-
skog naroda i smanji mogunost spoljnjeg uplitanja, s obzirom da
je rije o meunarodno priznatoj dravi i formalnom savezniku.
Zato je akciji etvorolanog odbora, od kojih su dvojica bili drav-
ljani Srbije, a dvojica Crne Gore trebalo pribaviti formalni legi-
timitet. Odbor je uzurpirao ingerencije zakonodavnih i izvrnih
organa Crne Gore. Na sjednici u Beranama 25. oktobra /7. novem-
bra 1918. godine, Odbor je propisao Pravila za biranje narodnih
poslanika za Veliku narodnu skuptinu. Za odravanje zborova i
izbor povjerenika odreen je rok od sedam dana, dok je u nekim
mjestima, poput Cetinja za te poslove ostalo tek tri dana. Izbor-
nim procesom rukovodio je Centralni izvrni odbor preko svojih
povjerenika i izaslanika koji su sazivali zborove i sjednice, utvri-
vali rezultate izbora. Srpska vojska je imala nareenje da nasta-
vi najenerginije i svim sredstvima da se na teritoriji koju je naa
vojska okupirala ugui svaka agitacija, pa ma od koga dolazila i, u
tom smislu, na raspolaganju su im stajala sva sredstva.
Istovremeno je vrhovna komanda srpske vojske naredila svojim
komandama u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu da sprijee povratak
uglednih crnogorskih interniraca iz logora dok se pitanje ujedi-
njenja ne rei. S obzirom da se u internaciji nalazio najvei dio
vojne i politike elite Crne Gore, lako je shvatiti znaaj i posljedi-
ce ove odluke. U takvim okolnostma na zborovima istomiljenika
je izabrano aklamacijom 165 poslanika. Velika narodna skupti-
na je zasijedala od 11. novembra (24. po novom kalendaru), do 16.
(29). novembra 1918. godine u Podgorici (Podgorika skuptina).
87
Glavna odluka je donijeta na II redovnoj sjednici 13.(26) novem-

bra 1918. Poslanici su bez rasprave, aklamacijom prihvatili ranije
napisani tekst Odluka i kasnije ga potpisali.
Odluke Podgorike skuptine nije priznala nijedna velika sila.
Srbija je zvanino raskinula diplomatske odnose s Crnom Gorom,
nakon vie od mjesec dana po donoenju odluka o bezuslovnom
ujedinjenju (28. decembra 1918. godine). Odlukama Podgorike
skuptine crnogorska drava je faktiki prestala da postoji. Pro-
ces njene sahrane i na meunarodnom i na unutranjem planu
e potrajati, ali e na kraju politika svrenog ina dobiti potpu-
nu satisfakciju.
Raspoloenje prema ujedinjenju i stvaranju jugoslovenske dra-
ve u Crnoj Gori je bilo opte i imalo je manifestni karakter. Spor
je nastao oko pitanja na koji nain izvriti ujedinjenje sa Srbijom
i drugim jugoslovenskim krajevima, odnosno kako postati subje-
kat procesa stvaranja jugoslovenske drave. Jedni su bili za to da
se ujedinjenje izvri na ravnopravnoj osnovi i da o njemu odlu-
uju legalni predstavnici Crne Gore: kralj, vlada i Narodna skup-
tina. Drugi su prihvatili koncept Nikola Paia i srpske vlade da
se Crna Gora prvo prisajedini Srbiji i tako izvri ujedinjenje jed-
nog (srpskog) naroda pod dinastijom Karaorevia, pa da tako
ujedinjeni stupe u jugoslovensku zajednicu. Nezadovoljni odlu-
kama Podgorike skuptine, postupcima vlasti i politikom ujedi-
nitelja, koja je bila okrenuta omalovaavanju svega to je imalo
predznak Crne Gore i dinastije Petrovia, kao i tekim socijalno-
ekonomskim stanjem, protivnici izvrene aneksije su poeli pri-
preme za ustanak. Poto je nekoliko dana prije planiranog ustan-
ka otkriven plan pobune, uhapeno je 125 uglednih prvaka. Upr-
kos tome, 21. decembra 1918. ustanici su opkolili vee gradove.
tab ustanika nalazio se u okolini Cetinja, odakle su 22. decembra
uputili Zahtjeve generalu Venelu, komandantu saveznikih trupa,
formalno glavnoj vojnoj vlasti u Crnoj Gori i Izvrnom narod-
nom odboru, privremenoj vladi Podgorike skuptine, u kojima
88
se, izmeu ostalog naveli: 1. Mi smo svi sloni da Crna Gora ue

punopravna sa ostalijem pokrajinama u jednu veliku Jugoslovensku
dravu bez ikakvih unutranjih politikih granica oblik vladavi-
ne ostavljamo da punovano rijei redovno izabrana skuptina svi-
jeh Jugoslovena (konstituanta) emu emo se srdano pokoriti. Do
sukoba je dolo uoi Boia, 24. decembra 1918. godine ujutro, kad
su na pokuaj pobunjenika da uu u Cetinje, srpska vojska i pri-
stalice aneksije odgovorili oruanom paljbom. Sukob je okonan
intervencijom glavnog saveznikog komandanta Venela koji je od
ustanika traio da se vrate kuama i poloe oruje.
Dio ustanika je pobjegao u Boku Kotorsku i Bar, odakle su ih
Italijani prebacili u Medovu, gdje se nalazio sabirni logor za Crno-
gorce, a potom u Italiju, dok se znaajan dio odmetnuo u umu.
Pobuna na Boi 1918. godine za kratko je primirena, ali e otpor
aneksiji trajati sve do 1924. godine. Pobunom je skrenuta panja
Konferenciji mira u Parizu na stanje u Crnoj Gori, to je bio jedan
od ciljeva ustanika, ali je i otvoren proces dugotrajnog sukoba pri-
stalica i protivnika bezuslovnog ujedinjenja.
Pokretljive komitske ete otpoele su gerilsku borbu, oslanjajui
se na lokalno stanovnitvo i istrajavale uprkos represiji vlasti spro-
voenoj tokom estih kaznenih ekspedicija. Najvea organizova-
na vojna akcija protiv ustanika u Crnoj Gori voena je u decem-
bru 1919. godine i u januaru i februaru 1920. godine. Po nareenju
viih vojnih i dravnih organa koji su procjenjivali da se u umama
nalazi oko 900 odmetnika, Zetska divizijska oblast, koja je pokri-
vala Crnu Goru, operativno je podijeljena na 14 manjih oblasti iz
kojih je poelo jednovremeno gonjenje odmetnika, interniranje i
hapenje lanova njihovih porodica, jataka i svih koji su posred-
no pomagali ustanike. Samo u ovoj akciji su ubijena 22 odmetni-
ka, uhvaeno je i natjerano na predaju 599, kao i 138 odbjeglih voj-
nika, ukupno 757 lica. Od 1920. do 1927. godine za odmetnicima
su raspisivane potjernice s novanim nagradama za njihovo hva-
tanje ili likvidaciju. Procjenjuje se da broj odbjeglih, interniranih,
89
zatvaranih, osuivanih, likvidiranih i poginulih u ovim sukobi-

ma dostie cifru do 5000. Popaljene su mnoge kue, unitena zna-
ajna materijalna dobra. Sueno je brojnim odmetnicima i njiho-
vim srodnicima, jatacima i pristalicama. Jedan broj je amnestiran
ukazima kralja Aleksandra 28. novembra 1920. godine. Jedan broj
lica je amnestiran i 1925. godine, tako da je poetkom 1928. godi-
ne u zatvorima u Podgorici, Mitrovici i Zenici robijalo jo oko 120
crnogorskih komita i protivnika bezuslovnog ujedinjenja.
Izbjegli ustanici i brojna crnogorska emigracija okupljena oko
crnogorske vlade i dvora u inostranstvu, vodila je ogorenu diplo-
matsku i vojnu akciju za ponitenje odluka Podgorike skuptine.
Poslije odluka Podgorike skuptine i izbijanja pobune u Crnoj
Gori, a uz podrku Italije, dolo je do osnivanja crnogorske voj-
ske u emigraciji, koja je trebalo da poslui za upad u Crnu Goru,
omogui ponitenje odluka Podgorike skuptine i povratak kra-
lja Nikole u zemlju.
Na osnovu konvencije crnogorske i italijanske vlade iz aprila
1919. godine, Italija je obezbjeivala izdravanje crnogorskih voj-
nika stacioniranih u Gaeti, malom mjestu izmeu Rima i Napulja,
na obali Tirentskog mora. Crnogorska vojska u Italiji je u zaokru-
enoj organizaciji imala etiri bataljona, posebnu artiljerijsku jedi-
nicu u Fonta d Amore i Narodnu gardu. Poetkom 1921. godine je
bilo 1559 vojnika, bez lanova porodica koji su takoe bili izbjegli.
Italiji je ova vojska sluila kao sredstvo ucjenjivanja jugosloven-
ske drave oko graninih sporova. Da je Italija iskreno podrava-
la akcije crnogorske emigracije, vjerovatno ne bi ovu vojsku smje-
stila na obali Tirenskog, ve na suprotnoj obali Jadranskog mora,
blie crnogorskoj obali. To je postalo jasno kad je Italija potpisi-
vanjem Rapalskog ugovora s Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovena-
ca, u novembru 1920. godine rijeila sporna pitanja. Ve u decem-
bru 1920. italijansko vojno ministarstvo je izdalo naredbu o zabra-
ni ulaska u Italiju izbjeglim Crnogorcima.
90
U martu 1921. crnogorska vojska je razoruana, njeni bataljo-

ni razmjeteni. Vojnicima je ponuen povratak u zemlju. Oni koji
bi to odbili bili su zatvoreni. Najvei dio vojnika je izjavio da eli
ii u Rusiju ili Ameriku. Italija je odbijala zahtjeve za put u Rusiju.
Pozicija preostalih crnogorskih vojnika u Italiji kratko se pobolj-
ala padom olitijeve vlade i grofa Sforze, kojeg je crnogorska
emigracija oznaavala glavnim protivnikom i osobom koja u taj-
nom dogovoru sa Paiem radi na rasturanju crnogorske vojske.
Italija je i formalno prestala da izdrava crnogorsku vojsku 1. juna
1921. Najvei broj Crnogoraca se vratio u Crnu Goru. Jedan broj je
otiao u Argentinu i SAD, drugi su, pokuavajui da se domognu
Rusije, lutali po Turskoj i drugim zemljama i tokom 1923. godine,
trei su stigli u Belgiju, ili druge evropske zemlje. Veoma mali broj
ih je ostao u Italiji i oni su dolaskom Musolinija na vlast rastjerani.
Za sve vrijeme od 1918. do 1924. godine crnogorska emigracija
je nastojala da animira evropsku javnost i diplomatiju za crnogor-
sko pitanje. Izjava lorda Gledstona, sina slavnog Vilijama Evar-
ta Gledstona, starog prijatelja Crne Gore, data u Domu lordova
11. marta 1920. godine Sa Crnom Gorom ne bi se gore postupalo
ni da se borila na strani naih protivnika bila je, mogue najilu-
strativnija ocjena ponaanja evropske diplomatije prema crnogor-
skom pitanju. U situaciji kad su velike sile podrale ideju stvaranja
jugoslovenske drave na ruevinama habzburkog carstva, suti-
na je postala bitnija od forme, cilj od procedure, korist od prav-
de. Srbija je postala oslonac francuske politike na Balkanu, a jugo-
slovenska drava projekat versajske Evrope. U takvoj situaciji, za
Crnu Goru nije bilo mjesta. Ona nije mogla biti alternativa jugo-
slovenskom projektu. Zato je glavna briga evropskih diplomata
bila kako da zadovolje formu i in sahrane Crne Gore dovedu do
kraja. Prazna stolica na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1919. s nat-
pisom Montenegro, protokolarni prijem delegacije crnogorske
emigrantstke vlade (general Ante Gvozdenovi, Jovan Plamenac,
predsjednik vlade i dr Pero o) u vrhovnom vijeu Konferencije
91
mira u Parizu u martu 1919. godine, bili su samo kurtoazni odgo-

vori na brojne apele, memorandume i note crnogorske emigraci-
je, koji ine tek dio politikog folklora u kojem se crnogorsko pita-
nje pred evropskim diplomatama na kraju Prvog svjetskog rata
postavljalo tek u formi moralne dileme pravde i pravinosti.
Od 19181943. Crna Gora je bila sastavni dio centralistiki ure-
ene jugoslovenske drave. Prema adminitrativnoj podjeli iz apri-
la 1922. godine, po kojoj je Kraljevina SHS podijeljena na 33 obla-
sti, dio podruja bive kraljevine Crne Gore je uao u sastav Zet-
ske oblasti sa sjeditem na Cetinju. Bjelopoljski i pljevaljski okrug
uli su u sastav Uike oblasti. U novoj administrativnoj podjeli
zemlje na banovine, u oktobru 1929. godine, kad je jugoslovenska
drava podijeljena na devet banovina, Crna Gora je ula u sastav
Zetske banovine.
POLITIKI I EKONOMSKI IVOT U PRVOJ JUGOSLAVIJI

Crna Gora je u periodu 19181941. bila agrarno nerazvije-
na oblast u kojoj je dominirao sitni posjed, saobraajno izolova-
na, bez veza sa zaleem i kulturno zaostala, s visokim procentom
nepismenog stanovnitva. Prema podacima iz 1921. godine, poljo-
privredno stanovnitvo je inilo 85,3 odsto, a deset godina kasni-
je 79,1 odsto, to je bilo iznad jugoslovenskog prosjeka koji je 1921.
godine iznosio 78,9 odsto, a 193176,5 odsto. Vei udio poljopri-
vrednog stanovnitva od Crne Gore imala je samo Bosna i Her-
cegovina, za 3,3 odsto, dok je bio manji nego u Sloveniji za 18,8
odsto. Zbog saobraajne izolovanosti nedostajui proizvodi su bili
meu najskupljima u zemlji, dok su trini vikovi, uglavnom sto-
arskih proizvoda, prodavani po bagatelnim cijenama. U takvim
uslovima selo je siromailo, seljaci se zaduivali, a glad bila stal-
na pojava.
Seljak u Crnoj Gori, orijentisan na lokalno trite trpio je nega-
tivne uticaje prodora industrijske proizvodnje, koja je unitavala
tradicionalne manufakturne zanate i ubrzavala propadanje starih
92
patrijarhalnih zadruga. Jer, nerazvijeno trite ga je primorava-

lo da nedostajue proizvode plaa po najviim, a vikove proda-
je po najniim cijenama. Odmah poslije 1918. procjenjivalo se da
je vie od 150.000 ljudi u Crnoj Gori bez ikakvih sredstava, zbog
rata u kojem je veina radne snage bila internirana, zemlja neo-
braena, kao posljedica ratnih razaranja i rekvizicija. Posebno su
bile teke 1927. i 1928. godina, kad je dugotrajna sua unitila ak
i rod krompira i kad su zabiljeeni sluajevi umiranja od gladi.
Slino je bilo i 1935/6. godine kad je glad zahvatila sve srezove u
Crnoj Gori. Da bi preivio, ili omoguio svojoj djeci da pobje-
gnu od siromatva (kolovanjem) seljak se zaduivao kod banke,
a mnogo ee kod pojedinaca (trgovci, penzioneri, uitelji, sve-
tenici, inovnici). Zaduivanja seljaka su vremenom postala dra-
matian socijalni problem. Prema procjenama nadlenih institu-
cija, zaduenje seljaka u Crnoj Gori je iznosilo 496 miliona dina-
ra, odnosno 7,1 odsto ukupnog zaduenja poljoprivrede Jugoslavi-
je, dok je udio njene poljoprivrede inio tek 0,30 odsto biljne pro-
izvodnje, ili 1,44 odsto svih oblika stoarstva. Poseban problem je
bio u tome to se 2/3 dugova nalazilo u rukama lokalnih zelena-
a (datih na rije). Za dravu takvi dugovi su bili pravno neposto-
jei. Drava je 1936. godine donijela uredbu o likvidaciji seljakih
dugova. Navedeni trendovi uslovili su pojaan proces raslojavanja
i proleterizacije sela. Tako, na primjer, 1935. godine, 70 odsto ima-
nja izloenih egzekutivnoj prodaji ostajali su banci, jer ih niko nije
mogao kupiti.
Vrijednost industrijske proizvodnje po stanovniku dostizala je
tek 15,5 odsto jugoslovenskog prosjeka i bila slina onoj u Make-
doniji, a znatno manja nego u Bosni i Hercegovini (59,5 odsto),
Srbiji (73,5 odsto), Hrvatskoj (138 odsto), Sloveniji (290 odsto) i
jugoslovenskog prosjeka. Navedeni parametri ukazuju na vrijed-
nosti i do 25 puta manje od procentualnog uea stanovnitva, te
otuda nije udno to je nacionalni dohodak u Crnoj Gori dostizao
tek 31 odsto prosjenog jugoslovenskog. Crna Gora je zaostajala za
93
najrazvijenijom Slovenijom za vie od 22 puta. Crna Gora je oe-

kivala da e jugoslovenska drava pomoi njen privredni razvoj i
omoguiti intenzivniju eksploataciju prirodnih bogatstava. Kako
je kapital distribuiran po principu politike moi i uticaja, to su se
u Crnoj Gori, budui da je u centralistiki ureenoj zemlji, ima-
la minoran ili nikakav uticaj, privredne i socijalne prilike sporo
mijenjale.
U Crnoj Gori je 1921. godine bilo oko 67 odsto nepismenih, dok
je deset godina kasnije (1931) taj procent smanjen na 56,1 odsto,
od ega 34,2 odsto mukih i 77,3 odsto enskih. Odmah poslije
1918. u kolama u Crnoj Gori je uveden kolski nastavni plan Srbi-
je iz 1899. godine. Istovremeno je na podruju Crne Gore primje-
njivan zakon o kolama Srbije iz 1904. godine sve do unifikacije
kolskog zakonodavstva u decembru 1929. godine, kad su donijeti
jedinstveni nastavni planovi za itavu zemlju. Iz nastavnih plano-
va i programa izostavljeni su sadraji vezani za istoriju Crne Gore,
dinastiju Petrovia i u cjelini su bili okrenuti ka brisanju svega to
se vezivalo za dravnu, istorijsku i svaku drugu posebnost Crne
Gore.
Politiki ivot u Crnoj Gori u periodu 19181941. prepoznatljiv
je po osnivanju novih politikih stranaka, otrim parlamentarnim
i vanparlamentarnim sukobljavanjima, brojnim rtvama politi-
kih obrauna, politizaciji drutva i retorici izmeu oaja i iluzi-
je. U centralistiki ureenoj dravi, uticaj Crne Gore je sveden na
statistiku greku u procesu donoenja odluka na nivou Jugosla-
vije. Sa podruja Crne Gore je birano 713 poslanika, podijeljenih
u vie meusobno sukobljenih partija. U jugoslovenskoj skuptini
koja je brojala izmeu 419 i 319 poslanika, poslanici iz Crne Gore,
ak i da su svi bili u jednoj stranci, inili su takvu manjinu, da nije-
su mogli uticati ni na kakvu odluku. Zato je podatak da su u 39
jugoslovenskih vlada u periodu izmeu dva rata, u kojima je bilo
819 ministarskih mandata, tek njih petorica bili ministri iz Crne
94
Gore u trajanju koje je ukupno bilo manje od trajanja prosjenog

mandata neke vlade, dovoljno ilustrativan.
U periodu do zavoenja diktaure 1929. godine u jugosloven-
skoj dravi parlamentarni izbori odrana su etiri puta (1920,
1923. 1925 i 1927.). Opta karakteristika parlamentarizma u izbor-
nom okrugu Crna Gora, u periodu do estojanuarske diktature
je injenica da stranke na vlasti (radikali i demokrati u koalici-
ji; radikali ili demokrati pojedinano) nikada nijesu uspjele dobi-
ti veinu. Ni u Crnoj Gori, kao ni u ostalim djelovima Jugoslavi-
je zavoenje diktature nije nailo na otpor. Pod udar diktature su
se najpre nali komunisti. U Crnoj Gori je uhapeno oko 100 la-
nova i simpatizera KPJ, meu kojima i grupa vodeih komunista.
Osueni su na dugogodinje robije, dok su neki emigrirali u SSSR.
U zemlji je centar otpora diktaturi bio na Beogradskom univerzi-
tetu. Oivljavanje politikog ivota u vremenu trajanja diktature
uslijedilo je poslije organizovanja izbora 8. novembra 1931. na
kojima je uestvovala samo vladina lista, ije su se pristalice uklju-
ile u rad, majpre, Jugoslovenskoradikalno seljake demokrati-
je (JRSD), kako se zvala stranka estojanuarske diktature, koja je
1933. promijenila ime u Jugoslovensku nacionalnu stranku (JNS).
U Crnoj Gori su ovoj reimskoj stranci estojanuarske dikatatu-
re prili bivi stranaki prvaci uglavnom radikalne i demokratske
stranke i pojedinci koji su podravali diktaturu. Stranka je djelo-
vala uz pomo vlasti i sve do smrti kralja Aleksandra (1934), bila
politiki oslonac diktature.
Tri najuticajnije opozicione grupacije (demokrati, zemljoradni-
ci i federalisti), obnovile su politike aktivnosti uoi izbora u maju
1935. godine. Komunisti su od 1933. godine zagovarali saradnju sa
opozicionim strankama, ali jo nijesu imali uticaja koji bi ih ui-
nio politiki djelatnim. U situaciji u kojoj je objektivno postojala
nemo u rjeavanju bilo kog pitanja od znaaja za Crnu Goru, sve
vie nezadovoljnika je pristajalo uz komuniste i njihovu ideologi-
ju ruenja poretka. U brutalnim akcijama i racijama u martu 1936.
95
uhapeno je vie od 230 komunista s podruja Crne Gore. O esti-

ni politikih obrauna i teroru koji je vladao u Crnoj Gori naju-
bjedljivije svjedoi podatak da je samo u periodu 19361938. godi-
ne u politikim obraunima ubijeno 11 ljudi, dok je teko ranjeno
vie od 40. Broj ubijenih, uhapenih, pritvaranih, suenih u peri-
odu 19181941. godine, bio je nekoliko desetina puta procentualno
vei u odnosu na broj stanovnika bilo kojeg drugog kraja Kralje-
vine Jugoslavije. Umjesto oekivanog kimenog stuba jugoslo-
venske drave, Crna Gora je u ovom periodu bila jedno od njenih
najnemirnijih podruja.
UNUTRANJE PODJELE TOKOM DRUGOG SVJETSKOG RATA

U Drugom svjetskom ratu 19411945. Crna Gora je dijelila
sudbinu jugoslovenske drave. Crnu Goru su okupirale italijan-
ske trupe, ulazei u nju istog dana kada je kapitulirala Kraljevi-
na Jugoslavija (17. aprila 1941). Uspostavljen je Visoki civilni kome-
sarijat koji je predstavljao najviu okupacionu vlast sve do ustan-
ka (13. jula 1941), kada je uvedena vojna uprava i Vojni guvernato-
rat. Teritorija dananje Crne Gore je rasparana, tako to je oblast
Boke Kotorske anektirana od Italije kao posebna provincija u
okviru Guvernatora za Dalmaciju (dekretom od 20. maja 1941),
dok je podruje uz crnogorsko-albansku granicu pripojeno tzv.
Velikoj Albaniji, tvorevini nastaloj pod protektoratom Italije, koja
je obuhvatala jo i vei dio Kosova i Metohije, dio zapadne Make-
donije i Albaniju. Na ostalom dijelu Crne Gore, faisti su, uz oslo-
nac na dio Crnogorske (federalistike) stranke, pokuali da obno-
ve nezavisnu crnogorsku dravu.
Oekivanje dijela crnogorskih federalista da e dobiti Crnu
Goru u granicama iz 1914. ili Veliku Crnu Goru od Neretve do
Mata, sa Metohijom i Sandakom i proglaenje Mihaila Petrovia
za kralja, topila su se u pragmatizmu okupatora i odbijanju unu-
ka kralja Nikole da primi kraljevsku titulu pod italijanskom oku-
pacijom. Dravne granice nezavisne Crne Gore bile su odreene
96
u Rimu i svedene na podruje koje nije anektirala Italija, ili koje

nije pripojeno Albaniji. Ulogu statista u reiji Italije, crnogorski
federalisti su imali i faktom da je u Rimu bila napisana deklaraci-
ja koju je aklamacijom trebala da usvoji skuptina koja se sasta-
la 12. jula (Petrovdanski sabor). Delegati su aklamacijom prihva-
tili deklaraciju kojom su ponitene odluke Podgorike skuptine
iz 1918. godine, stavljen je van snage reim Kraljevine Jugoslavije,
ukinut jugoslovenski ustav, a Crna Gora proglaena za suverenu i
nezavisnu dravu u obliku ustavne monarhije. Ideja obnavljanja
crnogorske drave je bila politiki kompromitovana kao okupa-
torska tvorevina, a njeno trajanje omeeno duinom trajanja oku-
pacije faistike Italije. Optenarodni ustanak obesmislie uinak
Petrovdanskog sabora i naznaiti sasvim drugi pravac rjeavanja
ovoga pitanja. Naime, od sredine tridesetih godina komunistiki
pokret u Crnoj Gori neprekidno je jaao, organizaciono i genera-
cijski bio obnovljen i uglavnom situiran unutar mlaeg narataja
intelektualaca, srednjokolaca i studenata Beogradskog i drugih
univerziteta. Napad Njemake na SSSR (22. jun 1941), je ubrzao
odluku o dizanju ustanka, saglasno komunistikom internaciona-
lizmu koje je obavezivao na solidarnost i borbu protiv zajedni-
kog neprijatelja. Ve 27. juna 1941. godine je bio obrazovan Glavni
tab narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije, na
elu sa Titom, ili vojno rukovodstvo ustanka, o ijem podizanju je
formalnu odluku donio Politbiro CK KPJ, na sjednici 4. jula 1941.
godine u Beogradu.
U Crnu Goru je upuen Milovan ilas, lan Politbiroa CK KPJ,
s direktivom o podizanju ustanka. Ustanak, koji je poeo 13. jula
1941. godine, pretvorio se u optenarodni. Masovnou je izne-
nadio organizatore, ali i okupatora, s obzirom da je to bio jedan
od najblaih okupacionih reima u tadanjoj Evropi. Procjenjuje
se da je oko 20. jula 1941. oko 32.000 ustanika bilo pod orujem.
Za desetak dana osloboena je itava Crna Gora, izuzev nekoli-
ko veih gradova Ustanak je po obimu i masovnosti bio najvea
97
manifestacija otpora i prvi ustanak jednog naroda u porobljenoj

Evropi. Sa vojnostratekog stanovita po obimu, odzivu i brzini
samoorganizovanja Trinaestojulski ustanak 1941. u Crnoj Gori
nije imao primjera ni u jugoslovenskom, ni u evropskom ratnom
iskustvu tog vremena. Ustanici su ve od jeseni 1941. godine reor-
ganizovani i sa veim iskustvom pristupili formiranju teritorijal-
nih odreda, mobilnih partizanskih jedinica kojim je komandovao
Glavni tab NOP odreda za Crnu Goru i Boku, osnovan 20. okto-
bra 1941.
Beskompromisna borba protiv okupatora i njihovih saradnika
tokom itavog rata, te revolucionarni entuzijazam koji je iskljui-
vao svaku mogunost obnavljanja starog poretka i oblika dravnog
ustrojstva, jasno iskazivan organizovanjem novih organa vlasti na
slobodnim teritorijama, uinio je partizane glavnim neprijatelji-
ma, ne samo okupatora ve i domicilnih formacija i kvinslinkih
reima koji su nastajali na razliitim ideologijama. Vremenom e
partizanski pokret pod Titovim rukovodstvom izrastati u iroki
pokret koji e ponuditi alternativu radikalnom ovinizmu i naci-
onalizmu prisutnom unutar svih nacionalnih i vjerskih zajednica,
koji je zaprijetio potpunom meusobnom istrebljenju na prosto-
ru bive Jugoslavije. Partizanski pokret e postati respektabilan,
organizovan, disciplinovan i u znaajnom dijelu fanatian vojni
inilac, ak i u razmjerama evropskog antifaistikog pokreta.
Druga oruana formacija na podruju Crne Gore, poznata kao
etniki pokret je bila organizovana u Srbiji, Bosni, Hercegovi-
ni, Dalmaciji, djelovima Hrvatske, Sandaka, Crne Gore, Koso-
va i Metohije. etnici su personifikovali srpski velikonacionalni
pokret koji se borio za kralja i otadbinu i stvaranje velike Jugo-
slavije i u njoj velike Srbije etniki iste u granicama Srbije, Crne
Gore, Bosne, Hercegovine, Srema, Banata i Bake, to je pretpo-
stavljalo ienje dravne teritorije od svih narodnih manjina i
nacionalnih elemenata. etnici su svojim najveim protivnikom
smatrali partizanski pokret koji je obavezno prepoznavan kao
98
komunistiki i u borbi protiv njega su saraivali sa svim okupa-

torskim i kvinslinkim formacijama. Organizovanje ovog pokre-
ta u Crnoj Gori, kao vojne formacije kraljevske vojske u otadbi-
ni, poinje krajem 1941. godine. Kao voa etnikog pokreta na
jugoslovenskom nivou, Dragoljub Draa Mihailovi je 15. oktobra
1941. imenovao generaltabnog majora orija Laia za koman-
danta svih etnikih snaga u Crnoj Gori, a kapetana Pavla urii-
a za komandanta etnikih snaga u andrijevikom, beranskom,
kolainskom, bjelopoljskom, prijepoljskom, pljevaljskom srezu i
nekim manjim optinama. Lai se iz Srbije (Mihailovievog ta-
ba na Ravnoj gori) vratio s Instrukcijama u kojima je, pored pro-
gramskog dijela naznaeno da etniki odredi predstvaljaju nasta-
vak bive jugoslovenske vojske i izriitom naredbom da borba pro-
tiv partizana u Crnoj Gori treba da otpone iz njegovog taba.
Otpoela je likvidacija komunistikih prvaka i borba protiv par-
tizanskog pokreta kao glavnog neprijatelja s osloncem na italijan-
skog okupatora, to e crnogorske etnike voditi do najprljavijih
oblika kolaboracije.
Trea oruana formacija, nastala na ideologiji prisutnoj u Crnoj
Gori prije rata, je tzv. zelenaki pokret Krsta Popovia. Politiku i
vojnu elitu ove struje inili su lanovi Crnogorske (federalisti-
ke) stranke i gaetanci (lanovi crnogorske vojske u Italiji posli-
je Boine pobune 1918. godine) koji su najvee uporite imali na
podruju Crne Gore u granicama prije 1878. (Stara Crna Gora).
Ova grupacija je odbila da prui podrku italijanskoj rezoluciji o
proglaenju nezavisne Crne Gore i profilisala politiku platfor-
mu koja nije iskljuivala jugoslovensku dravu s Crnom Gorom
kao federalnom jedinicom, pravei na taj nain distancu od druge
federalistike struje na elu sa Sekulom Drljeviem, koja je isklju-
ivala bilo kakvo postojanje jugoslovenske drave. I ova grupaci-
ja je u okupatoru gledala saradnika u procesu pacifikacije Crne
Gore, odnosno unitenja partizanskog pokreta. Pokret zelena-
a se raspao kapitulacijom Italije. Pristalice pokreta, izuzev Krsta
99
Popovia i manje grupacije oko njega, uglavnom su prili partiza-

nima. Krsto Popovi je u martu 1947. likvidiran kao odmetnik.
Od kraja septembra do kraja oktobra 1943. godine partizani su
oslobodili oko dvije treine teritorije Crne Gore. Velika osloboe-
na teritorija znaila je i novi priliv boraca (od septembra do kraja
1943. formiran 31 partizanski bataljon). U oktobru 1943. je formi-
ran i Glavni tab NOP odreda za Crnu Goru. Sjedite partizanske
Crne Gore postaje Kolain, grad koji je osam mjeseci bio sjedite
etnike Vrhovne komande. Za ovaj grad se vezuje i proces obno-
ve crnogorske dravnosti u ratu.
Odluke Drugog zasjedanja AVNOJ o federalnom preureenju
jugoslovenske drave, podrane su na Drugom zasjedanju ZAV-
NO (16. februara 1944 u Kolainu), dok je na Treem zasjedanju
ZAVNO (1315. jula 1944. u Kolainu) ovo tijelo preraslo u Crno-
gorsku antifaistiku skuptinu narodnog osloboenja (CASNO)
kao vrhovno zakonodavno i izvrno tijelo Crne Gore. Donijeta je
odluka da Crna Gora kao ravnopravna federalna jedinica ue u
sastav Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ). Tako je obnov-
ljena dravnost Crne Gore, ukinuta 1918. godine, sada u okvirima
federalne jugoslovenske drave.
Po kapitulacije Italije Crnu Goru su okupirali njemaki naci-
sti. Sedamnaestomjesena njemaka okupacija Crne Gore zavri-
la se poetkom 1945. kad je osloboen posljednji grad i protjeran
posljednji njemaki vojnik. Glavne operacije za osloboenje Crne
Gore poele su u jesen 1944. godine, poto je u ljeto iste godine
osujeen pokuaj okupatora da uniti jedinice NOVJ u sjevero-
zapadnom dijelu Crne Gore. U zavrnim akcijama osloboanja
Crne Gore partizani nijesu bili milostivi prema svojim protivnici-
ma. Bez obzira na deklaraciju Tita s kraja rata kojom se zagovara-
la amnestija, pod uslovom da se pree u redove NOVJ, crnogorski
partizani uglavnom nijesu bili irokogrudi prema takvoj mogu-
nosti. Otuda vrlo malo prelazaka na njihovu stranu u zavrnici
100
rata i strah od predaje, koji je pojedine etnike jedinice gurnuo

na put prema Sloveniji i u velika stradanja.
Kasnije izvedeni bilansi pokazali su da je tokom Drugog svjet-
skog rata poginulo oko 10 odsto stanovnitva Crne Gore, ili 37.000.
Oko 14.500 partizanskih boraca iz Crne Gore je poginulo u ratu,
a priblino toliko je poginulo na strani etnika i drugih kolabo-
racionista. Ratna teta je procijenjena na 43 milijarde i 813 milio-
na dinara. Ambivalentnost Crne Gore prepoznaje se i u injeni-
ci da je malo podruja Jugoslavije gdje je revolucija bila snani-
ja, ali isto tako i kontrarevolucija, masovniji otpor okupatoru, ali
i saradnja sa njim, snaniji komunistiki, ali i antikomunistiki
pokret. Pa ipak, zahvaljujui pobjedniku (partizanskom pokretu)
Crna Gora je u federativnu Jugoslaviju ula sa ogromnim moral-
nim kapitalom. S najmasovnijim ustankom 1941. kao fenomenom
u evropskim razmjerama, sa 1850 rukovodilaca na raznim vojnim,
politikim i partijskim dunostima irom Jugoslavije od 1941. do
1945. Od ukupno 23 lana partizanskog Vrhovnog taba, vie od
treine (osam) su bili Crnogorci. Crnogorci su krajem 1944. godi-
ne komandovali s osam od 18 partizanskih korpusa. Meu par-
tizanskim generalima na kraju rata bilo je 36 odsto Crnogoraca,
iako je udio stanovnitva Crne Gore u jugoslovenskom stanovni-
tvu jedva prelazio 2 odsto.
CRNA GORA U FEDERALNOJ JUGOSLAVIJI

Odmah poslije zavretka rata komunisti su poeli proces pri-
bavljanja legitimiteta promjenama i vlasti nastalih u ratu. Organi-
zovani su izbori za Ustavotvornu skuptinu (11. novembra 1945),
na kojima je jugoslovenska lista Narodnog fronta (organizaci-
ja koju su vodili i kontrolisali komunisti) dobila apsolutnu vei-
nu, to je protumaeno i kao formalna potvrda novog drav-
nog ureenja, revolucionarnog razvoja i republikanskog drav-
nog ureenja. Ustavotvorna skuptina je na zasjedanju u Beogra-
du 29. novembra 1945. godine donijela Deklaraciju o proglaenju
101
Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ), koja je defi-

nisana kao savezna narodna drava republikanskog oblika, zajed-
nica ravnopravnih naroda, koji su slobodno izrazili volju da osta-
nu ujedinjeni u Jugoslaviji. Ustav usvojen 31. januara 1946. je pred-
stavljao zavrni akt u oblikovanju jugoslovenske federacije sa est
republika. Administrativni, dravni, politiki, privredni i kultur-
ni prostor Crne Gore, koji je tokom prve polovine XX vijeka vie
puta bio mijenjan (1912, 1918. 1922 i 1929.), konano e biti uobli-
en 1945. godine, to e za due vrijeme postati pretpostavka dru-
tvene integracije ovoga prostora.
Teritorijalno-administrativno razgranienje sa Srbijom uglav-
nom se podudaralo sa srpsko-crnogorskom granicom iz 1912.
godine, s tim to je Metohija (koja je 1912. ula u sastav Crne Gore)
postala dio Autonomne kosovsko-metohijske oblasti (uspostav-
ljene zakonom od 1. septembra 1945. godine) kao dijela Federalne
Srbije. U navedenom teritorijalnom okviru e biti konstituisana
vlast Federalne Crne Gore, Narodne Republike Crne Gore (1946
1963), Socijalistike Republike Crne Gore (19631991) i Republike
Crne Gore od 1992. godine.
Izbori za poslanike Ustavotvorne skuptine NR Crne Gore odr-
ani su 3. novembra 1946. godine. Ustav Narodne Republike Crne
Gore je donijet 31. decembra 1946. godine, istog dana kad i ustavi
Bosne i Hercegovine i Makedonije (Srbija e donijeti ustav 17. janu-
ara, Hrvatska 18. januara 1947). Njime je uspostavljen identian
sistem organizacije vlasti s onim u federaciji, kao i s onim u dru-
gim republikama. Ustavom je Crna Gora definisana kao narod-
na drava republikanskog oblika, u kojoj se crnogorski narod na
osnovu prava na samoopredjeljenje, ukljuujui i pravo na otcje-
pljenje ujedinjuje, na osnovu naela ravnopravnosti sa drugim
narodima i njihovim republikama u FNRJ. Kao i u FNRJ i dru-
gim republikama, u Crnoj Gori je uspostavljen sistem skuptinske
vlasti od 1946. do 1974, koji e potom biti zamijenjen delegatskim
sistemom (19741989, 1992), to je i potvrivano republikim i
102
saveznim ustavima (1953, 1963, 1974). Ustav SFRJ doneen 21.

februara 1974. godine i u skladu s njim, Ustav SR Crne Gore od 25.
februara 1974. definisali su ovu republiku kao dravu crnogorskog
i pripadnika drugih naroda i narodnosti koji u njoj ive.
Do 1948. godine je vea privatna svojina podravljena. Na osno-
vu jugoslovenskog Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji od 23.
avgusta 1945. godine izvrena je eksproprijacija veih zemljinih
posjeda i formiran zemljini fond za raspodjelu zemlje bezemljai-
ma, siromanima i borakim familijama koje nijesu imale dovolj-
no zemlje. Iz Crne Gore je u Baku u Vojvodini (iz koje je protje-
rana brojna njemaka manjina) od 1945. do 1948. godine koloni-
zovano 5394 porodice sa 37.425 lanova ili neto manje od 10 odsto
u odnosu na ukupan broj kolonizovanih domainstava (60.000)
iz drugih krajeva Jugoslavije (Bosne, Like, Srbije, Makedonije).
Od 1947. do 1954. u Crnu Goru je bilo investirano ukupno 68,8
milijardi dinara, odnosno 8,6 milijardi godinje. Prvi put u jugo-
slovenskoj dravi Crna Gora je mogla raunati na ekonomsku
pomo iji je cilj bio ne samo ubrzanje privrednog razvoja, ve i
njegovo ujednaavanje sa razvijenim djelovima Jugoslavije. Poev
od 1945. do 1948. godine privreda Crne Gore je bila u usponu, da
bi od 1948. do 1952, stagnirala i 1952. godine je bila ispod nivoa
1948. godine. Nemogunost znaajnijeg ulaganja jugoslovenske
drave u privredu Crne Gore, usljed sukoba sa Staljinom, uslovi-
la je stagnaciju s obzirom da su jugoslovenske dotacije u budetu
Crne Gore sa 79,2 odsto (1947.) pale na 29, 9 odsto, 1952. godine.
Raskol izmeu Tita i Staljina 1948. godine je imao teke poslje-
dice po crnogorske komuniste. Raskol meu komunistima, oko
razliitog koncepta izgradnje socijalizma, uostalom i kao svi
politiki raskoli u XX vijeku, bio je najei u Crnoj Gori. Rezolu-
ciju IB, odnosno Staljina, su podrali lanovi najvieg partijskog
rukovodstva u Crnoj Gori. Od devet lanova PK CG njih etvori-
ca su podrali Staljinove optube na raun KPJ. Neki visoki vojni
i diplomatski kadrovi iz Crne Gore su vie vjerovali Staljinu nego
103
Titu. U takvim uslovima Tito je za svoje oponente primijenio Sta-

ljinov recept logora i zatvora za prevaspitanje. Prevaspitavanje
zavedenih postao je osnovni smisao izolacije i stvaranje logora,
od kojih je najpoznatiji, na Golom otoku geografski bio najblii
Zapadu, zbog bojazni da bi informbirovci (staljinisti) mogli posta-
ti logistika u sluaju intervencije s Istoka. Takva opasnost bila je
najizrazitija u vrijeme izbijanja Korejskog rata 1950. godine. Tor-
ture iz Staljinovih gulaga bile su primjenjivane nad njegovim pri-
stalicama u jugoslovenskim zatvorima i logorima. A njih je pro-
centualno bilo najvie iz Crne Gore. U Crnoj Gori je po tom osno-
vu uhapeno 5007 lica ili 8,99 odsto od ukupnog broja u Jugoslavi-
ji (Srbija 51,49 odsto, Hrvatska 12,49 odsto, Vojvodina 9,68 odsto).
U odnosu na broj stanovnika, procenat je bio daleko najvei u
Crnoj Gori (1,16 odsto), gotovo duplo vii od onog u Srbiji (0,59
odsto), a vie od 20 puta vei od onog u Sloveniji (0,05 odsto).
Od ukupnog broja uhapenih u Crnoj Gori kanjeno je 2067 lica,
to je iznosilo 12,77 odsto svih kanjenih u zemlji. Redovni sudo-
vi su sudili u 34 sluaja, vojni, u 457, a u logore (kanjeni drutve-
no-korisnim radom) je poslato 1567 lica. Prema podacima biv-
ih osuenika, oko 150 lica iz Crne Gore nije preivjelo torturu
u zatvorima i logorima, ili su bili likvidirani tokom hapenja, od
kojih je najilustrativniji bio sluaj Biroa Sreskog komiteta Bijelo
Polje, kad je, januara 1949, likvidirano 12 lica (odmetnulo se 18). U
istonoevropske zemlje je iz Crne Gore izbjeglo 130 lica, u Albani-
ju do 1952. godine 27 lica.
U periodu 19452006. stanovnitvo Crne Gore je doivje-
lo radikalne promjene u svakom pogledu. U nekim segmentima
ritam promjena je bio brz i dramatian. Uopteni trendovi umjere-
nog rasta stanovnitva, promjene naina ivota, socijalnih struk-
tura, kvaliteta ivota, obrazovnog i kulturnog nivoa stanovnitva,
etnikih transfera, raspada velikih domainstava, pada nataliteta i
mortaliteta, ubrzane urbanizacije i modernizacije, migracija selo-
grad, sjever-jug, pealbarenje ili odlazak na rad u tree zemlje ili
104
druge krajeve Jugoslavije u mnogim segmentima su osciliraju-

i, mada je unutar njih mogue prepoznati opte trendove moder-
nog drutva. Po broju stanovnika, kao i po povrini od 13.812 km
Crna Gora je bila najmanja jugoslovenska republika. Udio Crne
Gore u ukupnom stanovnitvu Jugoslavije se kretao od 2,4 odsto
(1948), do 2,6 odsto 1981. godine, dok je udio u povrini iznosio
5,4 odsto.
Crna Gora je oduvijek bila izrazito emigraciono podruje.
Rauna se da se u periodu 19532006. oko 115.000 ljudi vie iseli-
lo nego to se doselilo, to predstavlja treinu prirodnog prirata-
ja. Prema rezultatima popisa iz 1981. godine u itavoj Jugoslaviji je
bilo 579.043 lica koja su se izjasnili kao Crnogorci u nacionalnom
smislu, od toga broja vie od 30,8 odsto nije ivjelo u Crnoj Gori,
ve u drugim republikama (Srbija 147.466, BiH 14.114, Hrvtskoj
9818). Za Crnogorce je uglavnom vailo miljenje da predstavlja-
ju mobilnu zajednicu i da su profesionalno vrlo uspjeni u sredi-
nama izvan Crne Gore.
Broj migranata je posebno bio veliki u periodu 19912006.
godine, to je bila posljedica raspada Jugoslavije, ratova u okru-
enju, egzistencijalne ugroenosti, nesigurnosti i slino. U aprilu
1993. godine u Crnoj Gori je bilo 64.258 izbjeglica iz ratom zahva-
enih podruja (Hrvatska, Bosna i Hercegovina), dok je tokom
NATO intervencije 1999. godine u Crnu Goru s Kosova dolo
80.000 izbjeglica. Najvei broj izbjeglica se vratio u ranija mjesta
boravka, ali je u periodu 19912003. broj migranata iz Crne Gore
porastao za 122,9 odsto, jer je tada u tree zemlje iz Crne Gore
otilo 29.211 osoba.
Crna Gora je 2003. godine imala 0,879 indeks humanog razvo-
ja (HDI) i po tim parametrima pripada zemljama srednjeg nivoa
razvoja (0,50,8), kao to su Bugarska, Rusija, Makedonija, Alba-
nija, BiH, Rumunija, Malezija, Panama itd. Po godinjem drutve-
nom proizvodu Crna Gora je doivjela najvei pad 1993. godine
(1706 dolara) i 2003. godine je dostigla tek 85,1 odsto GDP iz 1991.
105
godine, odnosno 2682 dolara po glavi stanovnika. Uee usluga

u BDP u 2000. godini je iznosilo 56,7 odsto, dok je industrijska
proizvodnja uestvovala sa 19,6 odsto 2001. godine. Turistika pri-
vreda je 2003. godine ostvarila 14,4 odsto BDP. Ukupni inostra-
ni dug Crne Gore 2003. godine iznosio je 496,4 miliona dolara ili
28,4 odsto BDP. U isto vrijeme, broj nezaposlenih se poveavao od
1991. do 2000. godine i 2003. godine zvanina stopa nezaposleno-
sti je iznosila 34 odsto. Poev od 1989. godine i u Crnoj Gori dola-
zi do drastinog pada ivotnog standarda. U 1989. godini drutve-
ni proizvod je iznosio oko 2300 USD, da bi 1994. godine pao na
realnu vrijednost izmeu 200 i 300 USD. Sankcije meunarodne
zajednice prema SRJ, u maju 1992. (SRJ Srbija i Crna Gora) su
dodatno uzrokovale ekonomsku i svaku drugu izolovanost ovog
prostora. Tokom 1993. u Jugoslaviji je nastala najvea, ikada zabi-
ljeena hiperinflacija od 120 biliona odsto godinje i izvrena pre-
raspodjela privrede i pljaka graana deviznih tedia. Nezapo-
slenost je porasla na 40 odsto, privreda je uglavnom unitena, a
ekonomija zamrla i zala u sivu zonu. Dramatini ekonomski pad
uslijedio je kao posljedica procesa raspada Jugoslavije i ratova u
okruenju.
JUGOSLAVIJA POSLEDNJA FAZA

Do stvaranja Savezne Republike Jugoslavije (SRJ) kao dvola-
ne federacije Srbije i Crne Gore, dolo je 27. aprila 1992. U meu-
vremenu meunarodna zajednica je priznala Sloveniju, Hrvatsku
i Bosnu i Hercegovinu kao nezavisne drave. Ve poetkom apri-
la 1992. godine eskalirao je rat i u Bosni i Hercegovini, a meuna-
rodna zajednica je involvirana u sukobe na jugoslovenskom pro-
storu, kao posrednik ili jedna od zainteresovanih strana.
Ratna dejstva su i formalno prestala kad su novembra 1995.
godine u Dejtonu (SAD) predsjednici Hrvatske (Franjo Tuman),
Srbije (Slobodan Miloevi) i Bosne i Hercegovine (Alija Izetbe-
106
govi) potpisali ugovor o prekidu rata u Bosni i Hercegovini, da

bi mirovni ugovor bio potpisan u Parizu, u decembru iste godine.
Poto nije uspjelo posredovanje meunarodne zajednice u cilju
mirnog rjeenja sukoba na Kosovu, jer su politiki dogovori u
Rambujeu i Parizu (februar-mart 1999) doivjeli krah, dolo je do
intervencije NATO (mart-jun 1999). Tad je (24. marta 1999) 19
lanica NATO preduzelo kampanju bombardovanja SRJ, tokom
koje je poginulo izmeu 1200 i 2500 ljudi. U bombardovanjima,
koja su bez prekida trajala 78 dana, teko su oteeni infrastruktu-
ra, vojni i privredni objekti, medijske kue i drugi objekti, poseb-
no u Srbiji. Bombardovanje SRJ je okonano 10. juna, donoe-
njem Rezolucije 1244. Savjeta bezbjednosti. Dan ranije, predstav-
nici Vojske Jugoslavije (VJ) i NATO potpisali su u Kumanovu Voj-
notehniki sporazum kojim je precizirano povlaenje snaga srp-
ske policije i VJ sa Kosova i ulazak na Kosovo meunarodnih voj-
nih trupa.
Pod pritiskom meunarodne zajednice, posebno Evropske uni-
je, 14. marta 2002. godine, usvajanjem dokumenta Polazne osno-
ve za ureenje odnosa Srbije i Crne Gore (skraeno nazvane Beo-
gradski sporazum), stvorena je nova dravna tvorevina Srbija
i Crna Gora sa rokom trajanja od tri godine. Po isteku tog roka
drave lanice imaju pravo da na referendumu odlue da li e
ostati zajedno ili postati nezavisne. Sporazum o principima odnosa
Srbije i Crne Gore, u okviru nove dravne zajednice potpisan je u
Beogradu, 14. marta 2002. godine. Ovim inom prestalo je posto-
janje Savezne Republike Jugoslavije. Dravni suverenitet je prene-
sen na drave lanice. Dravna zajednica Srbija i Crna Gora Beo-
gradskim sporazumom nije definisana kao drava graana Srbije i
Crne Gore, ve kao zajednica drava lanica Srbije i Crne Gore.
Stvaranjem dravne zajednice Srbija i Crna Gora privremeno
je zaustavljen proces disolucije bive Jugoslavije. Crna Gora je od
aneksije 1918. godine i dijela unitarne jugoslovenske drave (1918),
preko federalne jedinice u estolanoj jugoslovenskoj federaciji
107
(1943), do dvolane federacije u SRJ (1992) i dravne zajednice

Srbije i Crne Gore (2003) napravila istorijski krug u kojem je sva-
ka sljedea promjena dravno-pravnog statusa znaila i povea-
nje njene dravne subjektivnosti. U tom smislu, referendum spro-
veden 21. maja 2006. godine, poslije kojeg je Crne Gora postala
nezavisna drava, predstavlja logian istorijski kraj ovoga procesa.
Bibliografija
PRVI SVJETSKI RAT I UJEDINJENJE

1. Novica, Rakoevi, Crna Gora u Prvom svjetskom ratu, Podgorica 1997
2. Dimitrije Dimo Vujovi, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije 1918.godine,
Titograd, 1962
3. Dimitrije Dimo Vujovi, Podgorika skuptina 1918, Zagreb,1989
4. Mijat ukovi, Podgorika skuptina 1918,Podgorica, 1999
5. Jovan etkovi, Ujedinitelji Crne Gore i Srbije,Dubrovnik 1940
6. Jovan B. Bojovi, Podgorika skuptina 1918, Gornji Milanovac, 1989
7. ivojin Peri, Crna Gora u jugoslovenskoj federaciji, Podgorica, 1997
8. Vojislav Vukovi, Diplomatska pozadina ujedinjenja Srbije i Crne Gore,
Jugoslovenska revija za meunarodno pravo (Beograd) 2, (1959)
9. Miomir Dai, Jugoslovenska misao u Crnoj Gori do stvaranja Jugoslavije,
JI 14/1989
10. Miomir Dai, O korijenima i razvoju jugoslovenske ideje u Crnoj Gori
do 1918. godine, u: Ogledi iz istorije Crne Gore, Podgorica, 2000
11. Miomir Dai, O jugoslovenskoj ideji u Crnoj Gori do stvaranja
jugoslovenske drave 1918; U: Zbornik Jugoslovenska drava 19181988,
ISI,1999
12. Radoslav Raspopovi, Stav Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje
prema jugoslovenskom ujedinjenju, Zbornik: Srbija 1918, Beograd,1989
13. eneral Veovi pred sudom, Zemun, 1921
14. Vuk Vinaver, O interesovanju engleske javnosti za problem Crne Gore
posle prvog svetskog rata, Istorijski zapisi, 1, (1965)
15. . Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetniki
pokret 19181929, Zbirka dokumenata, I IV, Bar, 1997
108
16. erbo Rastoder, Petrovii suton jedne dinastije, Dinastija Petrovi

Njego, CANU, 2002, tom. II, 227303
17. erbo Rastoder, Crna Gora u egzilu I-II, Podgorica, 2004
18. Dr Jozef Bajza, Crnogorsko pitanje, Podgorica, 2001; Giuzeppe de Bajza,
La questione montenegrina, Budapest, 1928
19. Gavro Perazi, Nestanak crnogorske drave u Prvom svetskom ratu sa
stanovita meunarodnog prava, Beograd, 1988
20. Dragoljub ivojinovi, Crna Gora u borbi za opstanak 19141922,
Beograd, 1996
21. Dragoljub ivojinovi, Italija i Crna Gora 19141925, Studija o
izneverenom saveznitvu, Beograd,1998
22. Dragoljub R.ivojinovi, Nevoljni saveznici 19141918, Beograd, 2000
23. Dragoljub ivojinovi, Kraj Kraljevine Crne Gore : mirovna konferencija
i posle 19181921, Beograd, 2002
24. Mijat ukovi, injenice su odluujue, Stvaranje 1012, 2000, 254284
25. Zoran Laki, Politiko miljenje ili nauni stav, Crnogorske istorijske
teme, Podgorica 2001 ; Stvaranje 2000, br.15,str.220245)
26. Miomir Dai, O dilemi da li je Velika narodna skuptina u Podgorici
bila legalna i legitimna, u: Ogledi iz istorije Crne Gore, Podgorica, 2000,
323337;
27. Vladimir Jovievi, Ujedinjenje ili prisajedinjenje Crna Gora
19141925,Glasnik ODN, CANU 12,1998
28. Don Trodwey, Crnogorski Aleksandar Divajn, Alexandria, oktobar-
novembar 1998
29. Mile Kordi, Crnogorska buna 19191924, Beograd, 1986; Boina pobuna
u Crnoj Gori, Beograd, 1991
30. Dimitrije Dimo Vujovi, Ratna saradnja Crne Gore i Francuske 19141916,
Podgorica 1994
31. Aleksandar Drakovi,Mojkovaka bitka, Beograd 1991, Podgorica 1996
32. Radoslav Rotkovi, Velika zavjera protiv Crne Gore, Od Prizrena do
Versaja, Podgorica, 2001
33. Jakov Mrvaljevi, Kraj crnogorskog kraljevstva (iz dvorskih albuma),
Cetinje, 1989
34. Novak Adi, Poslednji dani Kraljevine Crne Gore,Cetinje, 1998
35. Novica Radovi, Crna Gora na saveznikoj golgoti, Podgorica, 2000
36. Nikola onovi, Crna Gora pre i posle ujedinjenja, Beograd, 1939
37. erbo Rastoder, Crnogorsko pitanje u Drutvu naroda 19201924, Matica
7/8, 2001
109
38. Novak Adi, Otvaranje poslanstva Kraljevine Crne Gore u Vainktonu,

Matica 7/8, 2001
39. Bogumil Hrabak, Crnogorski vojni logori u Italiji 19181921, Istorijski
zapisi 3/ 1997, 137157
40. Bogumil Hrabak, Poslednje godine kralja Nikole, Kralj Nikola linost,
djelo i vrijeme, I,Zbornik radova, CANU 21, 1998, 81127
POLITIKI, PRIVREDNI I KULTURNI IVOT 19181941

1. Nikola onovi, Zahtevi Crne Gore : privredni i poltiki, Bar, 1936
2. Nikola onovi, Rad i karakter Crnogoraca, Beograd, 1935
3. Dimo Vujovi, Crnogorski federalisti 19191929,Titograd,CANU, 1981
4. erbo Rastoder, ivotna pitanja Crne Gore 1911929, Bar, 1996
5. Jovan Bojovi, Napredni omladinski pokret u Crnoj Gori 19181941,
Cetinje, 1976
6. Jovan Bojovi, Pisana djelatnost KPJ u Crnoj Gori 19191936, Titograd,
1983
7. oko Pejovi, Prosvjetni i kulturni rad u Crnoj Gori 19181941, Titograd,
1982
8. Obren Blagojevi, Ekonomska misao u Crnoj Gori do Drugog svjetskog
rata, Beograd, 1996
9. Aleksandar Stamatovi, Poloaj oficira, podoficira, barjaktara i perjanika
Kraljevine Crne Gore izmeu dva svjetska rata, Podgorica, 1995
10. erbo Rastoder, Politike borbe u Crnoj Gori 19181929, Beograd, 1996
11. erbo Rastoder, Politike stranke u Crnoj Gori 19181929, Conteco, Bar,
2000
12. erbo Rastoder,Politike borbe u Crnoj Gori 19291941,Podgorica, 2015
13. erbo Rastoder, Janusovo lice istorije, Podgorica, 2000
14. Nikevi Tomica, Prilog izuavanju politikih borbi u Crnoj Gori 1929
1937, Istorija XX veka, Zbornik radova III, Beograd, 1962
15. Senka Babovi Raspopovi, Kulturna politika u Zetskoj banovini 1929
1941, Podgorica, 2002
16. Perko Vojinovi, Politika i nacionalna misao crnogorske inteligencije
(19181941), Niki, 1989
17. edomir Pejovi, KPJ u Crnoj Gori 19191941, CID, Podgorica,1999
18. Slobodan Boban Tomi, Spomenica odlikovanih lica iz Zetske banovine
(Crne Gore) od 1912. do 1941. godine, Beograd, 1996
19. Veljko Sjekloa, Krsto Popovi u istorijskoj grai i literaturi, Podgorica,
1998
110
20. Dragomir M.Kiovi, Radomir P.Guberini, Punia Rai, ivot za jednu

ideju, Beograd, 2000
21. Savo P.Vuleti, lanci i rasprave, Bijelo Polje, 1998
22. Blagota Radovi, Privredne prilike u Crnoj Gori izmeu dva svjetska rata,
(priredio Branko Radovi), Podgorica, 1994
23. Spasoje Medenica, Privredni razvitak Crne Gore izmeu dva rata,
Titograd, 1959
24. Iko Mirkovi, Podgorika tamparija i list Zeta Jovana Joza Vukevia
19301941,Podgorica,1998
25. Krstaji Pero, Stojan Cerovi (18831943), ivot i djelo, Niki,1986
26. erbo Rastoder, Belvederski protestni zbor 1936. godine, Doclea 1/2000
27. Luka Vukevi, Odjek belvederskih dogaaja od 26.06.1936,Istorijski
zapisi 2,1996
28. Dragoslav Bojovi, Optunica dravnog tuioca iz decembra 1936. protiv
33 crnogorskih komunista,Istorijski zapisi 12/1991
RAT 19411945
1. uro Vujovi, Crna Gora u narodnooslobodilakom ratu 19411945,
Podgorica,1997
2. Radoica Luburi, Drutvo Crne Gore u Drugom svjetskom ratu 1939
1945, Podgorica, 1995
3. piro Lagator-uro Batrievi, Pljevaljska bitka 1941. godine,
Beograd,1990
4. Obrad Bjelica, Borci Osme crnogorske brigade, Beograd, 1992
5. Milija Stanii, Kadrovi revolucije:Crnogorci na rukovodeim dunostima
u NORu naroda Jugoslavije, Titograd, 1984
6. Milija Stanii, Rukovodei kadrovi NOBa u Crnoj Gori 19411945,
Podgorica,1995
7. Milija Stanii, Tokovi revolucije u Crnoj Gori I-III, Niki, 1988
8. Radoje Pajovi, Kontrarevolucija u Crnoj Gori : etniki i federalistiki
pokret 19411945, Cetinje, 1977
9. Zoran Laki, Narodna vlast u Crnoj Gori 19411945, Beograd, 1981
10. Zoran Laki, Zapisi o revoluciji, Cetinje, 1971
11. Branislav Kovaevi, Od Vezirovog do Zidanog mosta tragina sudbina
crnogorskih etnika u zavrnoj fazi rata 19441945, Beograd, 1993
111
PERIOD POSLIJE 1945

1. Branislav Marovi, Drutveno-ekonomski razvoj Crne Gore 19451953,
Titograd, 1987; Branislav
2. Branislav Kovaevi,ilas-heroj-antiheroj,iskazi za istoriju, Titograd,1991
3. Kovaevi, Komunistika partija Crne Gore 19451952, Podgorica 1986,
1988
4. Zoran Laki, Istoriografija o sukobu sa Informbiroom 1948. godine,
Istorija i istoriografija, Bijelo Polje, 1997
5. Vladimir Goati, Partije Srbije i Crne Gore u politikim borbama od 1990
do 2000, Conteco, Bar 2000
6. Popovi Milan, Crnogorska alternativa, Podgorica,2000
7. ivko M.Andrijaevi, Nacrt za ideologiju jedne vlasti, Bar,1999
8. Veselin Pavievi, Izborni sistem i izbori Crnoj Gori 19901996,
Podgorica,1997
NACIONALNO PITANJE
1. Duan Ievi, Savezna drava i savez drava,Podgorica 2001
2. Mijat ukovi, Crna Gora od federacije ka nezavisnosti, CANU,
Podgorica, 2001
3. Savo Brkovi, O postanku i razvoju crnogorske nacije, Titograd, 1974
4. Dimitrije Dimo Vujovi, Prilozi izuavanju crnogorskog nacionalnog
pitanja,Niki, 1987
5. Batri Jovanovi, Crnogorci o sebi, Beograd, 1986
6. Jovan Bojovi, Srpski narod u jugoslovenskoj federaciji 19451991,
Podgorica, 1993
7. Sreten Zekovi, Posetnik o Crnoj Gori i Crnogorstvu, Zbornik, Cetinje,
1996
8. Zekovi Sreten, Crnogorska hrestomatija.Nauka(a) o samobitnosti
Crnogoraca i 65 po(d)uka, za sakoga od obanina do akademika Knj.I,
Cetinje, 1999
9. Novak Adi, Stvaranje i razvoj crnogorske nacije, Cetinje, 1995
10. Milorad Popovi, Mali narodi i nacionalizam, Cetinje, 1997
11. Milorad Popovi, Crnogorsko pitanje, Ulcinj: Plima, 1999
12. Duan Ievi, Crnogorska nacija. Beograd :Forum za etnike odnose, 1998
112
13. Mijat ukovi, Za pravo, ast i slobodu crnogosrke nacije: otvoreno

pismo i javni poziv akademiku Dejanu Medakoviu, predsjedniku Srpske
akedemije nauka i umjetnosti i akademiku Vasiliju Krestiu, sekretaru
Odeljenja istorijskih nauka i direktoru Arhiva Srpske akademije nauka i
umjetnosti, (Pobjeda, 4.II 2000, br. 12262 Pobjeda, 22.II 2000, br. 12280)
14. Aleksandar Stamatovi, Istorijske osnove nacionalnog identiteta
Crnogoraca 19181953, Srpska radikalna stranka, Zemun, 2000
VJERSKE ZAJEDNICE
1. Branislav Gligorijevi, Ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve i
uspostavljanje srpske patrijarije u Jugoslaviji, Istorija 20. veka, 2/ 1997
2. Zvezdan Foli, Vjerske zajednice u Crnoj Gori 19181953, Podgorica, 2001
3. erbo Rastoder, Jasmina Rastoder : Dr Nikola Dobrei, arcibiskup barski
i primas srpski (18721955), ivot i djelo, Prilog izuavanju istorije barske
arcibiskupije, Budva, 1991
4. erbo Rastoder, Istorijsko metodoloki okvir istraivanja novije istorije
crkve (vjerskih zajednica) u Crnoj Gori (18781945), Istorijska nauka i
nastava istorije u savremenim uslovima, CANU 14, 1994, 199242
5. erbo Rastoder, Vakufi u Crnoj Gori krajem XIX i u prvoj polovini XX
vijeka,Istorijski zapisi 2, 1997
6. Velibor V. Domli, Golgota mitropolita crnogorsko primorskog
Joanikija (19411945), Cetinje, 1996
7. Zvezdan Foli, Ateizam vlasti u Crnoj Gori 19451953, Istorijski zapisi 34
/ 1995
8. Nikola uti, Neka pitanja poloaja rimokatolike crkve u Crnoj Gori
19181926, Istorijski zapisi 12, 2000
9. Senka Babovi Raspopovi, Mitropolija Crnogorsko primorska 1929
1941, Istorijski zapisi 12/ 2000, 133141
10. Zvezdan Foli, Kotorska biskupija i stvaranje jugoslovenske drave 1918
1920, u: Vjerske zajednice u Crnoj Gori 19181953, Podgorica, 2001
11. Zoran Laki, ivot i stvaralako djelo patrijarha dr Gavrila Doia (1881
1950), Istorijski zapisi 12/ 2000, 141153
12. Zvezdan Foli, Bogoslovija Sv Petar Cetinjski 19211926, Istorijski zapisi
12/ 2000, 117133
113
ZBORNICI
1. Trinajestojulski ustanak, predmet nauke i umjetnosti, Radovi sa naunog
skupa,Titograd 11. i 12. jul 1991., CANU, 12, 1992
2. Crna Gora u Prvom svjetskom ratu, Zbornik radova sa okruglog stola
Istorijskog instituta Crne Gore, knj.2, Podgorica, 1998
3. Kralj Nikola linost, djelo i vrijeme, Zbornik radova sa meunarodnog
naunog skupa, Podgorica 13. oktobar 1997, CANU 21, 1998
4. Prelomni dogaaji Narodnooslobodilakog rata u Crnoj Gori 1943.
godine, Zbornik radova sa naunog skupa odranog 19. i 20.XII 1983,
Titograd, 1985
5. Goli otok (19491956), Radovi sa okruglog stola, odranog u Podgorici
27. juna 1995. godine, CANU 20, 1998
RASPAD JUGOSLAVIJE (CRNA GORA)

1. Slavoljub eki, Kilibarda, Ispovijest o deceniji koja je promijenila lice
Crne Gore, Podgorica, 2001
2. Blao Orlandi, Sjeanja i dokumenta (19781999), Podgorica, 2002
3. Veseljko Koprivica, Sve je bilo meta, zapisi sa dubrovako-hercegovakog
ratita, Podgorica, 1996
4. ivko M.Andrijaevi, Nacrt za ideologiju jedne vlasti, Bar,1999
5. Momir Bulatovi, Pravila utanja, Istiniti politiki triler sa poznatim
zavretkom, Narodna knjiga, Alfa, Beograd, 2004
6. Branko Kosti, 1991 da se ne zaboravi, Beograd, 1996
7. eki Radoni, Crna kutija, Policijska tortura u Crnoj Gori 19921996,
Podgorica, 1996
8. eki Radoni, Crna kutija 2, Podgorica, 2003
9. Vladimir Kekovi, Vrijeme metea 19881989, Podgorica, 2003
114
suprotstavljanje centralizmu suprotstavljanje centralizmu
Hrvatska i Hrvati u Jugoslaviji
suprotstavljanje
centralizmu
IVO GOLDSTEIN
U sreditu naeg razmatranja bit e hrvatsko iskustvo jugosla-

venske povijesti. Pitanje koje se obino postavlja, a na razini je
pukog shvaanja prolosti svodi se na krajnje jednostavnu dile-
mu da li je Jugoslavija bila dobro ili loe rjeenje za hrvatski
narod. Jasno je da nema jednostavnog i kratkog odgovora.
U obje Jugoslavije (iako se nakon 1945. vie nije tako zvalo) bilo
je i dalje aktualno hrvatsko pitanje, drugim rijeima, pitanje sta-
tusa hrvatskih zemalja i hrvatskog naroda, kao to je to bilo i u
Austrougarskoj Monarhiji. Promoviranje hrvatskih interesa i
jugoslavenstva nije nuno bilo u opreci, ve se sastajalo, ili se
moglo sastati u nekoj formi federativno ureene zajednice.
U Hrvata je jugoslavizam stvoren na temeljima ilirizma (iako se
izriito ograuje od ilirskog imena i njegova znaenja), kao svoje-
vrsna nadnacionalna ideja: prvotno se zalae za povezivanje Ju-
nih Slavena u Monarhiji u revoluciji 1848/9. godine. U njemu se
hrvatstvo, tj. hrvatski nacionalni osjeaj povezuje sa irim osje-
ajem ponajprije kulturne pripadnosti slavenstvu i junoslaven-
stvu kao okviru, ak uvjetu opstanka malobrojne i slabe hrvatske
115
nacije. Jugoslavenska ideologija imat e u Hrvatskoj mnogobroj-

ne tumae, odnosno vie struja koje e na razliite naine vidje-
ti odnos hrvatstva i jugoslavenstva. Glavni ideolog jugoslavenstva
bio je Franjo Raki ali, uz to, kao historiar i politiar, branitelj
hrvatskog dravnog prava. Jugoslavizam mobilizira obrazovane
pojedince za stvaranje moderne graanske kulture. Svojim pre-
pletanjem hrvatstva i jugoslavenstva jugoslavizam obiljeava knji-
evnost, borbu za standardni jezik i historiografiju.
PRVI SVJETSKI RAT I KRFSKA DEKLARACIJA

Kako se pribliavao Prvi svjetski rat u Hrvatskoj se sve vie afir-
miralo uvjerenje, pogotovo meu intelektualcima, da je jugosla-
venska opcija rezultat sazrijevanja kulturne i nacionalne svijesti
na vioj razini. Ti su intelektualci pred oima imali primjer Nje-
make i Italije ije su se nacije, beznadno podijeljene jo polo-
vicom XIX stoljea do poetka XX stoljea transformirale u naj-
snanije europske nacije i drave.
Tijekom Prvog svjetskog rata dio hrvatske politike scene vje-
ruje u opstanak Monarhije i mogunost njezina preureenja na
federalistikoj osnovi, to bi rezultiralo stvaranjem junoslaven-
ske federalne jedinice s teritorijem od Triglava do Sarajeva, a s
druge strane, politiari u emigraciji (Ante Trumbi, Frano Supi-
lo, Ivan Metrovi i dr), smatrali su da hrvatski ostanak u zajedni-
ci s Austrougarskom vie nema perspektivu, pa su polagali nade u
dravnu zajednicu sa Srbijom i Crnom Gorom. Stoga su u travnju
(aprilu) 1915. osnovali u Parizu Jugoslavenski odbor koji se pred-
stavljao kao zastupnik interesa zapadnog dijela budue junosla-
venske drave, dakle, podruja dananjih drava Hrvatske, Slove-
nije, BiH, te Vojvodine.
Ubrzo su ostvareni prvi kontakti predstavnika Jugoslaven-
skog odbora i kruga njegovih sumiljenika, te predstavnika srbi-
janske politike. Meutim, srbijanska vlada nikad nije eljela da
se Odbor tretira kao ravnopravan sugovornik ve ga je smatrala
116
politiko-propagandnim tijelom u slubi njihova jugoslavenskog

programa.
Srbijanska je vlada vodila politiku s dva lica: jo je potkraj 1914.
u Narodnoj skuptini izjavila (i to esto ponavljala) kako je rato-
vanje Srbije borba za osloboenje i ujedinjenje sve nae neslobod-
ne brae, Srba, Hrvata i Slovenaca, te izjednaila veliku stvar srp-
ske drave i srpsko-hrvatskog i slovenakog plemena. No, premi-
jer Nikola Pai je povremeno promicao i alternativnu opciju
znao se zauzimati da Srbija dobije samo one zemlje ijim pripoje-
njem ne bi bila dovedena u pitanje srpska (i pravoslavna) veina
u buduoj dravi primjerice, predlagao je parcelaciju Slavonije
na katoliku i pravoslavnu, ili je priznavao pravo Italiji na isto-
nojadransku obalu, itd.
U srpnju (julu) 1917. predstavnici Jugoslavenskog odbora i srp-
ske vlade potpisali su Krfsku deklaraciju koja uglavljuje osnovna
naela ujedinjenja i ustroja budue jugoslavenske drave: monar-
hiju s ustavnim, parlamentarnim i demokratskim ureenjem i
dinastijom Karaorevia na elu, zasnovanu na opim graan-
skim slobodama. Posebno se jamila jednakost i ravnopravnost
sve tri zastave (srpske, slovenske i hrvatske), sva tri narodna ime-
na, sve tri vjere, te dva pisma. Ante Trumbi je naknadno tumaio
Krfsku deklaraciju kao dokument koji je junoslavensku zajed-
nicu implicitno definirao kao federativnu, doim je Pai takvu
argumentaciju sustavno zanemarivao.
Kad je 29. listopada (oktobra) 1918. u Zagrebu stvorena Drava
Slovenaca, Hrvata i Srba (Drava SHS) koja je obuhvaala Slove-
niju, Hrvatsku, BiH i Vojvodinu, teoretski sve su joj mogunosti
bile na raspolaganju i da ostane samostalna, i da stupa u saveze s
drugim dravama. Praktino, izbora gotovo da i nije bilo. Na nje-
zin teritorij poele su ulaziti i srpska i talijanska vojska, kao lani-
ce saveznike koalicije. Talijanska je vojska za tjedan-dva zauze-
la velik dio jadranske obale, a sve je govorilo da se s tih prostora
117
ne kani povui. Srbijanska vojska je u prilinom broju sredina, na

primjer u Splitu, doekana kao oslobodilac.
NEDOREENI DOGOVORI
No, dogovori izmeu Drave SHS i srbijanske vlade o ustroj-
stvu drave i drugim pitanjima ostali su nedoreeni. U narednim
danima srbijanska strana nije davala nikakva jamstva. Nepriznata
u svijetu, prestraena talijanskim napredovanjem, izloena mani-
pulacijama i diplomatskim igrama, bez vlastite oruane sile, Dra-
va SHS bila je prisiljena na hitne korake. U naelu se prihvaa-
la zajednika drava sa Srbijom, ali su ostale dileme treba li to
biti na konfederalno-federalnom konceptu, to bi pretpostavlja-
lo due pregovaranje, ili to treba uiniti odmah, to bi znailo da
se ne postavljaju uvjeti. Zakljuak i Naputak Sredinjeg odbora
Narodnog vijea Drave SHS o ujedinjenju s Kraljevinom Srbi-
jom, koji su izglasani 24. studenoga (novembra), traili su da se
organizacija budue drave prepusti odluci ustavotvorne skup-
tine. Izaslanstvo Narodnog vijea pourilo je u Beograd, uspr-
kos upozorenju Stjepana Radia da ne idu kao guske u maglu.
Tom, kasnije vrlo esto citiranom reenicom, Radi se nije pro-
tivio zajednici sa Srbijom, kako je to esto bilo tumaeno, ve je
traio da politika vrhuka ne brza s odlukama, odnosno da prije
svake odluke Beograd dade jasna jamstva kako e potovati otpri-
je uglavljene sporazume.
Po dolasku u Beograd izaslanstvo je napisalo Adresu kojom
se eljelo obratiti regentu Aleksandru. Taj je tekst tek djelomi-
no potivao Naputak Narodnog vijea, ime je praktiki politi-
ku inicijativu, a zatim i svu vlast prepustio regentu. Aleksandar je
potom proglasio Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a izaslan-
stvo je 1. prosinca (decembra) 1918. potpisalo akt o ujedinjenju s
Kraljevinom Srbijom.
Nova drava je obuhvatila prostor od Alpa gotovo do Egej-
skog mora, koji od IV stoljea nikad nije bio pod jedinstvenom
118
upravom. Taj je okvir Hrvatsku stavljao u posve novu situaci-

ju: razgraeno je za Hrvatsku stoljeima vano srednjoeuropsko
okruenje, a zauzvrat se nastojala stvoriti nova kulturna i nacio-
nalna samosvijest junoslavenskih naroda.
Mnogi su Hrvati tada i kasnijih godina optirali za jugoslaven-
sku dravu, jer su smatrali da ona dokida prokletstvo maloga
broja koje ih je stalno pratilo u Habsburkoj monarhiji. Ali, pri
tome uglavnom nisu mislili da valja nivelirati regionalne poseb-
nosti niti negirati nacionalne identitete. Miroslav Krlea je isticao
da je 1918. srpska drava u glavama hrvatskih politiara, suoe-
nih s vlastitom politikom nitavnou, a u usporedbi s austrij-
skom perspektivom priinjala toplim domaim krovom.
U narednim godinama nijedna stranka koja je djelovala u
Hrvatskoj nije dovodila u pitanje opstanak Kraljevine SHS, odno-
sno Kraljevine Jugoslavije uglavnom su zahtijevale federaliza-
ciju drave. Iznimka su bili ostaci predratnih pravaa i frankova-
ca, koji su do 1929. djelovali i u Hrvatskoj i u inozemstvu, a otad
samo u emigraciji, gdje su formirali ustaki pokret s politikim
vodstvom i paravojnim odredima.
Hrvatski politiari, osobito iz primorskih krajeva (od Istre do
Dalmacije), smatrali su Jugoslaviju najboljim branikom talijan-
skom imperijalizmu. Ante Trumbi je 1920, kao prvi jugoslaven-
ski ministar vanjskih poslova, objanjavao kako se on rodio kao
Hrvat i da e kao takav i umrijeti, ali da nikada nije bio fanatik,
nego politiar. Kao Hrvat radio je za jugoslavensku ideju, a ne za
posebnu hrvatsku dravu. Za takvo opredjeljenje naveo je neko-
liko argumenata te zakljuio da nisam radio za Dravu SHS,
odnosno Jugoslaviju uvjeren sam da bi pali plijenom tuih inte-
resa, pohlepa.
Mnogi su Korulani, primjerice, 1921. godine, kad je s otoka
otila talijanska vojska (ali je zadrala nedaleko Lastovo), odu-
evljeno doekali predstavnike Kraljevine SHS. Korulanski opat
Mao Boduli tad je izjavio da je ovaj osloboen otok zemlja
119
srpska, jer je hrvatska i obrnuto, a sve jugoslavensko. Jedno smo

tijelo, jedna smo dua, jedna smo domovina.
I Katolika crkva je bila zagovornik stvaranja jugoslavenske
drave, a na temelju Strossmayerovih ideja o crkvenoj uniji i svi-
jesti da je hrvatski (i slovenski) narod u dravi s njemakom i
maarskom dominacijom (kako su doivljavali Austrougarsku)
bio svjesno zapostavljan.
Podrka jugoslavenstvu u hrvatskom nacionalnom korpusu ila
je sve do orjunatva: Orjuna (Organizacija jugoslovenskih nacio-
nalista) je bila ekstremna nacionalistika i teroristika organizaci-
ja osnovana 1921. u Splitu s ciljem zatite unitarne jugoslavenske
drave. Orjunai su do fanatizma gajili kult jugoslavenske nacije
koji je pokatkad graniio s fanatizmom. Istovremeno su opravda-
vali vrstu i autoritarnu dravu, usuprot postulatima demokraci-
je i parlamentarizma. Orjuna je teoretski bila samostalna, ali je u
praksi bila pomona, poluvojna snaga reima i njegovog represiv-
nog aparata za obraun s politikim protivnicima velikosrpstva,
odnosno jugoslavenskog integralizma. U Orjuni je bio prilian
broj Hrvata. tovie, bilo ih je i u samom vodstvu.
RAZOARANJE NOVOM DRAVOM

No, za veinu Hrvata razoaranja novom dravom stigla su vrlo
brzo, jer su nesuglasice izbile na vidjelo ve u razumijevanju ulo-
ge srbijanske vojske: proslavila se u Prvom svjetskom ratu, ali je
njezina politika kultura bila krajnje nerazvijena. Vrh vojske, iako
izvan dnevne politike, bio je siguran oslonac karaorevievske
politike. Generali su bili uvjereni da ulaskom svoje vojske na tlo
nekadanje Austrougarske i samostalne Crne Gore obavljaju djelo
povijesne vanosti. Neki su je doekivali kao oslobodioca, dok je
nasilnitvom i nedisciplinom, u drugih navlaila na sebe mrnju.
Navodne ili stvarne kritelje zakona je hapsila, batinala, neke ak
i strijeljala. Za nekoliko mjeseci vojsku je u tom poslu zamijeni-
la andarmerija, ali se metode nisu promijenile. Prilian je broj
120
andara dolazio kao pravovjerni kadar iz Srbije, to je samo

pojaavalo animozitete.
Nezadovoljstvo na nekadanjim austrougarskim podrujima
izazvala je potkraj 1919. odluka da se na sve austrougarske nov-
anice stavlja posebna markica uz proviziju od 20 posto vrijed-
nosti. Jo je vee nezadovoljstvo izbilo kada je 1920/1, poela uni-
fikacija monetarnog sustava, a srbijanski dinar postao jedino pla-
teno sredstvo. Tada je dinar zamjenjivan u odnosu etiri krune
za dinar, iako je stvarna vrijednost dviju valuta bila podjednaka.
Kako bi ojaali svoju poziciju u proceduri donoenja ustava,
vladajui su krugovi donijeli privremeni Poslovnik Ustavotvorne
skuptine prema kojem su poslanici bili obvezni, odmah po izbo-
ru, poloiti zakletvu kralju. Time se umnogome prejudiciralo rje-
enje dvojbe republika ili monarhija. Zastupnici Hrvatske repu-
blikanske seljake stranke (HRSS) odluili su se za bojkot rada
Skuptine, ime su ostali pristae republike komunisti i republi-
kanci, bili znaajno oslabljeni ime je olakavana formalna pobje-
da unitaristiko-centralistikih snaga.
U raspravama o ustavu u Ustavotvornoj skuptini ambicija vla-
dajue radikalsko-demokratske koalicije bila je da nametne rje-
enja u svim pitanjima dravnog ustrojstva i politikog ivota
zemlje. Posve neumno odbijani su svi nacrti, prijedlozi i primjed-
be ne samo oporbenih stranaka, ve i trezvenijih ljudi iz vladaju-
ih krugova (na primjer, Stojana Protia). Mate Drinkovi, tada
lan Privremenog narodnog predstavnitva, te od 1920. ministar
pota, upozorio je predlagae centralistike opcije: Gospodo, vi
svi vrlo dobro znate kuda vodi ovakav ustav, pa nastavio: Takav
centralizam je veoma pogibeljan za nau dravu, jer uslijed samo-
volje njegove mora silom prirodnih zakona da se razvije protiv nje
organizovan otpor, koji moe dovesti do veoma ozbiljne pogibelji.
Ustav je u konanici ozakonio naela unitarizma i dravnog cen-
tralizma. Ukinute su povijesne pokrajine, te je itava zemlja podi-
jeljena na 33 oblasti. Hrvatska je bila podijeljena na est oblasti.
121
Zagreb je ostao sredite tek Zagrebake oblasti. Nikada, od XVI

stoljea, nije vlast sa sjeditem u Zagrebu imala ingerencija nad
tako malim prostorom. Ukinut je i Hrvatski sabor, prvi put nakon
vie stotina godina. Tako centralistiki ustrojena drava bila je i s
drutvenog i ekonomskog stajalita nelogina i nepraktina, sto-
ga je sama po sebi generirala politiku i drutvenu nestabilnost.
Knjievnik Ksaver andor alski (18541935) ustvrdio je 1922.
da je 40 godina na svim stranama radio za slogu, ljubav i zdru-
enje slovenskoga juga, a da sada mora priznati da danas toga
jedinstvenoga naroda nema jo Da se ta istovjetna i jedna cjeli-
na postigne, prije svega je potrebito da bude konac i kraj svoj alo-
sti i nesrei koja se danas koi u Beogradu na vlasti i iri po beo-
gradskoj ariji.
Napetosti su dosegle vrhunac 1928. kad su u beogradskoj skup-
tini ubijeni zastupnici HSS Pavle Radi i uro Basariek, a Stje-
pan Radi, Ivan Pernar i Stjepan Grana ranjeni. Na vijest o
atentatu, u Zagrebu su izbile demonstracije i u sukobima s poli-
cijom je sljedeih dana najmanje pet osoba poginulo i vei broj
ranjen. Praktiki, nije bilo veeg mjesta u Hrvatskoj u kojem,
unato zabranama, nisu bile organizirane komemoracije i alob-
ne povorke. Seljako-demokratska koalicija (SDK, u kojoj su bili
HSS i Pribievieva Samostalna demokratska stranka) je objavila
da ne priznaje ni Vidovdanski ustav ni dravno ureenje te da su
sve odluke donesene u Beogradu nitavne za narod u preanskim
krajevima. SDK je smatrala da se sve treba vratiti na stanje prije 1.
prosinca 1918. godine.
Neke su novine iznosile geografske karte s planovima o osa-
mostaljivanju Hrvatske, odnosno o amputaciji zapadnih dijelova
Jugoslavije i stvaranju Sjedinjenih Drava Srednje Evrope.
Dodatno je stanje oteavala injenica da je atentator Rai imao
preutnu podrku u nekim visokim dravnim krugovima, i da to
nije bila nikakva tajna: dodue, osuen je na 20 godina robije (u
to doba i za mnogo manje zloine dobivalo se smrtnu kaznu), ali
122
je ostavljen u komfornom kunom pritvoru. Situacija je dosegnu-

la kritinu toku kad je poetkom kolovoza (avgusta) od poslje-
dica ranjavanja preminuo Stjepan Radi. Njegov sprovod, najve-
i u povijesti Zagreba i Hrvatske, pretvorio se u veliku politiku
manifestaciju procjenjuje se da je u pogrebnoj povorci bilo oko
150.000 ljudi.
Nad lijesom je govorio Miroslav Krlea, svjedoei o jo jednoj
hrvatskoj tragediji, potom i Svetozar Pribievi: Mi svi osjea-
mo, a naroito su svjesni toga ovdanji Srbi, da su Hrvati u zajed-
niku dravu donijeli svoju historijsku dravnost, i to je razlog
vie i to je jedan razlog jai da se tako urede odnoaji u naoj dra-
vi, da se zajami potpuna jednakost i ravnopravnost ovima, koji
su vjekovima znali sauvati svoju dravu. Koji dan ranije, Pribi-
evi je u beogradskoj Skuptini izjavio kako uspostavljeni sustav
dravne organizacije ne prua jednakost svim njezinim dijelovi-
ma te da srpstvo u preanskim krajevima mora biti solidarno s
hrvatstvom.
Atentat na Radia i suradnike imao je okantan efekt na sta-
nje u Hrvatskoj. Definitivno je zapeatio sudbinu parlamentariz-
ma u Kraljevini SHS, otvarajui vrata njegovu ukidanju i progla-
enju apsolutizma, potom, u narednoj fazi, i raspadu monarhisti-
ke Jugoslavije. Na dui rok, ostao je duboka trauma u hrvatskom
drutvu i u hrvatsko-srpskim odnosima uope.
USPOSTAVLJANJE DIKTATURE
Stanje se mjesecima nije smirivalo. Na 10. obljetnicu progla-
enja Kraljevstva SHS (1. prosinca 1928), zagrebaka je policija
bez pravog povoda zapucala na demonstrante koji su klicali slo-
bodnoj Hrvatskoj i Seljako-demokratskoj koaliciji, takoer i
Maeku, Pribieviu i Radiu. Najmanje dvije osobe su smrtno
stradale, vie ih je teko ranjeno.
Podrku za proglaenje diktature 6. sijenja (januara) 1929. kralj
Aleksandar je pronaao ponajprije u vojsci, andarmeriji i policiji,
123
te u dravnoj birokraciji. Diktaturu je u prvi trenutak pozdravio

i dio hrvatske politike scene, raunajui da e se o razrjeenju
dramatinog stanja lake dogovoriti s kraljem osobno negoli sa
srbijanskim politiarima. Naime, Vladko Maek je tada izjavio da
je lajbek sada otkopan i treba ga samo zakopati, impliciraju-
i kako je 1918. lajbek bio krivo zakopan. Smatrao je povolj-
nom injenicom da je Vidovdanski ustav, koji je sedam godina
titio hrvatski narod, sruen, te je oekivao ponudu iz Beograda.
Dodao je kako je posve siguran u veliku mudrost Njegova Veli-
anstva Kralja da e nam uspjeti da ostvarimo ideal hrvatskoga
naroda: da Hrvat bude gospodar u svome domu, u svojoj slobod-
noj Hrvatskoj.
Oprezni optimizam ubrzo je zamijenjen tekim razoaranjem,
jer je uspostavom diktature nasilno prekinuta desetogodinja
rasprava o ustavnom ureenju, a unutar njega i o rjeenju hrvat-
skog pitanja. Obnovljena je tek u drugoj polovini tridesetih, bez
kralja Aleksandra, ali u situaciji bitno nepovoljnijoj za obje zain-
teresirane strane.
Budui da su svi nacionalni amblemi zastave, grbovi, himne,
institucionalni simboli povijesnog razvoja i dravnoga prava bili
zabranjeni, bio je to jo jedan udarac nacionalnom ponosu.
Upravo u to doba, 1932, Ante Paveli u Italiji osniva ustaki
pokret. U programatskim tekstovima zagovara nacionalni eksklu-
zivizam i kao krajnji cilj navjeuje osnivanje samostalne Hrvat-
ske. On i njegovi sljedbenici raspiruju kult mrnje i osvete, prven-
stveno prema svim pobornicima jugoslavenske ideje, potom i pre-
ma Srbima (kasnije i prema idovima). Najavljuju se najradikal-
nije metode borbe, ukljuujui i terorizam. Opsjednutost krv-
lju i nasiljem dosiu mitoloke razmjere, stvarajui plodno tlo za
genocidne zloine u NDH. Od poetka se ustaki pokret vezuje za
faistiku Italiju, neto kasnije i za nacistiku Njemaku.
Od ljeta 1932. pripadnici ustake organizacije podmeu bom-
be na kolodvorima, ili u policijskim stanicama po Hrvatskoj u
124
kojima je bilo mrtvih i ranjenih civila. Podiu i neuspjeli Vele-

bitski ustanak, nakon kojeg je andarmerija poduzela niz tekih
represivnih mjera koje su izazvale dodatno nezadovoljstvo.
Za vrijeme diktature niz politiara zavrio je u zatvoru. Radi-
ev nasljednik na elnom mjestu HSS, Vladko Maek, bio je optu-
en za pomaganje teroristike djelatnosti (nakon pet mjeseci oslo-
boen je optube i puten iz zatvora). Zbog kritiziranja diktatu-
re u prigodnom govoru prilikom osnivanja Advokatske komore,
njezin predsjednik Ivo Politeo bio je 1929. takoer uhapen. Nije
bolje proao ni nekad veliki Jugoslaven Svetozar Pribievi: bio
je neko vrijeme interniran u Brusu, a krae je vrijeme boravio i
u beogradskoj bolnici. Na intervenciju stranih diplomata, bio je
ve bolestan, puten da ode u inozemstvo, gdje je do smrti 1936.
podravao hrvatske tenje za veom samostalnou, pa i za pot-
punom neovisnou. Napisao je i knjigu Diktatura kralja Aleksan-
dra, zapravo svoj obraun s vladarem.
Iako je estojanuarska diktatura imala za cilj i progon promo-
tora nacionalnih/nacionalistikih i liberalnih ideja, ona je svo-
je represivno lice u prvom trenutku pokazala ponajvie prema
komunistima koji su, sa svoje strane, toj represiji dali povoda kad
su krenuli u oruani ustanak. U bijelom teroru od 1929. do 1932.
ubijeno je najmanje 328 osoba, vjerojatno i mnogo vie. Centar
policijske aktivnosti i progona komunista bio je u Zagrebu, gdje su
uhapeni sekretar KPJ uro akovi i Nikola Heimovi, sekre-
tar Crvene pomoi, potom mueni i ubijeni. Svih sedam sekreta-
ra SKOJ stradalo je u Zagrebu i okolici. Sve to govori o antagoniz-
mu koji je u Hrvatskoj i meu Hrvatima postojao prema reimu.
Promijenivi ujesen 1929. ime drave u Kraljevina Jugoslavija,
kralj Aleksandar je odbacio koncepciju kompromisnog nacional-
nog unitarizma (izraavanog u sintagmama troimeni narod, tri
plemena jednoga naroda) i zamijenio ga integralnim jugoslaven-
stvom u kojem vie nije bilo mjesta za bilo kakvu plementinu
i nacionalne oznake. Uvedena je i podjela na banovine koja nije
125
imala ni etniko, ni ekonomsko, ni zemljopisno opravdanje. Njo-

me se svjesno elio ponititi kontinuitet povijesnih i nacionalnih
pokrajina i njihovih granica. Sve su to bili direktni udari na hrvat-
ske nacionalne osjeaje i interese.
Kralj je smatrao je da nakon desetogodinjih neuspjenih
pokuaja parlamentarnom procedurom, on sam treba realizirati
najvaniji cilj: nacionalno nivelirati jugoslavenski prostor, odno-
sno stvoriti jedinstvenu jugoslavensku naciju putem njezine ide-
oloke osnove integralnog jugoslavenstva. U narednim e se
godinama pokazati da je bio u dubokoj zabludi. Kao prvo, naci-
onalne posebnosti na jugoslavenskom prostoru ve su bile defi-
nitivno oformljene, pa je bilo nemogue povijesne procese vra-
ati natrag; kao drugo, diktaturom je nastojao dostii ciljeve koje
nije mogao u kakvom-takvom demokratskom ambijentu. Maek
je kraljevu nakanu da represijom stvori jedinstveni jugoslavenski
narod nazvao besmislicom, te citirao neimenovanog lana HSS:
Dekretom ne moe stvoriti niti jedno dijete, a kralj Aleksandar
sebi utvara da e moi tako stvoriti cijeli novi narod.
I u beogradskoj skuptini, koju je kralj strogo kontrolirao, ak i
dravotvorni zastupnici prosvjedovali su protiv represije. Budislav
Grga Anelinovi je 1932. govorio o tome da postoji hrvatsko pita-
nje (nemojmo kao nojevi zabijati glavu u pijesak), to je za pro-
micatelje unitarizma bilo blasfemino, a poslanik Ivo Elegovi je
upozorio da mi narodni poslanici, naroito iz hrvatskih krajeva,
znamo iz neposrednog opaanja, da tamo u narodnom kotlu na
alost vrije i kljua. Ne dajmo, gospodo, da taj kotao eksplodira.
Diktatura i njezina provedba samo su dodatno ojaale njezi-
ne protivnike i potakle ih da i oni koriste nasilne metode. Jedan
od prvih koji e u tom nasilju stradati bit e sam kralj Aleksandar.
ATENTAT NA KRALJA I SPORAZUM CVETKOVIMAEK

Atentat na kralja u Marseilleu organizirali su makedonski
nacionalisti zajedno s ustakom organizacijom sami su ustae
126
govorili da je progovorio ustaki samokres. Znaajno mjesto u

tome poslu imale su i talijanske i maarske tajne slube.
Aleksandrova nasilna smrt, ba kao i atentat na hrvatske
zastupnike 1928. godine, teko su opteretili politiki ivot, ote-
ali modernizaciju Jugoslavije kao drave, a pogotovo kao dru-
tva. Ove dvije tragedije obiljeile su dubinu raskola izmeu Srba i
Hrvata moda ne toliko u politici, koliko u emocionalnom smi-
slu i na razini pukih mitologija. Dugo su godina u nacionalnim
memorijama one bile jedan od kljunih argumenata da se s nji-
ma vie ne moe. No, bilo je i dalje dosta onih koji su mislili dru-
gaije prvenstveno, radi se o mnogim Srbima u Hrvatskoj koji
su se 1928. solidarizirali sa svojom irom domovinom Hrvatskom
i slijedili politiku SDS. S druge strane, Hrvati skloni monarhisti-
koj opciji (kojih je tada ipak bilo manje negoli tijekom dvadesetih,
a s vremenom, kako se pribliavao Drugi svjetski rat, sve manje)
na vijest o marseilleskom atentatu takoer su alovali. Mnogi su
odlazili na kraljev grob u Oplenac, a 30 je mladia iz Smokvice s
Korule est mjeseci putalo brade u znak sjeanja na kralja.
U Hrvatskoj su ustae tada bili slabi nije bilo organizacije, a
listovi i broure pod njihovim utjecajem dosezali su male naklade.
Na snazi su dobili 1937. kad se premijer Stojadinovi dogovorio s
talijanskom vladom da e dio njih amnestirati, pa da se mogu vra-
titi u Jugoslaviju. Tako se do ljeta 1939. oko 260 ustakih emigra-
nata, od kojih je najpoznatiji bio Mile Budak, vratilo u domovinu.
Iako su vlasti u kampanji za parlamentarne izbore 1935. nai-
roko koristile nasilne metode (policija je na predizbornim sku-
povima ubila u Hrvatskoj dvadesetak osoba), unitaristike sna-
ge ostvarile su tek Pirovu pobjedu. To je bio znak da vlasti mora-
ju pregovarati s opozicijom, pogotovo s hrvatskom opozicijom. I
tako se o meunacionalnim i drutvenim problemima i napetosti-
ma koje se mogu podvesti pod termin hrvatsko pitanje od 1935.
poelo opet u javnosti slobodnije govoriti.
127
Regent Pavle Karaorevi, kao sljedbenik ideje integralnog

jugoslavenstva, ali istovremeno i politiki realist, nedugo potom
sastao se s Vladkom Maekom. Maek je traio da se raspiu novi
izbori i da se stanje vrati na 1918. godinu, ali je Pavle odbacio
takvu mogunost. Usput je i zapitao Maeka da li Hrvati hoe
ovu dravu, te koliko ima frankovaca i kakav im je program. Na
to pitanje nije dobio jasan odgovor. Iako taj sastanak nije poluio
neposredne rezultate, bilo je svima jasno da treba teiti nekakvom
kompromisu.
Sporazum Cvetkovi-Maek (zapravo dogovor hrvatske poli-
tike elite s beogradskim dvorom) sklopljen je 26. kolovoza 1939.
u psihozi nadolaska rata, samo pet dana prije njegova izbijanja.
Osnovni dio dogovora jest uspostava Banovine Hrvatske, kao
upravne jedinice. Banovina je obuhvatila dijelove BiH naseljene
preteno Hrvatima, te dio Srijema. Tako uspostavljenim granica-
ma navodno se nastojalo rijeiti hrvatsko nacionalno pitanje, ali
se pri odreivanju granice u BiH ignoriralo muslimansko stanov-
nitvo i gledao samo omjer Srba i Hrvata u pojedinim kotarevima.
To je teko opteretilo dotadanju suradnju HSS s muslimanskim
politiarima na anticentralistikom programu.
Meutim, u tim trenucima, unutranje tenzije i vanjskopoliti-
ki pritisak bili su preveliki, a da bi ih i mudrija politika rjee-
nja mogla smiriti. Bilo je mnogo protivnika sporazuma i meu
lanovima HSS bilo je onih, koji su smatrali da je Maek dobio
premalo. Maek je jo vie napada takve vrste otrpio s naciona-
listike desnice, frankovaca i drugih, koji e se kasnije uglav-
nom prikljuiti ustakom pokretu. Oni su ga proglaavali izdaji-
com, zastupajui stav da je jedino rjeenje hrvatskoga pitanja u
izdvajanju iz Jugoslavije. S druge strane, srpski nacionalisti i kon-
zervativci doivljavali su sporazum Cvetkovi-Maek kao kapitu-
laciju pred Hrvatima.
HSS je imao vrstog koalicijskog partnera Samostalnu demo-
kratsku stranku koja se od svih drugih srpskih i projugoslavenskih
128
stranaka razlikovala po tome to je dosljedno branila hrvatsko

pravo na dravnopravnu i narodnosnu posebnost u Kraljevi-
ni Jugoslaviji, ali je, s druge strane, vrsto branila stav da se rje-
enje hrvatskog pitanja nee traiti izvan granica Kraljevine
Jugoslavije.
Iako se tada inilo da se sporazumom Cvetkovi-Maek zapra-
vo spaava Jugoslavija, pokazalo se upravo suprotno nehotice
je dokazao ogranienja centralistikog jugoslavizma i otvorio put
alternativnim rjeenjima.
NEZAVISNA HRVATSKA
Teka razoaranja iz vremena monarhistike Jugoslavije dove-
la su do toga da su mnogi u Hrvatskoj u travnju 1941. pozdravi-
li osnivanje NDH. Osim toga, smatrali su da je uspostavom nove,
nacistima politike bliske drave, Hrvatska izbjegla ratna strada-
nja u koja je Europa tako dramatina utonula sve pod parolom
Nema rata, a imamo dravu!
S proglaenjem nezavisne Hrvatske ostvaren je cilj kojem je
skupina hrvatskih ekstremista, uz slabiju ili jau podrku nekih
drugih krugova u Hrvatskoj, godinama teila. Meutim, problemi
koji su dolazili na dnevni red, uglavnom je bilo nemogue rijei-
ti. Prvi od njih ovisnost o Reichu i Italiji ustae i oni koji su im
bili skloni tumaili su zapravo kao da je rije o prednosti. Smatrali
su da e NDH vezivanjem s Reichom odmah ostvariti brz napre-
dak, jer je Reich utemeljio tisugodinji novi europski poredak,
kojem se pripisivala superiornost nad dekadentnim zapadnim
kapitalizmom i bezbonim komunizmom. No, ubrzo se pokazalo
da je to zapravo bila oma oko vrata koju vlast NDH nikada nije
uspjela, a zapravo niti eljela skinuti.
Simpatije koje je NDH imala u dijelu javnosti ubrzo su ustupile
mjesto razoaranjima. Razgranienjem s Italijom i s Maarskom
otkinuti su veliki dijelovi hrvatskog teritorija, njemaka i talijan-
ska vojska imale su poseban tretman, pa je sve veem broju ljudi
129
postajalo jasno da je NDH zapravo njemako-talijanski protekto-

rat. Rasni, vjerski i etniki progoni Srba, idova i Roma, te suro-
vi teror nad politikim neistomiljenicima Hrvatima, izazivao je
odbojnost i nesigurnost kod sve veeg broja Hrvata (veliko odu-
evljenje na ulicama brzo je splasnulo kad su se pojavili prvi pla-
kati o strijeljanim i objeenim protivnicima i nedunim taocima).
Sve je to bilo popraeno i velikim ekonomskim nevoljama,
pa su mnogi ubrzo bili na rubu gladi. Nagla pojava i kontinuira-
no jaanje politikog i oruanog otpora ustakom reimu i stra-
noj okupaciji najuvjerljiviji su pokazatelj politikog raspoloenja
hrvatskog i nehrvatskog stanovnitva u NDH.
Neki su se, pak, osjeajui svu rigidnost ustatva, zavaravali da
je bolja ikakva nego nikakva Hrvatska, ali e ih takav stav ubrzo
natjerati na izbor bremenit tekim posljedicama.
Juraj Krnjevi, potpredsjednik izbjeglike vlade u Londonu,
je u rujnu (septembru) 1941. tvrdio kako narod u domovini ne
moe radi besprimjernoga terora otvoreno dii svoj glas. Uosta-
lom, Krnjevi je u to vrijeme britanskom ministru vanjskih poslo-
va Anthonyju Edenu prenio Maekovu poruku, kako je Hrvat-
ska i dalje demokratska, a da Pavelieva vlast nije elja hrvatsko-
ga naroda.
Njemaki general u Zagrebu Glaise von Horstenau pisao je pot-
kraj 1941. godine: Sve se vie pokazuje kao nedostatak premale-
na podrka naroda koju je Paveli dobio pri osnivanju drave, pa
onda u veljai (februaru) 1943. godine: Ustae su istroeni glaso-
vir iz kojeg se jo jedva daju izvui puni tonovi. Kako je Paveli
doao na vlast uz pomo velikih saveznika, tako je o njihovoj volji
ovisio i njegov ostanak na vlasti.
Stanovnitvo NDH je u odnosu na razvoj zbivanja bilo otri-
je diferencirano negoli u veini drugih zemalja pod okupacijom,
ili utjecajem nacistike Njemake: bilo je relativno vie domaih
sudionika u zloinu i relativno jo vie domaeg otpora zloinci-
ma. Veliki pjesnik Vladimir Nazor (18761949) je u govoru kojeg
130
je odrao u Glini u veljai 1944. na pitanje zato sam otiao u

partizane? odgovorio da ga je potaklo neovjeno proganjanje i
istrebljivanje idova, koji su ljudi kao i mi, a to je najglavnije
potaklo me zlostavljanje i klanje Srba, koji su nam po krvi braa i
s kojima skupa ivimo ima ve toliko vjekova.
USTANAK I PARTIZANSKI ORGANI VLASTI

Partizanski pozivi na ustanak u prvo su vrijeme iskljuivo anti-
faistiki i patriotski, protiv strane okupacije i ustakog reima.
Suprotstavljaju se bratoubilakom ratu, osuuju ustake zloine
nad Srbima i etniko osvetnitvo i zloine nad Hrvatima i Musli-
manima. Svjesni da narod nije bio zadovoljan predratnom Jugo-
slavijom, komunisti najavljuju i borbu za bolje poslijeratno ure-
enje zemlje za demokraciju i meunacionalnu ravnopravnost.
Kao ciljevi narodnooslobodilake borbe (NOB) proglaavaju se
osloboenje zemlje od tuinske vlasti i dominacije i usposta-
va nove demokratske Jugoslavije slobodnih i ravnopravnih naro-
da, u kojoj e na bazi samoopredjeljenja biti izgraena i slobod-
na Hrvatska. S tim parolama antifaistiki oruani otpor postu-
pno se iri meu Hrvatima, pa se opet u Hrvata reafirmira i ide-
ja Jugoslavije.
Hrvatski su partizani u lipnju na novoosloboenom podru-
ju u Otocu i sutradan na Plitvicama, u Lici, osnovali Zemaljsko
antifaistiko vijee narodnog osloboenja Hrvatske (ZAVNOH),
vrhovno predstavniko tijelo za Hrvatsku. U rezoluciji koju je
ZAVNOH donio odluno se osuuju bivi reakcionarni rei-
mi Kraljevine Jugoslavije i Banovine Hrvatske, te se istie potre-
ba izgradnje nove narodne vlasti u cijeloj Hrvatskoj kao jamstva
za novu demokratsku Hrvatsku u okviru nove demokratske Jugo-
slavije. Bio je temeljni dokument na kojem se u narednim godina-
ma izgraivao poloaj Hrvatske u novoj, socijalistikoj Jugoslaviji.
Stanje na ratitu neposredno se odraavalo i na promjenu odno-
sa prema zaraenim stranama. Godina 1943. jest prijelomna po
131
tome to snage Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije (NOVJ)

preuzimaju inicijativu na ratitu, ali jo i vie po tome to se Hrva-
ti u sve veem broju priklanjaju partizanskoj strani. Iako nema
izvora koji bi o tome mogli izravno svjedoili, nema dvojbe da je
u to vrijeme, pogotovo od jeseni te godine, veina Hrvata podra-
vala antifaistiku, partizansku stranu i aktivno ju pomagali. No, o
tom fenomenu neizravno svjedoe mnogi podaci u iju objektiv-
nost ne bi trebalo sumnjati: primjerice, njemaka komanda Jugo-
istoka u kolovozu 1943. u izvjetaju Vrhovnoj komandi o vojno-
politikoj situaciji na teritoriju NDH: Politika situacija u zem-
lji i dalje se pogorava. Vlasti NDH izgubile su sve pristalice, ak
i kod dijelova hrvatskog naroda Vojska NDH otpada kao oslo-
nac drave.
Ustae su, zahvaljujui nacistikoj vojnoj sili potkraj rujna 1943.
uli u Split, ali je Obavjetajna sluba Ravnateljstva za osloboe-
ne krajeve iz Splita dva mjeseca kasnije izvijestila Zagreb kako je
zbog iznimnih prilika u Dalmaciji sada nepogodno tlo za direk-
tno razvijanje ustakog pokreta. Naalost neprijateljska promiba
uspjela je politiki zatrovati ogromnu veinu puanstva i probudi-
ti u njemu mrnju protiv ustatva i ustakog pokreta.
OSLOBOENJE I POSLIJERATNI RAZVOJ

Nakon konanog osloboenja nove su vlasti u Jugoslaviji, pa
i u Hrvatskoj, uivale veu popularnost negoli i u jednoj drugoj
istonoeuropskoj zemlji. Komuniste su mnogi drali zasluni-
ma za dokonanje rata i prekid meunacionalnog ubijanja. Osim
toga, pozivanje na ravnopravnost i jednakost u siromanoj zemlji
morali su naii na odobravanje. Propagandistiki slogani i mobili-
zatorske pjesme (poput pjesme Padaj silo i nepravdo svanuo je
i na dan) imali su znaajan efekt. U sljedeim godinama i deset-
ljeima reim e i dalje uivati relativno veliku potporu u iro-
kim narodnim slojevima, prvenstveno zbog izgradnje dravnog
132
socijalizma koji je donio forsiranu industrijalizaciju, masovno

kolovanje, te zdravstvenu i socijalnu zatitu.
Na podrku reimu u Hrvatskoj i meu Hrvatima utjecalo je
i prikljuenje Zadra i nekih otoka, Istre i dijelova Hrvatskog pri-
morja Jugoslaviji odnosno Hrvatskoj, ime je izlijeena dugogo-
dinja frustracija.
Pa ipak, ispod dotjerane maske izgradnje novog i zadovoljnog
drutva bilo je dosta onih koji su bili krajnje nezadovoljni. Mnogo
je bilo i onih koji su izgubili nekoga svoga u obraunu s narod-
nim neprijateljem, a da smrt nisu zasluili. I kredit koji su vlasti
imale u dijelu naroda dosta se brzo troio. Ve u ljeto 1945. godine,
kad se mnogi nevini, pohvatani u masovnim hapenjima na kra-
ju rata, ponajprije civili i domobrani, nisu vratili kuama. Zatim
se, ve od 1946. godine, otkada je provoena iroka nacionaliza-
cija kojom je u privatnom vlasnitvu ostala samo sitna obrtnika
i trgovaka djelatnost, javlja nezadovoljstvo, pa se i odnos prema
vlasti mijenja.
U dijelu stanovnitva ipak se i dalje odravala nada da e doi
do poboljanja gospodarskog i drutvenog stanja. Kako nije bilo
slobodnih izbora, ni ikakva drugog slobodnog naina izraava-
nja politikog raspoloenja, nemogue je pouzdano utvrditi koli-
ki je oslonac reim realno imao u narodu i kojom ga je brzinom
gubio, a moda nekim potezima, od vremena do vremena i stje-
cao. U Hrvatskoj je u tom pogledu vaan bio nacionalni faktor, jer
je, usprkos politikim parolama o ravnopravnosti republika, bilo
oigledno da je uspostavljen novi centralizam.
Hrvatska je postala jedna od est republika savezne drave koja
je svojom politikom i svojim nadnacionalnim ideologijama (brat-
stvo-jedinstvo, socijalistiki internacionalizam) poticala jugosla-
venski patriotizam, ali je to pokuavala balansirati promoviraju-
i nacionalne identitete i interese pojedinih naroda (i narodno-
sti). Smatralo se da se nacionalna forma strogo potuje, prven-
stveno uspostavom federativnog ureenja. No, u iskazivanju
133
te nacionalne forme nije bilo nekih od tradicionalnih sadraja.

Kanon hrvatske narodne kulture, konstruiran u vrijeme obiljee-
no kulturnom politikom HSS, gotovo se nedirnut odrao, pored
ostalog, u predstavljanju hrvatskog folklora na sceni tijekom svih
godina socijalistike Jugoslavije. U stvarnom ivotu i u svakodne-
vici, potiskivana procesima modernizacije, ali i politikom dekri-
stijanizacije i pritisaka na seljake, narodna se kultura povlaila.
Ipak, proiena, uobliena u kanon, realnoj politici inili se naj-
manje opasnim izrazom nacionalne kulture.
Na polju povijesne memorije u Hrvatskoj je na udaru bio ban
Josip Jelai (dijelom i porodica Zrinskih). Kako je Jelai bio
ocrnjen kao neprijatelj radnike klase (jer je, prema miljenju
samoga Karla Marxa, 1848. guio naprednu maarsku revoluci-
ju), u Zagrebu je 1947. uklonjen njegov spomenik, a ulice i trgo-
vi nazvani po njemu dobili su, diljem Hrvatske, druga imena. Ime
Ante Starevia i njegova pravaka ideologija, te Stjepan Radi i
njegove opeovjeanske pravice, bili su doputeni (bolje reeno
trpljeni), vie drugi, nego prvi, ali su u javnost stizali u strogo
doziranim koliinama. U takvoj atmosferi posve je logina izja-
va poznatog pjevaa Vice Vukova (19362008) koji je tvrdio da se
ezdesetih u javnosti moglo govoriti o slovenskim i makedon-
skim pjevaima i pjevaicama, ali da je on uvijek bio zagrebaki
pjeva, a nikad hrvatski, te dodaje: ni oni iz Beograda nisu bili
srpski pjevai, nego beogradski.
U prvim poslijeratnim godinama, posve razliito od javnih
proklamacija, vlast je koncentrirana u rukama malog broja lano-
va saveznog, odnosno republikog Politbiroa. Hrvatski je Politbi-
ro imao petnaestak lanova. Prema nedavno objavljenim zapi-
snicima, jasno je da je Politbiro kontrolira sve tokove drutvenog
ivota, sva dogaanja na njemu se odluuje o sastavu vlade, o
tome to e vlada rei prilikom vanijeg javnog istupa, koji e la-
novi vlade govoriti, o tome koliko e nakon izbora 1950. godine
biti lanova HRSS u Saboru, o tome da li e ubojice biti predane
134
policiji ili nee. Velikih diskusija o stratekim pitanjima na sjedni-

cama nema, a jo je manje diskusije o odlukama koje stiu s vie
adrese iz saveznog Politbiroa u Beogradu. Iako je tada pokre-
nut proces demokratizacije i federalizacije, funkcioniranje i save-
znog i republikog politbiroa poetkom pedesetih godina, jo uvi-
jek ukazuje na mnoge znaajke stroge centralizacije.
Odlukom Sabora iz 1952. godine, vlada NRH je reorganizirana
i rekonstruirana, pa je stvoreno predsjednitvo vlade, pet mini-
starstava i devet savjeta. Iako je godinama, pa ak i desetljeima,
proces koji je u partijskom argonu nazivan decentralizacijom i
debirokratizacijom davao tek polovine rezultate, ipak je znaaj-
no mijenjao jugoslavensko/hrvatsko drutvo. Donio je promjene
u svim oblastima ivota, sve do vojske, u kojoj je na vanosti dobi-
vala teritorijalna obrana, organizirana na razini republika.
Iako se u javnosti stvarala maska samozadovoljne vlasti, iako je
vlast samouvjereno tvrdila da je situacija idealna, najvii duno-
snici su znali da nije tako. U svome uskom krugu o tome su otvo-
reno razgovarali. Tako je Politbiro CK KPH 1953. konstatirao da se
treba boriti protiv ovinizma i to naroito u mijeanim kotarevi-
ma pojedinci, neprijatelji istupaju tu i tamo s raznim parolama
neravnopravnosti jednog ili drugog naroda, o tobonjem potiski-
vanju ili zapostavljanju i slino.
U meuvremenu je, u sijenju 1953. godine, Savezna skuptina
donijela Ustavni zakon o osnovama drutvenog i politikog ure-
enja i saveznim organima vlasti, a potom je Sabor u veljai donio
slian pravni akt. Ve se tada uoava trend da donoenje repu-
blikih zakonskih propisa to bre slijedi savezne propise. Dok su
se izbori za ustavotvorni sabor i donoenje ustava NR Hrvatske
dogodili 1946/1947. godine, punu godinu nakon tih procedura na
saveznoj razini, ovi su hrvatski propisi doneseni jedva tri tjedna
nakon saveznih. Kako bilo da bilo, Ustavnim zakonom iz poet-
ka 1953. stvari se ipak pomalo pokreu u pravcu decentralizacije,
u odnosu na neposredno poslijeratno razdoblje.
135
Tih je godina paralelno tekao drugi proces Hrvatska se, ba

kao i Jugoslavija u cjelini, ubrzano razvijala u ekonomskom i dru-
tvenom pogledu.
Brzi privredni rast najvanija je karakteristika toga perioda.
Izmeu 1952. i 1960. drutveni proizvod u Hrvatskoj narastao je
za 106 posto, a u narednom desetljeu (19611970), za daljnjih 76
posto. Prosjeni godinji rast proizvodnje izmeu 1953. i 1963. bio
je 9,5 posto, a rast osobne potronje tono 10 posto. Tadanji gos-
podarski rast, potpomognut zapadnom financijskom pomoi, bio
je meu najviima u svijetu.
Pod utjecajem privredne reforme i pada Rankovia, ezdesete
su doba najsnanijeg privrednog rasta poratne Hrvatske i Jugosla-
vije. Izmeu 1962. i 1970. godine prosjena realna plaa (ne uzi-
majui u obzir visoku stopu rasta zaposlenosti) narasla je za 90
posto. U nekim je godinama narasla za ak 14 posto, a nijedne
godine nije rast bio manji od 4 posto. U to doba stvara se u Hrvat-
skoj i sloj menadera, ljudi koji razvijaju poduzetniki duh i koji,
u okviru socijalistikog privrednog i drutvenog sustava, promo-
viraju zapadnjake obrasce ponaanja.
Liberalizacija se najoiglednija iskazivala u gotovo potpunoj
slobodi putovanja iz zemlje i u zemlju, sa znatno ublaenim gra-
ninim kontrolama: iako je granica prema Austriji za graane
otvorena 1953, a prema Italiji dvije godine kasnije, tek se sredinom
ezdesetih broj prelazaka granice naglo poveava. Na podruju
Zagreba 1964. izdano je 47.479 putovnica, a ve 1966. i 1967. uku-
pno 307.163.
Tih godina velik broj Hrvata iz Hrvatske i BiH (razmjerno znat-
no vie nego bilo koje druge jugoslavenske nacije) krenuo je na
privremeni rad u inozemstvo. Do 1971. ponajvie ih je u SR Nje-
makoj (70 posto). Hrvati 1971. ine 22,1 posto stanovnitva Jugo-
slavije, a u ukupnom broju migranata 763.000 zastupljeni su s
39 posto; u BiH Hrvati tada ine 20,6 posto stanovnitva, a njihov
je udio meu radnicima iz te republike zaposlenima u inozemstvu
136
vie nego dvostruk 42,4 posto. Mnogi od tih radnika na privre-

menom radu u inozemstvu, odnosno gastarbajtera, svoj su pri-
vremeni boravak pretvarali u stalni, ali su odravali vezu s domo-
vinom i slali kui znatan novac. Procjenjuje se da su potkraj ez-
desetih radnici iz inozemstva godinje doznaivali u Jugoslaviju
oko 500 milijuna dolara, od toga u Hrvatsku 300 milijuna. Tran-
sferi gastarbajterskih deviza inili su 1967. godine 1,2 posto hrvat-
skog nacionalnog dohotka, a sedam godina kasnije ve 7,4 poto.
Gastarbajteri su gradili kue, donosili i druga materijalna dobra
(automobili, kuanski aparati), te je mnoge nerazvijene krajeve
izmeu polovice ezdesetih i otprilike polovice osamdesetih pre-
obrazio upravo rad njihovih stanovnika u inozemstvu.
Posebno je bio vaan rast hrvatskog turizma. Godine 1938. zabi-
ljeeno je niti 3 milijuna noenja, 1958. ve osam, a 1969. ostvaruje
se vie od 28 milijuna noenja. ezdesetih godina godinje stope
rasta u noenjima biljeile su dvoznamenkasti rast na primjer,
1963. je Dalmacija ostvarila 57 posto vie stranih noenja negoli
prethodne godine. Gradile su se ceste, poput Jadranske magistra-
le, duge vie od 650 km, koja je presudno utjecala na rast turizma.
Gradile su se ceste i u unutranjosti, pa se tako Hrvatska moder-
nim cestama (za ono doba) povezala sa Zapadom, ali i s drugim
republikama, kao i unutar sebe, pa je poela funkcionirati kao
prometna cjelina. Otvaraju se i aerodromi u Dubrovniku i Splitu
(1966), potom u Puli (1967) i u Zadru (1969).
Sveuilite u Zagrebu tih godina ubrzano raste, a stvaraju se
zasebni odjeli, potom i fakulteti u drugim gradovima, koji tijekom
sedamdesetih, u Splitu, Rijeci i Osijeku prerastaju u sveuilita.
TV Zagreb poela je emitirati u rujnu 1956. kao prva jugosla-
venska TV stanica. Jo prije, u novinskom izdavatvu vaan je bio
Vjesnik u srijedu, pokrenut 1952. prvi revijalno-politiki tjednik
irokog spektra na jugoslavenskom prostoru. U nekim je razdo-
bljima dosizao nakladu od 300.000 prodanih primjeraka i snano
utjecao na razvoj hrvatskog i openito jugoslavenskog medijskog
137
prostora i drutva openito. U novinsko-izdavakom poduzeu

Vjesnik u narednim su godinama uslijedili brojni uspjeni i va-
ni projekti.
Istovremeno, bilo je to i doba kulturnog uspona u raznim dome-
nama: sredinom pedesetih osnovana je Zagrebaka kola crtanog
filma iji autori narednih godina i desetljea dobivaju niz nagrada
po cijelom svijetu, a vrhunac je Oskar za crtani film, kojeg je 1962.
dobio Duan Vukoti (19271998) za film Surogat.
Kulturni polet, izazvan dijelom liberalizacijom i demokratiza-
cijom pedesetih i ezdesetih godina, donio je u hrvatsku kulturu i
javnost nove ideje i nove orijentacije. One e, prirodno, tih godina
utjecati i na hrvatsku politiku i na drutvo u cjelini.
Poveanje standarda tijekom ezdesetih snano je pridonosi-
lo stvaranju sve ireg graanskog sloja. U njemu se razvija svje-
tonazor drugaiji od rigidnog marksistikog, pa su zapadni kon-
cepti ivota i osobito, potroaki mentalitet bili sve prisutniji. Sto-
ga su partijski pravovjernici ve od kraja ezdesetih upozorava-
li da se marksizam osporava i da se proglaava zastarjelim, da
se marksistika ideologija smatra demodiranom. Tvrdili su kako
oivljavaju razni ideoloki pravci opreni marksizmu i da njiho-
vi protivnici tee dezideologizaciji i konvergenciji drutvenih
sustava.
POSTAVLJANJE ZABRANJENIH PITANJA

Bilo je logino da se u takvom slobodarskom okruenju, u
osjetno imunijem drutvu, stvara nova atmosfera, da se poinju
postavljati dotad zabranjena pitanja. To je znailo da e se propi-
tivati i odnosi unutar federacije, odnosno meunacionalni odno-
si. Rasprave o njima prelamale su se isprva ili politiki kodirale
isticanjem pitanja jezika.
Nakon pada Aleksandra Rankovia razvila se javna raspra-
va o amandmanima na Ustav, jer se dralo da su decentraliza-
cija i federalizacija nune. Kao prilog, pojavio se u oujku 1967.
138
u tjedniku Telegram dokument naslovljen Deklaracija o nazivu i

poloaju hrvatskog knjievnog jezika, s potpisom 18 znanstvenih i
kulturnih ustanova u Hrvatskoj. U Deklaraciji se trai ravnoprav-
na uporaba slovenskog, hrvatskog, srpskog i makedonskog jezika
u saveznim ustanovama te dosljedna primjena hrvatskog knjiev-
nog (standardnog) jezika u Hrvatskoj. Znaenje je toga istupa bilo
ire od filolokog, jer se radilo zapravo o tekstu koji upozorava na
nacionalnu neravnopravnost, napose potisnutost Hrvata i hrvat-
skog jezika. Na VII. plenumu CK SKH konstatirano je da je Dekla-
racija akt uperen protiv bratstva i jedinstva naroda i narodnosti
SFRJ, da je tendenciozna i politiki tetna. Sabor je, pak, tvrdio
da su potpisnici svojim zahtjevima napali na osnovnu tekovinu
NOB bratstvo i jedinstvo. lanovi SK koji su Deklaraciju pot-
pisali okvalificirani su kao politiki nezreli. Sa svih je dravnih i
partijskih foruma stizala birokratska i u biti prijetvorna ocjena da
su u jugoslavenskoj zajednici stvoreni uvjeti da se meunacional-
ni odnosi pa i pitanje jezika, rjeavaju na drugi nain.
Od 70 lanova SK koji su potpisali Deklaraciju, 34 su kanjeni
na razne naine, a desetorica su iskljueni iz lanstva SK. Nepo-
sredni autori Deklaracije bili su podvrgnuti politikim pritiscima i
privremeno ili dijelom potisnuti iz javnog ivota.
Iako su zbivanja oko Deklaracije zavrila neuspjeno po hrvat-
ske interese, neki od zahtjeva vrlo su brzo usvojeni: primjerice,
potkraj 1967. Savezno izvrno vijee je odluilo da se od nove,
1968. godine, sve savezne uredbe objavljuju na jezicima svih naro-
da. Deklaracija i dogaanja oko nje bila su uvod u sveopi eman-
cipacijski pokret sljedeih godina.
I unutar SK i u drutvu openito tih se mjeseci trai da se pone
realno raspravljati o razvoju samoupravljanja, poslovanju banaka,
meurepublikim odnosima. Sve to bio je jasan pokazatelj da e
s valom demokratizacije biti teko ouvati nedodirljivom dogmu
o bratstvu i jedinstvu. Jedna od najosjetljivijih tema bila je, da
139
li interese pojedinih republika treba pretpostaviti imaginarnom

zajednikom interesu.
U Hrvatskoj tih godina vlast postupno preuzima reformisti-
ki i nacionalno orijentirano vodstvo sa Savkom Dabevi-Kuar
i Mikom Tripalom na elu. Bili su tu i Ivan ibl, Pero Pirker, Dra-
gutin Haramija i Sreko Bijeli. Taj krug ljudi imao je, uz manje
(nebitne) razlike jedinstven stav zauzimao se za radikalan preo-
braaj gospodarskog sustava i demokratizaciju politikog ivota.
Do kraja 1971, kad je pokret po uzoru na Prako, nazvan Hrvat-
skim proljeem, nasilno uguen, u njega se bio spontano uklju-
io velik dio hrvatskog naroda i hrvatskih graana, te ga javno i
masovno podravao. Iako su u tom dogaajima bogatu i relativno
kratku vremenu do izraaja dolazile razliite ideoloke, nacional-
ne i socijalne tenje, meu kojima se mnoge i nisu mogle eksplici-
rati zbog ograniene demokratizacije drutva, u pokretu su domi-
nirale dvije osnovne ideje nacionalna i liberalno-demokratska.
U nekih sudionika i u nekim prilikama isticala se vie jedna nego
druga, ali su se najee javljale pomijeane, uglavnom s domina-
cijom nacionalne.
Ni te dvije osnovne ideje nikad nisu bile jasno definirane i ana-
lizirane, a zbog straha mnogi nisu ni mogli iznositi sve to su
mislili. Iako su elje za daljom demokratizacijom u javnosti pred-
stavljene iskljuivo kao reforma unutar socijalistikog sustava,
bilo je oigledno i onih koji su drali kako treba ii prema razvo-
ju pluralistike liberalne demokracije. Istodobno, iako su u javno-
sti dominirala miljenja da je cilj procesa to samostalnija Hrvat-
ska, ali u Jugoslaviji, u nekim se napisima i istupima mogla izme-
u redaka proitati ambicija potpunog osamostaljivanja Hrvatske.
Kasniji dogaaji, ponajprije oni nakon 1990, kad su isti pojedin-
ci i grupe mogli posve slobodno govoriti i djelovati, daju naslu-
titi da su pritom postojale dvije vizije hrvatske drave: jedna
demokratska, koja bi preuzela antifaistiki i demokratski iden-
titet, i druga koja bi se zasnivala na nacionalnom ekskluzivizmu
140
i u nekim aspektima, ukljuivi teritorijalne, nastavljala tradiciju

NDH. Iako je bilo i neprimjerenih protusrpskih istupa i postupa-
ka, antisrpstvo se u Hrvatskom proljeu javljalo samo sporadino
i na marginama.
Neravnopravnost Hrvatske osobito se oitovala, tvrdili su
proljeari, u ekonomskoj sferi, jer da je, primjerice, nepravedna
odredba po kojoj izvoznici, a oni su preteno imali sjedite u sje-
verozapadnim republikama, turistika privreda i hrvatski radnici
na privremenom radu u inozemstvu u Narodnoj banci Jugoslavije
moraju deponirati visok postotak deviza. Mnoga su glasila diljem
Hrvatske traila da iz nae sredine nestane nepravedne podjele
dobara, unutar koje najmanje ima onaj tko ta dobra i stvara.
Nema sumnje da je elju za uspostavom istih rauna bilo vrlo
teko realizirati. Stipe uvar je poslije propasti Hrvatskog prolje-
a dokazivao kako teze o iskoritavanju Hrvatske nisu bile tone.
Odbacio je ocjene, jasno prisutne u prethodnim godinama, da je
savezna drava favorizirala Srbiju i nerazvijene republike. Tvrdio
je da ekonomske analize pokazuju kako su se sve republike pri-
blino podjednako razvijale, ako se govori o cjelokupnom razvo-
ju, ali, ako se uzmu u obzir kraa razdoblja, onda su neke republi-
ke prolazile bolje, druge loije. Neke, pak, analize svjedoe da su
se razvijeniji razvijali neto bre (imao je pravo, jer je, primjeri-
ce, Hrvatska 1953. bila 14 posto razvijenija od jugoslavenskog pro-
sjeka, a 1979. ve 30 posto). Prelijevanje u korist razvijenih, trite
provodi zbog razlika u cijeni izmeu gotovih proizvoda i sirovi-
na, a prelijevanje u korist nerazvijenih provodi se dotiranjem ope
potronje i izdvajanjem sredstava za dodatne investicije. uvar je
dozvoljavao da je administracija grijeila, tovie, da se ak i pona-
ala navijaki sukladno prevladavajuoj nacionalnoj strukturi.
Meutim, uzroke gospodarskih problema vidio je u odranju cen-
tralizma, u razliitoj razvijenosti pojedinih republika, kao i u pre-
lijevanju dobiti zbog funkcioniranja trita i investiranja.
141
No, i na razini Hrvatske su se dogaale sline napetosti, iako

mnogo manje prisutne u javnosti, jer je i sama Hrvatska bila
zapravo rascijepljena na razvijeni i nerazvijeni dio. Razvijeniji su
bili sjeverozapadna Hrvatska, Slavonija i dijelovi jadranske oba-
le, nerazvijeni Lika, dijelovi Dalmatinske zagore i drugi planin-
ski krajevi. Postojali su fondovi za nerazvijene unutar republike.
Novac koji se u njih izdvajao rastao je po viim stopama od rasta
drutvenog proizvoda, ali ni to nije pomagalo. Kako su godine
prolazile, pasivni krajevi nisu prevladavali nerazvijenost nego
se ona samo produbljavala. I nije sluajno da su ponajprije u tim
krajevima potkraj osamdesetih snano buknuli nacionalni anta-
gonizmi koji su ubrzo prerasli u rat.
Brutalni prekid Hrvatskog proljea stvorio je u Hrvatskoj sna-
an negativan osjeaj prema jugoslavenskoj vlasti, ali konformi-
zam kod mnogih nije dozvoljavao da sazrije shvaanje kako valja
Jugoslaviju kao takvu, zamijeniti nekom samostalnom Hrvat-
skom. Zavladala je i apatija, jer je dominantno uvjerenje u javno-
sti bilo da odluuje volja dravno-partijskog aparata, a ne vein-
ska volja naroda.
Uostalom, ideje proljeara zaivjele su u Ustavu 1974. koji afir-
mira dravnost republika, to poetkom devedesetih postaje
temelj neovisnih drava. Naposljetku, politika apatija sedamde-
setih poneto se ublaava injenicom da je to doba za Jugoslaviju,
ali i za Hrvatsku razdoblje najvieg ivotnog standarda (prosjena
stopa rasta bila je izmeu 1965. i 1979. i dalje 6,5 posto).
Posljedica apatije, ali i politike represije, bilo je stvaranje dru-
tvene i politike atmosfere koja je kasnije dobila ime hrvatska
utnja.
Garnitura na vlasti u Hrvatskoj otad pa do druge polovi-
ne osamdesetih bila je rigidna (rigidnija negoli u veini dru-
gih republika), te je spreavala je bilo kakvu otvoreniju diskusi-
ju. A, kako je borbu protiv nacionalizma shvatila kao jedan od
142
glavnih zadataka, o poloaju Hrvatske u Jugoslaviji se tih godina

nije moglo razgovarati.
Stanje u Hrvatska dodatno je oteano Krleinom smru 1981.
i Bakarievom, dvije godine kasnije. Tako je nestalo i linosti s
autoritetom koje su desetljeima dominirale hrvatskim kulturnim
i politikim ivotom i koje su mogle. eventualno mijenjati nega-
tivno trendove. Istovremeno se hrvatska privreda suoila s teko-
ama, jer su graevinarstvo, metalska industrija i strojogradnja,
kao i brodogradnja zapale u krizu.
Relativnu stabilnost sustava (pa onda i odnos Hrvatske pre-
ma Jugoslaviji i u Jugoslaviji) osiguravala je viedesetljetna otvo-
renost Jugoslavije prema svijetu, pri emu je Hrvatska, u odno-
su na druge republike dodatno bila u prednosti. I zbog intenziv-
ne komunikacije sa svijetom, i zbog snanog turizma koji je i dalje
rastao. Prema svim statistikama, hrvatski drutveni proizvod bio
je potkraj sedamdesetih i poetkom osamdesetih oko 25 posto do
30 posto vei od jugoslavenskoga prosjeka. Najrazvijeniji dijelovi
zemlje bili su jo razvijeniji Zagreb je imao 111 posto vei dru-
tveni proizvod od jugoslavenskoga prosjeka, Rijeka, Pore i Krk
neznatno su zaostajali za Zagrebom.
Meutim, partijska nomenklatura sve to nije znala iskoristiti,
jer su bili neskloni promjenama krajnje neefikasnog politikog i
ekonomskog sustava. Stanje se pogoravalo jedan od pokazate-
lja je i distanciranje, pa i antagoniziranje mladih prema vladaju-
oj politici. U Hrvatskoj, onih koji nisu eljeli biti lanovi SK 1974.
bilo je 13 posto, do 1986. taj je broj porastao na 70 posto, a 1989. na
ak 75 posto. Za usporedbu, u Jugoslaviji te su brojke 1974. iznosile
9 posto, 1986. godine 50 posto, i naposljetku 1989. godine 51 posto.
Sredinom osamdesetih u Hrvatskoj dolazi do stanovite libera-
lizacije, dijelom i zbog toga to je SK gubio legimitet da se postav-
lja kao vrhovni arbitar. Liberalizacija se oitovala u sve otvorenijoj
kritici drutvene zbilje, u raspravama o civilnom drutvu, refor-
mi i pluralizmu. Tako je kritiziranje Miloevieva pokreta, kad se
143
poeo razvijati, preputena liberaliziranom javnom ivotu i medi-

jima. No, ta neodlunost i oklijevanje vodstva SKH bit e jedan od
kljunih uzroka njihova neuspjeha na izborima u proljee 1990.
godine.
U takvim okolnostima, a i kao posljedica slinih procesa u dru-
gim komunistikim zemljama, javljaju se potkraj 1988. i poet-
kom 1989. u Hrvatskoj inicijative za osnivanje opozicijskih dru-
tava i stranaka. Novostvorenu opoziciju zaokupila su dva pro-
blema: uspostava viestranake liberalne demokracije i rjeavanje
nacionalnog pitanja.
Usprkos svim tenzijama, meunacionalni odnosi u Hrvatskoj,
ak i potkraj 1989. godine, mogli su se smatrati relativno stabilnim;
tada je, naime, prema provedenim anketama, velika veina i Hrva-
ta (65,8 posto) i Srba (72,1 posto) smatrala meunacionalne odno-
se uglavnom dobrima ili veoma dobrima, dok je samo 8,7 posto
Hrvata i 4,5 posto Srba te odnose smatralo uglavnom loima ili
veoma loima. Jesu li to realni rezultati, ili je na djelu bilo svoje-
vrsno samozavaravanje, ili pak strah da se iskreno iskau stavovi?
RASPAD FEDERACIJE
Ali to su bili tjedni i mjeseci kad se u Hrvatskoj ubrzano kreirao
stav da Hrvatskoj nije mjesto u Jugoslaviji organiziranoj po mjeri
Miloevievog pokreta.
Pokazalo se da je politiki sustav zasnovan na bratstvu i jedin-
stvu (odnosno u to vrijeme uglavnom zamijenjen terminom
zajednitvo) vrlo krhak, da je njegova stabilnost dobrim dije-
lom bila lana. Jednim dijelom razloge relativno brzih promjena
u Hrvatskoj i na itavom jugoslavenskom prostoru lei i u slabo
razvijenoj politikoj kulturi. Javnost je bila sklona masovnoj auto-
ritarnosti, odnosno da reagira ne kao pojedinac, nego kao masa.
Dakle, gregarizam je bio na djelu. Naime, u odreenoj drutvenoj
situaciji, a po volji ili nalogu drutvene hijerarhije, jedna prevla-
davajua vrijednosna orijentacija (u ovom sluaju, meuetnika
144
tolerancija) veoma se brzo preobraava u suprotnu orijentaci-

ju (etno-nacionalizam). Pri tome valja uzeti u obzir da su osam-
desete razdoblje produene gospodarske krize koja je ostavila za
sobom, ako ne siromane, onda razoarane ljude, to uvijek otva-
ra prostor demagogiji, populizmu, manipulaciji. Pokretai sloma
jugoslavenske socijalistike zajednice bili su, ne samo u Hrvatskoj,
socijalna bijeda i gospodarska neracionalnost, ali u simbiozi s
probuenim nacionalizmom i glau za obnavljanjem identiteta.
Odnos Hrvata i Hrvatske prema Jugoslaviji dobro ilustrira
odnos prema jugoslavenskim sportskim reprezentacijama. U lip-
nju 1989. u Zagrebu je odrano prvenstvo Europe u koarci. Jugo-
slavenska je reprezentacija pod vodstvom Draena Petrovia sve
utakmice uvjerljivo dobila i tako osvojila europsko prvenstvo.
Slavlje nakon osvojene zlatne medalje je zakazano na Trgu Repu-
blike. Popularni pjeva Kio Slabinac vodio je ou. Oko 1,30 sati
ujutro na scenu su stupili koarkai. Jugoslavija! Jugoslavija!
orilo se trgom. ezdeset tisua ljudi je pozdravilo reprezentaciju.
Zabava se nastavila do jutarnjih sati po zagrebakim klubovima,
izvjetavao je Veernji list.
Tono godinu dana kasnije, u lipnju 1990. u Zagrebu je odra-
na nogometna utakmica izmeu reprezentacija Jugoslavije i Nizo-
zemske. Jugoslavenski reprezentativci, praktiki su tu utakmicu
igrali sami za sebe, jer nitko za njih nije navijao. Tijekom izvoe-
nja himne veina gledalaca je okrenula lea terenu i zvidala. Sta-
dion je bio preplavljen nizozemskim bojama i zastavama. Vei-
na jugoslavenskih reprezentativaca i selektor Ivica Osim bili su
izvrijeani.
Oko 1990. raspadale su se imperije, pa i socijalistike federaci-
je. Ali, princip slobode, ne samo pojedinca, nego i slobodne volje
naroda, odluio je o ishodu jugoslavenske drave. Bio je to jedan
od temeljnih razloga zbog kojeg je godinu-dvije kasnije Hrvatska
postati nezavisna drava veina hrvatskih graana nije vie htje-
la nikakvu Jugoslaviju.
145
Bibliografija
1. Banac, Nacionalno pitanje, 332334;
2. Banac, Raspad Jugoslavije, 118.
3. Barot, Jugonacionalisti na otoku Koruli, 11.
4. Bari, N., Srpska pobuna u Hrvatskoj, Zagreb 2005, 4252.
5. Biani, Ekonomska podloga, 70.
6. Bilandi, Hrvatska moderna povijest, 76;
7. Boban, Hrvatske granice 19181992, 43;
8. Boban, Maek i HSS I, 175.
9. Boban, Maek i HSS II, 29107;
10. Boban, Sporazum Cvetkovi-Maek, na raznim mj.;
11. Boban, Svetozar Pribievi u opoziciji, 1920.
12. Cohen, Broken Bonds: The Disintegration of Yugoslavia, 4748.
13. Crkveni, Kretanje broja Hrvata u SR Srbiji i Srba u RH, 115;
14. epi, Spor z Informbirojem in jugoslovanska kmetijska politika, 319338.
15. ulinovi, Dokumenti o Jugoslaviji, 258;
16. ulinovi, Jugoslavija izmeu dva rata, I, 530531;
17. ulinovi, Jugoslavija izmeu dva rata, II, 147158;
18. Dabevi-Kuar, 71 hrvatski snovi i stvarnost, 214226.
19. Dokumenti o postanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 10;
20. Dugandija, Domet nacionalne zaokupljenosti.
21. Daja, Politika realnost jugoslavenstva, 156157;
22. Gavrilovi, Stjepan Radi i Srbi, 153160, 197206.
23. Gligorijevi, Parlament i politike stranke, 6065.
24. Goldstein Szabo, Klasina gimnazija, 149150.
25. Goldstein, I., Hrvatska 19182008., Zagreb 2008, 656 i d.
26. Goldstein, Podrutvljavanje obrambenog sistema u SFRJ.
27. Hinkovi, Iz velikog doba, 158;
28. Hudelist, Tuman: biografija, 478;
29. Iek, Hrvatska seljaka stranka u Bosni i Hercegovini 1929.-1941, 259260.
30. Jakir, Dalmatien zwischen den Weltkrieg;
31. Jankovi, Srbija i jugoslovensko pitanje;
32. Janjatovi, Represija spram hrvatskih seljaka, 28;
33. Janjatovi, Stjepan Radi: Progoni, zatvori, suenja, ubojstvo, 252253;
34. Jareb, Ustako-domobranski pokret, 305;
146
35. Jeli-Buti, F., Hrvatska seljaka stranka, Zagreb 1983, 75.

36. Jeli-Buti, Ustae i NDH, 270271.
37. Jovi, D., Jugoslavija drava koja je odumrla, Zagreb 2003,
38. Kardum, Europska diplomacija, 242243.
39. Kasapovi, Demokratska tranzicija i politike institucije u Hrvatskoj, 89;
40. Kisi-Kolanovi, N., NDH i Italija: politike veze i diplomatski odnosi,
Zagreb 2001, 99.
41. Kljakovi, V., Jugoslavenska vlada u emigraciji i Saveznici prema pitanju
Hrvatske 19411944, SP 23/1971, 104.
42. Kosier, Narodna banka Kraljevine SHS 18841924, 238;
43. Krizman, Korespondencija Stjepana Radia, II, 7173;
44. Krizman, Paveli i ustae, 141, 159;
45. Lampe, The Two Yugoslavias as Economic Unions, Promise and Problems,
189.
46. Lazi, Autoritarnost i nacionalizam kao mobilizacijske pretpostavke sukoba
na podruju SFRJ, 46.
47. Macan, Povijest hrvatskog naroda, 396;
48. Maek, Memoari, 86.
49. Madar, Ko koga eksploatie, 230232.
50. Mandi, Fragmenti za historiju ujedinjenja, 115.
51. Matkovi, Hrvatska politika u Prvom svjetskom ratu, 71.
52. Matkovi, Na vrelima hrvatske povijesti, 345347;
53. Matkovi, Povijest Jugoslavije, 184.
54. Matkovi, Svetozar Pribievi i Samostalna demokratska stranka, 2122.
55. Mirkovi, Ekonomska historija, 310.
56. Miroevi, Poelo je 1918: juna Dalmacija 19181929, 211;
57. Mikulin, I., Anketa o srpsko-hrvatskim odnosima iz 1922, u: Zbornik u
ast Hrvoja Matkovia, Zagreb 2005, 255.
58. Nejami, Iseljavanje iz Hrvatske, 74.
59. Nobilo, Hrvatski feniks, Diplomatski procesi iza zatvorenih vrata, 1516.
60. Paji, Socio-ekonomski razvoj krajeva u SR Hrvatskoj naseljenih srpskim
stanovnitvom od 1945. godine, 43.
61. Paver, Od Kraljevine SHS do kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, 97;
62. Pavlakovi, Banovina Hrvatska, 4850. i d.;
63. Peri, Hrvatska dravotvorna misao u XIX. i XX. stoljeu, Zagreb 2002,
401 i d.;
64. Peri, Stjepan Radi, 453454.
147
65. Perovi, Izmeu anarhije i autokratije, 24.

66. Perovi, Kako su se izraavali razliiti politiki interesi u Jugoslaviji?, 189.
67. Peren, Dugi dani, Lepoglava kola revolucionara, 7071.
68. Petranovi Zeevi, Jugoslovenski federalizam, II, 743.
69. Petranovi, Istorija Jugoslavije, 148.
70. Petrinovi, Ante Trumbi, 86. i d.;
71. Pono, Na rubu revolucije, 2123.
72. Povijest Saveza komunista Jugoslavije, 109118;
73. Praek, Memoari, 144.
74. Pribievi, Diktatura kralja Aleksandra, na raznim mj.;
75. Pribievi, Izabrani politiki spisi, 204.
76. Radeli, Hrvatska u Jugoslaviji 1945.-1991., 315;
77. Rihtman-Augutin, Etniki identitet etnocentrizam nacionalizam, 51;
78. Rihtman-Augutin, Etnologija i etnicitet, 173
79. Rojc, Za bolju budunost nae Kraljevine;
80. Roksandi, Srbi u Hrvatskoj, 154;
81. Sekelj, L., Jugoslavija struktura raspadanja, Beograd 1990.
82. Spehnjak, Javnost i propaganda, 170171, 249253;
83. Statistiki podaci o privrednom i drutvenom razvoju SR Hrvatske od 1952.
do 1972. godine, 4142.
84. Stojanovi, Jugoslavenski odbor, 1011;
85. Sundhaussen, H., Wirtschaftsgeschichte Kroatiens im
nationalsozialistischen Grossraum 19411945, Stuttgart 1983.
86. ari, Kulturna politika vlasti u NR Hrvatskoj.
87. ute, 1971. kao uvod u 1991., 457. i d.
88. Tuman, Hrvatska u monarhistikoj Jugoslaviji, I, 334336.
89. Ugrii, Novani sistem Jugoslavije, 98;
90. Vukoni, Povijest hrvatskog turizma, 136, 158.
91. Zapisnici Politbiroa I, 41, 47, 73; II, 344. i d.
148
uspostavljanje sopstvenog identiteta uspostavljanje sopstvenog identiteta
Makedonija i Makedonci u Jugoslaviji
uspostavljanje
sopstvenog
identiteta
LJUBICA JANEVA
ALEKSANDAR LITOVSKI
Makedonija je najjunija oblast, odnosno republika (Juna

Srbija, Vardarska banovina, Vardarska Makedonija, DFM, NRM,
SRM) nekadanje kraljevine, odnosno republika u ijem je nazivu
bio sadran sufiks Jugoslavija. Jugoslavija je bila alka kojom je deo
makedonskog naroda bio objedinjen s drugim jugoslovenskim
narodima u dravnoj zajednici. Teritorija Makedonija u periodu
19181991. bila je sastavni deo Jugoslavije, a pokriva povrinu od
25.713 km2 i stanovnitvo od 808.724 (po popisu stanovnitva iz
1921), do 2,022.547 (po popisu stanovnitva iz 2002. godine). Mul-
tietniki sastav stanovnitva je obeleje te oblasti, odnosno repu-
blike u celom jugoslovenskom periodu. Dominantna je makedon-
ska etnika zajednica koja je, u statistikim podacima iz perio-
da Kraljevine SHS/Jugoslavije u okviru srpske etnike zajednice.
Meu ostalim etnikim zajednicama: Albanci, Turci, Srbi, Bonja-
ci i Vlasi, Romi i drugi, najbrojnija je albanska.
149
Tabela: Stanovnitvo Republike Makedonije (NRM/SRM)

POPIS 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 1994. 2002.
Makedonci 860.699 1.000.854 1.142.375 1.279.323 1.328.187 1.295.964 1.297.981
Albanci 162.524 183.108 279.871 377.208 441.987 441.104 509.083
Vlasi 8.668 8046 7.190 6.384 7.764 8.601 9.695
Romi 20.462 20.606 24.505 43.125 52.103 43.707 53.879
Turci 203.938 131.484 108.552 86.591 77.080 78.019 77.959
Bonjaci / / / / / 6.892 17.018
Slovenci 1.147 838 648 983 513 403 365
Srbi 35.112 42.728 46.465 44.468 42.775 40.228 35.939
Hrvati 2.770 3.801 3.882 3.307 2.878 2.248 2.686
Crnogorci 3.414 3.246 3.920 2.526 3.225 2.318 2.003
Ostali 6.832 10.815 30.384 64.162 77.452 26.511 15.939
UKUPNO 1.304.514 1.406.003 1.647.308 1.909.136 2.033.964 1.945.932 2.022.547
1.305.566 1.405.526 1.647.792 1.908.077 2.033.964 1.945.995 2.022.547
ORGANIZOVANA DENACIONALIZACIJA
Istorija Makedonije u periodu 19181991. godine poinje ponov-
nom podelom teritorije, zapoete Balkanskim ratovima, a potvr-
enom na Pariskoj mirovnoj konferenciji. Takvo reenje je deter-
minisalo odnose Srbije, Grke i Bugarske u narednom periodu.
Drave koje su podelile Makedoniju, iako svaka razliitim
metodima, konstantno su sprovodile namernu i organizovanu
denacionalizaciju i asimilaciju makedonskog naroda. Usledio je
viegodinji period u kome je proganjano i surovo kanjavano sve
to je predstavljalo makedonsku nacionalnu manifestaciju.
Vardarski deo Makedonije, odnosno deo koji je pripao Kra-
ljevini SHS, podelom se naao u tekom ekonomskom poloaju.
Uspostavljanjem granice s Grkom preseene su prirodne trgo-
vinske veze sa Solunom kao najvanijim ekonomskim i trgovin-
skim centrom. Dugogodinja, gotovo neprekidna vojna dejstva
ostavila su pravu ekonomsku pusto. Ako se tome doda i politi-
ka srpskih vlasti nemilosrdna ekonomska eksploatacija i pot-
puna ekonomska diskriminacija u periodu do Drugog svetskog
rata, tuna ekonomska slika stanovnitva u ovom delu Makedoni-
je postaje potpuna.
150
U periodu neposredno posle Prvog svetskog rata, reim je

nastojao da u Vardarskom delu Makedonije u celini zadri sistem
vanrednih uredbi, uveden tokom rata. Na teritoriji Makedonije
koji je bio u granicama Kraljevine SHS, makedonsko stanovnitvo
je bilo kompaktno, ali je vlast smatrala da stanovnitvo treba da
se posrbi, te se pristupilo merama denacionalizacije i kolonizacije
srpskih doseljenika. Sprovedena je i administrativna kolonizaci-
ja. Odnosno, veliki deo dravnog aparata je bio srpskog nacional-
nog porekla i trajno je naseljavan u taj deo Makedonije. Koloniza-
cija je imala vojno-bezbednosne ciljeve, odnosno kolonije su stra-
teki graene u graninim podrujima i kraj vanih sobraajnica.
Vladanje Vardarskim delom Makedonije karakterie konstantna
koncentracija vojnih i policijskih snaga.
Termin Makedonija je okupacijom zamenjen terminom Juna
Srbija, a Makedonci su nazivani junosrbijanci. Srpska vlast je
konstantno teila da unese atmosferu straha i nesigurnosti. Vla-
dajua politika prema Makedoniji se svodila na nastojanje da se
razviju srpski patriotizam i bugarofobija. To se inilo kroz pre-
dimenzioniranje opasnosti od bugarizacije i potrebe reima da
preduzme svakakve mere protiv te opasnosti.
S druge strane, nastojanjima srpskog reima su koristile i akcije
VMRO iji pripadnici su od 1919. do 1934. godine izveli 467 napa-
da, pritom ubivi 253 slubena lica, ranivi 185 civilnih lica i ubivi
i ranivi 268 civilnih lica.
Atentat na srpskog kralja Aleksandra u Marseju 9. oktobra
1934. godine, bio je vrhunac aktivnosti mihajlovistike VMRO.
Osim toga, aktivnost VMRO bila je razlog za stvaranje posebne
vojno-etnike organizacije Udruenje protiv bugarskih bandi-
ta, sa seditem u tipu, kao i za delovanje federalistikih eta. na
elu sa Stojanom Mievom i Gligorom Ciklevom, ije izdrava-
nje je bilo na teret stanovnitva istonih krajeva Vardarskog dela
Makedonije koje su esto, bez razloga, te ete terorisale.
151
Na sprovoenju denacionalizacije i asimilacije makedonskog

naroda bili su angaovani i itava dravna administracija, tam-
pa, kole, crkva i veliki broj nacionalistikih organizacija. Nika-
kvo legalno, samostalno, makedonsko politiko delovanje nije
moglo da funkcionie. Makedonski jezik je potpuno zabranjen u
javnoj i privatnoj upotrebi, a zakonski i politiki je bilo sankcioni-
sano manifestovanje makedonske nacionalne svesti ili negovanje
makedonske nacionalne kulture. Teror, pritisak, hapenje i zatva-
ranje i proterivanje su bili osnovni metodi za sprovoenje politike
u Vardarskom delu Makedonije. Zato, kad je 1929. godine uvede-
na estojanuarska diktatura kojom su u zemlji ukinute sve politi-
ke slobode, u Makedoniji se to nije osetilo, poto je i ranije tamo
bilo tako.
Od oktobra 1929. godine teritorije monarhije su promeni-
la naziv u banovine, a Makedonija je ula u sastav tzv. Vardar-
ske banovine. Pod pritiskom opteg nezadovoljstva, od 1932. godi-
ne dolo je do izvesnih promena, odstupanja i poputanja rei-
ma. Zato je 1933. godine vlast raspisala optinske izbore, oznaa-
vajui poetak povratka na parlamentarnu demokratiju. Izbori za
optinsku upravu u Makedoniji su sprovedeni 15. oktobra 1933.
godine, na celoj teritoriji Vardarske banovine, u 440 optina. Pri-
tom je bilo istaknuto 1113 lista kandidata. Od registrovana 354.242
glasaa, na izbore je izalo 246.976, to predstavlja 69,79 odsto od
broja punopravnih biraa. Godine 1935. u Kraljevini Jugoslaviji su
odrani i parlamentarni izbori, a u Vardarskom delu Makedonije
su za njih istaknute etiri liste kandidata.
Za zbivanja na politikoj sceni u Vardarskom delu Makedoni-
je, znaajno je bilo delovanje Komunistike partije (KPJ). Ona je
bila jedina politika snaga koja je priznavala postojanje makedon-
skog nacionalnog individualiteta. U tom kontekstu, posebno su
bili znaajni stavovi KPJ uoi poetka Drugog svetskog rata, kad
je zauzela stav prema makedonskom nacionalnom pitanju, i sta-
la na pozicije koje su u velikoj meri korespondirale s ciljevima
152
makedonskog nacionalno-oslobodilakog pokreta. To je, sa svim

problemima zbog nedoreenosti, pre svega o ujedinjenju Make-
donije, ipak omoguilo ukljuivanje makedonskog naroda u anti-
faistiki rat i delimino reavanje makedonskog nacionalnog
pitanja.
Takva politika KPJ doprinela je pojavi i delovanju Makedon-
skog nacionalnog pokreta (MANAPO), pokreta koji je obuhvatao
veliki deo makedonskih studenata koji su studirali na univerziteti-
ma u Beogradu, Zagrebu, Skoplju i drugde. Studentska makedon-
ska omladina iz tridesetih godina XX veka suprotstavila se dena-
cionalizatorskoj politici srpskog reima i odluno je irila ideje o
borbi za makedonska nacionalna i socijalna prava. Ustvari, osnov-
ni idejni principi pokreta bili su sadrani u programskom doku-
mentu nazvanom Politika deklaracija, ilegalno usvojenom na
jednom sastanku makedonskih studenata Univerziteta u Zagre-
bu 26. avgusta 1936. godine, koga su potom potpisali drugi make-
donski studenti.
U osnovi MANAPO se borio za nacionalnu slobodu i ravno-
pravnost makedonskog naroda u okvirima Kraljevine Jugoslavi-
je koja bi se transformisala u federativnu dravu, u kojoj e svi
narodi biti jednaki i ravnopravni pred njenim zakonima. Najzna-
ajnije je to to su se osobe koje su bile ukljuene u MANAPO,
kasnije aktivno ukljuile u antifaistiku borbu i bile nosioci pro-
cesa makedonske nacionalne emancipacije. Meu njima je bio i
prvi predsednik nezavisne i suverene Republike Makedonije, Kiro
Gligorov.
OKUPACIJA MAKEDONIJE TOKOM DRUGOG SVETSKOG RATA

Prenoenje ratnog poara na Balkan, u aprilu 1941. godine, za
Makedoniju je znailo nove geopolitike podele. Naime, Makedo-
nija je, zahvaljujui centralnom poloaju na Balkanskom poluostr-
vu, predstavljala strateki relevantnu teritoriju u planovima Tre-
eg rajha za osvajanje Balkana. Pretenzije i planove za Makedoniju
153
uoi Drugog svetskog rata imale su i ostale velike sile i susedne

balkanske drave.
Posle napada na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine, a time i na
teritoriju Vardarskog dela Makedonije, nemaka vojska je lako
probila linije fronta i brzo napredovala, i do kraja aprila 1941.
godine potpuno razbila jedinice jugoslovenske vojska. Vojnim
porazom Kraljevina Jugoslavija je prestala da postoji kao drava, a
teritoriju su podelile Nemaka, Italija i njihovi sateliti.
Na takozvanoj Bekoj konferenciji ministara inostranih poslo-
va Nemake i Italije, odranoj 21. i 22. aprila 1941. godine, bila je
podeljena i teritorija Vardarskog dela Makedonije. Tom podelom
Bugarskoj je ustupljen Vardarski deo Makedonije, bez zapadne
teritorije oko gradova Struga, Kievo, Gostivar, Debar i Tetovo,
koji su bili prikljueni marionetskoj Albaniji.
Uspostavljanje bugarske okupacione vlasti je propraeno admi-
nistrativno-teritorijalnom podelom Vardarskog dela Makedonije
na dve administrativne oblasti Skopsku i Bitoljsku, kao i uspo-
stavljanjem potpuno nove sudske, policijske, vojne, finansijske
i crkvene vlasti. Bugarska drava je donela niz zakona i zakon-
skih akata koji su se odnosili na Makedoniju. Time je uspostavljen
poseban pravni reim koji se u velikoj meri razlikovao od onog u
Bugarskoj. Celokupno stanovnitvo okupirane teritorije odmah je
dobilo bugarsko dravljanstvo, a strogo je bilo zabranjeno deklari-
sati se kao Makedonac. Bugarska je, suprotno meunarodnoprav-
nim normama, ustvari formalno-pravno izvrila aneksiju okupi-
rane teritorije Vardarskog i Egejskog dela Makedonije.
Propaganda irenja bugarske nacionalne svesti na novooslo-
boenoj teritoriji je bila postavljena kao prioritetni zadatak svih
vladinih i nevladinih institucija. Konkretne mere su sprovoene
veinom kroz institucije obrazovanja, kroz crkvu i kroz mnogo-
brojne kulturne institucije.
Posebno mesto u odravanju bugarskog okupacionog sistema
i u nameri denacionalizacije i asimilacije, imale su makedonske
154
desniarski orijentisane probugarske grupe i organizacije. Sve

one, manje ili vie, u zavisnosti od potreba, u potpunosti su se sta-
vile u direktnu ili indirektnu slubu velikobugarske ideje i bugar-
ske drave. ak i pristalice grupe katrov-uzelov, kao i oni iz
VMRO Ivana Mihajlova, pre kapitulacije Bugarske, zajedno s
nemakim obavetajnim i diplomatskim slubama, pokuale su
da formiraju neku vrstu nezavisne makedonske drave na elu
sa Hristom Tatarevom ili Vanom Mihajlovom. Naravno, s obzi-
rom na to da je ASNOM ve konstituisao makedonsku nacional-
nu dravu, taj duboko antimakedonski in nije imao nikakve an-
se ni za minimalnu realizaciju.
Teritorija zapadne Makedonije, posle italijanske okupacije,
dekretom kraljevskog namesnika u Albaniji, Franeska akomi-
nija, pripojena je tzv. Velikoj Albaniji. U administrativnom pogle-
du, teritoriju zapadne Makedonije je inila Debarska prefektura,
sa sedam potprefektura, odnosno okrunih naelstava. Na prosto-
ru zapadne Makedonije bila je stacionirana 41. italijanska divizija
Firenca, sa tabom u Debru i komandantom generalom Arnol-
dom Acijem. Ta komanda vojne uprave je imala najveu vlast na
okupiranoj teritoriji i njoj su bile podreene sve italijanske voj-
no-policijske institucije. Ona je imenovala ak i civilne komesare.
Glavna kvislinka albanska organizacija bila je Bali komba-
tar (Nacionalistika organizacija), formirana u novembru 1942.
godine. U njenoj ideolokoj osnovi bili su faizam i ideja Velike
Albanije. Na osnovu tog drugog dela ideoloke osnove, imala je
veliki uticaj meu albanskom manjinom u zapadnoj Makedoniji.
Sve vreme okupacije sprovodio se intenzivan proces albanizacije
u svim segmentima ivota. Takva praksa se nastavila i posle kapi-
tulacije Italije, ak uz izraenije forme albanizacije.
Okupacijom Makedonije poelo je postepeno organizovanje
oruane antiokupatorske i narodno-oslobodilake borbe make-
donskog naroda, pod vostvom makedonskog nacionalno-oslo-
bodilakog i prokomunistikog pokreta. Treba imati u vidu da je
155
organizovanje oruane antifaistike borbe u uslovima ekstremno

estoke velikobugarske i velikoalbanske propagande, a zatim i vrlo
represivnih dravnih aparata okupatora, koji su na svaki nain,
svim dozvoljenim i nedozvoljenim sredstvima, bili odluni da
unite borbu i njene nosioce, bilo izuzetno sloen zadatak.
Pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju je u septembru 1941.
godine zauzeo odluan stav o poetku priprema za oruanu bor-
bu. Ubrzo, 11. oktobra 1941. godine, akcijama prilepskog partizan-
skog odreda, poeo je oruani antifaistiki ustanak makedon-
skog naroda, koji se odvijao kao deo jugoslovenske narodno-oslo-
bodilake borbe koju je predvodila KPJ.
Tokom leta 1942. godine su se pojaale aktivnosti u pravcu
daljeg razvoja oruane borbe. Uprkos ozbiljnim udarima bugar-
skog okupatora na partizanske odrede, u jesen i zimu 1942. godi-
ne, oruana borba ipak nije bila dovedena u pitanje, i nastavila je
da jaa. Takve tendencije s jo veim intenzitetom odrale su se po
dolasku u Makedoniju delegata Centralnog komiteta KPJ i Vrhov-
nog taba NOVJ, Svetozara Vukmanovia-Tempa 1943. godine.
Ubrzo i lanovi novoformiranog Centralnog komiteta KPM obav-
ljali su ne samo partijske zadatke, ve i organizacione, politike i
vojne zadatke na terenu.
Prespanski sastanak Centralnog komiteta KPM, odran 2.
avgusta 1943. godine, u blizini sela Oteevo, svojim odlukama je
mnogo doprineo daljem razvoju oruane borbe i podizanju njene
organizovanosti na vii nivo. Naime, tu je odlueno da se ide na
formiranje veih vojnih jedinica ime su Narodno-oslobodila-
ka vojska i partizanski odredi Makedonija (NOV i POM) dobili
karakter regularne vojske.
Po kapitulaciji Italije, 8. septembra 1943. godine, jedinice NOV i
POM su delimino razoruale italijanske snage u zapadnoj Make-
doniji i formirale veliku slobodnu teritoriju, u kojoj su jedno
vreme bili i gradovi Kievo i Debar. Tada je formiran Inicijativ-
ni odbor za sazivanje Antifaistikog vea narodnog osloboenja
156
Makedonije (ASNOM), na kome prihvaene one linosti koje su

bile planirane za delegate u tom veu. Na slobodnoj teritoriji su
poele da rade prve kole u kojima se govorio makedonski jezik,
i preduzete su aktivnosti za obnavljanje samostalnosti Makedon-
ske pravoslavne crkve (MPC). Slobodna teritorija je u redovima
makedonskog narodno-oslobodilakog pokreta bila shvaena kao
oivotvorenje parole Slobodna Makedonija i kao zaetak make-
donske drave. Osim toga, u prvoj polovini oktobra 1943. godine
na slobodnoj teritoriji je pripremljen i objavljen Manifest Glavnog
taba NOV i POM to je bio najvaniji dokument za definisanje
ciljeva antifaistike borbe Makedonije, odnosno predstavljao je
osnovu makedonske nacionalno-oslobodilake platforme.
Slobodna teritorija u Zapadnoj Makedoniji uspela je da se odr-
i do poetka decembra 1943. godine. Do 18. decembra 1943. godi-
ne glavnina snaga NOV i POM stigla je na slobodnu teritoriju, u
Meglensko, u Egejskom delu Makedonije. Tamo je, 21. decembra
1943. godine, Centralni komitet KPM odrao savetovanje, pozna-
to kao Futansko savetovanje, na kome je analiziran dotadanji
rad, i utvrdjene su smernice za dalji razvoj oruane borbe.
Poetak 1944. godine oznaio je poetak nemako-bugarske
zimske ofanzive protiv jedinica NOV i POM na terenu Meglen-
skog. Ofanziva nije rezultirala unitenjem partizanskih jedinica,
ve, naprotiv, poetkom 1944. godine moe se registrovati broja-
no poveanje jedinica NOV i POM i njihova vea aktivnost. Tako-
zvanim Februarskim pohodom borba je dobila nov zamah, a pri-
liv novih boraca u jedinice NOV i POM je bio enormno povean.
Stvaranjem slobodne teritorije u reonu Kumanovo-Vranje bila
je ugroena najvanija saobraajna komunikacije nemakih jedi-
nica na Balkanu. To je bio razlog da, od kraja aprila 1944. godine,
nemake i bugarske snage preduzmu veliku vojnu operaciju na
unitavanju partizanskih jedinica u toj oblasti. Bugarska ofanzi-
va iz maja 1944. godine, poznata kao Prolena ofanziva, zavrila se
neuspeno i uprkos maksimalnom zaotravanju administrativnih
157
i propagandnih mera bugarskih vlasti na teritoriji pod njenom

kontrolom.
Od leta 1944. godine antifaistiko raspoloenje u makedon-
skom narodu primetno se povealo, a simpatija prema partizan-
skim jedinicama je postala gotovo optenarodna. U junu i julu
1944. godine estoke borbe su se vodile na celom prostoru Var-
darskog dela Makedonije i stvoren je veliki broj novih slobodnih
teritorija.
Posle obavljanja priprema u prolee i leto 1944. godine, 2. avgu-
sta 1944. godine i u skladu s odlukama donetim na Drugom zase-
danju AVNOJ, u manastiru Sveti otac Prohor Pinjski (danas
Republika Srbija), odrano je Prvo zasedanje ASNOM. U prisu-
stvu veine od izabranih 115 delegata iz vardarskog, pirinskog i
egejskog dela i, uz prisustvo predstavnika velikih sila i jugoslo-
venskog vojnog i politikog vrha, udareni su temelji makedonske
dravnosti.
PRISTUPANJE MAKEDONIJE JUGOSLOVENSKOJ DRAVI

Na zasedanju je doneta Odluka kojom se ASNOM proglaava
za vrhovno, zakonodavno i izvrno predstavniko telo i za najvi-
i organ dravne vlasti, ime se ozakonjuje proglaenje dravno-
sti Makedonije, a to se potvruje i odlukom kojom se makedonski
jezik podie na nivo slubenog jezika.
Oseaj zajednitva, meuetnika tolerancija, ravnopravnost,
vekovna obeleja makedonskog naroda, potvrdjeni su Deklaraci-
jom o osnovnim pravima graanina, dokumentom takoe done-
tim na Prvom zasedanju ASNOM.
ASNOM je prihvatio odluke Drugog zasedanja AVNOJ, objav-
ljujui odluku o pristupanju Makedonije jugoslovenskoj dravi,
kao prve faze ina koji bi sledio, a znaio bi objedinjavanje celog
makedonskog naroda u jednoj dravi.
Ulogu izvrnog organa u periodu do osloboenja imao je Prezi-
dijum ASNOM. Specifino za Makedoniju i makedonski narod je
158
nezadovoljstvo federalnog rukovodstva radom tog organa. Nje-

gova glomaznost, bez perspektive za obavljanje veih poslova,
kao i potreba za njegovom reorganizacijom jedinstven su pri-
mer u tadanjoj federalnoj dravi.
Zbog toga je Makedonija bila prva republika u kojoj je, iz neo-
bjanjivih razloga, najpre poela centralizacija, preko operativnog
organa, tzv. radnog tela Prezidijuma ASNOM, koje nije bio nita
drugo nego izmiljeno (akta ASNOM nisu sadrala odredbu
koja bi predviala njegovo formiranje) operativno telo koje je, u
sutini poprimilo neke zakonodavne karakteristike, odnosno pre-
korailo je ingerencije radi kojih je bilo formirano. Njegov uki-
danje nije evidentirano, ali od formiranja Vlade NRM, njegova
aktivnost nije zabeleena.
Proces dravnog konstituisanja NRM, zavrava sa izborom vla-
de NRM zamiljene kao narodne reprezenta narodne volje, ali
je ona u sutini bila dravna, centralizovana, otuena od naroda,
odnosno bila je vlada iznad naroda kao i kodifikacijom make-
donskog knjievnog jezika 1945. godine.
ZAVISNOST OD FEDERACIJE
Centralistiki karakter drave je potvren u Ustavu FNRJ i
NRM, u kojem je NRM bila definisan kao ...narodna drava repu-
blikanskog oblika, u kojoj e makedonski narod, na osnovu slo-
bodno izraene volje, ostvarivati svoja prava i slobode...., sa ogra-
nienim suverenitetom u korist federalnih organa. Generalno, to
je znailo da je Makedonija, iako samostalna, nezavisna, u praksi
bila veoma zavisna od federacije. Takav poloaj se ogleda i u eko-
nomiji i privrednom delovanju, na osnovu plana petogodinjeg
razvoja narodne privrede od 1947. do 1951. kojim su za Makedoni-
ju bili planirani brza industrijalizacija i elektrifikacija, poveanje
nacionalnog dohotka radi prevazilaenja postojeeg jaza izmeu
razvijenih i manje razvijenih. Ta koncepcija se nije primenjiva-
la u praksi. Naprotiv, republiki funkcioneri su se zalagali da to
159
vei deo investicionih fondova usmere u svoje republike. U Make-

doniji je odstupanje od plana za brzu elektrifikaciju i industrija-
lizaciju bilo osnova za njegovu nerealizaciju. Po visini nacional-
nog dohotka, Makedonija je bila na dnu skale. Suprotno planu,
za brzu elektrifikaciju Makedonije bilo je namenjeno 13 milio-
na dinara, odnosno 10 puta manje od novca namenjenog za isti
posao u drugim republikama. U narednom periodu plan razvo-
ja je dodatno preciziran i dopunjen novim sistemskim reenjima.
Na nivou federacije je zakonom ustanovljen Fond za kreditiranje
nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina, meu
kojima je bila i Makedonija. Republike su sredstva dobijale nepo-
vratno, a koriena su za investiciona ulaganja u nedovoljno razvi-
jene regione.
Obeleje tog perioda bila je rezolucija IB, odnosno sukob Tita i
Staljina. U Makedoniji, kao i u ostalim republikama je primenjen
metod prevaspitavanja onih koji su verovali Staljinu, a nisu vero-
vali Titu. Za njih, kao i za njihove istomiljenike irom Jugoslavije,
po uzoru na Staljina, Tito je primenio koncept logorske izolacije
na Golom otoku. Iz Makedonije, na Golom otoku je boravilo oko
1000 logoraa, istaknutih makedonskih aktivista, komunista, od
kojih je veliki broj do tada obavljao znaajne drutveno-politi-
ke funkcije, odnosno inio jezgro tadanje makedonske inteligen-
cije, kao to su Panko Branarov, Lazar Sokolov, Vladimir Polei-
novski, Venko Markovski, Petre Piruze-Majski, kao i prvi pred-
sednik vlade samostalne, suverene Republike Makedonije, Niko-
la Kljusev.
USTAVNOPRAVNE REFORME
Karakteristika pedesetih godina bilo je radniko samoupravlja-
nje, odnosno socijalistiki samoupravni sistem, model za decen-
tralizaciju, koji je trebalo da omogui jedinstven jugoslovenski
socijalizam sa ljudskim licem, praktikovan usvajanjem Ustavnog
zakona 1953. godine.
160
Makedonija, iako je ustavnom reformom izgubila u organiza-

cionoj strukturi vlasti, bezrezervno je prihvatila samoupravlja-
nje. Prihvatila je i uvoenje komunalnog sistema i niza zakon-
skih izmena radi njegovog uvoenja. Osnovna jedinica ovog siste-
ma postaje optina-komuna, a u administrativno-teritorijalnom
pogledu u Makedoniji su uspostavljene dve administrativno-teri-
torijalne jedinice, optine (86) i srezovi (7). Ustavnim izmenama
1963. godine, srezovi su izgubili ingerencije, a optine su postale
osnova za samoupravno odluivanje. U administrativno-teritori-
jalnom pogledu, Makedonija je bila podeljena na 32 optine.
Prefiks socijalistika i nova preambula u Ustavu SRM iz 1963.
godine kojom je Makedonija bila definisana kao socijalisti-
ka demokratska zajednica, drava makedonskog naroda i dra-
va albanske i turske narodnosti u Makedoniji, deo su obeleja tog
perioda, kao i zamena termina nacionalna manjina terminom
narodnost. Promena napravljena u duhu poboljanja meunaci-
onalnih odnosa, nije postigla oekivane efekte, naprotiv. Sledio je
period manifestovanja nezadovoljstva albanske narodnosti, izra-
enog demonstracijama 1968. godine, koje su u Makedoniji bile
dobro organizovane, a najvei intenzitet su imale u Tetovu. Vea
ljudska prava bila su parola koju su isticali demonstranti, a nepo-
sredan povod za demonstracije je bilo skidanje albanske zastave.
Uticaj nacionalistikih tendencija u oblastima meovitog stanov-
nita je bio u porastu, isticane su nacionalistike parole: Dolo je
vreme za graanski rat, Doao je kraj albanskog ropstva, a bilo
je i nacionalistikih izjava odreenih partijskih funkcionera koji
su se zalagali za demokratizaciju, decentralizaciju, veu samostal-
nost i nezavisnost republika. Nezadovoljstvo je evidentirano i na
V Kongresu SKM (1968). U novom Centralnom komitetu mesto
nije dobilo 6 od 7 predloenih kandidata albanske i turske naci-
onalnosti. Problem je kompromisno reen aklamativnim proi-
renjem CK.
161
Nacionalizam u Makedoniji je bio u porastu. Radi njegovog

suzbijanja, jaanja federacije, favorizovanja jugoslovenstva kao
nacionalnog opredeljenja, poela je priprema ustavnih promena
koje su povlaile i promene republikih ustava.
Amandmanima i Ustavom iz 1974. godine, SRM je definisana
kao zajednika drava makedonskog naroda i s njim ravnoprav-
ne albanske, turske narodnosti i pripadnika ostalih narodnosti,
regulisana su prava i obaveze makedonskog naroda i narodnosti u
ostvarivanju njihovih, ustavom zacrtanih prava. Bilo je utvreno
da su jezik i pismo narodnosti ravnopravni u optinama gde ive
i predstavljaju znaajan deo ukupnog broja stanovnika. Slobod-
no izraavanje verskih oseanja, kulturnih manifestacija i sl, tako-
e su bili garantovani, a svoju afirmaciju u pravom smislu te rei
e doiveti u poslednjoj deceniji SFRJ kad e nacionalizam dobiti
ekspanzionistike dimenzije. U tom periodu u Makedonija je bio
evidentan pritisak na Makedonce-muslimane promenom sufiksa
njihovih prezimena, sa ski i ov u i i u. Statistiki podaci ukazu-
ju na impozantan broj promena prezimena u pojedinim optina-
ma (Skoplje 578 lica, Veles 366, Prilep 472, Resen 257, Debar 255,
Struga 218, Bitolj 87). Osim toga, i broj lica doseljenih s Kosova u
Makedoniju, u poreenju s brojem odseljenih iz Makedonije u tu
pokrajinu, bio je u porastu. Bilo se doselilo oko 22.000 Albanaca,
a odselilo oko 5.000, ili u odnosu 4:1.
Tendencija nacionalne afirmacije narodnosti bila je injenica,
ali, da li postoji granica izmeu nje i nacionalizma? To je pitanje
lebdelo tada, kao i sada.
AFIRMACIJA KULTURNOG STVARALATVA

Ustavne reforme su, u osnovi, predstavljale pozitivan trend u
praktikovanju dravnosti Makedonije. Poboljana je paritetna
zastupljenost republika u saveznim organima. Godine 1967. po
prvi put, za potpredsednika Saveznog izvrnog vea (SIV) je bio
izabran Kiro Gligorov, kadar iz SRM, no, injenica je da tokom pet
162
decenija postojanja federacije, za predsednika SIV nikada nije bio

izabran Makedonac.
Uzlazni trend zabeleen je i u paritetnoj raspodeli mesta amba-
sadora i konzula. injenica je i da je u tom periodu, po prvi put
od osloboenja, za komandanta armije u Makedoniji imenovan
Makedonac, Vasko Karangeleski. Dravnost Makedonije u ovom
periodu bila je uvrena i osnivanjem Makedonske akademije
nauka i umetnosti (MANU), a proglaenje autokefalnosti Make-
donske pravoslavne crkve (MPC) bilo je jo jedan segment afir-
macije dravnosti.
Makedonska kultura u tom periodu doivela je istinsku afir-
maciju u jugoslovenskim i meunarodnim okvirima, pre svega,
zahvaljujui ansamblu narodnih igara i pesama Tanec (osno-
van 1949. godine), Strukim veerima poezije manifestacijom
saveznog i meunarodnog karaktera zapoetom 1961. godine,
Ohridskom letu koje je isto tako poelo 1961. godine, Makedon-
skom narodnom teatru MOB (makedonska opera i balet), Tea-
trom narodnosti i sa bezbroj manifestacija od republikih, save-
znih i meunarodnog karaktera, koje su ostavile i ostavljaju znak
makedonskog identiteta.
Meutim, znak tog perioda, simbol jugoslovenskog jedinstva
i solidarnosti je predstavljao Fond za obnovu i izgradnju Skoplja.
Osnovan je odlukom Savezne skuptine, namenski, za saniranje
posledica katastrofalnog zemljotresa koji je pogodio Skoplje, glav-
ni grad Makedonije, 26. jula 1963. godine. Jugoslovenski narodi
su prvi velikoduno pruili svaku vrstu pomoi za raiavanje,
saniranje i obnovu razruenog grada. Zahvaljujui toj i pomoi
meunarodne zajednice grad je obnovljen u rekordnom roku, a
Skopje je dobilo epitet grad solidarnosti.
LIBERALNE TENDENCIJE U SK MAKEDONIJE

Reformski talas je zahvatio i SKJ, odnosno SKM. U partijskim
redovima glasniji su postali liberalni frakcionai koji su se zalagali
163
za demokratski preobraaj partije. Protogonisti reformskog tala-

sa bili su mladi kadrovi u redovima partije koji nisu bili uesni-
ci NOB.
U SRM liberalne tendencije su bile direktna posledica slinih
tendencija u drugim republikama. Po svojoj sutini, liberalizam u
SRM je bio autohton. Epitet promotera je dobio Krste Crvenkov-
ski, a liberalne izjave su bile prihvatljive za veliki broj radikalnih
intelektualaca i aktuelnih partijskih funkcionera (Ljupo Arna-
udovski, Slavko Milosavlevski, Dimitar Mirev, Milan Nedkov,
amuran Tahir, Tomislav okrevski i drugi).
Makedonski liberali su se zalagali za primenu demokratskih
ideja u praksi, za pravo na trajk, pluralizam, demokratizaciju sin-
dikata i sl. Odgovor na takve tendencije bio je antiliberalistiki i
poeo je Pismom (programskim dokumentom donetim na 21.
sednici Izvrnog biroa Predsednitva SKJ). Partijsko rukovodstvo
je na dnevnom redu imalo Pismo, ali nije preduzelo akciju. Zbog
toga je krajem 1972. godine Tito posetio Makedoniju. Epilog pose-
te bile su poruke i pouke: Sprovodjenje u praksu Pisma... bes-
pogovorno, samo izvravanje dogovorenog... ne gubite vreme na
raiavanje meusobnih odnosa... ne bi smelo da bude razlii-
tih pogleda na odreene probleme... u reavanju problema treba
poeti od glave, od rukovodstva ...
Obraun s liberalima je poeo 1973. godine pod motom za
sprovoenje Pisma, a kulminirao je na 36. sednici Centralnog
komiteta KPM (1821. januara 1973).
Uspostavljanje maksimalnog jedinstva u partiji bilo je reali-
zovano kao politika akcija koja je bila iskoriena za lini obra-
un meu pojedinim partijskim funkcionerima. Ko je za koga,
ko je s kim, Ko je za Lazu, ko je za Krstu deo je formulacija
kojima su obilovali stenogrami s partijskih sastanaka kao i kva-
lifikacije poput konzervativan, progresivan, birokrata, demokra-
ta, frakciona itd. Sledio je period mnotva dobrovoljnih ostavki
164
i prevremenog penzionisanja pojedinaca liberala koji se nisu

uklapali u novoizgraenu partijsku emu.
Nezavisno od ustavne i partijske, sprovodila se i ekonomska
reforma koja je trebalo da predstavlja kontinuitet privredne refor-
me zapoete sredinom prethodne decenije. Investicije su bile u
stagnaciji. Zapoete investicije, za koje je federacija imala zakon-
sku obavezu da investira u njihovo dovravanje i putanje u rad,
bile su zaustavljene. ivotni standard je opao, pre svega kao direk-
tna posledica dve devalvacije dinara sprovedene 1971. godine.
Produktivnost rada je zaostajala za 19 odsto za tadanjim jugoslo-
venskim prosekom, to je direktno uticalo na nisku dohodovnost
preduzea koja je proizlazila i iz nepovoljne strukture proizvodnje
(od 248 reprezentativnih industrijskih proizvoda koji su se proi-
zvodili u SFRJ, makedonska industrija je proizvodila 109). To je
direktno uticalo na nisku rentabilnost koja je bila za 1015 odsto
nia u poreenju s jugoslovenskim prosekom, kao i na veu zadu-
enost makedonske privrede od privreda u ostalim republikama.
KULMINACIJA EKONOMSKE ZAOSTALOSTI

U deceniji pre raspada, ekonomska zaostalost Makedonije kul-
minirala je i izraavala se u gubicima privrednih subjekata i bana-
ka, porastu nezaposlenosti, niskim platama, dinarskoj i deviznoj
prezaduenosti i sl. Socijalne razlike izazvale su socijalne tenzije i
stvarale uslove za obustave rada. U SRM je 1986. godine registro-
vano 140 obustava rada u kojima je uestvovalo 23.045 zaposle-
nih, a izgubljeno je 202.245 radnih sati, a 1989. godine za 6 mese-
ci bile su evidentirane 92 obustave rada u kojima je uestvova-
lo vie od 9000 zaposlenih, a bila su izgubljena 67.293 radna sata.
Gubici u radu povlaili su nelikvidnost koja je 1984. godine iza-
zvala blokadu rauna 508 preduzea sa 98.000 zaposlenih. Zadu-
enost privrednih subjekata kod banaka dostigla je 53,3 milijarde
dinara, a prema inostranstvu iznosila je oko 309 miliona dolara,
165
to je predstavljalo 40 odsto vie od ukupnog priliva u Makedo-

niju po svim osnovama. Makedonski dug prema inostranstvu 31.
decembra 1988. godine je dostigao 1.150 miliona dolara, od ega se
na konvertibilno podruje odnosilo 985 miliona dolara. Dodat-
ni razlog ekonomske zaostalosti bio je visok stepen meurepu-
blike zavisnosti, kako u pogledu nabavke sirovina i gotovih pro-
izvoda, tako i plasmana gotovih proizvoda. Iz domae, republi-
ke proizvodnje moglo je da se zadovolji samo 48 odsto potreba za
jestivim uljem, 43 odsto potreba za penicom, 25 odsto potreba
za eerom, 47 odsto potreba za kafom. Preostale potrebe treba-
lo je zadovoljiti uvozom, iz drugih republika, a uvezene su bile
i 373 vrsta lekova koji se nisu proizvodili u Makedoniji. Najzapa-
ljiviji i najsloeniji problem je bila nezaposlenost. Broj nezaposle-
nih u Makedoniji rapidno je poeo da raste. Godine 1982. bilo je
evidentirano 119.000 nezaposlenih, a 1988. godine taj broj je dosti-
gao 136.417. Poslednji pokuaj spasa je napravljen paketom eko-
nomskih reformi SIV, kojima je, izmeu ostalog, trebalo da se pre-
mosti jaz izmeu razvijenih i nerazvijenih republika. Meutm,
pojedine republike (Srbija, Slovenija i Hrvatska) mesecima nisu
uplaivale u saveznu kasu sredstava od poreza na promet, a uz
pomo svojih slubenika izvrile su upad u jugoslovenski finan-
sijski sistem i na raun primarne emisije Narodne banke Jugo-
slavije pozajmile 1,4 milijarde dolara. Tadanjem makedonskom
rukovodstvu je preostalo samo da zakljui da jugoslovenski eko-
nomski sistem vie ne postoji.
PROCES IZGRADNJE DRAVNOG IDENTITETA

Kriza se, osim u sferi ekonomije, manifestovala i nefunkcio-
nisanjem politikog sistema. U Makedoniji koja je do tada bila
svrstana u kategoriju konzervativnih republika, manifestovala
se kao proces mirnog promovisanja makedonske samostalnosti,
proces za izgradnju identiteta makedonske drave, kroz stidljivo
166
izraene pokuaje demokratizacije, lansiranje ideje o nepartij-

skom pluralizmu, prihvaene kao platforme na nivou federacije.
Taj pluralizam je istinsku afirmaciju dostigao na X kongresu
SKM (1989). Reformistiko krilo se pokazalo kao dominantno
nad dogmatsko-konzervativnim. Za predsednika Predsednitva
CK SKM je izabran Petar Goev. SKM, iako je bila jedinstven poli-
tiki faktor, preobraajem je stvorila uslove za sopstvenu demisiju.
Mogunosti za alternativno izraavanje su se manifestovale u for-
miranju nekoliko ekolokih drutava: Opstanok, Vevani, Molika,
Vinoito, Savez nezaposlenih, Ligu za zatitu ljudskih prava i za
demokratsku obnovu i sl, a politiki pluralizam u Makedoniji je
ozakonjen izmenama i dopunama Zakona o drutvenim organi-
zacijama i udruenjima graana (1990). Tokom 1990. godine, broj
registrovanih politikih stranaka dostigao je 23.
Proces demokratizacije u okvirima Federacije u Makedoniji je
delovalo kao katalizator. Na prvim viestranakim izborima 1990.
godine pobedila je partija VMRO-DPMNE, partija s nacionalnim
predznakom, koja se u predizbornom programu zalagala za otce-
pljenje od Jugoslavije. Razdruivanje od Jugoslavije, odnosno osa-
mostaljenje je sprovedeno na najdemokratskiji nain, putem refe-
renduma, organizovanog 8. septembra 1991. godine, na kome su se
graani izjasnili za samostalnu i suverenu Republiku Makedoniju.
167
Bibliografija
1. 19451995, ,
, , ( ,
/ ), , 1997.
2. , , , 2003.
3. ,
1936 , XII/12, ,
1976.
4. ,
, :
, , 1973.
5. , , (1917
1946), , , 1998.
6. , .
I, . 1, , 1984.
7. , 19441974
, , 2003.
8. , , , 1994.
9. , , , 1991.
10. Bilandi Duan, Borba za samoupravni socijalizam u Jugoslaviji 1945
1969, Zagreb, 1969.
11. Bilandi Duan, Historija Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije,
Zagreb, 1978.
12. , 19411944,
, 2003.
13. ,
, , 1999.
14. ,
(19451953),,
1992.
15. , , ,
1994.
16. , 19451992
, , 2002.
17. ,

, : :
, , 2001.
168
18. Vlaji Gordana, Jugoslovenska revolucija i nacionalno pitanje 19191927,

Zagreb, 1987.
19. (): , , 1991.
20. Vukmanovi SvetozarTempo, Zato se i kako raspala Jugoslavija,
Beograd, 1996.
21. , , , 2001.
22. ,
(19691974), ,
1984.
23. ,
(19441945), , 1995.
24. , 19441945, ,
1999.
25.
, . VII, , 1952.
26.
, II, , 1981.
27. , ,
, 1986.
28. , ()
19201930, , 1974.
29. ,
19411944, , 1973.
30. , ,
1941, XVII/1, , 1981.
31. 90, , (
, , ),
: / , , 1990.
32.
19411945, IIII, , 1968.
33. , . III, , 1969.
34. , . 5, , 1998.
35. , ,1985.
36. ,
(19191921), , 1992.
37. , , , 2012.
38. ,
(19121941), , 1987.
169
39. , , . 14, , 1983.

40.
, , 1986.
41. ,

(19441957), , 1988.
42. ,
, , 2008.
43. Markovi Dragan, Kravac Savo, Liberalizam od ilasa do danas, (pokuaj
likvidacije SKJ i Nova levica), knj. 1,Beograd, 1978.
44. , :
,
, 1991.
45. ,
(19181945), , 1992.
46. ,
, , 1992.
47. , :
,, 1991.
48. ,
, , 1981.
49. ,
, , 2000.
50. , , ,
2000.
51. Obradovi Marija, Narodna demokratija u Jugoslaviji 19451952, Beograd,
1995.
52. , ,
, 1989.
53. Petranovi Branko, Istorija Jugoslavije 19181978, Beograd, 1980.
54. Petranovi Branko, Istorija Jugoslavije 19181988, knjiga druga 19411945,
Beograd, 1988.
55. Petranovi Branko, Zeevi Momilo, Jugoslavija 19181988 (tematska
zbirka dokumenata), Beograd, 1988.
56. , (19661974), ,
2014.
57. , , .
12, , 1982.
58. , , , 19711991
170
59. , ,
, , 1997.
60. ,
, , 1999.
61. , 18781978,
, , 1985.
62. ,
, , 1983.
63. , , , 1990.
64. ,
19351941, , 1996.
65. ,
, , 2000
66. , ,
( ),
, 1998.
67. / ,
, , 1996.
68. / , , ,
2003.
171
Slovenija i Slovenci u Jugoslaviji
zato su uli i
zato su izali:
tri slovenake
odluke o
jugoslovenstvu
BOO REPE
U PRVOJ JUGOSLAVIJI
Sadanji slovenaki pogled na Jugoslaviju, pogotovo politiki,
polazi od teze da je jugoslovenstvo bilo reenje iz nude, neto to
je Slovencima pomoglo da prebrode teko vreme dok se ne vra-
te tamo gde spadaju, u tzv. Evropu. Istorijska slika je, naravno,
drugaija. Slovenci su u Jugoslaviju verovali, uloili u nju mnogo
energije, novca i politikih napora na njenoj demokratizaciji, oba
glavna politiara, duhovnik Anton Koroec i komunista Edvard
Kardelj su bili ubeeni Jugosloveni, ali su je obojica videli i kao
ideoloku konotaciju: Koroec je u njoj video garanciju da e nje-
gova stranka u dogovoru s dvorom i srpskim strankama apsolut-
no ovladati Slovenijom i urediti je u skladu s katolikim naelima.
Kardelj je bio uveren da je glavno vezivno tkivo Jugoslavije socija-
lizam i da e bez njega propasti to se na kraju i dogodilo.
172
zato su uli i zato su izali: tri slovenake odluke o jugoslovenstvu zato su uli i zato su izali: tri slovenake odluke o jugoslovenstvu
Razmiljanja, ili ak nacionalni program, koji bi na ovaj ili onaj

naino istovremeno prejudicirao reavanje nacionalnog pitanja
unutar Jugoslaviji, Slovenci nisu imali do druge polovine osamde-
setih. A, jugoslovenske ideje su bile razliite, meusobno i proti-
vrene. Tokom Prvog svetskog rata Slovenci su gotovo do njego-
vog kraja verovali u mogunost da nacionalno pitanje ree unu-
tar Austo-Ugarske. Slinu mogunost su istina, videli jo ranije u
ilirizmu, prethodniku jugoslovenstva. Re je o junoslovenskom
knjievno-kulturnom i nacionalno-politikom pokretu iz prve
polovine XIX veka. Ideja proizlazi iz panslovenske teorije Jana
Kolara. Polazi od teze o slovenskoj autohtonosti na Balkanu, teo-
rije da su Juni Sloveni potomci antikih Ilira. Zbog toga su i to-
kavski dijalekat hrvatskog i srpskog jezika nazvali ilirika (lingua
Illyrica, illyrische Sprache), a stanovnike Ilirima. Pojedini ugledni
prosvetitelji su ve u Ilirskim provincijama videli slovensku dra-
vu, nakon poraza Napoleona, kad je 1816. godine ustanovljeno
Ilirsko kraljevstvo, kao posebna administrativna tvorevina unu-
tar Austrije, da bi postala drava austrijskih Junih Slovena. Ilirski
pokret je bio osobito znaajan u Hrvatskoj, dok bi za Slovence rea-
lizacija ilirizma znaila prihvatanje zajednikog junoslovenskog
jezika, neku kombinaciju tokasvskog, s elementima drugih jezi-
ka. Zbog toga ideja meu Slovencima nije imala mnogo pobor-
nika, vie su bili za oblike kulturne i politike saradnje s Junim
Slovenima.
Ilirizmu je sledio trijalizam, ideja o udruivanju svih junih
Slovena monarhije u dravnopravno samostalan organizam pod
ezlom habzburke monarhije, kako je to definisala izjava Kranj-
skog dravnog vea, 16. januara 1909. Trijalizam je prvenstveno
zavisio od hrvatskih stavova, koji u poetku nisu bili skloni pove-
zivanju sa Slovencima (na primer, tzv. Rijeka deklaracija iz okto-
bra 1905. godine), sve u dogovoru s Maarima i Italijanima. Slove-
naki politiari su nastojali da ukljue hrvatske, u svoje dravno-
pravne programe. Konanu formu trijalistika ideja u austrijskom
173
delu monarhije dobila je u Majskoj deklaraciji, u maju 1917, a dan

pre nego to se u austrijskom delu monarhije obnovio parlamen-
tarni ivot, osnovan je Jugoslovenski klub, u kome su se udruili
slovenaki, hrvatski i srpski poslanici iz austrijskog dela monarhi-
je (prethodno su postojala tri kluba: Hrvatsko-slovenaki, Narod-
ni klub i Dalmatinski klub). U ime kluba je dr Anton Koroec, 30.
maja 1917. na nemakom jeziku proitao tzv. Majsku deklaraciju,
kako se zvao dokument, koju je poetkom maja sainio dr Janez
Evangelist Krek, u ijoj su konanoj redakciji uestvovali dr Anton
Koroec, Vjekoslav Spini, dr Josip Smodlaka i dr Melko ingri-
ja (istovremeno drubrovaki upan i jedan od tvoraca hrvatsko-
srpske koalicije), a potpisali su je svi lanovi Jugoslovenskog klu-
ba. Deklaracija je glasila: Potpisani poslanici, udrueni u Jugoslo-
venskom klubu, izjavljuju, da zahtevaju na temelju narodnosnog
naela i hrvatskog dravnog prava, da se sve teritorije monarhije
na kojima ive Slovenci, Hrvati i Srbi ujedine pod ezlom habzbur-
ko-lotarinke dinastije u samostalno dravno telo, slobodno od sva-
kog stranog gospodara i izgraenog na demokratskom temelju. Za
ostvarenje tog zahteva svog jedinstvenog naroda, zauzimae se svim
silama. S tom zadrko e potpisani uestvovati u parlamentarnom
radu. Majska deklaracija nije ostala samo orue u parlamentar-
nim borbama u Beu, iako je to na poetku bila njena osnovna
namena. U slovenskim krajevima usledio je snaan pokret podr-
ke deklaraciji, koji joj je dao neophodnu vienacionalnu irinu.
Tok vojnih i politikih zbivanja, kako se kraj rata primicao,
imao je za posledicu to to je postajala sve znaajnija opcija udru-
ivanja jugoslovenskih naroda izvan Austo-Ugarske. Istina, jo
je pre rata imala pristalice u malobrojnom akom drutvu Pre-
porod (povezanog i s Mladom Bosnom), a federativnu jugoslo-
vensku dravu zagovarao je i najpoznatiji slovenaki knjievnik
Ivan Cankar. Tokom prve dve ratne godine Slovenci su, uprkos
nesumnjivoj lojalnosti monarhiji, bili izloeni brutalnom drav-
nom nasilju (zatvori, konfinacije). A, pri kraju rata i slovenaki
174
politiari su Majsku deklaraciju postepeno, oprezno poeli ozna-

avati kao minimum svojih zahteva, spominjui mogua reenja
mimo vlade i monarhije, dok su patriotizam i odanost prestolu
kopnili. Meutim, slovenaki politiari su, kad je re o jugoslo-
venskoj opciji izvan Austrougarske imali malo uticaja. Najvaniju,
takozvanu pijemontsku (po pokrajini koja je udruila Italiju) ulo-
gu imala je Srbija. Ta je uloga proizlazila iz njenog poloaja: Srbija
je bila nezavisna drava, lanica sila Antante, imala je vojnu silu i
sve to zajedno joj je prilikom ujedinjenja omoguilo prevlast. Srp-
ska vlada je svoje namere pokazala ve na poetku rata, 7. decem-
bra 1914. u Nikoj deklaraciji, u kojoj je kao vojni cilj, osim oslo-
boenja proglasila i ujedinjenje sve nae neslobodne brae Srba,
Hrvata i Slovenaca. S time je manifestno prevazila svoj istorij-
ski program iz 1849. godine (tzv. Garaaninovo Nartanije), odno-
sno tenju za ujedinjenjem svih Srba u jednu dravu. Ruski car-
ski diplomati upozoravali su srpske politiare da ne stvaraju takvu
dravu (odnosno, Jugoslaviju), u kojoj e Srbi, kao narod i pravo-
slavlje, kao vera imati, odista relativnu veinu, ali e drugi, razli-
iti narodi zajedno u odnosu na njih, kao i druge vere u odnosu
na pravoslavlje, predstavljati veinu, to bi Srbiju moglo gurnuti u
krizu, kakvu je tokom rata doivela carska Rusija. U Nikoj dekla-
raciji nije bilo ni rei o unutranjem ureenju drave, zbog ega
je postojala opravdana bojazan da e Srbi, kao to su to uinili
nakon Balkanskih ratova s Vardarskom Makedonijom, aneksijom
(prisajedinjenjem, kako su govorili) samo proiriti svoju teritori-
ju. U ta se uputaju nije im bilo sasvim jasno, pa e srpski geograf
Jovan Cviji poetkom rata, regentu Aleksandru i predsedniku
vlade na mapi tek pokazati gde sve ive junoslovenski narodi, na
osnovu ega su zatim odredili svoje vojne ciljeve i u njih ukljui-
li i Slovence. U znatnoj meri, uz prigovore Nika Zupania, slove-
nakog etnografa koji je iveo u Beogradu i vodio tamonji muzej.
Kolebanje izmeu velikosrpskog programa, koga su zbog teri-
torijalnog preklapanja s jugoslovenskim, nazivali i malim i
175
velikim jugoslovenskim programom, trajalo je u srpskoj politici

do kraja rata. Pogotovo zato to raspad Austrougarske i nastanak
novih drava na njenoj teritoriji, sve do oktobra 1918. nije bio naro-
ito verovatan, odnosno bio je u suprotnosti s politikom drava
Antante, a mnogi srpski politiari nisu eleli da srpstvo podrede
jugoslovenstvu, pa su i kasnije to dvoje neprekidno izjednaavali.
Ako ostavimo po strani politiki podsticano neprijateljstvo
prema Srbiji na poetku Prvog svetskog rata (najpoznatija parola
je bila Srba na vrbe), moe se rei da su meu Slovencima pozi-
tivna junoslovenska oseanja izvesno bila prisutna, u najmanju
ruku od Balkanskih ratova dalje. Vodei slovenaki listovi su zbi-
vanja na frontovima detaljno pratili i, naroito tokom Prvog bal-
kanskog rata iskazivali simpatije za Srbe i Bugare (kojima su pri-
brojavali i Makedonce). U Drugom balkanskom ratu slovenaki
novinari stavili su se na stranu Bugara i bili kritini prema Srbiji, a
prvenstveno su alili to je prethodno saveznitvo bilo razvrgnuto.
Trei centar jugoslovenske ideje je, zbog ratne situacije, nasi-
lja i zabrane politikog delovanja u Austrougarskoj, predstavlja-
la politika emigraacija, prvenstveno hrvatski politiari iz Dal-
macije (dalmatinski i poslanik u dravnom veu dr Franjo Supi-
lo, dr Ante Trumbi, svetski poznati vajar Ivan Metrovi i dru-
gi). Ovi emigrantski politiari su osnovali Jugoslovenski odbor
u kome je bilo i nekoliko slovenakih politiara: Bogumil Vo-
njak, Gustav Gregorin, Josip Jedlovski (Jedlowsky), Niko Zupan-
i i Drago Marui. lanovi Odbora su nastojali da dobiju podr-
ku sila Antante i u tome su zbog linih veza bili dosta uspeni.
Nikola Pai je sredinom jula 1917 (tada je Srbija, zbog situaci-
je u Rusiji koja joj je bila glavna podrka, bila znatno oslabljena),
na Krfu sazvao konferenciju na kojoj su uestvovali srpska vlada
i Jugoslovenski odbor. Rezultat je bio takozvana Krfska deklara-
cija, usvojena 20. jula 1917. Prema Deklaraciji, nova jugosloven-
ska drava bi nastala na temelju samoopredeljenja, a ne aneksije,
ali bi bila ustavna monarhija s dinastijom Karaorevia. Zvala bi
176
se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, ustav bi bio donet kvalifi-

kovanom (apsolutnom) veinom u ustavotvornoj skuptini koja
bi bila izabrana na optim, neposrednim izborima. Odbor pod
vostvom Ante Trumbia tokom pregovaranja, zbog svoje slabo-
sti nije mogao afirmisati princip federativnosti. Drava bi se deli-
la po prirodnim, socijalnim i ekonomskim kriterijumima, a ne
po istorijskim i nacionalnim, iako se govorilo o ravnopravnosti
jezika, pisama i vera jugoslovenskih plemena. Krfska deklaraci-
ja je, u sutini bila politiki manifest i srpska vlada ju je tako i
tretirala (na primer, kasnije nije potovala zakljuke o usvajanju
ustava s kvalifikovanom veinom). Prema potrebi, kad joj je ilo
u korist (pitanje monarhije, centralistiko ureenje), davala joj je
karakter dravnopravnog akta. I u nastavku je srpska vlada nasto-
jala da Jugoslovenski odbor ne dobije ulogu meunarodno pri-
znatog subjekta. Njegova je uloga slabila, iako je i dalje uestvo-
vao u razgovorima o ujedinjenju, odranih od 6. do 9. novembra
1918. izmeu predstavnika Drave SHS i srpske vlade, u enevi.
Jedan od razloga za podcenjenu ulogu Odbora bila je i injenica
da Odbor nije kao i, na primer, ehoslovaki narodni odbor
formirao vlastite vojne jedinice.
Jugoslovenstvo je objektivno, bilo deo ireg i heterogenog
panslavizma, koji tokom poslednjih meseci postojanja Austrou-
garske nije vie imao uticaj na dogaaje u monarhiji. Svako je svo-
je nacionalno pitanje reavao po svome. Poslednji pokuaji dvora
i politike, koji su istina, bili svesni neophodnosti reavanja jugo-
slovenskog pitanja, bili su u tzv. Subdualistikoj situaciji, odnosno
posebno u autrijskom i u ugarskom delu monarhije, to je ina-
e, bio i zahtev ugarske vlade (koja je elela da proiri vlast na
Dalmaciju i na Bosnu i Hercegovinu). S takvim konceptom Maj-
ska deklaracija bi ostala neostvarena. Uprkos tome su austrijske
vlasti nastojale da ostave utisak, kako pokuavaju da monarhiju
preurede u savez federalnih drava, o emu su se planovi u razli-
itim listovima pojavili u avgustu 1918. Pod pritiskom nemakih
177
stranaka, vlasti su od te ideje odustale. Car Karlo je 11. oktobra

1918. odvojeno primio predsednike nacionalnih klubova. Koroe-
cu je ponudio da Juni Sloveni dobiju samostalnu dravnu jedini-
cu u okviru monarhije, ali bi Trst i Rijeka i saobraajne linije do
obe luke ostali pod nazorom zajednike drave. Koroec je istra-
jao na tome da Trst mora biti obuhvaen junoslovenskom dra-
vom. Karlo je neuspeno pokuao da igra i na katolianstvo. Koro-
ec mu je (navodno) u razgovoru rekao: Es ist yu spat, Ihre Mae-
stat! (Prekasno je, Vae Velianstvo!) I jo: Ovo to se dogodilo
je dovoljno za nae nepoverenje. A, Slovenci nee nikome za lju-
bav da poine samoubistvo. Koroevev utisak o razgovoru je bio
sledei: Moglo se videti da je car deprimiran, toliko da se granii-
lo s rezignacijom.
Jugoslovenska ideja je od leta 1917. u svesti slovenakih ljudi
postajala stvarnost. Meutim, odluka o dravno-pravnom pove-
zivanju izvan Austo-Ugarske, za slovenaku elitu nije bila laka.
Lojalnost monarhiji je za sve slojeve, kako za obine ljude, tako i
za obrazovane i, naroito za svetenstvo stoleima bilo neto to
se samopodrazumevalo. Od slovenskih naroda, po kulturi i men-
talitetu najsrodniji su im bili esi i Slovaci, ali su se oni odluili za
svoju dravu, s tim to su izmeu njih bili jo i Austrijnci. O Ju-
nim Slovenima politiari su imali idealizovanu predstavu, a istin-
ski su ih malo poznavali. Jo najvie opreza pobuivala je razlii-
tost religija. Kako e nama biti teko, ako dospemo pod pravoslav-
nog kralja, nakon to smo napustili katolikog cara! Deus miserea-
tur nostri! zapisao je knez i biskup Anton Bonaventura Jegli, 22.
novembra 1918. mada je kasnije priznao da nije video drugo ree-
nje, jer bi Slovenci bili ponemeni. Nepopustljivost i zagrienost
nemakih Austrijanaca prema Slovencima nije ostavljala velike
mogunosti. Isto je vailo i za Maare. Austrougarska se raspa-
la mimo volje i uticaja Slovenaca. Italijanska vojska je vrila pri-
tisak. Austrijski Nemci su traili ujedinjenje s Nemakom, to se
na kraja rata inilo kao realna opcija. A ni Maarima nije padalo
178
na pamet da se odreknu slovenake teritorije. Pretilo je komada-

nje. Slovenci su bili deo poraene drave, Srbija je bila u pobed-
nikom taboru. Austrijski car je primirje potpisao u noi izme-
u 2. i 3. novembra 1918, a stupilo je na snagu 4. novembra. Itali-
janske jedinice su na demarkacione linije, po Londonskom paktu,
postepeno stigle (ponegde pokuavajui i da je prekorae), ve do
19. novembra.
Slovenci su se od austrougarskog jugoslovenstva oprostili pos
redstvom jednomesene Drave Hrvata, Slovenaca i Srba i usko
ro nakon toga postali deo kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca,
kasnije Kraljevine Jugoslavije. U prelaznom periodu je na teritori-
ji Austrougarskih junih Slovena dolo do austrijsko-jugosloven-
skog dvovlaa koje se reavalo postepeno i na miran nain. Do
prelome zamene vlasti je dolo 29. oktobra 1918. kad je u Zagre-
bu hrvatski Sabor prekinuo dravnopravne veze s Austrougar-
skom, proglasio nitavnom hrvatsko-ugarsku nagodbu iz 1868.
godine i proglasio uspostavu Drave Slovenaca, Hrvata i Srba.
Sabor je priznao i Narodno vijee, najvie telo kratkotrajne dra-
ve Austrougarskih Junih Slovena kao najvie vlasti. Novoj dravi
su se jo istog dana, na masovnoj manifestaciji u Ljubljani, kojoj
je prisustvovalo oko 30.000 ljudi, prikljuili i Slovenci. Narodno
vee, politiko telo, nastalo u leto 1918. sastavljeno od predstavni-
ka svih slovenakih stranaka, nije usvojilo posebnu dravnoprav-
nu deklaraciju, ali se na javnoj manifestaciji 29. oktobra pridru-
ilo zakljucima hrvatskog Sabora i Narodnog vijea u Zagrebu.
Po miljenju istoriara i pravnika bive Jugoslavije (dr Ferdo uli-
novi, na primer), dravnopravni akt je nadometen pozivanjem
na zakljuak hrvatskog Sabora. Hrvati su odlukom Sabora objek-
tivno, imali vru pravnu podlogu od Slovenaca, ali to nije vai-
lo za Dalmaciju koja je bila austrijska pokrajina i hrvatsko-ugar-
ska nagodba je se nije ticala. U sluaju Dalmacije pozivali su se na
hrvatsko dravno pravo. Slovencima, bez vlastite dravne tradi-
cije je jo uvek ostajalo pozivanje na prirodno pravo, na stavove
179
Sjedinjenih Drava Amerike (tzv. Vilsonove take), i, ne na kra-

ju, i na pristanak Austrougarske da njeni narodi sami odluuju o
svojoj sudbini. Pravne osnove za nastanak Drave SHS, s obzirom
na to da je Austrougarskoj preostalo jo samo nekoliko dana ivo-
ta, a Drava SHS je bila samo prelazna tvorevina, su bile samo od
unutranjeg znaaja u unim meunacionalnim polemikama u
potonjoj Jugoslaviji.
Drava Slovenaca, Hrvata i Srba nije meunarodno bila pri-
znata i trajala je samo mesec dana. Bila je kratkotrajno i prela-
zno reenje, dok se Austrougarska raspadala. U tadanjim unu-
tranjim i spoljnopolitikim okolnostima nije imala velike an-
se da preivi. Meutim, inicirala je razmah do tada sputavanih i
ak zatiranih nacionalnih oseanja, Slovencima je dala prvu naci-
onalnu vladu (zvanino, vlada SHS u Ljubljani) i omoguila im
je oseaj da su dorasli dravnopravnim aktima, jer je slovena-
ka Narodna vlada na miran nain preuzimala poslove nekada-
njih austrijskih organa vlasti i reavala pitanja sukcesije. Povodom
granica, je, meutim, poelo spoticanje. Neodlunost i neinicija-
tivnost slovenake vlade ispravljali su pojedinci, pogotovo Rudolf
Maister koji je spasao Maribor i tajersku. Zbog kolebljive politike
i nedoreenih nadlenosti, vlada je esto bila u sporu s Narodnim
veem u Mariboru, kao i s drugim lokalnim narodnim veima.
Ujedinjenje Drave Slovenaca, Hrvata i Srba s Kraljevinom
Srbijom i drugim jugoslovenskim delovima u jedinstvenu dravu,
u jugoslovenskoj istoriografiji opisano je vrlo podrobno i s razli-
itih aspekata, pa to ovde neemo ponavljati. Podsetimo samo na
to, da se u poetku odvijalo na dva koloseka i, u kljunim trenu-
cima bez koordinacije. Dr Anton Koroec, delegati Drave SHS
i predstavnici Jugoslovenskog odbora su izmeu 6. i 9. novem-
bra 1918. u enevi pregovarali s predsednikom srpske vlade Niko-
lom Paiem i predstavnicima srpskih parlamentarnih stranaka.
Situacija je za predstavnike Drave SHS bila neugodna, drava
meunarodno nije bila priznata, a na njenu teritoriju su prodirale
180
italijanske jedinice. Uprkos nesrazmeri politike moi meu stra-

nama, zakljuen je sporazum koji je uvaavao ravnopravnost obe-
ju drava koje su se ujedinjavale (za crnogorski narod je, u odnosu
na ujedinjenje u enevskoj deklaraciji zapisano da im je otvoren
na bratski zagrljaj i da e sigurno pouriti da pozdravi i pridrui se
tom inu koji je uvek bio njegov najvei ideal). Sporazum je pred-
viao konfederalno ujedinjenje (iako taj izraz nije direktno kori-
en), do izbora ustavotvorne skuptine trebalo je da se usposta-
vi privremeno narodno predstavnitvo, sastavljeno na paritetnoj
osnovi od poslanika srpske Narodne skuptine i Narodnog vijea.
Ustav je trebalo da bude donet s kvalifikovanom (dvotreinskom)
veinom. U Srbiji je enevska deklaracija ocenjena kao uvreda
srpskog oruja, a deklaraciju nisu priznali ni regent Aleksandar, ni
srpska vlada. Pai je, nekoliko dana nakon potpisa poruio pred-
stavnicima Narodnog vijea i Jugoslovenskog odbora, Koroecu i
Trumbiu da je, zbog pritisaka kod kue primoran da se povue i
da je dogovor nevaei.
Istovremeno se u Narodnom vijeu u Zagrebu posebno pod
pritiskom Austrougarskih Srba odvijala konfuzna rasprava o
tome, kako se ujediniti sa Srbijom (Vojvodina je to ve bila ui-
nila sama, neposredno). Razlikovali su se i pogledi na formiranje
jednog, jugoslovenskog naroda. Kulturni odsek Narodnog vea
je, nakon razliitih miljenja svojih lanova tokom rasprave 16. i
18. novembra predloilo rezoluciju koja se zalagala za nacional-
nu individualnost i politiku autonomiju: Slovenaki deo jugoslo-
venskog naroda razvio se i jeziki samostalno, tako da je slovena-
ki jezik nosilac te duhovne sadrine, a da je najblii srodnik srpsko-
hrvatski jezik, danas organizam za sebe i da je na podruju slove-
nakog knjievnog jezika za sada mogue uspelno kulturno delo-
vanje samo na tom jeziku. Rezoluciju nisu potpisali kulturni rad-
nici liberalne orijentacije, koji su se, slino kao liberalna stran-
ka s Izjavom drutvenih radnika, zauzeli za jugoslovenski uni-
tarizam. Najjaa Slovenska ljudska stranka (Slovenaka narodna
181
stranka) je istina, zagovarala autonomizam, ali je zbog odsutnosti

Koroeca bila bez pravog vostva i (nalik na ukupnu slovenaka
politika) konfuzna.
Jugoslovensko dravno ujedinjenje je, kao to je poznato, obav-
ljeno 1. decembra 1918. na posebnoj ceremoniji. Delegacija Narod-
nog vijea je prispela u Zemun 27. novembra, a u Beograd, gde je
bila smetena u najboljem hotelu, Grand, sledeeg dana. Bili su
primljeni sveano, s izvoenjem sve tri himne, slovenake, hrvat-
ske i srpske (Naprej, zastave slave, Lijepa naa i Boe pravde), a
na kui regenta Aleksandra bile su okaene sve tri zastave. Tokom
ceremonije se najpre delegacija Narodnog vijea obratila regentu
Aleksandru s tzv. Adresom. U njoj je pisalo da su Slovenci, Hrvati
i Srbi iz Austo-Ugarske izveli prevrat, privremeno formirali neza-
visnu, narodnu dravu i ve 19. oktobra izrazili elju za ujedinje-
njem sa Srbijom i Crnom Gorom u jedinstvenu narodnu dravu
Srba, Hrvata i Slovenaca, koja bi obuhvatala svu neprekinutu etno-
grafsku teritoriju Junih Slovena. Narodno vijee je 24. novembra
odluilo da proglasi ujedinjenje Drave Slovenaca, Hrvata i Srba
sa Srbijom i Crnom Gorom u jedinstvenu dravu i izabralo dele-
gaciju, koja stupa pred Vae Kraljevo Velianstvo, da Vam zvani-
no i u sveanoj formi saopti tu odluku. U nastavku Adrese stoji
da se monarhija s kraljem Petrom i regentom Aleksandrom pri-
hvata kao oblik vladavine bez uslovljavanja, da e o njoj odlui-
vati ustavotvorna skuptina, a isto je tako bezuslovno prihvae-
na jedinstvena drava, odnosno centralistiki oblik vladavine.
To je kasnije izazvalo brojne kritike na raun delegacije. Kritike
su, meutim, bile delimino opravdane, jer je Narodno vijee bilo
podeljeno i nije znalo kako da se ponaa, pa je tu svoju nesigur-
nost prenelo na delegaciju. Bez obzira na nain ujedinjenja i kasni-
je nezadovoljstvo s Kraljevinom SHS i potom, Kraljevinom Jugo-
slavijom, Slovenci su ujedinjenje prihvatali kao neophodni tit
od germanskog i romanskog pritiska. Regent je u svom odgovo-
ru (Proklamacija osnivanja Kraljevine SHS) u prepotentnom stilu,
182
pozivajui se na dela svojih predaka i srpskog naroda, prihvatio

Adresu delegacije Narodnog vijea i izjavio: U ime Njegovog veli-
anstva kralja Petra I proglaavam ujedinjenje Srbije s pokrajina-
ma nezavisne drave Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstvenu Kra-
ljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Pri tome je jo posebno naglasio
dravno jedinstvo, njen centralistiki i monarhistiki oblik, kao,
samu po sebi razumljivu injenicu. U skladu s naelom kompro-
misnog unitarizma nova drava je trebalo da bude ustavna, parla-
mentarna i demokratska drava troimenog naroda s dinastijom
Karaorevia na elu. Regentov in kojim je de facto prestala
da postoji i Kraljevina Srbija je 29. decembra naknadno potvrdi-
la i srpska skuptina. Prva vlada (trajala je do avgusta 1919) je ime-
novana 20. decembra 1918, vodio ju je Proti, a u njoj su bile zastu-
pljene sve znaajnije stranke novonastale drave. Anton Koroec
je postao njen potpredsednik, Ante Trumbi, ministar spoljnih
poslova, a Svetozar Pribievi, najzasluniji preanski politiar
za brzo i centralistiko ujedinjenje, ministar unutranjih poslova
(pokrajine bive Austo-Ugarske preko Save, Drine i Dunava, Srbi
su oznaavali kao preanske). Reorganizovana je i vojska u koju
je bilo regrutovano oko 140.000 ljudi, 2550 Austrougarskih ofici-
ra i stotinak crnogorskih oficira, pri emu su regent Aleksandar i
srpski politiari brino pazili da najvie poloaje i uopte domina-
ciju u vojsci sauvaju srpski oficiri.
Nakon dugih i vatrenih polemika zapoetih ve na Krfu izme-
u Jugoslovenskog odbora i srpske vlade i nastavljenih nakon for-
miranja zajednike vlade, 1. marta 1919. ustanovljeno je privreme-
no narodno predstavnitvo (privremena skuptina), koje je bilo
aktivno do 28. novembra 1920, kad ga je regent raspustio, odno-
sno, s prekidima trajalo je dvadesetak meseci, a stvarno bilo aktiv-
no oko esnaest. U privremenom narodnom predstavnitvu je
bilo ukupno 296 lanova, od toga je Srbija imala 84, Hrvatska 62,
Slovenija 32, Dalmacija 12, Bosna i Hercegovina 42, Crna Gora 12,
Makedonija 24, Istra 4, i Vojvodina 24. Narodno predstavnitvo je
183
donelo mali broj zakona, ak se i budet uglavnom usvajao vladi-

nim uredbama. Ipak, narodnom predstavnitvu je polo za rukom
da odbaci dva monarhistikpo-centralistika predloga ustava, koji
se istina, nisu mnogo razlikovala od kasnije prihvaenog Vidov-
danskog, tako da je re bila samo o odgaanju neizbenog.
Sile Antante, ukljuujui i SAD su novu dravu priznale tek
sredinom 1919. godine, kad je trebalo potpisati mirovni ugovor s
Nemakom, brojne drave i kasnije, a do tada su uvaavali Srbi-
ju kao subjekat u meunarodnim odnosima. I na mirovnoj kon-
ferenciji u Parizu je jugoslovenska delagacija zvanino bila dele-
gacija Kraljevine Srbije, iako se uporno samodeklarisala kao dele-
gacije Kraljevine SHS, pa su je neke vodee sile Antante (ne, i Ita-
lija!) ispotiha tako i priznavale. Takoe, mnogi srpski politiari
su govorili kako je prvodecembarski akt samo pridruivanje pre-
anskih pokrajina Srbiji. Na unutranjem planu nijedan organ,
s izuzetkom srpske skuptine prvodecembarsko ujedinjenje nije
posebno ratifikovao, ni hrvatski Sabor, ni Narodno vijee u Zagre-
bu (koje se 3. decembra raspustilo, a administrativne poslove pre-
nelo na predsednitvo koje je trebalo da deluje do formiranja
zajednike vlade), niti pak, Narodno vee u Ljubljani. Zbog cen-
tralistike prirode, prvodecembarsko ujedinjenje je prihvatano s
meovitim oseanjima, s razliitim stavovima stranaka i grupa,
kao i vienijih pojedinaca.
Raspadom Austrougarske monarhije, 1919. godine, Slovenci
su se nali podeljeni u etiri drave. Nakon odreivanja drav-
nih granica Kraljevine SHS, jugoslovenski deo Slovenije prostirao
se na 16.197 kvadratnih kilometara (a bio je podeljen na ljubljan-
sku i mariborsku oblast), a nakon upravne podele drave tridese-
tih godina, slovenaka teritorija u Jugoslaviji (zajedno s Dravskom
banovinom) zauzimala je 15.849. Izvan granica tadanje Slovenije
ivela je gotovo treina Slovenaca. Za slovenaku nacionalnu celo-
vitost to je predstavljalo teak udarac. Najvei broj Slovenaca je (na
osnovu tzv. Londonskog pakta iz 1915. godine i, potom Rapalskog
184
ugovora iz 1920. godine) ostao u Italiji, vie od njih 378.234. U

Austriji ih je u junoj i istonoj Korukoj, u Celovcu i okolini,
iznad Vrbovskog jezera, u Beljaku i okolini, kao i u Ziljskoj doli-
ni ostalo je blizu 100.000. Malih delova slovenakog naroda bilo
je jo i u graninim podrujima tajerske izmeu Kozjaka i Rad-
gone. U Kraljevini Maarskoj je, na osnovu popisa stanovnitva iz
1920. godine, ostalo 6087 Slovenaca u Porablju nad Monotrom.
U inostranstvu je takoe bilo mnogo iseljenika (oko 373.000).
S Kraljevinom SHS Slovenci su dobili nov dravni i politiki
sistem, a kroili su takoe, u znatno drugaije misaono u kultur-
no okruenje u odnosu na ono na koje su bili navikli. Centrali-
stiko ureenje i relativno nizak postotak stanovnitva u zajedni-
koj dravi (osam odsto), kao i nesaglasnosti, suprotnosti, sporo-
vi i meusobno neprijateljstvo u slovenakoj politici, onemogui-
li su vei uticaj na zajedniku dravnu politiku. Uticaj se u osno-
vi (uz izuzetak perioda kraljeve diktature) zasnivao na tome da su
bili jeziak na vagi u srpsko-hrvatskim sporovima, na tzv. sitni-
arskoj politici, odnosno povezivanju s dvorom i srpskim centra-
listikim strankama. Tek uoi poetka rata u Evropi, nakon spo-
razuma Cvetkovi-Maek, ta je politika, iji je nosilac bio Koro-
ec, izgubila uticaj. Koroec je u tajnosti poeo da trai kontakte
s nacistima, to su nakon njegove smrti, u decembru 1940. nasta-
vili njegovi naslednici. Cilj je bio da se jo pre napada na Jugosla-
viju, po uzoru na Slovaku dobije nemaki protektorat za Slove-
niju, bilo samostalno, bilo zajedno s Hrvatima. Osnovna podela
na tri politika bloka: konzervativno-hrianski, liberalni i soci-
jalistiki je svo vreme u meuratnom periodu opstala, ali je unu-
tar blokova dolazilo do novih cepanja, posledino i do nastaja-
nja novih stranaka. U sutini, politika opredeljenost Slovenaca
u Kraljevini SHS, odnosno Kraljevini Jugoslaviji (kako pokazuju
izborni rezultati), do uvoenja diktature 1929. ostala je istovetna
onoj iz poslednje decenije u Austrougarskoj. Apsolutnu veinu je
sve vreme imala katolika Slovenaka narodna stranka. Izuzetak
185
je predstavljala samo 1920. godina s usponom komunista, to je

bila posledica socijalnih i politikih procesa na kraju svetskog
rata, a delimino i uticaja novog politikog prostora, koji je done-
kle osnaio i unitarno opredeljene liberale (istina, tada podeljene
na dve stranke). Politika struktura se bitno poela menjati nakon
1929. godine, kad je diktatura zabranila stranke pojedinih jugoslo-
venskih naroda. U iznuenom politikom mrtvilu, velike stranke
su poele da se usitnjavaju na brojne manje grupe i pokrete, nasta-
jale su i nove neformalne veze. Zbog ideolokih i verskih razlo-
ga jaale su suprotnosti izmeu stranaka i grupa, a polarizaciji je
doprinosilo traenje izlaza iz ekonomske krize (privlanost sov-
jetskog kolektivizma, na jednoj, i faistikog korporativizma, na
druoj strani), a u fokus je, zbog ugroenosti, dolazilo nacionalno
pitanje. Graanske stranke su gubile na znaaju i ugledu, a levi-
ca je jaala, alternativni oblici politikog delovanja nastojali su
da se afirmiu (povezivanje na antifaistikoj i narodnofrontov-
skoj osnovi). Ali se, o relativnoj, a uz to i prvenstveno stranakoj
demokratiji, moe govoriti samo do 1928. godine. Izmeu osta-
log, u kraljevini, ene nisu imale pravo glasa. Izborni rezultati isto
tako nisu imali znaaj za stranke, jer je vladanje zavisilo od koali-
cija na jugoslovenskom nivou i obe najmonije stranke, katolika
i liberalna su u, razliitim koalicijama i vremenskim periodima,
vladale, svaka ponaosob, priblino polovinu perioda izmeu dva
rata, iako su, inae slabi liberali dosezali jedva 20 osto glasova. Od
1935. godine do poetka rata je bez prekida vladala SLS, koja je tri-
desetih godina postala deo Jugoslovenske narodne stranke, odno-
sno Jugoslovenske radikalne zajednice.
Slovenci su ekonomski u kraljevini profitirali uprkos periodi-
ma krize (poljoprivreda je bila izuzetak) i, takoe s raznim for-
mama nacionalizacije nemake imovine, postavili temelj nacio-
nalne ekonomije. Na ekonomsku politiku su mogli da utiu bitno
vie nego u prethodnoj monarhiji, koja je bila izdeljena na nacio-
nalno meovite istorijske drave, meu kojima su Slovenci imali
186
veinu jedino u Kranjskoj. Iako su poluge politike moi, s kojom

se u Jugoslaviji regulisala privreda, bili preteno u srpskim ruka-
ma, slovenakoj privredi su koristile prednosti razvijenijeg dela
zemlje, obrazovana radna snaga, razvijena saobraajna infra-
struktura i visoke zatitne carine. Zbog toga su se razvijale prven-
stveno, preraivaka, tekstilna i sline industrije, na ta su uticale
povoljne cene sirovina i veliko neprobirljivo trite.
Najvei dobici su bili u sferi opstanka naroda i jezika, kao i
razvoja kolstva i kulture. Celokupno kostvo je bilo slovenizira-
no, osnovan je univerzitet, kao i niz kulturnih institucija. To je bilo
utoliko znaajnije, jer su manjine u susednim dravama bile pod-
vrgnute prisilnoj asimilaciji, politikom i sudskom progonu, plan-
skom ekonomskom osiromaenju, kao i masovnim migracijama.
AVNOJEVSKA JUGOSLAVIJA
Koncipiranje i formiranje Slovenije u drugoj, federalnoj (avnoj-
skoj), socijalistikoj Jugoslaviji vie nije bilo u rukama svetenstva
i katolikih politiara, ve komunista koji su ve u aprilu 1941,
nakon napada i komadanja Jugoslavije, osnovali (u poetku, koa-
licionu) Osvobodilnu frontu (Oslobodilaki front). Fronta se ve
u septembru 1941. odluila za prikljuenje jugoslovenskom oslo-
bodilakom pokretu pod vostvom Josipa Broza Tita i za novu,
federativnu (kasnije preimenovanu u avnojevsku) Jugoslaviju.
Osvobodilna fronta je tokom rata sistematski izgraivala i slove-
naku dravnost i narodnu vlast. Kljuni dogaaj u tom procesu
je bilo Vee poslanika slovenakog naroda u Koevju, u oktobru
1943, koje je izabralo prvi parlament u slovenakoj istoriji, Slo-
venaki narodnooslobodilaki odbor (SNOO) SNOO se izja-
snio za novu, demokratsku Jugoslaviju s republikanskim oblikom
vladavine, te sa svojim zakljucima promenio poloaj Slovenije u
Jugoslaviji od statusa administrativne jedinice (Dravske banovi-
ne) u dravnopravni (federalni) status. Nakon Drugog zasedanja
Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije (AVNOJ)
187
u novembru 1943. godine, u Jajcu, koje se definitivno izjasnilo

za federativnu Jugoslaviju, SNOO se preimenovao u Slovenako
narodnooslobodilako vee (Slovenski narodnooslvobodilni svet
SNOS) (zasedanje SNOO u rnomlju, u februaru 1944) koje je,
do rasputanja u septembru 1946. delovalo kao slovenaki parla-
ment. U maju 1945 je SNOO takoe, imenovao slovenaku narod-
nu vladu. Nakon toga je SNOS rasputeno, njegovo predsednitvo
(prezidijum) je organizovalo izbore za ustavotvornu skuptinu, a
po konstituisanju skuptine, poetkom 1947. godine donet je prvi
ustav u slovenakoj istoriji. Na taj nain je na formalnom nivou
garantovan kontinuitet narodne vlasti. Pri ureivanju meunaci-
onalnih odnosa se potovala teza o reavanju nacionalnog pita-
nja u kontekstu klasnog pitanja. To je imalo niz posledica, tako-
e i (ponovo) centralistiko ureenje, koje se poelo labaviti tek
ezdesetih godina. Bez obzira na sve, moe se rei da su Slovenci
u avnojevskoj Jugoslaviji dosegli i razvili svoju republiku drav-
nost od deklarativne, a ustavno zapisanog prava na samooprede-
ljenje, ukljuujui i pravo na otcepljenje, iz 1946/47. godine, do,
praktino konfederalnog statusa, po ustavu iz 1974. godine. Slove-
naki politiari, posebno Edvard Kardelj, su tokom svih poslerat-
nih decenija bili meu onima koji su presudno odluivali o konci-
piranju jugoslovenskog ustavnog i politikog ureenja.
Meunacionalni konflikti i zamerke na raun slovenakog
separatizma su objektivno, bili konstanta politikih zbivanja od
kraja pedesetih godina nadalje. Tokom ezdesetih su, s prizna-
njem da jugoslovenski socijalizam nije jednom zauvek reio naci-
onalno pitanje (Kongres SKJ, 1964), postali i javni. Razlike u shva-
tanju Jugoslavije je, u vezi sa slovenakim stavovima, ve ezde-
setih godina opisao srpski knjievnik Dobrica osi: ili savez
samostalnih drava ili unitarna drava, koja bi vremenom posta-
la i etnonacionalna, s veinskim, jugoslovenskim narodom. Kad
je 1980. umro Josip Broz Tito (glavni integrativni faktor Jugo-
slavije, uz SKJ i JNA), Jugoslavija je potonula u period agonije i
188
meusobnih optuivanja za iskoriavanje i istorijske neprav-

de koje su se dogodile pojedinim narodima, a poinili su ih dru-
gi (narodi). Kulturne i ekonomske razlike (7:1 izmeu Slovenije i
Kosova), nedovoljno meusobno poznavanje i stereotipne pred-
stave jednih o drugima su, uprkos viedecenijskom zajednikom
ivotu poele naglo da rastu. Informativni sistemi su funkcionisali
prvenstveno unutar republika. Slovenci su na Jugoslaviju sve vie
gledali s pomeanim oseanjima. To je bilo uslovljeno ekonom-
skom krizom, nestankom straha od nekadanjih monih nepri-
jatelja (Nemci i Italijani) i porastom straha od agresivne srpske
politike, a, iako ne i poslednje, i generacijskim razlikama. Slove-
naki su se stavovi, s porastom jugoslovenske krize, homogenizi-
rali. Oseaj da Slovenija zaostaje bio je sve snaniji, jer je, prema
podacima s kojima su vlasti raspolagale, kupovna mo Slovenaca,
koja je sredinom sedamdesetih iznosila 80 odsto kupovne moi
Austrijanaca, sredinom osamdesetih pala na 45 odsto. Homogeni-
zaciji Slovenaca doprinosila je takoe, tendencioznost medijskog
izvetavanja u drugim republikama, kao i zavist, jer je ekonomska
situacija u Sloveniji bila bolja nego u drugim federalnim jedinica-
ma. Slovenci su u kriznim trenucima imali i bolje organizovano
snabdevanje, kao i mogunost kupovanja u bliskom inostranstvu.
Poele su se formirati i tzv. autohtone teorije, po kojima Slovenci
nisu Juni Sloveni, ve starosedeoci, Etrurani, Veneti i sl, jaalo
je i isticanje tzv. srednjeevropskog identiteta.
Odnos slovenakih vlasti prema federaciji u prvoj polovi-
ni osamdesetih je bila tiha, zagriljiva i uglavnom, jalova bitka s
rastuom centralizacijom koja je podseala na pedesete i ezde-
sete godine. Starija generacija, prvenstveno partizanska je pre-
ma Jugoslaviji gajila emotivan odnos, to naroito vai za politi-
are koji su uestvovali u njenom stvaranju. Iako su istrajno bra-
nili slovenake interese, slovenaku budunost nisu mogli zami-
sliti izvan Jugoslavije (o njihovim stavovima su, naroito srpski
mediji i politiari kreirali potpuno drugaiji utisak i, proglaavali
189
ih separatistima). I vienje generacije roene tokom rata i nepo-

sredno nakon njega, nije se bitno razlikovalo. To verovanje se (bez
obzira na neke ranije dileme) konano prelomilo krajem osamde-
setih i poetkom devedesetih godina.
Za mlae generacije je u osamdesetim godinama jugosloven-
ska svest funkcionisala jo samo kad je re o sportu (prvenstve-
no fudbal i koarka) i jugoslovenskoj rok muzici. Za omladinski
deo stanovnitva glavno jugoslovensko iskuenje je bilo sluenje
vojske. Tradicionalne kolske ekskurzije i maturska putovanja po
Jugoslaviji, preorijentisana su na Zapad, veina generacije koja je
stasavala nikad nije videla svoj glavni grad, a prema Beogradu kao
centru nije imala nikakv odnos, niti bi na slici prepoznala zgra-
du jugoslovenske skuptine. I vrednosti su bile potpuno razliite.
Kod Slovenaca je (bez obzira o kojoj je generaciji re) preovlada-
vao ekonomski egoizam (kako su im esto prigovarali), orijenta-
cija na Zapad, potroaka groznica i elja za modernizacijom, koja
bi Sloveniju to pre uinila postindustrijskim drutvom i izjedna-
ila je s razvijenim evropskim zemljama. Nacionalizam je (osim
za deo intelektualaca i, kasnije i politiara, predstavljao vrednost
po sebi) proizlazio prvenstveno iz spoznaje da Jugoslavija posta-
je konica za slovenake razvojne ambicije. Poznate stereotipe o
slovenakoj superiornosti u Jugoslaviji, isticanje ekonomske efi-
kasnosti i standarda, razlici u odnosu na balkanski jug, marlji-
vosti, skromnosti, austrougarske srednjeevropske tradicije, meu
Slovencima su jaali i napisi u inostranim medijima, koji su, s
produbljivanjem jugoslovenske krize postajali sve uestaliji. Slo-
venake ambicije iako u javnosti ne preterano isticane su bile
jasne: ostati najjai privredni faktor u Jugoslaviji, koristiti pred-
nosti koje nudi, a istovremeno poveavati konkurentnost na kapi-
talistikim tritima, posebno susednih drava. Slovenija je svoje
uloge i znaaja u Jugoslaviji, interno bila veoma svesna i pokua-
vala je da ih maksimalo koristi, odnosno, da u svakodnevnim eko-
nomskim procesima kompenzira ono to joj je federacija uzimala
190
administrativnim putem. Poveanjem sumnje da li je (u meu-

narodnim krugovima veoma uticajna) Jugoslavija odista spre-
mna da se prikljui evropskim integracijama, koje su za Sloveniju
bile od vitalnog znaaja, poveavala se i dilema o smislenosti nje-
nog opstanka u nepromenjenom obliku. Iako slovenaka zvani-
na politika ideoloki nije bila drugaija od jugoslovenske, pokazi-
vala je bitno vie pragmatizma i, naroito u ekonomskoj sferi nije
imala predrasude ili rezerve u vezi s otvaranjem prema Zapadu.
U unutranjim jugoslovenskim odnosima, bila je sve manje imu-
na i na nacionalizam. Nacionalizam je imao uzroke u rastuoj kri-
zi, a usmeren je bio prvenstveno protiv doseljenika s juga (june
brae, kako su im ljudi podsmeljivo govorili). Tome je u znatnoj
meri doprinosilo i sve ee medijsko proglaavanje Slovenije za
deurnog krivca u Jugoslaviji.
Slovenaka politika prema centru u periodu nakon Titove smr-
ti do druge polovine osamdesetih godina, moe se oznaiti kao
defanzivna, skoncentrisana prvenstveno na ouvanje onog to je
postignuto. Na ekonomskom planu re je o prilino jasnom sta-
vu razvijene republike koja se opire zahtevima za socijalizacijom
dugova, uplatama u tzv. fond uzajamnosti i solidarnosti koga su za
pokrivanje gubitaka upotrebljavale prvenstveno druge republike,
poveanju pomoi za nerazvijene, poveanju davanja za savezni
budet, poveanju postotka direktnih izvora u finasiranju fede-
racije na tetu kotizacije i, uopte centralizaciji ovlaenja, kao i
raznim merama zbog ekonomske krize koje su uvodile admini-
strativnu podelu dobara, slino onom nakon zavretka Drugog
svetskog rata (meu brojnim antikriznim predlozima je, na pri-
mer, bio i onaj da se za celu Jugoslaviju jedinstveno uredi proi-
zvodnja hleba). Na podroju funkcionisanja federacije je taj otpor
tenjama za promenu ustavnog ureenja, za ujednaavanje nekih
znaajnih segmenata drutva kao to su obrazovanje (otpor povo-
dom pitanja tzv. zajednikih programskih jezgara, otpor su pru-
ili kulturnjaci, a politika ih je sa zakanjenje podrala), nauka
191
i veliki infrastrukturni sistemi (pota, eleznica, elektroenerget-

ski sistem), koji su navodno bili neefikasni zbog razbijenosti po
republikama. Jedna od taaka na kojoj je Slovenija ostala nemona,
bilo je poveavanje birokratskog aparata, koji je koristio politike
blokade u jugoslovenskim politikim organima za jaanje svojih
nadlenosti i moi. Na podruju spoljne politike to je bila tenja
da se Slovenija izbori za vie mogunosti neposrednih kontakata
(to je prvenstveno, bio njen ekonomski interes), ravnopravniju
zastupljenost u diplomatiji, kao i za jeziku ravnopravnost.
U drugoj polovini osamdesetih godina odnos prema federa-
ciji se formirao u okviru postepenog menjanja politikih odno-
sa izmeu vlasti i opozicije koja je bila u zametku. Pitanje budu-
eg poloaja slovenakog naroda dolo je u iu rasprava na
knjievnim i drugim tribinama, s izlaskom 57. broja Nove revi-
je, 1987. godine, kao i s ustavnim raspravama. Rasprave su ima-
le zajedniku crvenu nit: slovenaki narod se mora konstituisa-
ti u naciju, odnosno dosei svoju dravnost s izvornim suvereni-
tetom koji nee biti podreen jugoslovenskom; istovremeno tre-
ba uspostaviti nov pravni poredak koji bi omoguio demokrat-
sko izraavanje volje graana (zahtev za oduzimanja tutorstva
Savezu komunista Slovenije nad slovenakim narodom i zahtev
za uvoenje politikog pluralizma). Postepeno su ideje, iznete u
Reviji, postale sastavni deo zvanine politike, koja se 1989. godi-
ne, pod reformatorskim Milanom Kuanom odluila na odstu-
panje s vlasti, odnosno na odmeravanje na viestranakim izbori-
ma. Sa irenjem demokratskog prostora, izuzetno se poveao uti-
caj javnosti, jaala je i uloga skuptine, jer su delegati nastupali sve
samostalnije.
Na slovenaki odnos prema federaciji je krajem osamdesetih
godina odluujui uticaj imao spor sa, tada najmonijom fede-
ralnom institucijom JNA, koja nije skrivala nameru da u Slo-
veniji uvede vanredno stanje i ukloni, po njenom miljenju, naci-
onalistiko rukovodstvo. Spor je masovni odziv dobio tokom
192
procesa protiv etvorice (troje novinara Mladine i vojni podo-

ficir), koga je, zbog navodnog odavanja vojne tajne, krajem jula i
poetkom avgusta 1988. JNA priredila pred vojnim sudom u Lju-
bljani. Suenje je celu Sloveniju diglo na noge, izazvalo masovne
proteste i osnivanje Odbora za zatitu ljudskih prava koji na kra-
ju nije postao (onako kao HDZ u Hrvatskoj) najvea opoziciona
snaga, ve se nakon zavretka suenja ispotiha raspao.
Pitanje politikog ureenja i pitanje poloaja Slovenije u Jugo-
slaviji su se u tom trenutku spojila na problemu ustavnog ure-
enja. Ustav je postao glavno polje nadmetanja izmeu socijali-
stikih vlasti i dela kritiki raspoloene strune javnosti. Protiv
amandmana na savezni ustav je 1987. godine najpre istupilo Dru-
tvo slovenakih knjievnika. Pravni strunjaci iz opozicije su oce-
njivali da promene vode veoj unitarnosti. Ustavne promene, po
miljenju opozicije, ne bi smele da idu u smeru vee centralizaci-
je, nego vee samostalnosti republika (konfederacija), oslobaa-
nju privatnog preduzetnitva, ukidanju monopolske uloge SKJ i
uvoenju politikog pluralizma (neposredni izbori s vie kandi-
data). Slovenako rukovodstvo je uspelo da utie na popravlja-
nje nekih amandmana koje je Savezno vee Skuptine SFRJ usvo-
jilo u oktobru 1988, ali su i slovenaki pristae amandmana pri-
znavali da su kritike na raun centralizacije, opravdane. Istovre-
meno s raspravom o amandmanima na savezni ustav, poelo se
postavljati i pitanje promene slovenakog ustava. Predlozi aman-
dmana na slovenaki ustav su stavljeni na javnu raspravu u pro-
lee 1989. nakon to su u Srbiji, promenom njenog ustava, odu-
zete pokrajinske nadlenosti Kosovu i Vojvodini (ime je ustav-
nom poretku Jugoslavije i formalno doao kraj). Slovenaki ustav-
ni amandmani (jaali su slovenaku suverenost i zabranjivali uvo-
enje vanrednog stanja bez saglasnosti slovenake skuptine) su
u svim organima saveznog rukovostva, kao i u vodstvu SKJ, nai-
li na otro protivljenje. elelo se da se njihovo usvajanje sprei na
svaki nain, ponovo su se pojavile pretnje o uvoenju vanrednog
193
stanja u Sloveniji, o emu su se dogovorili Miloevi i vrh JNA,

ali se tadanji ministar odbrane Veljko Kadijevi predomislio u
poslednjem trenutku. Kritikovani ili potpuno odbacivani su bili
prvenstveno oni amandmani koji govore o pravu na samooprede-
ljenje, ocepljenje i udruivanje, i amandmani o ekonomskoj suve-
renosti i nadlenosti federacije na slovenakoj teritoriji. Slovena-
ki sutinski argumenti i pozivanje na to da je Srbija, jo u febru-
aru promenila jugoslovenski ustavni poredak i tada zahtevala da
se druge republike ne meaju u njene unutranje stvari, nisu pri-
hvaeni. Protiv amandmana su se izjasnili svi federalni organi, a
najavljeni su vozovi demonstranata iz drugih delova Jugoslavi-
je koji bi doli u Sloveniju. Kako blokada prihvatanja amandma-
na nije uspela, u Miloevievom bloku protiv slovenakog ruko-
vodstva su pokuali da organizuju tzv. antibirokratsku revoluciju,
pomou koje je ve bilo srueno rukovodstvo u Vojvodini i Crnoj
Gori. Organizacija mitinga u Ljubljani je istina, planirana u vie
navrata, prvi put na mitingakom talasu u leto i jesen 1988, ali je u
to vreme organizacija iziskivala vee pripreme, a organizatorima
je primarni cilj bio disciplinovanje srpskih teritorija. Ponovo je
pokuano 1. decembra 1989. kao odgovor na usvojene amandma-
ne, ali su se slovenake vlasti tome odluno suprotstavile (ak i po
cenu eventualnog sukoba i prolivanja krvi).
U poslednjem periodu trajanja Jugoslavije, dravu je, s koncep-
tom modernog socijalizma pokuala da spase vlada Ante Mar-
kovia koji je rukovoenje njome preuzeo nekoliko meseci nakon
kolektivne ostavke (prve u istoriji socijalistike jugoslavije) vla-
de Branka Mikulia 30. decembra 1988. U Sloveniji je, na Mar-
koviev program bilo mnogo primedbi na svim nivoima, naro-
ito kad je re o koncentraciji nadlenosti u Saveznom izvrnom
veu (SIV) i Narodnoj banci Jugoslavije. U programu se takoe,
prepoznavala i mogunost za organizovanu, namernu i plansku
preraspodelu svih unutranjih i jo veeg (dodatnog) dela spolj-
nih dugova. Bilo je jasno da se dugovi od stvarnih dunika ne
194
mogu naplatiti, pa e najvei teret nositi plateno sposobni, odno-

sno razijeniji delovi zemlje. Uprkos svim primedbama, slovena-
ka skuptina je Markoviev program usvojila. S podrkom Marko-
vievom programu je neko vreme, uprkos rezervama nakon prvih
viestranakih izbora, u aprilu 1990. na kojima je tesnom veinom
pobedila opozicija, nastavila i nova vlada. Ekonomska situacija se
brzo poela pogoravati, devizno trite je ve u jesen 1990. pre-
stalo da funkcionie (vlada je najpre ograniila kupovinu deviza, a
potom je i ukinula). Od oktobra 1990. slovenaka vlada je presta-
la da podrava Markoviev program, odnosno nastojala je da ga
izbegne. Kljua taka spora, kao i esto u istoriji, postale su carine.
Carinska sluba je, uz JNA, bila i jedina institucija pod jurisdikci-
jom federacije, ali su je slovenaki carinici poeli izigravati s pri-
premljenim bilansima. Slovenaka vlast je u Beogradu Markovi-
u, istina obeavala da e carine plaati u skladu s naelom kotiza-
cije, ali je i to izbegavala (slino su se ponaale i druge republike).
RAZLAZ
Nakon to je u Sloveniji, kao prvoj republici koja je sprovela
viestranake izbore, vlast preuzela opozicija (Demos), u odno-
su prema Jugoslaviji se formirao stav da federacija ne moe biti
ravnopravan partner za pregovore, ve su to samo narodi koji su
Jugoslaviju stvorili i koji se moraju u skladu s naelom izvor-
ne suverenosti sami meusobno dogovoriti ta e biti ubudu-
e. Do razgovora s federalnim organima, u prvom redu s Marko-
viem, dolo je tek nekoliko sedmica pre osamostaljenja. Marko-
vi je (ukljuujui i posete Sloveniji) pokuao da ubedi slovena-
ko rukovodstvo da odustane od planova o osamostaljenju, ali nije
bio spreman da se odrekne nadlenosti koje je federacija jo ima-
la. Poetkom 1991. godine (Jugoslavija se do tada ekonomski, zbog
srpskog upada u monetarni sistem i iz drugih razloga, praktino
ve raspala), Slovenija je obavila razgovore s predstavnicima svih
republika i upoznala ih je s odlukom o osamostaljivanju. Odluku
195
se temeljila na referendumu, sprovedenom 23. decembra 1990.

Na glasanje je izalo 93,2 odsto graana s birakim pravom, a za
samostalost je glasalo 88,2 biraa. Rezultati referenduma su objav-
ljeni 26. decembra. Referendum istina, nije eksplicitno odbaci-
vao Jugoslaviju, pa su slovenake vlasti nudili mogunost save-
za samostalnih, suverenih i nezavisnih drava (konfederaciju), ili
ekonomsku zajednicu. Istog miljenja je bila jo samo Hrvatska
(dve republike su zajedno napravile i predlog konfederalnog ugo-
vora), Srbi i Crnogorci su bili za modernu federaciju, Makedno-
ci su dozvoljavali svaku opciju, za koju se jugoslovenski naro-
di dogovore, a Bosanci su istrajavali na modifikovanoj saveznoj
dravi. Nakon propasti pregovora, 20. februara 1991. slovenaka
skuptina je donela rezoluciju o sporazumnom razdruivanju, ali
se druge republike u poetku o njoj nisu izjanjavale (osim hrvat-
skog Sabora, koji je doneo slinu rezoluciju). Do bitnijeg napretka
nisu doveli ni pregovori u Predsednitvu SFRJ (proireni s pred-
sednicima i predsednicima predsednitava republika), niti susreti
predsednika (predsednitava) republika koji su se odvijali u martu
i aprilu. Evropska zajednica (EZ) je stajala na stanovitu da neza-
visnost Slovenije i Hrvatske nee priznati sve dok postoji mogu-
nost dogovora o Jugoslaviji, kojoj su obeavali i kredite u iznosi-
ma od vie milijardi dolara i brzo ukljuivanje u EZ, ako ostane
na okupu i ako se reformie. Slino stanovite su imale Sjedinje-
ne Amerike Drave (SAD), kao i veina drugih zemalja. Uprkos
nepovoljnim spoljnim okolnostima i pretnjama iz Beograda, kao
i vojske, slovenaka skuptina je 25. juna donela osnovnu Ustavnu
povelju, Ustavni zakon za njeno sprovoenje i Deklaraciju o neza-
visnosti, ime je Slovenija formalnopravno proglasila nezavisnost.
Jo istog dana slovenake vlasti su preuzele kontrolu nad carinar-
nicama i graninim prelazima, gde je prispelo oko 300 slovena-
kih policajaca i pripadnika teritorijalne odbrane. Improvizovani
meunarodni granini prelazi su poeli da funkcioniu na granici
s Hrvatskom. Sledeeg dana, 26. juna, ispred parlamenta, odrano
196
je sveano proglaenje nezavisnosti. U noi izmeu 25, i 26. juna

1991. zasedala je savezna vlada i odluila da, zbog ostvarivanja
saveznih propisa o prelasku dravne granice, nesmetanog odvi-
janja saobraaja i ispunjavanja meunarodnih obaveza SFRJ, tre-
ba ponovo preuzeti kontrolu nad graninim prelazima u Sloveniji.
Taj zadatak vlada je poverila Saveznom sekretarijatu za unutra-
nje poslove i Saveznom sekretarijitu za narodnu odbranu. Poeo
je tzv. desetodnevni rat u Sloveniji, koji se okonao pregovorima
na Brionima (tzv. Brionska deklaracija), a rat se nastavio u Hrvat-
skoj i potom, u Bosni i Hercegovini.
BILANS SLOVENAKOG BIVANJA U JUGOSLAVIJI

Slovenija je uprkos svom stalnom nezadovoljstvu verovala u
jugoslovensku dravu, u njen opstanak i ureenje uloila je ogro-
mnu energiju, njene politike i privredne elite su ve u prvoj, a
jo vie u drugoj Jugoslaviji imalie veliki uticaj u dravnom vrhu
i zbog toga im sve do kraja osamdesetih godina prolog veka nije
padalo na pamet da trae reenje izvan Jugoslavije. Glavni cilj im
je bio da obezbede to bolji poloaj Slovenije unutar (kon)federa-
tivno ureene Jugoslavije, to je bilo u skladu i s realnim odnosi-
ma u svetu nakon Drugog svetskog rata, naroito s podelom na
dva bloka izmeu kojih je Jugoslavija uspostavila specifian polo-
aj. U celini gledano, bivanje je, kako u kraljevini, tako i u socijali-
stikoj Jugoslaviji, rezultiralo pozitivnim bilansom. Bilo je mnogo
loeg ili dubioznog, od centralizma i unitarizma, stranputica soci-
jalistike revolucije. Meutim, Jugoslavija je u nesigurnim vreme-
nima teritorijalne rasparanosti i pritiska nemakog i italijanskog
imperijalizma nudila ansu za preivljanje. U prvoj Jugoslaviji
Slovenci su dobili neformalnu kulturnu autonomiju, ukljuujui i
vlastiti univerzitet, i ekonomski su ojaali. Prekmurje je, prvi put
u istoriji bilo neposredno povezano s maticom. U drugoj, polo-
aj Slovenije je bio rezultat Narodnooslobodilake borbe i injeni-
ce da su Slovenci, kao deo jugoslovenskog antifaistikog pokreta,
197
zavrili rat na strani antifaistike koalicije. Primorska (vie od

treine slovenakog stanovnitva i etvrtina teritorije) je postala
sastavni deo novoformirane republike, Slovenija je dobila izlaz na
more. Bez statusa jedne od est republika s pravom na samoopre-
deljenje, ukljuujui pravo na ocepljenje, stajalite o osamostalje-
nju ne bi imalo realnu podlogu.
Iako nije mogue negirati i slovenaki nacionalizam, za izlazak
iz Jugoslavije Sloveniju je, u prvom redu naterala nemogunost
da se Jugoslavija demokratizuje, modernizuje i osigura nacional-
na prava svojim narodima, kao i raskorak s razivijenim dravama
koje su se u Evropi poele povezivati, ne samo ekonomski, ve i
politiki. Re je o kombinaciji liberalnih ideja i nacionalnih ose-
anja, koji su dosegli dovoljno masovne energije da je osamostalji-
vanje bilo mogue izvesti. Ipak su u realizaciji odluujue pomo-
gle prvenstveno meunarodne promene. U psihosocijalnoj pred-
stavi Slovenaca je sigurno vaan elemenat bio nestanak straha
od stoletnih neprijatelja Nemaca i Italijana i, istovremeno oseaj
ugroenosti od Srba (koji se nije temeljio na nacionalnom neprija-
teljstvu, ve na razliitim konceptima razvoja). Politike i drutve-
ne promene tokom osamdesetih godina u Sloveniji su se dogaale
u kontekstu globalne krize komunizma, raspada bipolarne podele
sveta i Sovjetskog Saveza, kao i dugoke politike, meunacional-
ne i ekonomske krize u Jugoslaviji. Bez promena u spoljnom sve-
tu, procesi bi se verovatno zavrili u prisilnom ujedinjavanju Jugo-
slavije, porazom alternativnih pokreta, obraunom s opozicijom i
odlaskom reformskih vlasti u Sloveniji s politike scene. Tokom
procesa osamostaljivanja i kratkotrajnog oruanog sukoba, okol-
nosti su bile naklonjene Sloveniji. Vojna intervencija u Sloveni-
ji bio je dovoljno snaan povod da dovede do jedinstva vlasti i
stanovnitva, a ne toliko snaan da dovede do novih raskola. Do
toga bi, da su se sukobi nastavili, neizbeno dolo, jer je deo poli-
tike zagovarao to hitnije mirno reenje, a deo video mogunost
za svoj uspon i uvrivanje na vlasti u eskalaciji sukoba. Sloveniji
198
je polo za rukom da zaustavi napad JNA kombinacijom vojnih i

policijskih akcija, poznavanjem zbivanja u armiji koja je jo uvek
bila nacionalno meovita i u kojoj je vladala prilina konfuzija, s
razumnim ponaanjem pojedinih komandanata TO (koji su odbi-
li naredbe o napadu na neke kasarne i druge objekte), kao i ofi-
cira JNA od kojih su mnogi iveli u Sloveniji i tu imali porodice,
s vanom ulogom lokalnih politiara u pojedinanim pregovori-
ma na terenu, sa sticanjem podrke svetske javnosti, to je zapad-
ne politiare, nesklone raspadu Jugoslavije, nateralo na promenu
pozicije. Znaajno za ishod sukoba u Sloveniji je bilo i to to se
srpski politiki vrh na elu s Miloeviem, kao i deo vodeih ofi-
cira JNA odluili za ostvarivanje koncepta Velike Srbije, pa vie
nisu bili zainteresovani za opstanak Jugoslavije i ouvanje Slove-
nije u njoj. U pravom trenutku se, pod pritiskom javnog mnjenja
angaovala i Evropska zajednica, koju su sukobi na evropskom tlu
okirali. Tada je konflik izmeu Srbije i JNA na jednoj strani i Slo-
venije na drugoj, ve bio zamenio, za Jugoslaviju istinski sudbono-
san meunacionalni sukob Srba i Hrvata koji je dravu konano
pokopao. Ratni prizori iz Hrvatske, te kasnije iz Bosne i Hercego-
vine, postali su svakodnevica i nisu imali psiholoki uticaj na poli-
tike odluke evropskih i svetskih dravnika. Oni takoe, nisu zna-
li da pronau reenje za ratove u drugim podrujima Jugoslavije,
koja su, za razliku od Slovenije bila nacionalno meovita.
199
Bibliografija
1. Neven Borak, arko Lazarevi, Prevrati in slovensko gospodarstvo v XX.
stoletju 191819451991, Cankarjeva zaloba, Ljubljana, 1996;
2. Neven Borak, arko Lazarevi, Od kapitalizma do kapitalizma. Izbrane
zamisli o razvoju slovenskega gospodarstva v XX. Stoletju, Cankarjeva
zaloba, Ljubljana 1997;
3. Neven Borak Gospodarske krize in Slovenci; Ljubljana: Intitut za novejo
zgodovino: Zveza ekonomistov Slovenije, Ljubljana 1999;
4. Neven Borak, Ekonomski vidiki delovanja in razpada Jugoslavije,
Znanstveno in publicistino sredie, Ljubljana 2002;
5. Fran Erjavec: Slovenci. Zemljepisni, zgodovinski, politini, kulturni,
gospodarski in socialni pogled, Ljubljana, 1923;
6. Ervin Dolenc, Bojan Godea, Ale Gabri: Slovenska kultura in politika v
Jugoslaviji, Modrijan, Ljubljana 1999;
7. Ale Gabri: Slovenska agitpropovska kulturna politika 19451952,
Ljubljana, Borec 1991;
8. Ale Gabri: Socialistina kulturna revolucija, slovenska kulturna politika
19531962, Cankarjeva zaloba, Ljubljana 1995;
9. Bojan Godea: Slovensko nacionalno vpraanje med drugo svetovno
vojno
10. Intitut za novejo zgodovino, Ljubljana, 2006;
11. Bojan Godea, as odloitev. Katoliki tabor in zaetek okupacije,
Mladinska knjiga, Ljubljana, 2011;
12. arko Lazarevi: Slovensko gospodarstvo v prvi Jugoslaviji. Korak k
industrijski drubi. Modrijan, Ljubljana 1997;
13. Uro Lipuek, Ave Wilson: ZDA in prekrajanje Slovenije v Versaillesu
19191920, Ljubljana, Sophia 2003;
14. Uro Lipuek, Sacro Egoismo. Slovenci v krempljih tajnega londonskega
pakta 1915, Ljubljana, Cankarjeva zaloba 1912;
15. Andrej Mitrovi: Jugoslavija na konferenciji mira 19191920, Zavod za
izdavanje udbenika socialistike republike Srbije 1969;
16. Duan Neak, Boo Repe: Prelom 19141918. Svet in Slovenci v 1. svetovni
vojni, Sophia, Ljubljana, 2005;
17. Duan Neak, Boo Repe: Kriza. Svet in Slovenci od konca prve svetovne
vojne do srede tridesetih let. Znanstveni intitut filozofske fakultete
Ljubljana, 2008;
18. Janko Pleterski: tudije o slovenski zgodovini in narodnem vpraanju,
Obzorja, Maribor 1981;
200
19. Janko Pleterski: Narodi, Jugoslavija, revolucija Komunist, Dravna

zaloba Slovenije, Ljubljana 1986;
20. Joe Pirjevec, Jugoslavija 19181992. Nastanek, razvoj ter razpad
Karadjordjevieve in Titove Jugoslavije, Lipa, Koper 1995;
21. Leopoldina Plut Pregelj, Ale Gabri and Boo Repe, THe
Repluratization of Slovenia in the 1980s, New relevations from Archival
Records, THe Henry M. Jackson School of International Studies,
University of Washington 2000;
22. Leopoldina Plut Pregelj, Carole Roger, Historical Dictionary of
Slovenia. THe Scarecrow Press, Inc. Lanham, Md. and London 1996;
23. Joe Prini: Slovensko gospodarstvo v drugi Jugoslaviji, Modrijan,
Ljubljana 1997;
24. Boo Repe: Jugoslovanstvo kot ideja in kot praksa. Prironik za tudente
druge stopnje zgodovine, (druga, dopolnjena izdaja); http://www.
zgodovina-ff-uni-lj.net/index.php?option=com_remository&Itemid=26&fu
nc=startdown&id=67;
25. Boo Repe: Jutri je nov dan. Slovenci in razpad Jugoslavije. Modrijan,
Ljubljana 2002.
26. Slovenska kronika 20. stoletja 19001941, Nova revija, Ljubljana 1995;
27. Slovenska noveja zgodovina 18481992. Intitut za novejo zgodovino,
Mladinska knjiga, Ljubljana 2005;
28. Mirko Stiplovek, Slovenski parlamentarizem 19271929, Znanstveni
intitut FF v Ljubljani, Ljubljana 2000;
29. Miroslav Stiplovek: Banski svet Dravske banovine 19301935,
Znanstvenoraziskovalni intitut Filozofske fakultete Ljubljana, 2006;
30. Peter Vodopivec: Od Pohlinove slovnice do samostojne drave, Modrijan,
Ljubljana 2006.
201
Srbi i Srbija u novovekovnoj istoriji
iskustvo sa
drugim narodima
LATINKA PEROVI
Napisano je vie istorija novovekovne Srbije, manje ili vie

opsenih. U ovom tekstu se nastoji dati koncizan presek istori-
je stvaranja moderne srpske drave sa kojom se ulo u XX vek,
zatim njeno iskustvo u dravi sa drugim jugoslovenskim narodi-
ma. Razvoj Jugoslavije i uzroci njene neodrivosti u dva svetsko
istorijska trenutka: na poetku Drugog svetskog rata i na kraju
postojanja Sovjetskog Saveza kao vojno-politikog i ideolokog
hegemona u Istonoj Evropi. Oba puta uz ratne sukobe jugoslo-
venskih naroda.
Jedan od prvih zaokruenih pogleda na devetnaestovekovnu
Srbiju, napisan posle kraja dinastije Obrenovia, potie iz pera
srpskog pravnika, istoriara i politiara Slobodana Jovanovia
(18691958). Taj se pogled ovde pominje, ne samo zbog toga to je
jedan od prvih zaokruenih pogleda na devetnaestovekovnu Srbi-
ju nego i zato to od istog autora, nespornog intelektualnog auto-
riteta, potie, istina mnogo sumarniji, pogled na istorijsko isku-
stvo do polovine XX veka, koji je, po elji autora, objavljen tek
posle njegove smrti.
202
iskustvo sa drugim narodima iskustvo sa drugim narodima
Po Slobodanu Jovanoviu, Sa drutvenog gledita, teko je

zamisliti prostiju i jednostavniju zemlju nego to je Srbija u XIX
veku. Pre svega, to je zemlja mala, sa ne vie nego dva i po miliona
stanovnika, i to tek pri kraju obrenovievske vlade.1 Njeno stanov-
nitvo jeste istog etnikog sastava,2 iste vere, istog jezika. Drutve-
ne razlike skoro nikakve: vrh seljake mase tanak sloj inovnike
inteligencije i trgovakog bogatstva.3 [] U seoskom stanovni-
tvu su razlike slabo razvijene: veliki posedi ne postoje.
Zadaci nae nove drave, iako teki, nisu sloeni: mi imamo da
u oblasti jednog, doskoranjeg turskog paaluka stvorimo savre-
menu evropsku dravu sa njenim inovnitvom i vojskom, sa nje-
nim sudom i kolom, sa njenim bankama i eleznicama. Posle
toga, toj tako organizovanoj dravi valja pripojiti i ostale srpske
zemlje koje su jo pod tuinom4 [] Politika obrenovievskog
doba, i spoljanja, i unutranja, pokazuje dovoljno postojanstva
i jedinstva.5 Sve stremi istim ciljevima: nacionalnom jedinstvu
1 1900. godine blizu dva i po miliona stanovnika.
2 Daleko najvei procenat stanovnitva ine Srbi (90,26 odsto); ostale narodnosti ne
prelaze ni 10 odsto. Vladimir Kari, Srbija opis zemlje, naroda i drave ...
3 Na poetku XIX veka, svi Srbi behu seljaci. Tek 1866, na 100 stanovnika 1,6
pismenih. Isto.
4 Za ove teke zadatke Srbi su na poetku XIX veka raspolagali samo ljudskim
materijalom etniki, verski, jeziki i drutveno homogenim, i snom koji je
vekovima sanjan o obnovi slave i veliine srpske srednjevekovne drave, koja
stvarno nikako nije bila homogena. Odgovarajui, bezmalo posle sto godina,
na tvrdnje Lajoa Kouta kako Srbi misle da su narod a u stvari da nisu nita
drugo nego gomila hajduka Duan J. Popovi (O hajducima. Drugi deo...)
kae da je Kout prevideo jednu krupnu istinu da su te,gomile hajduka stvorile
dravu, dok je maarski seljak ostao do danas armija svoje gospode. A na pitanje
Slobodana Jovanovia ocu Vladimiru Jovanoviu (18331922), rodonaelniku
ideje liberalizma u Srbiji i istovremeno velikom nacionalnom romantiaru, zato
je njegovo pokoljenje toliko glorifikovalo prolost, ovaj je odgovorio da nisu imali
od ega drugog da ponu. Mit je, dakle, imao dvostruku funkciju: da nadoknadi
oskudnu prolost i ohrabri za budunost.
5 Svi inioci i spoljanje i unutranje politike narod, inteligencija, politiari i
vladari proistiu iz istog seljakog supstrata. Odsustvo razlika meu njima
osnova je jedinstva.
203
i evropeisanju ustanova.6 Istorijska je zasluga Obrenovia, da je

Mihailo s neobinom snagom naglasio onaj prvi cilj, a Milan ovaj
drugi.
[] Srbija ipak zato ima istoriju burnu i krvavu. Kneza Mihai-
la ubijaju. Kralj Milan, poto je doiveo vojni bunt, seljaku bunu
i dva tri atentata, daje ostavku u trideset petoj godini. Vlada kralja
Aleksandra i poinje i svrava oficirskom zaverom; izmeu te dve
zavere tri dravna udara; s Aleksandrom, koga ubijaju kao i Miha-
ila, dinastija Obrenovia istrebljuje se u krvi. [] Stranci govore
da se naa zemlja nalazi u stalnoj krizi.
Zemlja jednostavna, Srbija je u isto vreme zemlja nova. Nikakve
tradicije nisu stvorene ni utvrene. Kroz ceo XIX vek rvu se i kolju
dve suparnike dinastije, i nijedna nije kadra da se konano utvr-
di; to odsustvo dinastijske tradicije jeste jedan od glavnih uzroka
stalnih nemira i potresa. Stranakih tradicija takoe nema, sve su
stranke nove, i umesto da svoje rukovodee ideje crpu iz narod-
ne prolosti, one prepisuju programe zapadno-evropskih stranaka
[] Kod nas postoje drutvene grupe i redovi, ali ni kod jednoga
nema razvijene klasne svesti [] Jedina tradicija koja postoji, vr-
sta i stamena, jer negovana vekovima, to je nacionalizam. On je taj
koji daje nadahnua za velike podvige i vladaocima i strankama i
narodnim masama.
Kao to nemamo izraenih tradicija, tako nemamo izraenih
ni politikih naravi. Mi smo jo mlad i sirov narod, koji tek poi-
nje sticati politiko iskustvo, i koji u nedostatku vetine reava
stvari silom []
U obrenovievskoj Srbiji najjaa ideja sila bio je nacionali-
zam. U borbi s Turcima i u opasnosti od austrijskog imperializma
6 U praksi to je znailo kalemljenje pravila modernog drutva, u biti

individualistikog, na osnove predmodernog drutva, u biti kolektivistikog.
Otuda otpori i sukobi izmeu forme i sutine. Inteligencija je pozajmljivala ali
ne po cenu odnaroivanja. S druge strane, sama forma je uzimana kao dokaz da
je devetnaestovekovna Srbija zapadno-evropska drava.
204
na nacionalizam postao je nalik na fanatizam jedne gonjene sek-

te. Ni monarhijsko naelo ni klasna svest nisu imali onaj znaaj
koji nacionalizam [] Od mnogo veeg znaaja nego monar-
hijsko naelo i klasna svest bila je dravna ideja. Ona nije ima-
la izvornu snagu nacionalizma; razvijala se sporo, i nije se javljala
ista, nego pomeana s drugim idejama []
Obrenovievskoj Srbiji pripada zasluga da je dovrila organi-
zovanje nae drave zapoeto pod Ustavobraniteljima. Tu zaslugu
imaju da podele izmeu sebe vladaoci i politiari, ali krajnji uspeh
ne duguje se samo njihovom dravnitvu, nego i naoj nacional-
noj energiji. Kao i u celoj naoj istoriji XIX veka, tako i ovde, jai-
na nacionalne energije zadivljuje. Nepismena seljaka zemlja, bez
kapitala i tehnike, mi smo za nekoliko desetina godina imali da
sazdamo savremeno dravno ureenje, koje je iziskivalo i prosve-
enost i kapital i tehniku. To je na svoj nain bio isto tako veliki
zadatak kao osloboenje od Turaka i odbrana od Austrije. Narod-
na snaga bila je napregnuta do prskanja, i mnogima se inilo da
emo se slomiti na jednom poslu koji premaa nae moi [] Ali,
i pored svega toga, mi smo u XX vek uli sa stvorenom dravom.
(Slobodan Jovanovi, Zakljuak u: Vlada Aleksandra Obreno-
via, III ...)
Dugoveni Slobodan Jovanovi umro je na samom kraju
este decenije XX veka, imao je ne samo uvid nego i jedinstve-
no lino iskustvo u ne manje dramatinom nastavku istorije Srba
i Srbije u prvoj polovini XX veka. Bio je svedok kraja dinasti-
kih borbi u Srbiji, koje su okonane svirepim ubistvom posled-
njeg Obrenovia; porasta uticaja vojske i, uz poetke i ogranie-
nja parlamentarizma, jaanja militarizma i nacionalizma. Stanje
u administraciji, privredi i prosveti bacalo ga je u oajanje. Ali,
posle ratova (1912, 1913.), pisao je prijatelju (3. oktobar 1913.)
Izgleda mi ... da je naa vojska, bez preterivanja, najbolja na Bal-
kanu, i da takva vojska mora imati mnogo duha i energije. (Slo-
bodan Jovanovi, Iz istorije i knjievnosti II, Sabrana dela XII...) U
205
oba balkanska rata i u Prvom svetskom ratu Slobodan Jovanovi

je bio ef pres biroa pri Vrhovnoj komandi. Savremenik je stvara-
nja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (19181929), odnosno Kra-
ljevine Jugoslavije (19291941). Po prvi put Srbi su u jednoj dra-
vi, ali sa drugim narodima. Novostvorenu dravu krize oko naci-
onalnih identiteta i dravnog ureenja potresaju je od poetka do
kraja. Na sporazum Srba i Hrvata (1939) Jovanovi reaguje stvara-
njem Srpskog kulturnog kluba, koji i za Srbe trai posebnu jedi-
nicu. Posle potpisivanja Trojnog pakta (1941), Slobodan Jovanovi
se angauje u tekuoj politici. Najpre je bio potpredsednik vlade
generala Duana Simovia (1941), a zatim predsednik kraljevske
vlade u emigraciji (19421943) i zastupnik vrhovnog komandanta
kraljevske vojske u otadbini Dragoljuba Drae Mihailovia. Na
procesu Mihailoviu (1946) Slobodan Jovanovi je bio osuen na
20 godina gubitka graanskih prava. To je podrazumevalo i osu-
du na zaborav njegovog dela to se, ipak, pokazalo kao neodri-
vo (Latinka Perovi, Presuda nad istoriarem, sudbina naunika
i politiara Slobodana Jovanovia u: Izmeu anarhije i autokrati-
je. Srpsko drutvo na prelazima vekova (XIX-XXI...)
Sa ovim iskustvom, uz ve citirani pogled na devetnaestove-
kovnu Srbiju, Slobodan Jovanovi je, pred kraj ivota napisao
Jedan prilog za prouavanje srpskog nacionalnog karaktera, s opo-
rukom da se objavi tek posle njegove smrti (prvi put objavljeno u
Klivlendu 1964. godine). Kljuna misao ovog spisa je da je nedo-
statak kulturnog obrasca, kao nune dopune nacionalnog i poli-
tikog obrsaca, bitno uticala na novovekovnu istoriju Srbije: Ni
inteligencija nije presadila nikoji stvarni kulturni obrazac (ona se
ak neprijateljski odnosila prema Srbima iz Austrougarske koji su
pruali pomo u tom smislu iako su imali isto ime, veru i jezik kao
i Srbi iz Kneevine Srbije L.P), niti je od elemenata naeg naro-
da iznedrila jedan originalni obrazac (Slobodan Jovanovi, Jedan
prilog za pruavanje srpskog nacionalnog karaktera...)
206
U stvaranju drave kao primarnog zadatka nepismeni seljak je

raspolagao jedino nacionalnom energijom. Za reavanje sloeni-
jih zadataka, to jest ureenja drave, bila su potrebna druga sred-
stva. Pre svega, prosveenost i znanje. Ali i sama tenja ka nji-
ma shvatana je kao oduzimanje energije za reavanje onog prio-
ritetnog zadatka koji ostaje nereen sve dok i poslednji Srbin ne
bude obuhvaen granicama iste drave. (Za Nikolu Paia slobo-
da celog srpskog naroda bila je vei i jai ideal no to je bila gra-
anska sloboda u Kraljevini u: Moja politika ispovest...) U Jed-
nom prilogu za prouavanje srpskog nacionalnog karaktera i Slo-
bodan Jovanovi implicitno otvara to pitanje, ukazujui na to da
Srbija nije stvorila intelektualnu i politiku elitu sa modernim
shvatanjem nacije. Preovladao je, kako kae Slobodan Jovanovi,
poluintelektualac koji je parazitirao na nacionalizmu kao jedinoj
tradiciji i onda kada on to ve nije bio.
Poluintelektualac je ovek koji je uredno svrio kole, ali u
pogledu kulturnog obrasca i moralnog vaspitanja nije stekao sko-
ro nita [] On uopte duhovne vrednosti ne razume i ne ceni.
On sve ceni samo prema tome, koliko ta doprinosi uspehu u ivo-
tu, a uspeh uzima u arijskom smislu, dakle samo materijalisti-
ki. S ostalim duhovnim vrednostima odbacuje i moralnu u kultur-
nom pogledu, ali ne sasvim, jer prekraji te discipline povlae kri-
vinu odgovornost. Ipak, on je u osnovi ostao primitivac.
On i politiku shvata kao nain da se obogati, i da na visokim
poloajima pogospoduje. On ne zna ni za kakve vie i optije cilje-
ve. Tek kad poluintelektualac izbije na vrhunac politikog uspeha,
vidi se njegova zakrljalost.
Nasuprot poluintelektualcu za koga je istorija statina i jedno-
stavna, moderni intelektualac je posmatra kao dinamian i sloen
proces. Jer, im se ovek uzdigne neto malo vie od nacional-
nog egoizma njemu postaje jasno, da nacija sama sobom ne pred-
stavlja ono to se u filozofiji naziva vrednost (podv. L.P.) Vrednost
joj mogu dati samo opti kulturni ideali, kojima se ona stavlja u
207
slubu (Slobodan Jovanovi, Jedan prilog za prouavanje srpskog

nacionalnog karaktera ...)
U osnovi praktian i agresivan, poluintelektualac je pretendo-
vao i na tumaenje srpske istorije. To tumaenje nije bilo bez uti-
caja na sam tok istorije. Otuda je vrlo brzo posle sticanja dravne
nezavisnosti (1878) dolo do rasprave meu piscima srpske isto-
rije (1879). Oitovale su se dve tendencije: nacionalnoromanti-
arska na koju se nadovezao poluintelektualac i kritina koja je
polazila od injenica povezujui ih u proces. Ta podela ne prolazi
samo kroz istoriografiju, ali ona se u njoj odrala do danas.
U svom delu Srbi meu evropskim narodima istaknuti srpski
istoriar Sima M. irkovi daje sveobuhvatan pogled na istoriju
Srba i Srbije. Za razliku od Slobodana Jovanovia, irkovi pola-
zi od najdalje poznate prolosti Srba i pratei vreme, prostor, lju-
de, ide sve do kraja XX veka, iju drugu polovinu Jovanovi nije
doiveo, ali ju je predviao. irkovi je svoj pogled formulisao u
jednom od najdramatinijih razdoblja srpske istorije, devedesetih
godina XX veka. Bio je pozvan od engleskog izdavaa Blackwell
Publishing da za njegovu ediciju The Peoples napie knjigu o Srbi-
ma. Pod naslovom The Serbs delo je objavljeno u Londonu 2004.
godine. Prevedeno je na deset jezika. Iako je iste godine kad i na
engleskom, delo objavljeno i na srpskom jeziku, ostalo je goto-
vo bez odjeka i u srpskoj akademskoj javnosti. Kako onda ui-
ti iz istorije, ako se vrhunska dela kritike istoriografije ignoriu?
U svakom sluaju, lapidarni osvrt na Srbe i Srbiju u novovekov-
noj istoriji ne bi bio mogu bez oslonca na sinteze velikih znalaca
kakvi su bili Slobodan Jovanovi i Sima M. irkovi.
POETAK OSLOBODILAKE BORBE OD TURAKA:

RAANJE DRAVE (18041878)
Srbi u Beogradskom paaluku i umadiji, na Sretenje 15. febru-
ara 1804. godine, u selu Oracu kod Topole, na elu sa orem
Petroviem (17621817), digli su ustanak protiv dahija. Savremenici
208
i potomci su taj dogaaj tako i nazivali: buna na dahije. Kasni-

je je taj dogaaj nazvan Prvi srpski ustanak pod Karaorem,
za razliku od Drugog srpskog ustanka pod Miloem Obrenovi-
em (17801860). Nemaki istoriar Leopold Ranke, u svojoj knji-
zi koja je tampana 1829. godine, za pomenuti dogaaj upotrebio
je naziv Srpska revolucija. I drugi su istoriari ovaj naziv sma-
trali legitimnim s obzirom na njegove dve tekovine: nacionalno
osloboenje u vidu trajne autonomije, i line i imovinske slobo-
de ukidanjem zavisnosti i kmetovskih nameta. Ali, te tekovine su
postignute tek kontinuiranim naprezanjem u toku trideset godi-
na, tako da revolucija nije bila jedan dogaaj nego lanac dogaaja
(Sima M. irkovi, Srbi meu evropskim narodima...)
Ustanak je trajao gotovo deset godina (18041813), imao je vie
faza i u njegov tok uplitala su se meunarodna zbivanja. Posle
ostvarenja poetnog cilja (ubistvo i progon dahija), zahtevi usta-
nika su se irili ka veim pravima u cilju upravljanja Beogradskim
paalukom. Uveden je stalni organ Praviteljstvujui sovjet naro-
da srpskog, koji je (1811) pretvoren u Vladu sa est popeitelja
ministara. Srbi iz Ugarske pruali su znaajnu pomo ustanicima;
Dositej Obradovi je postao ministar prosvete. Ustanovljena je i
titula voda za Karaora. U isto vreme javila se opozicija Kara-
oru. Iako su njene voe prognane, razdori izmeu stareina su
ostali. Sredinom leta 1813. jake turske snage su probile iroki front
ustanika. Voe ustanka su napustile zemlju, a mase prisiljene na
bekstvo i prilagoavanje novonastalim prilikama. Obnovljena je
ranija uprava Paaluka: janiarski reim bez janiara.
Ipak, uprkos katastrofi 1813. godine, otpor nije prestao (buna
u Poekoj nahiji 1814. godine). Na Cveti, 23. aprila 1815. godine,
u Takovu je doneta odluka o ustanku. Za vou je izabran Milo
Obrenovi, uesnik Prvog srpskog ustanka, jedini vojvoda koji
posle sloma nije napustio Srbiju. Nepismen, sa snanim instin-
ktom za odnos snaga, protivio se oruanoj borbi, i od prvog dana
ekonomisao vlastitim snagama. Sa Marali Ali-paom sklopio je
209
usmeni ugovor, pregovarao s Portom, uvrujui sopstvenu vlast.

Njegov reim nije se razlikovao od turskog. Nemilosrdno se obra-
unavao sa protivnicima. Uguio je nekoliko buna (1817, 1821, 1825.
i 1826) i poubijao vie svojih protivnika, meu kojima i Karaora
po njegovom povratku u Srbiju (1817).
Milo Obrenovi je autonomiju sticao putem sultanovih akata
hatierifa iz 1829, 1830. i 1833. Hatierifom iz 1830, Srbija je dobi-
la status vazalne drave sa autonomnom unutranjom upravom,
a posebnim beratom Milou je priznato kneevsko dostojanstvo.
Drugo lice vladavine kneza Miloa ogledalo se u njegovim ini-
cijativama za osnaivanje privrednih, zdravstvenih i kulturnih
ustanova. Stareinski sloj koji se uz kneza Miloa stvarao i bogatio
nastojao je da ogranii njegovu linu vlast, i zahtevao je donoenje
ustava. Knez je prihvatio taj zahtev, i pisanje ustava bilo je povere-
no novinaru i publicisti Dimitriju Davidoviu (17801838), rodom
iz Zemuna, koji je po prelasku u Srbiju, od 1829. bio sekretar kne-
eve kancelarije. Sretenjski ustav (15. februar 1835) trajao je samo
dve sedmice. Svako iz svog razloga, protiv njega su bili svi: Porta,
Rusija, Austrija, knez Milo. Izrada ustava premetena je u Cari-
grad, gde je, u saradnji srpskih predstavnika, turskih zvaninika i
ruskih diplomata, krajem 1838. godine, u obliku hatierifa izraen
ustav nazvan Turski ustav.
Po Turskom ustavu, knez je postavio popeitelje i sedamnaest
lanova Sovjeta, koji su ubrzo preuzeli zakonodavne nadleno-
sti, a knez Milo, time primoran, napustio Srbiju (aprila 1839). U
dogovoru sa Portom, na njegovo mesto doao je njegov mlai sin
knez Mihailo (18231868), kao izabrani, a ne nasledni knez.
Ustavobranitelji (Toma Vui Perii i Avram Petronijevi) bili
su reeni da oruanim putem uklone kneza Mihaila. Pod tim pri-
tiskom, i on je bio prisiljen da napusti Srbiju (1842). Na njegovo
mesto ustavobranitelji su doveli kneza Aleksandra Karaorevia
(18261885), sina Karaora.
210
Za vreme ustavobranitelja (18421858), u osloncu na tekovine

vladavine kneza Miloa, uinjeni su vani koraci u izgradnji dra-
ve (zakoni, ustanove, inovnici). U tome su vanu ulogu imali Srbi
koji su ve od 1839. slati na strane univerzitete i otuda se vraa-
li sa idejama, kao i Srbi iz Austrougarske. Jednu od najvanijih
tekovina ustavobraniteljskog reima zakon graanski (1844) izra-
dio je knjievnik i pravnik Jovan Hadi (17791869), austrougar-
ski Srbin.
Pod uticajem poljske emigracije, protivno Austriji i Rusiji, polo-
vinom etrdesetih godina uraen je i spoljnopolitiki program
Srbije Naertanije (1844), koji je sve do poetka XX veka bio
tajni dokument. Osnovu Naertanija formulisao je Franjo Zah, a
njegovu definitivnu redakciju izvrio je Ilija Garaanin, zamenivi
Zahov izraz Juni Sloveni izrazima Srbi i srpski narod. Imajui u
vidu ruenje Osmanskog carstva, Srbija bi, prema Garaaninovoj
redakciji, trebalo u daljoj budunosti da okupi sve narode srpske
koji je okruuju i da stvori novu srbsku dravu i to na starom
dobrom temelju starog carstva srbskog. (Prema: Sima M. irko-
vi, Srbi meu evropskim narodima...)
Srbi koji su se kolovali u stranim zemljama donosili su iz njih
ideje; meu prvima liberalne ideje (Latinka Perovi, Srpski socija-
listi 19. veka, 1...) Pokoljenja formirana izmeu 1848. i 1858. godine
iznedrila su pojedince koji su, kolujui se na strani, doli u dodir
sa liberalnim i demokratskim idejama, i u Srbiji traili zakonodav-
nu vlast narodne skuptine i slobodu tampe. Uspostavili su savez
sa jakim ljudima iz Saveta koji su se, iz drugih razloga, suprotstav-
ljali linoj vlasti kneza Aleksandra Karaorevia. Pred kraj 1858.
godine iznudili su organizovanje narodne skuptine koja je imala
savetodavnu vlast, ali i ulogu u izboru vladara. Traili su ostavku
kneza koji je, u strahu od atentata, pobegao u tvravu, a iz nje u
Austriju. Izvikan je Milo Obrenovi koji je bio u dubokoj starosti.
Njegova druga vladavina nije se razlikovala od prve. Zamenio ga
je njegov mlai sin Mihailo: zreo, sa dobrim poznavanjem sveta,
211
prosveen, sa Ilijom Garaaninom delio je uverenje da narodom

treba da upravlja jaka i prosveena vlast. Knez Milo je za njega
govorio da nije hajduk.
Od poetka svoje druge vladavine knez Mihailo je nastojao da
se oslobodi meanja Porte u unutranje poslove Kneevine. Dono-
enjem zakona o dravnom savetu (1861) obesnaio je turski ustav.
Zatim su sledili zakoni o Narodnoj skuptini i narodnoj vojsci, te
(1862) zakon o dravnoj upravi. Incidente, tue i bombardovanje
varoi beogradske (1862) iskoristio je za pritisak na Portu da tur-
ske trupe napuste tvrave, do ega je i dolo 1867. godine.
U isto vreme, knez Mihailo je nastojao da se osigura za mogu-
i sukob. Od 1866. do 1867. godine sklopljeni su formalni savezi sa
Crnom Gorom i Grkom, sa predstavnicima bugarske emigraci-
je, na njenu inicijativu, sporazum o zajednikoj dravi na ijem bi
elu bio knez Mihailo, a sa Narodnom strankom Hrvatske o pri-
sajedinjenju Bosne Srbiji.
Zbog izbegavanja oruane akcije protiv Turske, knez Mihai-
lo nije uivao popularnost u Ujedinjenoj omladini srpskoj koja
je osnovana u Novom Sadu (1866). Njena druga skuptina (1867)
bila je zabranjena u Beogradu, a njen je rad ograniavan i u Novom
Sadu.
Knez Mihailo je zagovarao pomirenje izmeu dveju dinastija,
iji su sukobi oteavali unutranji razvoj Srbije. Meutim, i sam je
ubijen od jedne grupe Karaorevievaca (u Beogradu, juna 1868.
godine).
Ubistvo kneza Mihaila bilo je teak udarac za Srbiju, koja do
njega nije imala takvu linost na elu, a ni formalnog nasledni-
ka. Stvoreno je Namesnitvo. Ministar vojni Milivoje Blaznavac,
uz pomo vojske, nametnuo je za naslednika maloletnog Milana
Obrenovia (18541901), unuka Miloevog brata Jevrema. Izabra-
no je novo Namesnitvo (Milivoje Blaznavac, Jovan Risti i Jovan
Gavrilovi). Sa promenom koju je izazvala smrt Milivoja Blaznav-
ca, Namesnitvo je vladalo do punoletstva Milana Obrenovia
212
(1872). U sporazumu sa liberalima iz 1858. godine, Namesnitvo je

donelo Ustav od 1869. Vaan korak u izgradnji drave, ovaj Ustav
je naiao na protivljenje, kako konzervativnih tako i demokrat-
skih politikih struja.
U zavisnosti od unutranjih odnosa u Austrougarskoj, menjao
se status tamonjih Srba, koji je uticao na njihove odnose sa dru-
gim delom naroda istog imena, vere i jezika u Kneevini Srbi-
ji. Krajem XVIII veka oni su uli pod upravu ugarskih stalekih
organa. Budim i Peta bili su centri u kojima su stvarane srpske
kulturne ustanove. Za sudbinu Kneevine, ugarski Srbi naroito
su bili zainteresovani posle sloma ustanka 1813. godine. Pod vla-
dom Miloa Obrenovia pruali su pomo iako su prihvatani kao
stranci nemkari.
U vreme revolucije 1848. godine, kad Maari (15. februar) pro-
klamuju svoj revolucionarni program, Srbi u Karlovcima (1214.
maja) proglaavaju Vojvodinu na teritoriji Srem, Baranja, Banat
i Baka. Za partijarha je izvikan mitropolit Josif Rajai (1775
1868), a za vojvodu pukovnik Stevan upljikac (17781848). Pro-
glaenje Vojvodine imalo je veliki odjek u Hrvatskoj. Istorijski
znaaj ovih zbivanja istoriari nalaze u tome to su monarhiju,
odozdo, prisilili na preureenje.
Posle poraza Austrije u ratu sa Francuskom i Pijemontom-Sar-
dinijom (1859), posebno nakon poraza od Pruske (1866), javila se
potreba za ureenjem odnosa sa maarskim delom drave. Posle-
dica toga bilo je formalno ukidanje Vojvodine. Nagodbom (1867)
ustanovljen je dualizam, i ugarski deo monarhije postao je nacio-
nalna drava Maara. Novi Sad je postao sredite kulturnog ivo-
ta Srba (srpska Atina). Tada su se na javnoj sceni pojavile li-
nosti koje e potom imati znaajnu ulogu u srpskoj politici: Sve-
tozar Mileti (18261901) i Mihailo Polit-Desani (18331921).
Posle zakona o narodnostima (1868), kojim nisu bili zadovoljni ni
donosioci ni korisnici, poprite borbe premeta se u parlament, ali
213
su za ouvanje samobitnosti Srba izuzetno znaajna bila graan-

ska drutva (kulturna, sportska) koja su imala slobodu delovanja.
Do sredine XIX veka Grka, Crna Gora i Srbija bile su bez sul-
tanovih posrednika i inovnika, ali je veina balkanskih hriana,
uglavnom seljaka, bila na tuoj zemlji. Osmansko carstvo je pod
pritiskom suparnikih sila i u strahu od nemira pokuavalo da vri
reforme i modernizaciju. Centralna vlast je hatierifom od 1833.
godine garantovala linu i imovinsku slobodu ali je seljak ostao na
tuoj zemlji. Novi gospodari na spahijskoj zemlji itluk sahibije
izloili su ga novim nametima, a age, begovi i muslimansko sve-
tenstvo suprotstavljali su se reformama centralne vlasti.
Meu seljacima je dolazilo do buna koje nisu bile prostorno
ograniene, ni socijalno motivisane. Nevesinjska puka (9. juli
1878) nije bila organizovana ali se proirila na Bosnu i Hercegovi-
nu. Ustanak u Bosni i Hercegovini imao je veliki odjek meu Srbi-
ma u Kneevini, Ugarskoj i Hrvatskoj (formirani su odredi za pri-
kupljanje pomoi). Knez Milan je bio uzdran. Surov obraun sa
ustanicima privukao je panju evropske Turske.
Rusija i Austrija sklopile su tajni sporazum o podeli interesnih
sfera, po kome je Austrija dovela u pitanje srpsko irenje u Bosni,
a Rusija to prihvatila zbog svojih interesa u Bugarskoj i Carigradu.
Poto su prethodno sklopile sporazum, Srbija i Crna Gora ule
su u junu 1876. godine u rat s Turskom. Obe vojske bile su slabo
pripremljene za rat: pomo je stizala iz Rusije, a operacijama je
komandovao ruski general ernjajev. Operacije su imale nepovo-
ljan tok za srpsku vojsku, i knez Milan je prihvatio usluge velikih
sila. Crna Gora je nastavila rat i postigla znaajne rezultate.
Rusija, ija je vojska naila na veliki otpor kod Plevne, prisiljava-
la je Srbiju da ponovo ue u rat. Srpske operacije poele su polovi-
nom decembra 1877. godine. U toku rata, Srbija je najavila da pre-
tenduje na Staru Srbiju (u osmanskoj administraciji Kosovski
vilajet). Te su ambicije bile zaustavljene primirjem izmeu Rusije
i Osmanskog carstva, na osnovu koga je u San Stefanu (3. marta
214
1878) Srbija dobila nezavisnost i uveanje za 150 km2; Crna Gora

znatno veu teritoriju; Bugarska sve od Dunava do egejskih oba-
la i albanskih planina. Rusija nije skrivala da su joj bugarski inte-
resi vaniji od srpskih.
Nezadovoljne, Engleska i Austrija vrile su pritisak da se odluke
donete u San Stefanu revidiraju. Na meunarodnoj konferenciji
u Berlinu (Berlinski kongres, juni 1878), Srbija i Crna Gora dobile
su nezavisnost; Crna Gora je udvostruila teritoriju, a Srbija pro-
irena sa pet gradova (Ni, Pirot, Vranje, Leskovac, Prokuplje).
Srbija se obratila Austrougarskoj za zatitu svojih interesa.
Zauzvrat, prihvatila je trgovinski ugovor kojim se obavezala da
za tri godine izgradi elezniku prugu koja e je povezati sa ugar-
skim eleznicama. Uz Crnu Goru, Srbija je bila jedina zemlja u
Evropi bez eleznike pruge.
Berlinski kongres izazvao je veliko razoaranje Srba; tavie,
primljen je kao nacionalna tragedija, pre svega zbog austrougar-
ske okupacije Bosne i Hercegovine, jer je time preseen put ire-
nja prema tim zemljama ije je srpsko stanovnitvo trebalo oslo-
boditi (irkovi, Isto)
U svom ovde pominjanom delu Srbi meu evropskim narodi-
ma Sima M. irkovi razvoj Srba posle Berlinskog kongresa nazi-
va divergentnim putevima. Srbi u Habzburkoj monarhiji bili su
teritorijalno izdeljeni, a posle izjednaenja pojedinca pred zako-
nom, centralno pitanje postalo je pitanje nacionalnog kolektiva.
Ureenje monarhije koje je uspostavljeno Nagodbom iz 1867. bilo
je dualistiko, ali Srbi nisu bili podeljeni na dve ve na etiri celine.
Unutar istorijske Ugarske, Nagodbom od 1868. Hrvatskoj je
priznata unutranja autonomija i u njoj nije primenjivan zakon o
narodnostima. Kad je (1881) na teritoriju Vojne Krajine primenje-
na jurisdikcija hrvatskih vlasti, u Hrvatskoj je bilo 497.796 ili 26,30
odsto Srba. Posle okupacije Bosne i Hercegovine, osnovana je Srp-
ska napredna stranka. Srbi su se zalagali za samostalnost Hrvat-
ske i njeno proirenje. Posvetili su se privrednom razvoju (1895
215
Srpska banka u Zagrebu; udruenje Privrednik). Stvorena je

Hrvatskosrpska koalicija (1905). Njeni osnivai bile su politi-
ke linosti koje e igrati vanu ulogu u stvaranju jugoslovenske
drave: Frano Supilo (18701917), Ante Trumbi (18641938), Sve-
tozar Pribievi (18751936). Aneksija Bosne i Hercegovine dovela
je do zaotravanja, ali su na montiranim procesima hrvatski prav-
nici branili optuene Srbe.
Dalmacija je bila izvan Hrvatske, u austrijskom delu monarhije.
Srbi su imali 17 odsto stanovnitva, uglavnom seljakog. Podra-
vali su zahteve da se Dalmacija pripoji Hrvatskoj i Slavoniji. Posle
austrijske okupacije, izmeu Bosne i Hrvatske dolazi do razmi-
moilaenja: Hrvati pripajanje Bosne i Hercegovine stavljaju u svoj
program.
Bosna i Hercegovina je sve do aneksije (1908) bila pod sulta-
nom. Srba je (1879) u ukupnoj populaciji bilo 438.496 ili 42,88
odsto. Austrijska vlast se oslanjala na muslimanski gospodski sloj.
Meu srpskim stanovnitvom vodeu ulogu u ouvanju jezika i
kolovanja pravoslavnog podmlatka imali su trgovci.
Car je podario ustav 1910, ali moderni propisi nisu doveli do
stabilnosti: mladi su bili zagovornici revolucionarnih ideja i naci-
ja. Nije uspela politika nametanja bosanske nacije. Ni hrvatski ni
srpski nacionalizam nisu uspeli da apsorbuju muslimane. (Isto)
U Ugarskoj (teritorija prostranija od dananje Vojvodine) ive-
lo je 460.000 Srba. Taj deo naroda bio je urbaniji i s veom pisme-
nou. Sve do kraja XIX veka imao je vodeu ulogu meu Srbi-
ma u monarhiji. Poetkom XX veka vostvo e preuzeti Srbi u
Hrvatskoj.
Graanski pokret razvio se u Srpsku slobodoumnu stranku,
koja se podelila. Jedan deo u kome su bili bogati i ugledni politi-
ari (notabiliteti) protivio se nepomirljivom odbijanju Nagodbe
iz 1867. godine. Nasuprot njemu, radikalniji elementi (Radikalna
stranka 19021914) zastupali su nie slojeve, borili se za ope pravo
glasa i ravnopravnost ena. Na elu je bio Jaa Tomi (18561922),
216
koga istoriari smatraju kontroverznim zbog njegovog antisemi-

tizma i ubistva liberalnog prvaka Mie Dimitrijevia (1889.)
Razdvojeni dravnim granicama delovi srpskog naroda bili
su povezani jezikom i verom. S razliitim razvojnim putevima u
socijalnoekonomskoj sferi, ovi delovi su preko intelektualnih eli-
ta stvarali jedinstven kulturni prostor, ispunjen razlikama u men-
talitetu i habitusu, i otvoren evropskim uticajima.
DVE DRAVNE IDEJE U KNEEVINI SRBIJI POSLE

STICANJA NEZAVISNOSTI: RAZVOJ MLADE DRAVE
U DUBINU I NJENO TERITORIJALNO IRENJE
Posle Berlinskog kongresa za mladu nezavisnu dravu postavilo
se pitanje orijentacije u unutranjoj i spoljanjoj politici. Po Nikoli
Paiu (18451926) Prosti narod moe se kazati bio je nezado-
voljan rezultatom ali se nije uputao u dalja ispitivanja. Inteligen-
cija pak podelila se u dva tabora. (Nikola P. Pai, Pisma, lanci i
govori 18721891...) Ta je podela bila analogna podeli ruske inte-
ligencije na slovenofile i zapadnjake etrdesetih godina XIX veka.
Ona se ogledala u politikim strankama koje su u Kneevini Srbiji
organizovane 1881. godine.
Sve tri stranke (Liberalna, Napredna i Radikalna) imale su svoju
istoriju, duu ili krau, i pre svog formalnog organizovanja. Posle
ubistva kneza Mihaila, liberali su uestvovali u donoenju ustava
od 1869. i bili na vlasti u toku ratova 18761877. Jovan Risti (1831
1899) dao je ostavku na mesto predsednika vlade 1880. Jezgro
Napredne stranke, prvi intelektualci u modernom smislu te rei
(Milan Piroanac, Stojan Novakovi, Milutin Garaanin, edo-
milj Mijatovi) nagovestilo je svoju evropsku orijentaciju u listu
Videlo (1880). Radikali su pre formalnog organizovanja proli
itavu deceniju borbe sa liberalima: podela u Ujedinjenoj omla-
dini srpskoj (1866) na liberale i socijaliste, skuptinska opozicija
18741875 (Adam Bogosavljevi) i 1878 (Nikola Pai), rad za vre-
me ratova 18761878 u zemlji (Nikola Pai) i u emigraciji (Pera
217
Todorovi). Svojim rodonaelnikom smatrali su Svetozara Mar-

kovia (18461875). Kao dravni stipendista, on je u Rusiji pri-
hvatio revolucionarne ideje ruske inteligencije ezdesetih godina
XIX veka, potom u vajcarskoj, gde se nalazila grupa Srba (Nikola
Pai, Pera Velimirovi). Srbi u vajcarskoj bili su u vezi s ruskom
revolucionarnom emigracijom koja se okupljala oko ideja svojih
voa (A.I. Hercen, M.A. Bakunjin, P.L. Lavrov, P.N. Tkaov, S.G.
Neajev).
Zbog kritike ustava od 1869. Markovi je izgubio dravnu sti-
pendiju, i vratio se u Srbiju. Sa svojim istomiljenicima pokre-
tao je listove (Radnik, Javnost, Osloboenje) i asopis Rad.
Vrio je kritiku razvoja Srbije posle ustava od 1869. i razvijao ide-
ju neponavljanja zapadnoevropskog puta (odbacivanje liberaliz-
ma i kapitalizma). Odnosno, ideju narodne samouprave u osloncu
na patrijarhalne ustanove optina i zadruga. Ideju stvaranja radi-
kalne opozicije u odnosu na liberalnu, istakao je posle ustava od
1869. Markovieve ideje prihvatila je kolska omladina, ali je za
njihovo irenje najvei znaaj imala vrsta skuptinska opozicija
18741878. godine, koju su inili ljudi iz redova seljaka, gunjac i
opanak koji je stvorio dravu.
Posle ostavke vlade Jovana Ristia zbog trgovinskog ugovora
na koji je Srbiju obavezivao Berlinski ugovor, knez Milan Obreno-
vi je vladu poverio naprednjaku Milanu Prioancu (18371897):
Ova vlada je zapoela sinhrone reforme koje su nazivane revolu-
cijom odozgo. Doneti su zakoni: o tampi, zborovima i udruenji-
ma, sudijama, obaveznom osnovnom kolovanju, narodnoj ban-
ci, novcu, stajaoj vojsci. Cilj vlade je bio da ove reforme zaokru-
i donoenjem novog ustava koji bi, polazei od oveka kao cilja
drave, uveo predstavniki sistem. U isto vreme, radikali su taj-
no pripremali svoj nacrt ustava sa narodnim predstavnitvom kao
konventom. Zbog toga je Milan Piroanac podneo ostavku.
Veliku krizu izazvao je zakon o razoruanju narodne vojske i
uspostavljanju stajae. U selima Istone Srbije dolo je do pobune
218
(Timoka buna 1883). Knez Milan je bunu uguio uz upotrebu voj-

ske. Njen epilog je bio: vanredno stanje, preki sud, suenje lano-
vima Glavnog odbora Narodne radikalne stranke, od kojih su dvo-
jica bila osuena na smrt (Pera Todorovi i Raa Miloevi) koje
je kralj Milan pomilovao. Nikola Pai je jedini izbegao hapenje i
preki sud: on se prebacio u Rumuniju, a zatim preao u Bugarsku.
Rad Narodne radikalne stranke bio je faktiki obustavljen.
Do nove krize dolo je 1885. godine kada je kralj (od 1882) Milan
uveo Srbiju u rat sa Bugarskom zbog prikljuenja Istone Rume-
lije Bugarskoj. Brane razmirice kralja Milana i kraljice Natalije
oteale su krizu, i kralj Milan je morao da trai kompromis s radi-
kalima. Naao ga je u koalicionoj vladi radikala i liberala (1887).
Kraj vlade Milutina Garaanina (18431898), druge vlade
naprednjaka, bio je praen estokim obraunom sa naprednja-
cima u unutranjosti Srbije. Oni su otputani iz slube, otimana
im je imovina, svirepo su ubijani (stradalo je 140 ljudi). Do dru-
gog obrauna sa naprednjacima dolo je posle liberalnog ustava
(1888), u Beogradu. Ovaj drugi obraun, od koga se naprednja-
ci nikada nisu oporavili, nazvan je velikim narodnim odisajem,
iako je on po estini bio manji od obrauna u unutranjosti. Ali,
oba obrauna su predstavljala demonstraciju odnosa prema poli-
tikom protivniku kao neprijatelju, koga je Nikola Pai formuli-
sao po povratku iz svoje estogodinje emigracije (18831889).
Kralj Milan inicirao je donoenje novog ustava, pod uslovom
da bude primljen od korica do korica. U ustavni odbor imeno-
vao je predstavnike sve tri stranke. Ustav je raen po uzoru na
liberalni belgijski ustav od 1831. godine. Pre Srbije, po istom uzo-
ru doneti su ustavi u Rumuniji, Grkoj i Bugarskoj. Ubrzo po pri-
hvatanju ustava od 1888 (22. decembra 1888) kralj Milan je abdici-
rao u korist svog maloletnog sina Aleksandra (22. februara 1889).
U Srbiju se, posle estogodinje emigracije, 10. marta 1889. godi-
ne, vratio Nikola Pai.
219
U emigraciji, Nikola Pai je, sve do rata sa Bugarskom (1885),

radio na uklanjanju kralja Milana kao nosioca zapadne orijenta-
cije. Uspostavio je veze sa mitropolitom Mihailom, velikim ruso-
filom, koji se nalazio u izgnanstvu. Preko njega je uspostavio veze
najpre sa slavenofilskim krugovima u Rusiji, a zatim i sa njenim
zvaninicima.
Po povratku u Srbiju, Pai je prvo disciplinovao Narodnu radi-
kalnu stranku, uspostavljao neprijateljski poloaj prema drugim
strankama i uvrivao svoju vodeu poziciju u Radikalnoj stran-
ci. Na vanrednim izborima (14. septembra 1889), radikali su od
117 mandata osvojili 102, liberali 15, dok naprednjaci nisu ni izla-
zili na ove izbore. Vanredna skuptina konstituisala se kao par-
tijska skuptina (ivan ivanovi, Politika istorija Srbije u dru-
goj polovini XIX veka, ...) Iz nje je proizala homogena radikalska
vlada. Njome je upravljao poslaniki klub, kao sredstvo Glavnog
odbora Narodne radikalne stranke. Radikali su, osim u Name-
snitvu, imali veinu u dravnom savetu, kasaciji, apelaciji i glav-
noj kontroli.
Kralj Aleksandar je (1893) izvrio dravni udar, proglasivi se
punoletnim, a zatim je (1894) Ustav od 1888. zamenio Ustavom od
1869. Osloboen smru svoga oca (1901, u Beu), kralj Aleksandar
je 1901. godine doneo Oktroisani ustav. Za vou Narodne radikal-
ne stranke taj ustav je, iako nesavren, bio zadovoljavajui, jer je
bio samo sredstvo da se lake postignu vei i uzvieniji ciljevi, a to
je osloboenje i ujedinjenje srpskog naroda. Sloboda celog srp-
skog naroda je vei i jai ideal no to je bila graanska sloboda u
Kraljevini (Nikola Pai, Moja politika ispovest...)
Kompromitovan jo i enidbom udovicom i dvorskom damom
svoje majke, Dragom Main, kralj Aleksandar je bio objekat veli-
kog nezadovoljstva. U zaveri koja je skovana izmeu oficira i poli-
tiara, kralj je, zajedno sa kraljicom svirepo ubijen u noi izme-
u 28. i 29. maja 1903. godine. Time je okonan dinastiki sukob
220
(tri ubistva i tri progona vladara) koji je potresao Srbiju kroz itav
XIX vek.
Nekoliko dana posle ubistva poslednjeg Obrenovia vraen je u
ivot u neto izmenjenom vidu Ustav od 1888. kao Ustav od 1903.
Za novog kralja izabran je Petar Karaorevi I, sin kneza Alek-
sandra Karaorevia.
Majski prevrat okonao je razdoblje jake vladarske vlasti i
doneo veliku, istorijsku pobedu najjaoj politikoj stranci u Srbiji
Narodnoj radikalnoj stranci. U isto vreme, uveo je vojsku u poli-
tiku kao, uz ustavne inioce, moan faktor. Uestvujui u sastav-
ljanju vlade, zaverenici su marginalizovali ustavne ionioce kra-
lja, vladu i parlament. Dvor i vlada su, meutim, njihovu zati-
tu podigli na nivo dravne politike jer su zaverenici zapravo bili
garanti dvora i politike (Olga Popovi Obradovi, Parlamentari-
zam u Srbiji 19031914).
Tri godine posle prevrata (22. juli 1906), Nikola Pai je u
Narodnoj skuptini rekao: Delo 29. maja nije zloin, jer ako je
zloin, onda su zloin i sve bitke u svetu koje postoje za slobo-
du... To se delo smatra kao patriotski uzvieno delo, a opasno-
sti... od vojske na koje su upozorili opozicioni poslanici, ocenio
je kao sasvim preuveliane. (Nikola Pai u Narodnoj skuptini...
knjiga 3). Pod jakim spoljnim pritiskom, naroito Engleske, koja
je zbog uloge oficira u ubistvu poslednjeg Obrenovia bila sa Srbi-
jom prekinula diplomatske odnose, zaverenici su tek 1906. godine
bili udaljeni iz vojske ali su (1911) na elu sa pukovnikom Dragu-
tinom Dimitrijeviem Apisom (18771917) stvorili tajnu organiza-
ciju Ujedinjenje ili smrt, poznatiju kao Crna ruka.
Snaan uspon nacionalizma podstaknut od Austrougarske
(Carinski rat izmeu Srbije i Austrougarske (19061911) i aneksija
Bosne i Hercegovine (19081909)) doprineo je militarizaciji celog
drutva. Kratko razdoblje parlamentarizma u Srbiji obeleile su
pripreme za ratove i ratovi.
221
RATOVI: 1912, 1913, 1914.

Posle Berlinskog kongresa, sa proirenjem Srbije (etiri okru-
ga), nije ostalo mnogo Srba u Osmanskom carstvu, ali su osta-
le teritorije do kojih je Srbima bilo veoma stalo (Prizren, Skoplje,
nije dobijena patrijarija i Kosovo koje je imalo centralno mesto
u srpskoj istorijskoj tradiciji i o ijoj su osveti sanjale generacije).
Meutim, na putu proirenja Srbije prema istorijskom jezgru
nije stajala samo sultanova vlast, ve i pretenzije Bugara i Grka u
Makedoniji, kao i lokalnog albanskog stanovnitva.
U Makedoniji je ve postojala svest o posebnosti (ni Srbi ni
Bugari); zahtevana je autonomija u okviru Osmanskog carstva. Na
Kosovu su bile izvrene demografske promene i Albanci su posle
Berlinskog kongresa traili autonomiju unutar Osmanskog car-
stva (Prizrenska liga).
Suparnike borbe oko Makedonije stajale su na putu zajedni-
koj borbi protiv Osmanskog carstva; meutim, 1912. dolazi do srp-
skobugarskog vojnog saveza, a zatim do saveza Bugarske i Grke,
i Srbije i Crne Gore. Saveznici su uli u rat u oktobru 1912. godi-
ne. Posle pobede na Kumanovu (2324. oktobra 1912), srpska voj-
ska je (26. oktobra) ula u Skoplje, a zatim u Bitolj. Turska je trai-
la posredovanje velikih sila. Sklopljeno je primirje, ali su ve polo-
vinom 1913. godine obnovljena neprijateljstva. Posle Makedonije,
srpska vojska je ula u Albaniju i zaposela je Lje, Dra i Elbasan.
Na ambasadorskoj konferenciji zatraeno je povlaenje srpske
vojske to je i uinjeno, ali srpski vojni krugovi nisu pristajali na
podelu Makedonije.
Bugarska je zapoela novi balkanski rat (29. jun31 jul 1913). Ula-
skom Rumunije, Srbije, Grke i Osmanskog carstva u rat, Bugar-
ske je bila prisiljena na primirje, a Srbija je ostala u Makedoniji.
U novim krajevima postojalo je trvenje izmeu vojnih i civil-
nih vlasti. Ustav Kraljevine Srbije nije u tim krajevima primenji-
van. Na strani vojske, kralj Petar Karaorevi I povukao se u
222
korist sina Aleksandra kao regenta. Sukobi izmeu vojne i civilne

vlasti okonani su Solunskim procesom (1917).
Pobede srpske vojske u balkanskim ratovima imale su veliki
odjek meu slovenskim stanovnitvom u Habzburkoj monarhi-
ji, koja je, na manifestacije entuzijazma slovenskog ivlja odgova-
rala pojaanom represijom. Meu Srbima su stvarana tajna udru-
enja. Jedno od njih bilo je Mlada Bosna. Spremni na atentate,
njeni pripadnici odluili su se na jedan koji je u optoj atmosferi
posle aneksije Bosne i Hercegovine (1908) imao ulogu okidaa. U
Sarajevu, 28. juna 1914. godine, na Vidovdan, ubili su austrougar-
skog prestolonaslednika Franca Ferdinanda i njegovu enu Sofiju.
Bio je to dogaaj koji je nagovestio poetak Prvog svetskog rata.
Iz ultimatuma koga je Austrougarska uputila Srbiji, jedna od
deset taaka odnosila se na zahtev da austrijski organi uestvu-
ju u istrazi o eventualnim vezama atentatora sa slubama u Srbiji.
Srpska vlada je osudila atentat na austrougarskog prestolonasled-
nika, i nespremna za rat posle gubitaka Srbije u ratovima 1912. i
1913. godine, pristala na sve take, osim pomenute koja je zadirala
u pitanje suvereniteta.
I u istorijskoj nauci prisutna je kontroverza o vezi atentatora sa
Srbijom, koja je obnovljena povodom stogodinjice Prvog svet-
skog rata (2014). Prema srpskim naunicima od autoriteta, nes-
porno je da su uesnici dobili oruje od srpskih oficira, a pukov-
nik Dragutin Dimitrijevi Apis je 1917. godine u jednom rapor-
tu preuzeo na sebe odgovornost za organizovanje atentata (Sima
M. irkovi, Isto). Meutim, i dalje je ostalo otvoreno pitanje ko
je kome posluio kao sredstvo: zaverenici vojnicima ili obrnuto.
Gubilo se iz vida da su i jedni i drugi bili zagovornici programa
ujedinjenje ili smrt.
Koristei nepripremljenost Srbije za jo jedan rat, Austrougar-
ska joj je 28. jula 1914. godine objavila rat. Usledio je lanac saveza:
Crna Gora je (6. avgusta) objavila rat Austrougarskoj, a zatim (11.
avgusta) Nemakoj. Rusija se stavila na stranu Srbije. Nemaka se
223
svrstala uz Austrougarsku: objavila rat Rusiji, Francuskoj i Belgiji.

Austrougarska je objavila rat Rusiji, a Francuska i Velika Britanija,
Austrougarskoj. Kada se Japan svrstao uz antantu, a Tursko car-
stvo uz centralne sile, rat je dobio svetski karakter.
U vreme uoi rata, u Austrougarskoj je ivelo oko dva milio-
na Srba. Srbija je posle proirenja 1912. godine imala oko 4,5 mili-
ona stanovnika, dok je Austrougarsko stanovnitvo iznosilo 50
miliona. U tom krajnje neravnopravnom odnosu snaga, Srbija je
na Ceru (Cerska bitka 20. avgusta 1914), odbila austrijske trupe i
prela na teritoriju protivnika. U novom napadu austrijska vojska
je zauzela Beograd i teritoriju izmeu Save i Dunava. Dolo je do
preokreta (Kolubarska bitka 17. novembar 15. decembar): nepri-
jatelj je odbaen. U toku primirja obe strane su traile savezni-
ke. Sile antante Italiju sa kojom je sklopljen Londonski pakt (15.
april 1915) kojim joj je obean veliki deo jadranske obale. S druge
strane, Bugarska je pristupila centralnim silama zbog nepristaja-
nja Nikole Paia na ustupke u Makedoniji.
U novom napadu, srpska vojska je, zajedno sa civilima bila pri-
siljena na povlaenje do Kosova, a zatim preko Crne Gore i Alba-
nije (albanska golgota) prema moru, preavi put do Valone i
Krfa. Saveznici su preostaloj vojsci i civilima, uz velike napore,
omoguili sklonite u logorima u Grkoj, Francuskoj, vajcarskoj i
severnoj Africi. Omladini je omogueno kolovanje u vajcarskoj.
Gubitak teritorije doivljen je kao teak poraz. U vrhovima je
dolo do podele: na jednoj strani, vlada i parlament na Krfu, na
drugoj, regent sa odanim oficirima na Solunskom frontu, gde su
bili i pripadnici Crne ruke. Zbog sumnji da pripremaju atentat na
regenta, 1917. godine odran je Solunski proces, na kome je Dra-
gutin Dimitrijevi Apis bio osuen na smrt (do revizije procesa
dolo je posle Drugog svetskog rata).
Na Krfu (20. jula 1917), odran je sastanak izmeu predstavni-
ka srpske vlade i Jugoslovenskog odbora i doneta je Krfska dekla-
racija o ureenju budue drave.
224
U prolee 1917. slovenaki poslanici u austrougarskom parla-

mentu doneli su Majsku deklaraciju kojom su traili, na osnovu
prava naroda na samoopredeljenje i hrvatskog dravnog prava, da
se u okviru monarhije formira drava Slovenaca, Hrvata i Srba.
Krupni dogaaji na meunarodnom planu (ruska revolucija i
izlazak Rusije iz rata, ulazak SAD u rat i njihova nespremnost da
odre stari evropski poredak sa Habzburkom monarhijom) ubr-
zali su procese meu Junim Slovenima.
Do proboja Solunskog fronta dolo je 15. septembra 1918. godi-
ne. U Zagrebu je (6. oktobra 1918), osnovano Narodno vijee Slo-
venaca, Hrvata i Srba. Donet je niz odluka o raskidu odnosa sa
Habzburkom monarhijom i stvaranju drave Slovenaca, Hrva-
ta i Srba. Meu istoriarima i pravnim teoretiarima postojalo je
neslaganje o njenom statusu. Opasnost je bila dvostruka. Spoljna
od Italije koja je pretendovala na slovenake i hrvatske teritorije,
unutranja od revolucionanih elemenata (zeleni kadar). Rau-
nalo se na pomo srpske vojske.
Srbiji je bilo stalo da to vie oblasti prikljui sebi.
U Crnoj Gori (26. novembra 1918), doneta je odluka o prisaje-
dinjenju Srbiji, i uklanjanju dinastije Petrovi (Podgorika skup-
tina). U Novom Sadu (25. novembra 1918), na velikoj narod-
noj skuptini doneta je odluka o prisajedinjenju Srbiji. U Bosni
i Hercegovini su optine proglasile ujedinjenje sa Srbijom, dok je
Narodno vijee u Sarajevu ostalo pod ingerencijom Zagreba.
Pregovori u enevi s predstavnicima Narodnog vijea u Zagre-
bu o dualizmu su propali, jer je vlada Nikole Paia dala ostavku.
Narodno vijee u Zagrebu izglasalo je ujedinjenje sa Srbijom i iza-
bralo je delegaciju koja je sa Naputkom otila u Beograd, gde je 1.
decembra 1918. godine kralj Aleksandar Karaorevi proglasio
ujedinjenje.
225
SRBI PRVI PUT U ZAJEDNIKOM DRAVNOM OKVIRU:

PROSTORNO PODELJENI I POMEANI SA DRUGIM NARODIMA
Od svih novih evropskih drava koje su stvorene posle Prvog
svetskog rata, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (19181929) /
Kraljevina Jugoslavija (1929 1941)7 stajala je pred najteim izazo-
vima. Trebalo je da uvrsti meunarodni status i definie grani-
ce. Narodi se nisu poznavali, i tek su u novom dravnom okviru
prepoznavali svoje interese i postavljali ciljeve. Delile su ih isto-
rija, vera i tradicija, ali i veliki rasponi u privrednoj razvijenosti i
pismenosti. Novi dravni okvir sa razliitim pravnim, kolskim i
privrednim sistemima, delovao je haotino. Posledice rata: siro-
matvo, glad, bolesti bile su vidljive i pretile su nemirima. Atmos-
fera je bila ispunjena velikim frustracijama zbog ogromnih ljud-
skih rtava. Posmatrajui te izazove savremenici su, i na strani i u
zemlji, govorili: Jugoslaviju je lake zamisliti nego ostvariti.
Posle 1. decembra 1918. godine kad je kralj Aleksandar progla-
sio ujedinjenje, stvorena je prva vlada (20. decembra 1918), sa Sto-
janom Protiem (18571923), jednim od prvaka Narodne radikal-
ne stranke. Vlada je imala odluujui uticaj na formiranje privre-
menog narodnog predstavnitva koje je imalo zadatak da pripre-
mi konstituantu. Izbori za ustavotvornu skuptinu (20. novem-
bra 1920), pokazali su veliku podeljenost birakog tela, uglavnom
na dva bloka federalistiki i centralistiki. Ta podela se oito-
vala i u brojnim nacrtima ustava kao alternativi vladinom nacr-
tu. Do novih podela dolo je oko vladinog nacrta poslovnika
7 Tekst pod gornjim naslovom predstavlja rezime opirnijeg teksta Kraljevina

Srba, Hrvata i Slovenaca (19181929) / Kraljevina Jugoslavija (19291941)
uz koji idu tri priloga: 1. Vidovdanski ustav od 28. juna 1921. godine, prvi
ustav jugoslovenske drave: pobeda unitaristikocentralistikog principa nad
konceptom sloene drave; 2. Ubistvo politikih predstavnika hrvatskog naroda
u Narodnoj skuptini 20. juna 1928. godine; 3. Separatizam kao reakcija na
diktaturu od 6. januara 1929. godine.
Pomenuti tekst sa prilozima, italac moe nai na portalu Helsinkog odbora za
ljudska prava u Srbiji (Raspad Jugoslavije).
226
Ustavotvorne skuptine koji je bio suprotan izbornom zakonu:

obaveza poslanika da poloe zakletvu kralju, to je prejudiciralo
oblik drave, i izglasavanje ustava prostom, a ne kvalifikovanom
veinom. Vlada Nikole Paia koristila je sva sredstva da omo-
gui izglasavanje ustava. Hrvatska Republikanska seljaka stran-
ka bojkotovala je rad ustavotvorne skuptine, ime je stavljala do
znanja da je Ustav izglasan protiv njene volje. To je dravu stavilo
na granicu legitimiteta (vidi Latinka Perovi Vidovdanski ustav
od 28. juna 1921. prvi ustav jugoslovenske drave: pobeda centra-
listiko-unitaristikog koncepta nad konceptom sloene drave
www.yuhistorija.com)
Vie nacrta ustava koji su dolazii iz raznih krajeva zemlje, a
poticali od raznih politikih stranaka, grupa i pojedinaca, ne
dovodei u pitanje jedinstvo drave ve njeno centralistiko ure-
enje, otvara pitanje na emu je dravni vrh, kao glavni nosilac
ideje centralizma i unitarizma, temeljio odbijanje svakog razgo-
vora o autonomiji, federaciji, konfederaciji.
Srpska vlada je, na samom poetku Prvog svetskog rata, ujedi-
njenje s Hrvatima i Slovencima postavila kao svoj ratni cilj. U aktu
od 1. decembra 1918. godine, Srbi su videli ostvarenje toga cilja.
U Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, Srbi su uneli dravu,
monarhiju i pobedniku vojsku, kao i teritorije koje su osvojili u
ratovima 1912. i 1913. godine. Stanovnitvo June Srbije, kako je
nazivan vardarski deo Makedonije, nije bilo integrisano u srpski
narod u meri u kojoj je to bilo stanovnitvo okruga kojima je Srbi-
ja proirena na Berlinskom kongresu.
Nain ujedinjenja 1. decembra 1918. godine ostavio je nedovr-
enim proces integracije srpskog naroda i proizveo je podele. U
Crnoj Gori, koja je u novu kraljevinu ula bez svoje drave i dina-
stije, na Podgorikoj skuptini 1918. dolo je do podele na prista-
lice bezuslovnog ujedinjenja (bjelae) i protivnike takvog ujedi-
njenja (zelenae). U krugu protivnika bezuslovnog ujedinjenja
zaee se ideja o crnogorskoj naciji.
227
U zemljama koje su se tek posle 1. decembra 1918. godine na-

le u istom dravnom okviru, radilo se o drugoj vrsti problema.
U Sloveniji, Srba gotovo nije bilo. Drugaije je bilo u Hrvatskoj i
Bosni i Hercegovini. U Hrvatskoj, Srbi su iako manjinska nacija,
politiki postali vodea. Za vodee srpske politiare u Hrvatskoj
(Svetozar Pribievi) sve do srpsko-hrvatske koalicije (1927),
a pogotovo posle estojanuarske diktature (1929), kad je Stjepan
Radi ve bio mrtav (1928), a sam Svetozar Pribievi konfiniran
Srbija je bila najmerodavniji faktor za prosuivanje srpskih inte-
resa. Novu dravu vladajui krugovi su percipirali i vodili kao
proirenu Srbiju. Za njih je prioritet imala jugoslovenska integra-
cija. U jakoj zajednikoj dravi Srbi su svuda bili stabilni. Meu-
tim, u zajednikom dravnom okviru istovremeno se odvijao i
proces integracije i proces dezintegracije. Pripadnici drugih naro-
da zbijali su se na nacionalnoj osnovi, dok su se Srbi, Slovenci, pa
i muslimani podvajali.
Hrvatski politiari su nastojali da internacionalizuju hrvat-
sko pitanje. Posle jedne takve misije u Moskvi sa tim ciljem, Stje-
pan Radi je uhapen. Njemu je pretila 10-godinja robija, a nje-
govoj stranci zabrana rada. Tada je dolo do promene strategi-
je. U ime stranke, jedan od njenih vodeih ljudi i narodni posla-
nik Pavle Radi u Narodnoj skuptini izjavio je da stranka pri-
hvata Vidovdanski ustav i menja ime u Hrvatska seljaka stran-
ka (HSS). Od 1925. do 1927. godine, stranka je uestvovala u vla-
di. Meutim, u Narodnoj skuptini nisu prestajali sukobi iji je
vrhunac bio prolivanje krvi. Poslanik Narodne radikalne stran-
ke Punia Rai ubio je dvojicu hrvatskih poslanika, a dvojicu
ranio. Stjepan Radi koji je bio meta napada, takoe je ranjen, i od
zadobijenih rana, ubrzo je umro. Ubica je bio proglaavan umo-
bolnim, ali sve okolnosti (tampa, predsednik vlade, predsednik
Narodne skuptine, Dvor) pokazuju da je atentat bio dugo pri-
preman. To je potvrdio i skandalozni sudski proces ubici u kome
su stranci nalazili nagovetaj ravih odnosa izmeu Srba i Hrvata
228
u budunosti (Latinka Perovi, Ubistvo politikih predstavni-

ka hrvatskog naroda u Narodnoj skuptini 20. juna 1928. godine
www.yuhistorija.com).
Zloin u narodnom predstavnitvu zajednike drave nije
doveo samo do gubljenja ugleda parlamentarizma ve je produbio
nepoverenje u samu dravu. Po svemu sudei, imao je da poslui
kao povod davno pripremljenog reenja.8
Na dravnu krizu kralj Aleksandar reagovao je Manifestom od
6. januara 1929. Objavio je da je nastupio trenutak za ukidanje
posrednika izmeu kralja i naroda: suspendovao je Ustav i ras-
pustio Narodnu skuptinu. U vladu komandanta kraljeve garde,
generala Petra ivkovia imenovao je politiare privrene Dvoru.
Zabranio je politike stranke, a njihove voe stavio pod kontro-
lu. Uklanjanje plemenskih obeleja dotaklo je i ime drave: ume-
sto Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca Kraljevina Jugoslavija.
Umesto 33 oblasti, stvoreno je 9 banovina; kralj je imenovao bano-
ve. Cilj je bio ukidanje istorijskih pokrajina.
Jugoslavija banovina, trebalo je da bude topionica nove jugo-
slovenske nacije. Nastala u diktaturi, ideologija integralnog jugo-
slovenstva nije nigde dobro primljena. Dolo je do jaanja sepa-
ratizma i iredentizma (Latinka Perovi, Separatizam kao reakcija
na diktaturu www.yuhistorija.com).
Kralj je 9. septembra podario narodu novi ustav (Oktroisani
ili Septembarski ustav 1931). Formalno ukinuta, diktatura je samo
zamaskirana (mali ustav). Dolazak Hitlera na vlast (1933) okre-
nuo je kralja Aleksandra od Francuske, kao tradicionalnog save-
znika prema Nemakoj. Na putu u Francusku, kralja su u Marse-
lju, 9. oktobra 1934. godine, ubili pripadnici hrvatskih i makedon-
skih separatista. Naslednik prestola, kralj Petar II (19231970) bio
je maloletan, pa je dravu, i prema testamentu kralja Aleksandra,
8 Detaljnije o tome govori se u pomenutom tekstu na Portalu: Kraljevina Srba,

Hrvata i Slovenaca (19181929). Kraljevina Jugoslavija (19291941). Ovde se
samo ukazuje na vorna mesta u procesu koji je vodio njenom kratkom trajanju.
229
vodilo Namesnitvo, u kome je glavnu ulogu imao brat od strica

ubijenog kralja, knez Pavle Karaorevi (18931976).
Ve od Oktroisanog (Septembarskog) ustava, ideologija inte-
gralnog jugoslovenstva traena je i putem reimske stranke, Jugo-
slovenske radikalno-seljake demokratije (od 1933 Jugosloven-
ska nacionalna stranka). Od svih vlada pod Namesnitvom najdu-
e je trajala vlada (19351939) finansijskog strunjaka Milana Sto-
jadinovia (18881961). On je nastavio politiku okretanja prema
Nemakoj i namirenja sa Italijom. Pridobio je Slovenaku ljudsku
stranku i Jugoslovensku muslimansku organizaciju za novu stran-
ku Jugoslovensku radikalnu zajednicu i nametnuo se za njenog
vou. (U svom dnevniku grof ano je o Stojadinoviu zabeleio:
Stojadinovi je faista, ako ne po stranakoj pripadnosti, onda po
pogledima na dravnu vlast i ivljenje Joe Pirjevec, Jugoslavi-
ja 19181992. Nastanek, razvoj in razpad Karaorevieve in Tito-
ve Jugoslavije )
Stojadinoviev sukob sa Srpskom pravoslavnom crkvom zbog
Konkordata i izborna pobeda hrvatske i srpske opozicije na izbo-
rima 1938. godine, dala je priliku knezu Pavlu da u vladu uvede
malo poznatog politiara, ali spremnog na dogovor sa Hrvatima,
Dragiu Cvekovia (18931969). Posle kratkih pregovora, dolo je
do Sporazuma Cvetkovi Maek (26. avgusta 1939), posle ega
su Maek i ministri uli u vladu. Hrvatska je dobila bana, Sabor,
punu nadlenost u upravi, prosveti, privredi, saobraajnoj politici.
Poseban otpor stvaranju banovine Hrvatske pruio je Srpski kul-
turni klub (1937) kao centar srpske intelektualne i politike elite.
Ve sutradan po sklapanju Sporazuma (septembar 1939), poeo
je Drugi svetski rat. Kraljevina je bila u tekom poloaju. Nepopu-
larno je bilo saveznitvo sa Hitlerom. U isto vreme, snage za otpor
bile su male. eril je za kneza Pavla rekao: u kavezu s tigrom. U
Beu je 25. marta 1941. godine dolo do pristupanja Trojnom pak-
tu. Dva dana kasnije (27. marta 1941) u Beogradu i drugim grado-
vima u Srbiji dolo je do provale nezadovoljstva. Dravni udar
230
izvrili su generali. Predsednik vlade postao je general Duan

Simovi (18821962). Nova vlada nije opozvala pristupanje Troj-
nom paktu, 25. marta 1941. godine (Sima M. irkovi je, moda,
jedini srpski istoriar koji pominje ovu pojedinost). Spreman na
osvetu, Hitler je, bez objave rata, doneo odluku o bombardova-
nju Beograda (6. april 1941). U Jugoslaviju su sa vie strana ule
nemake trupe. U Hrvatskoj je 10. aprila 1941. godine proglaena
Nezavisna Drava Hrvatska (NDH). Potpredsednik kraljevske vla-
de dr Vlatko Maek pozvao je Hrvate da prihvate novu vlast. Prvi
ustaki logori organizovani su u Italiji i Maarskoj posle progla-
enja diktature, 6. januara 1929. godine, a ustaka naela o etni-
ki istoj Hrvatskoj bila su poznata od poetka tridesetih godina
(Latinka Perovi, Kraljevina www.yuhistorija.com).
DRUGI SVETSKI RAT (19411945)

Istoriari su i meusobno sporili ta je bilo odluujue za krat-
ko trajanje Kraljevine Jugoslavije: spoljna agresija ili nereene
unutranje suprotnosti. Ali, moda, tek ista sudbina i Republi-
ke Jugoslavije, kad nije bilo spoljne agresije i kada su unutranje
suprotnosti izgledale reene, ukazuje na potrebu drugaijeg pri-
stupa i Kraljevini i Republici: kao celini u procesu dugog traja-
nja naroda koji su ih inili. U istoriji svakoga od njih od do ne
mogu se razumeti ni njihova zajednitva, ni njihova dramatina
razilaenja.
Posle kratkog aprilskog rata (618. april 1941), Jugoslavija je
kapitulirala, i ubrzo je podeljena izmeu drava koje su zahtevale
reviziju Prvog svetskog rata. U toj deobi uestvovale su Maarska
(Baka, Baranja i Meumurje), Bugarska (Makedonija i jugoisto-
na Srbija), Italija (preko vazalne Albanije, Kosovo sa Metohijom, i
okupacija Crne Gore). Slovenake zemlje podelili su Rajh i Italija.
Na veliki deo Jugoslavije proirila se Nezavisna Drava Hrvatska.
Ustaki reim koji je u njoj uspostavljen vladao je pomou mili-
cije, armije, tajne policije i vie od dvadesetak koncentracionih
231
logora (Mari anin ali, Istorija Jugoslavije u 20. veku). Prvi

ustaki logori u Italiji i Maarskoj stvoreni su nakon estojanu-
arske diktature 1929. godine, a prvi ustaki dokumenti napisa-
ni su poetkom tridesetih godina. U njima je etniki ista hrvat-
ska drava postavljena kao cilj (Latinka Perovi, Separatizam kao
reakcija www.yuhistorija.com). To se, pre svega, odnosilo na
Srbe, kojih je u NDH bilo 30 odsto. Iz ustake koncepcije etniki
iste drave proizlazilo je plansko unitavanje Srba. Zabranjeno
im je pismo, ubijani su svetenici i unitavane crkve. Krajem sep-
tembra 1941. godine zemlju je napustilo oko 120.000 Srba, a godi-
nu dana kasnije vie od 200.000. U sabirne centre, koji su pre-
tvoreni u koncentracione logore, u koje su deportovani, Srbi su
zajedno sa Jevrejima, Romima i protivnicima ustakog reima
fiziki unitavani. Napoznatiji su bili logori u Jasenovcu, Staroj
Gradiki i Jadovnu. Realno dovoljno strana, istina o ustakom
sistemu logora, posebno o Jasenovcu, postala je predmet mitolo-
gizacije, koja obesmiljava naunu istinu.9
Ostatak Srbije bio je pod nemakom vojnom komandom, koja
se oslanjala na domae civilne vlasti: Komesarsku upravu, a zatim,
od kraja avgusta 1941. godine, na srpsku vladu ultranacionaliste
generala Milana Nedia (18781946), Nemci su u svojim rukama
drali vojsku, policiju, privredu i finansije, za razliku od Francu-
ske gde je to bilo preputeno kvislinkoj vladi.
Milan Nedi se oslanjao na pristalice Zbora Dimitrija Ljotia
i etnike Koste Peanca. U pobedi Rajha video je uslov za ostva-
renje seljake drave u Srbiji. Za vreme kvislinke vlasti u Srbiji su
gonjeni komunisti i drugi antifaisti. Izvrene su promene u pro-
sveti, kulturi i tampi. Unitena je jevrejska zajednica. Uz pomo
Nemaca, stvorene su vojne snage: Srpski dobrovoljaki korpus i
Srpska dravna straa.
9 Ivo Goldstein, O broju rtava jasenovakog logorskog sistema u Slavko

Goldstein, Jasenovac. Tragika, mitomanija, istina
232
Na liniji otpora stajali su srpski etnici i komunisti. Pukovnik

Dragoljub Draa Mihailovi (18931946), s grupom oficira, preba-
cio se iz Bosne u zapadnu Srbiju i na Ravnoj gori postavio Glav-
ni tab. Nije prihvatio kapitulaciju, ali nije bio za sukob sa okupa-
torom, da bi zavrio u kolaboraciji. Smatrao se legitimnim pred-
stavnikom kralja. Vlada u emigraciji postavila ga je za komandan-
ta Glavnog taba Jugoslovenske vojske u otadbini. Imao je vojnu
organizaciju iroko razvuenu, bez discipline, sa vrlo samovolj-
nim komandantima. etnici su se zalagali za povratak monar-
histikog ureenja, starih svojinskih odnosa i hegemoniju srpske
buroazije (Branko Petranovi, Revolucija i kontrarevolucija u
Jugoslaviji (19411945), knjiga prva). Njihov program etniki iste
Srbije podrazumevao je da oko etiri miliona ljudi bude iseljeno i
raseljeno. Etnika ienja nisu se vrila spontano ve po koman-
di, s ciljem etnike homogenizacije srpskog naroda.
Posle dugog lutanja u nacionalnom pitanju, Komunisti-
ka partija Jugoslavije (KPJ), uoi Drugog svetskog rata (1940
Peta zemaljska konferencija u Zagrebu), zauzela je stav o odbra-
ni zemlje. Tokom 20 godina ilegalnog delovanja, u Partiji je do-
lo do smene generacija, zaustavljene su frakcijske borbe i zavre-
na boljevizacija. U tom zatvorenom krugu, s otvorenou, pre-
ko Kominterne, ka Sovjetskom Savezu, utvrena je strategija u
socijalnom (nema vie povratka na staro) i nacionalnom pita-
nju (obnova Jugoslavije na federativnim osnovama). Iz te strate-
gije proizlazio je sukob s okupatorom i partizansko ratovanje u
ijoj je pozadini stajala vrsto organizovana Komunistika partija
Jugoslavije, struktuirajui partizanski otpor okupatoru.
U jesen 1941. godine dolo je do dva susreta Dragoljuba Dra-
e Mihailovia i komunistikog, partizanskog voe Josipa Bro-
za Tita (18921980). Zbog programske udaljenosti glavnih aktera,
ovi susreti nisu doneli nikakve rezultate, a ve u novembru 1941.
godine dolo je do sukoba izmeu etnika i partizana.
233
U zapadnoj Srbiji (septembarnovembar) partizani su imali

znatnu teritoriju, sa seditem u Uicu (Uika republika). Poti-
snula ih je nemaka ofanziva, i od tada partizani nisu imali znat-
nijeg uporita u Srbiji (Sima M. irkovi, Isto).
Autoritet Drai Mihailoviu pridavala je injenica da ga je
podravala vlada u emigraciji, koja ga je unapredila u generala
i postavila za ministra vojske i, uz to, obezbeivala savezniku
pomo. Meutim, stanje je sve vie zavisilo od odnosa snaga na
frontovima. Sa istupanjem Italije iz rata (1943), Nemaka nije vie
bila u stanju da pokrije potrebe na svim frontovima.
Partizansko vostvo (krajem 1942) nastoji da uspostavi paralel-
nu vlast ne samo na lokalnom ve i na dravnom nivou. Formira
Antifaistiko vee narodnog osloboenja (AVNOJ), u kome ue-
stvuju predstavnici raznih stranaka i grupa. Na drugom zasedanju
(2930. novembar 1943. godine u Jajcu) ovo telo preuzima funkci-
ju dravnog organa: suspenduje kraljevu vladu, zabranjuje kralju
povratak u zemlju, uvodi federativno ureenje i dodeljuje Josipu
Brozu Titu in marala.
Paralelno s borbom za meunarodno priznanje, meu save-
znicima su voeni razgovori o ureenju posleratne Evrope. Na
sastanku Staljina i erila (1944, Moskva) Jugoslavija je stavlje-
na u red zemalja u kojima je svaka strana raunala sa 50 odsto za
sebe. eril je nastojao da doe do ujedinjenja partizanskog i et-
nikog pokreta. Na Visu (u junu 1944) izmeu predstavnika vla-
de u Londonu i partizanskog vostva postignut je sporazum da
se formira vlada od demokratskih elemenata, kako bi se ujedi-
nile sve snage za borbu protiv Nemaca, a da se pitanje o uree-
nju zemlje ostavi za zavretak rata. Na konferenciji na Jalti (febru-
ar 1945) odlueno je da se AVNOJ proiri poslanicima iz jugoslo-
venske skuptine (izabrane 1938). Kralj je pozvao tzv. Jugosloven-
sku vojsku u otadbini da se prikljui partizanima. Time je odlu-
ena sudbina Drae Mihailovia, ali je obnavljanje Jugoslavije za
234
narode u zemlji i za velike saveznike postalo prirodni i neosporni

cilj (irkovi, Isto).
U leto 1944. godine partizanske snage su prodrle u Srbiju. Sta-
ljin je od partizanskog vostva zatraio da u osloboenju Beo-
grada (20. oktobar 1944) uestvuju i jedinice Crvene armije, koje
su, prodirui iz Rumunije, stigle na jugoslovensku granicu. Poet-
kom marta, na osnovu prethodnog sporazuma izmeu Tita i Iva-
na ubaia, formirana je zajednika vlada Demokratske Federa-
tivne Jugoslavije.
Zapoeo je, bez suenja, obraun sa uesnicima okupacionog
reima. Predratni politiari su izali iz vlade. Izbori za Ustavotvor-
nu skuptinu raspisani su za 11. novembar 1945. godine. Na izbore
je izalo 88,66 odsto ukupno upisanih biraa, od kojih je za listu
Narodnog fronta, iza koje je stajala Komunistika partija Jugosla-
vije, glasalo 90 odsto. Nita se nije dogodilo to nije bilo sadra-
no u stretegiji revolucionarnog preuzimanja vlasti, kao jednog od
ciljeva oslobodilakog rata.
Republika je proglaena 29. novembra 1945. godine. Prvi ustav
jugoslovenske drave na federativnim osnovama, raen po ugle-
du na sovjetski, donet je 31. januara 1946. godine. U sastavu dra-
ve pod imenom Federativna Narodna Republika Jugoslavija bilo
je est republika (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija,
Crna Gora, Makedonija) od kojih je svaka imala vladu, narodno
predstavnitvo i ustav. Srbija je u svom sastavu imala jednu auto-
nomnu pokrajinu Vojvodinu i jednu autonomnu oblast Koso-
vo i Metohiju.
SRBI PONOVO U JEDNOJ DRAVI, OPET

ZAJEDNO SA DRUGIM NARODIMA
Uspostavljena na federativnim principima, druga Jugoslavija je
svoj ivot zapoela kao strogo centralizovana drava, i sa prokla-
movanom diktaturom jedne moderne klase proletarijata, koja
je u seljakoj zemlji bila samo pretpostavljena. Iako su bili glavna
235
snaga partizanske vojske koja je dovela do obnove Jugoslavije, Srbi

su smatrali da ih je federativno ureenje otetilo, i to iz dva razlo-
ga. Jedan su videli u stvaranju novih nacija: makedonske, crnogor-
ske, pa i bosanskih muslimana. A drugi: u asimetrinom uree-
nju Srbije autonomna pokrajina Vojvodina i autonomna oblast
Kosovo i Metohija. Da takav status nisu dobile Istra, Dalmacija i
Hercegovina smatrali su nepravdom prema Srbiji.
Posle Uike republike u Srbiji nije bilo partizanskog pokre-
ta. Kako je reeno, rezervisanost javnosti prema njemu pojaa-
valo je i raiavanje terena za uspostavljanje nove vlasti: na
nasilje se odgovaralo nezadovoljstvom. U maju 1944. godine for-
mirano je Odeljenje za zatitu naroda (OZNA), na ijem elu je
bio Aleksandar Rankovi (19091983), koji je zajedno sa Josipom
Brozom Titom, Edvardom Kardeljem i Milovanom ilasom inio
partijski, odnosno dravni vrh. Zapoeo je teror koji je u irokom
luku zahvatio saradnike okupatora i kvislinkih vlasti, politike
neprijatelje, meu kojima ne samo stvarne nego i potencijalne.
Bez suda, taj obraun je, naroito na lokalnom nivou, prerastao
u razliito motivisanu osvetu. Uz stvarno olakanje zbog svretka
rata, irio se i strah koji je, esto prikriveno, otvarao pitanje legiti-
miteta novog reima. Stanje se sporo menjalo jer se nasilje, voljno
i nevoljno, pretvaralo u modus operandi novog reima.
Sledei sovjetski drutveni obrazac, novi reim je u periodu
19451948. godine menjao zateeno stanje u svojinskim odnosi-
ma. Vreno je opte podravljenje, preuzimano operativno uprav-
ljanje privredom, uspostavljana planska privreda, favorizovana
krupna industrija i infrastruktura. Zapostavljanje poljoprivre-
de dovelo je do tekoa u snabdevanju na koje se opet, reagova-
lo nasilnim merama (prinudni otkup, prinudno ulanjivanje u
seljake radne zadruge).
Do izvesne promene odnosa javnosti u Srbiji prema novom
reimu dolo je tek 1948. godine. Napad Staljina na rukovodstvo
KPJ da se okree Zapadu i da uvodi kapitalizam, iskljuenje KPJ
236
iz Informacionog biroa komunistikih partija, dovelo je do novog

talasa nasilja. Uhapeno je 16.000 ljudi, i to protivnika u vlasti-
tim redovima i upueno u logore, od kojih je najpoznatiji bio Goli
otok. Incidenti na granici i otpor KPJ bez presedana proirili su
unutranji front za odbranu zemlje. To je bio najvei uspeh Josi-
pa Broza Tita. Jedan od vodeih lanova beogradske grupe aso-
pisa Praxis, Mihailo Markovi u svojim memoarima (Juri na
nebo) kae: Tito je postigao neverovatnu stvar. Srbi pored svih
svojih slovenskih i rusofilskih oseanja bili su 1948, 1949. i 1950.
spremni da se tuku protiv Crvene armije kojoj su se pre toga toli-
ko divili. U odbrani nezavisnosti zemlje kao zajednikog intere-
sa poinje pribliavanje Srbije Josipu Brozu Titu. Ono je, inae,
imalo vie osnova.
Tito je obnovio Jugoslaviju u kojoj ive svi Srbi. Bio je oslo-
njen na Rusiju kao istorijskog saveznika srpskog naroda. Stvorio
je snanu vojsku, subjekat u srpskoj istoriji (nemaki izvori govo-
re da su nemaki komandanti u ratu govorili da e Tita, ako ga
uhvate, tretirati kao marala zbog njegovog umea stvaranja voj-
ske i drave Joe Pirjevec, Tito in tovarii). Tip partije koju
je Tito stvorio imao je koren u ruskim revolucionarnim idejama
XIX veka. Najzad, i Srbi i Tito bili su identifikovani s Jugoslavijom
(kada ga je, posle Ustava 1974, visoki partijski funkcioner Sveto-
zar Vukmanovi Tempo upitao ta e biti s Jugoslavijom, Tito je
odgovorio: nema vie Jugoslavije. To jest, ako nije centralizovana
i unitarna, drava ne postoji Joe Pirjevec, Tito in tovarii).
Tito je u svojim govorima balansirao izmeu centralizma i
federalizma u dravi, ali ne i u Partiji. U sutini, on je bio prista-
lica centralizovane i unitarne drave. Otuda njegova svest o va-
nosti Srbije za Jugoslaviju. Paljivo je oslukivao svaku kritiku
svoje linosti u Srbiji. Kad su te kritike postale otvorenije u vre-
me maspoka u Hrvatskoj, poetkom sedamdesetih godina, vrlo
uskom krugu srpskih rukovodilaca rekao je ljutito: Ja sam 1941.
ovde doao i odavde sam krenuo. (Latinka Perovi, Zatvaranje
237
kruga...) A njegov sporazum s delom srpskog rukovodstva obez-

bedio je obraun sa celim hrvatskim rukovodstvom (Isto).
Tito je 1948. godine branio, pre svega, nezavisnost drave, koju
je simbolizovao. Prodor u komunistiki ideoloki monolit doao
je usput, kao rezultat nastojanja da se sukob ire objasni. Tito je
bio za promene pod uslovom da se ne promene sutinske karak-
teristike sovjetskog drutvenog modela: dravno-svojinski odnos
i politiki monopol komunistike partije (u vreme dramatinih
rasprava o ustavnim amandmanima, dvadesetak godina kasni-
je, Edvard Kardelj je srpskim partijskim elnicima rekao da su se
Tito i Srbi opirali, od poetka, svim promenama. (Latinka Pero-
vi, Zatvaranje kruga).
Ve prvi pokuaji Milovana ilasa posle promene imena par-
tije u Savez komunista (1952) i smrti Staljina (1953) da se zemlja
demokratizuje bili su zaustavljeni. On je 1954. godine doiveo
poraz u partijskom rukovodstvu, a zatim ekskomuniciran, tajno
suen etiri puta i osuen na devet godina robije. ilasa su podr-
avali liberalni akademski krugovi na Zapadu; slubeni Zapad
davao je prednost stabilnosti Jugoslavije.
Neprekinuta mentalna veza Josipa Broza Tita s ideolokim jez-
grom Komunistike partije Sovjetskog Saveza, koje je, kako je u
vreme najzaotrenijih odnosa 1948. godine, na jednom sastanku
sa visokim vojnim rukovodiocima, sam Tito rekao: Svaki vuk
ima svoje gnezdo koje nikada ne naputa. I, doista on se na kraju
vratio svome gnezdu.
Sovjetska dravno-partijska delegacija dola je 1955. godine u
Beograd. Prema nekim jugoslovenskim diplomatima (Koa Popo-
vi, Veljko Miunovi) to je bio poetak defanzivne orijentacije
prema reformskom modelu drutva. Tito je seizmografski rea-
govao na one promene koje su neposredno, a naroito dugoro-
no, dovodile u pitanje organske karakteristike sovjetskog modela
drutva: dravno-svojinski odnos i politiki monopol komunisti-
ke partije. inio je to izvan institucija, u govorima na mitinzima
238
kojima je prekidao orijentaciju na trinu privredu (Split 1962) i

reorganizaciju Partije usmerenu na njeno razvlaivanje (Mari-
bor 1966).
U razvoju Jugoslavije od jedne do najzostalijih drava u Evro-
pi uoi Drugog svetskog rata, do srednje razvijene drave sa indu-
strijom i karakteristikama modernog drutva, Srbi su i sami doi-
veli napredak, i to najvei u svojoj modernoj istoriji: Naglih i
brzih promena bilo je i u ranijim periodima, pre svega u XVI-
II veku meu Srbima u Ugarskoj, zatim u doba kneza Miloa, pa
posle 1880. u Kraljevini Srbiji, ali sve one su zahvatale samo manji,
obrazovani, dobro stojei, ili u gradove smeteni, deo drutva. U
drugoj polovini XX veka promene su bile masovne, obuhvatale su
najvei deo nacije i izmenile njen profil (Sima M. irkovi, Isto).
Ogranieni bilans pomenutih promena pokazuje da su Srbi na
kraju XX veka prestali da budu seljaki narod: 1946. u Srbiji je bilo
72,3 odsto seoskog stanovnitva, 196656 odsto, da bi 1976. samo
treina stanovnitva ivela od zemljoradnje. Dolo je do naglog
irenja gradskih naselja i urbanizacije. Obavezno osmogodinje
kolovanje uticalo je na smanjenje broja nepismenih. Proirila se
mrea kola svih nivoa. Osim Beograda, novi visokokolski cen-
tri postali su Novi Sad (1960), Pritina (1970), a zatim Ni i Kra-
gujevac; u vie gradova osnovani su fakulteti. Zdravstvena zati-
ta i socijalno osiguranje doprineli su poboljanju zdravlja sta-
novnitva i socijalnoj sigurnosti. Produen je ivotni vek (od 45
godina posle Drugog svetskog rata do 74 za ene, 77 za mutakr-
ce 1981). Radikalno je promenjen poloaj ene i normativno i
stvarno. Porasla je mobilnost stanovnitva: industrija je dovodila
ljude sa sela u gradove; kasnije smanjena mogunost zapoljava-
nja u zemlji upuivala ih je u inostranstvo od 800.000 Jugoslo-
vena na radu u inostranstvu 300.000 su bili Srbi. tampa, radio i
televizija (u Beogradu od 1958) doiveli su ekspanziju. Izdavaka
delatnost je, osim izdavanja domaih knjige, doprinosila raznovr-
snosti i otvaranju velikim brojem prevoda i istonih i zapadnih
239
autora. Dolo je do razvoja umetnikog stvaralatva (Periklovo

doba, rekao je za ovo vreme u kulturi knjievnik i filmski redi-
telj ivojin Pavlovi). Dela knjievnosti, slikarstva, muzike, filma
prevazilazila su lokalni nivo i dobijala visoka meunarodna pri-
znanja, meu kojima je bila i Nobelova nagrada za knjievnost Ivi
Andriu. Stvaraoci su bili u dvostrukom dijalogu: sa predstavnici-
ma reima i meu sobom: realisti i modernisti i njihova dva aso-
pisa: Savremenik i Delo.
Pomenuti napredak zaostale i siromane zemlje omoguava-
la je inostrana pomo i krediti. Ali, po miljenju nekih istoria-
ra (Mari anin ali, Istorija Jugoslavije; Sima M. irkovi, Srbi
meu evropskim narodima), veliki je udeo i dobrovoljnog rada
stanovnitva, posebno omladine. Neizostavan inilac je i prilago-
avanje Srba posleratnom reimu i njihova kompatibilnost s Josi-
pom Brozom Titom. Uz otpore, oni su kao i Tito, prihvatali este
ustavne promene kojima je traena formula odrivosti objektiv-
no sloene i protivrene jugoslovenske drave i posle Titove smr-
ti. To nije bilo izvan tradicije. Slobodan Jovanovi je ukazivao na
to da Srbi na probleme ne reaguju u toku, ve odjednom, tako
da to izgleda neoekivano. Navodio je 1839. godinu, kad su usta-
vobranitelji prisilili kneza Miloa na abdikaciju, 1858. kada je knez
Aleksandar Karaorevi, pod pritiskom liberalnih elemenata,
bio prisiljen da pobegne u tvravu, a zatim pree u Austriju. Ali,
moda je Nikola Pai, tumaei dinastiki prevrat na poetku
XX veka, objasnio tu karakteristiku taloenja nezadovoljstava,
a zatim njihove provale. Na pitanje novinara, neposredno posle
ubistva poslednjeg Obrenovia (1903) Je li se moglo predvideti,
da e do ovakve katastrofe doi, Nikola Pai je odgovorio:
Vi znate da je u Srbiji dolazio dravni udar iza udara, zako-
ni su stvarani i ukidani, sukob je dolazio za sukobom. Mi Srbi, ili
ako hoete, Juni Sloveni uope, nisu ono to su narodi sa zapa-
da, da odmah ustajemo protiv povrede zakona i protiv reakcija!
Mi smo nekako pasivne prirode, pa putamo da se gomila greh na
240
greh, dok se ne prevri mera, i dok onaj koji to ini, sam ne ose-
ti da daljeg izlaza nema. Sukobi su pok. kralja Aleksandra morali
neminovno dovesti do katastrofe.
...Meni su jako dobro poznati nai skuptinari i senatori. Ti su
ljudi, grdna veina njih za monarhijski sistem. Za Srbiju nije repu-
blika, prerano je to, daleko je to od nas. U Srbiju kao republiku
prodrli bi silni i mnogobrojni strani uticaji, a to bi bilo najvee zlo.
Srbija ima pred oima ne samo sebe, kao to je danas, nego i srpsku
misao. Stvoriti republiku znailo bi raskrstiti sa zavetnom milju
(podv. L.P). Jedva se kao monarhija opire stranim uticajima
A osim toga, moj gospodine, znate da ima Srba koji se velikom
i potpuno neogranienom slobodom ne umeju sluiti, jer je ne
umeju potovati (edomir Vinji, Srbobran 19011914)
Citirani tekst Pai je izgovorio uoi ratova 1912, 1913, i 1914. u
kojima se Srbija, posle sticanja nezavisnosti 1878. irila da bi sve
Srbe obuhvatila jednom dravom. Za tu srnu ideju Srbi su neo-
granieno troili sopstvene ljudske resurse, a nasilje koje su vri-
li nad drugima nisu smatrali zloinom. U centralistikom i unitar-
nom obliku drave videli su nain sopstvene integracije, odbijaju-
i svaku ideju sloene drave: autonomija, federacija, konfederaci-
ja (Latinka Perovi, Kraljevina www.yuhistorija.com). Rauna-
li su na svoj ulog: drava Kraljevina Srbija, srpska monarhija, srp-
ska vojska, rtve, udeo Srba u stanovnitvu nove drave. Nasilje nad
drugima (izglasavanje Vidovdanskog ustava, ubistvo predstavnika
hrvatskog naroda u Narodnoj skuptini), te diktatura da bi se nji-
hov otpor savladao. U epilogu: spoljnja agresija, ali i odsustvo unu-
tranje povezanosti ubrzali su rasulo prve jugoslovenske drave.
Drugi narodi, pre svega Hrvati i Slovenci kao nacije u moder-
nom smislu rei, a zatim i oni u procesu formiranja koji su ih sle-
dili, u sloenoj su dravi nalazili nain da se zatite od hegemoni-
je, to jest da dovre sopstvenu nacionalnu integraciju.
U drugoj Jugoslaviji koja je bila obnovljena na federativ-
nim principima, federalizam je dugo bio formalan. Do sudara
241
koncepcija dolo je tek kad su delovi federacije po uzoru na sovjet-

sku poeli da dobijaju elemente dravnosti. Istoriari su podeljeni:
jedni smatraju da je decentralizacija, odnosno pretvaranje repu-
blika u nacionalne drave dovelo do raspada Jugoslavije; drugi,
pak, u decentralizaciji vide ostvareno pravo naroda na samoopre-
deljenje, koje je bilo proklamovano u svim ustavima Jugoslavije, i
kao pretpostavka za dogovor slobodnih naroda o sadraju racio-
nalnog zajednitva. Stvarni proces bio je, meutim, mnogo proti-
vreniji i dramatiniji.
Od poetka ezdesetih godina prolog veka dogaaji su u Jugo-
slaviji dobili pojaanu dinamiku. Iscrpljen je bio ekstenzivni pri-
vredni razvoj; dolo je do velikih nauno-tehnolokih i politi-
kih promena u svetu; istovremeno, naroito posle XX kongresa
KPSS i referata N. S. Hruova, do krize komunizma i razliitih
reakcija u meunarodnom komunistikom pokretu: na Istoku
se ine pokuaji reformi koje zaustavlja oruje Varavskog pak-
ta, na Zapadu evrokumunizam koji se rastaje sa iluzijom o pri-
menljivosti sovjetskog socijalizma na zapadnoevropsko drutvo;
u Nemakoj, posle njenog ekonomskog oporavka, dolazi do pre-
ispitivanja odgovornosti za nacizam i formulie se nova istona
politika. Gubei iz vida da je istorija spora, dananji autori zane-
maruju uticaj ovih promena na Jugoslaviju, a naroito da su unu-
tar nje postojale razliite reakcije.
Reagujui na nove izazove, jugoslovenski partijski vrh je (mart
1962) dao razliite odgovore, koji su dobili personalni izraz kao
sukob struja oko Srbina Aleksandra Rankovia i Slovenca Edvar-
da Kardelja. U sreditu je opet bio centralizam u dravi i parti-
ji i federalizam. Tito je balansirao, iako je objektivno bio na stra-
ni Aleksandra Rankovia. Na VIII kongresu SKJ (1964) preo-
vladala je liberalna orijentacija u privredi (odnos izmeu razvi-
jenih i nerazvijenih bio je veoma zaotren). Ali, i orijentacija na
decentralizaciju u samoj Partiji. Tito je, saoptavajui paritet-
ni sastav Izvrnog biroa, identifikovao sebe kao Hrvata. U Partiji
242
to je izazvalo ok. Citirani profesor Mihailo Markovi (Juri na

nebo) kae: Zapanjuje (Tito L.P.) jugoslovensku javnost da je
on lino Hrvat (dotle je vladalo miljenje da je on po opredelje-
nju Jugosloven).
Nastavak liberalne orijentacije VIII kongresa SKJ naao je
nastavak u radu na ustavnim promenama (1963) i privrednoj
reformi za koju su strani istoriari govorili da je bila najdalekose-
nija od reformi u svim istonoevropskim dravama (Don Lem-
pi: Bila jednom jedna zemlja) Otpor reformama je bio snaan.
Ubrzo je uklonjen (1966) Aleksandar Rankovi, koji se smatrao
sredinom linou otpora. Razlog je bio neubedljiv: optuen je
da je znao za prislukivanje Josipa Broza Tita. Ali, i najlucidni-
ji poznavaoci prilika govorili su da nemaju objanjenje za Titovu
odluku da ukloni Rankovia (Aleksandar Nenadovi, Razgovori
s Koom) Meutim, esto se navodi podatak da je neposredno
pre svoje smene Rankovi u Sovjetskom Savezu bio primljen sa
najviim dravnim poastima i obraanjem kao nasledniku Josi-
pa Broza Tita. U Srbiji, smena Rankovia kao Srbina sa velikom
moi i u partiji i u dravi, primljena je kao poetak kraja Jugosla-
vije. Prvi se, sa sigurnou u tom smislu, Titu obratio knjievnik
Dobrica osi (19212014). Ali, to je i poetak stvaranja nefor-
malne opozicije koja je okupila protivnike i otpadnike reima
u raznim periodima (etnike, ibeovce, rankovievce, neke svete-
nike). Lokalni izbori u Srbiji 1967. godine predstavljali su odgo-
vor na smenu jakog oveka Srbije (kandidovalo se vie penzio-
nisanih generala, neki uz prethodni razgovor sa Josipom Brozom
Titom).
Studentska pobuna u Beogradu, u junu 1968. godine, bila je
dogaaj u vreme opteg studentskog bunta u svetu, ali sa lokal-
nim karakteristikama. Predstavljala je reakciju na socijalne razli-
ke koje je stvarala privredna reforma i, posredno, uticala na njen
krah. Tito je podrao studente.
243
Ubrzo je, u maju 1968. godine, Dobrica osi, zajedno sa Jova-

nom Marjanoviem (19221981) (univerzitetski profesor istorije i
lan CK Srbije) zatraio promenu politike u nacionalnom pita-
nju (vie autora navodi da je zbog toga osi iskljuen iz Partije,
a zapravo nije i to zbog odnosa snaga ne samo u partijskom ruko-
vodstvu Srbije, nego u Srbiji).
Ulazak trupa Varavskog pakta u Prag (avgust 1968) okonao
je kraj iluziji o socijalizmu sa ljudskim licem, to jest o mogu-
nosti reforme socijalizma sovjetskog tipa. Ali, na tragu liberalniih
tendencija VIII kongresa, kao njihov ve daleki odjek, dolo je do
izvesnih libaralnih promena u Partiji. Pre saveznog kongresa, odr-
ani su republiki kongresi. Na ovim kongresima, u izboru ruko-
vodstava dolo je do smene generacija, ne toliko u biolokom, koli-
ko u mentalnom smislu. Za predsednika CK SK Srbije izabran je
Marko Nikezi (19211991), beogradski ilegalac, diplomata, amba-
sador i ministar spoljnih poslova. Bio je to poetak izvesnog pole-
ta u privredi, pre svega, ali i u politikom ivotu. Novi ovek,
reeno je u srpskoj javnosti, a protumaeno kao zapadni ovek.
Njegova kljuna ideja je bila da Srbija ne treba da se identifikuje
sa Jugoslavijom, ve da se koncentrie na sebe. Odbio je da Srbi-
ja bude druga strana u sukobu sa hrvatskim rukovodstvom (1971).
Traio je da se u jugoslovenskim institucijama raspravlja o pita-
njima koja postavljaju Hrvati ali i drugi, inae preostaje arbitrira-
nje Josipa Broza Tita i jaanje institucije line vlasti. To je stvaralo
rezervu dravnog dela srpskog rukovodstva prema Nikeziu. Iako
je bio njegov ministar inostranih poslova i dobro ga poznavao
stvaralo je rezervu i kod samog Tita. Posle uklanjanja hrvatskog
rukovodstva (1. decembar 1971. na XXI sednici Predsednitva CK
SKJ u Karaorevu), dolo je, posle etvorodnevnog razgovo-
ra Josipa Broza Tita sa proirenim rukovodstvom Srbije (oktobar
1972), i do uklanjanja partijskog rukovodstva Srbije. Pogoeno je
bilo i rukovodstvo Slovenije, samo bez masovnih istki u privre-
di, kulturi, tampi koje su bile zahvatile Hrvatsku i Srbiju. Mlada
244
garda, kako vodee ljude u ovim rukovodstvima naziva slovena-

ki istoriar Joe Pirjevec (Tito in tovarii) nije ila dalje od ono-
ga to je proklamovano promenom imena (1952) i Programa Par-
tije (1958), ali je, oseajui vreme, teila modernizaciji i demokra-
tizaciji zemlje, ukljuujui i odnose meu narodima. Orijentisana
na dijalog i sporazum, ona je mislila da u novo razdoblje zemlju
uvede zajedno sa Josipom Brozom Titom. Zaokret koji je naprav-
ljen Pismom Izvrnog biroa Predsednitva CK SKJ (1972) koje je
partiju vraalo na period pre promena nagovetenih 1952. i 1958.
godine, kao i obraunima sa mladom gardom podsetio je na jo
ivo kominternovsko naslee.
U okviru permanentne taktike vruehladno, poputanjeste-
zanje, centralizacijadecentralizacija, dolo je do ubrzanog nastav-
ka na ustavnim promenama. Novi Ustav od 1974. godine koji je
faktiki bio pripremljen ustavnim amandmanima 1968/1972.
godine imala su da sprovode nova republika rukovodstva koja
su izrasla iz procesa masovnih istki. Tito je bio rezervisan prema
konfederalistikom ustavu: Njemu je cela Jugoslavija bila tesna
(Aleksandar Nenadovi, Mirko Tepavac. Seanja i komentari)
Bio je, meutim, uveren da e ojaano jedinstvo Partije i njegov
lini poloaj (doivotni predsednik Republike) onemoguiti repu-
blike egoizme. Odluio je, ipak, odnos snaga: na jednoj strani je
bila Srbija na drugoj sve ostale republike. Ustavne promene pro-
ticale su u znaku snanih otpora Srbije. Ona se smatrala otee-
nom: dve njene pokrajine postale su konstitutivni inioci federa-
cije, to je u politikoj javnosti smatrano kao korak prema statu-
su republike; republike kao nacionalne drave presekle su mogu-
nost nacionalne integracije srpskog naroda u okviru jedne dra-
ve, iako su, to se zaboravlja, Srbi bili konstitutivni narod u jo
dve republike (Hrvatska i Bosna i Hercegovina). Srbi su, meu-
tim, ostali mirni sve do smrti Josipa Broza Tita (1980).
Dovoenje u pitanje Ustava iz 1974. godine zapoelo je zahte-
vom za promenom statusa poloaja pokrajina, a zatim se nastavilo
245
nizom manifestacija kojima se izraavalo nezadovoljstvo poloa-

jem srpskog naroda u Jugoslaviji. Najpre je (1986) Srpska akademi-
ja nauka i umetnosti odluila da u posebnom dokumentu (Memo-
randum SANU) izloi svoj pogled na jugoslovensku krizu i pred-
loi reenja. Bez obzira na okolnosti koje su pratile pojavu Memo-
randuma SANU (nain njegovog plasiranja u javnosti, zabrana
proslave stogodinjice Akademije), dokument je zbog visokog
ugleda Akademije imao ogroman odjek i u Srbiji i u Jugoslavi-
ji. Jedni su smatrali da je tek posle Memoranduma, Akademija
bila spremna da preuzme ulogu vodee institucije srpskog naro-
da koja joj je dotle samo formalno pripadala (Mihailo Markovi,
Isto). Drugi, kao tadanji predsednik CK SK Srbije Ivan Stambo-
li (19362000), koji e na granici smene reima 2000. godine, biti
ubijen, da je Memorandum In memoriam Jugoslaviji.
U atmosferi ve stvorene podeljenosti oko reavanja jugoslo-
venske krize, odrana je (1987) VIII sednica CK SK Srbije na kojoj
su kristalisane podele. Struja na elu sa Slobodanom Miloeviem
(19412006) zahtevala je radikalizaciju kosovskog pitanja, dok
je struja sa Ivanom Stamboliem bila za dijalog. Ali, ova podela
nije polarizovala srpsku javnost. Naprotiv, ona se homogenizova-
la oko Slobodana Miloevia. Mediji, udruenja, posebno Udru-
enje knjievnika Srbije, dala je kosovskom mitu novi emocional-
ni naboj koji je podstakao mobilizaciju masa. Na mitinzima anti-
birokratske revolucije u Beogradu i na Kosovu Polju, povodom
600-godinjice Kosovske bitke 1389, uestvovale su stotine hilja-
da Srba. Slobodan Miloevi je percipiran kao voa srpskog naro-
da i vrena je mobilizacija Srba u svim republikama, to jest tamo
gde su stoleima iveli zajedno sa drugim narodima. Bila je to
greka bez popravke (Zoran ini, Politika i drutvo) Pre-
duzeti su pohodi u druge republike s ciljem da donesu istinu
o Kosovu. U Vojvodini i Crnoj Gori doveli su do ruenja tamo-
njih rukovodstava. Zaustavljeni su pred Slovenijom, ali je usledila
odmazda Srbije (ekonomski rat, kampanja bez presedana u kojoj
246
je Slovencima prebacivana nezahvalnost za 7000 Slovenaca koji-

ma je Srbija pruila utoite za vreme Drugog svetskog rata).
Poslednji (XIV) kongres jugoslovenskih komunista zavren je
naputanjem slovenake i hrvatske delegacije, jer su svi njihovi
predlozi u pravcu evropeizacije jugoslovenskog drutva bili odba-
eni. Predsednik savezne vlade Ante Markovi optimistiki je rea-
govao na ovaj razlaz: ostaje Jugoslavija. Ali, ona je bila partijska
drava. Posle smrti Josipa Broza Tita koji je bio glavni arbitar u
unutranjim sudarima, nestao je i drugi Partija kao inilac nje-
nog unutranjeg jedinstva. Kad je Srbija donela svoj Ustav, kojim
je raskinula konsenzus postignut Ustavom od 1974. nije preosta-
jalo nita drugo nego razlaz ili sukob. Slovenija i Hrvatska iskori-
stile su ustavno pravo na samoopredeljenje. Poto nije uspeo njen
program srpske Jugoslavije, to jest dominacije Srba i Srbije Jugo-
slavijom, njene percepcije kao proirene Srbije, Srbija se odlui-
la za program srpske nacionalne drave sa teritorijama na kojima
ive Srbi. To je podrazumevalo rat za teritorije, pri emu se rau-
nalo na jedinstvo Jugoslovenske narodne armije i postojanje Sov-
jetskog Saveza.
O ratu devedesetih godina napisano je mnogo knjiga iz kojih se
razliito ita iskustvo Srba i Srbije. Sraunavaju se nenadoknadive
ljudske rtve i materijalni gubici koji su doveli do fatalnog naza-
dovanja, do opasnog sukoba s vremenom. Konstatuju se moral-
ni i intelektualni pad drutva. Gubitak perspektive. Ali, za Srbe,
ne samo meu evropskim narodima nego za poetak meu
narodima bive Jugoslavije i Balkana ostaje kljuno pitanje: koli-
ko je prethodna istorija, i kao objektivan proces i kao svest i zna-
nje o tom procesu, uticala na orjentaciju i neadekvatnu reakciju
Srba na izazove jugoslovenske krize (Sima M. irkovi, Isto). A
na neadekvatnost reakcije upuuju njene teke posledice po srpski
narod. U traenju odgovora na to pitanje i jeste smisao ovog pre-
seka novovekovne istorije Srba i Srbije.
247
Bibliografija
1. Bjelajac Mile, Vojska Kraljevine SHS 19181921., Beograd, 1988.
2. Bjelajac Mile, Vojska Kraljevine SHS/Jugoslavije 19221935., Beograd,
1994.
3. Cviji Jovan, Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje, Beograd,
19221931.
4. ubrilovi Vasa, Istorija politike misli u Srbiji XIX veka, Beograd, 1958.
5. irkovi M. Sima, Srbi meu evropskim narodima, Beograd, 2004.
6. orovi Vladimir, Istorija Jugoslavije, Beograd, 1989.
7. Dedijer Vladimir, Sarajevo 1914., Beograd, 1966.
8. Dimi Ljubodrag, Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji, I-III,
Beograd, 19961997.
9. orevi Dimitrije, Carinski rat Austrougarske i Srbije 19061911.,
Beograd, 1962.
10. Ekmei Milorad, Ratni ciljevi Srbije 1914., Beograd, 1973.
11. Ekmei Milorad, Stvaranje Jugoslavije 17901918., Beograd, 1989.
12. Gavrilovi Mihailo, Milo Obrenovi, I-II, Beograd, 19081912.
13. Gligorijevi Branislav, Kralj Aleksandar Karaorevi, I-III, Beograd2002.
14. Istorija srpskog naroda, I-IV, Beograd, 19801993.
15. Ivi Aleksa, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivanja
potisko-pomorike granice (1703.), Novi Sad, 1929.
16. Jovanovi Nadeda, ivot za slobodu bez straha, Beograd, 2001.
17. Jovanovi Slobodan, Ustavobranitelji i njihova vlada, Beograd, 1912.
18. Jovanovi Slobodan, Druga vlada Miloa i Mihaila, Beograd, 1923.
19. Jovanovi Slobodan, Jedan prilog za prouavanje srpskog nacionalnog
karaktera, Vindzor, 1924.
20. Jovanovi Slobodan, Vlada Miloa Obrenovia, I-III, Beograd, 19261927.
21. Jovanovi Slobodan, Vlada Aleksandra Obrenovia, I-III, Beograd,
19291931.
22. Kari Vladimir, Srbija opis zemlje, naroda i drave, Beograd, 1887.
23. Ljui Rado, Kneevina Srbija (18301839.), Beograd, 1986.
24. Markovi J. Predrag, Beograd i Evropa19181941. Evropski uticaji na
modernizaciju Beograda, Beograd, 1992.
25. Markovi J. Predrag, Beograd izmeu Istoka i Zapada 19481965.,
Beograd, 1996.
26. Markovi Mihajlo, Juri na nebo. Seanja., I-II, Beograd, 20082009.
248
27. Milosavljevi Olivera, Potisnuta istina. Kolaboracija u Srbiji

19411945.,Beograd, 2006.
28. Mirkovi Mijo, Ekonomska politika Jugoslavije, Zagreb, 1968.
29. Mitrovi Andrej, Prodor na Balkan.Srbija u planovima Austrougarske i
Nemake19081918., Beograd, 1981.
30. Mitrovi Andrej, Srbija u Prvom svetskom ratu,Beograd, 1984.
31. Nikola Pai u Narodnoj skuptini, I-II, Priredila Perovi Latinka,
Beograd, 1997.
32. Pai P. Nikola, Pisma, lanci i govori (18721891.). Priredili Perovi
Latinka i emjakin Andrej, Beograd, 1995.
33. Perovi Latinka, Od centralizma do federalizma. KPJ u nacionalnom
pitanju, Zagreb, 1984.
34. Perovi Latinka, Srpski socijalisti XIX veka. Prilog istoriografiji
socijalistike misli, I-III, Beograd, 1985., 1995.
35. Perovi Latinka, Zatvaranje kruga. Ishod rascepa 19711972., Sarajevo,
1991.
36. Perovi Latinka, Izmeu anarhije i autokratije. Srpsko drutvo na
prelazima vekova (XIX-XXI), Beograd, 2006.
37. Petranovi Branko, Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji (1941
1945.), I-II, Beograd, 1983.
38. Petranovi Branko, Istorija Jugoslavije 19181988., Beograd, 1988.
39. Petranovi Branko, Srbija u Drugom svetskom ratu 19391945., Beograd,
1992.
40. Petranovi Branko, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije,
Beograd, 1993.
41. Petranovi Branko, Strategija Drae Mihailovia 19411945., Beograd,
2000.
42. Popov Neboja (ur.), Srpska strana rata, Beograd, 1996.
43. Popovi Duan, O hajducima, I-II, Beograd, 19301931.
44. Popovi Duan, Srbi u Vojvodini, I-II, Novi Sad, 19571963.
45. Popovi-Obradovi Olga, Parlamentarizam u Srbiji od 1903. do 1914.,
Beograd, 2001.
46. Popovi-Obradovi Olga, Kakva ili kolika drava. Ogledi o politikoj
i drutvenoj istoriji Srbije XIX-XXI vek. Priredila i predgovor napisala
Perovi Latinka, Beograd, 2008.
47. Slijepevi ore, Istorija srpske pravoslavne crkve, I-III, Beograd,
1991.;2002.
249
48. Stojanovi Dubravka, Iskuavanje naela srpske socijaldemokratske

partije i ratni program Srbije 19121918., Beograd, 1994.
49. Stojanovi Dubravka, Srbija i demokratija 19031914., Beograd, 2004.
50. Stankovi ore, Nikola Pai i jugoslovensko pitanje, I-II, Beograd, 1985.
51. Stankovi Stanoje, Istorija srpskog naroda, Beograd, 1993.
52. Trgovevi Ljubinka, Naunici Srbije i stvaranje jugoslovenske drave
19141920., Beograd, 1986.
53. Trgovevi Mitrovi Ljubinka, Planirana elita. O studentima iz Srbije na
evropskim univerzitetima u 19. veku, Beograd, 2003.
54. Vojvodi Mihailo, Srbija u meunarodnim odnosima krajem XIX i
poetkom XX veka, Beograd, 1988.
55. ivanovi ivan, Politika istorija Srbije u drugoj polovini XIX veka, I-IV,
Beograd, 19231924.
56. ivojinovi Dragoljub, Kralj Petar I Karaorevi 18441921., i-iii,
Beograd, 19881994.
250
protiv kolonijalnog statusa protiv kolonijalnog statusa
Kosovo u Jugoslaviji
protiv
kolonijalnog
statusa
MRIKA LIMANI
Smestiti Srbe i Albance u istorijski kontekst posebno kada

je o Kosovu re nije jednostavan zadatak. Istorijska istraiva-
nja, mahom fokusirana na sloena i problematina pitanja, esto
se bave sukobima i temama koje pripadaju prolosti I, ni na koji
nain ne utiu na svakodnevni ivot ljudi. Verovatno da je upravo
zbog nepostojanja ovakve uzrono-posledine veze veina istorij-
skih narativa o Kosovu iskrivljena, a to su narativi koji svakako, na
ovaj ili onaj nain, utiu na njegovu aktuelnu politiku situaciju,
ili obrnuto. Dosledna objektivnost gotovo stalno stvara probleme,
jer se iz nekih razloga smatra da je istoriar taj koji treba da potvr-
di ili negira da je Kosovo vlasnitvo ovog ili onog aktera. Kada to
kaem, tvrdim da nije ni na kome, a ponajmanje na istoriaru, da
kroji istorijske i romansirane narative za ijednu od dveju polari-
zovanih strana, jer takvi narativi mogu samo dalje dolivati ulje na
vatru mrnje i sukoba.
251
Savremena istorija Albanaca poinje borbom za osloboe-

nje od Otomanskog carstva. Nakon velikih stradanja i gotovo pet
vekova otomanske okupacije, i tek kada su Balkanski ratovi podri-
li carstvo, Albanci su se konano pokrenuli i proglasili nezavisnost
28. novembra 1912. na podruju koje je delom bilo pod Srbima.
Tek godinu dana kasnije Albanija je meunarodno priznata na
Ambasadorskoj konferenciji 1913. Meutim, uprkos tome, znatan
deo teritorija nastanjenih Albancima ostao je van zvaninih gra-
nica Albanije.10 Kosovo, najveu od tih teritorija, ekala je potpu-
no drugaija sudbina od one koja je stajala pred Albanijom.
Za Srbe je prodor na Kosovo predstavljao sjajno dostignue
Peka patrijarija je bila njihova istorijska i verska riznica koja je
1766. potpala pod vlast sultana Mustafe III. Po zauzimanju Koso-
va, Srbi su sedite srpske Patrijarije preselili u Pe.11 Sve to vre-
me sam manastir je bio vrlo dobro uvan, za ta su zasluna ple-
mena Rugova koja su se time ponosila, proglasivi se vojvodama
ili uvarima manastira.12 Srpsko stanovnitvo na Kosovu toplo je
pozdravilo srpsku invaziju, videi u njoj osloboenje.13
Dolaskom Srba nastupio je vek nasilja. Kosovo je, sa svim rato-
vima, otporom i svojom politikom inkompatibilnou, imalo
turbulentno mesto u Jugoslaviji.
U jesen 1912. i 1913. Srbija i Crna Gora su prodrle na Kosovo i u
Albaniju.14 Balkanski ratovi ostavili su haos meu Albancima ija
10 E vrteta mbi Kosovn dhe shqiptart n Jugosllavi, (Akademia e Shkencave e RPS

t Shqipris: Tiran, 1990), str. 188.
11 Slian je odnos bio i prema manastiru Deani, gde je kralj Petar zapalio ogromnu
sveu koja je trebalo da gori sve do osvete za Kosovsku bitku. Videti, Ivo Banac,
The national question in Yugoslavia: origins, history, politics, (Cornell University
Press: Ithaca, 1984), str. 202.
12 Mark Krasniqi, Gjurm e gjurmime, (Instituti Albanologjik i Prishtins: Prishtin,
1979), str. 141144.
13 Oliver Jens Schmitt, Kosova: Histori e shkurtr e nj treve qendrore ballkanike,
(Koha: Prishtin, 2012), str. 141.
14 Oliver Jens Schmitt, Kosova: Histori e shkurtr e
252
su sela bila u zgaritima, a preiveli ivalj bio prinuen da napu-

sti svoje domove. Tokom brutalnog ratnog doba srpske i crnogor-
ske vlasti su se obruile na muslimansko stanovnitvo Kosova, a
tu su Albanci bili u veini. Prema zapisima iz tog vremena, zlo-
dela koja su poinili Crnogorci ukljuivali su i see glava i drugih
delova tela.15 U Balkanskim ratovima ivote je izgubilo na hilja-
de Albanaca i uniteno jo vie njihovih kua.16 Procenjuje se da
je 20.00025.000 Albanaca ubijeno do kraja 1912, a oko 20.000
ih je emigriralo.17 Piui o ovom osvajakom pohodu, Dimitri-
je Tucovi je digao glas protiv ovakvih dela zbog kojih e se te-
ko u bliskoj budunosti moi da uspostave prijateljski odnosi sa
Albancima.18
Kosovo je i nakon Balkanskih ratova ostalo problematino
podruje, znatno oteavajui pokuaje Srbije i Crne Gore da tu
uspostave efikasnu upravu ili vlast, zbog ega je stanovnitvo osta-
lo pod vojnom upravom.19
Tokom daljeg uvrivanja srpske vlasti na Kosovu dolazak
srpskih naseljenika 1913. i 1914. znatno je promenio etniku sli-
ku, tim vie to su se i mnogi Albanci u to vreme iseljavali, bilo u
Tursku ili u Albaniju.20 Srpski intelektualci su istovremeno vodili
propagandni rat protiv Albanaca oslikavajui ih rasistikim tono-
vima tvrdili su, na primer, da su Albanci u svojoj evoluciji izgu-
bili repove tek u XIX veku.21
njtreveqendroreballkanike (Prishtin: Koha, 2012), 135.
15 Schmitt, Kosova: Histori e shkurtr e nj treve qendrore ballkanike, str. 142.
16 John R. Lampe, Yugoslavia as history: Twice there was a country, (Cambridge
University Press: Cambridge; New York, 1996), p. 117. See also Leo Trotzki, Die
Balkankriege 191213, (Arbeiterpresse-Verl.: Essen, 1996), str. 297303.
18 Banac, The national question in Yugoslavia: origins, history, politics, str. 207.
19 Lampe, Yugoslavia as history: Twice there was a country, str. 97.
20 Milovan Obradovic, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu: 19181941,
(Institut za istoriju Kosova: Pristina, 1981), str. 26.
253
Sve to vreme je albansko stanovnitvo Kosova ostalo u veli-

koj meri nepismeno i sa izuzetno malobrojnom politikom eli-
tom koja je uglavnom emigrirala i u emigraciji nastavila sa slaba-
nom i prilino nedoslednom patriotskom aktivnou, iako je gru-
pno protestvovala protiv postojeeg politikog sistema u Jugosla-
viji.22 Preostalo albansko stanovnitvo bilo je izolovano iz politi-
kog ivota, a nova srpska i crnogorska vlast su ga tretirali kao gra-
ane drugog reda.
Tokom Prvog svetskog rata albansko stanovnitvo se za izvesno
vreme nalo u boljoj situaciji. Smatra se da su kosovski Albanci
kad je austrougarska vojska prodirala u Srbiju, izmeu 1916. i 1918
Austrijance doekivali kao oslobodioce koji e, ako nita dru-
go, za razliku od ranije vlasti, dozvoliti albanske kole na Koso-
vu.23 Austrougarska je otila ak i dalje u nastojanju da umilosti-
vi albansko stanovnitvo, predajui mu vlast na lokalnom nivou
i to, smatraju mnogi, samo zato da bi spreila srpski uticaj a, s
druge strane, podrala slab albanski otpor protiv prethodnika
preduzevi time korake koji e konano omesti izlazak Srbije na
Jadransko more.24 Ovo se ve, samo po sebi, nastavilo na politiku
iz 1913, kojom su se Italija i Austrougarska snano protivile srpskoj
kupovini neke od jadranskih luka.25 Zbog toga je veina Albana-
ca na Kosovu gajila velike simpatije prema Austrougarskoj, to e
se kasnije u izvesnoj meri odraziti i u izraavanju simpatija prema
Nemcima u Drugom svetskom ratu.
Nasilje nad kosovskim Albancima je dovelo do oruanog ustan-
ka, mada ne ba organizovanog i doslednog. Ustanak, poznat kao
22 Jozo Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, 19411945: Occupation and

Collaboration, (Stanford University Press: Stanford, California, 2001), 2, p. 20.
23 John R. Lampe, Yugoslavia as History: Twice There Was a Country
(Cambridge; New York: Cambridge University Press, 1996), 117.
25 Barbara. Jelavich, History of the Balkans: Twentieth Century, (Cambridge
University Press, 1983), 2, str. 99.
254
kaaki pokret /kaak/, inile su male grupe naoruanih ljudi koji

su titili svoja sela i okolinu. Ovakve grupe su se prvi put pojavile
jo 1913. smatra se, u znak odmazde za zloine poinjene poseb-
no tokom Prvog balkanskog rata i, uopte, za srpsko i crnogor-
sko nasilje nad Albancma.26 Albanci su brzo poeli da se svete i na
drugim planovima. Teko da se prijateljskim moe nazvati njihov
odnos prema srpskoj vojsci koja se tokom zime 1915. preko crno-
gorske granice i obale Jadrana povlaila prema Krfu, i u povlae-
nju ostala bez gotovo polovine od 300.000 vojnika.27
KOSOVO U PRVOJ JUGOSLAVIJI

Nova jugoslovenska drava, formirana 1. decembra 1918. obje-
dinjavala je Srbiju, Sloveniju i Hrvatsku pod dinastijom Karaor-
evia.28 Kosovo i Vojvodina su takoe, bili su sastavu jugoslo-
venske kraljevine, ali nijednom odredbom nisu definisane njiho-
ve granice i oblasti na koje su se prostirali. Ukljuivanje Koso-
va koje su Srbi povratili u septembru 1918 u prvu Jugoslavi-
ju nije nailo na dobar prijem kod kosovskih Albanaca, s obzi-
rom na ranija srpsko-albanska neprijateljstva.29 Albanci u Pei su
ak preklinjali komandanta francuskih trupa da tu oblast oslobo-
di od Srba.30 Takav odnos se moe pripisati ranijim neprijatelj-
stvima, ali ga je isprovocirala i akcija kojom je Beograd pokuao
da rekvirira oruje kosovskih Albanaca. Srpske vlasti su sve tee
uspevale da odre red i mir na Kosovu. Aktivnost pobunjenika
bila je ograniena na napade na ustanove i sprske zvaninike, ako
bi ovi bili malobrojni. To se, na primer, desilo u novembru 1918.

30 Limon Rushiti, Lvizja kaake n Kosov (19181928), (Instituti i Historis s
Kosovs: Prishtin, 1981), str. 71.
255
kad je lokalna naoruana banda izvrila napad ne optinsko zda-

nje u jednom selu nedaleko od Pritine.31
Snaga pobunjenika bila je u tome to su bili ratrkani po pla-
ninskim oblastima, i u tom periodu ustanak je brzo poeo da
dobija i ideoloku formu. Albanske linosti od ugleda na Koso-
vu formirale su u maju 1918. komitet Nacionalne odbrane Koso-
va kojim se otpor pretoio u nacionalni, i to sa jasnim oslobodi-
lakim ciljem.32 Na elu Komiteta bili su Hasan Pritina i Bajram
Curi, borci za nacionalna prava Albanaca u Jugoslaviji.
Kaai ustanak iz 1919. koji su podigli Azem Bejta i njego-
vi odmetnici iz Drenice, masovno su podrale druge odmetni-
ke voe ukljuujui i one u Dukainu (Metohiji). Pokret je bio
snaan i u Metohiji Dukaini ravnici gde se u jednom trenut-
ku okupilo 1000 ljudi spremnih da se bore protiv dravne vojske
u oblasti Pe-Deani.33
Drava je 1920. pokrenula drugi talas razoruavanje stanovni-
tva, to je na kratko, uspelo da odri mir na Kosovu. Valja ima-
ti u vidu da Albanici, uprkos neprijateljstvima, nisu bili lieni
svih osnovnih prava u kraljevini mogli su da glasaju na izbo-
rima za Ustavotvornu skutinu, a neki su bili birani i za poslani-
ke. Ovi poslanici su donekle i aktivno radili na promociji naci-
onalnih interesa kosovskih Albanaca, posebno nakon formira-
nja Islamskog pokreta zatite i pravde (u daljem tekstu: Demi-
jet/Xhemijet/Cemiyet) 1919. Tih godina se na Kosovu i doslov-
nom i simbolinom popritu albansko-srpskog animoziteta odi-
grao niz interesantnih zbivanja. Na primer, Mark oni, plemen-
ski voa iz Severne Albanije, u julu 1921. proglasio je Republiku
Mirdita i zatraio od Lige naroda njeno priznanje, to je odbije-
no.34 Moemo samo nagaati na kakav bizaran odjek je taj zah-
31 Rushiti, Lvizja kaake n Kosov (19181928), str. 77.
32 ArkiviQendroriStetit (henceforth AQSH), Fondi 846, d. 1, fl. 708.
34 Rushiti, Lvizja kaake n Kosov (19181928), p. 62. See also Hubert Neuwirth,
256
tev naiao u Ligi naroda, a posebno koliko je odbio meunarod-

ne faktore, ukljuujui i one u Jugoslaviji, od albanske stvari. Za
pretpostaviti je da je svima, zbog delovanja mnotva meusobno
nepovezanih albanskih grupa, bilo teko da razlue da li je tu re
o borbi za nacionalno osloboenje, odnosno ujedinjenje s mati-
com Albanijom, ili, jednostavno, o politikim ambicijama pojedi-
naca a ne nacionalnim interesima. Meutim, nasilje nad Alban-
cima nije ostalo bez odjeka, i Liga naroda je izvrila pritisak na
jugoslovenske trupe da potuju uspostavljenu demarkacionu lini-
ju i prestanu sa ubijanjem. Jugoslovenska se vojska povinovala i
povukla iza demakacione linije kojom je 1923. uspostavljena neu-
tralna zona Junik. Midhat Fraeri koji e kasnije formirati Nacio-
nalni front, uputio je protesnu notu Ligi naroda, u kojoj detaljno
opisuje nasilje koje nad Albancima sprovode jedinice pod drav-
nim okriljem.35
Komitet Nacionalne odbrane Kosova snano je zagovarao
nacionalni identitet kosovskih Albanaca, time pre to su se vodei
intelektualci tog vremena s pravom pribojavali turske asimilacije
lokalnog albanskog stanovnitva, a drava im nije priznavala naci-
onalni identitet, nazivajui ih muslimanima.36 Donekle u skladu
sa Zundhauzenovom tezom o poreklu nacionalnih identiteta na
Widerstand und Kollaboration in Albanien 19391944, (Harrassowitz: Wiesbaden:,
2008), str. 271. Ovaj je postupak veoma naruio ugled Albanije. Videti: Emine
Arifi Bakalli, Synimi afatshkurtr i Beogradit: Nj Shqipri jostabile, e varfr
dhe e prapambetur nn tuteln e tij (Nj elaborat i proveniencs serbe pr
Shqiprin, 1929), u Synimi afatshkurtr i Beogradit: Nj Shqipri jostabile, e
varfr dhe e prapambetur nn tuteln e tij (Nj elaborat i proveniencs serbe pr
Shqiprin, 1929), Prballje historiografike (Instituti Albanologjik Prishtin:
Prishtin, 2015) str. 234.
36 Prema teoriji o Arnautima, koja je bila dominantna u intelektualnim
krugovima Beograda dvadestih godina prolog veka, Albanci na Kosovu
su bili Srbi koji govore albanski. Ovo e se promenti 1928. kada su i
zvanino proglaeni neslovenskim narodom kome je dato jugoslovensko
dravljanstvo. Banac, The national question in Yugoslavia: origins, history,
politics, p. 205; Malcolm, Kosovo: A Short History, str. 196.
257
Balkanu,37 albanski nacionalni identitet se oito formirao (i kao

takav, promovisao na meunarodnom planu) u okvirima otpora
protiv otomanskog carstva, razliitog od otpora drugih naroda na
Balkanu, koji su se suprotstavljali otomanskoj akulturaciji i borili
se protiv nje sve do propasti carstva.38 Premda, samo po sebi, zvu-
i kontradiktorno, albanski lanovi Demijet stranke (Xhemijet)
su se predstavljali kao muslimani, verovatno zato to je to bio jedi-
ni nain da kao Albanci uu u parlament.
Ovde bi valjalo pomenuti Oranovu tezu po kojoj, u sluajevi-
ma kada je religija dominantne nacije razliita od religije podre-
ene nacije, religija ove druge zagovara nacionalizam ili nacional-
ni identitet to je, ini se, bio i sluaj Demijet stranke i naina
na koji je ona promovisala nacionalni pokret.
Kosovski Albanci su bili pod snanim uticajem ovakvih naci-
onalistikih ideja koje su kasnije, tokom Drugog svetskog rata,
nastavili da propagiraju uitelji koji su iz Albanije doli na Koso-
vo.39 U ovom kontekstu oito je da je Albanija za kosovske Alban-
ce bila matica.40
U pogledu stepena obrazovanja i pismenosti, veina kosovskih
Albanaca je bila neobrazovana i nepismena. To je bilo posledica
injenice da su kole na njihovom maternjem jezika bile zabranje-
ne, a sve u cilju jezike asimilacije lokalnih Albanaca.41 Oni koji
37 Holm Sundhaussen, Europa balcanica. Der Balkan als historischer Raum

Europas, Geschichte und Gesellschaft, 25 (1999), str. 650.
38 Mima S. Nedelcovych, The Serb-Croat Controversy: Events leading to the
Sporazum of 1939, Serbian Studies: Journal of the North American Society for
Serbian Studies, 1 (1981), str. 7. Videti takoe: Anna Di Lellio, The Missing
Democratic Revolution and Serbias Anti-European Choice: 19892008,
International Journal of Politics, Culture, and Society, 22 (2009), str. 381.
39 Enis Sulstarova, Ligjrimi nacionalist n Shqipri dhe studime t tjera, (Tiran,
2015), str. 120124.
41 Miranda Vickers, Between Serb and Albanian: A History of Kosovo, (Columbia
University Press: New York, 1998), str. 103.
258
su mogli sebi da priute nastavak kolovanja mogli su da pohaa-

ju nastavu samo na turskom jeziku, i to u osnovnim verskim ko-
lama, to je njihovo obrazovanje svelo na poznavanje religioznih
dogmi. To je ve, samo po sebi, osakatilo sutinu njihovog otpo-
ra i u izvesnoj meri deformisalo oseanje nacionalne pripadnosti,
ali, sa druge strane, znatno doprinelo ouvanju mira u narednim
godinama.42
U meuvremenu je politika uloga Albanije na Kosovu posta-
la mnogo manja. I sama u velikim tekoama da ouva stabilnu
vlast, Albanija jednostavno nije imala ni politiku, ni ekonom-
sku snagu da se mea u, kako se smatralo, albanske teritorije van
njenih granica.43 Mada se u poetku protivila formiranju Albani-
je, Jugoslavija je konano, 1922. s njom uspostavila diplomatske
odnose, to je, u izvesnom smislu, bio znak da se na Kosovo ve
gleda kao na teritoriju izgubljenu za Albaniju.44 Od tada, Kosovo
je bilo iskljuivo jugoslovenski i srpski problem.
U ovom periodu su kosovski Albanci nastavili da se bore za
ujedinjenje sa Albanijom, to je, ini se, bio izraz njihovog nepo-
kolebivog idealizma koga je dravna vlast odbacivala. Spomenu-
ti albanski poslanici iz Demijet stranke su nastojali da albansko
pitanje otvore na nivou drave. Mada neuspeni u veini poku-
aja, uspeli su da kod kosovskih Albanaca, ije je postojanje kao
manjine potpuno poniteno 1919. ouvaju kakav-takav oseaj
za jedinstvo i politiku reprezentaciju.45 Ferat Draga, pripadnik
stranke i njen potonji lider, snano i glasno je zagovarao nacional-
no ujedinjenje.
42 Malcolm, Kosovo: A Short History, str. 267.

43 See Emine Arifi Bakalli, Marrdhniet ekonomiko shqiptare-jugosllave 1929
1939, (Instituti i Historis Prishtin: Prishtin, 1997).
44 Arifi Bakalli, Marrdhniet ekonomiko shqiptare-jugosllave 19291939, p.
25.
45 Malcolm, Kosovo: A Short History, 268.
259
Dvadesete godine prolog veka bile su mune godine i za

Albance i za Srbe. Ekonomska situacije je bila daleko od zado-
voljavajue i veliki broj Albanaca je emigrirao u Tursku, ostav-
ljajui svoja imanja novopridolim jugoslovenskim kolonistima.46
Prema procenama, izmeu dvadesetih i tridesetih godina prolog
veka iz Jugoslavije je u Tursku emigriralo 115.427 Albanaca, Tura-
ka i Bonjaka.47 Ekonomska depresija tridestih pogodila je i Jugo-
slaviju iji je izvoz opao za 60 odsto. Metalurgija, iji su vlasnici
bili rudnici Trepa na Kosovu, nastavila je sa proizvodnjom i pre-
radom rude, zadovoljavajui potrebe zemlje za cinkom i olovom,
ali ipak nije mogla da amortizuje teku ekonomsku situaciju.48
itavu dekadu obeleilo je estoko nasilje. Srpski doseljenici su
u periodu 19211923. proterali albanske seljane iz sela oko Gnjila-
na i Mitrovice, to je pokrenulo talas odmazdi Albanaca.49
U politiki burnim vremenima autoritarne vlasti kralja Alek-
sandra, koji je 1929. ukinuo ustav iz 1921. pretvorivi Jugoslaviju
u ustavnu monarhiju sa prevelikim ovlaenjima za kralja to se
potpuno zasnivalo na ustavu Srbije iz 190350 nastavlja se drav-
no nasilje nad kosovskim Albancima.
U isto tako tekim tridesetim godinama slinu represivnu poli-
tiku vode vlade Stojadinovia i Cvetkovia nakon ubistva kralja
Aleksandra 1934.51 Na Kosovu, osim onih koje su radile ilegalno
i skriveno od vlasti, nije bilo kola na albanskom jeziku. U nekim
se verskim kolama predavalo na albanskom, i te su kole, ustvari,
46 Rogel, Kosovo: Where It All Began, 170.

47 Kemal Kirii, Post Second World War Immigration from Balkan Countries to
Turkey, New Perspectives on Turkey, 12 (april 1995), str. 63.
48 Kate Hudson, Breaking the South Slav dream: The rise and fall of Yugoslavia,
(2003), str. 16.
50 Stevan K. Pavlowitch, Serbia, Montenegro and Yugoslavia, in Dejan Djokic,
Yugoslavism: Histories of a failed idea 19181992 (London, 2003) str. 6263.
51 Ivo Banac, Yugoslavia, The American Historical Review, 97 (1992), str. 1085.
260
sluile kao rasadnik otpora dravi.52 I katolici na Kosovu su, na

slian nain ostajali predani ouvanju, ako nita drugo, bar osta-
taka albanske kulture kod lokalnog stanovnitva bilo tako to
su otvarali ilegalne kole na albanskom, distribuirali literaturu
na albanskom ili drali propovedi na albanskom jeziku.53 Alban-
ci su 1931. inili 3.6 posto stanovnitva Jugoslavije a taj je proce-
nat brzo rastao u decenijama koje su sledile.54 Ve 1937. godine 70
posto ukupnog stanovnitva na Kosovu inili su Albanci.55
Novi talas doseljenika, koga je drava pokrenula, stigao je iz
itave Jugoslavije, ukljuujui i Vojvodinu, gde je u isto vreme bilo
velikih problema s meanjem i prilagoavanjem stanovnitva,
to dodatno ukazuje na oite kulturoloke razlike ne samo Srba i
Albanaca, ve i kosovskih Srba i Srba iz Vojvodine.56 Ovo je zani-
mljivo, jer implicira da su lokalni animoziteti verovatno vie bili
izazvani sloenim sociokulturolokim i ekonomskim situacijama
nego starom meuetnikom mrnjom.
Postoje dokazi da su se, bar na diplomatskom nivou, albanske
vlasti bavile albanskom manjinom u Jugoslaviji, kao to to sto-
ji u izvetaju ser Endrjua Rajana /Andrew Ryan/ lordu Halifak-
su /Halifax/1939.57 Meutim, na osnovu ovog bi se moglo zaklju-
52 Hugh Poulton, Macedonians and Albanians as Yugoslavs, in Macedonians and

Albanians as Yugoslavs, Yugoslavism: Histories of a failed idea, 19181992 (Hurst:
London, 2003) str. 127.
53 Malcolm, Kosovo: A Short History, 267. Vickers, Between Serb and
Albanian: A History of Kosovo, str. 104.
54 Tony Judt, Postwar: A History of Europe since 1945, (Vintage Books:
London, 2010), p. 669.. Albanci su 1918. inili 4% stanovinitva
Jugoslavije. Videti: Branko Petranovi, Istorija Jugoslavije 19181978,
(Beograd, 1980), str. 32.
55 Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, 19411945: Occupation and
Collaboration, p. 148.
56 Malcolm, Kosovo: A Short History, 282.
57 Zivko. Avramovski, Britanci o Kraljevini Jugoslaviji: godisnji izvestaji Britanskog
poslanstva u Beogradu 19211938, (Arhiv Jugoslavije; Globus: Beograd; Zagreb,
1986), str. 59.
261
iti da je kralj Zogu, svestan pogoranja jugoslovensko-italijan-

skih odnosa, smatrao da je pravi trenutak da pokae zabrinutost
za Albance na Kosovu.
Istorija Kosova u prvoj Jugoslaviji bi se mogla rezimirati kao
proces kolonizacije sa agrarnom reformom, kako bi se Alban-
ci proterali sa Kosova i tu naselili Srbi i Crnogorci to je samo
jaalo meuetnike netrpeljivosti na Kosovu, iskljuivo agrarnog
drutva u to vreme.58
OKUPACIJA KOSOVA I NASTANAK PARTIZANSKOG POKRETA

Sile osovine su izvrile napad na Jugoslaviju 1941. Nespremna
da se bori na svim frontovima, jugoslovenska vojska se odupiri-
la invaziji koliko je mogla a odupirala se ukupno deset dana.59
Na Kosovu nije zabeleen neki vei otpor albanskim regruti-
ma nije bilo doputeno da uestvuju u borbama a jugoslovenske
jedinice stacionirane na Kosovu bile su isuvie slabe za nema-
ke pancer divizije. Slabiji otpor zabeleen u Suvoj Reci i Prizre-
nu, vrlo se brzo istopio. Nemci, Italijani i Bugari su ubrzo okupi-
rali Jugoslaviju.
Mnoge istaknute albanske linosti su u okupaciji videle veli-
ku priliku da kroz kolaboraciju sa snagama osovine ostvare svo-
je politike ambicije. Avni Gnjilani, na primer, pripadnik ireden-
tistike grupe iz Rijeke (Fjume), grada na problematinoj grani-
ci Italije i jugoslovenske Dalmacije, svrstao se uz Italijane. Ubrzo
po invaziji pisao je Jakominiju da bi sada bilo potrebno hitno for-
mirati Veliku Albaniju.60 Ovakvih pojedinanih, a ne dravno-
diplomatskih aktivnosti bilo je sve vreme trajanja okupacije. Gani
Kreziju /Kryeziu/, Ferat Draga i Ali Draga su u jesen 1941. predu-

Collaboration, str. 148.
60 Franziska A. Zaugg, Albanische Muslime in der Waffen-SS: Von Groalbanien zur
Division Skanderbeg, (Ferdinand Schningh: Mnchen, 2016), str. 75.
262
zeli slinu inicijativu za ujedinjenje Kosova sa Albanijom, obra-

ajui se Dueu.61 Samo Kosovo nije administrativno funkcioni-
salo kao albanska teritorija sve dok nije formirano Ministarstvo
za osloboene teritorije (Ministria e TokavetLiruara) u decem-
bru 1941.
Lokalno stanovnitvo je razliito reagovalo na uspostavljanje
nemake i italijanske uprave nad Kosovom nakon invazije 1941.
Albanci na Kosovu koje je postalo deo Kraljevine Albanije bili su
oduevljeni to e konano dobiti kole na albanskom jeziku, i Ita-
lijani su za veliki broj njih bili oslobodioci, a ne okupatori.62
S druge strane, treba imati u vidu da na Kosovu nije bilo fai-
stikog pokreta. U jednom pismu Martin lip /Schliep/, nema-
ki diplomata, govorei o prevlaujuem odnosu Albanaca pre-
ma Italijanima, navodi kako je velika bila ...mrnja Albanaca pre-
ma Italijanima, koja se nije mogla porei, jer su Italijani pokua-
li da nametnu Albaniji faizam, to je veini Albanaca bio potpu-
no stran koncept. To je razlog zato nacionalsocijalizam nije nai-
ao na neki odjek kod njih, uprkos velikom potovanju koje su gaji-
li prema Fireru.63 Razume se da je to napisao tek po kapitula-
ciji Italije, koja je Nemaku ostavila bez saveznika u Evropi, to
ve, samo po sebi objanjava gorinu tona ovakve korespondenci-
je nemakih zvaninika. U svakom sluaju, oito je da je bilo tako
i pre nego to je Italija 1939. okupirala Albaniju,64 s obzirom da
su proitalijanski Albanci privremeno prihvatili faizam, izjedna-
avajui ga sa pozitivnim italijanskim kolonijalizmom kao kata-
lizatorom modernizacije u evropskom kontekstu, a takvo se ras-
61 Neuwirth, Widerstand und Kollaboration in Albanien 19391944, str. 72.

62 Nemaka obavetjna sluba u okupiranoj Jugoslaviji Knjiga IV: Srbija /
Makedonija / Crna Gora, (Dravni sekretarijat za unutranje poslove FNRJ,
Beograd, 1959), str. 834.
64 Andrea Di Nicola, Ngritja dhe rnia e Partis Fashiste Shqiptare 19391943,
(Botart: Tiran, 2013).
263
poloenje 1941. proirilo i na kosovske Albance pod italijanskom

vlau.65 to se tie odnosa kosovskih Albanaca prema Nemci-
ma koji su uspostavili vlast na teritoriji u okviru same Srbije, valja
primetiti da su im Nemci dali izvesnu regionalnu autonomiju na
osnovu dogovora sa njihovim liderom Deferom Devom (Xhafer
Deva).66 Meutim, irina te autonomije ostala je problematina.67
O konanoj demarkacionoj liniji izmeu teritorija koje su oku-
pirali Nemci i Italijani razgovaralo se od aprila do avgusta, kad
je kraljevskim dekretom proglaeno prisajedinjenje delova Koso-
va Albaniji. Time je teritorija Albanije uveana za nekih 50 odsto,
a stanovnito za gotovo 75 odsto.68 Interesi obeju strana su, bez
sumnje, bili vie ekonomske nego neke druge prirode, pa je stoga
i razumljivo to im je vie bilo stalo da imaju pristup rudnicima
na Kosovu nego da oslobode teritorije, ili pomognu stanovnitvu
u prevazilaenju lokalnih podela.69
Promena odnosa snaga u korist Albanaca pokrenula je talas
progona Srba preostalih na Kosovu nakon aneksije, koji je dosti-
gao vrhunac 1942. kad je prognano oko 20.000 Srba.70 Prognan
je 1941. i veliki broj Crnogoraca koji su se izmeu dva rata dose-
65 Besnik Pula, Becoming Citizens of Empire: Albanian Nationalism and Fascist

Empire, 19391943, Theory and Society, 37 (2008), str. 580.
Collaboration, str. 149.Schmitt, Kosova: Histori e shkurtr e nj treve qendrore
ballkanike, p. 165. Videti takoe: Neuwirth, Widerstand und Kollaboration in
Albanien 19391944, str. 202.Arkividigjitali Institutitt Historis Tiran, R 10
1024, Berichte und Meldungenzu Lage Albanien, 7881842 (pic. 010).
67 Kosovo je teoretski bilo pod administrativnom upravom
Oberbefehlshaber Sdost. Videti: Zbornik dokumenata i podataka o
narodnooslobodilakom ratu Jugoslovenskih naroda, Ser.XII, tom 1, doc. 7.
68 Stamm Christoph, Zur deutschen Besetzung Albaniens 19431944, mgzs, 30
(1981), str. 100.
Collaboration, str. 150.
70 Lampe, Yugoslavia as history: Twice there was a country, p. 207; Ali Hadri, Lvizja
nacionallirimtare n Kosov 19411945, (Rilindja, 1971), str. 148.
264
lili na Kosovo.71 Bilo je i sluajeva napada na sela naseljena Srbi-

ma.72 To nije nuno podstakla italijanska politika, ve se politika
teritorijalne ekspanzije, bilo Italijana ili Nemaca svakako, poka-
zala korisnom u kontekstu lokalnih animoziteta i podela, pa se
lokalni akteri nisu ustezali od pribegavanja nasilju.73 Etniki iza-
zvano nasilje bilo je posebno estoko u graninoj oblasti izme-
u Crne Gore i dananjeg Kosova, od avgusta 1941. do decembra
1942.74
Nakon kapitulacije Italije septembra 1943. Nemci su promenili
politiku prema kosovskim Albancima, kako bi sauvali stabilnost
i mir na teritorijama naseljenjim Albancima. Pri tome su Nemci
s pravom raunali na nacionalna oseanja albanskih Kosovara za
ujedinjenje sa maticom Albanijom.75
Otpor okupatoru je na Kosovu rastao mnogo sporije nego na
drugim mestima. Razlog za to bio je to to Komunistika partija
Jugoslavije sa svojom nacionalnom, tj. slovenskom konotacijom
nije nailazila na odjek kod albanskih seljaka na Kosovu. Albanski
komunisti sa Kosova, koji su nekako uspeli da obezbede dovoljnu
podrku stanovnitva da mogu da formiraju jedinice, uglavnom
su bili kolovani u Albaniji i tesno povezani sa komunistikom
grupom iz Skadra, iji su se pripadnici takoe mahom kolovali u
Albaniji, to je, po svoj prilici, i bilo presudno za njihovo ideoloko

Collaboration, p. 139.Hadri, Lvizja nacionallirimtare n Kosov 19411945, str.
148.
72 AQSH, fond 164, 1942, dosije 236, str. 7.
73 Miodrag . Popovi and Jovan P. Zeevi, Dokumenti iz istorije Jugoslavije,
(2000), str. 142. Dokumentovani su sluajevi napada albanske milicije,
po nagovoru Italijana, na sprski deo Kosova pod nemakom okupacijom.
Arkivi Digjitali Institutitt Historis Tiran, R 10 1024, Berichte und
MeldungenzuLageAlbanien, 7881849 (pic. 017).
74 Zaugg, Albanische Muslime in der Waffen-SS: Von Groalbanien zur Division
Skanderbeg, str. 175176.
265
opredeljenje. Miladin Popovi je bio na elu oblasne komunistike

grupe i, po nalogu Kominterne, zajedno sa Duanom Mugoom
mnogo je doprineo formiranju Komunistike partije Albanije.76
I politika Kominterne i politika KPJ prema Kosovu bile su
usmerene ka pomirenju nacionalnih interesa, kako bi se prido-
bila podrka, to je bilo mnogo vanije od pokretanja proleterske
revolucije u mestima gde takve podrke nije bilo.77 Sledei sli-
nu liniju i uprkos svojim leviarskim opredeljenjima, kosovski
albanski partizani su zauzeli pragmaan stav: ubeivali su kosov-
ske Albance da preu na njihovu stranu pozivanjem na nacional-
ni interes ujedinjenje sa Albanijom.
U leto 1943. u selu Mukje u severnoj Albaniji, nedaleko od grada
Kroje /Kruj/ odran je sastanak na kome su pripadnici Nacional-
nog saveta osloboenja i nacionalisti iz Nacionalnog fronta raz-
matrali formiranje zajednikog fronta sa partizanima u borbi pro-
tiv faizma. O tome nikad nije postignut sporazum zbog nesugla-
sica oko Kosova, s obzirom da se memorandum podnet na sastan-
ku zalagao za etniku Albaniju, a time i za ujedinjenje Kosova s
Albanijom a to je bila tema koju je u to vreme, smatralo se, tre-
balo izbei.78 Ovo je pitanje ponovo pokrenuto u zimu te godine
na konferenciji u Bujanu, mestu na severozapadu Albanije, kad
su kosovski albanski partizani obeali da e se zalagati za prisaje-
dinjenje Kosova Albaniji posle rata to je jugoslovensko ruko-
vodstvo potom proglasilo nitavnim.79 Miladin Popovi koji je bio
76 Miranda Vickers, The Albanians: A Modern History, (I.B. Tauris: London; New
York, 1999), str. 146.
77 Banac, Yugoslavia, str. 1100.
78 Vickers, The Albanians: A Modern History, str. 151.
79 Lampe, Yugoslavia as history: Twice there was a country, str. 228.Emine Arifi
Bakalli, Nj mikrosintez pr Kosovn 19451997, u Nj mikrosintez pr Kosovn
19451997, Prballje historiografike (Instituti Albanologjik Prishtin: Prishtin,
2015) str. 110.
266
zabrinut zbog nedovoljne podrke Albanaca, takoe je pokrenuo

pitanje razlika izmeu partizana i Nacionalnog fronta.80
Svrstavanje kosovskih Albanaca uz strane sile tokom rata, zani-
mljiv je istorijski fenomen. Neki politiari, poput Dafera Deve,
bili su otvoreno pronemaki nastrojeni, dok su drugi, opet, vero-
vatno bili manje naklonjeni nacistikoj ideologiji, ali ipak sara-
ivali s Nemcima, verovatno iz krajnje pragmatinih razloga.
Tako je bilo u sluaju Redepa /Rexhep/Mitrovice i Bedrija Peja-
nija. Njihovo uee u formiranju Druge prizrenske lige oznai-
lo je poetak, ini se, snanog nacionalistikog fronta na Kosovu,
koji je uivao podrku Nemaca.81 Mandat koga je Liga dobila za
formiranje dravne vojske bio je verovatno jedini nagovetaj neke
vrste suvereniteta Kosova, premda veoma kratkog veka. Liga jeste
uspela da formira miliciju, ali njena snaga nije bila ni priblina
vojsci kakvu je Redep Mitrovica obeao Hitleru krajem 1943.82
govorei o nekih 120.000 do 150.000 vojnika.83
I pre kapitulacije Italije malo albanske dravne milicije bilo je
aktivno na Kosovu. Reformisana i nakon krae pauze krajem 1943.
ona je nastavila da dejstvuje i pod nemakom okupacijom. Pri-
padnici milicije su mahom bili zadueni za zatitu granice prema
Srbiji i Crnoj Gori od prodora partizana.
Slian zadatak imala je i najozloglaenija albanska milicija
tokom rata, SS Skenderbeg divizija, koja je, osim uea u dve bor-
be protiv partizana, 1944. pokupila i deportovala 281 Jevrejina.84
Ubrzo nakon toga prekinula je dejstva.
80 Arkivi Shtetror i Kosovs, Fondi Miladin Popovii, kutija br. 2, 10, FMP 108.
81 Muhamet Pirraku, Lidhja e Dyt e Prizrenit, Gjurmime albanologjike, (2000), str.
59.
82 Muhamet Pirraku, Lidhja e Dyt e Prizrenit, Gjurmime albanologjike, (2000), str.
59.
83 Zaugg, Albanische Muslime in der Waffen-SS: Von Groalbanien zur Division
Skanderbeg, str. 145.
84 Malcolm, Kosovo: A Short History, str. 310.
267
Stabilizacija stanja nakon povlaenja Nemake i stavljanja teri-

torije pod partizansku komandu zahtevali su vie vremena nego
to se moglo predvideti zbog injenice da je veliki broj Albanaca
nastavio da se bori protiv partizanskih jedinica sve do maja 1945.
i to na podruju Drenice, Trepe i Gnjilana.85 Vojna uprava nad
Kosovom proglaena je februara 1945. Na zasedanju Narodnoo-
slobodilakog odbora Kosova i Metohije, u julu 1945. Kosovo je
pripojeno federalnoj Srbiji. Na zasedanju su uestvovala 33 alban-
ska delegata naspram 142 srpska i crnogorska.86
KOSOVO KAO DEO FEDERALNE SRBIJE

Komunistiki delegati AVNOJ ukinuli su monarhiju 29. novem-
bra 1945. dve godine nakon proglaenja privremene vlade u Jajcu.
Novoformirana Federativna Republika Jugoslavija sastojala se od
est republika, sa Kosovom kao delom federalne Srbije.87 Mada
je poloaj kosovskih Albanaca u Jugoslaviji bio daleko od ideal-
nog, tek im je ideoloki razlaz sa Sovjetskim Savezom, 1948. doneo
novu politiku realnost. Ostavi ideoloki bliska Sovjetskom Save-
zu, Albanija se politiki svrstala uz Informbiro, to je narui-
lo odnose s Jugoslavijom. Do tada su kosovski Albanci odravali
kulturne, politike i ekonomske veze sa Albanijom, ali se situacija
nakon toga promenila i neki su kosovski Albanci doslovno igo-
sani kao petokolonai. Jugoslovenska tajna policija je tvrdila da
je razotkrila pijunsku mreu koja se infiltrirala iz Albanije. Taj-
na policija je posedovala 170.000 dosijea kosovskih Albanaca koje
je smatrala sumnjivim.88 rtve naruenih odnosa sa Albanijom
bili su kosovski Albanci izloeni represiji jugoslovenske tajne poli-
85 Vickers, The Albanians: A Modern History, str. 161.

86 Emine Arifi Bakalli, Nj mikrosintez pr Kosovn 19451997, str. 112.
87 Jelavich, History of the Balkans: Twentieth Century, str. 319.
88 Malcolm, Kosovo: A Short History, p. 321.Sabile Kemezi-Basha, Organizatat dhe
grupet ilegale n Kosov 19811989: Sipas aktgjykimeve t gjykatave ish-jugosllave,
(Instituti i Historis Prishtin: Prishtin, 2003), str. 28.
268
cije. Ponovnim razoruavanjem kosovskih Albanaca 19551956. i

podsticanjem njihovog iseljavanja u Tursku, do izraaja je dola
srpsko-albanska meuetnika tenzija, a taj je jaz bivao sve dublji
tokom narednih deset godina.89 Od 1945. do 1966. oko 246.000
Albanaca je emigriralo iz Jugoslavije.90
Meutim, poloaj Kosova u Jugoslaviji znaajno se prome-
nio 1966. nakon etvrtog plenuma Centralnog komiteta Saveza
komunista Jugoslavije, na Brionima. Josip Broz Tito je tom pri-
likom estoko kritikovao Aleksandra Rankovia zbog problema-
tinog delovanja njegove tajne policije. Iste godine Rankovi je
smenjen.
Na agendi novog politikog talasa koji je pokretnut na Koso-
vu bila je njegova transformacija u jugoslovensku republiku. Kao
jedan od vodeih politiara kosovskih Albanaca, Fadilj Hoda se
uporno zalagao za njihovu punu ravnopravnost. Oglasile su se
i mase kosovskih Albanaca. Tokom protesta u novembru 1968.
demonstranti su zahtevali da se Albancima prizna status naroda i
da se politiki status Kosova podigne na nivo republiike u okviru
jugoslovenske federacije. Demonstracije su bile odraz i oseanja
nacionalne ugroenosti i nezadovoljstva drutveno-ekonomskom
stagnacijom na Kosovu.91 Hapenje brojnih kosovskih Albanaca
pod sumnjom disidenstva, produbilo je njihovo nezadovoljstvo
reimom. Ova zbivanja pokazuju da su promenjen odnos snaga
i suverenitet dat kosovskim Albancima u velikoj meri doprineli
daljem pogoranju odnosa Srba i Albanaca.92
89 Christine von Kohl and Wolfgang Libal, Kosovo: Gordischer Knoten des Balkan,
(Europaverlag: Wien; Zurich, 1992), str. 59.Kemezi-Basha, Organizatat dhe
grupet ilegale n Kosov 19811989: Sipas aktgjykimeve t gjykatave ish-jugosllave,
str. 21, 28.
90 Emine Arifi Bakalli, Nj mikrosintez pr Kosovn 19451997, str. 114.
91 Patrick F. R. Arhsien and R. A. Howells, Yugoslavia, Albania and the Kosovo
Riots, The World Today, 37 (1981), str. 420.
92 Susan L. Woodward, Balkan tragedy: chaos and dissolution after the Cold War,
(Brookings Institution., 1995), str. 45.
269
Naredna dekada je bila dekada znatnog prosperiteta kosovskih

Albanaca i njihovog ubrzanog kulturnog i ekonomskog napret-
ka. Osnivanje Univerziteta u Pritini 1971.93 veoma je mnogo
doprinelo stvaranju intelektualne elite kosovskih Albanaca, koja
e kasnije odigrati kljunu ulogu u izdvajanju Kosova iz Srbije.
Dalje, zajam koji je Jugoslavija dobila od Svetske banke 1971. pre-
vashodno upotrebljen za investicije na Kosovu, u Bosni i Herce-
govini, Makedoniji i Crnoj Gori, podstakao je ekonomski napre-
dak tih regiona.94
U meuvremenu su kosovski albanski politiari postavljeni na
kljune dravne poloaje u Jugoslaviji. Fadilj Hoda je imenovan
za potpredsednika Predsednitva Jugoslavije 197879, a potom je,
19861987.95 Sinan Hasani bio predsednik Predsednitva Jugo-
slavije. Njihova su postavljenja bila garancija zalaganja za inte-
rese Kosova na saveznom nivou. Jugoslovenski identitet Albana-
ca postao je snaniji sedamdesetih i osamdesetih godina prolog
veka, i to meu mlaim urbanim stanovnitvom koje je uivalo
dobrobiti jugoslovenskog dravljanstva, a jugoslovensko njima
vie nije imalo preteu konotaciju. S druge strane, takva oseanja
nije u celosti delilo seosko stanovnitvo na Kosovu.
Sa take gledita Albanaca, njihov je napredak dosegao vrhu-
nac u februaru 1974. nakon etvrte posleratne reforme Usta-
va Jugoslavije.96 Kosovo je dobilo status autonomne pokrajine i
postalo je konstitutivni element federacije, posedujui kompletan
93 Shklzen Maliqi, Die politische Geschichte des Kosovo, in Dunja Meli, ed., Der
Jugoslawien-Krieg: Handbuch zu Vorgeschichte, Verlauf und Konsequenzen (VS
Verlag fr Sozialwissenschaften: Wiesbaden, 1999) str. 128.
94 Holm Sundhaussen, Jugoslawien und seine Nachfolgestaaten 19432011: Eine
ungewhnliche Geschichte des Gewhnlichen, (2012), str. 171172.
96 Sundhaussen, Jugoslawien und seine Nachfolgestaaten 19432011: Eine
ungewhnliche Geschichte des Gewhnlichen, p. 199. Videti takoe: Adam Roberts,
Yugoslavia: The Constitution and the Succession, The World Today, 34 (1978), str.
137.
270
dravni aparat, sa parlamentom, Vrhovnim sudom, nezavisnim

policijskim snagama, teritorijalnom autonomijom i tako dalje.97
Status Kosova bio je dualan, s obzirom da se i dalje vodilo kao
pokrajina, to je trebalo da zadovolji Beograd.98 U tom periodu su
ponovo uspostavljeni jugoslovensko-albanski odnosi, to je uglav-
nom bio diplomatski potez Jugoslavije u nastojanju da, suoena
sa sovjetskom ekspanzijom, ojaa unutranju bezbednost. Alba-
nija je ponovo postala faktor uticaja na kosovske Albance i njiho-
va nacionalna oseanja.
Meutim, u poetku stimulisana, industrijalizacija Kosova
poela je da stagnira, to je najvie dolo do izraaja osamdese-
tih godina prolog veka.99 U cilju dalje industrijalizacije Kosova
investirano je u postrojenja za preradu cinka i srebra u Trepi, i
izgradnju dveju termoelektrana, Kosovo A i Kosovo B.100 Ali,
kvalitet rude nije bio vrhunski, to je negativno uticalo na produk-
tivnost postrojenja. Sa slinim problemom suoila se termoelek-
trana Kosovo B koja je prekinula s radom, jer nije bilo dovolj-
no prirodnih resursa. 101 I nesrazmeran prirodni prirataj u odno-
su na privredni razvoj, doprineo je stagnaciji Kosova.102 Istovre-
meno, zbog ekonomskog nazadovanja Jugoslavije koja je grcala u
dugovima, rasle su tenzije i u drugim republikama federacije.103
Razvijenije republike na severu smatrale su da treba da se pripo-
97 Maliqi, Die politische Geschichte des Kosovo, str. 128.

ungewhnliche Geschichte des Gewhnlichen, str. 229.
102 Arhsien and Howells, Yugoslavia, Albania and the Kosovo Riots, p. 421. See
also Michael Palairet, Ramiz Sadiku: A Case Study in the Industrialisation of
Kosovo, Soviet Studies, 44 (1992), str. 899.Sundhaussen, Jugoslawien und seine
Nachfolgestaaten 19432011: Eine ungewhnliche Geschichte des Gewhnlichen, str.
172.
103 Hudson, Breaking the South Slav dream: The rise and fall of Yugoslavia, str. 5657.
271
je nemakoj ekonomskoj zoni umesto da subvencioniu siroma-

nije republike i regione na jugu.104 Visoki prirodni prirataj meu
kosovskim Albancima takoe je zaotrio odnose sa Srbima koji
su brojano ostali u manjini.105 Samo 1981. na Kosovu je ivelo 1.7
miliona Albanaca u odnosu na samo 427.000 Srba.106
Studentski nemiri u martu i aprilu 1981. bacili su svetlo na
rastue tenzije izmeu Beograda i Pritine. Ono to je poelo kao
studentski protest za bolje uslove studiranja i ivota preraslo je
vremenom u bunt hiljada ljudi, sutinski nezadovoljnih drutve-
nom, politikom i ekonomskom situacijom na Kosovu. Njihovi su
se zahtevi ubrzo pretvorili u zahtev da Kosovo postane konstitu-
tivna republika u federaciji.107 Odmazda i brutalna intervencija
srpske policije probudili su masovni bes kod Albanaca i, ustvari,
samo jo vie ljudi isterali na ulice. Devet osoba je izgubilo ivot, a
uhapeno je oko 10.000 Albanaca od kojih je veina putena posle
30 dana provedenih u pritvoru.108 Univerzitet u Pritini je nazvan
bastionom albanskog nacionalizma i separatizma.109
Ekonomsko zaostajanje postalo je najoitije osamdesetih godi-
na. Srbi su poeli da se iseljavaju sa Kosova, zastraeni takoe, sve
veim brojem Albanaca, ali i sve veom konkurencijom na tri-
tu rada.110 Ovakav razvoj dogaaja je s negodovanjem primljen
105 Arhsien and Howells, Yugoslavia, Albania and the Kosovo Riots, str. 423.
ungewhnliche Geschichte des Gewhnlichen, str. 189.
107 Ramadan Marmullaku smatra da je pobunu potakla albanska tajna policija
Sigurimi. Ramadan Marmullaku, Albanians in Yugoslavia A personal essay,
in Albanians in Yugoslavia A personal essay, Yugoslavism: Histories of a failed
idea, 19181992 (2003) str. 304.Kemezi-Basha, Organizatat dhe grupet ilegale n
Kosov 19811989: Sipas aktgjykimeve t gjykatave ish-jugosllave, str. 63.
108 Maliqi, Die politische Geschichte des Kosovo, str. 128. Malii tvrdi da je broj
rtava mnogo vei od zvanino objavljenog. .
272
u javnom mnjenju Srbije, podstiui izuzetno jak meuetniki

animozitet. Situacija se jo vie pogorala 1986. kad je iz Srpske
akademije nauka i umetnosti procureo memorandum o tada-
njim drutvenim pitanjima i alarmirao javnost o []fizikom,
politikom, pravnom i kulturnom genocidu [] nad srpskim sta-
novnitvom na Kosovu.111
Slobodan Miloevi, mladi politiar koji je do tada bio izuzet-
no ravnoduan prema pitanju Kosova, veto je iskoristio naciona-
listike narative koji su preplavili javnu sferu u Srbiji i na Kosovu.
112 Kad je 1987. 60.000 kosovskih Srba potpisalo peticiju, tvrdei
da je na Kosovu na delu genocid nad Srbima, on je brzo promenio
svoj odnos prema Kosovu.113
Miloevi je iskoristio glasno nezadovoljstvo kosovskih Srba
zaotrenim meuetnikim odnosima na Kosovu. U svom govoru
u Kosovo Polju 1987. obeao je kosovskim Srbima Niko ne sme
da vas bije.114
Vlasti su brutalnim merama odgovorile na zahteve trajkaa u
rudniku Trepa 1989.
Tvrdei da se na Kosovu sprema ustanak, srpski reim je poslao
vojsku na Kosovo, a u martu 1989. je, manipulacijom na zasedanju
kosovske skuptine ukinuta autonomija Kosova.115
Ukidanje autonomije Kosova je u dekadi koja je sledila otvori-
lo vrata represiji srpskog reima nad kosovskim Albancima. Inici-
jalna reakcija Albanaca bio je nenasilni otpor pod rukovodstvom
111 Enver Hoxhaj, Das Memorandum der Serbischen Akademie der Wissenschaften
und Knste und die Funktion politischer Mythologie im kosovarischen Konflikt,
Sdosteuropa, 51 (2002), str. 494.
112 Malcolm, Kosovo: A Short History, str. 341. Miranda Vickers, Albanians: A
Modern History, str. 238.
114 Nebojsa Vladisavljevic, Institutional power and the rise of Miloevi, Nationalities
Papers, 32 (March 2004), str. 183.Hudson, Breaking the South Slav dream: The rise
and fall of Yugoslavia, str. 70.
273
Ibrahima Rugove, ali je preterana segregacija Albanaca jo vie

produbila meuetniku netrpeljivost i konano dovela do formi-
ranja Oslobodilake vojske Kosova.
Zbog nemogunosti vojne odbrane od srpske agresije tokom
devedesetih godina prolog veka, zatraena je strana pomo koja
je kulminirala NATO intervencijom nakon to je jugoslovenska
delegacija odbila sporazum u Rambujeu. Intervencijom je uspe-
no zaustavljeno etniko ienje kosovskih Albanaca. Povlae-
njem jugoslovenske armije veina srpskog stanovnitva bila je pri-
morana na napusti Kosovo.
ZAKLJUAK
Srpska okupacija poetkom XX veka bila je brutalna, takva, da
je verovatno najvie i uticala na netrpeljivost izmeu albanskog
i srpskog stanovnitva. Programi kolonizacije, agrarne reforme,
reimska hapenja i sveukupna represija nad Albancima na Koso-
vu iskopali su dubok meuetniki jaz. Premda poloaj kosovskih
Albanaca nije uvek bio zavidan, naroito ne u prvoj Jugoslavi-
ji, oni su u drugoj Jugoslaviji ipak ostvarili izvestan napredak i
razvoj. Kosovo je bez svake sumnje bilo veoma zaostalo podru-
je agrarnog stanovnitva. U tom su kontekstu, osnivanje Univer-
ziteta u Pritini, Albanolokog instituta, Akademije nauka i umet-
nosti i Instituta za istoriju, sedamdesetih godina prolog veka odi-
grali ogromnu ulogu u razvoju nacionalne svesti, ali i kao pret-
hodnice kljunih institucija nezavisnog dravnog aparata Kosova.
Okolnosti u kojima su osnovane ove institucije i pokrenuto alban-
sko pitanje na Kosovu, stovrene su zahvaljujui specifinoj politi-
koj situaciji u Jugoslaviji, nastala uticajem liberala na Titovo ruko-
vodstvo. Ovakav politiki pristup, premda s potpuno drugaijim
ciljem, na kraju se pokazao negativnim, jer je stvarao plodno tlo
za etnocentrizam u Jugoslaviji.
Nakon proglaenja nezavisnosti i osam godina dravnosti,
Kosovo se suoava sa politikim problemima zbog odbijanja
274
zvanine Srbije da prizna njegovu nezavisnost i njenog lobiranja

protiv prijema Kosova u meunarodne institucije, od znaaja za
njegov ekonomski razvoj. Mogue je da e se ove politike tenzi-
je prevazii u okviru odgovarajueg formata dijaloga. Mada dija-
log Srbije i Kosova ve gotovo deset godina traje u Briselu, i mada
je u tom pogledu postignut neki napredak, malo je verovatno da
Kosovo i Srbija mogu normalizovati politike odnose ukoliko
Srbija zvanino ne prizna nezavisnost Kosova i izvini se za nasilje
koje je izvrila 19981999. i ukoliko zaista eli da ostane na putu
ka Evropskoj uniji. S druge strane, ukoliko ne rei problem velike
korupcije u vlasti i javnom sektoru, Kosovu neizbeno sledi sta-
gnacija, pa ak i nazadovanje, kako ekonomsko, tako i politiko.
Osnovni izvori
1. Arkivi digjital i Institutit t Historis Tiran (AdIHT)
2. Arkivi i Institutit t Historis Ali Hadri Prishtin (AIHP)
3. Arkivi Qendror i Shtetit Shqiptar (AQSH)
Bibliografija
1. Arhsien, Patrick F. R., and R. A. Howells. Yugoslavia, Albania and the
Kosovo Riots. THe World Today 37, no. 11 (1981): 41927.
2. Arifi Bakalli, Emine. Marrdhniet Ekonomiko Shqiptare-Jugosllave
19291939. Prishtin: Instituti i Historis Prishtin, 1997.
3. Avramovski, Zivko. Britanci o Kraljevini Jugoslaviji: godisnji izvestaji
Britanskog poslanstva u Beogradu 19211938. Beograd; Zagreb: Arhiv
Jugoslavije; Globus, 1986.
4. Banac, Ivo. THe National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics.
Ithaca: Cornell University Press, 1984.
5. . Yugoslavia. THe American Historical Review 97, no. 4 (1992):
10841104.
6. Christoph, Stamm. Zur Deutschen Besetzung Albaniens 19431944.
Militaergeschichtliche Zeitschrift 30, no. 2 (1981): 99.
275
7. Di Lellio, Anna. The Missing Democratic Revolution and Serbias Anti-

European Choice: 19892008. International Journal of Politics, Culture,
and Society 22, no. 3 (2009): 37384.
8. Di Nicola, Andrea. Ngritja dhe rnia e Partis Fashiste Shqiptare 1939
1943. Tiran: Botart, 2013.
9. E vrteta mbi Kosovn dhe shqiptart n Jugosllavi. Tiran: Akademia e
Shkencave e RPS t Shqipris, 1990.
10. Emine Arifi Bakalli. Nj Mikrosintez Pr Kosovn 19451997. In
Prballje Historiografike. Prishtin: Instituti Albanologjik Prishtin,
2015.
11. . Synimi afatshkurtr i Beogradit: Nj Shqipri jostabile, e varfr
dhe e prapambetur nn tuteln e tij (Nj elaborat i proveniencs serbe
pr Shqiprin, 1929). In Prballje Historiografike. Prishtin: Instituti
Albanologjik Prishtin, 2015.
12. Hadri, Ali. Lvizja nacionallirimtare n Kosov 19411945. Rilindja, 1971.
13. Hoxhaj, Enver. Das Memorandum Der Serbischen Akademie Der
Wissenschaften Und Knste Und Die Funktion Politischer Mythologie
Im Kosovarischen Konflikt. Sdosteuropa 51, no. 1012 (2002): 494526.
14. Hudson, Kate. Breaking the South Slav Dream: THe Rise and Fall of
Yugoslavia, 2003.
15. Jelavich, Barbara. History of the Balkans: Twentieth Century. Vol. 2. THe
Joint Committeeon Eastern Europe Publication Series 12. Cambridge
16. Kemezi-Basha, Sabile. Organizatat dhe grupet ilegale n Kosov 1981
1989: Sipas Aktgjykimeve T Gjykatave Ish-Jugosllave. Prishtin: Instituti i
Historis Prishtin, 2003.
17. Kirii, Kemal. Post Second World War Immigration from Balkan
Countries to Turkey. New Perspectives on Turkey 12 (April 1995): 6177.
18. Kohl, Christine von, and Wolfgang Libal. Kosovo: Gordischer Knoten des
Balkan. Wien; Zurich: Europaverlag, 1992.
19. Krasniqi, Mark. Gjurm e gjurmime. Prishtin: Instituti Albanologjik i
Prishtins, 1979.
20. Lampe, John R. Yugoslavia as History: Twice THere Was a Country.
Cambridge; New York: Cambridge University Press, 1996.
21. Malcolm, Noel. Kosovo: A Short History. New York: New York University
Press, 1998.
22. Maliqi, Shklzen. Die Politische Geschichte Des Kosovo. In
Der Jugoslawien-Krieg: Handbuch Zu Vorgeschichte, Verlauf Und
Konsequenzen, edited by Dunja Meli, 12034. Wiesbaden: VS Verlag fr
Sozialwissenschaften, 1999.
276
23. Marmullaku, Ramadan. Albanians in Yugoslavia A Personal Essay. In

Yugoslavism: Histories of a Failed Idea, 19181992, 30416, 2003.
24. Nedelcovych, Mima S. The Serb-Croat Controversy: Events Leading to
the Sporazum of 1939. Serbian Studies: Journal of the North American
Society for Serbian Studies 1, no. 3 (1981): 331.
25. Nemaka obavetjna sluba u okupiranoj Jugoslaviji Knjiga IV: Srbija /
Makedonija / Crna Gora. Beograd: Dravni Sekretarijat za Unutranje e
Poslove F N R J, 1959.
26. Neuwirth, Hubert. Widerstand und Kollaboration in Albanien 19391944.
Wiesbaden: Harrassowitz, 2008.
27. Obradovic, Milovan. Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu: 19181941.
Pristina: Institut za istoriju Kosova, 1981.
28. Oran, Baskin. Religious and National Identity among the Balkan
Muslims: A Comparative Study on Greece, Bulgaria, Macedonia and
Kosovo. CEMOTI, 1994, 30724.
29. Palairet, Michael. Ramiz Sadiku: A Case Study in the Industrialisation of
Kosovo. Soviet Studies 44, no. 5 (1992): 897912.
30. Paskal Milo. Shqiptart n Luftn e Dyt Botrore. Vol. 1. Tiran: Botimet
Toena, 2014.
31. Pavlowitch, Stevan K. Serbia, Montenegro and Yugoslavia. In
Yugoslavism: Histories of a Failed Idea 19181992, by Dejan Djokic.
London, 2003.
32. Petranovi, Branko. Istorija Jugoslavije 19181978. Beograd, 1980.
33. Pirraku, Muhamet. Lidhja e Dyt e Prizrenit. Gjurmime Albanologjike,
no. 30 (2000).
34. Popovi, Miodrag ., and Jovan P. Zeevi. Dokumenti iz istorije
Jugoslavije. 3, 2000.
35. Poulton, Hugh. Macedonians and Albanians as Yugoslavs. In
Yugoslavism: Histories of a Failed Idea, 19181992. London: Hurst, 2003.
36. Pula, Besnik. Becoming Citizens of Empire: Albanian Nationalism and
Fascist Empire, 19391943. THeory and Society 37, no. 6 (2008): 56796.
37. Roberts, Adam. Yugoslavia: THe Constitution and the Succession. THe
World Today 34, no. 4 (1978): 13646.
38. Rushiti, Limon. Lvizja Kaake n Kosov (19181928). Prishtin: Instituti i
Historis s Kosovs, 1981.
39. Schmitt, Oliver Jens. Kosova: Histori e shkurtr e nj treve qendrore
ballkanike. Prishtin: Koha, 2012.
40. Sulstarova, Enis. Ligjrimi nacionalist n Shqipri dhe studime t tjera. 2nd
ed. Tiran, 2015.
277
41. Sundhaussen, Holm. Europa Balcanica. Der Balkan Als Historischer

Raum Europas. Geschichte Und Gesellschaft 25, no. 4 (1999): 62653.
42. . Jugoslawien und seine Nachfolgestaaten 19432011: Eine
ungewhnliche Geschichte des Gewhnlichen, 2012.
43. Tomasevich, Jozo. War and Revolution in Yugoslavia, 19411945:
Occupation and Collaboration. Vol. 2. Stanford, California: Stanford
44. Tony Judt. Postwar: A History of Europe since 1945. London: Vintage
Books, 2010.
45. Trotzki, Leo. Die Balkankriege 191213. Essen: Arbeiterpresse-Verl., 1996.
46. Vickers, Miranda. Between Serb and Albanian: A History of Kosovo. New
York: Columbia University Press, 1998.
47. . THe Albanians: A Modern History. London; New York: I.B.
Tauris, 1999.
48. Vladisavljevic, Nebojsa. Institutional Power and the Rise of Miloevi.
Nationalities Papers 32, no. 1 (March 2004): 183205.
49. Woodward, Susan L. Balkan Tragedy: Chaos and Dissolution after the Cold
War. Brookings Institution., 1995.
50. Zaugg, Franziska A. Albanische Muslime in Der Waffen-SS: Von
Groalbanien zur Division Skanderbeg. Mnchen: Ferdinand
Schningh, 2016.
278
borba za autonomiju borba za autonomiju
Vojvodina u Jugoslaviji
borba za
autonomiju
MILIVOJ BELIN
Prostor dananje Vojvodine bio je u srednjem veku deo Ugar-

skog kraljevstva. Od XIV i u XV veku, zbog napada osmanske voj-
ske na srpsku despotovinu, ali i na delove june Ugarske, maar-
sko stanovnitvo se povlai u severnije krajeve zemlje zbog bez-
bednosti, dok su mase srpskog stanovnitva, beei pred osman-
skim najezdama, naseljavale puste ugarske krajeve. U tom perio-
du i pre, ali i nakon pada Srbije (1459) teritorija dananje Vojvodi-
ne postaje etniki heterogena sa nestalnom i promenjivom nase-
ljenou, kai i etno-konfesionalnom strukturom. Srbi su i toko-
mnarednih vekova nastavili da se doseljavaju u junu Ugarsku,
iji im vladari daju privilegije, jer su ih koristili kao odbrambeni
bedem prema Osmanskom carstvu. Na prostor dananje Vojvodi-
ne Srbe posle Mohake bitke (1526), a naroito od vremena pada
Budima 1541, naseljavaju i Osmanlije, bilo kao povlaeno stanov-
nitvo u tvravama, bilo kao obespravljenu raju. Tek u XVIII veku
ustalila se granica na Dunavu izmeu Osmanskog carstva, iji je
Srbija bila najseverniji deo i Habsburke monarhije, u iji sastav
je nakon Mohake bitke, ula Ugarska. Juni delovi nekadanje
279
Ugarske bili su ve tada naseljeni nehomogenim grupama srp-

skog stanovnitva.
Kada su se ratne akcije proredile, sredinom XVIII veka i sta-
nje se stabilizovalo, srpsko stanovnitvo u junim delovima austij-
ske carevine (Habsburke monarhije) je poelo da zahteva pro-
irenje svojih privilegija i prava. Najznaajniji politiki skup pre
1848. na kome oni trae i svoju zasebnu teritorijalnu jedinicu bio
je Temivarski sabor 1790. Time su, u politikom smislu postav-
ljeni temelji autonomnih zahteva i tenji za formiranjem srpskog
vojvodstva. Kada je re o teritorijalnom opsegu koga Srbi tada tra-
e, sa sigurnou se moe tvrditi da je to celokupni prostor Bana-
ta, ne i potonje teritorije koje e se podrazumevati pod pojmom
Vojvodine.116 Srbi su tada imali podrku Bea protiv buntovnih
ugarskih stalea i ideje Temivarskog sabora su u osnovi bile funk-
cionalizovane od habsburkih centralnih vlasti u cilju slabljenja
nelojalne maarske aristokratije.117
Kristalizovanje i konzistentnije formulisanje ideje Vojvodi-
ne odigralo se tek pola veka kasnije na poznatoj Majskoj skup-
tini, odranoj od 13. do 15. maja 1848. u Sremskim Karlovcima.
Pobunjeni Srbi u velikoj evropskoj revoluciji 18481849. trae Srp-
sku Vojvodinu sa teritorijama: Srema, Banata sa Kikindskim dis-
triktom, Bake sa ajkakim distriktom, Baranje i Vojne grani-
ce. Bio je to konceptualno prvi put precizno zaokruen program
teritorijalne autonomije kao nacionalno omeenog srpskog pro-
stora. Mlada nacija u usponu traila je svoju jasno determinisanu
116 Pojam Vojvodine u teritorijalnom smislu kroz istoriju e se, kao i u sluaju ostalih
istorijskih teritorijalnih subjekata, menjati i varirati. Ipak, pod vojvoanskim
prostorom od XVIII do XX veka u razliitim dravnim i istorijskim kontekstima
spadali su: Banat, Baka, Baranja i vei deo Srema.
117 Srbi u Habsburkoj monarhiji na Saboru u Temivaru, ili jo ranije u Baji (1694)
trae zasebnu teritorijalnu jedinicu, pre svega zato to u stalekoj monarhiji kakva
je Austrija, kljuno pitanje politikog uticaja je posedovanje istorijske teritorije,
a sa njom i institucije sabora. Tek tada oni bi mogli biti ravnopravni s drugim
narodima koji su posedovali navedene pretpostavke. Ipak, od 1848. srpski zahtevi
postaju nacionalno, a ne vie staleki motivisani.
280
teritorijalnu jedinicu i definisala njene granice i ime unutar

Habsburke monarhije. Oblikovan nacionalni i emancipatorski
pokret proglasio je Srbe za nezavisan i politiki slobodan narod
potinjen habsburkoj vladarskoj kui i ugraskoj kruni. Sve ove
odluke inspirisane revolucionarnim idejama nacionalnih i liberal-
nih pokreta u Evropi tokom 1848. bile su temeljene i na pravima i
privilegijama koje je Srbima, kao etnokonfesionalnoj grupi, dode-
lio austrijski car Leopold I 1691, i 1695, to su oni smatrali prav-
nom i istorijskom osnovom svoje autonomije. Ovakvi srpski zah-
tevi dovodie u pitanje teritorijalni integritet Monarhije, a poseb-
no nacionalno homogenizujue intencije maarskog revolucio-
narnog i nacionalnog pokreta. Zbog toga su zahtevi Majske skup-
tine naili na vehementne politike otpore voa maarske revo-
lucije koji e ih ocenjivati nelegitimnim, buntovnikim, separa-
tistikim i suprotnim maarskim istorijskim pravima i tenjama
za uspostavom maarske politike nacije. Istoriar Ranko Kon-
ar smatrao je da se autonomija Vojvodine ve tada sukobljava sa
idejom nacionalne drave, koja e se izraziti i u 19. i u 20. pa i u 21.
veku, bez obzira da li se javlja u okvirima tue ili nacionalne dra-
ve. Istorijski to bi se moglo oznaiti pojavom dugog trajanja, jer
je u 19. veku autonomija determinisana nacionalnim (srpskim), a
u 20. veku istorijskim, demokratskim, anticentralistikim i nacio-
nalno-pluralnim razlozima. (Ranko Konar, Autonomija Vojvo-
dine istorijska geneza... 1516). Reju, Vojvodina je u XIX veku
maarskom, koliko i u XX veku srpskom nacionalizmu predstav-
ljala prepreku za konstituisanje homogene i centralistike nacio-
nalne drave.
Iz srpskog nacionalnog i revolucionarnog pokreta 184849, koji
nastupa s pozicija moderne nacije proisteklo je nekoliko ustav-
nih nacrta koji su uobliili njihove zahteve. Moda jasnije od dru-
gih, srpske zahteve je formulisao ustavni nacrt iz marta 1849. pre-
ma kome se Vojvodina smatra sastavnim delom Monarhije, ali
kao drava koja je ravnopravna sa drugim federalnim lanicama.
281
Srpska Vojvodina je samostalna, nedeljiva i u svemu jednaka osta-

lim dravama unutar Habsburke monarhije. Granice Vojvodi-
ne mogla je, prema ovom nacrtu, menjati samo njena skupti-
na. Nacrt je odreivao Novi Sad kao glavni grad Vojvodine, ali i
znamenja: grb i zastavu. Vojvodina je preputala spoljnu politiku
centralnoj vladi, traei paritetan udeo pri postavljanju inovni-
tva. Centralnoj vladi je ostavljena i zajednika finansijska admini-
stracija. Rukovanje prihodima koji potiu iz unutranjih izvora
erarska dobra i porezi za pokrie centralne vlade, spadaju u delo-
krug Vojvodine, kao izvorni prihodi. Najzad, sve to nije bilo pre-
puteno centralnoj vladi, zadravalo se kao nadlenost Vojvodine.
Kao priznanje za pomo koju su pobunjeni Srbi dali bekom
dvoru u ratu protiv maarskog revolucionarnog pokreta, usvoje-
ne su, ali u velikoj meri i preinaene, srpske tenje za autonomi-
jom. Tako je 1849. nastalo Vojvodstvo Srbija i tamiki Banat, kao
krunovina u okvirima Monarhije. Njegove granice bile su pome-
rene na istok i svojim teritorijalnim opsegom je izbegnuta srp-
ska demografska prevaga, pa samim tim i nacionalni karakter ove
pokrajine. Kako je to vreme Bahovog apsolutizma i stroge centra-
lizacije Monarhije, Vojvodstvo nije imalo znaajnijeg uticaja na
kreiranje dravne politike i ukinuto je onako kako je i nastalo, car-
skim reskriptom 1860. Meutim, posle kraha apsolutizma i kao
posledica ukidanja Vojvodstva, Srbi ve 1861. na Blagovetenskom
saboru formuliu zahteve koji polaze od Majske skuptine o pra-
vu na svoju politiku teritoriju i autonomni status.118 Austrougar-
skom Nagodbom iz 1867. poloaj srpske autonomije u Monarhiji
preao je u pravnu i politiku nadlenost Maarske, to je znai-
lo da su svedene na najmanju meru i mogunosti da se navedene
118 Teritorije koje se na Blagovetenskom saboru odreuju kao granice Srpske

Vojvodine su bile izmenjene u odnosu na teritorijalne zahteve Majske skuptine.
Blagovetenski sabor u teritorije Vojvodine vie ne podrazumeva Baranju, dok je
Baka okrnjena za severni deo i ne ukljuuje Suboticu. Takoe, u Banatu se trai
samo njegov zapadni deo, preteno nastanjen Srbima.
282
tenje reavaju na radikalnoj programskoj platformi Majske skup-

tine, s obzirom na to da je maarski nacionalizam teio izgradnji
homogene nacionalne drave pretvaranjem svih postojeih naro-
da u tzv. maarsku politiku naciju.
Narednih decenija, do poetka Prvog svetskog rata, srpske
autonomistike tenje bie svedene na crkveno-kolske okvire i
politiki u velikoj meri marginalizovane. Ipak, od Majske skup-
tine 1848. pretrajavala je svest o istorijskom imenu Vojvodine,
potrebi njene samobitnosti, teritorijalnoj omeenosti i specifi-
nim identitetskim karakteristikama to e sve biti osnov za stre-
mljenja njenog liberalnog graanstva u jugoslovenskoj fazi odbra-
ne prava na samoupravu, vie ne kao srpsku, ve nadnacionalnu
autonomiju Vojvodine.
EKSPLOATACIJA VOJVODINE U CENTRALISTIKOJ JUGOSLAVIJI

Nove ideje afirmisane tokom Prvog svetskog rata, kao i nje-
gov ishod kardinalno su izmenili dravnopravni poloaj i status
Vojvodine. Afirmacija nacionalnog princip tkm ratnih zbiva-
nja, pod uticajem istorijskog dokumenta amerikog predsednika
Vudro Vilsona etrnaest taaka,119 kao i poraz Nemake i Autro-
ugarske, uruili su Dvojnu monarhiju. Bio je to presudan trenutak
u konstituisanju zajednike drave junih Slovena 1918. Razliite
ideoloke grupacije i politiki subjekti iz Vojvodine participirali
su u ovim istorijskim procesima, najintenzivnije u poslednjoj rat-
noj godini, kad se jasno postavilo i pitanje statusa vojvoanskog
119 Re je o istorijskom govoru predsednika Vudro Vilsona na zajednikoj sednici
Senata i Predstavnikog doma SAD, 8. januara 1918. Pod uticajem jaanja
evropskih nacionalizama tokom Prvog svetskog rata, ali i pobede Oktobarske
revolucije u Rusiji (1917), iji nosioci (boljevici) su objavili sva tajna diplomatska
dokumenta i proklamovali princip samoopredeljenja naroda predsednik Vilson
je izaao s novom koncepcijom nacionalnog pitanja, kompatibilnog amerikim
revolucionarnim i demokratskim iskustvom. Kljuni princip 14 taaka je
princip nacionalnog samoopredeljenja i prava naroda na zaokruenje vlastitih
nacionalnih drava. Bio je ovo jedan od fundamentalnih koraka u destrukciji
vievekovnih multietnikih imperija Habsburke i Osmanske.
283
prostora. Meu njima postoji konsenzus o neophodnosti drav-

nopravnog raskida Vojvodine sa Ugarskom, ali se duboko razli-
kuju u pitanjima njenog budueg statusa i metodama ostvarenja
toga cilja. Postavljalo se pitanje, hoe li se Vojvodina tretirati kao
istorijska pokrajina sa vlastitim subjektivitetom, pa se kao takva
politiki realizovati i afirmisati u jugoslovenskom dravnom okvi-
ru, ili e prethodnim prikljuenjem Srbiji izgubiti istorijski iden-
titet i utopiti se u jedinstvenu srpsku dravu u nastajanju. Time su
se izrazile dve tendencije u politikom ivotu Vojvodine po koji-
ma e biti karakteristina i narednih decenija ira, projugoslo-
venska ili uskosrpska i nacionalistika koncepcija o buduem sta-
tusu i ustavnom poloaju Vojvodine. Jugoslovensku ideju i iri
okvir reenja njenog poloaja zastupali su politiari demokratske
orijentacije i pojedini intelektualci, pre svih Vasa Staji, Tihomir
Ostoji, Petar Konjovi itd. Njima suprotstavljena je bila koncep-
cija nacionalistike Radikalne stranke pod predvodnitvom Jae
Tomia koji propagira bezuslovno utapanje Vojvodine u Kralje-
vinu Srbiju kao svoj primarni politiki i nacionalni cilj. I radikali
prihvataju jugoslovensko dravno ujedinjenje, ali tek nakon to se
jasno zaokrui srpski etniki prostor, dakle, nakon realizacije veli-
kodravne ideje svesrpskog ujedinjenja. U svojim tenjama Tomi-
evi radikali samo reflektuju politika gledita srbijanske vlade na
elu sa Nikolom Paiem. Time se otvaralo i fundamentalno pita-
nje u procesu nastanka i ustavnog utemeljenja budue drave ko
su joj konstituensi: junoslovenski narodi ili istorijske pokrajine,
odnosno, drave.
Navedeni disput bio je jedan od kljunih na Velikoj narodnoj
skuptini u Novom Sadu 25. novembra 1918. na kojoj su, uz prisu-
stvo predstavnika samo slovenskih naroda (oko treina stanovni-
ka), prevladale radikalske pristalice Jae Tomia, zbog ega Skup-
tina donosi Rezoluciju da se Banat, Baka i Baranja prisajedi-
ne Kraljevini Srbiji, kao i da se uini sve da se realizuje i jedin-
stvena drava Srba, Hrvata i Slovenaca. Alternativna koncepcija
284
je zastupala tezu o ouvanju politikog subjektiviteta Vojvodi-

ne, zbog ega bi se ona kao istorijska pokrajina prikljuila dravi
Slovenaca, Hrvata i Srba, kojoj su ve pristupile Slovenija, Hrvat-
ska, Dalmacija i Bosna i Hercegovina. Nakon jugoslovenskog uje-
dinjenja 1. decembra 1918. pokrajinska uprava Bake, Banata i
Baranje prva se samoraspustila u korist centralne vlade u Beo-
gradu koja je sprovodila politiki kurs bezuslovnog dravnog cen-
tralizma i nacionalnog unitarizma. Takvoj politici smetale su tra-
dicije istorijskih pokrajina, a iznad svega Vojvodina, o emu sve-
doe i otre rasprave kljunih srbijanskih partija, radikala i demo-
krata, u Ustavotvornoj skuptini.
Vojvoanski radikali, koji su se u meuvremenu fuzionisali sa
Paievim srbijanskim radikalima u martu 1919. predstavljali su u
ustavnim raspravama najekstremnije politiko krilo centralisti-
kih snaga. estoko su se protivili primeni bilo kakvih istorijskih
ili plemenskih kriterijuma u predlozima federativnog ureenja
Kraljevine. Isticali su neretko da se Vojvodina bezuslovno priklju-
ila Srbiji, kao i da se odrekla sebinog autonomnog separatiz-
ma u cilju homogenizacije srpstva, kako su isticali u svom par-
tijskom listu, Zastava, u avgustu 1919. Radikalski strah od fede-
ralistikih ustavnih koncepcija bio je motivisan, kako ideolokim,
tako i demografskim razlozima. Naime, Srbi su na teritoriji Ba-
ke, Banata i Baranje imali tek oko treine stanovnika (33,7 odsto),
pa bi svako konstituisanje Vojvodine kao jedinice unutar decen-
tralizovane Jugoslavije ovu nacionalnu zajednicu vodilo u majori-
zaciju, kako su smatrali. U ustavnoj raspravi i nacrtima za najvii
konstitucionalni akt nove junoslovenske zajednice koji su pred-
viali izgradnju sloene drave na istorijskim osnovama, radika-
li su videli recidive neprijateljskih uticaja, prevazienog dravno-
pravnog okvira i naslee austrijantine i nagodbenjatva. Sli-
ne stavove o dravnom ureenju delila je i Demokratska stran-
ka. Sutinska razlika je bila u tome to je kod radikala prevlada-
vala centralistika platforma dravnog ureenja sa nespornom
285
srpskom dominacijom, dok je kod demokrata nacionalni unita-

rizam (jugoslovenstvo) bio pretpostavka dravno-centralisti-
kog ureenja. I dok je radikalima bilo vano omeivanje velike
Srbije i Vojvodine inkorporirane bez ikakvih posebnosti u srp-
ski okvir, pa tek posle toga u Jugoslaviju, demokratama je gubi-
tak istorijskog identiteta i imena Vojvodine bio prihvatljiv i direk-
tno u jugoslovenskoj dravnoj konstelaciji. vrsto suprotstavlja-
nje istorizmu i tenja za nestankom svake naznake autonomno-
sti je, ipak, bila potvrda opstajanja i preivljavanja ideje o Vojvodi-
ni kao samosvojnom istorijskom subjektu, koji nije iezao inom
bezuslovnog prikljuenja Srbiji. Na tim e osnovama vojvoan-
sko liberalno graanstvo zasnivati svoje politike tenje i zahteva-
ti autonomna prava u narednim decenijama.
Nezaustavljiv proces centralizacije i unitarizacije nove jugo-
slovenske drave znaajno e oteati intencije da se ustavno ure-
enje drave izvede i na uvaavanju istorijskih pokrajina i njiho-
vih posebnosti u koje su tada ubrajane: Hrvatska, Slovenija, BiH
i Vojvodina. Upravo zbog toga ne udi injenica da se rasprava o
ustavu nove drave uglavnom i vodila o istorijskim pokrajinama
kao njenim moguim konstitutivnim subjektima. Politike parti-
je u Srbiji radikali, demokrate, ali i njihovi ogranci u Vojvodi-
ni najvie su se suprotstavljali identifikaciji Vojvodine kao istorij-
ske pokrajine; bie to konstanta srbijanskih politikih vienja Voj-
vodine kroz itav XX vek. Od ustavnih nacrta koji su u manjoj ili
veoj meri uvaavali istorijske posebnosti Vojvodine, svi su odba-
eni, a Paiev predlog koji je predviao vrsto centralizovanu
dravu, podeljenu na 33 oblasti, usvojen je 28. juna 1921. prime-
nom metoda politike korupcije u parlamentu. inom bezuslov-
nog ujedinjenja, kao i unitaristikim Vidovdanskim ustavom koji
je i samo ime Vojvodine izbrisao iz politike nomenklature, poli-
tiki je sasvim marginalizovao i ekonomski potpuno potinio
neuspelom agrarnom reformom i najviim poreskim dabinama
svest o Vojvodini, kao istorijskoj pokrajini nije nestala, ve se
286
vojvoansko pitanje poelo javljati i kao politiko i kao ekonom-

sko i kao ustavno. Ipak, veliki ekonomski problemi ubrzo e skre-
nuti panju s politikih pitanja i, nacionalistiku egzaltaciju zbog
ujedinjenja zameniti brigom za svakodnevno preivljavanje.
Centralizacija, koja se u Vojvodini uvek zaklanjala iza srp-
ske patriotske retorike, donela je ubrzanu pauperizaciju, iza-
zvanu poreskim optereenjima koja su bila najvea u Jugoslavi-
ji. Tako je, prema podacima Ministarstva finansija iz 1925. prvu
godinu za koju postoje egzaktne raunice, u Vojvodini naplaeno
131.336.108 dinara poreza, dok je u itavom tzv. Srbijanskom blo-
ku (Srbija, Crna Gora, Kosovo i Makedonija) koji je imao vie od
etiri puta vie stanovnika od Vojvodine, naplaeno gotovo upo-
la manje 60.212.689 dinara; u Hrvatskoj i Slavoniji 66.889.580,
u Bosni i Hercegovini 30.066.204, Sloveniji 56.570.775 i u Dalma-
ciji 10.787.467. injenica da je svaki stanovnik Vojvodine platio
ak deset puta vee neposredno poresko optereenje od graanina
Srbije, dala je osnov istoriarima da to nazovu poreskom plja-
kom. Prema raunicama istoriara, za dekadu 1919. do 1928. svaki
graanin Vojvodine je godinje u proseku plaao 939 dinara, dok
je stanovnik tzv. Srbijanskog bloka plaao samo 180 dinara, Slove-
nije, 507, Hrvatske i Slavonije 406, Dalmacije 230 i Bosne i Her-
cegovine 267 dinara. (Lazar Vrkati, O konzervativnim politikim
idejama... 216217). ak i nakon ujednaavanja poreza i unifikaci-
je drave, nakon zavoenja estojanuarske diktature (1929), zadr-
ane su velike razlike u poreskom optereivanju razliitih delo-
va Kraljevine. Dunavska banovina, iju je osnovu inila teritorija
nekadanje Vojvodine, bila je tri i po puta vie optereena porezi-
ma od srbijanskih delova kraljevine.
Navedene proporcije kad je re o punjenju budeta, potpuno bi
se obrtale kad je re o rashodnoj strani i dravnim investicijama.
Prema prvim raspoloivim zvaninim podacima iz 1925. Mini-
starstvo graevine je u Vojvodinu investiralo 16 miliona, dok je u
tzv. Srbijanski blok uloilo ak 220 miliona dinara. Procentualno,
287
prema podacima samog Ministarstva graevina, u deceniji 1925.

do 1934. u Srbiju je uloeno 63 odsto a u Vojvodinu samo etiri
odsto budeta tog ministarstva. Sline proporcije su i u drugim
ministarstvima koja su bila investiciono aktivna, pa je tako Mini-
starstvo saobraaja u Srbiju (sa Makedonijom) uloilo 84 odsto
svog budeta u periodu 19201935, a u Vojvodinu tek 2,5 odsto.
Ako je navedena proporcija i imala opravdanje u prvim poslerat-
nim godinama zbog ratne devastacije Srbije, produavanje treti-
ranja Vojvodine, ali i ostalih preanskih krajeva, kao osvojenih
teritorija, gubilo je opravdanje, jer se trajanje tog statusa proteglo
na itav meuratni period. (Ranko Konar, Dimitrije Boarov, Ste-
van Doronjski odbrana autonomije...2324).
Zbog nesumnjive eksploatacije Vojvodine od strane dravnog
centralizma, ve sredinom dvadesetih se javljaju politika struja-
nja sa ciljem zatite interesa ove istorijske pokrajine. Na elu naci-
onalno pluralnog politikog pokreta za zatitu interesa Vojvodi-
ne u koji su uli i delovi nezadovoljnih radikala i demokrata, bio
je panevaki advokat Duan Duda Bokovi, tad jo uvek samo-
stalni demokrata. U politikom smislu, poloaj preanskih kra-
jeva, pa i Vojvodine u izvesnom smislu je ojaao irenjem fron-
ta koji se zalagao za reviziju Vidovdanskog ustava, to je poseb-
no bilo naglaeno 1927. stvaranjem Seljako-demokratske koali-
cije samostalnih demokrata Svetozara Pribievia i Hrvatske
seljake stranke Stjepana Radia. Dinamika politikog ivota se
intenzivirala, u skuptini su 1928. ubijeni hrvatski politiki lideri,
a 6. januara 1929. kralj Aleksandar Karaorevi je suspendovao
ustav, zabranio politike stranke i dravu podelio na devet bano-
vina. Vojvodina je postala sastavni deo Dunavske banovine koja
se na jugu protezala do duboko u umadiju, ukljuujui i Kra-
gujevac, ime se elelo razbijanje istorijskih oblasti i postizanje
srpske etnike veine. Ovaj svojevrsni gleichschaltung autokrat-
ski nastrojenog monarha, doneo je zamiranje politikog ivota
ali samo na kratko. Neuspeh estojanuarskog reima doveo je do
288
politike radikalizacije i kristalisanja vojvoanskog emancipator-

skog pokreta, koji je jaao kako je sazrevala svest o neophodno-
sti federalizacije Jugoslavije. Evolutivno, pod represivnim mera-
ma diktature i izloena besprimernoj ekonomskoj eksploataciji, u
Vojvodini se stvarao iroki autonomistiki front sa ciljem prome-
ne statusa i ustavnog poloaja ove istorijske pokrajine.
NADNACIONALNA IDEJA AUTONOMIJE

Politika dinamika u dravi nakon uspostave linog reima
kralja Aleksandra kretala se u smeru koji prvi ovek drave nije
prieljkivao. Umesto da pacifikuje politike strasti i zatvori razli-
ita nacionalna pitanja, diktatura je stavila na dnevni red ustav-
ne probleme i otvorila brojna, meu njima i vojvoansko pita-
nje. Zbog otrih represija zamrli politiki ivot u zemlji prva je
poela da budi Seljako-demokratska koalicija svojim Zagreba-
kim punktacijama iz novembra 1932. kojima je traeno okonanje
reima diktature i radikalne dravno-pravne promene. Za razliku
od srbijanskih radikala, kao i dalje stoera centralistikog siste-
ma, radikali u Vojvodini su stav o neophodnosti dravno-prav-
nog statusa ove oblasti definisali na Somborskoj konferenciji, odr-
anoj poluilegalno u julu 1932. u stanu Jovana Laloevia. Ovom
skupu prisustvovali su i predstavnici drugih politikih stranaka
vojvoanska krila demokrata i zemljoradnika. Domain skupa i
prvak somborskih radikala, Laloevi, mrano je predstavio dece-
nijski bilans Vojvodine u Jugoslaviji, rekavi da je u vreme ulaska
u novu dravu ona bila bogata, sreena, krcato puna i napredna
... i privredno i kulturno i drutveno. Aktuelnu situaciju u Vojvo-
dini opisao je kao isceeni limun, jer je bila upropaena, razri-
vena, privredno dovedena do prosjakog tapa. Kljune uzroke
siromaenja i devastacije Vojvodine on je identifikovao u pore-
skoj nejednakosti i optereenosti Vojvodine, unitenju optinskih
289
samouprava, administrativnoj neureenosti, korumpiranom i

nekompetentnom inovnitvu koje je dovedeno sa strane.120
Na ovom skupu doneta je poznata Somborska rezolucija koja
je zahtevala uspostavljanje parlamentarnog sistema, vraanje gra-
anskih prava, slobode govora, tampe i politikog delovanja. Tre-
a i najvanija taka rezolucije, traila je da se neodlono sprove-
de u ivot naelo: Vojvodina Vojvoanima, s istim onakvim pra-
vima kakva e uivati i druge pokrajine i s istim onakvim uprav-
nim sistemom kakav e biti uveden u druge pokrajine. Neemo
vie da trpimo da se nai sinovi sistematski zapostavljaju i igo-
u kao nedovoljno pouzdani, da nam se postavljaju ljudi koji ne
poznaju i nee da upoznaju nae prilike, nae zakone, nae obia-
je i nae potrebe, koji nemaju prave ljubavi prema narodu u ovim
krajevima, koji ne uzimaju sebi truda da upoznaju na mentalitet
i na nain ivota, koji ne potuju nae obiaje, tradicije i pogle-
de, nego celu ovu pokrajinu smatraju samo podesnim predme-
tom za iskoriavanje. (Ranko Konar, Opozicione partije i auto-
nomija Vojvodine... 9091). Dalje je traeno da poloaji u dravnoj
upravi na teritoriji Vojvodine budu popunjeni Vojvoanima, kao
i da graani Vojvodine imaju svoje reprezentativne predstavnike
u Vladi i u svim dravnim institucijama u Beogradu. Naposletku,
autori rezolucije su odbacivali optube za separatizam, tvrdei da
ne dovode u pitanje dravne granice, ve preureenje i konsolido-
vanje postojee drave.
Somborska konferencija i na njoj doneta rezolucija, faktiki
su poetak delovanja Vojvoanskog fronta, nadnacionalne i anti-
centralistike grupacije graanskih stranaka koja je delovala sa
ciljem preureenja drave i ostvarenja cilja vojvoanske auto-
nomije. Somborska rezolucija vratila je u politiku nomenklaturu
120 Srpski sentiment u Vojvodini bio je povreivan na razliite naine, a esto je

istican konkurs koji je ban Dunavske banovine objavio u listu Politika 9. avgusta
1930, za prijem u dravnu policiju u Novom Sadu, u kome je kao uslov stojalo da
e biti primljeni samo kandidati sa teritorije predratne Srbije.
290
i retoriku istorijski pojam i ime Vojvodine u granicama Banata,

Bake, Baranje i Srema. Ovom rezolucijom odbaena su centra-
listika reenja Vidovdanskog ustava i segmentacija Vojvodine u
cilju efikasnije eksploatacije, ali i reenja koja je svojim banovin-
skim sistemom donela estojanauarska dikatatura. U ovim kon-
cepcijama Vojvodina se tretira kao jugoslovensko ustavno pitanje,
zbog ega je kao istorijska pokrajina morala imati istovetan poli-
tiki status sa ostalim oblastima. Somborska rezolucija je jasno
pokazala i jedinstvo svih opozicionih subjekata kada je re o voj-
voanskoj platformi koja je imala dva ugaona kamena kritiku
diktature i razgraivanje dravnog centralizma i zalaganje za novi
poloaj Vojvodine.
U reakcijama na navedena strujanja, najdalje su od politikih
stranaka otili samostalni demokrati koji su, praeni i Demokrat-
skom strankom, zauzeli jasnu poziciju. Vojvodina je, prema nji-
ma, trebalo da ima poloaj ravnopravne federalne jedinice u pre-
struktuiranoj Jugoslaviji. Nakon Somborske, sledila je Novosad-
ska konferencija (1932) na kojoj su raznorodni politiki akteri tra-
gali za dravno-pravnim reenjem vojvoanskog pitanja. Najma-
nji zajedniki sadralac je ipak bio zahtev za federativnim uree-
njem Jugoslavije, dok je za Vojvodinu traen status federalne jedi-
nice. Na ovoj platformi nastajala je okosnica politikog delova-
nja vojvoanske opozicije sve do poetka Drugog svetskog rata
u Jugoslaviji. Njoj su se protivila vostva stranaka u Beogradu,
a pre svega radikala. Glavni odbor Radikalne stranke je pozivao
svoj vojvoanski ogranak da ne prihvati Novosadsku rezoluciju,
ocenjujui je kao pokuaj cepanja srpstva. I Demokratska stran-
ka se protivila Novosadskoj rezoluciji, premda manje vehemet-
no od radikala, smatrajui je udarom na integritet srpskih nacio-
nalnih interesa. Vostvo demokrata je smatralo da Vojvodina ne
moe biti politiko i dravno-pravno, ve samo upravno i admini-
strativno pitanje. Iako je Zemljoradnika stranka, a posebno nje-
no levo krilo pod vostvom Dragoljuba Jovanovia, imala vie
291
razumevanja za Vojvodinu, i ona je odbacila Novosadsku rezo-

luciju. Tako su sve relevantne srbijanske politike partije odba-
cile ideje i ciljeve sadrane u Novosadskoj rezoluciji kao platfor-
mi Vojvoanskog fronta, koji se konstituisao, smatrajui je para-
digmom separatizma. Jedina podrka ovim principima stigla je
od Seljako-demokratske koalicije Vladka Maeka i Svetozara Pri-
bievia, koja je Vojvodinu videla kao deo federativne strukture
Jugoslavije.
Uprkos protivljenjima iz Beograda, Novosadska i, pre nje Som-
borska rezolucija afirmisale su ideje vojvoanske autonomije i
jaale njenu samosvet, kao i opozicione i demokratske pokrete u
njoj. Ipak, do konanog formiranja Vojvoanskog pokreta, dola-
zi 1935. i inili su ga politiki subjekti koji su tri godine ranije sta-
li iza Novosadske rezolucije, ali i lanovi ilegalne KPJ, zbog njiho-
ve privrenosti autonomiji Vojvodine i otrog antireimskog sta-
va. Pokuaji da se Vojvoanski pokret integrie kao jedinstvena
stranka nisu uspeli, jer su sve njegove lanice elele da sauva-
ju svoj izvorni identitet, ali i da se zajedno deluju na reavanju
dravno-pravnog poloaja Vojvodine. Politika agenda Vojvoan-
skog fronta, kao politiki pluralne asocijacije koja e demokrat-
skim putem artikulisati vojvoansko pitanje kao ustavno, teila je
federalizaciji Jugoslavije u kojoj bi Vojvodina bila federalna jedi-
nica, ravnopravna sa drugima. Federalni status je, smatrali su, bio
nuan kao vid samoodbrane Vojvodine od zloupotreba i eko-
nomske eksploatacije. Prema interpretaciji Samostalne demokrat-
ske stranke, vojvoansko pitanje se pojavilo zbog ekonomskih
problema, to tamo Srbi vode. To nije separatizam. To je samo-
odbrana vojvoanska... u Vojvodini je ekonomski motiv glavni.
(R. Konar, D. Boarov, Stevan Doronjski odbrana autonomije,
33). Na taj nain je liberalno, preteno srpsko, graanstvo namet-
nulo vojvoansko pitanje kao ustavno, ali i demokratsko pitanje,
odbacivi uskosrpske koncepcije nacionalistikih krugova koji su
se protivili svakoj njenoj autonomnosti.
292
Srbijanske opozicione stranke kritiki su se odnosile prema

Vojvoanskom frontu, ne samo zato to se nisu slagale sa drav-
no-pravnim statusom Vojvodine, ve i zbog toga to su smatrale
da bi trebalo da ue pod okrilje Udruene opozicije. Lider demo-
krata, Milan Grol je 1940. govorio da Vojvodina mora ostati srp-
ska i deo budue srpske jedinice. S druge strane, reim diktature,
koja je u meuvremenu postala neto fleksibilnija pod predsedni-
kom vlade Milanom Stojadinoviem, grubo je optuivao Vojvo-
anski pokret zbog separatizma, nacionalne izdaje, cepanja srp-
ske nacije i sl. Jedan od najeih napada desio se 12. januara 1936.
kad je grupa proreimskih javnih i politikih delatnika i intelek-
tualaca koji su radili u Beogradu, a poreklom bili iz Vojvodine, u
svom Memorandumu osudila Vojvoanski front zbog separatizma
koji vodi u neminovnu smrt Vojvodine, jer bi time Vojvoani
demantovali svu svoju prolost.
Nasuprot navedenim nacionalistikim matricama stojala je ile-
galna KPJ. Ona se ve od 1929. jasnije odreuje prema pitanju
Vojvodine, to je mogue videti iz unutarpartijske organizacione
strukture. Komunisti, posebno u Srbiji, odreuju se do kraja pre-
ma Vojvodini 1935. kada sekretar PK PKJ za Srbiju pie da voj-
voansko pitanje nema obeleje nacionalnog pokreta, ali posto-
ji kao pitanje jedne ugnjetene pokrajine, kojoj treba dati samo-
upravu i vie je ne pljakati, nego prihvatiti parolu: Vojvodina
Vojvoanima. Sledee, 1936. slini stavovi izraeni su i sa najvi-
eg partijskog mesta. Naime, 2. novembra je objavljeno Pismo CK
KPJ, poznatije kao Titovo pismo komunistima Srbije, u kome se
kae da oni stoje dosledno na principu samoopredeljenja naroda
do otcepljenja. To je pravo koje svakom narodu mora biti prizna-
to da bi bio ravnopravan. Leviari su za slobodnu zajednicu svi-
ju naroda Jugoslavije u sadanjim granicama, ureenoj na federa-
tivnoj osnovi... Dakle, hrvatski, slovenaki, srpski, makedonski i
crnogorski narod treba da se na demokratski nain izjasne kako
ele da urede meusobne odnose u dravnoj zajednici. Isto tako
293
narod u Vojvodini i Bosni i Hercegovini ima pravo da se izjasni

o svom odnosu u dravnoj zajednici. (Ranko Konar, Izbor iz
dokumenata o razvitku politike koncepcije autonomije Vojvo-
dine... 93). Iako se komunisti slau s platformom Vojvoanskog
fronta, a sa graanskim politikim strankama sarauju i u okvi-
rima Narodnog fronta, oni polaze od socijalnog identiteta Vojvo-
dine kao autonomije. Oni smatraju da je ustavno pitanje ustva-
ri nacionalno, i da se jedino moe reiti revolucijom. Platformu
komunista prema Vojvodini 1939. pisao je sekretar PK KPJ za Voj-
vodinu, arko Zrenjanin. On sasvim eksplicitno pledira za fede-
ralnu poziciju Vojvodine u buduoj federativnoj Jugoslaviji. Ba
zbog toga to Vojvodina ima svojih posebnih zadataka, kako na
ekonomskom, tako i na nacionalnom polju, i to je ona samostal-
na istorijska jedinica sa svojom tradicijom, ne moe se bez posle-
dica po njene narode ukljuiti ni u jednu pokrajinu... Vojvodina
treba da bude ravnopravna jedinica u buduem dravnom preu-
reenju sa ostalim pokrajinama. (Isto... 100) Ovakvim svojim sta-
vom, Vojvoanskom frontu se neminovno priklonila i KPJ koja je
razloge za autonomiju Vojvodine prepoznavala u njenoj specifi-
noj nacionalnoj strukturi. Zbog svih motiva za autonomni status
Vojvodine koje Vojvoanski pokret navodi, vojvoansko pitanje i
autonomija Vojvodine od tada se vide u svom istorijskom, demo-
kratskom i vienacionalnom kontekstu.
VOJVODINA U ANTIFAISTIKOJ BORBI

Nakon agresije Treeg Rajha na Jugoslaviju (1941), kapitulaci-
je vojske i okupatorske podele drave, Vojvodina je potpala pod
tri surova okupaciona reima. Srem je ukljuen u sastav tzv. Neza-
visne Drave Hrvatske, Baku i Baranju je anektirala Hortijeva
Maarska, dok je Banat bio pod specijalnom nemakom upra-
vom. I pre rata kompleksne meunarodne i unutarjugoslovenske
okolnosti imale su rezonancu na sloenu nacionalnu strukturu u
Vojvodini. Od masovne nacifikacije Nemaca, do antagonizovanih
294
srpsko-hrvatskih odnosa i Hortijevog reima u Maarskoj, sve

ove pojave u velikoj meri su se reflektovale i na politike i naci-
onalne prilike u Vojvodini. Karakterisali su ih procesi politike
homogenizacije na nacionalnoj osnovi, koji su naroito zahvatali
Nemce i Maare i to na antijugoslovenskoj platformi. Pojave naci-
onalne homogenizacije javljaju se i kod srpskog i hrvatskog sta-
novnitva, a one su bile podstaknute stavovima vodeih politi-
kih stranaka.
Stavovi komunista za Vojvodinu su imali poseban znaaj, kako
zbog njihovih ideja o reenju nacionalnog pitanja, tako i zbog
doslednog opredeljenja za Jugoslaviju, ureenu na federativnim
osnovama, s Vojvodinom kao zasebnom jedinicom. Zbog toga
ne treba da udi uspeh Narodnooslobodilakog pokreta (NOP) u
Vojvodini, kome je upravo ova pokrajina dala znaajan vojni, poli-
tiki, ali i ekonomski doprinos. Specifinosti Narodnooslobodi-
lakog pokreta u Vojvodini najvie su bile determinisane geograf-
skim prilikama ravniarskim terenom koga presecaju tri velike
reke, koje utiu na ouvanje jedinstvene organizacije pokreta, slo-
enom nacionalnom strukturom i karakterom okupacionih siste-
ma. U njoj se konstituiu tri veoma represivna okupaciona reima
koja se najvie i koriste nacionalnom strukturom Vojvodine, pre
svega nemakom i maarskom manjinom.
Okupaciona politika na vojvoanskom prostoru izraavala se
u diskriminaciji, genocidu, denacionalizaciji i etnikom ie-
nju. Svakako najradikalniji bio je karakter ustakog okupacionog
reima, iji su metodi poivali na rasisitikoj politici krvi i tla,
koja je prema srpskom stanovnitvu koristila istrebljivaku prak-
su genocida, pokrtavanja i raseljavanja. Ove nepovoljne pretpo-
stavke predodredile su razvoj oslobodilakog pokreta u Vojvodini
i njegove istorijske mogunosti. inilo se da te pretpostavke i nisu
davale ozbiljnije mogunosti za realan otpor, ili uspeh oslobodi-
lakog pokreta. KPJ u Vojvodini je bila uverena da se i u ovako
sloenim politikim i geografskim prilikama moe organizovati
295
oslobodilaki i oruani pokret protiv okupatora, iako tada bro-

ji samo 1200 lanova. Uprkos tome, posebna vanost pridaje se
organizaciji i razvoju oslobodilakog pokreta unutar svih naro-
da Vojvodine, kako bi se prevazila zloupotreba nacionalnog pita-
nja, tj. uverenje o nacionalnom osloboenju koje je dolo kao
deo politike koncepcije okupacionih sila. U tom kontekstu, oslo-
bodilaki i antifaistiki pokret u Vojvodini zaista e dati znaa-
jan doprinos, jer e na kraju uspeti da ne bude samo jednodimen-
zionalan, ve nacionalno pluralan. Polazei od stava da je orua-
na borba jedina alternativa u postojeim prilikama, KPJ u svojim
prvim dokumentima i proglasima nastoji da izrazi, kako oslobo-
dilaki i antifaistiki, tako i jugoslovenski karakter svoje borbe.
Zbog toga se KPJ proglasima obratila Srbima, Maarima, Nemci-
ma, Rumunima, Slovacima i Rusinima, pozivajui ih u zajedni-
ku borbu za nacionalno osloboenje i ravnopravnost u buduoj
slobodnoj Vojvodini. U koncepciji KPJ, koja posebno insistira na
jugoslovenskom karakteru borbe naroda Vojvodine, naglaava se
i stav da NOP u Vojvodini mora imati antifaistiki karakter, jer je
okupacija delo faistikih drava, nezavisno od propagande usme-
rene ka Nemcima i Maarima. Na toj antiokupatorskoj, socijalnoj
i jugoslovenskoj platformi NOB e postepeno pridobijati podr-
ku gotovo svih naroda u Vojvodini sa jasnim izuzetkom Nemaca.
Sledstveno tome, NOP u Vojvodini se organizovao i solidno
razvio ve 1941. i u Bakoj i u Banatu i u Sremu. Formirano je vie
partizanskih odreda koji su pruali otpor okupatoru u vrlo sloe-
nim okolnostima. U Bakoj i Banatu taj pokret je na kraju 1941.
doiveo veliku krizu i poraz, ali je ipak uspeo da se odri i da se
tokom 1942, 1943. i 1944. razvije u duhu politikih ideja koje je KPJ
definisala ve 1941. Mnoge greke i neuspesi u razvoju pokreta u
Banatu i Bakoj bili su uslovljeni loim vostvom, neprimerenosti
pokreta geografskim prilikama, suvie dogmatinim pristupom
vostva pokreta, pogrenog oekivanja da e sukob kratko trajati i
da e Sovjeti vrlo brzo pobediti na Istonom frontu...
296
Znatno vie uspeha i organizovanosti doiveo je antifaistiki

pokret u Sremu. Iako se neto kasnije poeo razvijati, pokret je bio
lien mnogih slabosti koje su karakterisale NOP u Bakoj i Bana-
tu. On se postupno razvijao i od poetka je imao naglaeno jugo-
slovenski i oslobodilaki karakter. Razvio se i u pokret irih soci-
jalnih osnova, uprkos mnogim istorijskim predubeenjima. Poli-
tiki i vojni procesi u Sremu demantovali su sve mogue predesti-
niranosti u ponaanju odreenih socijalnih slojeva prema komu-
nistima i njihovim tenjama. Politika homogenizacija Srba uoi
Drugog svetskog rata, nije u Sremu tokom rata poprimila nacio-
nalistiki karakter, ve samo jugoslovenski i nacionalno-oslobodi-
laki, na poznatoj platformi KPJ. Od polovine 1942. pokret u Sre-
mu ve dobija masovniji karakter. Tim procesima prethodilo je
otro suprotstavljanje pokatoliavanju koje su preduzele ustake
vlasti. To je omoguilo da se pokret omasovi i proiri na ceo Srem,
a ne samo okolinu Fruke gore. Takav razvoj ubrzo je doveo do
njegove vodee uloge u oslobodilakom pokretu Vojvodine. Srem
postaje kljuni kohezioni politiki faktor, koji primarno utie i na
politiki razvoj pokreta.
Antifaistiki i oslobodilaki pokret od poetka otvara i pita-
nje Vojvodine u buduem federalnom ureenju koje e nastaja-
ti tokom rata i posle osloboenja zemlje. U pitanju je jasno poli-
tiko opredeljenje za autonomiju Vojvodine u procesima federa-
lizacije jugoslovenske drave. Razvojem NOP u Vojvodini i nje-
govom politikom i vojnom institucionalizacijom s jasnim vojvo-
anskim karakterom (Glavnim tabom, Glavnim narodnooslo-
bodilakim odborom Vojvodine, Pokrajinskim komitetom KPJ)
obezbeivala se osnova za federalno reenje statusa Vojvodine.
U iroj etnikoj osnovi jugoslovenske federacije, videlo se trajno
reenje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. U tom smislu politika
i vojna institucionalizacija Narodnooslobodilakog pokreta Voj-
vodine i njegova neposredna veza sa jugoslovenskim ustanovama,
kao i veoma razvijen antifaistiki pokret, istorijski su prekretno
297
anticipirali njen autonomni status, i to kao jugoslovenske jedinice.

Naime, poto je Vojvodina iz Drugog svetskog rata izala sa sop-
stvenim organima vojne i civilne vlasti, koji nisu bili podreeni
organima vlasti Srbije, ve Jugoslavije, oekivalo se da e i odluke
Drugog zasedanja AVNOJ u Jajcu (1943) potvrditi ovu politiku
intenciju i ratnu i politiku stvarnost Vojvodine. Meutim, odlu-
ke AVNOJ konstituiu jugoslovensku federaciju na nacionalnim,
a ne i na istorijskim osnovama (sa izuzetkom BiH). U dravno-
pravnom smislu pet jugoslovenskih nacija (Srbi, Hrvati, Slovenci,
Makedonci i Crnogorci) konstituiu jugoslovensku federaciju, na
principu nacionalnog samoopredeljenja do otcepljenja, to je zna-
ilo da su federalne jedinice dravnog karaktera.
Ve u vreme Drugog zasedanja AVNOJ je dogovoreno da e
Vojvodina dobiti autonomiju u okvirima federalne Srbije. Takvo
opredeljenje opravdavano je nacionalnim osnovama jugosloven-
skog federalizma, interesima srpskog naroda, sloenim politi-
kim prilikama u Srbiji od koje je, kao najvee federalne jedinice,
zavisilo i konstituisanje jugoslovenske drave i karakter federaci-
je, posebno imajui u vidu da su u njoj jo uvek prevladavale kvi-
slinke i nacionalistike snage, koje su se protivile federalizaciji
Jugoslavije, smatrajui takvo reenje protivno interesima srpskog
naroda. Sam Tito je upozoravao da se u Srbiji mora rijeiti pitanje
ureenja drave, londonske izbeglike Vlade i prvenstveno kra-
lja. O statusu Vojvodine, tumaei odluke AVNOJ, Tito e u lan-
ku Znaaj odluke AVNOJa za dalji razvoj nae borbe i stvaranje
federativne dravne zajednice, iz marta 1944. eksplicitno potvrdi-
ti da e Vojvodina, bez sumnje, kao i druge oblasti koje preten-
duju na to, dobiti najiru autonomiju, ali pitanje autonomije i pita-
nje kojoj e federalnoj jedinica dotina Pokrajina biti pripojena,
zavisi od samog naroda, odnosno od njegovih pretstavnika, kad
se poslije rata bude reavalo o definitivnom dravnom ureenju.
(Ranko Konar, Izbor iz dokumenata o razvitku politike kon-
cepcije autonomije Vojvodine... 129).
298
Sve do osloboenja Vojvodine, u oktobru 1944. razvoj Narod-

nooslobodilakog pokreta na platformi KPJ doprinosio je njego-
voj vojnoj snazi, masovnosti i politikom uticaju. Od tog perio-
da, meutim, politiki procesi u Vojvodini poprimaju drugaiji
smer. Premda se nastoji ouvati kontinuitet prethodne politike,
uvoenjem vojne vlasti, Vojne uprave u Banatu, Bakoj i Bara-
nji, pokret se suoava sa pojavama i tendencijama koje ga uveli-
ko socijalno i politiki suavaju, dobijajui i elemente represivno-
sti. Naredbom G Vojvodine formirana je 17. oktobra 1944. Voj-
na uprava za Banat, Baku i Baranju, koja je podeljena na Voj-
nu oblast za Banat i Vojnu oblast za Baku i Baranju, a preuzela
je svu izvrnu i sudsku vlast. Razlozi za njeno uvoenje pravda-
ni su politikim, etnikim, ekonomskim i vojnim motivima, ali
je svakako politiki bio najsporniji onaj koji je polazio od teko
dokazive ocene o nerazvijenosti narodnooslobodilakih odbora i
nespremnosti da preuzmu funkciju vlasti. Ne ulazei u sve motive
zbog kojih je vojna uprava uvedena, spornije od toga bile su meto-
de njenog kratkotrajnog delovanja (17. oktobra 1944. do 15. febru-
ara 1945), posebno represivne mere prema nemakoj i delovima
maarske zajednice. Nedovoljno diferenciran odnos prema sloe-
noj nacionalnoj strukturi, izazvao je u Vojvodini razliita politi-
ka podozrenja i krupne probleme u meunacionalnim odnosima.
Ovakvim postupcima, Vojna uprava je doprinela i stradanju odre-
enog broja maarskih i nemakih civila.
Ipak, zbog velikog doprinosa vojvoanskih naroda antifai-
stikoj pobedi i injenice da ve tokom rata Vojvodina izrasta u
posebnu teritorijalno-politiku jedinicu, trebalo je pronai moda-
litet ukljuivanja u novu koncepciju jugoslovenskog federalizma
koja se kreirala. U skladu sa tim, nakon konanog osloboenja
Jugoslavije od faizma, 3031. jula 1945. odrava se Skuptina iza-
slanika naroda Vojvodine Srba, Maara, Hrvata, Slovaka, Rumu-
na, Rusina, Jevreja koja je donela na osnovama istorijskih, naci-
onalnih i drugih specifinosti, odluku o konstituisanju Vojvodine
299
u autonomnu pokrajinu. Istovremeno je na Skuptini donesena i

odluka da se autonomna pokrajina prisajedini federalnoj Srbi-
ji. Vojvodina se tako voljom svojih naroda, konstituisala u auto-
nomnu pokrajinu i kao takva ula u sastav Srbije. Iz redova svih
nabrojanih naroda govorio je po jedan predstavnik koji je podr-
ao stav o autonomnoj Vojvodini koja pristupa Srbiji njihove
izjave su bile zvanine i tampane uz Odluku Skuptine u Slu-
benom listu Vojvodine. Na Skuptini je, prisustvom predstavni-
ka svih njenih naroda, potvren nacionalno pluralni identitet,
kao osnova autonomije. Ovim je legalizovan stav da je autono-
mija Vojvodine proizala iz opredeljenja svih njenih naroda, koji
su time postali konstituensi autonomne pokrajine. Odluke Skup-
tine izaslanika, i nacionalno i politiki pluralne institucije, veri-
fikovao je AVNOJ na treem zasedanju 10. avgusta 1945. istog
dana kad prerasta u Privremenu narodnu skuptinu Demokrat-
ske Federativne Jugoslavije najvie zakonodavno i predstavni-
ko telo nove Jugoslavije, koje je imalo i puno meunarodno pri-
znanje. AVNOJ je jednoglasno prihvatilo odluku Prve skuptine
izaslanika naroda Vojvodine o prikljuenju autonomne pokrajine
Vojvodine federalnoj Srbiji u granicama koje e odrediti privre-
mena narodna skuptina.
U neposrednom posleleratnom periodu izvreno je i razgra-
nienje Vojvodine i Hrvatske, ime je pokrajina dobila konani
oblik. Najspornije je bilo pitanje granice u Sremu i status Baranje.
Srem je tokom Drugog svetskog rata bio pod vlau tzv. NDH,
a partizanski gerilci su razgranienje u Sremu nagovestili u julu
1943. kada je formiran Glavni tab za Vojvodinu. Prema Titovom
nareenju, u ingerenciji tog taba bio je itav Srem istono od lini-
je Vukovar Vinkovciupanja. Ve tada su nastale nesuglasice
i kontroverze izmeu vojnopolitikog vostva NOP u Vojvodini
i Hrvatskoj o tome da li je nadlenost Glavnog taba i anticipa-
cija buduih granica. Vostvo NOP u Vojvodini je, kako se rat
bliio kraju, sve vie insistiralo na stavu da Srem mora da bude
300
sastavni deo ove pokrajine. Ustaki teror u Sremu tokom rata, bio
je jedan od argumenata zbog ega bi trebalo da ue u sastav Voj-
vodine. Kako bi se izbegle kontroverze, partijski vrh je ve u junu
1945. na sednici Politbiroa CK KPJ, predloio petolanu komisi-
ju za izradu predloga za utvrivanje granice izmeu Vojvodine
i Hrvatske, na ijem elu je bio Milovan ilas. Zvanino, Pred-
sednitvo AVNOJ je 19. juna imenovalo komisiju s jasnim manda-
tom. Komisija je obila teren, prouila popise stanovnitva, upo-
znala nacionalnu strukturu, razgovarala sa predstavnicima lokal-
nih vlasti i politikih organizacija, da bi podnela izvetaj s pred-
lozima razgranienja. O izvetaju je raspravljao Politbiro KPJ 26.
juna 1945, a nakon toga je komisija podnela izvetaj i Predsedni-
tvu AVNOJ 1. jula, koje ga je 10. jula prosledilo Vladi.
Kao sporne teritorije izmeu Vojvodine i Hrvatske, tzv. ila-
sova komisija je navela: srezove Subotica, Sombor, Apatin, Oda-
ci u Bakoj; srezove Batina i Darda u Baranji; srezove Vukovar,
id i Ilok u Sremu. Kada je re o srezovima u Bakoj, komisija je
konstatovala da je samo u Subotici postojala apsolutna hrvatska
veina, ali da bi izdvajanje tog sreza iz svog okruenja i pripajanje
Hrvatskoj bilo neprirodno, a Suboticu kao veliki grad pretvorilo
u periferiju, ije komunikacije su usmerene ka jugu, a ne ka zapa-
du. Ukljuenje svih ovih srezova u Hrvatsku bilo je neprihvatlji-
vo zbog relativne srpske veine. Tako su sporni delovi Bake osta-
li u Vojvodini. Kad je re o Baranji, nalazi komisije su bili takvi da
je u oba sreza (Batina i Darda) postojala relativna veina Hrvata,
a oba su i ekonomski i privredno bili okrenuti ka zapadu. Dakle,
i ekonomski i nacionalni razlozi su ili u prilog prikljuenju fede-
ralnoj Hrvatskoj. Najkompleksnije je bilo razgranienje u Sremu.
Predlog komisije je bio da se granica povue izmeu ida i Vuko-
vara, s tim to bi prvi ostao u Vojvodini, a drugi pripao Hrvatskoj.
Za Ilok je komisija u navedenom izvetaju predloila ostanak u
Vojvodini, ali ve 1. septembra 1945. Ilok se, odlukom stanovnika,
301
naao u kotaru Vukovar, unutar granica Hrvatske. (Ljubo Boban,

Hrvatske granice... 5257).
Komisija je u izvetaju navela da je re o privremenom reenju,
do reenja kompetentnih tela, koja e biti nadlena za definitivno
razgranienje. Kako pitanje granica izmeu federalnih jedinica
Jugoslavije vie nije pokretano, ovo privremeno reenje ilaso-
ve komisije pokazalo se kao trajno. Sve federalne drave su unele
u svoje ustave odredbe da se granice ne mogu menjati bez dopu-
tenja najvieg predstavnikog tela republike. Ovim odlukama,
Vojvodina je sauvala celovitu baku oblast u svojim granicama.
Ostala je bez Baranje, koja se od XIX veka retko uzimala kao njen
deo, dok je dobila znaajan deo Srema koji nikad, osim u kratkom
periodu revolucionarne Srpske Vojvodine i postrevolucionarnog
Vojvodstva, nije smatran delom Vojvodine.
AUTONOMNA POKRAJINA U FEDERATIVNOJ JUGOSLAVIJI

Uprkos nedvosmislenoj odluci Skuptine izaslanika, ve 1. sep-
tembra 1945. Predsednitvo Narodne skuptine Srbije donosi
Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu AP Vojvodine. Rukovodstvo
Srbije je preko navedenog akta pokualo da ozakoni tumaenje
prema kome je autonomiju Vojvodine formirala Srbija, pa sled-
stveno tome moe i da je ukida. Zakon je otvorio pitanje: ko je
ustanovio autonomiju Vojvodine i da li se njime pravno derogira
odluka Skuptine izaslanika naroda Vojvodine i potvrda jugoslo-
venske skuptine od 10. avgusta 1945. Sutinski, tokom celog XX
vek vojvoansko pitanje nalazi se u ii i jugoslovenskog i srbi-
janskog politikog ivota u poetku manifestovano kao politi-
ko i ekonomsko, a najdue kao pitanje ustavnog poloaja i statu-
sa pokrajine.
U periodu oslobaanja Vojvodine od faizma, potom vojne
uprave i neposredno nakon njenog okonanja, pokrajina je izme-
nila etniku strukturu, iseljavanjem nemakog stanovnitva. Veli-
ki deo Nemaca povukao se s vojnicima Vermahta, procenjuje se,
302
njih oko 200.000, da bi veina preostalih tokom vojne uprave bila

smetena u logore (njih oko 140.000). Povlaenjem, iseljavanjem
i pogibijama, Vojvodina je ostala bez oko 350.000 svojih dotada-
njih itelja. Ipak, proterivanje nemakog stanovnitva koje je bilo
vaan oslonac okupacionom aparatu terora, bilo je praksa veine
evropskih drava u kojima je postojala nemaka manjina. Tako-
e, manji broj Nemaca koji je bio na strani Narodnooslobodila-
kog pokreta, ili su se nacionalno izjasnili kao pripadnici maar-
ske zajednice, ostao je u Vojvodini. Imovina proteranog nema-
kog stanovnitva, i svih saradnika okupatora, bila je konfiskova-
na, kao pratea kazna zbog kolaboracije. Umesto iseljenih Nema-
ca, Vojvodina je u procesu kolonizacije, iz drugih delova Jugosla-
vije, dobila nove stanovnike. U prvom talasu kolonizacije izmeu
avgusta 1945. i jula 1947. u pokrajinu je naseljeno 225.000 ljudi u
114 mesta. Nacionalni sastav, u skladu s odlukom o prisajedinje-
nju Srbiji, bio je veinski srpski, 72, Crnogoraca je naseljeno 18 i
Makedonaca oko pet odsto..
Krajem 1946. izvrena je i nacionalizacija privatne svojine nad
sredstvima za prozvodnju, u procesu uspostavljanja socijalisti-
kog sistema u Jugoslaviji. U prvom talasu drava je oduzela od
domaih ili stranih vlasnika 894 industrijska preduzea u pokra-
jini. Dopunom Zakona o nacionalizaciji (1948), kad je potpuno
stavljen van snage privatni sektor industrije, od vlasnika su oduze-
te i 2593 trgovake radnje i ugostitetljska objekta. (Dimitrije Boa-
rov, Politika istorija Vojvodine... 185). Ve na prelazu 19451946.
u Vojvodini je poela politika nasilnog otkupa poljoprivrednih
proizvoda. Razrezi obaveznog otkupa bili su previsoki, a kazne za
domainstva koja nisu mogla da ih ispune drakonske. O represi-
ji, muenjima, batinanjima, zatvaranjima, ak i ubistvima seljaka
govorilo se i u partijskom vrhu.
Tako je konfiskacijom, kolonizacijom, prisilnim otkupom i naci-
onalizacijom, Vojvodina u velikoj meri izmenila ne samo etni-
ku, ve i socijalnu strukturu, izgubivi dotadanji i meuetniki
303
balans i ekonomsku osnovu svoje autonomije razvijenu srednju

klasu. Paradoksalno, upravo su u prvim godinama boljevizacije
Vojvodine delimino ostvareni neki od ciljeva meuratnih naci-
onalistikih krugova u Beogradu (na primer, Srpskog kulturnog
kluba) o izmeni etnike slike i potrebi srbizacije pokrajine. Kad
se navedenim procesima u ekonomiji doda i selidba privrednih
objekata na zapad Jugoslavije zbog izgledne Staljinove agresije na
Jugoslaviju (posle 1948), za koju se verovalo da bi trebalo da ide
preko vojvoanske ravnice, kao i jo uvek rigidan centralistiki
sistem i formalni karakter autonomije bilo je potpuno oekiva-
no privredno zaostajanje Vojvodine krajem etrdesetih i u pede-
setim godinama.121 Ipak, Vojvodina je najvie bila pogoena pri-
nudnom akumulacijom kapitala u cilju industrijskog razvoja, na
raun poljoprivredne proizvodnje. Prema izraununima ekono-
mista, preko dispariteta cena poljoprivrednih i industrijskih pro-
izvoda u Jugoslaviji je iz poljoprivrede u industriju izmeu 1952. i
1966. preliveno oko pet milijardi dolara. Uzimajui u obzir struk-
turu vojvoanske privrede, procena je da je iz Vojvodine na ovaj
nain oduzeto i upumpano u industrijalizaciju vie od dve milijar-
de dolara. Poseban problem predstavljala je injenica da je podi-
zanje industrijskih postrojenja u tom periodu zaobilazilo Vojvo-
dinu, ali je posebno poguban bio upravo obrnut proces izmeta-
nja industrijskih postrojenja iz Vojvodine. U periodu 19451951.
iz Vojvodine je, bez naknade oduzeto i izmeteno u druge kra-
121 Jugoslovenski predsednik Tito rekao je 1969, da je privredno zaostajanje Vojvodine

bilo dvostruko izazvano politikom partije, za koju je rekao da je bila iznuena.
Najpre su posle 1948, izvuena gotovo sva industrijka postrojenja i preseljena u
druge krajeve, a samim tim Vojvodina je dola u diskriminisan poloaj, kako je
rekao. Bila su to iznuena reenja zbog spoljne opasnosti, meutim, kako je rekao
Tito, nije se poslije vodilo rauna kako ete vi to nadoknaditi i na osnovu ega ete
moi da krenete bre u svom razvoju. Drugi razlog su bile veoma niske otkupne
cene poljoprivrednih proizvoda, kako bi se na raun agrara pravila akumulacija za
indsutrijalizaciju, ali je pomenuo i trei faktor, kolonizaciju i dolazak stanovnitva
iz najnerazvijenijih delova zemlje, koje nije bilo naviknuto na savremene metode
zemljoradnje.
304
jeve Jugoslavije 59 industrijskih preduzea, meu kojima i elek-

trine centrale, livnice, hemijske fabrike, fabrike drvne industri-
je, tamparije, ciglane, kudeljare, eerane, uljare, mlinovi itd. Uz
sve to, nijedna od 66 fabrika koje je Jugoslavija dobila iz Nema-
ke, na ime ratne odtete, nije smetena u Vojvodinu. Dodaju li se
tome dramatini dispariteti cena izmeu industrije i poljoprivre-
de, ne udi stav ekonomiste Koste Mihajlovia da je Vojvodina
dala izvanredno veliki doprinos formiranju akumulacije u Jugo-
slaviji, gubei ogromna sredstva za sopstveni razvoj. (Dimitrije
Boarov, Politika istorija Vojvodine... 198199). Do kraja ezdese-
tih, ekonomski razvoj Vojvodine je bio usporen i ona je zaostajala
u odnosu na druge delove zemlje.
U okolnostima velikih ekonomskih nedaa u kojima se pokra-
jina nala pesedetih godina, ve poetkom ezdesetih se inilo da
se stvaraju uslovi da se ona i politiki degradira. U traganju za
regulatornom formulom odrivosti federacije, uoi ustavnih pro-
mena u republikom vrhu Srbije 1961. ponovo je otvoreno i voj-
voansko pitanje u pokuaju Izvrnog komiteta SK Srbije da se
pre donoenja novog ustava pitanje autonomije Vojvodine rei
na tetu pokrajine, a, u krajnjoj konsekvenci da se ona i kona-
no ukine. Zahtevi republikog vrha su ili prevashodno za ospo-
ravanjem samih osnova autonomije, pokuajima da se ona izrazi
iskljuivo kao pokrajina Srbije, koju je ona svojom unilateralnom
odlukom konstituisala i iji status moe menjati u svakom trenut-
ku. Ovo pitanje izazvae otar disput i polemiku izmeu vojvo-
anskog i srbijanskog partijskog rukovodstva, kad se i postavi-
lo pitanje da li se nacionalne manjine mogu smatrati politikim
subjektom stvaranja autonomije Vojvodine, tj. biti njen konstitu-
ens. Srbijansko rukovodstvo je to shvatanje nedvosmisleno odba-
cilo, smatrajui da bi se time prihvatilo i stanovite da teritori-
ja Vojvodine pripada i nacionalnim manjinama. Tokom ustavne
rasprave 1962. politiki vrh Srbije traio je da novi savezni ustav
utvrdi suvereno pravo republike da na pojedinim delovima svoje
305
teritorije obrazuje politike jedinice sa autonomnim statusom i da

ustav Jugoslavije konstatuje da je na osnovu toga prava Republi-
ka Srbija obrazovala na svojoj teritoriji Autonomu Pokrajinu Voj-
vodinu i Autonomu Kosovsko-Metohijsku oblast (1945). (Ranko
Konar, Dimitrije Boarov, Stevan Doronjski odbrana autonomi-
je...304). Ovaj post factum zahtev da jugoslovenski ustav ozako-
ni stav da je autonomne pokrajine konstituisala Srbija, svedoi o
stvarnim intencijama srpske politike prema autonomnim pokra-
jinama i njihovom statusu. Re je zapravo o neslaganju s postoja-
njem autonomnih pokrajina u njenim okvirima, zbog ega se i tra-
ila alternativa da se one, ili ukinu ili neutraliu osnovi njihovog
postojanja. Poetkom ezdesetih godina u srbijanskom rukovod-
stvu ve je preovladala koncepcija potpune unitarizacije republi-
ke, odnosno ukidanja postojeih autonomija (Vojvodine i Koso-
va), kako bi se neutralisali stvarni razlozi njihovog postojanja kao
autonomnih jedinica, posebno Vojvodine. Tako bi se legitimisala
ustavna reenja da je autonomija izvedena iz Srbije, a ne iz istorij-
skih, nacionalnih i drugih specifinosti Vojvodine, pa je republika
moe svojom odlukom i ukinuti.
Nerazumevanje i neprihvatanje ideje sloene drave najotvo-
renije i najuverljivije izrazio je u srpskom partijskom vrhu, kad je
re o vojvoanskoj autonomiji, potpredsednik Izvrnog vea Srbi-
je, Slobodan Penezi, reima: Ako sada ne ujedinimo Vojvodinu,
nikad vie neemo moi. U to vreme istraivaima je bila uo-
ljiva intencija da se legalizuje stav kako se Srbija ne moe konsti-
tuisati u nacionalnu dravu zbog svog sloenog karaktera, odno-
sno, postojanja pokrajine. Kljune take u ovom, po Vojvodinu
prelomnom disputu, bile su iskrivljene i neistorine interpreta-
cije o motivima nastajanja njene autonomije i koliko je potreb-
no vojvoansku autonomiju ugraivati u jugoslovensku federali-
stiku konstelaciju. Republiki partijski vrh koji je u tom periodu
delovao pod snanim uticajima Aleksandra Rankovia, relativi-
zovao je istorijske koncepcije i kontinuitet autonomije Vojvodine,
306
marginalizovao istorijski znaaj njene vienacionalne strukture u

procesu konstituisanja autonomije i opravdanost autonomije kao
kategorije jugoslovenskog federalizma. Neretko, drugi najuticaj-
niji ovek u dravi je upozoravao na posledice pogubnog auto-
nomatva i pojavu separatizma. Prvi put u novoj Jugoslaviji u
sukobu dela pokrajinskog rukovodstva (Stevan Doronjski, Geza
Tikvicki, Pal oti itd.) s republikim vrhom Srbije oko poloaja i
statusa Vojvodine, ali i investicione politike, rukovodstvo pokraji-
ne je etiketirano ovim tekim optubama.
Ustavne promene 1963. nisu Vojvodini donele bitnije iskorake,
osim to je novim ustavom autonomna oblast Kosovo i Metohija
izdignuta u rang pokrajine, ime je po statusu izjednaena sa Voj-
vodinom. Ipak, narednih godina Vojvodina je imala buran poli-
tiki razvoj uslovljen promenom politikih okolnosti u Jugosla-
viji. Najpre je 1964. na Osmom kongresu SKJ poelo javno da se
govori o tome da nacionalno pitanje u dravi, s jo uvek centra-
listikim ureenjem, nije reeno. Iste godine sa politike scene,
pogibijom u saobraajnoj nesrei, odlazi predsednik vlade Srbije,
Slobodan Penezi. Naredne godine poinje najopsenija privred-
na reforma u Jugoslaviji s jednom od osnovnih intencija da sva-
ko bude sveden na rezultate svoga rada, zavisno od ekonomskih
mogunosti. Sledee, 1966. na Bionima je smenjen potpredsednik
Jugoslavije, organizacioni sekretar SKJ i faktiki ef UDB, Alek-
sandar Rankovi. Njegovim odlaskom, a prethodno Osmim kon-
gresom i otpoinjanjem sveobuhvatne reforme, krenulo se u dese-
togodinje razdoblje decentralizacije i demokratizacije jugoslo-
venske drave i drutva. Odlaskom iz politikog vrha drave Ran-
kovia i Penezia, kao monih centara koji su se protivili autono-
miji Vojvodine, stvaraju se i uslovi za unapreenje njenog statusa.
Tako je ve od 1967 poeo proces temeljnih reformi ustava iz 1963.
koji je, p svm krktru i sdrini bio kmprmisno reenje
izmu dtdnjg cntrlizm i sutinskg fdrlizm, km
s til, im bi bl vrmn i trnzicinih plitikih
307
prcs u kjima nst. Smis i sutin prmn u karakteru

jugoslovenskog federalizma, stvrni su krz nvu knstitutivnu
kncpciu, sprvdnu putm tri st ustvnih mndmn,
usvnih u Svzn skuptini d 1967. do 1971. Prv grup
ustvnih mndmn, prgln u Svzn skuptini 18. pril
1967. ni s ticl ustvng pl utnmnih pkrin.
Drugu grupu mndmn na ustav Svzn skuptin
usvojila 26. dcmbr 1968. i ni su donosili temeljnije izmene
u karakteru jugoslovenskog federalizma, psbn su se tica-
li sloenog karaktera Srbi, jer su tretirali problematiku pokra-
jinskih autonomija. Tkvu intnciu ustvtvrc psbn
iskziv 7. mndmn u kme su nbrn sv rpublik, im
ngln njihv drvnst, dk su ksplicitnim nvnjm
b pkrin u 18. mndmnu i n fktiki izdignut na nivo
elementa federalizma, ime se elela naglasiti njihova neposred-
nija veza sa federacijom i one izraziti dvostruko i kao pokra-
jine u sastavu Srbije, ali i kao elementi jugoslovenskog federa-
lizma. Uz t 7. mndmnm, isprd imn pkrin ddt
tribut scilistik, k i u sluu svih rpublik. U 18. aman-
dmanu stoji izriit da Federacija titi Ustavom utvrena pra-
va i dunosti autonomnih pokrajina. mndmni iz 1968. su
dlj prdvili d s tritri utnmnih pkrin ni mgl
mnjti bz sglsnsti pkrinskih skuptin. Prvsudni
sistm pkrin izdnn s nim u rpublikm, d mere, d
Vrhvni sud pkrin vri z tritriu pkrin prv i dunsti
rpublikg vrhvng sud. (Ustav SFRJ, ustavni amandmani od
I do XLII... 178). smnsti mndmn, ki rguli glvninu
pkrinskih ndlnsti, vu tritrilnu dinicu dfini k
scilistiku, dmkrtsku, drutvn-plitiku zdnicu
s psbnim ncinlnim sstvm i drugim sbnstim, u
kim rdni nrd stvru drutvn smuprvljnj, uru
pkrinskim zknim i drugim prpisim drutvn dns,
bzbu ustvnst i zknitst, usmrv rzvitk privrd
308
i drutvnih slubi, rgnizu rgn vlsti i smuprvljnj,

bzbu rvnprvnst nrd i nrdnsti, str s
priprmnju i rgnizvnju dbrn zmlj i ztiti Ustvm
utvrng prtk i vri drug pslv d zdnikg intrs
z plitiki, privrdni, kulturni ivt i rzvitk pkrin sim
pslv d intrs z rpubliku k clinu, ki s utvruu
rpublikim ustvm. U istm mndmnu pisalo i d su z
vrnj zdtk i pslv fdrci n tritrim utnmnih
pkrin dgvrn i utnmn pkrin (Isto... 177178).
Psldnji, 19. mndmn iz 1968. u prvim i dunstim
izdni nrd i nrdnsti, tni unslvnsk i mnjinsk
ncinlnsti. Tim su mnjinski nrdi u ugslvii de fact i de
iure pstli lgitimn i rvnprvn plitiki subjekat, n sm
kulturni ili ziki ntitti. Takoe, osnovni pravni akt, Statut APV,
menja naziv u Ustavni zakon SAP Vojvodine.
Tr grup mndmn prgln u Skuptini SFR 30.
un 1971. donela je nsutinski i ndlksni prmn
u lgisltivi i mpirii ugslvnskg fdrlizm. V prvi
mndmn usvn 1971. ukziv n sutinu i duh nvg
ustvtvrng kncpt. Nim, u njmu pisl d rdni
ljudi, nrdi i nrdnsti stvruu sv suvrn prv u
scilistikim rpublikm i u scilistikim utnmnim
pkrinm (...) u SFR ugslvii kd t u zdnikm
intrsu... (Ustav SFRJ, ustavni amandmani od I do XLII... 181).
U gtv svim sluvim rd svznih rgn (Prdsdnitv,
SIV, Svzn skuptin), pstl ustvn bvz usklivnj
stvv, d bi dgvru dluk iml prvnu sngu. Nin i
mtdlgiu usklivnj zdnikih stvv rgulis 33.
mndmn. Prema njmu, fdrci m dnti nku dluku
sm n snvu usglnih stvv s ndlnim rpublikim i
pkrinskim rgnim. Bil k zdnik dluci fdrci
prthdil bi, p vm mndmnu, inicitiv SIV, ki
bzbu usglvnj stvv s rpublikim i pkrinskim
309
izvrnim vim. Fktiki, rpublik i pkrin su imale pravo

veta, kad bi procenile da su im ugroeni vitalni interesi. Nzd,
ustv mg biti prmnjn dlukm Svzn skuptin, uz
sglsnst skuptin svih rpublik i utnmnih pkrin,
dkl, knsnzusm. (Isto... 211216).
Indikativno je da su sve tenje pokrajina za veim ingerencija-
ma bile osporavane na republikoj ustavnoj komisiji Srbije koju
je vodio Dragoslav Draa Markovi i da je disput zbog neusa-
glaenih stavova prenoen na saveznu ustavnu komisiju koju je
vodio Milentije Popovi, gde se pokrajinskim zahtevima izlazilo
u susret. I ovog puta je federacija garantovala ono to je Srbija
odbacivala. Ipak, deo konzervativnog rukovodstva Srbije bliskog
predsedniku Skuptine, Drai Markoviu, podstakao je raspravu
na Pravnom fakultetu u Beogradu u martu 1971. kojom je znaa-
jan deo srpske intelektualne elite osporio ustavne promene, esto-
ko se obruavajui na pokrajinske autonomije kao izvor separa-
tizma, slabljenja i diskriminacije Srbije. (Milivoj Belin, Reforma
jugslvnske fdrcie i Srbija...).
Navedene promene bile su zasvoene donoenjem poslednjeg
jugoslovenskog ustava u februaru 1974. Prema njegovim odred-
bama, pokrajine su dobile pravo na vlastiti ustav, ali to nije znai-
lo pravno izjednaavanje sa republikama. Federalne jedinice kao
drave svojih naroda, koji su bili konstituensi federacije, jo od
Drugog svetskog rata posedovale su kvalitet dravnosti i pravo na
samoopredeljenje; pokrajine to pravo nikada nisu dobile. Uz to,
one su izdignute u rang elemenata jugoslvenskog federalizma, ali
ne i na nivo konstitutivnih elemenata federativne Jugoslavije. Svoj
prvi i, pokazae se, jedini ustav Vojvodina je donela 28. februa-
ra 1974.122 Konstituisanje stvarne autonomije Vojvodine otvorie
122 Pod pritiskom nasilja, nakon smene vojvoanskog rukovodstva u oktobru 1988,
skuptina Vojvodine se 25. februara 1989, jednoglasno odrekla svojih ustavotvornih
nadlenosti. Bio je to uvod u promenu ustava Srbije u martu 1989, i potpunu
destrukciju autonomnih prava i svih zakonodavnih prerogativa pokrajine.
310
prostor za najintenzivniji ekonomski uspon i najvee investicije

u njenoj istoriji. Politika favorizacije industrijskog razvoja, koju
su sprovodili svi sastavi izvrnog vea pokrajine, izgradila je, ili
ozbiljno unapredila i modernizovala stotine privrednih objekata u
oblasti hemijskog kompleksa, naftne industrije, metalne industri-
je, prehrambene industrije, tekstilne, obuarske, drvne i graevin-
ske industrije, agrokompleksa; otvarane su eerane, pivare, slada-
re, vinarije, hladnjae, klanice; rekonstruisana je stara i izgraena
nova putna infrastruktura, mostovi, kao i novi, moderni hidrosi-
stemi za navodnjavanje, ali i brojni kapitalni privredni, zdravstve-
ni, obrazovni, nauni i kulturni objekti.
Kao i tokom prethodnih decenija, ni tada nee prestati pritisak
za smanjenjem ili ukidanjem autonomije. Tako je grupa politi-
kih elnika Srbije samo dve godine posle donoenja ustava, 1976.
napisala plavu knjigu, kojom se otvoreno napadao poloaj auto-
nomnih pokrajina. Inicijativu za rad na plavoj knjizi i njeno
stavljanje u opticaj u zatvorenim partijskim forumima poetkom
1977. istoriari tumae kao izraz kulminacije nezadovoljstva ste-
penom pokrajinskih autonomija najuticajnijeg srbijanskog poli-
tiara, Drae Markovia. U ovom internom dokumentu, iju je
izradu naloilo Predsednitvo SR Srbije, na ijem se elu nalazio
Markovi, izloeni su nezadovoljstvo i protivrenosti delokruga
pokrajinskih i republikih ingerencija. Kao i svi prethodni poku-
aji ukidanja ili znaajnog ograniavanja autonomije Vojvodine i
ovaj dokument je polazio od toga da je srpski narod neravnopra-
van, jer ga postojanje pokrajina spreava da konstituie vlastitu
nacionalnu dravu (unutar Jugoslavije) koja poiva na principu
nacionalnog samoopredeljenja. Postojanje Titovog autoriteta uti-
calo je na to da plava knjiga i nezadovoljstvo srbijanskog vrha
budu potisnuti, ekajui povoljnije okolnosti da se ponovo izraze.
Nekoliko godina kasnije, sredinom osamdesetih godina XX veka,
Memorandum SANU, kao uvod u razbijanje Jugoslavije, estoko
311
se obruio i na vojvoansku autonomiju, smatrajui je antisrp-

skom i separatistikom.
Ipak, mesto Vojvodine u jugoslovenskoj federalistikoj kon-
stelaciji bilo je ravnopravno, njena autonomija garantovana save-
znim ustavom i pravom veta, koga je posedovala. Takav polo-
aj, pokazae se, moi e da se promeni, protiv volje Vojvodine,
samo nasilnim metodama, koje e, destrukcijom ustavnog poret-
ka Jugoslavije i ruenjem pokrajinskih autonomija, novi srbijanski
vrh i primeniti 1988/89.
DESTRUKCIJA AUTONOMIJE
Posle niza ranijih pokuaja Srbije da znaajno ogranii i fakti-
ki ukine autonomiju Vojvodine, dok je savezni vrh titio interese
pokrajina, uvajui tako i ustavni poredak Jugoslavije, slabljenje
federacije nakon Titove smrti (1980) i ubrzana delegitimizacija,
dovela je do poslednjeg udara na pokrajinske autonomije koji e se
pokazati fatalnim. Pokrajinska autonomija, percipirana u drav-
nom vrhu Srbije, kao kljuni problem funkcionisanja republike,
posebno je bila u fokusu nakon demonstracija na Kosovu (1981)
i radikalizovana ubistvom vie vojnika JNA u kasarni u Parai-
nu (1987), koje je izvrio albanski vojnik sa Kosova. Antialbanska
histerija u Srbiji, koja sve vreme osamdesetih nije prestajala, tad
je dostigla kulminaciju. Atmosfera nacionalistike homogenizaci-
je i zahtev za ponovnim ujedinjenjem Srbije, koju su pokrajine
razbijale, bio je smatran prvorazrednim politikim ciljem. Ipak,
deo rukovodstva Srbije optuio je predvodnike kampanje, novin-
sku kuu Politika, za raspirivanje mrnje, ime se posredno ciljalo
na Slobodana Miloevia, koji ju je preko svojih kadrova kontroli-
sao. Otvoren je sukob koji se zavrio porazom umerenog predsed-
nika Predsednitva Ivana Stambolia na poznatoj Osmoj sednici
srbijanskog partijskog vrha (1987) i izborom novog lidera, Slobo-
dana Miloevia. Pokrajinsko rukovodstvo Vojvodine nije elelo
da bira stranu, ostajui u sukobu unutar tzv. ue Srbije neutralno,
312
znajui da se Stamboli i Miloevi ne razlikuju sutinski u name-

rama prema pokrajinskim autonomijama. Pitanje modela ruenja
autonomija tada nije uzimano u razmatranje, jer se nasilne meto-
de koje e novoustolieni reim u Beogradu primeniti biti sasvim
nove i izvan dotadanjih kompromisnih (dogovornih) obrazaca
politikog delovanja u drugoj Jugoslaviji.
Poetkom 1988. novo republiko i pokrajinska rukovodstva
su nastavila pregovore o ustavnim promenama, zapoetih u vre-
me Stambolia, kako bi se obezbedila funkcionalnost Srbije kao
specifine federalne jedinice. Kad je dogovor izmeu republi-
kog i dva pokrajinska rukovodstva napravljen, sukob je obnovljen
zbog zahteva srbijanskog vrha da se promene ubrzaju, a njihov
stepen znaajno produbi i time sasvim ogranii i derogira pokra-
jinska autonomija. Tome su se rukovodstva pokrajina, poseb-
no Vojvodine, nedvosmisleno usprotivila. U leto 1988. poela je
u svim beogradskim medijima, podstaknuta s republikog vrha,
do tada nezabeleena propagandna kampanja protiv pokrajin-
skih rukovodstava, a pre svega vojvoanskog. Svakodnevne te-
ke optube i otvorene pretnje nisu slomile pokrajinski vrh, ak
su ga homogenizovale. Kad pritisak medija i partijskih foruma
nije urodio plodom, krenulo se u organizaciju masovnih ulinih
demonstracija s ciljem nasilnog obaranja vojvoanskog rukovod-
stva. Tako je poetkom jula 1988. grupa od nekoliko stotina Srba
s Kosova samoorganizovano dola u Novi Sad, demonstrirajui
ispred zgrade pokrajinske skuptine. Relativno mali broj okuplje-
nih (podranih od deklarisanih nacionalista iz Beograda, poput
pravnika Vojislava eelja i pevaice Olivere Katarine), ignoran-
cija domicilnog stanovnitva i jo uvek nedovoljno jasno artikuli-
sani zahtevi ne bi izazvali veu pozornost da nije bilo manipula-
cije beogradskih medija. Naime, kratkotrajni incident sa iskljui-
vanjem struje demonstrantima, kako bi se spreio govor mrnje,
nekarakteristian za dotadanji javni diskurs u Jugoslaviji, dobio
je u opirnim izvetajima medija u Beogradu krajnje dramatian
313
ton. Iz dana u dan razliitim montaama i manipulacijama plan-

ski je podizana politika tempreratura u Srbiji. Pritisak na nepo-
sluni pokrajinski vrh je rastao. Zapoeta kontrakampanja politi-
kih aktiva SK Vojvodine i medija lojalnih pokrajinskom rukovod-
stvu nije davala rezultat, jer je ostajala u granicama starih obra-
zaca i delegitimisanih formula, dok je reim u Beogradu koristio
novu homogenizatorsku snagu u drutvu nacionalizam i bru-
talniji pristup medijima, uz beskrupuloznu propagandu znatno
modernijeg tipa.
Znak za poetak radikalnijeg obrauna s neposlunim pokra-
jinskim vrhom dao je lino novoustolieni lider Srbije, Slobodan
Miloevi u intervjuu za NIN, najuticajniji nedeljnik u zemlji, u
julu iste godine. On je rekao da delovi pokrajinskih rukovodstava
ele da pokrajine u daljoj ili blioj perspektivi budu drave, zbog
ega vode pregovore za osvajanje nekih prava, koja ako budu
osvojena, predstavljaju osnovu za cepanje Srbije na tri samostal-
na i meusobno odvojena dela na tri drave. Time su pokrajin-
ski vrhovi Vojvodine i Kosova direktno optueni za separatizam,
to je u severnoj pokrajini, naseljenoj preteno srpskim stanovni-
tvom, bila optuba koja je ozbiljno uzdrmala i onako napukli legi-
timitet Pokrajinskog komiteta SKV. Uz svakodnevnu propagan-
du medija u Beogradu, nad kojima je, nakon Miloevieve pobede
izvren sistematski gleichschaltung, kako bi se bez ostatka stavili u
funkciju politike novog kursa, najavljena su dalja okupljanja gra-
ana po Vojvodini, nazvana dogaanjem naroda. Prema istra-
ivanjima, mitinzi tokom avgusta i septembra 1988. preteno su
odravani u mestima gde je dominiralo kolonistiko stanovnitvo,
naseljeno u Vojvodinu posle Drugog svetskog rata. Od 28 mitinga
na kojima je traeno ukidanje vojvoanske autonomije, samo dva
su odrana u veinski starosedelakim sredinama.
Paralelno sa vaninstitucionalnim, rastao je i institucional-
ni pritisak na pokrajinsko rukovodstvo. Iao je u dva smera, naj-
pre pokuaj stvaranja podela u PK Vojvodine i preotimanja baze
314
pokrajinskoj partiji, odnosno pokuaji da optinski i gradski

komiteti partije ponu da trae smenu vlastitog pokrajinskog par-
tijskog rukovodstva u Novom Sadu. Drugi oblik institucionalnog
pritiska je iao iz samog republikog vrha koji je na Dvanaestoj
sednici CK SK Srbije konstatovao da je re o krizi izazvanoj kon-
fliktom izmeu demokratskih aspiracija naroda i birokratske
odbrane ... pokrajinske naciokratije, nazvane pogrdno foteljai-
ma. Legalno rukovodstvo SAP Vojvodine je optueno i za drsko
demonstriranje dravnosti... na zamiljenoj granici na autopu-
tu BeogradNovi Sad, s ciljem stvaranja vojvoanskog naroda
kao i za podrku albanskoj iredenti. Ove i sline optube za anti-
srpstvo, izgovarane prvi put u javnom diskursu druge Jugoslavi-
je u atmosferi viegodinje nezaustavljive antialbanske histerije i
uzavrelog nacionalizma, bile su poziv na lin pokrajinskih elnika
koji nisu pristajali na Miloeviev predlog o dobrovoljnom samo-
ukidanju vojvoanske autonomije. Propaganda reima u Beo-
gradu karakteristina sve vreme tokom devedesetih godina XX
veka, posebno intenzivno primenjivana tokom ratova u Hrvatskoj
i Bosni i Hercegovini, postulirana je i najpre primenjena prema
Vojvodini. Kako se ta propaganda irila i narastala, tako je dobija-
la sve ekstremnije oblike, izriui optube, poput one o uspostavi
antisrpske osovine ZagrebNovi SadLjubljana.
Kada je u Beogradu procenjeno da je pokrajinsko rukovod-
stvo uzdrmano i temeljno kompromitovano, a graani dovolj-
no homogenizovani i nahukani protiv njega, krenulo se, tokom
druge polovine avgusta u sledeu fazu mitinga po Vojvodini. Broj
mitinga, kao i prisutnost graana su eksponencijalno rasli iz dana
u dan, bes okupljenih ljudi je, takoe, rastao, a rizici od rtava
koje bi pale u sukobu demonstranata i policijskih snaga, koje su
jo uvek bile pod pokrajinskom komandom, svakog dana sve vei.
Prvi put u drugoj Jugoslaviji i Srpska pravoslavna crkva (SPC) se
aktivno ukljuuje u politika zbivanja. Episkop banatski, Amfilo-
hije (Risto) Radovi, koji se ve potvrdio kao zagovornik najtvre
315
nacionalistike struje, pruio je podrku demonstracijama u cilju

ruenja autonomije Vojvodine. Osnovne organizacije SKV su
sve ee otkazivale poslunost neposrednom partijskom ruko-
vodstvu u Vojvodini, izdvajajui se time iz politikog sisitema i
stavljajui se pod kontrolu republikih partijskih struktura pro-
tiv pokrajinskih. Kolonistika mesta: Baka Palanka, Titov Vrbas,
Nova Pazova bili su centri otpora pokrajinskom rukovodstvu.
Savezni politiki vrh, koji je 1945. garantovao nepovredivost
vojvoanske autonomije, delovao je zbunjeno i nezainteresova-
no tokom blitzkriega koga je Srbija, pod Slobodanom Miloevi-
em izvrila na Vojvodinu. Iako je doveden u pitanje ustavni pore-
dak federacije, posebno nakon to je uline metode Srbija poe-
la u avgustu da izvozi i u druge republike (najpre u Crnu Goru),
savezni politiki centar je delovao nedovoljno zainteresovano,
nadajui se da e S. Miloevi svoj pohod zavriti pokoravanjem
pokrajina. Sredinom septembra savezno rukovodstvo je pokualo
da posreduje u sporu Srbije i Vojvodine, ali je medijacija zavrena
neuspeno, uz konstataciju da su razlike nepremostive i ambiva-
lentno dranje predsednika Predsednitva Jugoslavije, Raifa Diz-
darevia. Meutim, svi apeli da se sve violentniji mitinzi obusta-
ve, kao i svakog dana sve uzavrelija kampanja u medijima, osta-
jali su bez odjeka, jer je savezna drava svoju aktivnost ograni-
ila na molbe i apele. Pravi modus operandi saveznih organa se
video tokom zavrnog ina destrukcije vojvoanske autonomije
koji je poeo 25. septembra 1988. Ponovni miting kosovskih Srba u
Novom Sadu proao je, za razliku od prethodnog, s daleko veom
podrkom lokalnog stanovnitva, irokom dobrodolicom graa-
na Novog Sada, partijskih organizacija u unutranjosti Vojvodine
i posebno vanom potporom nekoliko velikih fabrika, meu nji-
ma najznaajniji novosadski Jugoalat. Odred savezne policije
koji je poslat u prestonicu Vojvodine, iako je bilo jasno da se na
ulici rui ustavni poredak drave, dobio je zadatak da intervenie
samo u sluaju ozbiljnijeg krvoprolia.
316
Poslednji in u destrukciji autonomije Vojvodine odigrao se 5.

oktobra 1988. Prethodnog dana Predsednitvo PK SKV je poku-
alo da pozove na odgovornost kljune organizatore mitinga,
lokalno rukovodstvo u Bakoj Palanci, Mihalja Kertesa i Rado-
vana Pankova. Njihov odgovor na to je bio defile 10.000 ljudi
koji se uputio u Novi Sad sa zadatkom konanog ruenja ruko-
vodstva SAP Vojvodine i parolom: Palanka je ustala na promenu
Ustava.123 Uz snanu podrku beogradskih medija i sekretara CK
SK Srbije, Zorana Sokolovia, u Novom Sadu se okupilo vie dese-
tina hiljada ljudi dovezenih iz svih krajeva Vojvodine, ali i Srbije,
ak i Crne Gore. Demonstranti su kamenicama i jogurtom gaali
zgradu Izvrnog vea Vojvodine, simbol pokrajinske autonomije,
zbog ega je kasnije itav dogaaj dobio naziv jogurt revolucija.
Izolovano pokrajinsko rukovodstvo je trailo pomo i Republike
i saveznih organa. Uprkos obeanjima, pomo nije stigla. Sutra-
dan, 6. oktobra, svi lanovi vojvoanskog rukovodstva i predstav-
nici Vojvodine u saveznim institucijama podneli su ostavke. Bio
je to potpuni trijumf politike srbijanskog vrha. Neposlune vojvo-
anske rukovodioce ubrzo su zamenili Miloevievi lojalisti (M.
Kertes, R. Pankov, N. ipovac, R. Boovi). Medijska kampanja
protiv smenjenog rukovodstva nastavljena je i u mesecima koji su
sledili i bila je usmerena na pripremu javnosti za konano doki-
danje autonomnih prava Vojvodine. Radikalne kadrovske pro-
mene, kako su se nazivale, kao i raskid sa autonomakom politi-
kom, dovele su na kljune pozicije u Vojvodini najkonzervativnije
zagovornike centralistike politike. Novi pokrajinski kadrovi, kao
i do tada kosmopolitski vojvoanski mediji, preko noi su posta-
li najgorljiviji promoteri nacionalistike politike i svakodnevnog
govora mrnje. Na ulici proizvedenu realnost, trebalo je usaditi u
najire slojeve stanovnitva. Tako je Vojvodina postala vana logi-
123 Osim demonizovanih pokrajinskih funkcionera, u centru negativne kampanje

protestanata je bio Ustav iz 1974. koji je Vojvodini objektivno garantovao
sutinsku i stvarnu autonomiju.
317
stika baza u daljem pohodu Slobodana Miloevia na Jugoslavi-

ju. Prvi na redu su bili SR Crna Gora i SAP Kosovo.
Nakon oktobarske nasilne smene pokrajinskog rukovodstva,
ustavne promene i faktiko ukidanje autonomije Vojvodine, bili su
samo formalnost. Konani in se odigrao u martu 1989. kada su
usvojeni amandmani na ustav SR Srbije, kojima je autonomija dve-
ju pokrajina svedena na minimum, sutinski je prestala da postoji.
Tako je Autonomna pokrajina Vojvodina i svojom voljom presta-
la da bude politiki subjekat u arhitekturi jugoslovenskog federaliz-
ma, a ubrzo i bilo kakav subjekat. Ekonomski novinar i publicista
Dimitrije Boarov tvrdi da se Vojvodina kao istorijska regija sa srp-
skom autonomistikom tradicijom i sa vie od 40 procenata stanov-
nika koji nisu ni Srbi ni Crnogorci, svenarodnom voljom odrie ste-
enih prava, trai od srpske nacionalne centrale da nema pravo da
samostalno odluuje ni o jednom bitnom politikom pitanju, zah-
teva da poreze koji se sakupe na njenoj teritoriji, rasporeuje i tro-
i neko van Vojvodine, da njene privredne firme... izgube poslovnu
samostalnost i sopstvene finanasijske raune... Politiko samoubi-
stvo Vojvodine je izvedeno zbirnim dejstvom strahovitog politi-
kog i medijskog pritiska iz Beograda, te uzdranou ostalih poli-
tikih centara u Jugoslaviji, iz straha da e i oni doi na red. (Dimi-
trije Boarov, Politika istorija Vojvodine... 217).
Ubrzo nakon smene pokrajinskog rukovodstva i ustavnih pro-
mena, usledila je jedna od najtemeljnijih istki u istoriji Vojvodine.
Ne postoje egzaktni podaci, ali se procenjuje da je tokom i nakon
tzv. antibirokratske revolucije u pokrajini smenjeno oko 40.000
politikih funkcionera, visokih dravnih inovnika, efova poli-
cije, sudija, direktora zdravstvenih, kulturnih, prosvetnih, nau-
nih i informativnih centara. U privredi je smenjeno oko 80 odsto
rukovodeeg kadra; samo u dotadanjoj vojvoanskoj prestonici,
Novom Sadu, su smenjeni elni ljudi svih pet banaka, kao i direk-
tori pote, eleznice, Naftagasa... Nijedan urednik informativnih
kua nije opstao, menjane su itave redakcije i to na svim, do tada,
318
slubenim jezicima u pokrajini. Ukinuti su vojvoanski investici-

oni i penzioni fondovi, a sredstva su prebaena u republiki cen-
tar. Naposletku, nakon raspada Jugoslavije i poetka ratova (1991),
pristupilo se i etnikom inenjeringu u Vojvodini, odnosno izme-
ni stanovnitva. Etniko ienje Vojvodine najvie je bilo izraeno
u Sremu, a umesto dela njenih dotadanjih stanovnika, uglavnom
nesrpske nacionalnosti koji su se iseljavali, esto podstaknuti nasi-
ljem, batinanjem, pretnjama ili, kao u vie sremskih sela i ubistvi-
ma, naseljavano je srpsko stanovnitvo izbeglo iz Hrvatske ili Bosne
i Hercegovine. Tako su planovi meuratnih desniarskih ideologa
o nacionalizaciji, tj. srbizaciji Vojvodine dovreni tek u poslednjoj
deceniji XX veka. Stroga centralizacija tokom devedesetih, dove-
la je do brze i temeljne pauperizacije Vojvodine, koja je od jednog
od razvijenijih politiko-teritorijalnih subjekata druge Jugoslavije,
postala nerazvijeni region Srbije.
Nakon demokratskih promena u Srbiji i pada autoritarnog rei-
ma (2000), poloaj Vojvodine je u izvesnoj meri popravljen. Pre-
ma Statutu iz 2009. dobila je pravo na svoje simbole (grb i zastava)
i uveana su joj dotadanja ovlaenja. Ipak, sve je to veoma daleko
od zakonodavne, izvrne i sudske vlasti i prava na raspolaganje svo-
jom imovinom i ubiranje prihoda na svojoj teritoriji, koje je imala
u drugoj Jugoslaviji. Ali i takav minimalan iskorak Srbija je ospori-
la i odlukom Ustavnog suda (2012), kljune odredbe Statuta Vojvo-
dine stavljene su van snage. Moda najbolje, nominalni autonomni
status Vojvodine, kao vievekovne istorijske pokrajine, koja je svo-
ju autonomiju originerno konstituisala, izraenom voljom njenih
naroda 1945. prezentuje lan 182. Ustava Srbije iz 2006. u kome sto-
ji da je AP Vojvodina nastala (osnovana) 2006. Ustavom i da se nji-
me, prema vaeoj proceduri, moe i ukinuti.124
124 U ekonomskom smislu, bilans Vojvodine u jugoslovenskoj dravi je poraavaju.

Ona je postala sastavni deo Kraljevstva SHS 1918. kao najbogatija junoslovenska
oblast, kako pie istoriar Bogumil Hrabak. Po stepenu razvijenosti Vojvodina je
bila izjednaena sa Slovenijom, iznad Hrvatske i daleko razvijenija od svih drugih
319
ZAKLJUAK
Istorijski pojam Vojvodine ima najmanje dve razliite, meu-
sobno teko spojive interpretacije, dva sasvim nekompatibil-
na koncepta, koji se u velikoj meri iskljuuju. Prva interpretaci-
ja je nacionalistika, monoetnika, ipak, izvorno vojvoanska,
koja vue svoje tradicije iz XVIII veka i srpskog narodnog pokre-
ta u XIX veku, kad se konstituiu nacije na ovim prostorima. U
habsburkom dravnom okviru, ova Vojvodina, zamiljena kao
etniki i kulturno definisan srpski prostor nije uspela da se rea-
lizuje. Ipak, pretrajavi kao ideja, ona je inila programsku osnovu
svih srpskih nacionalnih stranaka i politikih pokreta, da bi svo-
je konano ostvarenje doivela u prvim posleratnim novembar-
skim danima 1918. prisajedinjenjem Kraljevini Srbiji. Time je srp-
ski nacioniz june Ugarske realizovao svoj temeljnizavetniimpe-
rativ organsko jedinstvo.
Meutim, ova samorealizacija nacionalistike doktrine nije
bila konsenzualna. Nemali deo srpske politike javnosti se proti-
vio organicistikim intencijama i direktnom i bezuslovnom uta-
panju u Srbiju, u emu je imao podrku gotovo svih ostalih naro-
da koji su iveli na tlu Vojvodine, od kojih mnogi nisu pitani za
miljenje. Ta inicijalna protivrenost, uz radikalnu i besprimer-
nu ekonomsku eksploataciju, bila je jedna od brojnih unutranjih
kontradikcija i dugotrajnih problema koje meuratna unitaristi-
ka Jugoslavija nije ni elela ni uspela da razrei, i koji e rezultirati
oblasti. Pred raspad Jugoslavije 1986, razmer razvijenosti Vojvodine i Slovenije

je bio 1:1,4. Slovenija je posle sedam decenija jugoslovenskog razvoja pretekla
Vojvodinu po veliini drutvenog proizvoda za 40 odsto. Ali, ove raunice deluju
odlino ako se uporede sa bilansima Vojvodine u centralistikoj Srbiji, nakon
raspada Jugoslavije. Dakle, ako se uzme 2000. kao poredbena godina, tada svako
poreenje Slovenije i Vojvodine mora biti po pokrajinu okarakterisano kao
potpuna istorijska katastrofa, jer je razmer 8:1. Samo decenija provedena u strogo
centralistikoj Srbiji, kao rezultat tzv. antibirokratske revolucije, podigla je razliku
u razvijenosti izmeu Slovenije i Vojvodine ak osam puta, na tetu pokrajine.
(Dragomir Jankov, Vojvodina propadanje jednog regiona... 5456).
320
formiranjemVojvoanskog frontakao zametka nove anticentrali-

stike i nadnacionalne koncepcije Vojvodine.
OvanovaVojvodina, zaeta tridesetih godina XX veka, u vre-
me represivne monarhodiktature, realizovana i afirmisana tokom
Drugog svetskog rata, tokom Narodnooslobodilake borbe svih
njenih naroda, bila je utemeljena na vrednostima antifaizma,
socijalne i nacionalne emancipacije, modernizma i nadnacionalne
integrativnosti. Ovakav karakter Vojvodine bio je realan i ostva-
riv samo u drutvenom i politikom ureenju koje je bilo domi-
nantno u drugoj Jugoslaviji. I tada, kao i ranije, autonomija Voj-
vodine bila je par excellence jugoslovensko pitanje i ona je samo
uz podrku jugoslovenskog politikog centra mogla da opstane,
uprkos konstantnim politikim pritiscima Srbije s intencijom da
joj ogranii ili ukine autonomna prava. Prvom prilikom kad je
jugoslovenska federacija doivela atrofiju, Srbija je izvrila nasilnu
destrukciju vojvoanske autonomije anektiravi pokrajinu.
Srpska Vojvodinaje ispunila svoj cilj, samoostvarivi istorijske
tenje svojih idejnih kreatora, ujedinjenjem u jedinstvenu srpsku,
pa jugoslovensku dravu 1918. Zagovornici uskosrpske koncepcije
Vojvodine su se potrudili da nastave i reafirmiu svoju orijentaci-
ju i u vreme kraha Autonomne Vojvodine 1988. organizacijom tzv.
antibirokratske revolucije, usvajanjem ustavnih amandmana 1989.
ratovima i izmenom etnike strukture pokrajine, njenom politi-
kom podreenou i ekonomskom eksploatacijom. Nesporno je
da postoje dve koncepcije Vojvodine. Obe su utemeljene u isto-
rijskom iskustvu jedna odraava karakter XIX, druga vredno-
sti XX veka. Ideja Vojvodine u XXI veku jo ne pokazuje naznake
artikulisane konceptualizacije. Ideologija nacionalizma kao domi-
nantna legitimacijska matrica u Srbiji, s nacijom kao organskom
kategorijom, nikad se nije pomirila sa Autonomnom Vojvodinom,
smatrajui je separatizmom i cepanjem jedinstva nacije, ne bira-
jui sredstva u zatiranju takve alternative. Ipak, istorijski, demo-
kratski i nacionalno-pluralni motivi vojvoanske autonomije, pa i
321
raison dtre same Vojvodine, nisu prestali da postoje i kada je njen

opstanak neskriveno doveden u pitanje.
Bibliografija
1. Izbor iz dokumenata o razvitku politike koncepcije autonomije
Vojvodine i o procesu njenog konstituisanja u autonomnu pokrajinu
u revolucionarnoj praksi KPJ od 1935. do 1945, prir. Ranko Konar, u:
Savremenost, 174, Novi Sad, 1974, str. 89160.
2. Ustav Republike Srbije, Slubeni glasnik Republike Srbije, 98/2006.
3. Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini, Novi Sad, 1996.
4. Aleksandar Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, Novi Sad, 1996.
5. Aleksandar R. Mileti, Generacije srpskih (re)centralista, 19681990:
Opravdani zahtevi ili put u raspad Jugoslavije?,
http://www.yuhistorija.com/serbian/jug_druga_txt01c3.html
6. Antifaizam AVNOJ Autonomija, ur. Stanko unjar, Novi Sad, 2013.
7. Bogumil Hrabak, Demokratska stranka i Samostalna demokratska
stranka u Vojvodini, Zbornik Matice srpske za istoriju, 341986, str.
157191.
8. Bogumil Hrabak, Autonomizam u Vojvodini 19191928. kao reakcija na
finansijsko iscrpljivanje i politiko zapostavljanje pokrajine, Godinjak
Drutva istoriara Vojvodine, Novi Sad, 1982, str. 69112.
9. Boris Krev, Bankarstvo u Dunavskoj banovini, Novi Sad, 1998.
10. Boko Kruni, Decenija zamora i raskola, Novi Sad, 2009.
11. Branko Petranovi, Momilo Zeevi, Jugoslovenski federalizam. Ideje i
stvarnost, 12, Beograd, 1987.
12. Branko Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu 19391945, Beograd,
1992.
13. arls Ingrao, Habzburka monarhija 16181815, Beograd Novi Sad, 2014.
14. edomir i Jelena Popov, Autonomija Vojvodine srpsko pitanje, Sremski
Karlovci, 2000.
15. Dejan Mikavica, Srpska Vojvodina u Habzburkoj monarhiji 16901920,
Novi Sad, 2005.
16. Dimitrije Boarov, Politika istorija Vojvodine, Novi Sad, 2001.
17. Dragan ukanovi, Vojvodina u post-jugoslavenskome kontekstu:
nastavak suspendiranja autonomije, Politika misao, god. 53, br. 1, Zagreb,
2016, str. 5170.
322
18. Dragan Gmizi, Zemlja, nafta i ljudi. Svedoenja o razvoju Vojvodine u

periodu od 1974. do 1988. godine, Novi Sad, 2014.
19. Dragomir Jankov, Vojvodina propadanje jednog regiona, Novi Sad, 2005.
20. Drutveno ekonomski razvoj Vojvodine, Novi Sad, 1978.
21. Duan Popov, Srpska tampa u Vojvodini 19181941, Novi Sad, 1983.
22. Duan J. Popovi, Srbi u Vojvodini, IIII, Novi Sad, 19571963.
23. Duan Popovi, Letopis o Vlaoviima, IIII, Novi Sad, 2006.
24. Duan Popovi, Srbi u Vojvodini 13, Novi Sad, 1999.
25. Duko Radosavljevi, O Vojvodini 20002014: pavork, Novi Sad, 2014.
26. ore Stoji, Osma sednica. Kako je Slobodan Miloevi pobedio a Srbija
istorijski izgubila, Beograd, 2014.
27. Istorija bankarstva u Vojvodini, ur. Nikola Gaea, Novi Sad, 2001.
28. Jelena Popov, Drama na vojvoaskom selu 19451952, Novi Sad, 2002.
29. Jovan Komi, Demokratsko upravljanje kulturolokim razliitostima:
Vojvodina u svetlu evropskih iskustava, Novi Sad Beograd, 2015.
30. Jovan Komi, Vojvoansko pitanje u procesu srpske tranzicije: (1988
2013), Novi Sad, 2014.
31. Jovan Veselinov arko, Svi smo mi jedna partija, Novi Sad, 1980.
32. Lazar Raki, Radikalna stranka u Vojvodini 19021919, Novi Sad, 1983.
33. Lazar Vrkati, O konzervativnim politikim idejama, Novi Sad, 2009.
34. Ljubica Vasili, Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu 19411945. Graa za
istoriju Vojvodine, Knj. 7, Novi Sad Sremski Karlovci, 1971.
35. Ljubo Boban, Hrvatske granice 19181993, Zagreb, 1995.4
36. Ljubodrag Dimi, Istorija srpske dravnosti. Srbija u Jugoslaviji, 3,
Beograd, 2001.
37. Ljubomirka Krklju, Sredinji organi vlasti u Srpskoj Vojvodovini 1848
1849, Novi Sad, 2013.
38. Milivoj Belin, Autonomija Vojvodine u jugoslovenskom federalizmu, u:
Antifaizam AVNOJ Autonomija, ur. Stanko unjar, Novi Sad, 2013, str.
4759.
39. Milivoj Belin, Pokuaj modernizacije u Srbiji 19681972. Izmeu
revolucionarnog kursa i reformskih tenji, Novi Sad, 2014. (doktorska
disertacija u rukopisu)
40. Milivoj Belin, Reforma jugslvnske fdrcie i Srbija: dekonstrukcija
centralistike paradigme i formulisanje alternativa, http://www.
yuhistorija.com/serbian/jug_druga_txt01c1.html
41. Nadeda Jovanovi, Politiki sukobi u Vojvodini 19251928, Beograd, 1984.
42. Nikola Gaea, Radovi iz agrarne istorije i demografije, Novi Sad, 1995.
323
43. Novak Petrovi, Autonomna Pokrajina Vojvodina, Beograd, 1968.

44. Olga Zirojevi, Panonska urbana kultura, Beograd, 2014.
45. Petar Atanackovi, Srbija iz tri dela mora biti cela. Poloaj pokrajina i
ustavne reforme u Srbiji 1980-ih godina: pozicija Vojvodine, u: Slobodni
i suvereni. Umetnost, teorija i politika knjiga eseja i intervjua o Kosovu i
Srbiji, ur. V. Kneevi, K. Luki, I. Marjanovi, G. Nikoli, Novi Sad, 2013,
str. 137156.
46. Ranko Konar, Autonomija Vojvodine istorijska geneza i njeno
konstituisanje, u: Antifaizam AVNOJ Autonomija, ur. Stanko unjar,
Novi Sad, 2013, str. 1527.
47. Ranko Konar, Formiranje pokrajinskog Narodnooslobodilakog odbora
Vojvodine, Zbornik Matice srpske za istoriju, 191980, str. 4960.
48. Ranko Konar, Osnivaki kongres KPS i istorijske osnove federalne Srbije
kao sloene jedinice, u: Osnivaki kongres Komunistike partije Srbije,
zbornik radova, Beograd, 1988, str. 145151.
49. Ranko Konar, Dimitrije Boarov, Stevan Doronjski odbrana autonomije
Vojvodine, Novi Sad, 2011.
50. Ranko Konar, Opozicione partije i autonomija Vojvodine 19291941, Novi
Sad, 1995.
51. Ranko Konar, Stvaranje federacije, Novi Sad, 1983.
52. Slavko Gavrilovi, Srbi u Habsburkoj monarhiji (17921849), Novi Sad,
1994.
53. Slobodan uri, Broj stanovnika Vojvodine, Novi Sad, 1996.
54. Socio-kulturni aspekti regionalizacije Srbije u kontekstu evrointegracija, ur.
Aleksandra uri Bosni, Milorad uri, Novi Sad, 2015.
55. Ustav Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije; Ustavni amandmani
od I do XLII (iz 1967, 1968. i 1971. godine), Bgrd, 1971.
56. Vojvodina u Narodnooslobodilakom ratu i socijalistikoj revoluciji 1941
1945, ur. edomir Popov, Novi Sad, 1984.
57. Vojvodina: predeli i ljudi, ur. Boko Ivkov, Novi Sad, 2005.
58. Vojvoani o Vojvodini. Povodom desetogodinjice osloboenja i ujedinjenja,
Novi Sad, 1928.
324
III
Jugoslavija u istorijskoj
perspektivi (19181991)
od stagnacije do revolucije od stagnacije do revolucije
Drutvo Jugoslavije 19181991
od stagnacije
do revolucije
SRAN MILOEVI
U vreme kad je nastala, prva jugoslovenska drava je u svo-

jim granicama obuhvatila podruja koja su se meusobno veo-
ma razlikovala u ekonomskom (razliiti stadijumi razvoja kapi-
talizma), socijalnom (naroito odnos urbanih i ruralnih struktu-
ra), kulturnom (na prvom mestu pismenost i obrazovanje), u ver-
skom pogledu (multikonfesionalnost), a zatim u pogledu politi-
kih institucija i politike kulture, pravnih okvira ivota (nivo biro-
kratizovanosti i vladavina prava). Po svim kvantitativnim i kvali-
tativnim kriterijumima, bilo je teko zamisliti podruje sa veim
stepenom raznolikosti. Pojedine istorijske pokrajine i same su
iznutra bile otro podeljene viestrukim linijama koje su razdva-
jale grupe i manje regije po raznim kriterijumima. Staleke, etni-
ke i verske razlike bile su politiki veoma dugo primarne, ali je sve
znaajnija postajala klasna dimenzija, koja je s razvojem kapitaliz-
ma na ovoj evropskoj periferiji postojeim mnogostrukim odno-
sima dala novi kvalitet.
Svoj ivot jugoslovenska drava poela je na prostoru koji je
bio, prema Krfskoj deklaraciji iz 1917. podeljen na ak jedanaest
327
Jugoslavija u istorijskoj perspektivi (19181991)
pokrajinskih uprava i trinaest zakonodavstava. Sa veinskim

seljakim stanovnitvom i ostacima zemljoposednike aristokrati-
je, Jugoslavija je bila muzej agrarnih struktura, sve do ostataka iz
antike nasleenih agrarnih odnosa (kolonat u Dalmaciji). Buroa-
ska i radnika klasa bile su nejednako, ali u osnovi slabo razvijene.
Politiki sistem unitarne i centralizovane parlamentarne
monarhije, smenila je veoma brzo monarhodiktatura, da bi posle
raspada zajednike drave tokom Drugog svetskog rata, Jugosla-
vija bila obnovljena kao federacija, ija je karakteristika bila manje
ili vie izraena ali permanentna transformacija odnosa u
federaciji, kao i politikog i privrednog sistema, i izraena dina-
mika socijalnih promena. Malom modifikacijom parafrazirajui
jednog istoriara posleratnog Balkana, moe se rei da se socijali-
stika Jugoslavija razvila i doekala svoj kraj kao zemlja sa jednom
oficijelnom ideologijom, dva zvanina pisma, tri glavne religije,
etiri ustavne promene, pet (a potom i est) konstitutivnih naroda
i isto toliko republika, sedam suseda, osam lanova predsednitva,
devet parlamenata i deset komunistikih partija. Bio je to iznimno
kompleksan politiki, kulturni i privredni ambijent iju je istorij-
sku bazu inilo nita manje kompleksno drutvo.
Drutvena struktura i politika dinamika u stalnom su rever-
zibilnom odnosu. To je najjasnije formulisao Piter Berk, naizgled
jednostavnim uvidom da je struktura promenljiva, a promena
strukturirana. Takoe, znaajna pitanja mogu se pokrenuti (i u
istoriografiji su ve pokrenuta) na temelju koncepcije o moderni-
zaciji bez moderne, koju je, imajui u vidu socijalistika drutva,
razvijao Ralf Dahrendorf. Istraivanja diskretne prirode odnosa
izmeu strukturnih karakteristika drutva (koje se menjaju i vre
uticaj na politiko-ekonomski sistem), sa jedne, i ekonomsko-
politikog sistema (koji strukturira promenu, ili makar nasto-
ji da to ini), sa druge strane, dala bi nesumnjivo vana saznanja,
na primer, o tome na koji nain odreena obeleja drutva uti-
u na karakter politikog reima, nezavisno ili ak uprkos volji
328
njegovih tvoraca i nosilaca. Da li je politiki sistem u svakoj ta-

ki razvoja u veoj meri reflektovao drutvene okolnosti ili se, pak,
radilo o raskoraku izmeu drutvene realnosti i arhitekture siste-
ma? Kakva objektivna ogranienja (ili pak prednosti) je postoje-
a drutvena struktura predstavljala za promene koje su vrene
odozgo? Ovaj rad ne moe imati pretenziju da na takva pitanja
odgovori za itav jugoslovenski prostor. Njegov je cilj daleko skro-
mniji: da u stoletnoj perspektivi, osloncem na dosadanja istrai-
vanja, ukae na one aspekte drutvenog razvoja koji bi za odgovor
na tako velika istraivaka pitanja mogli biti od znaaja.
Drutvo prve jugoslovenske drave (19181941) kao celina je
specifino, ali svaki od njegovih sastavnih delova ima svoje pan-
dane u balkanskim i srednjoevropskim okvirima. Na datom stup-
nju razvoja pojedinih regija koje su se nale u jedinstvenoj dra-
vi, jugoslovensko drutvo je u svakom svom segmentu bilo izraz
odreenog stadijuma razvoja kapitalizma na njegovoj periferiji:
celina je bila unikatna u evropskim okvirima, delovi ne. Pri-
marni istorijski okvir drutva prve Jugoslavije je, dakle, kapitali-
zam evropske periferije. Na drugom mestu po znaaju je vienaci-
onalni karakter drave. Nacionalna homogenizacija svake od etni-
ja jugoslovenske zajednice apstrahovala je unutaretnike regional-
ne razlike, koje su ponekad bile vee nego razlike izmeu regija iz
politiko-geografskog areala razliitih etnija.
Tokom Drugog svetskog rata (19411945), odvijao se jedinstve-
ni proces narodnooslobodilake borbe i socijalistike revolucije u
Jugoslaviji. Komunistika partija Jugoslavije, kao organizator borbe
protiv okupatora, bila je na stanovitu da je jedinstvo oslobodilake
i revolucionarne borbe uspostavljeno injenicom svrstavanja bur-
oazije jugoslovenskih naroda na stranu okupatora i njenog predo-
minantnog stupanje u kolaboraciju. Ovakvo objanjenje pojavljuje
se tek od 1944/1945, a do tada je revolucionarna komponenta borbe
bila stvar koja se deavala via facti, ali bez zvaninih politiko-ide-
olokih uobliavanja u vrhovima pokreta. Socijalistika revolucija,
329
kao totalna revolucija, ticala se drutva u svim njegovim segmenti-

ma, seui negde manje negde vie duboko. Ipak, ratna dinamika je
uslovljavala bitne promene u drutvu nezavisno od vojnih operaci-
ja: opti pad standarda ivota, masovne migracije, nestanak itavog
niza delatnosti, promena socijalne strukture, naroito teke posle-
dice za poljoprivredu, kao delatnost kojom se bavila veina aktiv-
nog stanovnitva. U celini posmatrano, rat je doneo bitnu prome-
nu primarnog istorijskog konteksta: od periferijskog kapitlizma, do
jednog od sredita izgradnje novog, socijalistikog poretka. I nacio-
nalno pitanje dobilo je novo reenje.
Kada je re o drugoj Jugoslaviji (19451991), istorijski okvir,
revolucionarno promenjen u odnosu na prethodnu epohu, i sam
se transformisao: od dravnog socijalizma izgraivanog nepo-
sredno posle Drugog svetskog rata, na ruevinama (i figurativ-
no i doslovno) prethodne drutveno-politike i ekonomske struk-
ture, uglavnom prema sovjetskim formulama, ubrzo se prelo
na izgradnju samoupravnih socijalistikih odnosa, koji su tako-
e trpeli unutranje transformacije tokom trajanja socijalisti-
ke Jugoslavije. Kroz sve faze izgradnje socijalizma, iji je glavni
zadatak bio modernizacija jugoslovenskog drutva, ono se zaista
dramatino menjalo. Ono je trebalo da sve vie lii na moderna
(zapadna) drutva u pogledu tehniko-tehnolokih dostignua i
standarda ivota, ali uz razvijanje humanijih i, kako se isticalo,
u svemu pravednijih drutvenih odnosa, unutar okvira do tada
nepoznatog u svetskoj istoriji samoupavnog socijalizma.
Ipak, ma koliko bila revolucionarna revolucija ne moe izgra-
diti svoj glavni cilj novog oveka, brzinom kojom se smenjuje
politiki reim. Samim tim i novo drutvo izgraivano je brzinom
kojoj su bitna ogranienja postavljale njegove unutranje prepre-
ke, koje su drutvenu transformaciju inile dovoljno komplikova-
nom ak i bez stranputica na koje se neminovno stupalo, bilo da
su dogmatski preuzimane sovjetske formule, bilo da se tragalo za
sopstvenim.
330
STANOVNITVO JUGOSLAVIJE
Prvo pitanje kome se treba okrenuti kad je re o drutvu Jugo-
slavije jeste pitanje promena u broju stanovnika. Ve sam tabelar-
ni prikaz kretanja broja stanovnika otkriva dinamiku koja na prvi
pogled ukazuje na demografske turbulencije.
Stanovnitvo Broj Broj st.
Broj
lanova na
domainstava
Ukupno Muko ensko po dom. 1 km
1921.
a) 11.984.911 5.879.691 6.105.220 2.347.879 5,10 48,4
b) 12.473.000 6.154.452 6.390.548 2.459.803 5,10 49,0
1931.
a) 13.934.038 6.891.637 7.042.411 2.709.309 5,14 56,3
b) 14.534.000 7.188.371 7.345.629 2.827.626 5,14 56,8
1941. 15.839.364
1945. 16.601.493
1948.
a) 15.772.098 7.582.461 8.189.637 3.609.725 4,37 61,8
b) 15.841.566 7.615.023 8.226.543 3.627.024 4,37 61,9
1953.
a) 16.936.573 8.204.595 8.731.978 3.954.287 4,29 66,3
b) 16.991.449 8.231.936 8.759.513 3.963.234 4,29 66,4
1961. 18.549.291 9.043.424 9.505.867 4.648.536 3,99 72,5
1971. 20.522.972 10.077.282 10.445.690 5.375.384 3,82 80,2
1981. 22.424.711 11.083.778 11.340.933 6.195.826 3,62 87,7
1991. 24.040.721 11.878.047 12.162.648 91,8
Podaci pod a) i b) razlikuju se zavisno od obuhvaenog teritorijalnog obima: pod

a) su podaci sa aktuelne teritorije Jugoslavije u trenutku popisa, a pod b) se nalaze
podaci o stanovnitvu koji se odnose na povrinu koju je posle utvrivanja svih ganica
obuhvatala FNR/SFR Jugoslavija.
1P rocenjeni broj stanovnika, koji za 1945. podrazumeva podatak o broju stanovnika
pod pretpostavkom da nije bilo ratnih rtava.
2 Procenjeni broj stanovnika na osnovu trendova rasta
Naroito je uoljiva negativna razlika izmeu projekcije sta-
novnitva za 1945. kad se oekivalo da Jugoslavija ima 16,6 miliona
stanovnika i 1948. kada je na istom (predratnom) prostoru ivelo
331
oko 830.000 ljudi manje od broja stanovnika koji je oekivan za

1945. To je nesumnjivo bilo posledica ratnih stradanja, kome tre-
ba pripisati i injenicu da se od poslednjeg meuratnog do prvog
posleratnog popisa uetvorostruila razlika izmeu (inae, kon-
stantno brojnije) enske, sa jedne, i muke populacije, sa dru-
ge strane. (Podruja Kosova i Makedonije jedina su na popisima
konstantno iskazivala vei broj muke od enske populacije).
Takoe, iako se u tabeli to ne iskazuje, prema procenama o rat-
noj teti, na prostoru Jugoslavije uniteno je oko 300.000 predrat-
nih domainstava, to bi bilo priblino 810 odsto od ukupnog
broja svih domainstava pre poetka rata.
Konstantni rast populacije posle 1945. poklapa se s dominantnim
svetskim trendovima. Naroito se uoava veliki porast broja doma-
instava, to je bilo posledica porasta broja nuklearnih porodica,
jednog od elemenata modernizacije drutva socijalistike Jugosla-
vije. Otuda, razumljivo, i sve manji prosean broj lanova po doma-
instvu. Posebno je, meutim, primetan nagli porast domainsta-
va sa jednim i dva lana. Tako je u tim katrgorijama na popisima
1921. i 1931. bilo znatno manje domainstava nego u kasnijem peri-
odu: sa jednim lanom bilo ih je 1921. godine 119.082, a sa dva la-
na 247.327; na popisu 1931. bilo je 140.277 domainstava sa jed-
nim i 331.511 sa dva lana domainstva. Meutim, 1948. zatiemo
ak 451.184 domainstva sa po jednim lanom i 509.353 sa dva lana.
Ovaj trend se i kasnije nastavio, pa je do 1981. bilo 810.915 domain-
stava sa po jednim lanom i 1.147.798 sa po dva lana domainstva.
Razlozi za ovakav razvoj ove kategorije domainstava bili su razli-
iti: delom je to posledica ratnih rtava, delom sve veeg prelaska
stanovnitva u gradove uz ostanak najstarijih lanova domainstva
u starom kraju, a delom se radilo o sve veim mogunostima da se
samostalno ivi. Kad je re o domainstvima sa veim prosenim
brojem stanovnika kao pravilo se pokazuje i rast broja domainsta-
va od 3 do 6 lanova, ali znatno blai nego u kategorijama jednog i
dva lana domainstva. Indikativno je, na kraju, da je u manje-vie
332
konstantnom opadanju bio broj domainstava u kategoriji 7, 8 i vie

lanova po domainstvu.
Poboljanja socijalnog staranja drave prema stanovnitvu uslo-
vilo je i veliko smanjenje smrtnosti novoroenadi i dece, po emu
se Kraljevina Jugoslavija ubrajala meu najzaostalije evropske
zemlje. Visok natalitet u Kraljevini Jugoslaviji, koji je 1939. iznosio
26 novoroenih na 1000 stanovnika, bio je praen velikom smrt-
nosti odojadi, koja je 1931. iznosila 16,5 odsto od svih novoroenih
te godine, a 193913.2 odsto. Od 1947. do 1966. nastavljen je trend
visokog nataliteta, od 2030 novoroenadi na 1000 stanovnika, da
bi od tada do 1990. oscilirao izmeu 1419 novoroenih na 1000
stanovnika, sa uglavnom konstantnom tendencijom pada. Istovre-
meno, smanjivala se smrtnost novoroene dece. Za period posle
1945. prvi podaci postoje za 1949. godinu, kad je smrtnost odojadi
u odnosu na ukupan broj ivoroene dece iznosila 10,2 odsto. Ovaj
procenat je od 1949. do 1958. oscilirao na jugoslovenskom nivou
izmeu maksimalnih 13,9 odsto i minimalnih 10,1 odsto, da bi posle
1957. bio konstantno ispod 10 odsto: 19588,6 odsto, 19685,9 odsto,
1978. 3,4 odsto, 1988. 2,4 odsto. I u ovom domenu su postojale
znaajne razlike, kad se posmatraju pojedinane republike i pokra-
jine. Situacija je najbolja bila u Sloveniji, gde je smrtnost odojadi
iznosila 19508,3 odsto, 19702,5 odsto, a 19900,8 odsto. Iako su
1950. godine sve republike osim Slovenije u ovom pogledu prelazi-
le stopu od 10 odsto, najgore stanje 1950. godine bilo je u Vojvodini,
gde je u toj godini umrlo 14,5 odsto odojadi. Ovde naroito treba
imati u vidu da je Vojvodina bila prostor intenzivne kolonizacije iz
podruja koja su inae imala visoku stopu smrtnosti u ovoj popula-
ciji, koja se neposredno pripisuje niskoj zdravstvenoj kulturi. U Voj-
vodini je do 1990. postignuto smanjenje na 1,4 odsto smrtnosti dece
u najranijem uzrastu.
Znaajno se poveavao i oekivani ivotni vek stanovnitva. Za
ene je 1931. godine oekivani ivotni vek iznosio 46,1 godinu, a
za mukarce 45,1 godinu. Ve 1948. granice su se pomerile na 53
333
godine za ene, a 48,6 godina za mukarce, pri emu su postoja-

le znaajne regionalne razlike, koje su se zadrale i u prvoj posle-
ratnoj deceniji. Tako je, primera radi, 19521954. najkrai pro-
seni ivotni vek bio na Kosovu, kako za mukarce (48,6) tako
i za ene (45,3), a najvii u Sloveniji 63,0 za mukarce i 68,1 za
ene. Do 1981. oekivani ivotni vek dostigao je na nivou Jugosla-
vije 73,2 godine za ene i 67,7 godina za mukarce. Rast je nastav-
ljen i kasnije, pa je 1990. oekivani ivotni vek ena u Jugoslaviji
bio 74,9, a mukaraca 69,1, uz bitno smanjene regionalne razlike
(raspon je bio sledei: za mukarce, od 67,4 u Vojvodini do 72,8 u
Crnoj Gori i za ene od 74,2, takoe u Vojvodini do 78.2, takoe
u Crnoj Gori). Posebno poboljanje bilo je primetno na Kosovu,
gde se do 1990. ivotni vek i mukaraca (70,5) i ena (74,9) drama-
tino produio u odnosu na period Kraljevine i prve godine soci-
jalistike Jugoslavije.
Konano, smanjivao se i mortalitet stanovnitva: sa 21 umrlim
na 1000 stanovnika 1921. broj je do 1939. opao na 15. Posle 1945. sa
maksimalnih 14,2 umrla na 1000 stanovnika taj broj je dalje opa-
dao, da bi najmanji bio 19668,1, a krajem posmatranog perio-
da, 1990. godine, iznosio je 9, to je manje nego u Nemakoj (9,2),
Francuskoj (9,3) ili Velikoj Britaniji (11,2). Kada je re o uzrocima
smrti, u Kraljevini Jugoslaviji takva statistika nije postojala i za tri
etvrtine umrlih uzrok smrti se nije znao.
SOCIJALNA STRUKTURA: SELJACI, RADNICI,

SLUBENICI, INTELIGENCIJA
Socijalna struktura, prema optem i jednostavnom odree-
nju predstavlja ukupnost drutvenih grupa i njihove meusobne
odnose, koji imanentno poivaju na odnosima proizvodnje. U XX
veku, u prvoj polovini, socijalnu strukturu Jugoslavije primarno
je karakterisala visoka zastupljenost seljatva. Proces industrijali-
zacije bio je nuni katalizator promene socijalne strukture, ali se
u periodu Kraljevine Jugoslavije odvijao dosta sporo. Vei impuls
334
ekonomskoj migraciji seljatva ka gradovima i nepoljoprivrednim

delatnostima postojao je neposredno posle Prvog svetskog rata,
ali je u prve dve-tri godine dolo i do reverzibilnog procesa, tako
da je popis 1921. godine pokazao da je u tadanjoj Kraljevini SHS u
poljoprivredi za ivot zaraivalo ak 83 odsto od ukupno aktivnog
stanovnitva. Ovaj procenat je sasvim neznatno opao u narednoj
deceniji, do popisa 1931. kada je iznosio 79,3 odsto.
Visok procenat poljoprivrednog stanovnitva samo je jedna
strana prie o zaostalosti drutva meuratne Jugoslavije. Dru-
ga njena strana je izrazito nizak ivotni standard seljatva, usled
niskog nivoa poljoprivredne proizvodnje, njenog ekstenzivnog
karaktera i niskih prinosa. Osim toga, seljatvo je grcalo u dugo-
vima koji su predstavljali veliki socijalni i politiki problem, koji
je drava nastojala da regulie uglavnom polovinim merama,
od sredine dvadesetih godina, pa sve do sloma Jugoslavije 1941.
Socijalna i zdravstvena zatita za ogroman deo seljake populaci-
je bila je gotovo nedostupna. Iako je politika i intelektualna eli-
ta sa patosom isticala da je Jugoslavija seljaka drava, ona je to
bila samo u smislu brojki koje su svedoile o visokoj zastupljeno-
sti poljoprivrednog stanovnitva u populaciji. Romantine pred-
stave o seoskoj idili i o seljaku kao temelju dravne zgrade razbi-
jale su se o surovu realnost seoskog ivota, koja je najbolje opisi-
vana reenicom da na svom sitnom posedu seljak ne moe ni da
ivi ni da umre. Srazmerno mali broj seoskih gazda inio je donji
sloj kapitalistike klase meuratne Jugoslavije, koja je na najrazli-
itije naine eksploatisala sve siromanije iroke slojeve seljatva.
Kad je re o udelu aktivnog poljoprivrednog u ukupnom aktiv-
nom stanovnitvu, posle 1945. godine belei se konstantan pad. Pri
tome, ovde najpre treba rei da, to se tie opte aktivnosti stanov-
nitva, njena stopa je u Kraljevini Jugoslaviji bila srazmerno viso-
ka: 51 odsto, na popisu 1921. i 46 odsto, na popisu 1931. U socijali-
stikoj Jugoslaviji stopa aktivnosti stanovnitva je 1948. odnosno
1953. iznosila 49,1 odsto, odnosno 46,3 odsto (dakle za 3,1 odsto,
335
odnosno 0,6 odsto vie nego 1931). Od 1961. pa do 1989. pak, kon-
stantno je bila manja nego u Kraljevini, kreui se od 44,9 odsto
do 43,3 odsto. Opti trend smanjivanja aktivnog stanovnitva bio
je posledica okolnosti koje su predstavljale modernizacijske isko-
rake drutva: due kolovanje, pomeranje navie starosne grani-
ce u pogledu mogunosti da se stekne status aktivnog stanovnika
(sve manje maloletnih aktivnih pojedinaca), dui ivotni vek i sve
vei broj onih koji su doiveli penziju.
U 1948. godini udeo aktivnog poljoprivrednog u ukupnom
aktivnom stanovnitvu je iznosio 72,7 odsto, odnosno za 6,6 odsto
manje nego 1931. Na sledeem popisu, 1953. procenat se smanjio
na 68,3 odsto, a 1961. na 56,3 odsto. Do 1971. udeo aktivnog poljo-
privrednog, u ukupnom aktivnom stanovnitvu je prvi put opao
na ispod 50 odsto i iznosio je 47,3 odsto, da bi se do 1981. smanjio
na 26,6.
Govorei o sudbini seoskog stanovnitva posle 1945. glavna
karakteristika ovog perioda je socijalna homogenizacija seljatva.
Uvoenjem agrarnog maksimuma (najpre 1945. do 30, a potom
1953. do 10 hektara), obaveznog otkupa poljoprivrednih proizvo-
da po dravnim cenama i progresivnog oporezivanja, seljatvo
je homogenizovano i opstanak privatnog poseda posle neuspe-
le kolektivizacije (19451953) nije stvarao uslove za kapitalistiku
eksploataciju.
Materijalni poloaj seoskog stanovnitva nije se neposredno
posle rata bitno popravio u odnosu na meuratni period, osim u
nekim ipak znaajnim aspektima, kao to je neto bolja ishrana,
vea dostupnost zdravstvene zatite i kulturno-obrazovnih sadr-
aja, pomo drave u poljoprivrednim radovima i sl. Dakle, moe
se govoriti i o povanju standarda seoskog stanovnitva. To pove-
anje standarda nastavilo se i kasnije, ali daleko sporije nego u
bilo kom drugom sloju stanovnitva. Osim toga, ve od pedesetih
godina za seljatvo su se zatvarale i perspektive uea u uprav-
ljakim strukturama. Ukratko, seljatvu nije bio zatvoren put ka
336
emancipaciji, ali samo u smislu naputanja seljakog statusa i slo-

bodnog prelaska u radniku klasu, ili neki drugi drutveni sloj
(inteligencija, birokratija).
Osim odreenih promena u pogledu standarda, seljatvo je
zbog opstanka privatne svojine na sredstvima za proizvodnju
ostalo najstatiniji sloj socijalistike Jugoslavije. Prema popisu iz
1981. ak je 82 odsto obradive zemlje bilo u privatnom vlasnitvu,
a od 10 miliona ha oranica, ak 8,6 miliona takoe je bilo u pri-
vatnom vlasnitvu. Tu zemlju je obraivalo 2,6 miliona seljakih
domainstava, prosene veliine oko 3,5 ha.
Socijalistika drava je preko Narodnog fronta, sindikata,
raznih udruenja, pa i same Partije organizovala drutvo na kolek-
tivistikim principima, institucionalizujui na razne naine zajed-
nitvo i solidarnost. Prve posleratne godine su obeleene masov-
nim privrednim, kulturno-prosvetnim i politikim akcijama, iji
je cilj bio da se izgradi pojam o optem dobru, da se na bri nain
postignu odreeni ciljevi (na primer, masovno opismenjavanje
na kursevima), kao i da se nedostatak odreenih tehniko-tehno-
lokih sredstava nadomesti udruenim radom (radne akcije, od
poljoprivrednih radova, do izgradnje privredne infrastrukture). U
tom smislu, neposredno posle rata, radilo se na konkretizovanju
maksime o savezu radnika i seljaka, zbog ega su u prvim posle-
ratnim godinama organizovane posete selima sa ciljem da se seo-
skom stanovnitvu pomogne, kako u poljoprivrednim radovima,
tako, mnogo vie u odreenim poslovima koji su zahtevali stru-
nost (popravke poljoprivrednih alata, kunih predmeta, frizerske
usluge, raunovodstvene usluge u zadrugama, zdravstvene uslu-
ge...) To je bilo deo aktivnosti koju su izvodile sindikalne organi-
zacije, pod nazivom Selo-grad. Deca iz gradova su organizovano
odlazila na viednevne boravke u sela, naroito u radne zadruge,
dok su deca sa sela takoe odlazila na boravak u gradske sredine. I
to je bio jedan od naina da se ubrza postizanje drutvene kohezi-
je i solidarnosti radnih ljudi sela i grada, premda je ovakva vrsta
337
aktivnosti relativno brzo izgubila na znaaju i obim takvog rada

je znatno smanjen od druge polovine pedesetih. Od tada je glav-
na tendencija bilo nastojanje da i seljatvo postane radnika kla-
sa, uprkos neuspeloj kolektivizaciji koja je trebalo do toga ubrza-
no da dovede.
Meutim, politika prema seljatvu je sa istim ciljem krenula
drugim putem. Namera drave je posle 1953. bila da postepenim
uvlaenjem seljatva u socijalistike proizvodne odnose u per-
spektivi dovede do njegovog potpunog prelaska na socijalistiku
poljoprivrednu proizvodnju, bez postavljanja vremenskih okvira
kad e se to dogoditi. Ipak, uprkos restriktivnom agrarnom mak-
simumu od 10 hektara, na selu su se u raznim formama sve do
kraja postojanja socijalizma reprodukovali kapitalistiki proizvod-
ni odnosi niskog intenziteta. Obnovljeni su, na kraju, ak i zakup
zemljita preko zakonskog maksimuma, pa i najamni rad.
Istraivanja sredinom osamdesetih su pokazala da je seljaka
porodica doivela transformaciju koja se ogledala u veem vred-
novanju svaijeg individualnog rada; u promeni tradicionalnog
(predmodernog) odnosa koji je postojao prema zemlji; u pora-
stu nezavisnosti svakog pojedinca od porodice, srodstva i same
lokalne zajednice; u vidljivom (iako ne preovlaujuem) rastaka-
nju partijarhalnih obrazaca u odnosima izmeu polova; u pojavi
planiranja porodice (manje neeljenih trudnoa), kao i redukcije
ka porodicama sa dve generacije; u poveanju broja ena zaposle-
nih van domainstva i imanja; u pravednijoj podeli posla i jaanju
emocionalnih porodinih veza; u optem slabljenju uloge i prisu-
stva tradicionalnih obrazaca ponaanja. Promene nisu bile pravo-
linijske, neke su bile preteno tendencija, ali su to bili glavni pravci.
Raznolikost seljakih porodica svakako dovodi u pitanje mogu-
nost bilo kakvog uproseenog obrasca, ali su pomenute pojave
bile prisutne u svakom tipu seljake porodice: razlike su bile u ste-
penu zastupljenosti, to je zavisilo od niza faktora: regionalnih,
etnikih, kulturnih, verskih i brojnih drugih karakteristika.
338
Dok se seosko stanovnitvo u najveem procentu bavilo poljo-

privredom, gradove su naseljavali stanovnici veoma razliitih
zanimanja: zanatlije, industrijski radnici, inovnici, zaposleni u
javnim slubama, ali takoe, i u manjem broju oni koji su ive-
li od poljoprivrede. U itavoj Jugoslaviji je bilo srazmerno malo
naselja koja bi se mogla smatrati gradovima, a i kriterijumi za to
ta se moe smatrati gradom bili su razliiti od popisa do popi-
sa. Do 1981. bilo je 37 naselja sa vie od 50.000 stanovnika i vein-
skim nepoljoprivrednim stanovnitvom, od ega je 14 imalo vie
od 100.000 stanovnika. Ubedljivo najbre razvijao se glavni grad
Beograd, koji je 1921. imao oko 111.759, odnosno tek neto vie
nego Zagreb (108.674), pri emu se broj stanovnika u Beogradu
do 1931. vie nego udvostruio (238.775). Sa tek 9 gradova sa vie
od 100.000 stanovnika, Jugoslavija se 1961. nalazila na pretposled-
njem mestu u Evropi (ispred Albanije), imajui u vidu ovaj kri-
terijum. Do 1981. Beograd je imao 1,087.915 stanovnika. Od svih
glavnih gradova najbre se razvijao Titograd, ije se stanovni-
tvo od 1921. uvealo do 1981. vie od 11 puta, odnosno sa 8212 na
96.074. Takoe, veliki porast stanovnitva beleilo je i Skoplje koje
je od 1921. do 1981. vie nego udesetostruilo svoju populaciju (sa
40.666 na 408.143 stanovnika).
Poveanje udela gradskog stanovnitva u ukupnoj populaci-
ji bilo je u meuratnoj Jugoslaviji neznatno, to je bilo posledica
nepostojanja dovoljno snanih mogunosti i podsticaja za prese-
ljenje u grad: nedovoljno razvijene gradske (pre svega industrij-
ske) delatnosti, srazmerno nizak nivo kulturno-obrazovnih potre-
ba stanovnitva, uopte izrazito niska mobilnost seoskog stanov-
nitva. Dodatni problem je predstavljala i nerazvijena poljoprivre-
da koja ne bi mogla ni da podmiruje potrebe vee gradske popu-
lacije. Stanje jugoslovenske privrede, naroito industrije, u meu-
ratnom periodu bilo je takvo da ona nije uspevala da apsorbuje
ak ni proleterizovano seljatvo, koje je s vremenom postajalo sve
brojnije, ostajui mahom na selu, predajui se najamnom radu. Ni
339
druga gradska zanimanja nisu bila irom otvorena za stanovnitvo

sa sela. ak 58 odsto svih najamnih radnika u proizvodnim delat-
nostima bilo je angaovano u poljoprivredi i njihov najvei deo
inilo je proleterizovano seljatvo. Sve to je za posledicu imalo da
je u gradovima, prema popisima iz 1921. i 1931. godine, ivelo tek
oko 16,5 odsto18 odsto stanovnitva Jugoslavije.
Posle Drugog svetskog rata industrijalizacija je predstavlja-
la imperativni zadatak koji su pred sebe postavile revolucionar-
ne vlasti. Izgradnja fabrika, preteno iz domena teke industrije,
ali i svih ostalih njenih grana, oznaila je veliki priliv stanovni-
tva iz sela u gradove. Do 1953. udeo poljoprivrednog stanovnitva
u Jugoslaviji opao je za itavih 14 odsto u odnosu na 1938. Ta dea-
grarizacija bila je toliko neprirodna, kako je govorio Kidri, da je
u jednom trenutku poetkom pedesetih deo radne snage iz indu-
strije morao biti vraen u poljoprivredu. Do 1953. broj stanovnika
se u odnosu na 1939. poveao za 7,6 odsto, a broj nepoljoprivred-
nog stanovnitva za 39 odsto, premda nije svo deagrarizovano sta-
novnitvo preseljeno u gradove. Prema popisu iz 1961. procenat
stanovnitva doseljenog u gradove do 1945. iznosio je 15,1 odsto,
a samo u periodu od 1945. do 1952. taj se procenat popeo na 28,6
odsto, pri emu je najvie doseljenika bilo upravo iz seoske sre-
dine (ne, dakle, iz jednog u drugi grad). Meutim, sve do 1955.
migracija sa sela nije uspevala da apsorbuje celokupni prirodni
prirataj seoskog stanovnitva, to se od tada menja.
Odlazak iz poljoprivrede zapoinjao je sezonskim i nepotpu-
nim naputanjem poljoprivrednika ove delatnosti, neretko sa
ciljem ostvarenja zarade u industriji, koja je bila potrebna upra-
vo za podizanje poljoprivrednih objekata na gazdinstvu. Ubrzo bi
zaposlenje u industriji postalo glavno, a poljoprivredna aktivnost
bi se ograniavala na druge ukuane, sve dok i oni ne bi poeli da
prelaze u nepoljoprivredne delatnosti i, na kraju, da se preseljava-
ju u grad. Ukupno je do 1953. broj poljoprivrednog stanovnitva
opao za oko 300.000, ali ako se ima u vidu prirataj, stvarni odliv
340
iz poljoprivrede iznosio je izmeu 1,13 i 1,5 miliona ljudi. Do 1960.

sela je napustilo 2,16 miliona ljudi, a krajem ove decenije struk-
tura seoskih domainstava izgledala je ovako: 25 odsto starakih
dokainstava, 40 odsto onih koji koluju sve mlae lanove, 35
odsto domainstva koja e zadrati naslednika. Sa stanovita inte-
resa socijalistike drave za smanjenom reprodukcijom seljakih
domainstava ovo nije izgledalo kao loa perspektiva. Meutim,
tendencija na individualnim posedima bila je njihovo usitnja-
vanje. To je oito bila posledica toga to lanovi domainstva koji
bi preli u grad nisu sasvim odustajali od svojih naslednih prava u
odnosu na nasledni deo, ili bar neki njegov segment.
Meutim, deagrarizacija, kako to je pomenuto, nije znaila i
podjednako izraenu promenu u odnosu gradskog i seoskog sta-
novnitva. U tom pogledu, promene su bile znatno manje izrae-
ne. Re je o tome da je veliki deo industrijskih radnika nastavio
da ivi na selu, ime se znatno poveao broj takozvanih poluta-
na, seljaka-radnika, odnosno ljudi koji su iveli na selu i bavili se i
poljoprivredom, ali su radili i u industriji, kakvih je ve bilo u Kra-
ljevini Jugoslaviji. Od 10,6 miliona individualnih seljaka 1949. bilo
je ve oko 670.000 seljaka-radnika (6,3 odsto). Do poetka sedam-
desetih broj meovitih domainstava narastao je na 44 odsto. Pre-
ma podacima iz 1960. ak 48 odsto prihoda seoskog stanovni-
tva dolazilo je iz nepoljoprivrednih delatnosti. Takoe, treina
obradive povrine nalazila se u posedu ovih meovitih radni-
ko-seljakih domainstava. U celini posmatrano, meutim, veliko
pomeranje stanovnitva sa sela ka gradovima bila je realnost, koja
je relativizovala i romantine predstave o seljakoj dubokoj, emo-
tivnoj vezanosti za zemlju: perspektiva naputanja poljoprivrede
velikom broju seljaka inila se vie nego primamljivom.
Odreeni faktori, pak, uticali su i na smanjenje direktnog tran-
sfera stanovnitva sa sela u grad. Jedan od tih faktora bila je urba-
nizacija samih seoskih naselja: izgradnja puteva, druge infrastruk-
ture, kola, ambulanti, manjih fabrikih pogona. Sa druge strane,
341
uprkos znaajnim iskoracima u tom pravcu, razvoj gradskih sre-

dina nije bio toliko dinamian da bi mogao da prihvati i upo-
sli vei broj stanovnika sa sela. No, uprkos svim problemima, do
1961. godine sa predratnih 16,5 odsto18 odsto, procenat gradskog
stanovnitva poveao se za vie nego dvostruko, na 28.3 odsto.
I u ovom procesu uoavale su se odreene i ne male regionalne
razlike. Tako je, primera radi, 1961. u Sloveniji bilo 68 odsto nepo-
ljoprivrednog stanovnitva, ali samo 27 odsto gradskog, to je bilo
manje od jugoslovenskog proseka. Urbanizacija prigradskih i seo-
skih naselja, dobra putna mrea i povezanost prigradskih i seo-
skih naselja sa gradskim centrima inila je da trajno preseljenje u
grad ne bude od presudne vanosti u svakodnevnom ivotu ljudi.
Sa druge strane, u Vojvodini je bilo tek 48 odsto neagrarnog sta-
novnitva, ali je 39 odsto stanovnika ivelo u gradovima. Specifi-
an sluaj predstavljala je i Makedonija, u kojoj je dolo do naglog
porasta gradskog stanovnitva do 35 odsto, prema popisu iz 1961.
ali je najvea koncentracija bila u glavnom gradu, dok su se osta-
la gradska naselja znatno slabije razvijala. Istovremeno, Makedo-
nija je imala samo 48 odsto nepoljoprivrednog stanovnitva. Tre-
ba pomenuti i primer Kosova gde ni deagrarizacija ni urbanizacija
nisu uhvatile dublji koren. Jo jednu specifinost jugoslovenskih
gradova predstavlja i injenica da je 10 odsto stanovnika gradova
sa brojem stanovnika izmeu 10.000 i 20.000 bilo poljoprivred-
no stanovnitvo, uz izuzetak Slovenije i Crne Gore. U Makedoni-
ji i na Kosovu 20 odsto stanovnika gradova sa 20.00050.000 sta-
novnika bilo je poljoprivrednog karaktera.
Do 1981. godine udeo gradskog stanovnitva porastao je na 46,1
odsto stanovnitva Jugoslavije. Neto vie od 50 odsto gradskog
stanovnitva imale su Makedonija (53,9 odsto), Crna Gora (50,7
odsto) i Hrvatska (50,1 odsto), kao i Vojvodina 54,1 odsto), koja
je ujedno bila najurbanizovanija oblast do 1981. Najmanje grad-
skog stanovnitva bilo je u Bosni i Hercegovini (34,2 odsto) i na
Kosovu (32,5 odsto). Srbija sa 47,6 odsto (centralna Srbija 47,8
342
odsto), kao i Slovenija sa 48,9 odsto kretale su se oko jugosloven-

skog proseka. Treba imati u vidu da je poveanje gradskog stanov-
nitva bilo uslovljeno i promenom statusa nekih naselja koja su
stekla status gradskog naselja: takvih je 1953. bilo 0,9 odsto, a 1981
2.8 odsto. Ipak, urbanizacija sela nije bila u dovoljnoj meri posti-
gnuta: istraivanja kvaliteta stanovanja pokazivala su da su krajem
socijalistike epohe vee razlike postojale izmeu sela i grada unu-
tar svake od republika, nego izmeu gradskih naselja u razliitim
republikama, to ukazuje na to da su se gradska naselja meusob-
no bre sustizala. Takoe, seoska domainstva su bila pojedina-
no vie urbanizovana, nego to je taj proces zahvatio seoska nase-
lja kao celine: sela su ostala podurbanizovana, uprkos vidljivom
procesu njihove urbanizacije.
Kad je re o radnikoj klasi, koja je u najveem broju naselja-
vala gradove, u Kraljevini Jugoslaviji ona nije bila mnogobrojna
i brojala je, pre kraja meuratne epohe, oko 700.000 pripadni-
ka (oko 4.4 odsto stanovnitva). ivot radnike klase bio je obele-
en oskudicom i veoma niskim ivotnim standardom, koji je bio
na samom evropskom dnu. Prema kasnijim proraunima, jedan
zaposlen radnik mogao je uspeno podmirivati individualne tro-
kove ivota, budui da je u periodu od 1930. do 1940. njegova zara-
da pokrivala od 1,28 do 1,70 prosenih procenjenih mesenih tro-
kova. Meutim, radnika porodica (sa zaposlenim muem, neza-
poslenom enom i dvoje dece) nije od zarade mogla podmirivati
trokove ivota, odnosno indeks podmirenosti potreba radnike
porodice kretao se u periodu od 1930. do 1940. od 0,5 do 0,66 (gde
je 1 puna podmirenost minimalnih potreba). Higijenske, zdrav-
stvene, socijalne, stambene, kulturne i opte drutvene prilike u
kojima je ivela radnika klasa u meuratnom periodu oscilirale
su izmeu manje ili vie nepovoljnih karakteristika. I socijalno i
politiki re je o u mnogome obespravljenoj klasi, o emu svedo-
e surovi obrauni sa organizatorima i uesnicima brojnih traj-
kova radnitva.
343
Broj radnika 1945. godine, neposredno posle rata, iznosio je oko

307.000, to nije bila ni polovina broja radnika uoi kraja meu-
ratnog perioda. Do 1950. bilo je, meutim, ve oko 1,2 miliona
radnika, do 1960. bilo ih je 1,9 miliona, 19702,4 miliona, 1980
3,3 miliona, a 19905 miliona. Odmah posle osloboenja 1945.
godine uinjeni su znaajni napori da se pobolja ukupni socijal-
ni status radnike klase. Kao vaan politiko-ekonomski i ideolo-
ki cilj postavljeno je da radnik zaposlen u industriji mora poeti
da ivi bolje od seljaka, to dosta govori o poloaju radnika pre i
neposredno posle rata. Za radnike su organizovani razni kursevi,
obezbeivano je snabdevanje ivotnim namirnicama po relativ-
no niskim cenama, uvedeni su novi oblici socijalne zatite. Meu-
tim, razvoj industrije tekao je mnogo bre nego to je bilo mogue
obezbediti kvalifikovane radnike, tako da je kvalifikaciona struk-
tura radnike klase prema podacima iz 1952. bila veoma nepovolj-
na: visokokvalifikovanih je bilo samo 1,5 odsto radnika, kvalifiko-
vanih 35,5 odsto, polukvalifikovanih 25,5 odsto i nekvalifikovanih
39,5 odsto. Sa sela je poticao najmanji broj visokokvalifikovanih
radnika samo njih 17 odsto. Takva struktura radnitva podra-
zumevala je da je tek 30 odsto radnika dovoljno kvalifikovano za
obavljanje posla. Do 1961. procenat visokokvalifikovanih radnika
se povaao na 7 odsto, ali je i dalje bilo 40 odsto nekvalifikovanih,
a 1971. odnos je bio 10 odsto visokokvalifikovanih prema 32 odsto
nekvalifikovanih.
Dravno-socijalistika svojinska struktura neposredno posle
rata ipak je nepovoljno delovala na dokidanje najamnike i sitno-
sopstvenike svesti novih radnika, esto polutana, koji su radi-
li u industriji, ali iveli na selu, gde su takoe uestvovali u poljo-
privrednim radovima domainstva. Tek je s razvojem samouprav-
nog socijalizma stvorena makar teorijska pretpostavka prevazila-
enja onih oblika klasnog otpora radnitva koje je raao etatizam.
Samoupravni socijalizam trebalo je da potisne najamno i razvi-
je slobodno bie radnike klase. Umesto borbe protiv najamni-
344
ke prirode, koju su podravali direktivni plan i dravnosvojinski

odnosi u kojima se ona reprodukovala, organizacija rada na bazi
drutvene svojine i samoupravljanja trebalo je da dodatno podi-
gne samosvest radnitva.
Prema kriterijumima koji su vaili posle 1945. krajem meurat-
ne epohe u Jugoslaviji je bilo oko 492.000 predstavnika industrij-
ske i gradske buroazije (industrijalaca, rentijera, krupnih trgo-
vaca), da bi taj broj do 1948. bio sveden na neto manje od 12.000
lica, koji su iveli od renti, prodaje vrednijih predmeta. Posle
opsenih mera nacionalizacije, do prve polovine pedesetih ovaj
sloj stanovnitva potpuno je iezao. to se tie pripadnika seo-
ske buroazije, posednika zemlje od 20 hektara i vie, njih je kra-
jem meuratnog perioda bilo oko 310.000, a 1948. posle prome-
na u ratu, eksproprijacije saradnika okupatora, agrarne reforme i
deobe veih imanja ostalo je 124.905 pripadnika ovog sloja. to se
tie zanatlija, sitnih trgovaca, ugostitelja, u prvim godinama posle
rata u tim slojevima pad je bio manji: sa 587.994 u 1947. godini na
469.525 u 1952. Oni su transformisani u sitne robne proizvoae i
pruaoce usluga vlastitim radom, pri emu su poreski, ali i poli-
tiki pritisci na taj sloj bili dosta jaki, pa je veliki broj privatnika
naputao privatnu praksu i zaposlenje traio u dravnom sekto-
ru. Koliko je bila snana revolucionarna promena, svedoi i poda-
tak da je ve 1950. privatni sektor uestvovao u stvaranju nacio-
nalng dohotka sa samo 0,3 odsto. Konfiskacijom (kao prateom
merom kazne za kolaboraciju) i nacionalizacijom (kao struktur-
nim mehanizmom prvobitne socijalistike akumulacije) meu-
ratna buroazija je bila u potpunosti liena vlasnitva nad sred-
stvima za proizvodnju, a uvoenjem agrarnog maksimuma od 10
ha 1953. nestalo je uslova za reprodukciju seoskih kapitalista.
Kad je re o zaposlenim licima uopte, od 1921. kad je bilo evi-
dentirano 528.914 zaposlenih (4,4 odsto od ukupnog stanovni-
tva), taj broj se do 1940. poveao na 1,032.344 (oko 7 odsto sta-
novnitva). Posle Drugog svetskog rata, glavni poslodavac bila je
345
drava, koja je upoljavala sve vie ljudi, tako da je od 1945. do

1949. broj svih zaposlenih porastao sa 450.000 na 2,000.000. Taj
broj se veoma brzo poveavao, pa je 1960. bilo 3 miliona zaposle-
nih, 19703,9 miliona, 19805,8 miliona, a 19906,5 miliona. Isto-
vremeno, razlike u naknadama za rad bile su srazmerno male i
kretale su se u odnosu od 1:3,5. Meutim, umesto da se s vreme-
nom smanjuju, razlike su se poveavale. Raspon izmeu najniih
i najviih primanja bio je 1980. godine 1:4,5, ali je to bio samo pro-
sek. U pojedinim organizacijama beleeni su rasponi i 1:30. Kada
se pogledaju kumulativni odnosi, 1973. godine 50 odsto domain-
stava je uestvovalo u ukupnoj masi prihoda priblino sa 30 odsto,
a 1983. stanje se donekle pomerilo ka ravnomernijoj raspodeli pa
je to uee iznosilo 35 odsto. Za pojmove kapitalistikog dru-
tva to je prilino egalitarna raspodela, ali se za jedno socijalistiko
drutvo oekivalo da stupa drugaijom stazom.
Kad je re o zastupljenosti inteligencije u drutvu, ako se poe
od jednostavnog kriterijuma nivoa strune spreme i ako u inte-
ligenciju uraunamo stanovnitvo sa zavrenom visokom i viom
kolom, onda se dobija sledea dinamika: u Jugoslaviji je 1939. bilo
oko 0,30,4 odsto stanovnika sa visokom ili viom kolom, 1953.
bilo ih je ve 0,6 odsto, a 19815,6 odsto. Inteligencija je i u prvoj
i u drugoj Jugoslaviji, na razliite naine, bila dravni projekat, u
meri u kojoj je njena drutvena uloga bila omoguena manje ili
vie izdanom dravnom podrkom. Pri tome, pod inteligencijom
ovde podrazumevam veoma irok krug intelekualnih stvaralaca,
kulturnih i prosvetnih delatnika, kao i obrazovanih ljudi u for-
malnom smislu. Ovde naroito treba istai da je ve u meuratnoj
Jugoslaviji, nasuprot rairenim uvrenjima o tome da je inteligen-
cija poticala iz naroda, odnosno sa sela, inteligencija bila prete-
no buroaskog porekla, kako su pokazala prosopografska istra-
ivanja meuratne inteligencije. Takoe je vano i to da u Kra-
ljevini Jugoslaviji trite rada nije uspevalo da apsorbuje ni sraz-
merno mali broj visokoobrazovanih strunjaka, pa ak ni one sa
346
srednjim obrazovanjem. Otuda se govorilo o prenatrpanosti uni-

verziteta i nezaposlenosti intelektualne omladine. Svojevrsni
preokret dogodio se posle Drugog svetskog rata u oba pravca: u
znatnoj meri je poveana prohodnost seljakoj i radnikoj omla-
dini ka viim obrazovnim nivoima, a nedostatak strunjaka bio
hronina boljka jugoslovenske privrede. U socijalistikoj Jugosla-
viji, naroito u prvim posleratnim godinama, posveivana je vea
panja takozvanoj tehnikoj inteligenciji (razni privredni stru-
njaci), koja je pre rata inila 12 odsto ovog sloja, a ve 1952. ak
42,7 odsto.
Inteligencija je bila i stub reima, kako u Kraljevini, tako i u
socijalistikoj Jugoslaviji. Istovremeno, u oba konteksta ona je, u
meri znatno veoj nego to joj je to dozvoljavala velika zavisnost
od dravne potpore, igrala i kritiku ulogu, koju su reimi morali
da toleriu, uz mestimine represivne postupke.
U Kraljevini Jugoslaviji birokratsko-upravljaki sloj bio je u
sutini podgrupa unutar buroaske klase. Obuhvatao je, u veli-
koj meri otueni sloj stanovnitva, blisko povezan sa privilegova-
nom klasom na vlasti, i zajedno sa njom bio sinonim za korupci-
ju i represiju.
U socijalistikoj Jugoslaviji birokratsko-upravljaki sloj regru-
tovao se iz radnitva i seljatva, revolucionarnih kadrova i, upr-
kos tendencijama otuenja, postojala je visoka prohodnost ka
upravljakim pozicijama za radne slojeve stanovnitva. Naro-
ito u prvim posleratnim godinama upravljake pozicije bile su
revolucionarni poziv, a ne profesija, ali se s vremenom suprot-
nost ove stukture i celine drutva zaotravala. U prvim godina-
ma, nema razlike u platama, ali ima u nasleenim predstavama
o statusu birokrate. Birokratizam je prepoznavan kao jedan od
kljunih protivnika istinskog razvoja socijalistikih odnosa, ali tu
aporiju birokratizacije i borbe protiv ove pojave socijalistiko
drutvo nije uspelo da rei, kako drugde, tako ni u Jugoslaviji. U
fazi revolucionarnog etatizma klasne razlike uspostavljale su se na
347
liniji postojanja komandnih poloaja i privilegija (nova klasa).

U ovom periodu oko 10 odsto svih zaposlenih u dravnom sekto-
ru inili su birokratsko-upravljaki sloj: svako pismen odlazio je u
inovnike i 1947. oni su inili 54,4 odsto svih nemanuelnih radni-
ka u socijalistikom sektoru.
Privilegije upravljakih funkcija su nastavile da deluju i u samo-
upravnom socijalizmu, koji je bio zamiljen kao sistem za njiho-
vo prevazilaenje, pri emu su u samoupravljanju znatno vanije
bile faktike razlike u materijalnom poloaju, nego sama pozici-
ja moi, kako je to bilo u periodu etatizma. Svojevrsna povlae-
nost poela je da vai i za nemanualne delatnosti u smislu da su
postajale bolje plaene od rada u proizvodnji. Ukratko, radnika
klasa nije u potpunosti raspolagala vikom rada, iji je znatan deo
budetski rasporeivala drava. Budetsko finansiranje neproi-
zvodnih delatnosti znailo je otuenje radnike klase od jednog
dela vika rada i tendencija samoupravnog socijalizma bila je da
putem samoupravnih interesnih zajednica radnika klasa u njima
preuzme punu kontrolu nad itavom proirenom reprodukcijom.
Potpuna kontrola radnike klase nad proirenom reprodukcijom
zapravo bi oznaila kraj mogunosti birokratskog odreivanja
visokih zarada u neproizvodnim delatnostima i formiranje kla-
snih razlika na toj osnovi. One bi trebalo da se obavljaju kao rezul-
tat priznatih drutvenih potreba za koje samoupravne zajednice
izdvajaju odreeni deo vika rada samostalnim odluivanjem,
ime se ostvaruje koncept udruenog rada i harmonizuje plura-
lizam samoupravnih interesa. Na izvestan nain, to bi znailo da
zaposleni u neproizvodnim aktivnostima postaju, uslovno govo-
rei najamnici radnike klase, samim tim i oni postaju radni-
ka klasa, koja tako obuhvata itavo drutvo i time i sama nestaje
kao klasa (besklasno drutvo). Razume se, do raspada socijalizma
i Jugoslavije to nije ostvareno. Naprotiv, klasne razlike su sve vie
jaale, to je bila neminovna cena razvoja trinog socijalizma.
348
Studije socijalne stratifikacije drutva socijalistike Jugoslavi-

je pokazuju da nisu svi pojedinci koji su se nalazili na pozicijama
vlasti bili bogati, kao i to da nisu svi bogati bili pripadnici partijske
i politike elite. Ipak, postojale su sistemske mogunosti za poje-
dince na vodeim poloajima u drutveno-politikim zajednica-
ma da koriste privilegije i da se bogate. Ukratko, sva relevantna
istraivanja pokazuju da su socijalne razlike bile vee nego to je
to bilo u skladu sa ideolokim postulatima vladajue marksisti-
ke paradigme, ali i znatno manje nego to su bile u kapitalistikim
zemljama i, u sutini, difuzno rasporeene: politike komandne
funkcije nisu uvek i nuno podrazumevale materijalno bogaenje,
niti bile uslov za to. Meutim, nedvosmisleno su olakavale boga-
enje i to najmanje zbog razlika u linim dohotcima. Veoma vaan
nain bogaenja bili su zapravo posredni kanali kao to su lukra-
tivna slubena putovanja, razni neformalni kanali za obezbeiva-
nje jeftinog zemljita i materijala za izgradnju kua, razne privile-
gije rukovdeih funkcionera odreene internim pravilnicima i sl.
Tako je, inae visok lini dohodak bio rastereen od raznih obave-
za koje su neprivilegovani pojedinci morali da snose. Tome treba
dodati i injenicu da su u porodicama funkcionera najee bila
zaposlena oba suprunika, od kojih, po pravilu, nijedan nije imao
nizak lini dohodak.
Nadalje, istraivanja s kraja posmatranog perioda su precizirala
da su mogunosti lanova Partije u drutvenoj pokretljivosti bile
upola vee od mogunosti nelanova. Istovremeno, injenica da
su roditelji pripadnici Partije nije bila od izrazito velikog znaaja
u drutvenoj pokretljivosti njihove dece. Sutinski kanal vertikal-
ne pokretljivosti ipak je bila opta transformacija koja se u Jugo-
slaviji deavala posle Drugog svetskog rata.
349
NAJVEI MODERNIZACIJSKI ISKORACI: ZDRAVSTVENA

ZATITA, OBRAZOVANJE I EMANCIPACIJA ENA
Drutveni procesi u meuratnom periodu odvijali su se u okvi-
rima, u veoj ili manjoj meri, liberalne paradigme drave koja nije
imala ni mogunosti niti volje da bitno intervenie u drutvenim
odnosima. Dravna intervenija bila je vie izuzetak nego pravilo,
a i kad se javljala bila je u tesnoj vezi sa sasvim konkretnim poli-
tikim krugovima, katkad linim i grupnim poslovnim interesi-
ma. Vlada je tu i tamo gasila poare kad je stanje u nekoj oblasti
postajalo nepodnoljivo i uz izuzetak veoma nedosledne agrarne
reforme, veih intervencija u socijalnoj sferi nije bilo.
Promena drutvene strukture posle 1945. kojoj je posveen naj-
vei deo ovog rada, bila je rezultat modernizacijskih procesa, pre
svega industrijalizacije zemlje, koja spada u ekonomsku istoriju,
ali je temeljni generator drutvene promene. Ovde naroito treba
naglasiti jo tri vana modernizacijska iskoraka koja su dovela do
znaajnih promena opteg drutvenog obrasca, a to su zdravstve-
na zatita, obrazovanje i emancipacija ena. Za razliku od meu-
ratnog perioda, u svakom od ovih proces vidljiva je snana ulo-
ga jugoslovenskih komunista kao partije vlasti, za koje je uspeh
na ovim poljima znaio ostvarenje programskih ciljeva Partije u
borbi za novog oveka. Nema znaajnijeg iskoraka u navede-
nim oblastima, a da nije bio diskutovan na partijskim forumima i
objavljen u partijskim dokumentima.
Kad je re o zdravstvenoj zatiti stanovnitva, Kraljevina Jugo-
slavija je u tom pogledu bila na samom dnu evropskih standar-
da. Prema podacima iz 1930. u Jugoslaviji je bilo 12.203 pripadnika
medicinskog osoblja, od ega su njih 4545 inili lekari i njih 208,
stomatolozi. Takoe, postojale su 172 bolnice sa 22.895 postelja.
Do 1939. godine, u Jugoslaviji su registrovana 18.193 lana medi-
cinskog osoblja, od ega 5131 lekar i 380 stomatologa, to je zna-
ilo da je na jednog lekara dolazilo 3060 stanovnika, a na jed-
nog stomatologa 41.324 stanovnika. Od tog broja lekara, njih 927
350
radilo je u 169 bolnica u kojima su bile 23.534 postelje, tek 429

vie neko dvadesetak godina ranije. Najvie bolnica po stanovni-
ku bilo je u Dravskoj banovini (podruje dananje Slovenije), gde
je na bolnikom leenju 1939. godine bilo ak 21,2 odsto svih bol-
nikih zbrinjavanja u zemlji te godine. Kada se ima u vidu da su
medicinski strunjaci uglavnom bili koncentrisani po gradovima,
ostaje injenica da je ogroman deo seoskog stanovnitva i nekih
manjih sredina bio bez adekvatne zdravstvene zatite. Od 1930. do
1939. znaajnije se poveao jedino broj odeljenja domova zdrav-
lja, sa 260, na 552. Za Kraljevinu Jugoslaviju ne posedujemo pouz-
dane podatke, ali je dosta upeatljiv podatak da je 1939. u najma-
nje 12 odsto125 smrtnih sluajeva uzrok smrti bila tuberkuloza
bolest koja prati uglavnom izrazito siromatvo.
U socijalistikoj Jugoslaviji stanje u ovoj oblasti radikalno se
popravljalo. Do 1950. bilo je samo 5138 lekara i 196 stomatologa,
ali ve 1952. taj broj je iznosio 6548 lekara (poto su tada diplomi-
rale prve generacije posleratnih studenata medicine), dok se broj
stomatologa smanjio na 184. Do 1987. jugoslovensko stanovnitvo
leilo 43.869 lekara i 9232 stomatologa, to je znailo da je na jed-
nog lekara dolazilo 533, a na jednog stomatologa 2535 stanovnika.
Broj bolnikih postelja poveao se ve 1950. vie nego dvostru-
ko u odnosu na 1939. i tada je bilo 53.760 bolnikih postelja. Do
1960. i taj broj se udvostruio pa je bilo 102.329 postelja, da bi se
do 1988. taj broj poveao na 142.957. I dalje su najrazvijenije zdrav-
stvene slube, razumljivo, ostale vezane za gradske centre, ali se
razvijaju i banjska leilita, a osnovna zdravstvena zatita stie i
u seoske sredine. Osim bolnica, do 1989. otvorene su 8384 zdrav-
stvene ustanove opte i specijalistike, kao i 4425 zubnih ordina-
cija. Osim toga, s razvojem putne mree, poboljanjem komuni-
kacija i sa drugaijom socijalnom politikom, zdravstvena zatita
125 Procenat se odnosi samo na svih umrlih, jer se za uzrok smrti ne zna. Naime,
od 233.196 umrlih lica, uzrok smrti je poznat samo za 53.228, a od tog broja za
27.605 je poznato da je umrlo od tuberkuloze.
351
postala je dostupna znatno veem broju ljudi. Osim lekara, pove-

avao se i broj drugog zdravstvenog osoblja. Prema podacima iz
1962. bilo je ukupno 112.946 zdravstvenih radnika, 1975193.374, a
1987303.105.
U itavom periodu postojanja jugoslovenske drave, osim ogro-
mnih uspeha u irenju zdravstvene zatite u vreme socijalizma,
to je imalo snanog odraza i na spominjani produetak prose-
nog ivotnog veka, u ovoj oblasti su opstale znaajne razlike meu
republikama i pokrajinama. Kao najoigledniji primer mogu se
uzeti smrtnost od parazitskih i infektivnih bolesti, na ta nesum-
njivo utie i geografsko podruje, ali u mnogome i zdravstvena
kultura stanovnitva, koja je dobar odraz opteg kvaliteta ivota.
Tako je 1990. stopa smrtnosti od ovih oboljenja na 100.000 sta-
novnika, po republikama i pokrajinama, bila sledea: Crna Gora
9,3; Slovenija 11,5; Bosna i Hercegovina 16,5; Srbija 18,2;
Hrvatska 22,2 i Makedonija 32,1. Ako se posmatra samo Srbija,
i razlike unutar nje su bile veoma izraene: na 100.000 stanovni-
ka umiralo je u centralnoj Srbiji 11,7 bolesnika, u Vojvodini 13, a
na Kosovu ak 43.
Sledei vaan iskorak bio je uinjen u domenu obrazovanja sta-
novnitva. U Kraljevini Jugoslaviji, uprkos odreenim naporima
da se obrazovni nivo stanovnitva podigne, nisu uinjeni znaaj-
niji iskoraci na tom polju. Nepismenog stanovnitva starijeg od 10
godina bilo je 1921. ak 4,402.059, odnosno 50,5 odsto populaci-
je), a do popisa 1931. taj broj se poveao na 4.408.471 (44,6 odsto
populacije iznad 10 godina starosti).
Ve na popisu 1948. taj broj je bio znatno manji 3,162.941 (25,4
odsto stanovnitva). To smanjenje je bilo rezultat masovnih opi-
smenjavanja u toku rata i neposredno po njegovom zavretku, ali
verovatno ne odslikava realno stanje, naroito ne ako se u obzir
uzme funkcionalna pismenost. Ipak, nemali napori su injeni u
pravcu obrazovanja stanovnitva, tako da je broj nepismenih u
352
populaciji starijoj od 10 godina konstantno opadao, uz porast bro-

ja ukupnog stanovnitva, pa je iznosio 19613,066.165 (21 odsto),
19712,549.571 (15.1 odsto), a 19811,780.902 (9,5 odsto) lica. Od
toga je 1,576.238 bilo starije od 39 godina, odnosno roeno je pre
1945. Kao i u drugim oblastima, regionalne razlike bile su veo-
ma izraene. Nepismenih je najmanje bilo u Sloveniji, a najvie u
Makedoniji, i to preteno meu enskom albanskom populacijom.
U Kraljevini Jugoslaviji bilo je 1919. godine 5610 osnovnih kola
(4 razreda) sa 658.876 uenika i 11.064 nastavnika. Bilo je, zatim,
115 graanskih kola, 120 gimnazija i realki i 24 uiteljske kole
sa ukupno 63.599 aka i 3279 nastavnika. Do 1939. broj osnov-
nih kola porastao je na 9190, broj uenika iznosio je 1,470.983, a
nastavnika 34.663. Srednjih kola do 1939. bilo je 1086 sa 213.100
uenika i 13.515 nastavnika. Od ovog broja, najvie je bilo uenika
u gimnazijama i realkama 81.688, dok su ostali pohaali razne
strune kole. Ustanova vieg i visokog obrazovanja bile su 1922.
ukupno u celoj zemlji 23, sa 10.568 studenata i 682 profesora, a
1939. bilo je 29 viih kola i fakulteta sa 21.253 studenta i 1394 pro-
fesora. Ova ralativno oskudna obrazovna mrea kolovala je ak i
vie kadrova nego to je u jugoslovenskoj privredi i drugim delat-
nostima uopte moglo da se zaposli.
Posle 1945. godine obrazovna mrea se i u pogledu broja kola i
raznovrsnosti nastave brzo irila, a broj obaveznih godina osnov-
nog obrazovanja se poveavao, da bi ve od 1958. bila uvedena
osmogodinja osnovna kola. U 1946. godini bilo je 10.666 osnov-
nih kola na prostoru Jugoslavije, sa 1,441.679 uenika i 23.270
nastavnika, to je u pogledu nastavnog kadra predstavljalo veliki
pad u odnosu na 1939. Do 1975/76. broj osnovnih kola u Jugosla-
viji poveao se na 13.442, a od tada je opadao, mahom zbog spaja-
nja manjih kola, to je bilo mogue zahvaljujui napretku saobra-
aja i lakoj pokretljivosti uenika. Tako je 1989/90. broj osnov-
nih kola opao na 11.841. I broj uenika je takoe varirao, pa ih je
najvie bilo u kolskoj 1975/762,856.453, da bi se do 1989/90. taj
353
broj smanjio na 2,798.738. Prema podacima iz 1987. bilo je 139.167

osnovnokolskih nastavnika. Osnovno obrazovanje (raunajui
minimalno 4 razreda) imalo je 1953. godine 50,2 odsto stanovni-
tva, 196155,9 odsto, 197157,4 odsto, a 198151,1 odsto.
Kad je re o srednjem obrazovanju, posle 1945. akcenat je
uglavnom bio na srednjim strunim kolama. Od 1946. do 1987.
broj srednjih kola se poveao sa 959 na 1248. Meutim, najvi-
e ih je bilo 19782787. U istom periodu broj uenika se poveao
sa 138.393 na 901.351. Konano, 1946. u srednjim kolama radilo je
14.549 nastavnika, a 198763.711. Do 1953. bilo je 6,6 odsto stanov-
nitva sa zavrenom srednjom kolom, 1961. taj procenat je izno-
sio 9,3 odsto, 197115,2 odsto, a 198125.5 odsto.
Ve 1946. u Jugoslaviji je radilo 39 viih i visokih kola (deset
vie nego 1939), sa 39.239 studenata i 1390 nastavnika. Od 1945.
do 1953. diplomiralo je ak 30.000 studenata viih kola i fakulte-
ta, to je bilo oko 50 odsto ukupnog broja stanovnika sa visokim
i viim obrazovanjem 1939. godine. Broj visokokolskih ustano-
va uglavnom se poveavao i u narednom periodu, pa su ve 1950.
postojale 84 ovakve nastavne ustanove. Najvei broj visokih i viih
kola dostignut je 1981357, a najvie studenata kolovalo se u kol-
skoj 1979447.88. Krajem posmatranog perioda, 1991. bilo je 306
viih kola i fakulteta sa 325.481 studentom. to se tie nastavnog
kadra, do 1991. bilo je ve 22.626 nastavnika na viim i visokim
kolama u Jugoslaviji. Udeo stanovnitva sa viim i visokim obra-
zovanjem iznosio je: 19530,6 odsto, 19611,3 odsto, 19712,8 odsto
i 19815,6 odsto.
Ako u obzir uzmemo prevashodno naunu delatnost, videe-
mo da se u drugoj Jugoslaviji u tom pogledu dogodila prava revo-
lucija. U kolskoj 1919/20, bilo je promovisano 89 doktora nau-
ka, a u kolskoj 1938/39. njih 296. Najvie doktora nauka u Kra-
ljevini Jugoslaviji promovisano je 1929/30. ak 412. Neposredno
posle rata, 19451949. promovisano je 87 doktora nuka. Od 1950.
do 1959. promovisan je 1221 doktor nauka, zatim od 1960. do 1969.
354
3425, od 1970. do 19795748, 1980199010.376. Osim na viim i

visokim kolama, nauni radnici su se zapoljavali i na sve veem
broju naunih instituta i raznih zavoda.
Osnovni problem sa kojim se suoavala prosvetna delatnost
posle 1945. je nedostatak nastavnog kadra. Relativno niske zara-
de u prosvetnoj delatnost nisu predstavljale privlanu perspekti-
vu za zapoljavanje. Sa druge strane, uprkos visokim rezultatima u
domenu obrazovanja, 1975. godine u 28 odsto industrijskih predu-
zea nije bilo visokobrazovanog kadra. Privreda se razvijala bre
nego to je to mogao da prati obrazovni sistem. Kad se u obzir
uzmu sve radne organizacije, u Jugoslaviji je 1975. bez visokoobra-
zovanog kadra bilo 57 odsto tih organizacija. Zanimljiv je podatak
da je najvie organizacija bez visokog strunog kadra bilo u Slove-
niji (62 odsto), potom u BiH (60 odsto), u Hrvatskoj (54 odsto), u
Srbiji (56 odsto, i to u centralnoj Srbiji 54 odsto, u Vojvodini ak
66 odsto i na Kosovu 58 odsto) u Makedoniji i Crnoj Gori (po 51
odsto).
Na kraju, panju treba skrenuti i na veoma vano pitanje polo-
aja ene u drutvu. enska emancipacija je u Kraljevini bila rezul-
tat individualnog napora, a u socijalistikoj Jugoslaviji organizo-
vane politike. Iako je u Kraljevini Jugoslaviji postojao i femini-
stiki pokret, ostao je na marginama drutvenog uticaja, a poloaj
ene bio je najbolje izraen u Graanskom zakoniku koji je uda-
toj eni uskraivao poslovnu sposobnost. Ve 1946. sa prestankom
vaenja Graanskog zakonika, ukinuta je i ova anahrona pravna
odredba. Zahvaljujui ravnopravnom ueu ena u NOB, (od
kojih su neke imale i komandne poloaje, proglaavane posle rata
za narodne heroje), nova pozicija ene u jugoslovenskom dru-
tvu lake je prihvatana. ene su, razume se, dobile pravo glasa,
liberalizovani su brani odnosi, podstican je politiki aktivizam
ena preko Antifaistikog fronta ena i drugih masovnih orga-
nizacija, ene su sve vie zauzimale drutveno-politike funk-
cije, a zakonska reenja su u svim oblastima ivota nastojala da
355
obezbede rodnu ravnopravnost. I znatno poveanje broja razve-

denih brakova moemo smatrati izrazom emancipacije ene. Od
poetka ezdesetih liberalizovan je odnos prema abortusu, to je
bio jedna od vanih iskoraka koji socijalistika drava nije naini-
la neposredno posle rata.
Na kursevima za opismenjavanje od 1948. do 1950. ak 70 odsto
polaznika su inile ene, pri emu je opismenjavanje i kolova-
nje enske dece nailazilo u konzervativnim sredinama na otpor,
mahom iz verskih i patrijarhalnih razloga. Od 1921. do 1981. proce-
nat nepismenih ena je sa 60 odsto opao na 14,7 odsto, ali su ene
sve do kraja socijalistike epohe inile oko 80 odsto svih nepisme-
nih graana. Jedan od olakavajuih okolnosti u procesu emanci-
pacije ene bila je i drutvena briga o deci, koja je trebalo da omo-
gui eni da iskorai iz tradicionalne uloge dodeljivane majci.
Ovde bi trebalo ukazati na neke karakteristike odnosa izme-
u muke i enske populacije u pogledu aktivnosti stanovnitva
Kraljevine i socijalistike Jugoslavije. U mukoj populaciji bilo je
aktivno, prema popisima 1921. i 1931. godine 64 odsto, odnosno
62,8 odsto, a u enskoj populaciji 36,4 odsto, odnosno 30 odsto.
Posle 1945. smanjivao se procenat aktivnog stanovnitva u mu-
koj populaciji, dok je stopa aktivnog stanovnitva unutar enske
populacije bila relativno stabilna i kretala se od 30,7 do 35,1. To
znai da se apsolutni broj aktivnog enskog stanovnitva (a time i
udeo aktivnog enskog stanovnitva) poveavao srazmerno pora-
stu broja enskog stanovnitva u optoj populaciji, dok s mu-
karcima to nije bio sluaj. To je veoma uverljivo svedoanstvo o
emancipaciji ena u odnosu na meuratni period, to je naroito
primetno posle 1961. godine. Naime, u meuratnom periodu naj-
vei procenat privredno aktivnog enskog stanovnitva (oko 85
odsto) bio je uposlen u poljoprivredi, to vredi i za prve posleratne
godine (88,9odsto, prema popisu iz 1948). Pri svim kasnijim popi-
sima smanjivao se udeo enskog poljoprivrednog stanovnitva u
ukupnom aktivnom enskom stanovnitvu i to veoma izraeno.
356
Poslednji put je natpolovina veina aktivnog enskog stanovni-

tva bila uposlena u poljoprivredi 1971. godine 55,4 odsto. Prema
popisu iz 1981. taj procenat opao je na 31,5 odsto.
Ipak, u itavom posmatranom periodu ene su bile zastuplje-
nije u poljoprivredi nego u ostalim delatnostima. tavie, njihov
udeo u ovoj delatnosti se konstantno poveavao, poto su druge
delatnosti bile daleko prohodnije za mukarce. Prema podacima
iz 1931. godine udeo aktivnog enskog poljoprivrednog stanovni-
tva u ukupnom aktivnom poljoprivrednom stanovnitvu iznosio
36.6 odsto, iako su u ukupnom aktivnom stanovnitvu ene ini-
le 32,8 odsto. Do 1981. ak 47,5 odsto aktivnog poljoprivrednog
stanovnitva inile su ene, dok su u ukupnom aktivnom stanov-
nitvu bile zastupljene sa 38 odsto. Kad je re o mukarcima, pre-
ma popisu iz 1931. godine, aktivno se poljoprivredom bavilo 66,3
odsto aktivnog mukog stanovnitva, a 1981. samo 21,4 odsto. Ova
razlika svedoi o tome da su ene, uprkos nedvosmislenoj eman-
cipaciji i brem porastu aktivnosti enskog stanovnitva unutar
enske populacije u odnosu na porast aktivnosti mukaraca unu-
tar muke populacije, ipak tee nego mukarci nalazile uposlenje
van poljoprivrede.
U epohi socijalizma ene ipak nisu uspele da dosegnu punu
ravnopravnost sa mukarcima ni u pogledu dostupnosti svih dru-
tvenih pozicija, ni u pogledu zarada za isti posao, niti u svim osta-
lim drutvenim odnosima gde se, se kao relevantno javlja pita-
nje rodnih razlika. Ipak, u odnosu na meuratnu epohu uspesi u
postizanju ravnopravnosti bili su vie nego oiti.
357
ZAKLJUAK
U perspektivi XX veka drutvo Jugoslavije podelilo je sudbinu
politike tvorevine ija je materijalna i ljudska osnova to drutvo
bilo, kao to je sudbina drave bila u mnogome odreena drutve-
nim okolnostima unutar kojih su se smenjivali razliiti politiki
okviri. Drava je uspevala da se nametne kao sila iznad drutva,
u vrlo doslovnom smislu, ali su i bitne karakteristike drutva izmi-
cale inenjeringu, delujui posve autonomno i nameui akteri-
ma istorije vrste prepreke u njihovim, bilo reformatorskim, bilo
revolucionarnim, bilo konzervativnim agendama.
Kad je 1918. godine nastala jugoslovenska drava, ona je bila
pre svega tvorevina ponikla na periferiji evropskog kapitalizma,
s osnovnom socijalno-klasnom strukturom koju su inili seljaci,
kao dominantan sloj, zatim tanak sloj radnike klase i razgrana-
ta, ali malobrojna buroaska klasa: od vlasnika kapitala do inteli-
gencije i inovnitva. Pa ipak, nije bilo lako zamisliti kompleksniju
strukturu, prevashodno zahvaljujui veoma raznolikim drutve-
nim karakteristikama razliitih krajeva nove drave, u emu ipak
ne treba traiti uzroke njenog potonjeg sloma: odsustvo umea
i sposobnosti nalaenja kreativnih odgovora na izazove kakve je
postavljao novi istorijski okvir mnogo je uverljivije kao objanje-
nje neuspeha prve Jugoslavije od objanjenja neuspeha koje je
sadrano u navodnoj nepremostivosti samih razlika.
Drutvo prve Jugosavije bilo je zaputeno drutvo, bez ozbiljnih
pokuaja da se niveliu one razlike koje je moglo i trebalo nivelisa-
ti (privredni razvoj, disproporcije u kulturnom nivou, bogatstvu i
sl), dok se istovremeno insistiralo na tobonjem narodnom jedin-
stvu kao platformi za eliminisanje onih razlika koje se nisu mogle
eliminisati, ili za tim nije ni bilo potrebe (nacionalni identiteti).
Ukupni drutveni razvoj Jugoslavije od 1918. do 1941. bio je pora-
zno spor, pa se zemlja nalazila na zaelju evropskih tokova (siro-
matvo stanovnitva, nepismenost, niska zdravstvena kultura, sla-
ba mobilnost itd), sa poprilino zatvorenom perspektivom.
358
Socijalistika revolucija donela je promenu koja je, osim bitno

drugaijeg politikog sistema, podrazumevala i sasvim suprotan
odnos prema drutvu od onog iz meuratne epohe. Modus ope-
randi za postizanje ciljeva komunistima je bio upravo specifini
drutveni inenjering, koji je objektivno trebalo da ubrza napre-
dak svih slojeva koji prihvate novo stanje i diktaturu proletarija-
ta, ili joj se makar otvoreno ne suprotstavljaju. U socijalistikoj
Jugoslaviji komunisti su stvorili novu drutvenu strukturu koju
su inili radnici, zatim posednici sredstava za proizvodnju pomo-
u kojih sopstvenim radom (neeksploatatorski) ostvaruju prihode
(seljaci, zanatlije), narodna inteligencija (nasuprot deklasiranoj
nenarodnoj) i upravljako-birokratska struktura, koja je ide-
oloki bila izvrni odbor radnike klase, ali sutinski i dalje nje-
gova avangarda, kako u ideolokom, tako i u smislu moi u odno-
su na samu radniku klasu, prema nekim miljenjima, inei ak
kontraklasu.
Meutim, u tim okolnostima, u kojima je bila, u najmanju
ruku, nedosledno sprovedena ideja diktature ploretarijata, za ta
su postojali mnogostruki razlozi politike i ekonomske prirode,
odvijali su se modernizacijski iskoraci koji su objektivno pobolj-
avali poloaj ranije zapostavljenih drutvenih slojeva.. injenica
da su, sa druge strane, beleeni neuspesi i stagnacija, otvara deba-
tu o tome da li su razlozi neuspeha inherentni socijalizmu ili su
poticali od njegovih nesocijalistikih modifikacija.
359
Bibliografija
1. Bajalica, D., Komunistika partija Jugoslavije i seljako pitanje, Beograd
1959.
2. , ., : , , 1928.
3. Bogdanovi, M., Meugeneracijska drutvena pokretljivost prema polu:
uporedna analiza, Sociologija 3/1993, 347368.
4. Campbell, J., Titos Separate Road, New York 1967.
5. Cifri, I., Revolucija i seljatvo, Zagreb 1980, 139178.
6. , . ., 18151941, 2006.
7. , . ., 20. , 2013.
8. epi, Z., Agrarna reforma in kolonizacija v Sloveniji, Ljubljana 1995.
9. Denitch, B., THe Legitimation of a Revolution: THe Yugoslav Case, Yale
University Press, New Haven 1976.
10. ilas, M., Vlast i pobuna, Zagreb 2009.
11. ilas,. M., Nova klasa, Beograd 1990.
12. urovi, S., Dravna intervencija u industriji Jugoslavije : (19181941),
Beograd 1986.
13. Kardelj, E., Problemi nae socijalistike izgradnje (19541987), Beograd
1954.
14. Kidri, B., Sabrana dela, 47, Beograd 1985.
15. Berkovi, E., Socijalne nejednakosti u Jugoslaviji, Beograd 1986.
16. Bakari, V., Drutvene klase, nacija i socijalizam, Zagreb 1976.
17. Bilandi, D., Ideje i praksa drutvenog razvoja Jugoslavije, Beograd 1973.
18. Bilandi, D., Drutveni razvoj socijalistike Jugoslavije, Zagreb 1974.
19. Bilandi, D., Historija Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije.
Glavni procesi, Zagreb 1979.
20. Dedijer, V., Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, 1, Beograd 1981.
21. , ., , 13,
1996.
22. , ., ,
, 2003, 211231.
23. Dimitrijevi, S., Privredni razvitak Jugoslavije 19181941, Beograd 1961.
24. Dobrivojevi, I., Selo i grad. Transformacija agrarnog drutva Srbije (1945
1955), Beograd 2013.
25. Dobrivojevi, I., Planiranje porodice u Jugoslaviji 19451974, Istorija 20.
veka, 2/2016, 8398.
26. Doder, D., THe Yugoslavs, New York 1978.
360
27. Drutvene nejednakosti, Beograd 1987.

28. First, R., Seoska porodica danas. Kontinuitet ili promjene, Zagreb, 1981.
29. First Dili, R., The changing structure of family farms and farm families
in Yugoslavia, Sociologija, Beograd 1986.
30. Gini, I., Dinamika urbanizacije u Jugoslaviji, Sociologija i prostor
3132/1971, 5361.
31. Halpern, J., Yugoslav peasant society in transition: stability in change,
Washington 1963.
32. Ili, M., Bitne promene socijalno-klasne strukture jugoslovenskog drutva u
periodu od 1945. godine do danas, Beograd 1977.
33. , ., 19181941, . 1, 20002001.
34. , ., 19181941, . 2, 2009.
35. , ., 19181941, 2006.
36. , 1985.
37. ,
, 1928.
38. Jugoslavija v asu: devetdeset let od nastanka prve jugoslovanske drave =
Yugoslavia through time: ninety years since the formation of the first state of
Yugoslavia, ur. Bojan Balkovec, Ljubljana 2009.
39. Kardelj, E., Osnove drutvenog sistema socijalistikog samoupravljanja,
Beograd 1989.
40. Katz, V., Drutveni i ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine 19451953.,
Institut za istoriju, Sarajevo 2011.
41. Kornai, J., THe Socialist System: the political economy of communism,
Princeton 2007.
42. Kosanovi, ., Ekonomskopolitika djelatnost narodne vlasti u toku
NOBa, Zagreb 1964.
43. , ., , 1955.
44. Lakievi, D., Misao i praksa socijalne politike Jugoslavije izmeu dva
svetska rata, Beograd 1976.
45. Lampe, J. R; Jackson, M. R., Balkan economic history: 15501950,
Bloomington 1982.
46. Lazarevi, ., Plasti prostora in asa, Ljubljana 2009.
47. Lakato, J.,Jugoslovenska privreda, Zagreb 1933.
48. Latifi, I., Jugoslavija: 19451990: razvoj privrede i drutvenih delatnosti,
Beograd 1998.
49. Lempi, D., Jugoslavija kao istorija: Bila dvaput jedna zemlja, Beograd
2004.
361
50. Luki, R., Promene klasne strukture savremenog jugoslovenskog drutva,

Beograd 1966.
51. Mandi, I., Ekonomski poloaj radnike klase Jugoslavije, Sociologija
3/1972, 461475.
52. Markovi, P., Strukturne promene na selu kao rezultat ekonomskog
razvitka (19001960), Beograd 1962.
53. Miladinovi, S., Vertikalna drutvena pokretljivost u Jugoslaviji,
Sociologija 2/1993, 263281.
54. Mili, V., Promene u socijalnoj strukturi Jugoslavije i drutveni sukobi u
jugoslovenskom drutvu, Beograd 1972.
55. Mili, V., Revolucija i socijalna struktira, Beograd 1978.
56. Milosavljevi, O., Drava i samoupravljanje : 19491956 (doktorska
disertacija), Beograd 1987.
57. , ., :
, 1/2009, , 2009,
1528.
58. , ., (19451953),
( ), 2016.
59. Miloevi, S., Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941
1945, Beograd 1981.
60. Mirkovi, M.,Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1962.
61. Mirkovi, M., Ekonomska struktura Jugoslavije 19181941, Zagreb 1950.
62. Mirkovi, M., Izgradnja socijalistike ekonomije u Jugoslaviji, Zagreb 1979.
63. Miti, J., Radnici i obrazovanje, Beograd 1990.
64. , .,
19451952, 1988.
65. Mlinar, Z., Protislovja drubenega razvoja, Ljubljana 1986.Neil V. Ph.,
Titoism in Action: THe Reforms in Yugoslavia After 1948, Berkley 1958.
66. New perspectives on Yugoslavia: key issues and controversies, Ur. D. Djoki,
J. Ker-Lindsay, New York 2011.
67. Obradovi, M., Narodna demokratija u Jugoslaviji 19451952, Beograd
1995.
68. Panteli, I., Osvajanje neosvojivog: politika emancipacija ena u
posleratnoj Jugoslaviji 19451953., Istorija 20. veka 3/2012, 139154.
69. , M., .
19451958,
2008.
70. Petranovi, B., Istorija Jugoslavije, 13, Beograd 1988.
362
71. Petranovi, B., Politika i ekonomska osnova narodne vlasti u Jugoslaviji za

vreme obnove, Beograd 1969.
72. Petranovi, B., Promene u drutvenoekonomskoj strukturi u Jugoslaviji
u toku NOB, Prilozi za istoriju socijalizma 6/1969, 5773.
73. Petranovi, B., AVNOJ revolucionarna smena vlasti, Beograd 1976.
74. , ., (19451950), 1998.
75. Petrovi, Lj., Jugoslovenska drava i drutvo u periodici 19201941, Beograd
2000.
76. , ., ,
20. 2/2008, 2343.
77. Petrovi, V., Razvitak privrednog sistema FNRJ posmatran kroz pravne
propise, Beograd 1954.
78. , ., :

79. 19501957. ,
2015.
80. Peulji, M., Horizonti revolucije, Beograd 1971.
81. Peulji, M., Promene u socijalnoj strukturi Jugoslavije, Beograd 1963.
82. Polovina, G., Privredni sistem i proizvodni odnosi u Jugoslaviji, Beograd
1958.
83. Poloaj i problemi porodice u procesu konstituisanja samuopravnog
socijalistikog drutva, Beograd 1968.
84. Popovi, M., Class-stratum Inequalities and Social System in Yugoslavia,
Sociologija (poseban broj), Beograd 1986, 5764.
85. Popovi, S., Poloaj radnog oveka u kapitalistikoj i socijalistikoj
Jugoslaviji, Beograd 1956.
86. Radeli, Z., Hrvatska u Jugoslaviji 1945.1991., Zagreb 2006.
87. Razvitak stanovnitva Jugoslavije u posleratnom periodu, Beograd 1974.
88. Razvoj, dileme i perspektive jugoslvenskog socijalizma, Zagreb 1988.
89. Rusinow, D., THe Yugoslav Experiment: 19481974, London 1977.
90. Sekuli, D., Socio-profesionalna mobilnost u Jugoslaviji, Sociologija
12/1984, 6985.
91. Slovenija Jugoslavija, krize in reforme 1968/1988, ur. Z. epi, Ljubljana
2010.
92. Slovenija v Jugoslaviji, ur. Zdenko epi, Ljubljana 2015.
93. Spehnjak, K., Narodni front Jugoslavije : (SSRNJ razvoj, programnsko-
teorijske osnove i procesi u drutvenoj praksi 19451983), Povijesni
prilozi, 3/1984, 1182.
363
94. Srbija u modernizacijskim procesima, 14, ur. L. Perovi, Beograd

19942006.
95. Statistika Jugoslavije 19181988, Beograd 1988.
96. Stefanovi, S., Serbian bourgeois elite and the Yugoslavia (19181941):
magistarski rad, Beograd 2000.
97. Stiber, M., Mesto i uloga inteligencije u razvoju savremenog jugoslovenskog
drutva (magistarski rad), Beograd 1969.
98. Stipeti, V., Yugoslavias Agriculture 19451975, Beograd 1975.
99. Stojakovi, G., Rodna perspektiva u novinama Antifaistikog fronta ena :
(19451953), Novi Sad 2012.
100. Stojsavljevi, B., Prodiranje kapitalizma na selo, Zagreb 1965.
101. Stojsavljevi, B., Seljatvo Jugoslavije 19181941, Zagreb 1952.
102. tahan, J., ivotni standard u Jugoslaviji, Zagreb 1973.
103. uvar, S., Socioloki presjek jugoslavenskog drutva, Zagreb 1970.
104. Tomasevich, J., Peasants, Politics and Economic Change in Yugoslavia,
Stanford: Stanford University Press; London: G. Cumberlege, Oxford
105. Tomi, V., ena u razvoju socijalistike samoupravne Jugoslavije,
Beograd 1987.
106. Trouton, R., Peasant Renaissance in Yugoslavia 19001950: a study of the
development of Yugoslav peasant society as affected by education, London
1952.
107. Turk, ., Osnovi nae agrarne politike, Zagreb 1922.
108. The Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe:
Comparison and Entanglements, . C. Iordachi, A. Bauerkmper,
Budapest, New York 2014.
109. The Economic Transformation of the Soviet Union, 19131945, .
Robert William Davies, Mark Harrison, S. G. Wheatcroft, 1993.
110. , ., , 1985.
111. Vasi, V., Putevi razvitka socijalizma u poljoprivredi Jugoslavije, Beograd
1960.
112. Veselinov, D., Sumrak seljatva, Beograd 1987.
113. Vidakovi, Z., Promene u strukturi jugoslovenskog drutva i Savez
komunista, Beograd 1967.
114. Vinski, I., Klasna podjela stanovnitva i nacionalnog dohotka Jugoslavije u
1938. godini, Zagreb 1970.
115. Vuchinich, W.; Tomashevich, J., Contemporary Yugoslavia: Twenty Years
of Sociaist Experiment, University of California Press 1969.
364
116. Vujevi, M., Utjecaj tradicionalnih drutvenih odnosa na neka obiljeja

radnike klase, Sociologija 3/1972, 419424.
117. , ., , , 1953.
118. Woodward, S. L., Socialist Unemployment THe Political Economy of
Yugoslavia, 19451990, Princeton 1995.
119. erjavi, V., Gubici stanovnitva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu,
Zagreb 1989.
120. ivkovi, M., Kako je rasporeen jugoslovenski intelektualni kapital,
Sociologija 4/1979.
121. upanov, J., Samoupravljanje i drutvena mo, Zagreb 1969.
365
Svakodnevni ivot u obje jugoslavenske drave
hvatanje koraka
sa evropom
IGOR DUDA
Slino kao u najveem dijelu Europe, svakodnevni ivot u obje

jugoslavenske drave mijenjao se tijekom stoljea za veinu sta-
novnitva, velikim koracima naprijed. Kraa i traumatina razdo-
blja visoke smrtnosti i unitavanja (tijekom ratova), izmjenjiva-
la su se s dugim mirnodopskim desetljeima, a poetni i zavr-
ni rezultat obaju jugoslavenskih poluvremena ukazuju na podi-
zanje kvalitete ivota. Posebno su to osjetili oni slojevi svakako
radnici i vei dio seljaka iji je poetni poloaj bio nizak i neza-
vidan, a osnovna materijalna sigurnost kratkorono i dugorono
neizvjesna. Drutvene, gospodarske i kulturne prilike poslije dva
svjetsk rata bile su voene idejom oblikovanja boljega okruenja
i znaajnim skokovima u modernizaciji, posebno izrazito u dru-
gom porau, kad se drutvo oblikovalo prema naelima socijali-
stike modernizacije koja je poivala na vrlo brzoj industrijaliza-
ciji, elektrifikaciji i urbanizaciji. Nove svakodnevne prakse i navi-
ke proimale su se s novim shvaanjima, te oblikovale drugaije
identitete i postupno mijenjale ustaljene mentalitete.
366
hvatanje koraka sa evropom hvatanje koraka sa evropom
Zbog poetne, preteno agrarne strukture stanovnitva odnos

sela i grada paradigma je u okviru koje je mogue sagledavati slo-
enost drutvenih promjena, jer mjesto prebivalita podrazumije-
valo je kretanje sporijim ili brim trakom u smjeru modernizaci-
je. Kvaliteta tog kretanja bila je odreena i izrazitim regionalnim
razlikama unutar zemlje. Prelazak iz jedne sredine u drugu zna-
io je razbijanje stoljetnih struktura drutvenih odnosa redovito
patrijarhalnih, ponekad jo feudalnih i ulazak u svijet naglaeni-
je individualnosti, koja se na drugaijoj osnovi povezuje u kolekti-
ve, od nukleusa obitelji, do ire zajednice. Nestajao je strogi rodi-
teljski autoritet unutar ire rodbinske ili zadrune zajednice, te
su se oblikovale nove potporne drutvene mree, poput susjed-
ske, prijateljske, kolegijalne, nerijetko i dalje rodbinske i zaviaj-
ne. Unutar njih, sve samostalnije su djelovali ene i djeca, skupi-
ne kojima je XX stoljee donosilo emancipaciju, te je njihova ulo-
ga u svakodnevici zajednice bivala sve izraenijom, njihovi uspje-
si sve vaniji, njihovi gubici sve tee prihvaani. Nova uloga ene,
koja je ulazila u svijet rada i javnosti, oblikovala se istodobno s
novom ulogom mukarca koji se izrazitije okretao prema obite-
lji i u njoj se emocionalno angairao. Drutveni prijelomi mogli
su znaiti gubljenje starih i prihvaanje novih tradicija, prijelaz
iz starih rituala u nove kolektivne javne manifestacije, slabljenje
vjerskih osjeaja i pristajanje na sekularnost, ili na drugaije shva-
anje religioznosti. Usporedno su rasli pismenost i obrazovanost
stanovnitva, to je stvaralo pretpostavke za veu otvorenost dru-
tva i ublaavanje klasnih razlika. Unuci nepismenih baka i djedo-
va, u osamdesetima su se mogli igrati na raunalima. Poslije dje-
tinjstva na njivi ili panjaku, mogla je slijediti mladost za tvorni-
kom trakom ili uredskim stolom. Brz je bio i put od seoskog do
graanskog odijela i traperica, od vie ili manje pokrivene enske
glave, do obojene kose i trajne ondulacije, od spavanja na slami
do udobnog madraca. U svemu tome sudjelovali su odrasli poje-
dinci i njihova djeca koja su se, primjerice, ezdesetih u Beogradu
367
najee zvala Vesna, Sneana, Ljiljana, Zoran, Dragan i Goran, a

u Zagrebu na samom poetku sedamdesetih Snjeana, Gordana,
Branka, eljko, Tomislav i Mladen. Njihov je svakodnevni ivot,
kao i onaj njihovih roditelja, baka i djedova, u mnogim dijelovi-
ma historiografija je, sa srodnim disciplinama do sada ve istrai-
la, no i dalje predstoji rad na onim procesima i praksama o kojima
postoje tek rijetki podaci i opi dojmovi koji se prenose literatu-
rom i usmenom predajom.
STANOVI, ELEKTRINI APARATI, BOGATIJA TRPEZA...

Stambeni uvjeti za veinu stanovnitva znatno su se pobolja-
li tijekom stoljea. Izmeu dva svjetska rata stambena je infra-
struktura izvan gradova bila loa ili nepostojea, bez prikljuka
na elektrinu energiju, vodovod i kanalizaciju. Loi su bili ivotni
uvjeti u gradskim radnikim ili rubnim naseljima. U selima u sje-
vernom dijelu zemlje ivjelo se bolje, no drugdje su rijetki uope
imali vlastiti krevet. U nerazvijenim dijelovima zemlje krevet se
obino uvao za glavu obitelji, djeda, bolesnika ili vie male djece,
dok su ostali brojni ukuani spavali na podu, zimi kraj ivotinja,
ljeti izvan kue. Do velikog urbanizacijskog vala dolazi u drugoj
polovici stoljea kada se grade naselja s veim stambenim zgra-
dama i neboderima. Grade se novi gradovi ili vee urbane cjeli-
ne poput Novog Beograda, Novog Zagreba, Nove Gorice, Vele-
nja ili Splita 3. Urbanistiki je posebno uspjela bila obnova Skopja
poslije razornog potresa 1963. godine. U novim naseljima primje-
njuju se suvremeni urbanistiki i arhitektonski koncepti, primje-
rice, stambene zgrade s drutvenim sadrajima, okruene zelenim
povrinama i bez izravnog pristupa veim prometnicama. Plan-
ski se grade djeji vrtii i kole, parkovi, domovi zdravlja, prosto-
ri za trgovinu i sitne obrte, pote i banke. Dodatni sadraji esto
su kasnili pa su takvi dijelovi grada esto nazivani spavaonica-
ma: Kui, u naselje dolazi se jesti i spavati, a za sve ostalo ide se
u grad. Meutim, obino je zbog znatnije zastupljenosti mlaih
368
obitelji i veega broja djece, ivot bio daleko od dojma o otue-

nom gradskom ivotu. U Jugoslaviji se od poetka ezdesetih do
kraja osamdesetih godinje gradilo 100150 tisua stanova godi-
nje, treina tog broja u drutvenome sektoru. Takvi su stanovi rad-
nicima dodjeljivani na temelju stanarskoga prava koje su ostvari-
vali u svojim poduzeima, ili ustanovima gdje su bili zaposleni.
U godinama vrhunca stambene izgradnje, kasnih sedamdesetih i
ranih osamdesetih, anketa je pokazala da su sva trolana radni-
ka kuanstva bila elektrificirana, gotovo u potpunosti spojena na
vodovod i kanalizaciju, treina je imala centralno grijanje, dok je
osam od deset imalo kupaonicu i zahod u sastavu stana. Bili su
to rezultati bolji od prosjeka na koji su utjecala odreena seoska
podruja, ponekad i bespravno sagraena rubna gradska nase-
lja. Naime, drava je preutno doputala bespravnu gradnju cije-
lih naselja obiteljskih kua, kako bi se ublaio problem zbrinjava-
nja brzo narasajueg gradskog stanovnitva. Drava nije dovoljno
brzo uspijevala udovoljiti ni zahtjevima za telefonskim priklju-
kom koji se esto ekao godinama, a dolazak telefona bio je razlog
za slavlje i nazivanje svih koji su veselu vijest morali saznati.
Do polovice stoljea pomaci u opremanju stanova i kua namje-
tajem i elektrinim ureajima bili su skromni. Cijena kuhinjsko-
ga stola bila je 1938. jednaka iznosu 70 posto plae u prvom i dru-
gom nadninom razredu, kojima je pripadao svaki deseti radnik.
Emajlirani tednjak stajao je koliko i mjesena plaa u gotovo naj-
viem, jedanaestom nadninom razredu u kojem je bio tek sva-
ki dvadeseti radnik. Rublje se pralo runo, a na selu je to esto
bio dio drutvenoga ivota ena koje su se okupljale pri pranju.
S vremenom su standardi istoe rasli, sve se vie dralo do ku-
ne i osobne higijene, jo i vie kad se, ezdesetih na tritu poja-
vila automatska perilica rublja za koju je tada trebalo dati ak tri
prosjene plae. Brzo se irila i do 1973. osvojila svako tree jugo-
slavensko kuanstvo, do 1988. dva od tri. Perilica je uvelike olak-
ala posao domaicama koje su se za to vrijeme bavile drugim
369
kuanskim poslovima, djecom ili uivale u slobodnom vremenu.

Njega su sve ee popunjavali radijski i televizijski prijemnici,
gramofoni i kasetofoni. Televizor je do 1973. nabavila svaka druga
obitelj, njegova se cijena 1978. izjednaila s prosjenom plaom, a
do 1988. crnobijeli ili televizor u boji nalazio se u 89 posto kuan-
stava, odnosno u 96 posto nepoljoprivrednih i 58 posto poljopri-
vrednih, koja su zaostajala u nabavci svih kuanskih ureaja. U
ivot obitelji, televizor je uveo najvie promjena, zauzeo je sredi-
nje mjesto u dnevnome boravku i postao najdostupniji izvor zaba-
ve u slobodnome vremenu. Svjetlost ekrana okupljala je ukuane
na slian nain kako je to donedavno inilo ognjite. Svoj put do
korisnika razliitom su brzinom nalazili i drugi ureaji. Do kraja
osamdesetih, usisava je uao u dva od tri kuanstva, hladnjak u
devet od deset, elektrini ili plinski tednjak u svaku kuhinju i tek
su rijetke, i dalje ovisile o tednjaku na drva. U istom su desetlje-
u nestaice mesa i nabavka vee koliine preko sindikata ili pri-
vatnih izvora, poveale vanost zamrzivaa u obliku ladiara ili
krinje: Skuham veu koliinu, pa opet rasporedim na dnevne
potrebe. Sve stavljam u krinju, i kasnije svatko sebi podgrijava.
Da nemam te krinje, ne znam kako bi se hranili. krinja mi je od
najvee pomoi. rtvovala bih i ve-mainu i usisava, ali se kri-
nje ne bih mogla odrei.
Tekoe u opskrbi hranom, nestaice i glad nisu bile samo
posljedica ratno-poratnih neprilika, ve je njihova pojava ovisi-
la o vremenskim uvjetima i stanju na selu koje je bilo jedini ili
glavni izvor snabdjevanja. Meutim, problemi sela bile su pre-
naseljenost, usitnjenost posjeda, tehnoloka zaostalost i zadue-
nost, a dvadesetih i tridesetih ak 7580 posto stanovnitva Jugo-
slavije ivjelo je od poljoprivrede. Posebno sune bile su godine
1935, 1950. i 1952. Za prve su sue stotine djece iz Like, Hrvatskoga
primorja, Dalmacije i Hercegovine preseljene u krajeve sjeverno
od Save. Val sue s poetka pedesetih poklopio se s ionako otea-
nom opskrbom i padom poljoprivredne proizvodnje. Poratna bi
370
glad bila jo izraenija bez poiljki Uprave Ujedinjenih naroda za

pomo i obnovu (UNRRA). Drava je od 1945. do 1952. provodila
racioniranu ili osiguranu opskrbu, uz podjelu potroaa u katego-
rije i ograniavanje dostupnosti robe do koje se moglo doi samo
uz potroake knjiice. Opskrba se potom normalizirala, no, pro-
sjena potronja namirnica i njihova energetska vrijednost sve do
ezdesetih nisu bile zadovoljavajue. Prema statistikim podaci-
ma, potronja je na vrhuncu bila 1982. kada je po stanovniku utro-
eno, primjerice, 149 kilograma proizvoda od penice, 61 kg krum-
pira, 96 kg drugoga povra, 58 kg voa, 52 kg mesa i mesnih proi-
zvoda, 3,8 kg ribe, 101 litra mlijeka i 187 jaja. Na dnevnoj je razini
to oko 16 dekagrama voa i 15 dag mesa, te po jedno jaje svaki dru-
gi dan. Prehrambena industrija doivjela je veliki zamah u drugoj
polovici stoljea, a u moderniziranoj prehrani pojavile su se juhe
u vreici i priprava hrane u ekspres loncu. Brojni su bili prirunici
o kuhanju i kuharice, savjeti su stizali iz televizijskih emisija, raz-
mjenjivani su recepti za pripravu raznih jela i kolaa. Putovanja i
unutarnje migracije pridonosili su kulinarskom povezivanju, pro-
imanju okusa, mijeanju tradicionalnih jelovnika i oblikovanju
novih prehrambenih navika. Usprkos postojanju brojnih resto-
rana i gostionica, radnikih i kolskih menzi u sustavu drutve-
ne prehrane, prvih pizzerija i restorana brze hrane, glavni kuhani
obrok najee se jeo u krugu obitelji gdje je o nabavi namirnica i
kuhanju i dalje gotovo iskljuivo brinula ena i majka.
RAST POTRONJE
Prehrana i higijena uvelike su utjecale na zdravlje stanovnitva.
Bilo je dijelova zemlje gdje seosko stanovnitvo, barem do polo-
vice stoljea nije odlazilo lijeniku te se preputalo nadrilijenici-
ma, travarima i vraanju. Zdravstvena kultura i dostupnost lije-
nika u prvoj jugoslavenskoj dravi nisu bile dovoljno razvijene, no
uinjeni su znaajni koraci u promjeni shvaanja i modernizaci-
ji sustava s naglaskom na preventivnoj i higijenskoj djelatnosti, te
371
razvoju socijalne medicine. Krajem tridesetih, socijalnim i zdrav-

stvenim osiguranjem bilo je obuhvaeno samo 7,5 posto stanov-
nitva, no, drava je uspjela razviti sustav koji se sastojao od dvje-
stotinjak bolnica, te vie od petsto socijalno-medicinskih ustano-
va, meu kojima su bili i higijenski zavodi i domovi narodnog
zdravlja. Mase su ipak ostajale izvan dosega redovite zdravstve-
ne skrbi i izloene epidemijama tuberkuloze, malarije, trahoma i
drugih bolesti.
Poratni razvoj medicine i zdravstvenih ustanova omoguio je
veu dostupnost lijenika i gotovo peterostruki porast broja bol-
nikih kreveta, kojih je 1986. bilo oko 143.000, a sve usluge bile su
pokrivene obaveznim zdravstvenim osiguranjem. Organizirani su
redoviti sistematski pregledi i obavezno cijepljenje stanovnitva.
Medicina rada i sustav zatite na radu davali su veu sigurnost
zaposlenima. Mirovine i staraki domovi ulijevali su povjerenje u
zbrinutost do kraja ivota. Zahvaljujui boljim zdravstveno-higi-
jenskim i drutveno-ekonomskim prilikama, produljeno je oe-
kivano trajanje ivota koje je za roene poetkom osamdesetih
bilo procijenjeno na 68 godina za mukarce i 73 za ene, odnosno
dvadesetak godina vie nego za narataje iz etrdesetih. Iz istih je
razloga opala smrtnost dojenadi, sa 143 promila tridesetih godi-
na, na 27 sredinom osamdesetih, no uz veliki raspon od 12,6 u Slo-
veniji, do 54,3 promila na Kosovu. Jugoslavija je polovicom sto-
ljea prolazila kroz demografsku tranziciju: do osamdesetih je
stopa nataliteta pala na 15, mortaliteta na 9 promila. Vea razvi-
jenost dovela je do planiranja obitelji te irenja prava na poba-
aj od poetka pedesetih. ezdesetih godina i Jugoslavija prolazi
kroz seksualnu revoluciju, a slobodnija shvaanja dovela su kra-
jem sedamdesetih do legalizacije homoseksualnosti u nekim dije-
lovima federacije.
Modernizacija trgovine i irenje potroake kulture uvelike su
mijenjali nain kupovanja i odnosa potroaa prema robi. Tradi-
cionalni oblici trgovanja na sajmovima i trnicama uz iv odnos
372
prodavaa i kupca, dogovaranje o cijeni, povremenu robnu raz-

mjenu te neizbjenu kulisu od amora, mirisa i boja odrali su
se u seoskim i gradskim sredinama, no nisu vie bili jedini obli-
ci kupovine robe. Zelene trnice bile su mjesto susreta gradskog i
seoskog, ili industrijskog i poljoprivrednog svijeta koji su se ondje
dobro nadopunjavali, jer graanima su svakodnevno bili potreb-
ni proizvodi iz okolice. U velikim gradovima postojale su robne
kue, od XIX stoljea poznate kao hramovi potroake kulture.
Istodobno su bile prodajni i izlobeni prostor te obino privlaile
kupce iz srednjih i viih slojeva. Najvie je ipak bilo manjih i teh-
niki loe opremljenih prodavaonica. Dvadesetih godina njihova
brojka premaivala je stotinu tisua, da bi krajem tridesetih zasta-
la na oko 86.000, to znai da su na jednu prodavaonicu dolazi-
la 182 stanovnika, odnosno 277 na jednu prodavaonicu prehram-
benim proizvodima. Taj je omjer bio dvostruko bolji u uspored-
bi s poratnih 40.000 prodavaonica. Broj je uslijed reorganizacije
i nacionalizacije nastavio padati na 35.000, 1955. te potom rastao
prema stotinu tisua krajem osamdesetih. Naviknuti na komuni-
kaciju s prodavaem koji im pokazuje robu, postavlja je na pult i
naplauje, kupci su se suoili s nepoznatim i sasvim novim nai-
nom prodaje kad su se pojavile samoposluge prva 1956. u Ivan-
cu, u sjevernoj Hrvatskoj. etnja meu policama, biranje indu-
strijski zapakirane robe iz neposredne blizine i dulje zadravanje
u kupnji postajali su tako dio svakodnevice. Niti deset godina od
prve samoposluge, u Jugoslaviji je polovicom ezdesetih ve bilo
gotovo tisuu takvih prodavaonica, a u drugoj polovici osamde-
setih, sedam puta vie. Za isto toliko puta u istom je razdoblju
porastao broj robnih kua i premaio brojku od 700. Osuvreme-
njivanje trgovake mree i naina prodaje dio je razvoja potroa-
ke kulture
ija su kljuna obiljeja, posebno meu viim i srednjim sloje-
vima, bila prisutna ve izmeu svjetskih ratova. Meutim, tek u
razdoblju veega ekonomskog rasta i porasta ivotnoga standarda
373
potroaku su kulturu prigrlili svi slojevi pa se krajem pedesetih

i tijekom ezdesetih moe govoriti o oblikovanju jugoslavenskoga
potroakog drutva. Na festivalu zabavne glazbe u Opatiji, 1958.
pobijedila je pjesma Mala djevojica, poznatija po refrenu Tata,
kupi mi auto kupi mi sve! koja je obiljeila poetak potroake
revolucije.
Svakodnevne nestaice nisu trajno obiljeavale jugoslavensku
trgovinu, no izmeu 1979. i 1985. uslijed ekonomske krize nedo-
stajalo je goriva, deterdenta, kave, okolade, mesa, ulja, junog
voa, higijenskih potreptina i drugih proizvoda. Graani su po
prvi put nakon poratnih godina stajali u redovima i snalazili se
na razne naine. Sve ega u zemlji nije bilo izmeu ezdesetih i
osamdesetih, privatnim je kanalima stizalo iz inozemstva: graa-
ni su odlazili u jednodnevnu kupovinu, obino u Italiju i Austri-
ju, a robu su donosili i Jugoslaveni zaposleni u inozemstvu i turi-
sti. Carinici su na graninim prijelazima ponekad susretali ene
u bundama usred ljetnih vruina, ili na tijelima kupaca nalazi-
li nekoliko odjevenih pari hlaa. Zarada oko milijun jugoslaven-
skih gastarbajtera slijevala se u domae banke, no oni su u zemlju
donosili i nove ivotne navike. Jo jai motor konzumerizma bio
je turizam.
RAZVOJ SAOBRAAJA I MOBILNOST STANOVNITVA

Mobilnost stanovnitva u prostoru bila je slaba, ivot se vei-
nom odvijao nedaleko od mjesta roenja i kultura putovanja zna-
ajnije se poela razvijati tek u drugoj polovici stoljea. Sve do
tada seosko je stanovnitvo najee putovalo samo radi sajmo-
va i hodoaa, obino pjeice, ili pak radi iseljavanja u europske
i prekomorske zemlje, ili organizirano unutar Jugoslavije u sklo-
pu agrarne reforme i kolonizacije. Tijekom dvadesetih i tridese-
tih, udvostruen je broj putnika na eljeznici te je premaio 58
milijuna, no povijesni vrhunac stigao je 1965. s 236 milijuna put-
nika. U javnom cestovnom prometu prije Drugog svjetskog rata
374
sudjelovalo je vie od 900 autobusa na gotovo 500 meugradskih

linija. Poetkom pedesetih autobusima je putovalo oko 15 miliju-
na, a 30 godina kasnije ak 70 puta vie, ili vie od milijardu putni-
ka. Bio je to daleko najpopularnije javno prijevozno sredstvo. Pri-
mjerice, u pomorskom prometu godinje je najvie prevezeno oko
8 milijuna putnika, to su brojke s kraja sedamdesetih i poetka
osamdesetih, dok je zrani promet u drugoj polovici osamdesetih
dosegao vrhunac, premaivi 6 milijuna putnika. Jugoslavenska
flota tada je s oko 50 zrakoplova odravala oko 250 zranih linija.
Za potonje brojke najvie je bio zasluan Jugoslavenski aerotran-
sport (JAT) koji je kao kljuni prijevoznik povezivao 53 grada na
pet kontinenata, a domae putnike privlaio sloganima najkra-
i put suncu, ili pretvara putovanje u odmor. Bitno skromniji
bili su poeci prvoga jugoslavenskog avioprijevoznika pod nazi-
vom Aeroput koji je u desetak godina postojanja do kraja tridese-
tih, narastao na 14 zrakoplova i skromnih nepunih 13.000 putni-
ka dubljega depa.
Dolje na zemlji, ceste su ipak nosile teret najveega broja put-
nika, no izmeu dva svjetska rata jo se uvijek nije mnogo ulagalo
u infrastrukturu. Neasfaltirane ceste statistiki su prevladavale sve
do poetka osamdesetih, iako su poetkom sedamdesetih izgrae-
ne prve dionice autocesta. Razvijenost zemlje i nain ivota nisu
bili takvi da bi omoguili lagani razvitak automobilske kulture.
Godine 1938. registrirano je bilo samo 13.600 automobila i 7700
motocikala, to znai da su konjske zaprege i katkad bicikli i dalje
bili glavna osobna prijevozna sredstva. Vozai su poslije Drugo-
ga svjetskog rata sve do poetka ezdesetih ee vozili motocikle
nego automobile. Meutim, 1955. pojavila se Zastava 750, pozna-
tija kao fio, fia ili fiko, prvi jugoslavenski osobni automobil i
prvi proizvod nastao u suradnji kragujevake Crvene zastave i
talijanskoga Fiata, koji e s tvornike trake stizati punih 30 godi-
na. Vanost prvog automobila u motorizaciji zemlje nisu zasjeni-
li ni kasniji osnovni Zastavini modeli: Zastava 101 ili stojadin iz
375
1970. ni Jugo 45, iz 1980. godine. Dok je cijena skupljih zapadnih

modela dosezala 40 i vie prosjenih mjesenih plaa, za fiu je
1971. trebalo dati 13, za stojadina 20 mjesenih zarada. Meutim,
novac se pronalazio i zemlja je prolazila kroz brzi proces motori-
zacije u kojem je automobil postajao statusni simbol. Novine su
1970. objavile fotografiju na kojoj jedan Sandaklija pozira sa svo-
jim vozilom ispred trone brvnare nakon to je odluio uloiti naj-
prije u fiu, a potom u kuu. Pisalo se i o iteljima makedonsko-
ga sela na ar-planini koji su svojih etrdesetak vozila ostavljali u
oblinjem Tetovu, jer selo nije bilo povezano cestom. Mesar tef
Galovi novinarima je 1972. izjavio da automobil uope nije luk-
suz nego njegovo pravo nakon niza godina radnoga staa. Mnogi
su se vodili tim naelom. Godine 1961. ak 238 Jugoslavena dola-
zilo je na jedan osobni automobil, deset godina kasnije 24, a kra-
jem osamdesetih prosjeno sedam, no ak 23 na Kosovu i samo
etiri u Sloveniji. Automobil je od luksuza postupno postajao zna-
kom uobiajenoga ivotnog standarda, no i dalje je bio upadlji-
vi objekt potronje, vidljiv izvana kao najskuplja imovina koja se
dri izvan sigurnosti stambenoga prostora. Uivao je u poloaju
kunoga ljubimca, ili lana obitelji, te se esto nalazio na obitelj-
skim fotografijama. Kao o kakvom osobnom ili obiteljskom pono-
su, o autu se vodila briga, za njega su se nabavljali ukrasi, odra-
vao se motor i latila mu se karoserija. Zauzvrat je vjerno sluio
u svakodnevnim poslovima, ija su brzina i uspjenost sve ee
upravo o njemu ovisili, te u osvajanju novih prostora na izleti-
ma i putovanjima. Postajao je tako i simbol slobode, jer autom se
moglo stii gotovo bilo kamo i u bilo koje vrijeme, neovisno o lini-
jama javnog prijevoza i voznome redu. Uitak u vonji postao je
dio svakodnevice.
376
USPON TURIZMA
Takvih vonji ne bi bilo da nije zaivjela kultura putovanja.
Dobra podloga za razvoj domaega turizma u vrijeme osnutka
prve jugoslavenske drave ve je postojala na jadranskoj obali, u
toplicama u unutranjosti zemlje i ondje gdje je postajala tradicija
planinarskih drutava i domova. Godine 1923. osnovano je dioni-
ko drutvo Putnik od kojega se oekivalo da sastavlja putne pro-
grame i prireuje izlete, pouna puka i druga turistika putova-
nja u zemlji i inozemstvu. etiri godine kasnije postao je dravno
vlasnitvo i kao takav je obnovljen poslije Drugoga svjetskog rata,
te uskoro postao ishoditem vie samostalnih putnikih agencija.
Turizam nije zauzimao posebno mjesto u meuratnom gospodar-
stvu ni svakodnevici. Tridesetih je Jugoslaviju godinje posjeiva-
lo oko 900.000 turista koji su ostvarivali oko pet milijuna noe-
nja. Veinu su u godinama uoi rata inili domai gosti, a meu
etvrtinom inozemnih daleko najvie je bilo Nijemaca, potom
ehoslovaka, Maara, Talijana, Britanaca i Austrijanaca. Meu
domaima, radi odmora je putovao srednji i vii sloj, dok se ostalo
gradsko stanovnitvo zadravalo na gradskim izletitima te mor-
skim i slatkovodnim kupalitima. Osunano tijelo, dvadesetih je
postalo simbol zdravlja i blagostanja, no kupanje u javnosti i svla-
enje u kupae kostime, koji su sve manje pokrivali, starije gene-
racije nisu rado prihvaale. Prijeloman je za omasovljenje turiz-
ma bio novi pristup koji je primijenila socijalistika Jugoslavija
uvoenjem plaenoga godinjeg odmora i socijalnoga turizma.
Ope pravo radnika na godinji odmor u trajanju od dva do eti-
ri tjedna uvedeno je 1946. godine. Odlazak na odmor shvaen je
kao neizostavni dio ivotnoga standarda i kao pravo cjelokupnoga
stanovnitva. U sustavu socijalnoga turizma uvode se povlatene
cijene smjetaja i prijevoza, regres za godinji odmor, te se osni-
vaju radnika, djeja i omladinska odmaralita. Usprkos nekim
zamjerkama mnogi su radnici ondje bili zadovoljni: Radnika su
odmaralita jeftinija i ovjek se slobodnije osjea, jer su na okupu
377
uglavnom poznanici i prijatelji. Ugodnije je nego s nepoznatim

ljudima. Osim toga, sve je organizirano, pa se ni za to ne moram
brinuti. Tako se provede ugodan i zaista bezbrian odmor.
Mnogi su polovicom stoljea po prvi puta otputovali i vidje-
li more koje je bilo glavno odredite za ljetovanja. Zadivljenost
morem bila je esta u zabavnim melodijama i medijima koji su
redovito izvjetavali o ljetovanju radnika, ali i domaih filmskih,
glazbenih i sportskih zvijezda. Najdrai mi je susret s naim pla-
vim obalama Jadrana, a najljepe mi je kad u njemu plivam, jed-
na je od brojnih slinih izjava koje je tada prenosio domai tisak.
Uz velika ulaganja, turizam je biljeio brzi uspon sve do rekordne
1986. kad je ostvareno vie od 111 milijuna noenja, meu koji-
ma su po u udjelu redom bili zastupljeni strani i domai gosti iz
Zapadne Njemake, Srbije, Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercego-
vine, Velike Britanije, Austrije i Italije. Ankete su pokazivale da
je u kasnom socijalizmu svaki drugi graanin putovao za vrije-
me godinjeg odmora, ponajvie manje obitelji, bolje obrazovane
i s veim primanjima, te stalnom adresom u veim gradovima u
unutranjosti zemlje. Komercijalni i inozemni turizam ojaali su
tijekom ezdesetih kad se zemlja otvorila prema Zapadu i kad je
prepoznata vanost devizne zarade od turizma. Bujanje privatno-
ga smjetaja i sve vie obiteljskih kua s natpisom Zimmer frei,
bili su jedan od znakova promjena koje je turizam unosio meu
domae stanovnitvo, posebno na Jadranu i ponajvie u Hrvatskoj.
Strani su gosti svojim potronim dobrima, ponaanjem i navika-
ma pribliavali domaine suvremenome Zapadu, dok su ureene
plae, sportski tereni, bazeni, hotelski restorani i kongresne dvo-
rane nalazili svoju javnu cjelogodinju namjenu.
Za razliku od godinjeg odmora, vikend je na punu ulogu tjed-
nog odmora morao priekati do 1965. kada je radni tjedan zako-
nom skraen na 42 radna sata tjedno, to je za veinu radnih mje-
sta znailo pet osmosatnih radnih dana i jednu radnu subotu mje-
seno, ili dva sata rada vie jednoga dana u tjednu. esto se vikend
378
produljivao uslijed spajanja s dravnim praznicima i premoiva-

nja radnog dana koji ih je dijelio. Godine 1967. svaki peti Zagrep-
anin odlazio je na poludnevni ili cjelodnevni izlet, dok je poet-
kom osamdesetih svaki trei Jugoslaven barem ponekad odlazio
na izlete vikendom. Na ostanak kod kue najee ih je prisilja-
vao nedostatak novca, potom manjak vremena ili nerazvijenost
navike i potrebe za takvim provoenjem slobodnoga vremena. Uz
vikende se neizostavno veu vikendice, slubeno nazvane kuama
za odmor, ija gradnja zapoinje pedesetih, da bi se do osamde-
setih proirile na razliite slojeve stanovnitva. Najee su podi-
zane u okolici velikih gradova i industrijskih sredita gdje su doi-
sta sluile kratkom tjednom odmoru, izlasku na svjei zrak i pri-
premi rotilja. Ljeti je mnogima bilo vano posjedovati vikendicu
na moru: Mi smo ovdje na svome, jednostavno je drugaije biti
turist. To je potpuno drugaiji osjeaj, drugaiji odnos. Udobno
je, slobodni ste [] ivite svoj ivot na svome.
U RITMU STOLJEA
Osim izleta i putovanja, u slobodno su vrijeme tijekom stolje-
a sve vie prodirali sadraji popularne kulture. U tome su poma-
gale tisue dnevnih, tjednih i mjesenih novinskih izdanja, te pro-
grami radijskih (od 1926. Radio Zagreb, 1928. Radio Ljubljana,
1929. Radio Beograd) i televizijskih postaja (od 1956. TV Zagreb,
od 1958. TV Beograd i TV Ljubljana). Pratili su se i programi ino-
zemnih radijskih i televizijskih kua. Kinematografi su prikaziva-
li domae, holivudske i druge strane filmske hitove, diskografske
su kue objavljivale ploe i kasete domaih i inozemnih izvoaa,
izdavake kue tiskale su knjievna djela domaih i prijevode dje-
la stranih autora. Pored glumaca, pjevaa i pisaca, zvjezdani status
uivali su sportai. Uivo ili putem medija prate se sportska natje-
canja, a uz profesionalni razvija se i amaterski sport, posebno u
drugoj Jugoslaviji. Mladi su se druili na otvorenom u gradskim
sreditima, plesnim dvoranama i naposljetku, u diskotekama, te
379
veernje izlaske postupno pretvarali u none, ponaajui se u skla-

du s odabranom supkulturom. Od ezdesetih godina slobodno
vrijeme sve vie obiljeavaju razni hobiji koji su odraz razliitih
ivotnih stilova i sve vanija odrednica identiteta.
Godine 1938. za osnovne ivotne trokove jedne osobe treba-
lo je izdvojiti 630 dinara mjeseno, odnosno 1500 dinara za pro-
sjenu radniku obitelj od 2,4 lana. Meutim, polovica je radni-
ka zaraivala manje od potreba samo jedne osobe. Nezadovolj-
stvo je bilo veliko, trajkovi esti. U trokovima ivota zagrebake
etverolane obitelji dvadesetih je godina udio izdataka za hranu
bio oko 40 posto. U drugoj polovici stoljea prosjeno je na razi-
ni Jugoslavije za prehranu trebalo izdvajati oko polovice sredstava
etverolanih radnikih obitelji, to je i dalje bio visok udio. Naj-
manji, oko 40 posto, bio je krajem sedamdesetih, kad su ivotni
standard i kupovna mo bili na najvioj razini. Godine 1978. pro-
sjena plaa iznosila je 5075 dinara, od 4084 na Kosovu, do 5903 u
Sloveniji. Postavi li se u potroaku koaricu po kilogram kruha,
eera, govedine i jabuka, litra mlijeka, jaje, muke cipele, ianje
i ulaznica za kino, pokazuje se da je prosjena plaa 1978. mogla
priskrbiti 8,4 takvih koarica. Uslijed pada standarda, deset godi-
na kasnije plaom je bilo mogue platiti 5,7 koarica, 1968. tono
osam, 1958. 4,2, a predratne 1938. samo 3,8 koarice. Ovaj pojed-
nostavljeni primjer pokazuje da je prosjena kupovna mo kra-
jem ezdesetih bila otprilike dvostruko vea od predratne, a do
1978. dodatno se uvrstila na najvioj razini u povijesti Jugoslavi-
je. Slika o porastu ivotnog standarda potpunija postaje uzmu li se
u obzir dostignuti tehnoloki napredak, visoki zdravstveni i higi-
jenski uvjeti, te bolja obrazovanost stanovnitva. Postavljeno jo
blie razini svakodnevice, pitanje napretka ogledalo se u elji za
elektrinom energijom, asfaltiranom cestom, udobnim stanom ili
kuom, brakom iz ljubavi, a ne po dogovoru, plodnom zemljom,
sigurnim poslom i eljom da djeci ubudue bude bolje. Upravo
oko ovih tema vode se razgovori u nagraivanome igranom filmu
380
Vlak bez voznog reda (Veljko Bulaji, 1959.): Tamo ima i letrika,
dravna cesta, a u kuu moe stavit radio. Da ti svira i pjeva itav
dan! Ba kao u snu... Taj san dio je promjena koje je s porastom
mogunosti i potreba u svakodnevni ivot donijelo XX stoljee.
Jugoslavija je ritam stoljea prilagoavala svojoj razini razvijeno-
sti i svojim politikim prioritetima.
Bibliografija
1. Adri, Iris i dr., ur, Leksikon YU mitologije, Postscriptum i Rende, Zagreb i
Beograd, 2004.
2. Bilandi, Duan, Historija Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije.
Glavni procesi 19181985., kolska knjiga, Zagreb, 1985.
3. Dijani, Dijana, Mirka Merunka-Golubi, Iva Niemi, Dijana Stani,
enski biografski leksikon. Sjeanje ena na ivot u socijalizmu, Centar za
enske studije, Zagreb, 2004.
4. Dobrivojevi, Ivana, Selo i grad. Transformacija agrarnog drutva Srbije
19451955., Institut za savremenu istoriju, Beograd, 2013.
5. Duda, Igor, U potrazi za blagostanjem. O povijesti dokolice i potroakog
drutva u Hrvatskoj 1950-ih i 1960-ih, Srednja Europa, Zagreb, 2005.
6. Duda, Igor, Pronaeno blagostanje. Svakodnevni ivot i potroaka kultura
u Hrvatskoj 1970-ih i 1980-ih, Srednja Europa, Zagreb, 2010.
7. Grandits, Hannes, Karin Taylor, ur., Yugoslavias Sunny Side. A History of
Tourism in Socialism (1950s-1980s), Central European University Press,
Budapest New York, 2010. / Sunana strana Jugoslavije. Povijest turizma
u socijalizmu, Srednja Europa, Zagreb, 2013.
8. Janjetovi, Zoran, Od internacionale do komercijale. Popularna kultura u
Jugoslaviji 19451991., Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd, 2011.
9. Kolar Dimitrijevi, Mira, Radni slojevi Zagreba od 1918. do 1931., Institut
za historiju radnikog pokreta Hrvatske, Zagreb, 1973.
10. Luthar, Breda, Marua Punik, ur., Remembering Utopia. THe Culture
of Everyday Life in Socialist Yugoslavia, New Academia Publishing,
Washington, 2010.
11. Markovi, Predrag J., Beograd izmeu Istoka i Zapada 19481955.,
Slubeni list, Beograd, 1996.
381
12. Markovi, Predrag J., Trajnost i promena. Drutvena istorija socijalistike

i postsocijalistike svakodnevnice u Jugoslaviji i Srbiji, Slubeni glasnik,
Beograd, 2012.
13. Pani, Ana, ur., Nikad im bolje nije bilo? Modernizacija svakodnevnog
ivota u socijalistikoj Jugoslaviji, Muzej istorije Jugoslavije, Beograd, 2014.
/ THey Never Had It Better? Modernization of Everyday Life in Socialist
Yugoslavia, Museum of Yugoslav History, Belgrade, 2014.
14. Patterson, Patrick Hyder, Bought and Sold. Living and Losing the Good
Life in Socialist Yugoslavia, Cornell University Press, Ithaca, London, 2011.
15. Petranovi, Branko, Istorija Jugoslavije 19181988., Nolit, Beograd, 1988.
16. Rihtman-Augutin, Dunja, Etnologija nae svakodnevice, kolska knjiga,
Zagreb, 1988.
17. Ristovi, Milan, prir., Privatni ivot kod Srba u dvadesetom veku, Clio,
Beograd, 2007.
18. Senjkovi, Reana, Izgubljeno u prijenosu. Pop iskustvo soc kulture, Institut
za etnologiju i folkloristiku, Zagreb, 2008.
19. Sklevicky, Lydia (prir. Dunja Rihtman-Augutin), Konji, ene, ratovi,
enska infoteka, Zagreb, 1996.
20. uvar, Stipe, Socioloki presjek jugoslavenskog drutva, kolska knjiga,
Zagreb, 1970.
21. Vueti, Radina, Koka-kola socijalizam. Amerikanizacija jugoslovenske
popularne kulture ezdesetih godina XX veka, Slubeni glasnik, Beograd,
2012.
382
korist i trokovi kljuna tema sporenja korist i trokovi kljuna tema sporenja
Jugoslavija i razvoj
korist i trokovi
kljuna tema
sporenja
VLADIMIR GLIGOROV
Stvaranje Jugoslavije nije bilo motivisano privrednim, pa

ni drutvenim razvojem, ve je trebalo da poslui uobiajenim
dravnim ciljevima, pre svega bezbednosti, ali i pravinosti. Ovo
drugo, shvaeno kao ostvarenje nacionalnih, u etnikom smislu,
prava i ciljeva, je bilo i osnova legitimnosti. Oko ustavnog okvi-
ra nacionalne i jugoslovenske legitimnosti nije, meutim, nika-
da postignut trajniji sporazum. U potrazi za pravinim reenjem
nacionalnih pitanja, zemlja je bila u stalnom stanju krize legiti-
mnosti. Nezadovoljeni nacionalizam je stajao na putu demokra-
tizaciji i imao za posledicu donoenje pogrenih odluka, izmeu
ostalog i u sferi privredne politike.
Istorija Jugoslavije, privredna kao i politika, sastoji se od niza
pogrenih ustavnih odluka uz povremene pokuaje sprovoenja
potrebnih reformi kako bi se one korigovale, a koje bi se redov-
no pokazale kao nedorive, jer su i same bile rukovoene istim,
etnikim ili nacionalnim motivima. Neka vrsta diktature je uvek
383
bila viena kao opravdana, pre svega sa stanovita bezbednosti. A

opet, u jednoj ili drugoj vrsti teritorijalne decentralizacije se trai-
la pravinost za nacionalne teritorijalne i privredne interese.
Uz to, spoljanje okolnosti nisu bile povoljne. Zemlji je bio
potreban (i) liberalno-demokratski ustav u eri rastueg naciona-
lizma, (ii) razvoj privatne privrede otvorene za razmenu sa svetom
u vreme rastueg protekcionizma i totalitarizma i (iii) vladavina
prava u revolucionarna vremena. Povoljni uslovi za liberalizaci-
ju i demokratizaciju su se stekli tik pre nego to se zemlja raspala.
Tokom poslednjih nekoliko decenija, posle raspada, sedam
jugoslovenskih drava koegzistira unutar sistema regionalne
saradnje koji pati od istih nedostataka kao i zajednika drava.
Tako da trenutno stanje deluje isto toliko privremeno i nepri-
rodno kao i bilo koje od jugoslovenskih ustrojstava od nastanka
zajednike drave do njenog nestanka.
Ukupna posledica jugoslovenskih politikih i privredni traga-
nja koja su redovno donosila privremena i pogrena reenja, jeste
zaostalost, ne samo privredna. Iako je zajednika drava bila zami-
ljena kao modernizujui projekat, kako nacionalni tako i socijal-
ni. Ovaj neuspeh ne bi trebalo uzeti kao dokaz protiv samog pro-
jekta, budui da ni pre niti posle postojanja Jugoslavije, politika
nestabilnost i ukupna zaostalost nisu uklonjeni. Ali, istorija nije
podobna za protivinjenina vrednovanja, osim kada se nagaa
o budunosti. U realnom vremenu, recimo krajem osamdesetih
godina prologa veka, demokratski jugoslovenski projekat nije bio
inferioran nacionalistikim alterativama po onome ta se od tih
alternativa moglo oekivati. Ali su nacionalizmi prevladali, i to
je ono to je istorija i to je potrebno objasniti. To to je pad bio
toliko veliki, to je naravno izazov za to objanjenje. No, to je stvar
politikog izbora, a ne istorijske neminovnosti.
U ovom napisu e biti dat istorijski prikaz privrednog razvo-
ja i privredne politike, gde e vea panja biti posveena periodu
posle 1948. Najpre u naznaiti teorijski okvir, potom u prikazati
384
najznaajnije institucionalne i razvojne karakteristike, zatim u

prikazati, pre svega fiskalne dileme zajednike drave, i kona-
no privredni razvoj posle raspada, dakle u poslednjih nekoliko
decenija. Nezavisno od toga, kratki osvrti e biti posveeni finan-
sijskim krizama, propasti privredne reforme iz ezdesetih godi-
na prologa veka, stagnaciji osamdesetih godina, neravnotenom
razvoju novih drava i stvaranju zajednikog trita 2006.
POLITIKA IZMEU NACIONALIZMA I LIBERALIZMA

Politika istorija nije sasvim pozitivistika, jer se zasniva na
bar preutnoj pretpostavci da postoje odreene trajnije pravilno-
sti, ako ne ba istorijski zakoni. Te se pravilnosti odravaju iz dva
razloga. Jedan su trajni problemi sa kojima se donosioci politi-
kih odluka suoavaju. Na jednoj strani je potreba da se obezbe-
di odreen nivo javnih dobara, pre svega bezbednosti, a na dru-
goj, opet, promenljive okolnosti koje zahtevaju prilagoavanje u
ostvarivanju politikih ciljeva. Drugi razlog su ustavna ili druga
reimska reenja koja ograniavaju skup sredstava koja se mogu
koristiti kako bi se reavali trajni politiki problemi u promen-
ljivim spoljanjim i unutranjim okolnostima. Tu je re o ustav-
nom okviru koji je osnova legitimnosti nezavisno od toga koliku
podrku ima jedna ili druga vlada, jedan ili drugi nosilac vlasti.
Privredna istorija, pak, jeste bar delimiko autonomna u odno-
su na politike odluke i zapravo, deo je promenljivih okolnosti
koje se moraju uzeti u obzir kod odluivanja, jer se menjaju kako
ciljevi tako pogotovo, dostupna sredstva. Ovo kako zbog razvoja
tehnologije, tako i zbog promena u znaaju i karakteru spoljnih
privrednih odnosa. Spoljna trgovina i javne finansije su svakako
od posebno velikog znaaja za male zemlje i privrede. Jugoslavija
je svakako bila mala zemlja, bar privredno posmatrano. A, to su
pogotovo jugoslovenske zemlje posle raspada zajednike drave.
Imajui u vidu politike okolnosti i privredni razvoj u XX
veku, Jugoslavija je bila politiko reenje sa stanovitva osnovnog
385
politikog problema, sa stanovita bezbednosti kao javnog dobra.

Problem sa kojim se, meutim, trajno suoavala bila je neusklae-
nost nacionalistikog shvatanja politike sa privrednom potrebom
za liberalnim unutranjim i spoljnim odnosima. Usled toga, dra-
va nije ozbebeivala poeljni nivo pravde i suoavala se sa dru-
tvenim nezadovoljstvom nivoom i raspodelom blagostanja.
Zemlja je, na jednoj strani, trebalo da zadovolji nacionalisti-
ko poimanje pravde sa liberalnim zahtevima privrednog razvoja.
Ovo drugo, opet, je podsticalo socijalno nezadovoljstvo. Zemlja
se raspala kad je nacionalizam postao politiki izraz socijalnog
nezadovoljstva, a odbaena je liberalno-demokratska alternati-
va. Posle raspada, spora i neodluna demokratizacija i liberaliza-
cija su uzrokovali relativno nezadovoljavajui politiki i privredni
razvoj, donekle i zbog pogrene privredne politike.
Dakle, neusaglaenost nacionalistikih ciljeva sa liberalnim
sredstvima jeste, jednostavno govorei, razlog trajne nestabilnosti
jugoslovenske drave i gotovo zakonomernog donoenja progre-
nih ili, u najbolju ruku, kratkovidih politikih reenja.
OPTI PRIKAZ RAZVOJA

Podaci o jugoslovonskom razvoju nisu nepoznati, tako da nije
potrebno ulaziti u detalje. Slika 1 prikazuje BDP po glavi stanov-
nika u stalnim dolarima. Od 1921. do izbijanja Drugog svetskog
rata, zemlja se ne odlukuje naroitim privrednim napretkom. Po
tome se, meutim, ne razlikuje od veine susednih zemalja, bilo
da je re o, primera radi, Grkoj, Maarskoj, ili Bugarskoj. Deli-
mino je to posledica demografskog rasta, no, kako je re o neko-
liko decenija, jasno je da je privreda uglavnom bila stagnantna i da
nije mogue govoriti o nekom naroitom napretku u odnosu na
privredni razvoj na jugoslovenskim prostorima u vreme pre stva-
ranja zajednike drave.
386
Slika 1: Jugoslavija, BDP per capita, stalni dolari
Izvor: Maddison database
Posleratni razvoj, posle Drugog svetskog rata svakako, kad se

stave po strani godine sovjetske blokade, karakterie se znaajnim
privrednim rastom i razvojem, ako se ovo drugo izrazi, opet, pro-
izvodom (BDP) po glavi stanovnika. Dok je u prvih dvadesetak
godina BDP po glavi stanovnika povean za neto manje od 40
posto, u periodu od 1952. do 1979. povean je za neto manje od 5
puta. Kako je u oba sluaja re o obnovi zemlje posle velikih ratnih
razaranja, nema sumnje da je Jugoslavija posle Drugog svetskog
rata ostvarila neuporedivo bolji privredni napredak nego posle
Prvog svetskog rata. Naravno, potrebno je imati u vidu da je pri-
vredni razvoj u itavom svetu bio mnogo bri i to ne samo u pore-
enju sa prethodnim u meuratnom periodu, ve u itavoj istori-
ji, bar koliko je to mogue uporeivati.
To se moe videti i poreenjem sa susednim zemljama, koje su
sve imale uspean privredni rast u periodu posle Drugog svetskog
rata, a pre kraja 1970. i u deceniji koja je sledilila. Nezavisno od
statistikih problema, zbog kojih su poreanja nezahvalna, nema
sumnje da su, primera radi, Grka, Maarska i Bugarska, o razvi-
jenijim zemljama Zapadne Evrope da i ne govorimo, da su dakle
one takoe imale ubrzan privredni rast i razvoj.
Kljune su zapravo osamdesete godine prologa veka. Naime,
u socijalistikim zemljama, pa i u Jugoslaviji, dolazi do privredne
stagnacije ili do usporenog rasta. To se vidi na Slici 1. U periodu
387
od 1979. do 1989. zapravo i nema rasta dohotka po glavi stanov-

nika. Slino je i u susednoj Bugarskoj i Maarskoj, ali ne i u Gr-
koj, na primer. Ili, ako se toj grupi doda Austrija, potpuno je jasno
da ova stagnacija nije posledica evropskih privrednih i jo manje
svetskih kretanja. Za razumevanje raspada Jugoslavije, ovo je sva-
kako najvaniji politiki i privredni period.
Potom slede devedesete godine prologa veka koje su najpre, do
19931994. dovele do smanjenja privredne aktivnosti za polovinu,
grubo reeno. Dok je ona za oko treinu manja od 1979. ili 1989. i
u 1999. Oporavak poinje negde posle 2000. i za sve jugoslovenske
zemlje zajedno takav je, da je uglavnom dostignut nivo iz 1979. ili
1989. Opet, valja imati u vidu demografske promene, koje su sada
negativne, jer je izgubljeno dosta stanovnitva, to zbog ratova,
to zbog negativne stope nataliteta, to zbog emigracije. Svejedno,
kad je re o bruto domaem proizvodu po glavi stanovnika, on je
za oko trideset godina jedva neto povean, kad se sve jugoslov-
nekse drave uzmu zajedno. Drugaije reeno, zemlja ili zemlje su
stagnirale praktino tri decenije.
Konano, privredni razvoj je zaustavljen ili znaajno uspo-
ren, gde nije ak bio negativan, posle 2008. kao posledica svet-
ske finansijske krize. Zaista, neke su jugoslovenske drave pro-
le bolje, a neke gore, to zahteva posebno objanjenje. U tom kon-
tekstu, od velikog je znaaja uloga liberalizacije trgovine, kako sa
Evropskom unijom, tako i regionalno, stvaranjem regionalne zone
slobodne trgovine, pod nazivom CEFTA. Evropska unija je otvo-
rila svoja trita jugoslovenskim zemljama, koje joj nisu kao Slo-
venija pristupile, ve 2001. godine. CEFTA je opet nasledila bila-
teralne sporazume o slobodnoj trgovini kad je nastala 2006. godi-
ne. U svakom sluaju, znaaj spoljne trgovine za ove veoma male
jugoslovenske privrede nije mogue preuveliati.
Tokom stotinak godina, izmeu nastanka Jugoslavije i dana-
njih dana, razvoj je bio ili spor ili neodriv. U itavom tom peri-
odu, meutim, nije bilo politike stabilnosti ni u Jugoslaviji, niti
388
izmeu osamostaljenih jugoslovenskih drava, pa ni unutar njih.

Ovo nezavisno od velikih, revolucionarnih zapravo, promena
i nezavisno od razliitih ustavnih reformi i politikih promena,
ukljuujui promene u privrednoj politici. Zajednika zemlja i osa-
mostaljene drave nisu teila demokratizaciji, dok su mere libera-
lizacije bile uglavnom doekivane pitanjem ko prolazi bolje, a ko
gore. Nedemokratska reenja i neliberalna privredna politika su
privremeno doprinosili stabilizaciji, ali se njima zapravo odustaja-
lo od trajnije politike zajednice. Posledica tog nesaglasja izmeu
nacionalistikih interesa i liberalnih sredstava privrednog razvoja
jeste dugorono zaostajanje jugoslovenih zemalja.
Ovo zaostajanje nije jednostavno objasniti. Jugoslavija je geo-
grafski u neposrednoj bilizi razvijenog sveta, tako da se nazad-
nost, ako se to tako moe nazvati, ne bi mogla objasniti geograf-
skom odseenou od naprednog dela sveta. Uz to, bar u vreme
stagnacije osamdesetih godina prologa veka, spoljanje okolnosti
su zapravo bile povoljne za politike promene koje su bile potreb-
ne da bi se zemlja pridruila razvijenom delu sveta. Tako da nedo-
statak razvoja i zaostajanje, posebno tokom poslednjih etrdese-
tak godina, mogu biti objanjeni samo odlukama koje su donosile
jugoslovenske vlasti, vlasti jugoslovenskih republika i pokrajina,
vlasti osamostaljenih drava i, ne na poslenjedm mestu graani.
Regionalne razlike
Imajui u vidu trajnu nestabilnost zemlje, nije nevano vide-
ti, da li je nezadovoljstvo bilo zasnovano na trajnoj pristrasno-
sti politikog i privrednog sistema prema jednoj ili drugoj regiji.
Opet, podaci za razvoj posle Drugog svetskog rata su bolji i lak-
e uporedivi nego oni za meuratni period. Takoe, oni mogu da
se analiziraju vie ili manje detaljno. No, gruba slika o upored-
nom razvoju se moe dobiti na osnovu razlika u dohotku po gla-
vi sanovnika.
389
Tabela 1 : Nacionalni proizvod po glavi stanovnika 1910.

godine, SAD dolar (vrednost iz 1970. godine)
Nemaka 958 Dalmacija 650
Austrija 810 Bosna 546
eka 819 Hrvatska 542
Maarska 616 Srbija 462
Italija 546 Transilvanija 542
Grka 455 Rusija 398
Izvor: Palairet, The Balkan Economy. CUP, 1997. str. 233.
U periodu pre nastanka Jugoslavije, postoje razliite procene

razlika u razvijenosti, od kojih je jedna data u Tabeli 1. Nedosta-
ju podaci za Sloveniju i Makedoniju, ali razlike u razvijenosti nisu
mogle biti previe velike, jer ni one u odnosu na Austriju i e-
ku nisu tako velike kao to e biti kasnije. U svakom sluaju, regi-
onalne razlike, koje e dominirati raspravama u obe Jugoslavije,
ne izgledaju takve da bi one predstavljale nesavladivu prepreku za
stvaranje zajednike drave.
U periodu izmeu dva rata, podaci nisu najboljeg kvaliteta.
Izmeu ostalog i zbog este promene unutranjih regija. Verovat-
no najuticajinija je bila tvrdnja Rudolfa Biania da su razvijeni-
je regije, koje su pre ujedinjenja bile deo Austrougarske, plaa-
le znatno vei porez na poljoprivredno zemljite, dok su Srbija i
Crna Gora i Dalmacija plaali manje. Tabela 2 daje zbrini prikaz
za period pre Velike ekonomske krize.
390
Tabela 2: Porez na zemlju, 19191928
Posredni Postotak Porez per Srbija

porezi, od ukupnog capita, 100
dinara mil. poreza dinari dinara
Slovenija 1411 13,9 1336 240
Hrvatska i
2123 20,9 915 160
Slavonija
Dalmacija 296 22,9 454 80
Bosna i
1312 12,9 634 110
Hercegovina
Vojvodina 2550 25,2 1864 330
Srbija i Crna
2420 23,9 559 100
Gora
Ukpuno ili
10.112 100 777
proseno
Izvor: Biani
Razlike u poreskom teretu e biti predmet politikih sporova

tokom itave istorije zajednike zemlje. Dodatni predmet sporova
je bilo troenje javnih sredstava, gde se obino tvrdilo da se ula-
e u manje razvijena podruja, srpska u meuratnom periodu, a
manje u razvijenije. Kako je poljoprivreda bila dominatna aktiv-
nost u prvoj Jugoslaviji, podaci o razliitom optereenju poreza
na zemlju su svakako znaajni. Valja obratiti panju da je budet s
vremenom zavisio manje od posrednih poreza, gde spadaju pore-
zi na zemlju, iji je doprinos smnjen sa oko 50 posto odmah posle
stvaranja drave, na oko jedne treine ukupnih poreskih priho-
da uoi Drugog svetskog rata, dok je porastao udeo neposrednih
poreza i prihoda od dravnih preduzea. Ovi poslednji su uoi
rata iznosili tek neto manje od posrednih poreza.
Osnovni prigovor, meutim, u tom periodu je bio, da je pore-
ski teret razvijenijih krajeva povean prelaskom iz austrougar-
ske u jugoslovensku dravu. Ovo e nesumnjivo biti veoma vana
tema i kasnije kad se budu uporeeivali poreski tereti u Jugoslaviji
sa onima u osamostaljenim dravama. Takoe, nije neoekivano
391
da nova drava ulae vie u nerazvijena podruja, jer bi i treba-

lo oekivati da se regionalne razlike smanjuju posle dravnih uje-
dinjenja. To je uostalom, kljuno privredno opravdnje stvaranja
zajednike drave. To e, dakle, biti druga najvanija tema da li
je Jugoslavija obezbeivala privredni rast koji bi vodio ujednaa-
vanju nivoa privrednog razvoja u svim regijama, da li vodi kon-
vergenciji u nivoima dohotka po glavi stanovnika?
Podaci nisu pouzdani u sluaju prve Jugoslavije, ali, kako je
ukupi rast bio skroman, nije realno oekivati neko naroito zna-
ajno poveanje regionalnih razlika. Osim toga, ukoliko i, u meri
do koje je do toga dolo, uticaj ravih meunarodnih privrednih
kretanja je, sva je prilika, morao biti vei od domae preraspode-
le sredstava. To, naravo, ne menja sutinu problema pravinosti,
kako, kad je re o manje razvijenim tako i o razvijenijim podru-
jima. Jer bi se oekivalo da drava u duem vremenskom peri-
odu obezbedi konvergenciju nivoa dohodaka po glavi stanovni-
ka izmeu regija. Drugaije reeno, trebalo bi oekivati da manje
razvijena podruja imaju bri prvredni rast od razvijenijih, kako
bi se ujednaili nivoi standarda ivota u itavoj zemlji.
Malo je verovatno da je do toga dolo u prvoj Jugoslaviji, ali je
zanimljivije pitanje da li je druga Jugoslavija obezbeivala bri pri-
vredni rast manje razvijenim republikama i pokrajinama? Ovo je
tema kojoj je posveeno nebrojeno mnogo istraivanja, ali grub
odgovor nije naroito sporan. Naime, konvergencije u privred-
noj razvijenosti izmeu pojedinih regija nije bilo. Ovo se vidi iz
Tabele 3.
392
Tabela 3: Bruto drutveni proizvod po glavi stanovnika

(Slovenija = 100, osim ako je drugaije naznaeno)
1952. 1965. 1974. 1980. 1989. 1997. 1) 1999. 2)

Slovenija 100 100 100 100 100 100 10.078
Hrvatska 66.7 65.8 62.5 64.1 64.1 48.0 6464
Vojvodina 49.1 60.9 58.0 57.1 59.6 24.3 6006
Srbija (ua) 56.7 52.2 48.0 49.5 52.0 18.9 5243
Srbija (sa
Vojvodinom i 51.5 50.0 45.0 45.5 46.0 17.1 4632
Kosovom)
Crna Gora 48.5 41.3 34.0 39.9 36.9 16.1 3716
Bosna i
52.6 39.1 33.0 33.3 34.3 10.2 3461
Hercegovina
Makedonia 39.2 36.4 34.0 33.8 33.3 20.3 3359
Kosovo 25.7 19.6 16.0 14.1 12.6 5.1 1272
1) P odaci za 1997. se odnose na bruto materijalni proizvod po glavi stanovnika za

sve jugoslovenske republike (ukljuujui Kosovo) i na bruto drutveni proizvod za
druge zemlje.
2) S tvarni BDP po glavi stanovnika (u amerikim dolarima po kursnoj listi) za
Sloveniju i hipotetski dostian stepen BDPa po glavi stanovnika (u amerikim
dolarima po kursu) za druge republike, pod pretpostavkom da su razlike u regionu
(merene na osnovu BDPu po glavi stanovnika) iste kao 1989. godine.
Izvor: Beki institut za meunarodne ekonomske studije
za 1997. i 1999. i OECD za ostale godine.
BDP po glavi stanovnika Slovenije je 100. Kao to se vidi, hrvat-

ski BDP po glavi je bio oko dvetreine slovenakog, srpski oko
polovine, Vojvodine oko 60 posto, dok su ostale republike uglav-
nom bile negde oko treine. Kosovo je zaostajalo, uglavnom zbog
visokog porasta stanovnitva. Inae je stopa rasta Kosova bila ak
neto via nego u ostatku zemlje. Manje razvijena podruja su
imala sporiji napredak u prvom periodu posle 1952. godine, to
je svakako, bar jednim delom posledica odseenosti od spoljnih
trita posle podizanja gvozdene zavese. Vano je takoe uoi-
ti da daljih negativnih posledica po njihov razvoj nema, posebno
393
ako se uzmu u obzir demografske promene, posle promene pri-

vrednog sistema sredinom ezdesetih godina prologa veka.
Uopteno govorei, ne bi se moglo rei da je Jugoslavija obez-
bedila konvergentni razvoj razliitim delovima zemlje. Zapravo,
posebno posle sistemskih promena sredinom ezdesetih godina
prologa veka, regionalni razvoj, i u bolja i u gora vremena, ini se
da je bio uravnoteen. Regionalne razlike nisu male do 1 prema
3, sa izuzetkom Kosova ali nisu nepoznate u mnogim sloenijim
zemljama. No, injenica da se nisu znaajnije menjale, a pogotovo
da se nisu smanjivale, ukazuje na sistemske nedostatke, ali takoe
dovodi u sumnju privrednu motivaciju politikih, posebno naci-
onalistikih sporova. Ovo poslednje pogotovo, ukoliko se uzme u
obzir razlika u zaposlenosti i nezaposlenosti. Tabela 4 daje stope
nezaposlenosti od 1952. do pred sam raspad.
Tabela 4: Stopa nezaposlenosti u %
1952. 1965. 1974. 1980. 1989.
Slovenija 1.8 1.7 1.4 1.4 3.2
Hrvatska 2.9 5.6 4.8 5.2 8.0
Srbija (ua) 2.5 7.4 11.3 15.8 15.6
Srbija (sa Vojvodinom i
2.6 7.1 11.5 16.1 17.6
Kosovom)
Vojvodina 2.9 4.5 8.9 12.4 13.6
Kosovo 2.6 15.2 21.0 27.6 36.4
Crna Gora 3.2 5.1 12.7 14.7 21.5
Makedonija 6.3 13.5 19.7 21.5 21.9
Bosna i Hercegovina 1.5 4.8 9.7 14.1 20.3
Izvor: OECD
Jasno je da su manje razvijenija podruja, delimino usled vee

demografske aktivnosti, imale mnogo gore stanje na tritu rada
od razvijenijih. Zapravo, nezaposlenost, do ega je dilo naroito
osamdesetih godina prologa veka, prerasla je u strukturnu karak-
teristiku veine osamostaljenih drava do dananjeg dana. Uzro-
ci zasigurno nisu isti, bar ne u potpunosti. Ali jeste veoma vano
394
uoiti trajnost niske zaposlenosti i visoke nezaposlenosti ak i u

Hrvatskoj posle osamostaljenja, a pogotovo u ostalim regijama ili
dravama. Slovenija se izdvaja po tome, to je od posebnog zna-
aja za objanjenje raspada zemlje, jer je Slovenija bila predvod-
nik secesionista, bar negde od 1988. godine. To dovodi u sumnju
objanjenje raspada zemlje njenim privrednim neuspehom i pri-
vrednim sistemom koji je bio pristrasan prema nerazvijenim, a ne
prema razvijenim podrujima.
Slika 2: Nacionalni dohodak po glavi stanovnika
Izvor: Maddison database
Posle raspada zemlje dolo je do velikog poveanja regional-

nih razlika, odnosno razlika u privrednim aktivnostima u drava-
ma nastalim iz Jugoslavije. Tabela 3 daje stanje krajem devedese-
tih godina prologa veka, kad su to razlike, usled posledica ratova,
bile najvee. U meuvremenu je dolo do ordeene konvergenci-
je, to se donekle vidi iz Slike 2, ali su dananje razlike svejedno,
vee nego to su bile u bilo kom periodu jugoslovenske istorije,
a ako je verovati podacima iz ne naroito dobrih izvora dodue,
regionalne razlike su bile manje i pre stvaranja zajednike drave
1918. godine.
395
Sve u svemu, Jugoslavija nije bila zemlja sa konvergentnim pri-

vrednim razvojem, ali nije bila ni zemlja koja je bila posebno pri-
strasna, negativno ili pozitivno, prema manje razvijenim kraje-
vima, bar ako je suditi po razvoju dohotka po glavi stanovnika.
itav se razvoj, izraen dohotkom po glavi stanovnika, prilino
jasno vidi na Slici 2. Razlike izmeu republika se nisu znaajno
menjale (Kosovo se izdvaja usled demografskog rasta), da bi se
poveale bar u odnosu na Sloveniju, a potom i Hrvatsku, dok su
ostale zemlje konvergirale pre svega sa Srbijom.
Kad je re o zaposlenosti i o drutvenom razvoju, manje su
razvijena podruja uglavnom zaostajala. Detaljnija analiza bi sva-
kako pokazala da razvoj po pojedinim dimenzijama i u pojedinim
oblastima nije bio jednoznaan, posebno kad je re o obrazovanju
i razvoju industrijske proizvodnje, ali za objanjenje stabilnosti i
odrivosti privrede i drave, to ne bi trebalo da bude od odluu-
jue vanosti.
REFORMA I ZASTOJ
Verovatno najvie panje je posveeno izuavanju samouprav-
nog sistema i privredne reforme iz sredine ezdesetih godina
prologa veka. Motivacija je bila, koliko politika, toliko i privred-
na. Nije nevanu ulogu imalo i strano finansiranje. I bilaterlna
pomo i multilaterlani krediti i konano pristup stranom finan-
sijskom tritu. Politiko ogranienje je bilo ouvanje jednopratij-
skog monopola vlasti.
Uopteno govorei, socijalistike reforme su sledile strategi-
ju prvo privredna reforma, pa politika. Ili, prvo liberalizacija
trita, potom demokratizacija. Program Saveza komunista Jugo-
slavije iz 1958. sadri jasno rangiranje alternativnih sistema. Vie-
partijska demokratija je prihvatljivija od sovjetskog sistema, uko-
liko se pokae da su socijalistiko samoupravljanje i nepartijski
pluralizam neodrivi, u tom smislu da nisu privredno i politiki
napredniji od alternativnih sistema. Moglo bi se, dakle rei, da je
396
demokratizacija viena kao izlazno politiko reenje, ukoliko bi

se pokazalo da drukije nije mogue ouvati politiku stabilnost i
privredni razvoj.
Jedan od problema je predstavljalo podravljenje investicija.
Kljuna sistemska razlika izmeu kapitalizma i socijalizma jeste
bila, i uostalom ostala, u tome ko donosi investicione odluke?
Nacionalizacija sredstava je bila uslov da drava monopolie inve-
sticione odluke. One su finansirane iz dobiti preduzea, koja su
bila u dravnom vlasnitvu, na osnovu centralnog plana. To je sr
sovjetskog sistema, koji je nastao Staljinovom kolektivizacijom i
nacionalizacijom tridesetih godina prologa veka. U poetku je
samoupravljanje vieno kao prenoenje upravljake uloge na pri-
vredne kolektive, to jest na preduzea. Reforma iz ezdesetih godi-
na je donela promenu u svojinskim odnosima, dravna svojina je
postala drutvena, i ukinula centralni, dravni investicioni fond.
Sa njim je otiao i sistem centralnog planiranja. Odluke o investi-
cijama su prenete, bar nominalno, na preduzea, koja su bila i vla-
snici, mada u ime drutva, preduzea u kojima su radili. Kona-
no, a verovatno najvanije, uspostavljeni su normalni trgovinski i
finasijski odnosi sa svetom, u kojima su posredovale komercijalne
banke. To je, opet, zahtevalo da se ponu voditi uobiajena mone-
tarna i fiskalna politika.
Krajnja motivacija je, pak, bila da bi sledea reforma, ili slede-
e privredno i politiko prilagoavanje trebalo da donesu priva-
tizaciju i demokratizaciju. I zaista, odreenim ustavnim reenji-
ma i izbornim sistemom s poetka ezdesetih godina kao da se
bilo krenulo u tom pravcu. Tome valja dodati i otvaranje grani-
ca i poveanje meunarodne saradnje. Sva ta sistemska reenja
su imala karakter privremenosti, sledee promene je trebalo da se
odnose na privatizaciju i demokratizaciju. To je otprilike, kako su
stvari izgledale sredinom ezdesetih godina prologa veka.
Reforma je doivela politiki neuspeh. Od njenog se nastavka
odustalo, dok su poltike promene otile u sasvim drugom, mada
397
ne neoekivanom pravcu. Privatizaciju su zaustavili studentski

protesti iz 1968. dok su demokratizaciju zaustavili nacionalistiki
pokreti, koji su pretili da dovedu do raspada drave, opet te 1968.
godine. Ishod je bio da je veina privrednih promena zadrana,
mada su kasnije elementi sistema menjani kako bi bili usklae-
ni sa politikim promenama. Ove su, pak, uglavnom bile u prav-
cu jaanja republika i pokrajina na raun federacije. Kljune su
bile promene u bankarskom sistemu i u sistemu javnih finansija.
U odreenom smislu, dolo je do nacionalizacije sredstava i pore-
skih obveznika.
Istraivanja, strana i domaa, su najee bila usredsreena
na pogrene stvari. Strana ekonomska istraivanja, koja su bila
ekstenzivna, su se posebno intenzivno bavila ponaanjem samo-
upravnih preduzea i nedostacima koja su bila oekivana, ako se
polazilo od ekonomske teorije. Domaa, pak, razmatranja su bila
posveena razgradnji zemlje, pre svega sa pravne ili konstitucio-
nalne take gledita, kao i nedostacima decentralizovanog socija-
listikog sistema, u kome se ne mogu ni kontrolisati naknade za
rad, a niti investirati iz centra, jer su federaciji nedostajali, pre sve-
ga poreski, ali i politiki instrumenti za to.
Kljuno je, meutim, bilo odustajanje od demokratizacije, do
ega je dolo kako bi se ouvala stabilnost, koja se postigla povrat-
kom autoritarizmu i preraspodelom nacionalnih nadlenosti.
Rasprava slina onoj koja je voena u prvoj Jugoslaviji, a pre svega
posle teritorijalne reorganizacije iz 1939. je obnovljena. Ovaj zao-
kret je i odredio politike sporove i reenja koji e konano dove-
sti do raspada zemlje.
Kako je funkcionisao sistem koji je nastao zaustavljanjem
privredne reforme? Sedamdesetih godina je monetarna politika
uglavnom koriena kako bi se obezbedilo da privreda posluje s
negativnom realnom kamatnom stopom. Ovo je kljuna makroe-
konomska injenica. Kako je federalna vlada imala veoma ogra-
niena ovlaenja u sferi fiskalne politike, monetarna je politika
398
bila najvanije sredstvo privredne politike. Detalji nisu od najve-

eg znaaja; dovoljno je ukazati da su kamatne stope bile nie od
stope inflacije u uslovima praktino fiksnog kursa. Ovo je ima-
lo za posledicu poveanje ulaganja i potronje, koji su finansirani
zaduivanjem u inostranstvu i rastom uvoza. Kako je sedamdese-
tih godina novac bio jeftin u itavom svetu, ova privredna politi-
ka nije bila u neskladu sa onim to se dogaalo ne samo u razvi-
jenijim zemljama sveta, ve i u nekim socijalistikim zemljama.
Jugoslavija je verovatno prola bolje, jer su njeni strani dugovi bili
ne malim delom usmereni na ulaganja, dok su u drugim socija-
listikim zemljama, recimo u Sovjetskom Savezu, bili usmereni
na potronju (uvoz itarica, recimo). Svejedno, nastala je velika
neravnotea u trgovinskom bilansu, dok su strani dugovi rasli. Do
privrednog sloma s poetka osamdesetih godina prologa veka.
Privredni sistem koji je nastao sredinom ezdesetih godina tre-
balo je da povea efikasnost ulaganja i da podstakne konkuren-
tnost na stranim tritima. Skup reformskih mera se ne razliku-
je previe od onih koje su preduzele zemlje u vreme naputanja
socijalizma krajem osamdesetih i poetkom devedesetih godi-
na. Ujednaen je reim kursa, centralna je banka osposobljena
da vodi rauna o inflaciji, a fiskalni je sistem trebalo da obezbe-
di odrivost javnim finansijama. Konano, osnovane su komerci-
jalne banke, koje su uzimale depozite u stranom novcu i postepe-
no su postale osposobljene da se zaduuju u inostranstvu i finan-
siraju ulaganja domaih preduzea. Neposredno strano ulaganje
nije bilo mogue, kao uostalom ni privatno domae ulaganje, to
su bili nedostaci koje je trebalo naknadno otkloniti. Sistem, ona-
ko kako je uspostavljen, bio je osposobljen i za recikliranje stra-
nih sredstava i za monetarno subvencionisanje privrede, emu je
i posluio kad je dolo do odustajanja od daljih reformi. Tako da
je sistem koji je uspostavljen sa ciljem poveanja efikanosti pri-
vrede, upotrebljen za odranje samoupravnih preduzea, nacio-
nalnih budeta i za kupovanje stabilnosti poveanjem potronje.
399
Sedamdesete godine su period kad je taj sistem dao te poelj-

ne rezultate. U mnogim istraivanjima, ovaj se period, kao i krat-
ki period vlade Anta Markovia 1990. vidi kao zlatno doba zajed-
nike zemlje. Dinar je bio jak, uvozna je roba bila dostupna, ula-
ganjima su podizani kapaciteti, a donekle obnovljena ili izgraena
infrastruktura. Odreeni doprinos su dale i doznake iz inostran-
stva, jer je ezdesetih godina veliki broj ljudi emigrirao u Nema-
ku i druge zemlje koje su imale bri rast nego to su imale raspo-
loive radne snage. Nastao je makroekonomski sistem koji se u
odreenim elementima zadrao u najveoj meri u Srbiji do krize
iz 20082009.
SPOLJNA TRGOVINA
U prvoj Jugoslaviji, koliko se moe zakljuiti iz podataka
Narodne banke, trgovinski bilans je bio uglavnom uravnoteen.
Takoe, privreda je bilo dosta zatvorena, mereno po odnosu uvo-
za i izvoza i domaeg proizvoda. Re je o nekih desetak postotaka,
odnosno dvadesetak, ako se uzme u obrzir ukupna spoljna razme-
na. Jednim delom je to bilo posledica privrednih kretanja odmah
posle Prvog svetskog rata, kad je inflacija bila problem u velikom
delu Evrope, a potom je dola Velika kriza kad je spoljna trgovina
smanjena svuda. No, drava je u kasnijem periodu teila da kori-
sti mere zatite, to je takoe ograniavalo kako uvoz, tako i izvoz,
jer je povremeno zabranjivan izvoz poljorivrednih proizvoda, koji
su bili najvaniji izvozni proizvodi.
U drugoj Jugoslaviji, spoljno finansiranje je igralo znaajnu
ulogu, zbog ega je uvoz uglavnom bio vei od izvoza. No, trgo-
vinski deficit poinje da biva znaajan tek posle privredne refor-
me iz ezdesetih godina, a pogotovo posle politike stabilizacije
poetkom sedamdesetih godina. Osim politike kursa (relativno
stabilan) i cena (ubrzna inflacija), znaajan uticaj su imale rastue
doznake iz inostranstva. Takoe, u drugoj polovini sedamdesetih
godina pogotovo, zaduivanje u inostranstvu. Tako da je krajem
400
sedamdesetih godina, pokrivenost uvoza robe izvozom bila oko

50 posto. Bilans usluga je bio pozitivan, zbog prihoda od tranzi-
ta, a i rastueg turizma, tako da je, kad se uzmu u obzir dozna-
ke zaposlenih u inostranstvu, tekui raun bilansa plaanja bio u
znatno manjem deficitu. Ova karakteristika e ostati manje vie u
veini novonastalih drava, bar do krize iz 20082009.
Tabela 5: Trgovinski tokovi u SFR Jugoslaviji
(Sadrani i krajnji i meuproizvodi)
Plasman na lokalnom tritu, u % BDP

1970. 1976. 1983. 1987.
Slovenija 53,6 60,9 42,4 57,5
Hrvatska 62,6 66,1 59,7 67,0
Vojvodina 49,0 58,8 54,8 58,1
Srbija (ua) 58,9 64,0 52,1 62,3
Srbija (sa Vojvodinom i Kosovom) 67,0 71,3 60,9 69,0
Crna Gora 50,8 59,9 54,4 57,5
Bosna i Hercegovina 50,5 61,4 49,1 56,1
Makedonija 63,2 61,9 55,3 60,8
Kosovo 57,6 56,8 58,2 64,6
JUGOSLAVIJA UKUPNO 58,6 63,0 53,4 62,2
Plasman u druge regije, u % BDP

1970. 1976. 1983. 1987.
Slovenija 28,7 22,0 15,7 20,3
Hrvatska 21,8 19,0 14,8 18,7
Vojvodina 40,1 30,1 22,5 28,8
Srbija (ua) 23,7 21,1 16,5 17,4
Crna Gora 40,6 22,6 21,0 25,0
Makedonija 23,1 23,1 18,1 21,4
Kosovo 34,7 25,7 19,2 24,0
JUGOSLAVIJA UKUPNO 26,3 21,9 16,6 19,9
401
Tabela 5, nastavak Izvoz, u % BDP

1970. 1976. 1983. 1987.
Slovenija 17,7 17,1 41,9 22,2
Hrvatska 15,6 14,9 25,5 14,3
Vojvodina 10,9 11,1 22,7 13,1
Srbija (ua) 17,4 14,9 31,4 20,3
Crna Gora 8,6 17,5 24,6 17,5
Makedonija 13,7 15,0 26,6 17,8
Kosovo 7,7 17,5 22,6 11,4
Jugoslavija ukupno 15,1 15,1 30,0 17,9
Izvor: OECD
Tabela 5 sadri podatke o unutranjoj trgovini i o spoljnoj trgo-

vini. Kao to se vidi, unutranje trite je svakako bilo daleko va-
nije od spoljnog, opet karakteristika koja e opstati i posle raspa-
da, mada ne u Sloveniji, a sada se stvari menjaju pod uticajem kri-
ze. Uticaj krize na spoljnu trgovinu je vidljiv i u tabeli 5.
402
Tabela 6 : Trgovina u Jugoistonoj Evropi 19801985.

Izvoz, izraen u procentima Uvoz, izraen u procentima
ukupne vrednosti ukupne vrednosti
zemlja Bugarska Rumunija Jugoslavija Bugarska Rumunija Jugoslavija
u/iz 1980. 1981. 1985. 1980. 1981. 1985.
Bugarska 1.4 1.5 1.7 1.0
Rumunija 2.2 1.2 1.9 1.0
Jugoslavija 1.6 1.1
Austrija 0.9 2.0 2.5 1.7 1.8 3.3
Nemaka 1)
2.6 7.2 8.4 4.8 5.7 13.6
Grka 3.8 2.5 1.4 0.5 0.8 0.9
Maarska 1.9 2.0 2.8 1.9 2.0 2.4
Italija 1.4 3.3 9.2 1.4 2.0 8.5
SSSR 49.9 18.1 30.5 57.3 18.2 15.5
Turska 1.1 0.1
JIE-12) 5.7 3.4 5.5 4.9 3.7 4.4
JIE-23) 10.6 6.0 6.9 5.6 4.5 5.3
1) Zapadna Nemaka
2) J IE-1 (Jugoistona Evropa 1): Bugarska, Maarska, Rumunija i Jugoslavija.
3) JIE-2 (Jugoistona Evropa 2): Ukljuuje JIE-1 sa Grkom i Turskom.
Odmah posle izbijanja krize poetkom osamdesetih godina,

izvoz je iskazao znaajan rast u odnosu na BDP. Takoe, gotovo
tokom itave te decenije trgovinski bilans je bio mnogo uravnote-
eniji nego u prethodnoj deceniji. Slika se poboljava kad se doda
izvoz usluga, koji je postao veoma znaajan razvojem turizma.
Uopteno govorei, ako se uzme ukupna spoljna razmena, Jugo-
slavija je u periodu posle privredne reforme bila znaajno otvore-
nija nego to je bila veina zemalja naslednica posle raspada, a pre
krize iz 20082009.
403
Tabela 7: Trgovina u Jugoistonoj Evropi 1990.
Izvoz, izraen u procentima Uvoz, izraen u procentima

ukupne vrednosti ukupne vrednosti
zemlja
Bugarska Rumunija Jugoslavija Bugarska Rumunija Jugoslavija
u/iz
Bugarska 1.9 0.7 2.3 0.8
Rumunija 3.9 1.2 1.3 0.6
Jugoslavija 1.0 0.9
Austrija 0.5 1.2 4.0 1.6 1.7 5.8
Nemaka 1)
4.2 11.0 17.1 10.4 11.4 19.3
Grka 0.8 1.5 1.5 0.3 0.7 1.1
Maarska 1.2 2.6 1.4 0.7 2.4 2.6
Italija 0.8 8.8 17.3 1.9 1.2 13.0
SSSR 64.0 25.2 18.6 56.5 23.6 13.0
Turska 0.4 0.2
JIE-12) 6.1 4.5 3.3 2.9 4.7 4.0
JIE-2 3)
7.2 5.9 4.8 3.4 5.4 5.1
1) Ukljuujui i Zapadnu i Istonu Nemaku.

2) J IE-1 (Jugoistona Evropa 1): Bugarska, Maarska, Rumunija i Jugoslavija.
3) JIE-2 (Jugoistona Evropa 2): Ukljuuje JIE-1 sa Grkom i Turskom.
Zanimljivo je videti i promenu u trgovinskim partnerima

tokom krize iz osamdesetih godina. Tabela 6 i 7 sadre neke upo-
redne podatke. U drugoj polovini osamdesetih godina je dolo do
znaajnog poveanja izvoza u Nemaku i Italiju, koje e posta-
ti najvaniji trgovaki partneri novonastalim dravama, takoe.
Uvoz je, pak, ve od ranije bio znaajan iz ovih dveju zemalja. U
svakom sluaju, Jugoslavija je postajala mnogo otvorenija privre-
da u periodu posle privredne reforme.
404
IZGUBLJENA DECENIJA
Osamdesete godine su od odluujueg znaaja, ne samo za
Jugoslaviju ve i za evropski sacijalistiki svet u celini. Ukoliko
se pogledaju Slika 1 i 2 vidi se da je re o deceniji u kojoj je pri-
vreda stagnirala. Iz Tabela 3 i 4 se vidi da su neke republike pro-
le bolje, a neke gore, posebno kad je re o zaposlenosti. No, kad
je re o privrednom rastu, praktino da i nema neke razlike meu
regionima. Slino je i sa drugim socijalistikim zemljama, mada
su razlozi razliiti. U nekima su problem bili visoki strani dugovi,
kao u Jugoslaviji, u drugima pak, pad cena nafte i drugih sirovina.
Jugoslavija je praktino bankrotirala 19811982: vie nije bila
sposobna da vraa strane dugove. Razlog je bio taj to je prome-
njena monetarna politika u Sjedinjenim Dravama Amerike i
dolo je do naglog skoka kamatnih stopa. Budui da je u tom asu
spoljnotrgovinski deficit Jugoslavije bio veoma veliki, dalje finan-
siranje uvoza zaduivanjem nije bilo odrivo, pa je postalo neop-
hodno da se koriguju uvoz i izvoz. Uz to, bilo je potrebno obezbe-
diti refinansiranje postojeih dugova po znatno viim i, sa stano-
vita trgovinskih mogunosti zemlje, neodrivim kamatnim sto-
pama. Smanjenje spoljnotrgovinskog deficita je zahtevalo znaaj-
nu korekciju kursa dinara, dok je finansiranje duga zahtevalo da
se nau novi izvori sredstava. Zemlja, meutim, nije mogla da se
prilagodi dovoljno brzo i zapravo nije nikako uspela da se valjano
prilagodi sve do pred sam raspad. Zato?
Razlog je bio sistemske prirode. Tri su kljune karkteristike
koje je potrebno imati u vidu.
Prva jeste spor oko kursa. Devalvacija bi preraspodelila trokove
meu republikama. Posebno je bilo osetljivo pitanje deviznih zara-
da u turizmu. Izvozni sektori, a posebno turizam, bi svakako ima-
li korist od devalvacije, dok bi prodavci na domaem tritu pro-
li gore. Mehanizama kompenzacije nije bilo, pre svega zato to je u
meuvremenu znaajno izmenjen fiskalni sitstem tako to federal-
ni budet nije vie imao potrebna sredstva da kompenzira one koji
405
prolaze gore iz prihoda ostvarenih oporezivanjem onih koji prola-

ze bolje. Centralna banka je koristila devizni kurs i selektivno kre-
ditiranje da to nadoknadi, ali to je samo poveavalo sporove, jer su
uslovi bili nejednaki u stvari u kojoj bi morali biti jednaki. I zapravo,
centralna je banka gomilala obaveze koji su lako mogli da se pretvo-
re u gubitke i tako u fiskalni troak republika i pokrajina.
Druga karakteristika je oekivanje da e kredit vredeti manje
kad doe na naplatu, jer e mu se pripisivati negativna kamata.
U uslovima gubitka vrednosti kursa bilo je potrebno da inflaci-
ja ne nadoknadi korekciju nominalnog kursa. Ovo bi, meutim,
zahtevalo znaajnu promenu u ponaanju preduzea, koja pak,
nisu pokazivala sklonost da se odreknu implicitne subvencije pre-
ko ubrzane inflacije. Tako da je itava decenija protekla u gubitku
vrednosti kursa i paralelnom ubrzanju inflacije. Korekcija trgovin-
skog deficita je vie bila posledica nemogunosti njegovog finansi-
ranja, a manje je na to uticala politika kursa i monetarna politika.
Trea krakteristika jeste, verovatno najvanija. Kao posledica
socijalnog i nacionalnog otpora privrednoj reformi, nije se moglo
posegnuti za prodajom imovine kao sredstvom finansiranja stra-
nih dugova. Na poetku krize 19811982. strani dugovi nisu bili vei
od najvie treine vrednosti jugoslovenskog ukupnog proizvoda.
Kamatne obaveze nisu bile male, ali svakako nisu prelazile nekoliko
procenata domaeg proizvoda. Ti su se dugovi relativno lako mogli
pretvoriti u ulog stranaca da su preduzea mogla da izdaju akcije,
kako bi obezbedila potrebno finansiranje. Ovo je bilo teko izvodi-
vo, kako zbog vlasnikog sistema koji je spreavao prodaju imovine,
pogotovo strancima, ali i privatnim licima uopte, a takoe i zato
to bi moglo da vodi prelivanju obaveza i dobiti preko republikih i
pokrajinskih granica, to je bilo politiki veoma teko izvodivo. Tek
je 1988. dolo do sporazuma sa Meunarodnim monetarnim fon-
dom o solidarnoj odgovornosti za strane dugove zemlje.
Ove prepreke relativno brzom reavanju problema stra-
nih dugova dovele su do toga da je bilo veoma teko pokrenuti
406
privrednu proizvodnju u poboljanim makroekonomskim uslovi-

ma, zbog ega je privreda stagnirala itavu deceniju uz stalno ubr-
zavanje inflacije i rast broja nezaposlenih. Tek je krajem 1989. vla-
da Ante Markovia krenula u promene tih sistemskih karakteri-
stika, to je imalo za ishod povoljna privredna kretanja 1990. ali i
ponovnu privrednu krizu krajem te godine i raspad zemlje 1991.
Tokom itavih tih desetak godina, zagovornici liberalnih pri-
vrednih reenja i demokratske politike legitimnosti nisu mogli
da pridobiju javnost za potrebne promene, dok je rastao uticaj
nacionalista koji su konano prevladali u Srbiji, posle ega je ras-
pad zemlje bio neminovan. Razvijenije republike su neprestano
isticale nepravinost fiskalnog sistema, kojim su se navodno, pre-
livala sredstva manje razvijenim podrujima, dok je u Srbiji pre-
vladao interes za ponovnim teritorijalnim razgranienjem, po
etnikim osnovama. Dok su fiskalni problemi bili reivi, teritori-
jalni su, naravno, znaili kraj drave.
SLOM I NAZADOVANJE
Praktino od samog nastanka drave raspodela koristi i troko-
va izmeu njenih sastavnih delova je bila kljuni predmet raspra-
ve i sporenja. Ustavni okvir nije bio prihvaen od pojedinih naci-
onalnih zajednica, a sporna je bila i lokalna kontrola teritorija. U
privrednom smislu, fiskalni sistem je bio smatran nepravinim
praktino, od svih. Na kraju se zemlja raspala zbog spora oko toga
ko koliko plaa u zajedniku kasu. To je, naravno, bila samo raci-
onalizacija. Ali je taj spor trebalo svakako oekivati, budui da je
smanjenje fiskalnih nadlenosti federalne vlasti bio kljuni zahtev
u periodu od 1968. do samog raspada. Najpre je, dakle, dolo do
fiskalne devolucije, koja je bila gotovo potpuna, da bi se posebno
spornim smatrao Fond za nerazvijene, koji je praktiki, bio jedi-
no preostalo fiskalno sredstvo preraspodele sredstava, a konano
407
je sporna postala i centralna banka, koja je intervenisala selektiv-

nim kreditima, to je svakako imalo razliite regionalne posledice.
U emu je posebno bio problem sa centralnom bankom i sa
bankarskim sistemom uopte? U periodu prilagoavanja na krizu
stranog duga osamdesetih godina, finansijska je slika promenje-
na tako to su razvijene republike imale trgovinski suficit u raz-
meni sa manje razvijenim republikama i pokrajinom Kosovo; to
e rei, zemlja se podelila na republike kreditore i one koje su bili
dunici. Posebno je porastao finansijski znaaj Slovenije. Jednim
delom to je bila posledica postojanja Fonda za nerazvijene, mada
su upravo razvijenije republike, pre svih Hrvatska i Slovenija, tei-
le da ga ukinu. Meutim, u meri u kojoj je zaista novac iao iz,
recimo, Slovenije u Makedoniju, njega je sledila i roba. Tako da
su republike koje su uplaivale vie novca u Fond za nerazvijene
nego to se on njima vraao, te su republike u veoj meri i proda-
vale svoju robu manje razvijenim republikama i pokrajini Koso-
vo. To je prosto unutranji bilans plaanja. Ta se unutranja trgo-
vina finansirala kreditima razvijenijih republika, zbog ega su one
postale zemlje kreditori, a manje razvijena podruja su postala
dunici. Usled te finansijske asimetrije, mere koje bi na jedan ili
drugi nain pomogle sanaciju finansijskog stanja dunicima, nisu
bile prihvatljive republikama kreditorima. A, ako bi se promenio
odnos snaga u federalnoj vlasti, to bi moglo da postane izvodivo.
U tom kontekstu, rast nacionalizma u Srbiji je bio posebno zabri-
njavajui. Motivi srpskih nacionalista nisu bili ni privredni niti pre-
vashodno finansijski (mimo linih interesa, naravno), ve se, pre
svega teilo promeni odnosa snaga u federaciji sa ciljem revizi-
je postojeeg ustava i uz eventualne teritorijalne korekcije. I zapra-
vo, srpski je nacionalistiki pokret bio kombinacija antiliberlanih
socijalnih zahteva iz 1968. i nacionalistikih teritorijalnih zahteva,
pre svega prema pokrajijana, a implicitno i prema ostalim srpskim
krajevima. Ovi politiki ciljevi su doveli do raspada zemlje, koja,
408
meutim, nije valjano privredno funkcionisala, a potrebna reforma

nije bila u skladu ni sa ijim nacionalistikim interesima.
TROKOVI RASPADA
Devedesete godine su bile privredno veoma rave za sve drave
nastale iz Jugoslavije, osim Slovenije. Dolo je do prekida trgova-
kih veza, osim onih unutar krnje Jugoslavije i izmeu Bosne i Her-
cegovine i susednim Srbijom i Hrvatskom, ali ta je razmena bila
znatno manja nego pre raspada i rata. Tabela 3 pokazuje razliku u
dohotku po glavi stanovnika u odnosu na onaj koji bi bio ostvaren
da je sauvan dugoroni odnos sa slovenakom privredom. Tako
da je devedesetih godina dolo do velikog zaostajanja svih drugih
jugoslovenskih zemalja u odnosu na Sloveniju i takoe, u odnosu
na ostale zemlje Evrope. Iz Slike 2 se vidi da je praktino u svim
jugoslovenskim dravama nivo dohotka po glavi stanovnika na
poetku druge decenije XXI veka bio na nivou s kraja sedamde-
setih ili osamdesetih godina (budui da su osamdesete oznaene
stagnacijom). Drugaije reeno, zemlje su izgubile bar tri decenije
razvoja. Ako se uzme u obzir injenica da vee zemlje Hrvatska,
Srbija, Bosna i Hercegovina nisu ostvarile neki primetan rast u
periodu od 2008. do sada, moe se govoriti o etiri decenije zao-
stajanja. Samo je Slovenija imala pozitivan rast, mada je po odre-
enim pokazateljima sada udaljenija od razvijenih zemalja Evro-
pe, nego to je bila krajem sedamdesetih ili krajem osamdesetih
godina.
Sve u svemu, teko je govoriti o privrednim koristima naputa-
nja Jugoslavije. Uz to, ako se uporeuju poreski tereti, pogotovo s
obzirom na to ta se tim izdacima dobija, i ako se stave po strani
izdaci za odbranu koji su u drugoj Jugoslaviji bili veliki, a sada su
znatno smanjeni, teko je govoriti o tome da su nove drave manji
teret poreskim obveznicima i privredi. Nije u neskladu sa logikom
i injenicama da manje drave kotaju poreske obveznike vie (sa
409
izuzetkom mikro drava, gde se samo Crna Gora moe svrstati),

naprosto iz razloga ekonomije obima.
Na kraju, kada je re o demokratizaciji i o liberalizaciji, nove
su drave, sa izuzetkom Slovenije, zatvorenije od Jugoslavije, ili se
bar to tek u skorije vreme menja. Demokratizacija je nezavrena,
a jedan broj drava se nalazi u ustavnom provizorijumu. Slovenija
i Hrvatska su se ulanile u Evrospku uniju, to stabilizuje privred-
ne i poltiike odnose, ali ostatak bive Jugoslavije nije dospeo do
trajne stabilizacije demokratskog sistema odluivanja.
REGIONALNA SARADANJA
Po zavretku rata u Bosni i Hercegovini i pogotovo, posle rata
na Kosovu, meunarodna zajednica, a posebno SAD i Evropska
unija, su formulisale politiku regionalne saradnje sa ciljem da
poveana privredna povezanost dovede do politike stabilizacije i
normalizacije. Naroito je Evropska unija uloila trud da mobili-
e interes za regionalnom saradnjom posebno izmeu jugosloven-
skih drava. Verovatno najvaniji takav regionalni projekat jeste
regionalna zona slobodne trgovine, ili Cefta. Do stvaranja je dolo
2006. godine, poto su bilaterlani sporazumi o slobodnoj trgovi-
ni prerasli u regionali sporazum. Evropska unija dodatno podupi-
re ovaj projekat time to je najpre uklonila carinske barijere uvo-
zu iz jugoslovenskih zemalja, a potom je sa njima sklopila Spora-
zume o stabilizaciji i pridruivanju koji bi trebalo da dovedu do
ulanjenja u Evropsku uniju. Sa Ceftom i slobodnom trgovinom
sa Evropskom unijom, liberalizacija je konano prevladala jugo-
slovenskim dravama.
Koji je eventualno njen doprinos privrednom razvoju? Ovo je
posebno zanimljvo, jer kriza koja je zahvatila jugoslovenske dra-
ve od 2008. ima dosta slinosti sa krizom s poetka osamdesetih
godina prologa veka. Kao to period koji je prethodio krizi ima
dosta slinosti sa onim iz sedamdesetih godina. Tako da se mogu
uporediti ova dva razliita krizna perioda i njihove posledice.
410
Razvoj posle 2000. koji predstavlja neku vrstu novog poetka

za itavu regiju, jer sa politike scene odlaze Franjo Tuman i Slo-
bodan Miloevi, ima iste karakteristike neravnotenog napretka,
kao i onaj iz sedamdesetih godina prologa veka. Trgovinski defi-
citi su poveani, strani dugovi su narasli, nezaposlenost nije svede-
na na prihvatljivu meru. Ovo poslednje je zanimljivo i zbog toga
to mnoga objanjenja rasta nezaposlenosti u Jugoslaviji posle pri-
vredne reforme, sada mogu da se drugaije razumeju.
Onovremena objanjenja su rast nazaposlenosti pripisivala
institucionalnim faktorima, meu kojima posebno samouprav-
ljanjem. Naime, zaposleni kao vlasnici imaju interes da poveaju
ulaganja i da ne poveavaju broj zaposlenih, jer na taj nain pove-
avaju svoje prihode, koji osim plate sadre i udeo u profitu pre-
duzea. To bi trebalo da objasni rast kapitala u odnosu na rad i
ogranienu pokretljivost radne snage. No, kad se pogleda razvoj
u veini evropskih postsociajlistikih zemalja, dakle u evropskim
zemljama u tranziciji, vidi se da je sklonost da se privredni rast
temelji na rastu produktivnosti, a ne na rastu zaposlenosti, prisut-
na svuda. To ima smisla ukoliko je re o razvoju koji se finansira
stranim sredstvima, kao to je u velikoj meri bio sluaj u Jugosla-
viji posle privredne reforme. Jer e se ulagati u najproduktivniju
tehnologiju, zbog ega e zapsolenost rasti sporije. Posebno, uko-
liko je re o tome da se zaposleni u dravnom sektoru prekvalifi-
kuju za rad u novim industrijskim ili uslunim preduzeima. Tako
da u tranziciji, a to je u zaetku bila privredna reforma, produktiv-
nost dominira zaposlnou. To se dogodilo u velikoj meri i u jugo-
slovenskim dravama u prvoj deceniji XXI veka. Rast je uglavnom
bio zasnovan na produktivnosti, dok je zaposlenost ak teila da
se smanjuje.
Problem nije dakle, bio u tome, ve u sektorima u koja su ila
ulaganja. Jugoslavija je sedamdesetih godina ulagala u industri-
ju, ali ne mali deo stranog duga je iao u potronju. Uz to, efi-
kasnost je bila problematina zbog subvencionisanja negativnom
411
kamatnom stopom. Za razliku od toga, veina jugoslovenskih

drava je iskoristila period niskih kamatnih stopa posle 2000. za
ulaganja u usluge, uglavnom, sa izuzetkom Hrvatske i Crne Gore,
koje nisu izvozne. Tako da je strani dug u najveoj meri otiao u
proizvodnju nerazmenljivih usluga i u potronju. Na taj nain su
sve jugoslovenske zemlje doekale finansijsku krizu 2008. godine
sa visokim stranim dugovima. Kao i poetkom osamdesetih godi-
na, njihovo refinansiranje je bilo oteano, ne toliko zbog povea-
nja trokova, ve, pre svega zbog potrebe stranih kreditora da sami
dovedu u red sopstvene finansije. Tako da se itava regija nala u
situaciji slinoj onoj iz osamdesetih godina, sa tom razlikom to
je preostalo malo imovine ijom bi prodajom bilo mogue pokri-
ti dugove, zbog ega je bilo potrebno korigovati kurs tamo gde je
bio precenjen, ili smanjiti potronju smanjenjem zaposlenosti ako
nikako drukije, kako bi se uravnoteio tekui raun bilansa pla-
anja veim izvozom i manjim uvozom. To je proces koji se odvija
ve gotovo itavu deceniju u jugoslovenskim dravama, to je vre-
menski posmatrano slino kao i osamdesetih godina.
Ovde je vano samo videti koja je uloga liberalnijeg trgovin-
skog okvira u odnosu na onaj iz osamdesetih godina. Postoja-
nje regionalne zone slobodne trgovine je svakako pomoglo, jer je
ouvan nivo trgovine nasleen iz perioda pre 2008. godine. No,
ono to je imalo znaajno vei uticaj jeste pristup tritu Evrop-
ske unije. U periodu od 2008. do 2016. sve jugoslovenske zemlje
su poveale izvoz od 30 do 60 posto, uz stagnaciju uvoza na nivou
bliskom onom iz 2008. Prednost aktuelne liberalizacije u odnosu
na otpor istoj osamdesetih godina je svakako uticao na prilagoa-
vanje na krizu. Iako je kljuni problem, spoljnotrgovinski defict i
strani dug, isti.
Nije na odmet, meutim, ukazati da je Evropska unija svejed-
no, sve nepopularnija, da je nacionalizam u usponu i da je do regi-
onalne saradnje dolo ne zahvaljujui politikama jugoslovenskih
drava, nego njima uprkos.
412
ZAKLJUAK
Jugoslavija nije uspela sa liberalizacijom i demokratizacijom,
ali nije bila prepreka tome, jer ni novonastale zemlje posle nje-
nog raspada ne pokazuju trajnu sklonost ni ka liberalnim mera-
ma, niti odrivoj demokratiji, a ne pokazuju ni sklonost ka regi-
onalnoj saradnji. Okolnosti su, meutim, promenjene, zbog ega
nacionalistike i autoritarne snage nisu jo prevladale kao to jesu
kada su razgradile zajedniku dravu. Privredni trokovi nelibe-
ralnih i nacionalistikih politika su trajna zaostalost zbog neodr-
ivosti modernizirajueg razvoja.
Bibliografija
1. Biani, R, Ekonomska podloga hrvatskog pitanja. Zagreb 2004 (prvo
izdanje 1933).
2. Gligorov, V, Why Do Countries Break Up? THe Case of Yugoslavia.
Uppsala, 1994.
3. Gligorov, V, Elusive Development in the Balkans: research Findings
wiiw Policy Notes and Reports 2016.
4. Lampe, J. R, Zugoslavia as History. Cambridge Universitz Press, 1996.
5. Palairet, M, Balkan Economies c. 19801914: Evolution without
Development. Cambridge University Press, 1997.
413
Jugoslovenska umetnost i kultura
od umetnosti
nacije do
umetnosti
teritorije
NENAD MAKULJEVI
U kreiranju nacija i nacionalnih identiteta umetnost i kultura

imaju veliki znaaj. Umetnost je shvatana kao otelotvorenje i sve-
doanstvo postojanja nacionalnog duha, ali i kao sredstvo za krei-
ranje nacije. Istorijski procesi kreiranja jugoslovenske umetnosti i
kulture, kao i njena sudbina, pokazuju upravo pokazuju to. Uspon
i pad ideje o jugoslovenskoj umetnosti odvijali su se u tri razlii-
ta istorijska perioda u vremenu do ujedinjenja 1918. u Kraljevi-
ni SHS/ Jugoslaviji i u socijalistikoj jugoslovenskoj dravi. Razli-
iti politiki konteksti odreivali su dinamiku tokova nastanka i
trajanja jugoslovenske umetnike ideje, ali nisu sasvim prekidali
zapoete procese.
414
od umetnosti nacije do umetnosti teritorije od umetnosti nacije do umetnosti teritorije
DO UJEDINJENJA
Ideja o jedinstvu junih Slovena tesno je povezana sa idejom
o jugoslovenskoj kulturi i umetnosti. Kulturna bliskost, shvae-
na u najirem smislu, kao i zajedniki prostor i istorijske sudbine
doprinosili su graenju zajednitva medju junoslovenskim naro-
dima. U okviru brojnih i razliitih aktivnosti intelektualne i kul-
turne elite, pojedinaca i organizacija, postepeno se tokom XIX i
poetkom XX veka uobliavao jugoslovenski kulturnation.
Saradnja izmeu junoslovenskih knjievnih i kulturnih elita
razvija se u prvoj polovini XIX veka. Borbe za nacionalno oslobo-
enja od razliitih zavojevaa, usmena tradicija i epika, revolucija
1848. jezika povezanost, kao i pojava sveslovenskih ideja dopri-
nosili su prepoznavanju i otkrivanju zajednike kulture juno-
slovenskih naroda. Junoslovenska kulturna povezanost vreme-
nom dovodi do stvaranja kulturnog konteksta i mree (network),
u kojoj istaknuto mesto dobijaju najznaajniji kulturni radnici.
Knjievnici poput Vuka Karadia, Jerneja Kopitara, kao i Petra II
Petrovia Njegoa, postaju poznati i dobijaju priznanja u razlii-
tim kulturnim centrima Zagrebu, Beogradu, Ljubljani i Novom
Sadu, doprinosei meusobnom zbliavanju i upoznavanju ju-
noslovenskih naroda.
Prve ideje o jugoslovenstvu koincidirale su s pojavom ideje o
postojanju i kreiranju jugoslovenske likovne umetnosti. Hrvatski
istoriar Ivan Kukuljevi Sakcinski pristupio je prvom enciklope-
dijskom poslu u domenu likovnih umetnosti meu juosloven-
skim narodima. Sakcinski je napisao Slovnik umjetnikah jugo-
slavenskih, objavljen u sveskama od 1858. do 1860. u kome su
po prvi put objedinjena dotadanja saznanja o hrvatskim, srp-
skim i slovenakim umetnicima. Njegova ideja bila je da formira
prvi leksikon junoslovenskih umetnika, jer istie da nema naro-
da, osim Slovena, koji nemaju sopstvene umetnike istorije, a da
po historiji znanosti i umjetnostih sudi se izobraenje i prosvjeta
415
svakoga naroda.126 Oito je da je Sakcinski, u skladu sa idejama

svog vremena, zastupao miljenje da su nacionalna i kulturna afir-
macija tesno povezane, kao i da istorija umetnosti moe da poslu-
i izgradnji nacije. Sakcinski je rad na Slovniku, prikupljanje gra-
e i pripremu za tampu, obavio u saradnji s drugim junosloven-
skim intelektualcima, knjievnicima i umetnicima, dok za litogra-
fije umetnika navodi da su izraene od naeg vrloga slikara i lito-
grafa Anastasa Jovanovia Bugarina.127 Delatnost Sakcinskog bila
je od velikog znaaja i predstavljala je utemeljenje jugoslovenske
istorije umetnosti.
Tokom druge polovine XIX veka nastavlja se kulturno zblia-
vanje junoslovenskih naroda. U Zagrebu je, na inicijativu bisku-
pa Josipa Juraja trosmajera, 1866. osnovana Jugoslovenska aka-
demija znanosti i umjetnosti (JAZU), koja je bila prva nauna i
kulturna institucija sa jugoslovenskim odreenjem u svom imenu.
trosmajer je jugoslovensko opredeljenje pokazao i u likovnom
programu katedrale u akovu, realizovanom po njegovoj narud-
bini. Naime, u kompozicijama Poklonjenje kraljeva, Poslednji sud i
Oplakivanje Hrista prikazani su pripadnici junoslovenskih naro-
da. Snaenju jugoslovenske ideje u umetnikom svetu doprine-
li su i dogaaji iz Hercegovine i Crne Gore. Predstave ustanaka i
borbi sa Osmanskom imperijom popularizovale su stanovnitvo
tih teritorija medju junim Slovenima, pa i ire. Umetnici poput
ure Jakia, Ferda Kikereca, Jaroslava ermaka bili su inspirisa-
ni ovim dogaajima. ermakovu sliku Ranjeni Crnogorac otkupio
je trosmajer i poklonio Galeriji JAZU.
Krajem XIX i poetkom XX veka dolazi do potpunog uspona
ideje o jugoslovenskom kulturnom jedinstvu. Jedna od manife-
stacija bila je zajednika srpsko-slovenaka funeralna sveanost,
126 I. Kukuljevi, Sakcinski, Slovnik umjetnikah jugoslavenskih, Zagreb 1858,

predgovor, nepaginirano.
127 I. Kukuljevi, Sakcinski, Slovnik umjetnikah jugoslavenskih, Zagreb 1858,
predgovor, nepaginirano.
416
posveena prenosu tela Jerneja Kopitara i Vuka Karadia u Lju-

bljanu i Beograd, sa groblja St. Marx u Beu. U oktobru 1897. obav-
ljeni su ekshumacija i prenos Vukovog i Kopitarovog tela u orga-
nizaciji Srpske kraljevske akademije i Slovenske matice. Ova javna
manifestacija bila je svedoanstvo snane junoslovenske poveza-
nosti utemeljene na kulturnoj saradnji.
U kreiranju jugoslovenske kulturne ideje znaajno mesto zau-
zima 1904. godina. Tada je dolo do velike politike promene u
Kraljevini Srbiji. Na vladarski presto stupio je Petar I Karaore-
vi, a dravna kulturna politika poela je intenzivno promovisa-
nje jugoslovenske ideje. Jugoslovenstvo je istaknuto ve prilikom
krunidbenih sveanosti i posluilo je za propagandu kralja Petra
I Karaorevia.
Na osnovu ideje i zalaganja Mihaila Valtrovia, uglednog pro-
fesora Velike kole, za zajedniku izlobenu delatnost jugoslo-
venskih umetnika, dolo je do organizovanja Prve jugoslovenske
umetnike izlobe. Izlobu je formalno organizovala Velikokol-
ska omladina u Beogradu, ali su njeni idejni pokretai bili Valtro-
vi i njegov mlai saradnik, arheolog Miloje Vasi. Srpska dra-
va stajala je iza organizacije celog dogaaja. Izloba je otvorena u
septembru 1904. u prostorijama Velike kole. Otvorio ju je kralj
Petar I Karadjordjevi, a na izlobi su uestvovali srpski, hrvat-
ski, slovenaki i bugarski umetnici. Znaaj izlobe bio je izuzetan.
Manifestovano je jedinstvo jugoslovenskih umetnika, novi umet-
niki trendovi bili su predstavljeni javnosti, a otkupljene su i slike
hrvatskih, srpskih i slovenakih umetnika za Jugoslovensku gale-
riju pri Narodnom muzeju u Beogradu.
Do Prvog svetskog rata jugoslovenske umetnike izlobe odr-
ane su i u Sofiji 1906. Zagrebu 1908. i u Beogradu 1912. Na Drugoj
jugoslovenskoj izlobi u Sofiji, formirano je zajedniko umetni-
ko udruenje Lada, koje je postalo organizator buduih izlobi.
Jugoslovenske izlobe su snano doprinele formiranju zajedni-
kog junoslovenskog kulturnog prostora, a pokrenule su i druge
417
sline aktivnosti. Umetnici, nezadovoljni udruenjem Lada, koje

je funkcionisalo po federalnom principu, sa nacionalnim odelje-
njima, organizovali su Jugoslovensku umetniku koloniju. Ista
je delovala kao udruenje integralnih Jugoslovena, a okupljala je
umetnike poput Nadede Petrovi, Ivana Metrovia, Ferda Vese-
la, Emanuela Vidovia, Ivana Grohara i Riharda Jakopia. Sa pro-
jugoslovenskim programom organizovane su i Prva dalmatinska
izloba u Splitu 1908. kao i izloba Nejunakom vremenu upr-
kos, odrana u Zagrebu 1910.
Jugoslovenska kulturna politika Beograda posle 1904. dovela je
i do angaovanja skulptora Ivana Metrovia. Metroviu je pove-
ren rad na javnim spomenicima u Srbiji, a on se izjanjavao kao
jugoslovenski umetnik. Metrovi je smatrao da se kulturna osno-
va zajednikog jugoslovenskog identiteta nalazi u epskoj poezi-
ji. U Kosovskom ciklusu nije video iskljuivo srpsku, ve jugoslo-
vensku mitologiju, pa je projektovao Vidovdanski hram kao spo-
menik jugoslovenske narodne religije.
Metroviu je povereno i ureenje paviljona Kraljevine Srbi-
je na meunarodnoj izlobi u Rimu 1911. Na poziv srpske vlade,
grupa hrvatskih umetnika predvoena Metroviem, izlagala je
u srpskom paviljonu. Metrovi, Ljubo Babi, Mirko Raki, Vla-
dimir Beci i drugi hrvatski umetnici prikazali su ostvarenja na
temu Kosovskog ciklusa, centralne teme paviljona. To je bio jasan
znak njihove jugoslovenske opredeljenosti, ali i snana politi-
ka poruka meunarodnoj javnosti. Istovremeno, Paja Jovanovi,
slavljen kao veliki srpski slikar, izlagao je u paviljonu Austrije.
Tokom Prvog svetskog rata nije opao znaaj kulture i umetno-
sti u predstavljanju projugoslovenskih ideja. Naprotiv, umetnost je
postala jedno od bitnih svedoanstva o postojanju jugoslovenske
nacije i sredstvo za irenje ideje o jugoslovenskoj dravi. U Jugo-
slovenskom odboru aktivno je delovao Ivan Metrovi, a u sklo-
pu propagandnih aktivnosti bile su organizovane brojne izlo-
be. U najznaajnije izlagako-propagandne poduhvate spadaju
418
Metrovieva izloba u Victoria and Albert Museum u Londonu

1915. i zajednike izlobe jugoslovenskih umetnika u Lionu 1917. i
enevi, 1918.
U KRALJEVINI
Kraj Prvog svetskog rata i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca predstavljali su novu drutvenu i politiku realnost. U
Kraljevini su se nali okupljeni narodi koji su iveli u razliitim
kulturnim modelima. Prostor nove drave imao je razliitu istorij-
sku i kulturnu prolost, koja se ogledala u svim aspektima javnog i
privatnog ivota. Urbanistika reenja, javni spomenici, umetni-
ki ivot, kulturne institucije, izgledi i oprema privatnih prostora i
kulturni identitet stanovnitva, veoma su se razlikovali na prosto-
ru od Slovenije do Makedonije.
U novim uslovima, kreiranje jedinstvenog dravnog i nacio-
nalnog kulturnog i umetnikog identiteta nametalo se kao va-
no pitanje. Naglaavalo se da se prelazi u novu fazu stvaranja/uje-
dinjenja Jugoslovena. Meutim, predratni elan projugoslovenske
umetnike i kulturne elite gubio se u sloenoj realnosti nove dra-
ve. Umesto nastavka razvoja i uvrivanja jugoslovenske ideje,
poele su meunacionalne politike borbe. U takvim okolnostima
dolo je do vrlo kompleksne kulturne situacije sa razliitim kon-
ceptima razumevanja jugoslovenstva. To je uticalo i na uspostav-
ljanje raznorodnih umetnikih praksi u slubi isticanja i izgrad-
nje dravnog i nacionalnog identiteta, ali i monarhistike propa-
gande. Likovne umetnosti, arhitektura i javni spomenici gradili su
kulturni identitet Jugoslavije; meutim, to nije bio ni usaglaen,
niti idejno jedinstveni proces.
Likovni ivot obeleila su, s jedne strane, individualna zalaga-
nja i stremljenja umetnika u iskazivanju sopstvenog umetnikog
izraza, a sa druge, pokuaji da se kreira jugoslovenska umetni-
ka kultura. Umetniki ivot se postepeno obnovio u posleratnom
razdoblju. Veina umetnika se okrenula najvanijem evropskom
419
centru Parizu, odakle su donoene nove ideje i modernisti-

ka stilska uverenja. Na jugoslovenskom prostoru je tako delova-
la generacija umetnika, iji je rad bio usklaen sa savremenim
evropskim umetnikim idealima. U likovnom ivotu istiu se,
izmeu ostalih, Sava umanovi, Marino Tartaglia, Petar Palavii-
ni, Jovan Bijeli, Lazar Lienoski, Ivan Tabakovi, Krsto Hegedu-
i, Tone Kralj, Lojze Dolinar, Rihard Jakopi... Istovremeno se na
jugoslovenskom prostoru raaju i autentini avangardni pokreti,
poput Zenita. Iako najaktuelniji tok likovne scene nije bio prven-
stveno zaokupljen pitanjima jugoslovenstva u umetnosti, dolazilo
je do razliitih aktivnosti koje su imale za cilj da doprinesu kreira-
nju zajednikog jugoslovenskog identiteta.
I posle rata nastavljeno je s jugoslovenskim umetnikim izlo-
bama, ali bez uea bugarskih umetnika. U Beogradu je 1922.
odrana Peta jugoslovenska umetnika izloba, koja je bila pra-
tea sveanost ceremoniji venanja kralja Aleksandra I Karaor-
evia i rumunske princeze Marije. Izloba je, po povezanosti sa
aktuelnim monarhistikim deavanjima podseala na Prvu jugo-
slovensku umetniku izlobu 1904. Meutim, dok je 1904. izloba
oznaavala novi dravni projugoslovenski kurs, 1922. ona je nago-
vetavala autoritativni i lini reim kralja Aleksandra. Moe se ak
rei, da je to bilo omalovaavanje jugoslovenske umetnike scene
i njeno svoenje na pratei svadbeni dogaaj. U Novom Sadu je
1927. odrana poslednja, esta jugoslovenska izloba. Njeno odr-
avanje je bilo povezano s proslavom stogodinjice Matice srp-
ske i prateom izlobom o starom srpskom slikarstvu u Vojvodini.
Organizovanje ove dve jugoslovenske izlobe podrale su vlasti,
ali njihov uspeh nije bio veliki. Nije zabeleena vea zainteresova-
nost publike, a novosadska izloba je bila u velikoj meri ignorisa-
na u jugoslovenskoj javnosti. Na ovim izlobama nisu uestvovali
mnogi znaajni umetnici, izmeu ostalih ni Ivan Metrovi, naj-
znaajniji zagovornik jugoslovenstva meu umetnicima.
420
Zajednika izlagaka aktivnost jugoslovenskih umetnika nas

tavljena je u okvirima Prolenog salona u salonu Cvijete Zuzo-
ri na Kalemegdanu. Pokrovitelj salona bio je do 1931. knez Pavle
Karaorevi koji se isticao kao ljubitelj i kolekcionar umetnosti.
Meutim, kriza jugoslovenske ideje u umetnosti bila je oigled-
na. Izlobe u Prolenom salonu imale su jugoslovenski programski
karakter, ali ih nisu prihvatali umetnici iz svih delova drave. One
su tako imale veliki znaaj za likovni ivot Beograda, ali politiki,
jugoslovenski karakter nije bio sa uspehom realizovan.
Dok je federalno organizovanje umetnikog ivota posustaja-
lo i slabilo, u politikom i kulturnom ivotu istakli su se integralni
Jugosloveni. U Zagrebu, Milan urin formira asopis Nova Evro-
pa 1920. oko koga okuplja integralne Jugoslovene. Oni promovi-
u Ivana Metrovia kao vodeeg jugoslovenskog umetnika, pa se
intenzivno prati i popularie njegov rad.
Trud integralnih Jugoslovena nije bio u potpunosti prihvaen.
Metrovi, koji je bio projugoslovenski angaovan od 1904. i akti-
van u Jugoslovenskom odboru tokom Prvog svetskog rata, nije
zadrao istovetnu poziciju u novostvorenoj dravi. Njegov najam-
biciozniji projekat Vidovdanski hram nije realizovan. tavie,
deo srpske vlasti je kritikovao njegove umetnike zamisli, poseb-
no nage figure heroja.
Metrovieva aktivnost esto je objedinjavala skulptorske i arhi-
tektonske projekte. Javna funkcija arhitekture uslovljavala je njen
znaaj u mapiranju i karakterisanju odreenih prostora. Isticanje
jugoslovenskog identiteta, takoe je zahtevalo kreiranje odree-
nog arhitektonskog izraza. Izraavanje jugoslovenstva u arhitek-
turi nije bilo monolitno. Metrovi je bio nosilac tzv. primordi-
jalnog pristupa, ali su paralelno trajale i drugaije ideje i prakse
isticanja jugoslovenstva u arhitekturi. Tako su se jugoslovenskom
arhitekturom smatrale graevine sasvim razliitih stilsko-gradi-
teljskih karakteristika. Tokom XIX veka, za potrebe srpskih javnih
zdanja kreiran je srpsko-vizantijski stil, koji je i u meuratnom
421
periodu obeleavao prvenstveno pravoslavne crkvene graevine

irom teritorije Jugoslavije.
Teritorija nove drave obeleavana je i javnim spomenicima.
Na prostorima koji su pripadali Austrougarskoj srueni su spo-
menici habzburkim vladarima. irom drave podiu se spome-
nici monarsima iz dinastije Karaorevi, kao to su, na primer,
spomenici posveeni kralju Petru u Velikom Bekereku i Bijelji-
ni, koje je izradio hrvatski skulptor Rudolf Valdec. Po ubistvu kra-
lja Aleksandra, poelo je i podizanje spomenika njemu posvee-
nih. Spomenici su podizani i borcima srpske vojske palim tokom
Balkanskih i Prvog svetskog rata. Jedan od najmonumentalnijih
spomenika izgraen je na Zebrnjaku, kod Kumanova, po projek-
tu arhitekte Momira Korunovia. Na vojnim spomenicima natpi-
si su isticali da su oni podignuti vojnicima palim za oslobodjenje i
ujedinjenje, to im je davalo ne samo srpski, ve i projugosloven-
ski karakter.128
Kreiranje nove drave imalo je pozitivnog efekta u isticanju
kulturnog bogatstva jugoslovenskih naroda. U periodu pre Prvog
svetskog rata umetniko naslee junoslovenskih naroda bilo je
u velikoj meri negirano, posebno od Austrougarske kulturne eli-
te. Orijentalistiki pogled na Balkan odreivao je i percepciju kul-
turnog naslea i iznosio stav da je folklor najvii kulturni domet
junih Slovena. Tako je izmeu dva svetska rata pokrenut proces
istraivanja i prikazivanja kulturnog naslea. Na prostoru od Dal-
macije do Makedonije vre se intenzivna istraivanja srednjove-
kovnog i antikog naslea. Formiraju se i nove kulturne instituci-
je, poput Muzeja June Srbije u Skoplju, iji je rad bio usklaen sa
vodeom dravnom politikom ideologijom.
Znaajan ton umetnikom ivotu dvali su pripadnici vladajue
dinastije Karaorevi. Osim konstantog korienja umetnikih
128 U povelji uzidanoj u Spomenik neznanom junaku napisano je da se on podie

Srpskom Neznanom Junaku poginulom u ratovima 1912, do 1918. godine za
osloboenje i ujedinjenje Junih Slovena.
422
dogaaja za sopstvenu propagandu, Karaorevii su nastojali

da sebe prikau kao nosioce i zatitnike jugoslovenske ideje. Uz
obimnu vizuelnu propagandu, dva primera pokazuju ekstremnu
monarhistiku upotrebu umetnosti. Kralj Aleksandar je iskori-
stio inicijativu graana za podizanje spomenika neznanom juna-
ku na Avali. Postojei spomenik je poruio, kao i srednjovekovni
grad rnov. Izradu novog spomenika poverio je Ivanu Metrovi-
u, a na njemu je utisnuo lini peat, potvren tekstom povelje,
izdate na Vidovdan 1934. u kojoj istie da je to njegova zadubina
za vean pomen izginulim ratnim drugovima i za svetao primer
buduim pokoljenjima jugoslovenskim. Drugi primer vezan je
za kneza Pavla Karaorevia. On je 1929. osnovao Muzej savre-
mene umetnosti u prostoru konaka kneginje Ljubice u Beogra-
du. Kneevom inicijativom, u trenutku njegove funkcije regenta
Jugoslavije, tokom 1935. objedinjavaju se ova muzejska instituci-
ja i Narodni muzej u Beogradu i osniva se Muzej kneza Pavla u
prostoru Novog dvora. Na taj nain knez Pavle je, izmeu ostalog,
istakao sebe u javnosti i muzeologizovano umetniko naslee srp-
skog naroda stavio u slubu svoje propagande.
U SOCIJALISTIKOJ JUGOSLAVIJI
Posle Drugog svetskog rata, u novim drutvenim i politikim
uslovima dolo je do znaajnog preispitivanja uloge umetnosti
u jugoslovenskom drutvu. Najvanije pitanje bila je ideologija
umetnosti i njena uloga u izgradnji socijalistikog drutva. Prve
posleratne godine obeleilo je razvijanje umetnosti po sovjetskom
modelu i pokuaji utvrivanja socijalistikog realizma. Temat-
ski okviri odnosili su prevagu nad umetnikim pitanjima, pa je
umetnost bila koncentrisana na memorisanje i proslavljanje par-
tizanske borbe u Drugom svetskom ratu i izgradnji novog socija-
listikog drutva. Po ugledu na sovjetsku umetnost nastaje i rana
likovna produkcija u socijalistikoj Jugoslaviji. U najpoznatije sli-
ke socijalistikog realizma spadaju dela, poput slike Boe Ilia
423
Sondiranje terena na Novom Beogradu. Sovjetski uticaj je ostavio

znaajan trag i na memorijalnu skulpturu. O tome svedoe monu-
mentalni spomenik palim crvenoarmejcima na Batini, rad Antu-
na Augustinia iz 19411947. i spomenik palim borcima na Iri-
kom vencu skulptora Sretena Stojanovia iz 1951.
Do reakcija na socrealistike trendove dolo je posle razlaza sa
Sovjetskim Savezom. Jedan od znaajnih dogaaja odigrao se na
kongresu knjievnika u Ljubljani 1952. Miroslav Krlea je odrao
govor koji je oznaio simboliku prekretnicu u dotadanjoj kul-
turnoj politici Jugoslavije. Krlea, izmeu ostalog, kritikuje prak-
su sovjetskog socrealizma u slikarstvu, koju sagledava kao oiv-
ljavanje buroaskih akademskih formi. U modernom iskustvu,
umjetnosti radi umjetnosti, vidi brojne pozitivne strane i navodi
da se moderno slikarstvo pozabavilo ...itavim kozmosom detalja
i nijansi rasvjete i oblika, motiva veoma vanih i istinitih po inten-
zitet ljudskog realistikog doivljavanja stvarnosti...129 Krlea se
zalae za slobodu stvaralatva i zakljuuje: Onoga trenutka kada
se jave kod nas umjetnici koji e svojim darom, svojim znanjem i
svojim ukusom umjeti da te objektivne motive nae lijeve stvar-
nosti subjektivno odraze, rodit e se naa vlastita Umjetnost.
Ukoliko se kod nas razvije socijalistiki kulturni medij, svijestan
svoje bogate prolosti i svijestan svoje kuturne misije u dana-
njem evropskom prostoru i vremenu, naa Umjetnost pojavit e
se neminovno.130 Odstupanje od sovjetskog modela imalo je veli-
ke posledice za jugoslovensku umetnost. Umetnost je osloboe-
na stega nametnutih partijskim kursom, a prihvatanje moderni-
stikog izraza postalo je jedna od karakteristika jugoslovenske
umetnike prakse. Modernizam je postao ne samo dominantan
dravni umetniki trend, ve i bitan spoljnopolitiki element. Na
brojnim meunarodnim izlobama prikazivano je jugoslovensko
129 M. Krlea, Govor na kongresu knjievnika u Ljubljani, Svjedoanstva vremena,
knjievno-estetske varijacije, Sarajevo 1988, 23.
130 M. Krlea, Govor na kongresu knjievnika u Ljubljani, 48.
424
moderno stvaralatvo, pa je na taj nain isticana posebnost Jugo-

slavije u socijalistikom svetu, distanciranje od Sovjetskog Save-
za i socrealistike umetnosti, kao i pripadnost kulturno razvije-
nim dravama.
Moderno slikarstvo prihvatao je u odreenoj meri i Josip Broz
Tito. Njegov lik bio je propagiran u svim medijima, pa i u likov-
nim umetnostima. To je uslovljavalo angaovanje umetnika na
izradi njegovih portreta. Tita je tako slikao ak i Paja Jovanovi,
slikar koji je u svojoj dugoj karijeri izradio portrete cara Franje
Josifa, kralja Aleksandra i kraljice Marije Karaorevi. Vreme-
nom je dolo do odabira kanonskih Titovih portreta, kao to su
crte iz profila Boidara Jakca i skulptura Augusta Augustinia
u Kumrovcu. Ovi portreti bili su masovno reprodukovani. Josip
Broz je imao kritiki odnos prema apstrakciji i preferirao je figu-
ralnu umetnost. Muzej savremene umetnosti u Beogradu, pre-
ma svedoenju Miodraga Protia, posetio je samo jedanom. Tom
prilikom izjavio je da mu se dopada slikarstvo Miljenka Stani-
a. Iako je Tito osuivao apstrakciju, njegov lini ukus i stav nisu
zaustavili tokove moderne jugoslovenske umetnosti. Cenzurisa-
nje umetnosti se dogaalo prvenstveno kad bi dolo do kritike
Titovog lika,131 pa tako zbog slika Riard Titovog lika i Sveana
slika nije doputeno otvaranje izlobe Mie Popovia 1974.
Miroslav Krlea je bio jedna od najvanijih linosti u promi-
ljanju i kreiranju slike o jugoslovenskoj umetnosti i kulturi. Uz
zalaganja za modernizaciju umetnike prakse, on je kao direktor
Jugoslavenskog leksikografskog zavoda u Zagrebu i glavni ured-
nik brojnih enciklopedijskih izdanja imao uvid i deliminu kon-
trolu nad pisanjem o umetnikoj prolosti. Krlea nije imao viso-
ko miljenje o akademskim umetnikim praksama XIX veka, ve
je osnovu jugoslovenskog identiteta u umetnosti video u srednjem
131 Titov lik je bio zatien zakonskim odredbama iz 1953, 1977, i 1984: O.
Manojlovi Pintar, Arheologija seanja. Spomenici i identiteti u Srbiji 19181989,
Beograd 2014, 283285.
425
veku. On je pisac predgovora za katalog i jedan od glavnih orga-

nizatora izlobe o srednjovekovnoj umetnosti Jugoslavije, koja je
odrana u Parizu 1950. i u Zagrebu 1951. Krleina osnovna ideja
bila je da su jugoslovenski narodi imali razvijenu srednjovekovnu
kulturu i civilizaciju koja je nestala u vrtlogu estogodinjih tur-
skih, austrijskih i venecijanskih ratova od XIV do XX stoljea.132
Pozivanje na srednji vek za Krleu je bilo tesno povezano sa savre-
menom socijalistikom Jugoslavijom: Suvremena junoslovjen-
ska socijalistika anticipacija danas samo je dijalektiki pendent
itavom nizu naih srednjovjekovnih anticipacija, staroslovjenske,
glagoljake, irilo-metodijanske borbe za ravnopravnost narod-
nosti i jezika... bogumilske laike revolucije... i na koncu anticipa-
cije predgiottovskog neohelenistikog slikarstva... koje je kod nas,
na naem terenu u Sopoanima i Mileevi dalo nekoliko umjet-
nikih ostvarenja, koja se mogu po svojoj artistikoj vrijedno-
sti mjeriti s remek-djelima zrele, renesansne zapadno-evropske
umjetnosti.133 Krlea srednjovekovnu jugoslovensku umetnost, a
posebno bogumilsko naslee, vidi kao antitezu Vizantije i Rima
i kao treu komponentu evropske umetnosti tog doba. Ovakva
shvatanja mogla su da prue utemeljenja za kulturnu i politiku
poziciju socijalistike Jugoslavije i njen trei put.
U socijalistikoj Jugoslaviji, pitanje jugoslovenstva u umetnosti
polako je padalo u drugi plan. Umetnika praksa i teorija kreta-
le su se u okvirima globalnih modernistikih stremljenja. Moder-
no slikarstvo postajalo je dominantan umetniki izraz, a aktuel-
ni umetniki pravci prihvatani su i razvijeni istovremeno kad i u
svetskim umetnikim centrima. Enformel, apstraktna umetnost,
konstruktivizam, konceptualna umetnost... obeleili su decenije
od liberalizacije umetnike prakse do raspada SFRJ. Otvorenost
jugoslovenskog drutva za modernu umetnost pokazivala se i
132 M. Krlea, Predgovor, Izloba srednjovjekovne umjetnosti naroda Jugoslavije,
Zagreb 1951, 5.
133 M. Krlea, Predgovor, 6.
426
organizovanjem znaajnih izlobi svetske moderne. Jedan od naj-

vanijih bila je izloba skulptura Henrija Mura u paviljonu Cvijeta
Zuzori u Beogradu 1955. koja je u potpunosi oznaila prekretnicu
u likovnom ivotu Jugoslavije.
Likovni ivot u SFRJ bio je u velikom usponu. Veina republi-
ka imala je likovne akademije koje su obrazovale generacije slika-
ra, vajara i grafiara. Organizovana su republika udruenje likov-
nih umetnika, kao i savezno, koja su doprinela boljem poloaju
umetnika u drutvu. Izlobena delatnost razvijala se irom ju-
noslovenskog prostora. Uz salone, odravane u glavnim gradovi-
ma republika, pojedine izlobe imale su savezni karakter. Tako su,
izmeu ostalih, u Tuzli organizovane izlobe jugoslovenskog por-
treta, bijenale mladih Jugoslavije odravalo se u Rijeci od 1961. do
1991. bijenale jugoslovenskog studentskog crtea odravalo se u
galeriji Studentskog grada u Beogradu, trijenale jugoslovenskog
crtea odravalo se u Somboru, jugoslovensko trijenale keramike
u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu, dok su u Zagrebu i
Beogradu odravane izlobe jugoslovenske grafike.
Najvaniji javni umetniki objekti podizani irom SFRJ bili su
spomenici posveeni rtvama i herojima Drugog svetskog rata.
Spomenika kultura je doivljavala transformacije, od posleratnih
socrealistikih memorijala do moderno oblikovanih spomenika.
Primer modernizacije i kreiranje jedinstvenog umetnikog izraza
pokazuju spomenici arhitekte Bogdana Bogdanovia. Na osnovu
razvijanja arhainih vizuelnih formi, Bogdanovi je u skulpture
unosio sloeni simbolizam i humanistika znaenja. Njegovi spo-
menici irom jugoslovenskog prostora u Mostaru, Beogradu,
Kruevcu kao i u Jasenovcu, postajali su opti simboli ratnih stra-
hota i stradanja, koji su prevazilazili dogmatsko-ideoloke i repu-
bliko-nacionalne okvire.
Vano mesto u kulturnom ivotu imale su ustanove koje su
promovisale jugoslovensku umetnost. Jedna od najznaajni-
jih institucija jugoslovenskog karaktera bio je Muzej savremene
427
umetnosti u Beogradu. Imenovan prvobitno kao Moderna gale-

rija 1958. muzej je prema reim osnivaa i upravnika Miodraga
B. Protia bio formalno zasnovan kao institucija NR Srbije, ali
je imao programski jugoslovenski karakter. Proti je otkupljivao
umetnika dela iz Srbije, Hrvatske i Slovenije, pa je stvorio naj-
potpuniju i najvredniju zbirku srpske i jugoslovenske umetnosti
XX veka.134 Za potrebe muzeja izgradjena je nova moderna zgra-
da, po projektu arhitekata Ivana Antia i Ivanke Raspopovi, koja
je otvorena 20. oktobra 1965. Muzej je za cilj imao afirmaciju jugo-
slovenske moderne umetnosti, ujedno predstavljajui i najznaaj-
niji poduhvat u likovnom ivotu Beograda i Srbije.135 U muzeju
su bili zastupljeni umetnici iz svih delova zemlje, a u okviru pra-
teih izlobi i programskih izdanja razmatrana je jugoslovenska
umetnost XX veka. Jugoslovenska umetnost nije prikazivana po
nacionalnim odlikama, ve po stilskim karakteristikama i hrono-
logiji. Modernu umetnost u Jugoslaviji afirmisale su i druge insti-
tucije, poput Umjetnike galerije Bosne i Hercegovine u Saraje-
vu, Moderne galerije u Ljubljani, Gradske galerije/Muzeja suvre-
mne umjetnosti u Zagrebu i Muzeja na sovremenata umetnost u
Skoplju.
ivot umetnosti u SFRJ nije imao jedinstven i jedan tok, ve je
posedovao i dinamiku koja je pratila deavanja u dravi. Uz sve
pozitivne moderne i integracione savezne trendove, postojali su
i dezintegracioni procesi. Republike akademije nauka i umetno-
sti postepeno su postajale nosioci nacionalnih kultura, a lokalne
i ideoloke potrebe negirale su najvie dravne kulturne dome-
te. Neusaglaenost stavova pokazivala se u brojnim situacijama,
a jedan od primera bilo je ruenje Njegoeve kapele i podizanje
134 M.B. Proti, Nojeva barka, knj. I, 515.

135 M.B. Proti navodi da je Ivo Andri komentarisao da je postavka muzeja iznad
realnog nivoa kulture u jugoslovenskom drutvu: M.B. Proti, Nojeva barka, knj. I,
633. Ove rei danas imaju posebnu teinu, kada su u Beogradu Muzej savremene
umetnosti i Narodni muzej ve godinama zatvoreni zbog radova na njihovoj obnovi.
428
mauzoleja na Lovenu, po projektu Ivana Metrovia. Ovoj ide-

ji usprotivila se struna javnost. Istoriari umetnosti, poput Laza-
ra Trifunovia iz Beograda i Franca Stelea iz Ljubljane smatrali su
da kapela ne treba da se rui. Isto miljenje zastupao je Miroslav
Krlea koji je jo u meuratnom periodu imao negativno milje-
nje o stvaralatvu Ivana Metrovia. Krlea belei: Metroviev
mauzolej Njegou bit e mauzolej, ukoliko ga uopte bude, to
bi svakako bilo bolje da ga ne bude, jer je jezivo glupav! I mno-
go kota!136 Uprkos protivljenju znaajnog broja jugoslovenskih
intelektualaca, optina Cetinje je realizovala svoju nameru i posta-
vila spomenik Ivana Metrovia koji je u tom trenutku bio u poli-
tikoj emigraciji u SAD.
Razlike u koncepcijama i razumevanju kulture i umetnosti
pokazuje i izrada enciklopedijskih jedinica. Kako pokazuju Mar-
ginalije Miroslava Krlee, vodio se prikriveni rat izmeu republi-
kih redakcija. Krlea je bio nezadovoljan odnosom sa srpskom
redakcijom pri izradi likovne enciklopedije Jugoslavije. S gori-
nom je vie puta konstatovao da je njegovo prvobitno zalaganje
za afirmaciju jugoslovenske srednjovekovne umetnosti preuzeto
i korieno u srpskom nacionalnom kontekstu. U jednoj bele-
ci tokom rada na enciklopediji pie: ...imam trajna okapanja sa
strunjacima tipa ura Bokovia, (Radivoja) Ljubinkovia,
(Dejana) Medakovia i kompanije, koji svojom poznatom rabo-
tom trajno izvru svaki smisao teza ove enciklopedije, kada je
rije o srpsko-makedonskoj problematici.137
Primeri Njegoeve kapele i rada na enciklopediji pokazuju
kako je postepeno dolazilo do fragmentacije umetnosti i kultu-
re u SFRJ. Oigledno je da je na polju kulture bilo mogue da se
mapiraju razliiti interesi. Krvavi raspad SFRJ doveo je do prome-
njenih politikih okolnosti i promena na kulturnoj sceni i nastu-
panje nacionalistikih elita. Pojedine ugledne linosti i znameniti
136 M. Krlea, Marginalije, Beograd 2011, 463.
137 M. Krlea, Marginalije, 559. Imena u zagradama dodao je autor ovog teksta.
429
stvaraoci, poput Bogdana Bogdanovia, otile su u emigraciju,

dok se veliki broj umetnika naao u praznom prostoru. Obrazo-
vani i, sa stvaranjem u jugoslovenskom kontekstu, oni nisu sebe i
svoj rad prepoznali u novostvorenim nacionalnim dravama. To
pokazuje i najpoznatija svetska umetnica sa jugoslovenskog pro-
stora Marina Abramovi koja povremeno istie da ona dolazi iz
drave koje vie nema.138
Ideja o jugoslovenskoj umetnosti bila je tesno povezana sa
usponom, trajanjem i padom jugoslovenske ideje. Od sredine
XIX veka dolazi do povezivanja jugoslovenskih umetnika i njiho-
vog organizovanja u cilju prezentacije kulturne i etnike blisko-
sti jugoslovenskih naroda. Nastanak zajednike drave, Kraljevi-
ne SHS/Jugoslavije, nije doprineo izgradnji zajednike umetnosti
i kulture. Meusobne kulturne razlike jugoslovenskih naroda, kao
i razliiti politiki interesi slabili su ideju o zajednikom umet-
nikom identitetu. Kao osobena pojava bilo je uzdizanje integral-
nih Jugoslovena Ivana Metrovia kao umetnika koji je otelotvo-
rio jugoslovenski duh. Posle Drugog svetskog rata, umetnost soci-
jalistike Jugoslavije bila je usmerena ka savladavanju modernog
umetnikog izraza. Negativni trendovi koji su vodili ka raspadu
drave, jaali su republike i nacionalne pokrete. Prvobitne ide-
je o kreiranju umetnosti jugoslovenske nacije nisu realizovane, ali
je postojanje zajednike drave dovelo do kreiranja kulturnog i
umetnikog prostora i formulisanja jugoslovenske umetnosti kao
likovne prakse stvorene na jugoslovenskoj teritoriji.
138 When people ask me where I am from, she says, I never say Serbia. I always
say I come from a country that no longer exists: https://www.theguardian.com/
artanddesign/2010/oct/03/interview-marina-abramovic-performance-artist
(poseeno 30. VII 2016.)
430
Bibliografija
1. K. Ambrozi, Paviljon Srbije na medjunarodnoj izlobi u Rimu 1911
godine, Zbornik radova Narodnog muzeja III (Beograd 1967), 237265
2. J. Baki, Ideologije jugoslovenstva izmedju srpskog i hrvatskog
nacionalizma 19181941., Zrenjanin 2004.
3. M. Baleva, Bulgarien im Bild. Die Erfindung der Nationen auf dem
Balkan in der Kunst des 19. Jahrhunderts, Bhlau Verlag Kln
Weimar-Wien 2012.
4. J. Denegri, Srpska umetnost 19502000. Pedesete. Beograd 2013.
5. J. Denegri, Srpska umetnost 19502000. ezdesete. Beograd 2013.
6. J. Denegri, Srpska umetnost 19502000. Sedamdesete. Beograd 2013.
7. J. Denegri, Srpska umetnost 19502000. Osamdesete. Beograd 2013
8. J. Denegri, Srpska umetnost 19502000. Devedesete. Beograd 2013
9. Lj. Dimi, Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 19181941, knj. I,
Beograd 1996.
10. Lj. Dimi, Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 19181941, knj. II,
Beograd 1997.
11. Lj. Dimi, Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 19181941, knj. III,
Beograd 1997.
12. I. irovi, Gender, War and Imagery of the Balkans, in: Europe and
the Bakans. Decades of Europeanization?, Wrzburg: Knigshausen&
Neumann 2015, 171186.
13. I. olovi, Smrt na Kosovu polju, Beograd 2016.
14. S. upi, Teme i ideje modernog: srpsko slikarstvo 19001942, Novi Sad:
Galerija Matice srpske 2008.
15. D. Damjanovi, Nacionalne ideologije i umjetnost u 19. stoljeu na
primjeru fresaka u apsidi Djakovake katedrale, Drutvena istraivanja:
asopis za opa drutvena pitanja, Vol. 18. No. 3 (101), (2009), 461478
16. V. Golubovi I. Suboti, Zenit: 19211926, Beograd 2008.
17. M. Hartmuth, THe Making of Heritage: A Croatian Vasari and his
Dictionary of South Slav Artists as an Essay in collective Memory
Construction, THeMa_ Open Acces Research Journal, vol 2, No 12,
(2013), 2836: http://archive.thema-journal.eu/thema/20131/hartmuth
(sajt poseen 26.07.2016);
18. A. Ignjatovi, Jugoslovenstvo u arhitekturi 19041941, Beograd 2007.
19. A. Kadijevi, Jedan vek traenja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi:
sredina XIX sredina XX veka, Beograd 1997.
431
20. D. Kekemet, ivot Ivana Metrovia (1883. 1962.-2002), knj. I II,

Zagreb 2009.
21. M. Krlea, Predgovor, Izloba srednjovjekovne umjetnosti naroda
Jugoslavije, Zagreb 1951.
22. M. Krlea, Govor na kongresu knjievnika u Ljubljani, Svjedoanstva
vremena, knjievno-estetske varijacije, Sarajevo 1988, 23
23. M. Krlea, Marginalije, Beograd 2011.
24. I. Kukuljevi, Sakcinski, Slovnik umjetnikah jugoslavenskih, Sv. 15,
Zagreb 1858. 1860.
25. N. Makuljevi, Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku: sistem evropske i
srpske umetnosti u slubi nacije, Beograd 2006.
26. N. Makuljevi, U ime jugoslovenstva: Ivan Metrovi u Novoj Evropi u:
Nova Evropa 19201941, zbornik radova, uredili M. Nedi V. Matovi,
Beograd 2010, 589600.
27. N. Makuljevi, Jugoslawien vor Jugoslawien, Sdslawische
Brderlichkeit unter Knstlern, in: Brderlichkeit und Bruderzwist:
Mediale Inszenierungen des Aufbaus un des Niedergangs politischer
Gemeinschaften in Ost und Sdost Europe, Hrsgb. von T.
Zimmermann, Gttingen: V&R unipress 2014, 213229.Open earch
Journal for THeatre, Music, Arts II/1 (2013) http://www.thema-journal.eu/
28. I. Mance, Kukuljeviev Slovnik umjetnikaj jugoslavenskih: povijest
umjetnosti kao bibliografski univerzum, Radovi instituta za povijest
umjetnosti, br. 32 (2008), 285296.
29. O. Manojlovi Pintar, Arheologija seanja: spomenici i identiteti u Srbiji
19181989, Beograd 2014.
30. L. Merenik, Ideoloki modeli: srpsko slikarstvo 19451968, Beograd 2001.
31. I. Metrovi, Uspomene na politike ljude i dogadjaje, Zagreb 1969.
32. G. Miloradovi, Lepota pod nadzorom: sovjetski kulturni uticaji u
Jugoslaviji: 19451955, Beograd 2012.
33. M. B. Proti, Jugoslovensko slikartstvo 19001950, Beograd 1973.
34. M. B. Proti, Nojeva barka, knj. I-III, Beograd 2000
35. N. Simi, Hercegovako bosanski ustanci u likovnoj umetnosti, Beograd
1959.
36. D. Toi, Jugoslovenske umetnike izlobe, Beograd 1983.
37. R. Vueti Mladenovi, Evropa na Kalemegdanu: Cvijeta Zuzori i
kulturni ivot Beograda 1911941, Beograd 2003.
38. R. Vueti, Jugoslavenstvo u umjetnosti i kulturi: od zavodljivog mita
do okrutne realnosti (Jugoslavenske izlobe 1904.-1940.), asopis za
suvremenu povijest, br. 3 (2009), 701714.
432
39. R. Vueti, Izmedju avangarde i cenzure. Tito i umetnost ezdesetih, u:

Tito vidjenja i tumaenja, priredila O. Manojlovi Pintar, Beograd 2011.
40. /thema/20131/hartmuth
41. T. Zimmermann, Der Balkan zwischen Ost und West: Mediale Bilder und
kulturpolitische Prgungen, Bhlau Verlag Kln Weimar-Wien 2014.
433
Jugoslavija na meunarodnoj pozornici
aktivna
koegzistencija
nesvrstane
jugoslavije
TVRTKO JAKOVINA
ISTO KAO SOVJETSKI SAVEZ

Vanjska politika Titove Jugoslavije uvijek je bila neobino dina-
mina, uoljiva i kreativna. ak i neposredno nakon Drugog svjet-
skog rata, kad su diplomati bili posve impregniranani revolucio-
narnim nabojem, a ideologizirano tumaenje svijeta i buduno-
sti, traenje saveznika meu ideolokim istomiljenicima i vjera
u preustroj utemeljen na markistikoj viziji budunosti, oslonjen
na Sovjetski Savez, nije znaio da diplomacija nove Jugoslavije
nije od samog poetka bila aktivna i dinamina, esto ona je osta-
la proaktivna i dinamina, razliita od diplomacija slinih zema-
lja komunistikog svijeta. Prva generacija diplomata, ukljuuju-
i i prva, uvjetno, tri ministra vanjskih poslova Josipa Smodla-
ku, a zapravo Ivana ubaia i Stanoja Simia imala je u svome
sastavu veliki broj linosti iz graanskih krugova, esto osoba od
434
aktivna koegzistencija nesvrstane jugoslavije aktivna koegzistencija nesvrstane jugoslavije
velike reputacijeSve do sredine pedesetih godina prolog stoljea,

Jugoslaveni su se, prije svega orijentirali prema Europi, a diplo-
matski kontakti i posjete na najvioj razini, bili su gotovo isklju-
ivo iz zemalja slinog drutvenog ustrojstva. Josip Broz Tito bio
je domain poljskom, bugarskom, albanskom i drugim kolega-
ma, a sam je putovao samo u zemlje Istone Europe.Europa je bila
mjesto gdje su se dodirivali svjetovi i susretali blokovi u nastaja-
nju. bio je to prostor u kojem je Jugoslavija imala niz nedovrenih
poslova. Jugoslavija je poslije rata imala nerijeeno granino pita-
nje s Italijom. Jedninice Jugoslaenske armije ule su na teritorij
Austrije, odakle su se povukle, ba kao to su se povukle i iz Trsta.
Vojno je FNRJ intervenirala ili pomagala komunistikoj gerili u
Grkoj. Jugoslavenske oruane snage kasnije su ule, dodue na
poziv, u Albaniju, a s Bugarskom se radilo na stvaranju Balkanske
Federacije. Jugoslavija je bila odana i vrijedna lanica sovjetskog
bloka u nastajanju, iskrena saveznica Moskve u prvim godinama
poslije Drugog svjetskog rata, ali s osjeajem da su njezina posti-
gnua vea od onih u drugim zemljama, da je njezin put do pobje-
de bio drukiji, da je uspostava Titove vlasti, a onda i pretvara-
nje Beograda 1947. u sjedite Informacijskog biroa komunistikih
partija, logina i opravdana, no da ne dolazi samo kao nagrada,
ve i kao priznanje onom tko je najblii idealu novog svijeta kakva
se u Moskvi stvarao.
To ne znai da su diplomati i politiari u Beogradu ostali posve
slijepi na razvoj u Aziji, ili na Bliskom istoku. Eref Badnjevi, pre-
dratni komunist i Titov povjerljivi suradnik bio je optuen za odr-
avanje kontakata sa zabranjenim komunistikim skupinama u
Egiptu, gdje je bio tek imenovani jugoslavenski poslanik. Badnje-
via je 1947, kraljevska vlada u Egiptu zamolila da napusti Kairo i
tako izbjegne skandal. Njegov nasljednik ahinpai nastavio je sa,
za egipatske vlasti, neprihvatljivim kontaktima, ali je njegova kari-
jera zavrila godinu dana kasnije, jer je s dijelom osoblja, napustio
435
slubu i svrstao se uz Sovjetski Savez.139 Arapskim su dravama

vladali monarsi, pa je Egipat bio daleko manje poeljan saveznik
na Bliskom istoku od Izraela, drave koju su osnovali, sve redom
ljeviari. Jugoslavija je i bila jedna od drava koja je pomagala
Izraelcima da se naoruaju tijekom rata za neovisnost.140 Odnosi
FNRJ s Egiptom popravili su se tek nakon revolucije 1952. godine.
Tada je veleposlanik bio, inae obrazovani i sposobni Nijaz Diz-
darevi. Njegov kolega u Siriji Mihajlo Javorski, Dravnom sekre-
tarijatu za vanjske poslove krajem 1952, javio je kako Ali Nagib,
ambasador Egipta u Damasku i brat generala Nagiba, novog efa
vlade u Kairu, govori s divljenjem o jugoslavenskoj borbi za neo-
visnost, spominje da Egipani Jugoslavene vole i cijene vie nego
to to moda (Jugoslaveni) znaju.141 Odlini odnosi s Egiptom
tako su brzo uspostavljeni im je sruen kralj. U nekim drugim
sluajevima, poput, na primjer, Etiopije, car nije bio problem, jer
su dobri odnosi s Rogom Afrike uspostavljeni vrlo rano.
Opsesivna orijentacija prema komunistima ili ljeviarskim
skupinama bila je osnovna ideja jugoslavenske vanjske politike
tijekom prvih nekoliko godina nakon rata. Zbog ideoloke bli-
skosti, diplomati su bili spremni ugroziti normalne odnose sa
zemljom domainom. Sjedinjene Amerike Drave (SAD), iako
glavni sponzori UNRRA pomoi koja je u prvim poslijeratnim
godinama FNRJ doslovno spaavala od gladovanja, bile su vitrio-
lino napadane. ivot amerikih diplomata u Beogradu i Zagre-
bu u privim poslijeratnim godinama esto je bio dramatino lo,
neugodan.142
139 ivoti 2008:486.

140 Shay 2008:475-476. Oruje je uvoeno preko rijeka u Rijeci I ibeniku. Spitfire
borbeni avioni takoer su dostavljani kroz jugoslavenski zrani prostor.
141 DAMSP, 1952, fas.br. 20 (Egipat), omot 15, dok.br. 416758, 17. prosinca 1952.
(Zahvaljujem kolegi Bojanu Smodeu na ovom izvoru).
142 Jakovina 2003: 134-140, 158-213.
436
Kao to je predsjednik SAD Harry Truman 12. oujka (mart)

1947, objavio u Kongresu SAD, Ujedinjeno Kraljevstvo vie nije
bilo u mogunosti osigurati gospodarsku stabilnost i vojnu i poli-
tiku sigurnost Grkoj i Turskoj. Zemlje koje je Ujedijneno Kra-
ljevstvo namjeravalo napustiti ukljuivale su Burmu, Indiju, Egi-
pat i Palestinu.143 Trumanova doktrina bila je ameriki odgo-
vor na britansku odluku i bila je izravno povezana s agresivno-
u jugoslavenske politike koja je pomagala grku komunisti-
ku partizansku gerilu.144 Ve je tijekom 1947, Beograd bio doma-
in indijskim, burmanskim i kineskim komunistima, koji su doli
vidjeti i istraiti jugoslavenski razvoj. Beograd je potom, u sije-
nju (januar) 1948, priznao Indiju i Pakistan. Vladimir Dedijer i
Radovan Zogovi, tada dva tvrda komunistika pravovjernika,
tijekom posjete Kalkuti i Drugom kongresu indijske Komunisti-
ke partije u veljai (februar) 1948, nagovarali su indijske komuni-
ste da zaponu s pobunom, odu u gerilski rat, protiv tek imenova-
nog premijera Jawaharlala Nehrua.145 Dvojac je, vjerojatno refe-
rirao na jugoslavensko i vlasito partizansko iskustvo, spominjui
kako je Jugoslavenska narodna armija uspjela osvojiti velike dije-
love teritorija koji je bio talijanski, ui u Austriju. Jugoslavija je i
nakon toga nastavila biti borbena. U ljeto 1946, jugoslavenski rat-
ni zrakoplovi sruili su ameriki vojni avion, a incident u Krfskom
kanalu, u kojem su poginula 54 britanska mornara, vjerojatno je
takoer bio povezan s jugoslavenskom stranom.146 Takva je dra-
va, najlojalnija i najslinija Sovjetskom Savezu Staljina, ratobor-
na i esto neumjerena, uskoro prestala biti hvaljena, a potom, ne
samo da nije bila vie uzor drugima, ve je njezino vodstvo treba-
lo biti smijenjeno.
143 Cabot, Reel 6, The National War College, Strategy, Policy and Planning Course,
National Security Problem, 17-28 March 1947; Wilson 1979:123.
144 Banac 1990:46-49.
145 avoki 529-530; Pirjevec 2011:391.
146 Jakovina 2003:56-77.
437
Poloaj Jugoslavije promijenio se u ljeto 1948. Jugoslaven-

sko izbacivanje iz Informacijskog biroa komunistikih parti-
ja (Informbiro), mnogim promatraima dolo je posve iznena-
da. Iako su neki od boljih analitiara meu diplomatima pred-
vidjeli jugoslavensko-sovjetske nesporazume, konani in 28. lip-
nja (jun) 1948, ostavilo ih je razgoraenih oiju, kako je napisao
bivi otpravnik poslova SAD u Beogradu tijekom prve polovice
1947, a kasnije ameriki generalni konzul iz angaja, John Cabot.
Jo uvijek se pitam to stoji iza svega i koliko je to ozbiljno, napi-
sao je Cabot.147 Prekid s Moskvom, za najbolje Staljinove ueni-
ke, nije bio lak. Jugoslaveni ga nisu planirali, nisu ga zazivali, ali
nisu se niti libili prihvatiti sukob. Prva reakcija Beograda bila je
uspostaviti dobre odnose s ljeviarima koji nisu bili bliski Sovje-
tima. Prekid odnosa FNRJ i Moskve postavio je sasvim druki-
je izazove pred mladu diplomaciju koja je, slino preokretima i
diferncijaciji unutar zemlje, sada postala daleko kompaktnija
i naglo popunjena, s provjerenim, ratnim kadrom, odanim mla-
dim ljudima, koji su imali misiju pokazati kako je prekid Jugosla-
vije i Sovjetskog Saveza iskren i stvaran, a borbenoj i drskoj diplo-
maciji sada je pridodana drukija uloga spaavanja suvereniteta
drave. Jo uvijek je najprije postojao osjeaj da se treba povezi-
vati s onima koji su bili sliniji, kao skandinavskim socijalde-
mokratima ili onim komunistikim partijama koje se nisu svr-
stale iza SSSR-a u osudi Beograda. Postupno, ali brzo, sazrijeva-
la je svijest da je izlaz jedino mogu s jasnom politikom i veza-
njem uz one koji su doista u mogunosti pomoi. 10 Meutim,
upravo je iz stalne napetosti, koja je postojala do kraja Jugoslavije,
kako je drava komunistika, kako su zapadne drave ipak druk-
ije, ma kako u mnogoemu bile prihvaene ili vane za opsta-
nak, trasiran put koji je vodio povezivanju s onim zemljama koje
su tek postajale suverene ili e nastati u narednim godinama. Ono
147 Cabot, Reel 12; John M. Cabot to Downs Donald, Esquire, Department of State;
American Consulate General, Shangai, China, August 20, 1948.
438
to je Jugoslavija poela raditi ve pedesetih, neto kasnije posta-

la je norma i meu zapadnoeuropskom ljevicom, koja je sve slabi-
je propitivala tvorniarsku eksploataciju radnitva ega, formal-
no, nije vie bilo niti u Jugoslaviji, gdje su tvornice bile radnike
a sve otvorenije zagovarala emancipatorske pokrete i borbu pro-
tiv kolonijalizma i rasizma. Tako je politika koja se raala dijelom
iz nude i koja je ukljuivala dotada nezamislive daleke krajeve i
veze s onima ija se imena vjerojatno nisu znala dobro ni izgovo-
riti, postala najoriginalnija i najvanija u jugoslavenskoj vanjskoj
politici, ne zato to je zemlja zanemarila odnose s bilo kojom od
super-sila, ve zato to je kroz svoju ulogu u Treem svijetu, utje-
cala na sve ostale politike i bilateralne odnose socijalistike Jugo-
slavije. U jugoslavensku diplomaciju ulo je mnotvo mladih lju-
di, koji su poslani u drave Skandinavije i SAD, kako bi prikazali
drukiju FNRJ.148
Jugoslavija je pune diplomatske odnose s Indijom uspostavi-
la 5. prosinca (decembar) 1948. godine. Indijci su, kako je rekla
Nehruova sestra i indijska veleposlanica u Londonu, bili zaintere-
sirani uiniti isto, ali u ovom trenutku nemaju prihvatljivog ama-
basadora koji bi bio poslan u Beograd. Prvi indijski ambasador
akreditiran u FNRJ, bio je onaj u Rimu. Jugoslaveni ambasadu u
Delhiju i konzulat u Bombaju otvoraju ve 1950. godine. Prvi je
ambasador postao Josip era, kasnije imenovan veleposlanikom
i u Burmi, upravo u vrijeme kad se Jugoslavija sve vie naginjala
Zapadu, no ijednom tijekom poslijeratnog razdoblja. Izravan, gla-
san, samoobrazovan tiskarski radnik Josip era nije bio jedno-
stavan za suradnju. Njegove su analize ipak bile originalne, a one
poslane u Beograd iz Delhija i dalekovidne. Tito i Edvard Kar-
delj, ministar vanjskih poslova imenovan nakon prekida sa Sta-
ljinom, bili su zainteresiraniji za uspostavljanje tjenjih odnosa s
Indijcima, no to je vrijedilo obrnuto. Indija je bila daleko, bila je
148 Jakovina 2002:905.
439
siromana, ali su, sudei po instrukcijama koje je dobio Joe Vil-

fan, erin nasljednik, nastojanja da se odnosi stalno popravljaju,
bila prihvaena. U isto vrijeme, u Brazil, akreditiran i u Venezue-
li, poslan je Ivo Vejvoda, s jasnom globalnom vizijom nove jugo-
slavenske vanjske politike, koja je pokrivala i Junu Ameriku.149
Odnosi s Burmom, kojoj je Tito pomagao orujem i iskustvom u
borbi protiv pobune, najbre su se razvijali. Jugoslaveni su proda-
vali topove i drugo oruje zemlji koja je bila ugroena sukobom
koji bi se mogao nazvati etverostranim graanskim ratom.150
Sve ovo bio je poetak sustavnog i aktivnog pristupa jugosla-
venske diplomacije Aziji. Iako Indijci uvijek i nisu bili najspre-
mniji suraivati s Beogradom onako kako je to eljela Jugoslavija,
sama injenica da je bila, iza ili uz jugoslavenske inicijative, pre-
tvorila se u jedno od osnovnih naela jugoslavenske diplomacije,
ono najmanje to je Jugoslaviji trebalo od velike drave.
NAGINANJE ZAPADU, POTRAGA ZA NOVIM PUTOVIMA

Prvi strani ef drave koji je doao u slubeni posjet Jugoslavi-
ji nakon prekida odnosa sa Sovjetskim Savzeom bio je negus Eti-
opije, car Haile Selasije. Diplomatski odnosi izmeu dvije zemlje
uspostavljeni su poetkom 1952. godine. Etiopski car, u srpnju
(jul) 1954, odsjeo je u nekadanjoj kraljevskoj palai u Beogra-
du, a onda produio do Titove ljetne rezidencije na Brijunima, pa
u Split. Vie Jugoslavena na razliitim mjestima u Etiopiji, zna-
ilo je manje Talijana, govorio je Haile Selasie. Otvoreno je vie
149 Beri 2008:136-137. Jedna od Vejvodinih prvih zadaa bila je uspostaviti odnose
s junoamerikim dravama. Tamo je uvidio, kako je kasnije rekao da, sve dok
odnosi izmeu Jugoslavije i Svete Stolice ostaju prekinuti, teko e se posve
normalizirati odnosi s Peruom, Ekvadorom i drugim dravma. U isto vrijeme,
komunistike partije u Venecueli i Brazilu, napadale su Titovog ambasadora
kao amerikog agenta koji je imao zadau podijeliti radniki pokret u Latinskoj
Americi.
150 Cabot, Reel 12; John M. Cabot to Downs Donald, Esquire, Department of
State; American Consulate General, Shangai, China, August 20, 1948; avoki
2008:537-542; Jakovina 202:905-906; Jakovina 2003:488-489.
440
mogunosti za suradnju, no to su Jugoslaveni imali kapaciteta da

ih zadovolje.151
Odnosi sa zemljama Jugoistone Azije unaprijeeni su tijekom
dugog Titovog puta brodom Galeb, krajem 1954, i poetkom
1955. Put je bio povijesan i za Indiju, jer je Tito bio prvi europ-
ski dravnik koji je zemlju posjetio nakon neovisnosti. Dijelom i
zato, Titov je doek u Indiji bio kraljevski. U Burmi je pak pona-
anje domaina bilo blizu ekstatinog. Miroljubiva, aktivna koeg-
zistencija, ona koja prihvaa borbu za mir, neovisnost i jednakost,
bile su ideje koje su povezivale sve tri zemlje. Snane saveznike
u borbi za neovisnost trebala je i Jugoslavija.152 Ameriki drav-
ni tajnik John Foster Dulles (1953-1959.), jednako kao i njegov
ambasador u Delhiju 1955, bio je strunjak za Jugoslaviju George
Allen, koji je ranije sluio u Beogradu (1949-1953.). Allenu, kao ni
Dullesu, injenica da socijalistika Jugoslavija iri ideje neutral-
nosti meu Indijcima, nije bila osobito prihvatljiva. U isto vrije-
me, neki ameriki analitiari smatrali su kako je Tito upravo sja-
jan primjer komunista koji je otvoren suradnji, a nije bio blizak ni
Pekingu, niti Moskvi. Zar Tito nije takoer mogao poneto nau-
iti od najvee parlamentarne drave na svijetu tijekom boravka u
Indiji, pitao se dio amerikih analitiara?
Titov prvi put preko oceana znaio je otkrivanje novog svije-
ta, a u mnogoemu je bio iskustvo koje je otvorilo oi. Zaustav-
ljanje u Egiptu na putu natrag u Europu, bio je poetak jednog
od najiskrenijih prijateljstava u hladnoratovskoj povijesti, izme-
u Tita i predsjednika Nasera. Ameriki analitiari s nezadovolj-
stvom su uoavalu jugoslavensku potragu za srednjim putem,
ali jo uvijek su bili sigurni da bi u sluaju ozbiljnijeg zaotrava-
nja, Jugoslavija ostala okrenuta Zapadu. Jugoslavija e gravitirati
151 Tasi 2008:515-516. U Splitu je u ast cara riva zasijana cvijeem, doveena je
zemlja, sve je ureeno. Sve do sada ostala je uzreica: To je sve Haile Selasije,
kada se eli rei da je neto u vrtu sreeno, pokopano, oplijevljeno.
152 Pirjevec 2011:394-395; Jakovina 2003:490-493.
441
takvim silama kao Indija i Burma s kojima osjea odreeno jedin-

stvo interesa i gledanja, mislei da je to nain da se opuste tenzije,
promovira mir, prevlada izolacija i povea meunarodni presti,
zakljuivali su u Washingtonu poetkom 1955.godine.153
rezultat putovanja bilo je i jaanje jugoslavenskih diplomat-
skih veza s Rangoonom. Ekonomska suradnja kaskla je iza vojne,
ali vojna je naprosto cvala. U Nu, burmanski voa, nije bio spre-
man prihvatiti vojnu pomo velikih drava, ali jest od Jugoslavi-
je i Izraela. Burma je bila izmeu Indije, Kine i Indokine, bila je
sjedite Azijske socijalistike internacionale i zato mogua vrata
Jugoslavije u iri azijski prostor.154 Burmanski voa U Nu posjetio
je Jugoslaviju 1955, samo nekoliko dana nakon povjesnog, pokaj-
nikog posjeta Nikite Hruova Beogradu u svibnju (maj) 1955.
U Nuov posjet Beogradu i Zagrebu trebao je naglasiti jedinstvo
izmeu naroda i zajedniku politiku mira. Dolazak burmanskog
voe najavljen je preko cijele naslovnice Borbe; Hruov je dobio
samo 5 od 7 stupaca slubenog jugoslavenskog glasila, prebroja-
li su ameriki diplomati.155 Nekoliko dana nakon Burmanca, u
Beograd, Zagreb i Ljubljanu doao je indijski premijer Nehru.
Obzirom da su u vrijeme Nehruovog boravka ve poeli praznici,
Nehrua je pozdravilo mnogo manje i mnogo manje entuzijasni-
nih graana no gosta iz Burme.
U Nu je bio duboko impresioniran Jugoslavenima i doekom.
Po povratku u zemlju, elio je i jugoslavenskom otpravniku u Ran-
goonu estitati, pa je za njega i amerikog mu kolegu organizirao
veeru. Tito i partizanska borba bili su jedna od tema o kojima se
govorilo. Jugoslaveni su bili vrlo hrabri, a da bi to ilustrirao, U Nu
je uzeo ljutu papriicu sa stola i gurnuo je u usta najvie pozicioni-
ranom jugoslavenskom diplomatu u glavnom gadu Burme. Miro-
slavu Kreaiu potekle su suze, ali nije rekao nita. Partizanska je
153 NIE 31-55; Yugoslavia and Its Future Orientation, 23 Februrary 1955.
154 avoki 2008:541.
155 Jakovina 2003:514; Beki 1988:640-644.
442
hrabrost bila dokazana. U diplomatskom ivotu, nije bilo puno

ovakvih trenutaka.156
Krajem 1955, Galeb je otpolovio u Egipat i Etiopiju. Bilo je
onih, vjerojatno samo meu slabo obavijetenima, koji su se boja-
li da bi Tito etiopskog cara mogao zaraziti komunizmom. Ame-
riki su diplomati komentirali kako Jugoslaveni imaju problema
shvatiti vlastita ogranienja, shvatiti da nisu velika sila. Ameriki
konzul u Zagrebu Martindale govorio je, kako je glupo mijenja-
ti pouzdanog saveznika kakav su bile Sjedinjene Drave, za nepo-
uzdane partnere u Treem svijetu.157 Partnerstva koja je Tito tra-
io bila su utemeljena na elji da ostane neovisan. Kako je postalo
jasno tijekom posjeta, zemlje Treeg svijeta bile su i potencijalno
trite za jugoslavenske kompanije. Promocija ekonomske neovi-
snosti ovih zemalja otvarala je prostor za jugoslavenske proizvo-
de. esto je to bilo lake utvrditi ili izgovoriti, no neto uiniti, ali
neki su kasniji primjeri dali za pravo onima koji su u poboljanju
odnosa vidjeli i ekonomske razloge.158
Nakon 1955. i ponovnog pomirenja s Moskvom, Jugoslavi-
ja se nadala da e Sovjeti promijeniti Staljinistiku interpretaci-
ju komunizma. Usporedo s rastom politike prema Aziji i Africi od
najkasnije poetka pedesetih, Jugoslavija je bila sve nezadovoljnija
svojom, inilo se, previe bliskom suradnjom sa Zapadom. Mnogi
Jugoslaveni isto tako, nisu bili imuni na rasizam, ili naprosto nisu
shvaali Titove veze s udaljenim, azijskim i afrikim dravama.159
Konano, nitko u Beogradu, barem ne meu onima na vlasti, nije
156 Jakovina 2002:905-906.

157 Jakovina 2003:517-522. Based on NARA, Records of the US Department of State
Relatiing to the Internal Affaris of Yugoslavia, 1950-1954, Decimal File 768, Reel
3, 768.00/1-3156.
158 Jakovina 2003:20-521; NIE, CIA, Office of National Estimates, Yugoslavia and the
Soviet Bloc, 18 July 1963.
159 Studenti koji su dolazili studirati nerijetko se nisu uspijevali integrirati. Vrlo
je ilustrativan primjer iz dnevnika generala Milana eljea citiran u Adamovi
2001:95-98.
443
razmiljao o naputanju komunizma kao vodee ideologije. Za

takve Zapad je bio samo mjesto gdje e Jugoslaviju eksploatirati.
Mislim da bismo trebali otakazati vojnu pomo koju dobiva-
mo iz Sjedinjenih Drava. Ona je bila simbolina, ali pitanje je
protiv koga se sada naoruavamo? - tim je rijeima maral Jugo-
slavije Josip Broz Tito u travnju (april)1956, govorio na sastanku
najvieg partijskog tijela CK KPJ.160 Josip Broz Tito zakljuio je,
kako je reputacija Jugoslavije takva da zahtijeva snaniju vanj-
skopolotiku akciju i aktivnost. Nismo dovoljno aktivni u politi-
ci razoruanja. Nai odnosi s Indijom i Burmom i dijelom s Egip-
tom, nisu dovoljno iskoriteni u borbi za mir, a to bi bila zajed-
nika korist.161 Tijekom istog je sastanka Koa Popovi, drav-
ni sekretar za vanjske poslove, naglasio historijsku toku prevrata
koja se upravo dogaala. Referirajui na promjene u Moskvi koje
su se dogodile poetkom 1956, i Hruovljevog tajnog referata,
Popovi je rekao, kako je Jugoslavija bila upravo predvodnica ovih
promjena u svijetu, a FNRJ je bila u najboljoj poziciji da takve pro-
cese dalje produbljuje i na njih utjee.162 Sada bismo morali biti
aktivniji prema Istoku, rekao je Popovi. Jugoslavija mora ostati
izvan blokova, kako bi ojaala sile socijalizma.163 Edvard Kardelj,
broj dva u jugoslavenskog vrhu, izjavio je kako se danas ne radi
o prikljuivanju, socijalistikog povezivanja s Rusima, ve ireg,
svjetskog socijalistikog bloka.164 Sve navedeno trailo je aktivni-
ju vanjsku politiku.
Promjena u jugoslavenskoj politici prepoznata je u Washin-
gtonu. Kako je u oujku 1956, napisano od Operations Coordi-
nating Boarda, Jugoslavija e suziti odnose sa Zapadom. Jedan
od mehanizama jugoslavenske politike bit e izvlaenje to je vie
160 ASCG, CK SKJ, III/66, (April 2, 1956).
161 Ibidem.
162 Ibidem.
163 Ibidem.
164 Ibidem.
444
mogue koristi od obje strane u hladnom ratu.165 S takvom pozi-

cijom izmeu dva svijeta, koju Beograd eli imati, Washington
je mogao ivjeti.
Tijekom 1956, Tito i Hruov susreli su se 4 puta. Tijekom
dugog Titovog posjeta Sovjetskom Savezu, jugoslavenski Drav-
ni sekretarijat za vanjske poslove dogovarao je posljednje deta-
lje posjeta egipatskog predsjednika Nasera i pokuavao dogovo-
riti kratki posjet indijskog predsjednika vlade Nehrua Jugoslavi-
ji. Iako su razlike izmeu Egipta, Indije i Jugoslavije bile ogromne,
nekoliko je stvari povezivalo tri vlade. Sve tri eljele su ne pripada-
ti ijednom bloku, sve tri eljele su svijet sa to manje podjela koji
bi bio sigurniji za male drave. Sva tri voe imale su goleme osob-
ne ambicije.
Naser je bio zainteresiran za jugoslavenski ekonomski model
i arpski socijalizam je sigurno bio, barem djelomino inspiri-
ran jugoslavenskim primjerom.166 Indija je moda bila najvea,
ali svakako nije bila najbolje funkcionirajua demokracija na svi-
jetu. Svejedno, u politikom je smislu bila posve drukija drava
od Jugoslavije i Egipta. Tito, Naser i Nehru susreli su se 17. srpnja
1956. Susret, koji je kasnije esto oipisivan kao kljuni u stvara-
nju Nesvrstanih, bio je razliito interpretiran u sve tri drave. Sva-
ka je strana u sastanak ula s razliitim idejama. Indijski premijer
Nehru bio je nezadovoljan, jer su Tito i Naser odluili organizirati
veliku konferenciju za tisak, inei da jedan prijateljski susret naj-
ednom dobije prevelike dimenzije.167 U isto vrijeme i Tito i Nehru
pokuavali su obzudati nestrpljivog Arapa, koji je bio agresivan
kad je govorio o ratu u Aliru.168 Bez dvojbe, trojni je susret znatno
165 EL, National Security Council 889-99, Operations Coordinatig Board, March 6, 1956.
166 PRO, PREM 11/1395, RY 1022/74, August 1, 1956. (Visit to Yugoslavia of
President Nasser and Mr. Nehru). Louis J. Cantoni and Sally Ann Baynard, 348.
167 Ceh 2002:515.
President Nasser and Mr. Nehru).
445
poveao Titov ugled. Dio zapadnih promatraa smatrao je, kako

je 9 od 13 toaka konane deklaracije koja je istovremeno objav-
ljena u sva tri glavna grada po intonaciji pro-Kremljovska. Osta-
li su komentirali da je sve napisano bilo u skladu s oekivanjima
i zadovoljavajue.169 Sovjetski tisak dogaaj je ignorirao, tiskajui
tek agencijske vijesti.170 Ako su vodei zapadni diplomati u Beo-
gradu shvaali, kako platforma susreta velike trojice onoga to e
kasnije biti Nesvrstani, nije bila prosovjetska, toga su u Kremlju
morali biti jo svjesniji. Britanci su smatrali kako je Tito elio pro-
fitirati od svjetske reputacije Nehrua, kako je elio odagnati sva-
ku pomisao da se Jugoslavija sada povezuje uglavnom s Istokom i
Sovjetskim Savezom.171 Nehru i Naser otputovali su s Brijuna za
Kairo skupa. Dok je njihova letjelica jo bila na pisti zrane luke u
Puli, na Brijunima se pripremao dolazak kambodanskog princa
Noroduma Sihanuka, jo jednog od aktivnih zagovaratelja surad-
nje u Treem svijetu.172
Trei svijet bio je daleko od jedinstvenog bloka zemalja, ali je
deklaraciju koju su trojica izdali na Brijunima, bila podrana i od
ganskog voe Kvame Nkrumaha i indoneanskog voe Ahme-
da Sukarna.173 Za Zapad, ako ve treba postojati lijevi partner u
Treem svijetu, bolje da je to Beograd, daleko manje opasan od
Moskve, ili neko od moskovskih pijuna. Nakon to je poetkom
ezdesetih dolo do stvarnog pokretanja nesvrstavanja, jugosla-
venski su politiari i politiki znanstvenici, pokuavali dokazati,
kako je sastanak Velike trojice na Brijunima 1956, bio prvi, odlu-
ni ili barem nulti susret, kljuan za budui pokret. Sastanak tri
lidera iz Europe, Azije i Afrike bio je vie simbolian, drukiji od
169 Ceh 2002:515; Tadi 1976:147-148.

170 Miunovi 1977:25.
President Nasser and Mr. Nehru); Tadi 1976:147-148.
172 Vjesnik, 21. srpnja 1956.
173 Bogeti 1981:22.
446
slinih susreta afrikih, ili afrikih i azijskih voa, neto to se u

meunarodnim odnosima onoga vremena nije esto dogaalo.
Bila je to jedna od vanih, ali ne i presudnih inicijativa koje su tra-
sirale put konferenciji koja e se dogoditi pet godina kasnije.
Iako je Beograd nakon Hruovljeva posjeta 1955, a napose 20.
kongresa KPSS, poetkom 1956, zahladio odnose sa Zapadom,
Beograd je i dalje bio koristan iz oita promocije amerikih inte-
resa, zakljueno je u izvjetaju Operations Coordination Boarda u
ljeto 1956.174 Jugoslavija i SSSR bili su bliski u mnogim meuna-
rodnim sluajevima, ali to se tie neovisnosti, bilo je jasno da
Jugoslavija nastavlja razliiti put od sovjetskih satelita i da poka-
zuje znaajan stupanj neovisnosti u svojim akcijama, pa i nainu
na koji formulira svoje poglede. Utjecaj Beograda i dalje se osjetio
u unutarnjim poslovima satelitskih drava.175 Sve u svemu, jugo-
slavenska vanjska politika bila je slinija onoj Indije i Burme, no
onoj Sovjetskog Saveza, poglavito ne nekoj od satelitskih dra-
va, zakljuivali su u SAD. Neutralistika pozicija nije ila u korist
slobodnog svijeta, jer Moskva nije doputala neutralcima da
se upliu u poslove svojih satelita, ali Beograd je bio premalen i
nedovoljno razvijen da bi imao odluujui utjecaj meu socijali-
stima-komunistima u zemljama Treeg svijeta, kao i meu zapad-
nim ljeviarskim politiarima. Jugoslavneski se utjecaj, zato, nije
mogao usporediti s utjecajem Indije.176 Ovakav stav ostavljao je
prostor za ambicije Beograda koje su se jo zgunjavale u kohe-
rentnu politiku.
Stvarna promjena dogodila se kasnije iste godine, nakon maar-
skih zbivanja. U studenom (novembar) 1956, izbila je maarska
kriza. U nekoliko dana onoga to su Maari kasnije nazvali revolu-
cijom, Jugoslaveni su shvatili da je pomirenje sa Sovjetima znatno
174 EL, National Security Council Papers, Operations Coordinating Board, August 2,
1956.
175 Ibidem.
176 Ibidem.
447
ogranieno i prije svega inspirirano eljom Moskve da Jugoslaviju

vrati u Lager. Maari su pokazali, kako ope pobune mogu izbri-
sati komunistike reime, to je Tita uplailo barem jednako koli-
ko i mogunost sovjetske intervencije. Pobuna protiv Moskve, pa
makar i pod vodstvom komunista, bila je, sve jasnije se pokaziva-
lo, iluzija. Bilo je jasno da je potpuni prekid s Moskvom za ijed-
nu zemlju Istonog lagera, iluzoran.177 Potpora Hruovu, koji je
ostao generalni sekretar Komunistike partije Sovjetskog Saveza
(KPSS) do 1964, u Beogradu, bila je dijelom motivirana strahom
da bi njega mogli zamijeniti vrstorukai ili vojni krugovi. Jugo-
slavija je tada izgubila iluziju da je destaljinizacija s Hruovom
otvorena i iskrena i bolno je spoznala koja su njezina ogranienja.
Postalo je jasno da Jugoslavija ulazi u nesigurne vode vanjske poli-
tike, da je njezin poloaj i prema Zapadu i prema Istoku krajem
1956. bio loiji i hladniji, no to je to bilo desetak mjeseci ranije.
Druga polovica pedesetih bila je stoga obiljeena potragom za
sidritem u svjetskoj politici i drukijim pozicioniranjem Jugosla-
vije. Europa je jo uvijek bila prvorazredno bojite hladnoga rata
i nakon Maarske, Berlin je bio jedina otvorena i problematina
toka Staroga kontinenta. Jugoslavija je u europskom kontekstu
zato jo uvijek iskakala, bila vana, no, ne onoliko koliko je to bilo
dok je Staljin bio iv. Sve je to guralo jugoslavenski vrh u potra-
gu za novom doktrinom. Stalno nastojanje da se odravaju poseb-
ni odnosi s Naserom, Nehruom i drugim voama afro-azijskog
bloka, to je bio pravi prostor za jaanje Titovog prestia, ideolo-
kih pretenzija, ak i stvaranja skupine drava meu kojima je on
mogao imati utjecajnu, ako ne dominantnu ulogu, primjeen je i
tako opisan u Washingtonu.178
Novi program Saveza komunista Jugoslavije (SKJ) objavljen je
1958. godine na partijskom kongresu u Ljubljani. Tito je otvorio
177 JFKL, August 15, 1961. George Kennan to McGeorge Bundy, Yugoslav Foreign
Policy.
178 NIE 31-57, Yugoslavias plicies and Prospects, 11 June 1957.
448
sastanak. Njegov je govor slijedio otar napad na Sovjetski Savez

kojeg je izgovorio Aleksandar Rankovi (broj 2 ili 3 u jugosla-
venskom vrhu). Svi predstavnici komunistikih drava Europe
kineski, albanski i ehoslovaki delegati ionako nisu doli u
tome su trenutku ustali i napustili prostoriju. Jedina je iznimka
bio poljski predstavnik, koji je zaspao.179 Daleko do toga da je pro-
gram bio znatno (kontra)revolucionaran, novi temeljni dokument
juglavenske vladajue i jedine partije, kritizirao je imperijaliste i
kapitaliste, njihovu agresivnu politiku protiv komunizma i soci-
jalistikih zemalja. Neokolonijalizam je bio novi nain na koji
su bogati eksploatirali siromane. Sve vie je izgraenih zapad-
nih vojnih baza. Zato SKJ nastoji u svijetu gdje su nacije pove-
zanije, usmjerene jedna na drugu, ali neovisne, sposobne odlu-
iti to je u njihovom interesu i koje su koalicije njima korisne.
Nove nacije predstavljaju pozitivne snage koje tee prema miru.
Ako bi bile neovisne, one bi mogle doprinjeti svjetskom miru, to
je cilj jugoslavenske diplomacije. Aktivna koegzistencija koja se
sastoji od punog razumijevanja neovisnosti, suverenosti, jedna-
kosti, teritorijalnog integriteta, nemijeanja u unutarnje poslo-
ve drava i nacija, a protiv blokova, sve ovo predstavlja stvarnu
politiku mira. Ekonomije svih drava trebaju se povezati. Jugo-
slavija se sada obvezala da e ovakvu liniju slijediti u meunarod-
nim odnosima kroz svjetsku organizaciju, sa ciljem da ona posta-
ne univerzalna.180
Novi partijski program izazvao je novi prekid u odnosima izme-
u Moskve i Beograda, ali ne tako ozbiljan kao onaj iz 1948. Kra-
jem 1958, i poetkom 1959, Tito je ponovo otputovao u zemlje Tre-
eg svijeta. Tada je Galebom otiao u Indoneziju, Burmu, Indiju,
Etiopiju, Cejlon, Sudan i UAR, kako su se Egipat i Sirija naziva-
li. Titovi zamjenici i suradnici putovali su u druge drave. U listo-
padu (oktobar) 1959, Koa Popovi, dravni sekretar za vanjske
179 Jakovina 2002:124.
180 Program SKJ 75-89.
449
poslve, nakon zasjedanja Generalne skuptine Ujedinjenih naci-

ja (GS UN) otiao je na Kubu. Iako je njegov posjet bio isprva
udarno najavljivan, nije se dogodio susret s predsjednikom Dor-
ticosom, nije bilo zajednike konferencije za tisak, nije se dogo-
dio ak niti kratki susret s voom revolucije Fidelom Castrom.
Hoy, glasilo partije, potpuno je ignoriralo Popoviev posjet, kao
i druge posjete jugoslavenskih dunosnika.181 Iako su nesporazu-
mi samo dijelom bili povezani s drukijim itanjem marksizma,
a vie unutarnjom krizom koja je izbila na Otoku, nesporazum
je bio znaajan i pokazalo se samo prvi u odnosima izmeu dvi-
ju zemalja.
Godine 1960, voe pet zemalja Treeg svijeta, Indonezije, Indi-
je, Egipa, Gane i Jugoslavije susreli su se u prostorijama jugosla-
venske misije u UN, na marginama jubilarne 15. generalne skup-
tine UN.. Okupljanje je bilo pod dojmom incidenta s U2 avio-
nom i propau susreta predsjednika SAD Dwighta Eisenhowe-
ra i Nikite Hruova u Parizu, a produbljivana je i kriza oko Berli-
na. Tuniski grad Bizerta jo uvijek je bio pod francuskom okupa-
cijom.182 Narastajue su bile tenzije izmeu SAD i Castrove Kube,
181 PRO, FCO 28/559, Report on Visit to Havana of Yugoslav Secretary of State
for Foreign Affairs, November 3, 1959, British Embassy, Havana. Vidi i moju
brouru o Fidelu Castru objavljenu nakon smrti voe revolucije na Kubi: Globus,
Globusov specijal: Castro, El Comandante (1926.-2016.), Posljednja legenda
komunizma; Zagreb, 30.11. 2016.
182 Najsjeverniji afriki grad Bizerta bio je francuska vojna luka jo od 1880, a ostao
je francuska i nakon neovisnosti Tunisa. Tuniske oruane snage grad su napale 19.
srpnja 1961. U trodnevnom sukobu sa 7000 francuskih padobranaca stradalo je oko
700 tuniskih vojnika, a ranjeno ih je 1200. Samo 24 francuska vojnika poginula su
u okraju, a ranjeno ih je 100. Bizerta i maleni dio Sahare ostao je pod francuskim
nadzorom sve do 1963. Unato osudi GS UN. Incident je vjrojatno bio presudan da
je tuniski predsjednik Habib Bourgiba odluio sudjelovati na konferenciji PNZ u
Beogradu 1961. Odnosi Tunisa i Pariza ostlali su napeti do sedamdesetih. Francuska
i talijanska zajednica u Tunisu, zemlju su nakon ovakve erupcije krize, uglavnom
posve napustili. Bourgiba je odbio sudjelovati na konferenciji u Casablanci, ali
je ostao jedan od najodanijih amerikih saveznika u arapskom svijetu. Bizerta
je, kako je Nkrumah poruio Titu, primjer to se moe dogoditi svakoj maloj,
neidustrijaliziranoj zemlji. Jugoslavenski tisak je tijekom krize bio, gotovo histerino,
450
ratovalo se u Angoli, Aliru, Vijetnamu. Tito i njegovi gosti potpi-

sali su pismo Generalnoj skuptini UN. Inicijativa petorice bila je
namjerno previe ambiciozna i nerealna. Bio je to poziv za instan-
tno obnavljanje razgovora izmeu Bijele kue i Kremlja, koji je
pokazao da su i zemlje Treeg svijeta, tu prisutne, spremne za glo-
balno djelovanje. Briga za svijet nije se trebala i smjela prepustiti
samo velikima.183
Mada su navedene akcije vjerojatno dijelom imale vlastitu ad
hock logiku, one su se kasnije sloile u jedan narativ koji je imao
logiki zavretak s konferenicijom u Beogradu 1961, i Pokretu
nesvrstanih zemalja (PNZ). Konani proboj u tom smislu, bilo je
najdulje Titovo putovanje u karijeri, 72 dana dugi put okolo Afri-
ke 1961. Bilo je jasno da Beograd u Godini Afrike nastoji izgra-
diti vlastitu afriku politiku koja se nije mogla uklopiti u posto-
jee kalupe.
PRVA KONFERENCIJA PNZ U BEOGRADU

Titov brod Galeb 14. veljae (februar) 1961, u pratnji etiri voj-
na broda, s ukupno 1200 mornara, tri posebna aviona i vie od 100
dunosnika, otisnuo se na 72 dana dugo putovanje u Ganu, Togo,
Liberiju, Gvineju, Mali, Maroko, Tunis i UAR. Titova je pratnja
jedva napustila Jadran, kada su vijesti o ubojstvu kongoanskog
premijera Patricka Lumumbe okorale svijet. Masovne demon-
stracije s desecima tisua okupljenih, organizirane su diljem Jugo-
slavije.184 Samo su demonstracije protiv amerikog sudjelovanja
u ratu u Vijetnamu, nekoliko godina kasnije dosegle istu razinu.
na tuniskoj strani. Uklapalo se to u ve raniju jugoslavensku politiku prema Aliru.
Bizerte je postala tuniska tek po priznavanju Alira kao neovisne drave. Arnold
2006:181-182; White/Entlelis/Tessler 2002:465; Mandi 2005:54-55; APR, Of the
Yugoslav-Ghana offical talks held in Belgrade, Auguts 4, 1961 (excerpts); JFKL,
August 15, 1961. George Kennan to McGeorge Bundy, Yugoslav Foreign Policy.
183 Bogeti 1981:23.
184 Kasavubu, Mobutu i ombe, bacali su na Lumumbu bombe uzvikivalo se u
mnogo jugoslavenskih gradova. Ostoji 1966:339.
451
Prije puta, Tito je razgovarao s amerikim veleposlanikom u

Jugoslaviji, uvjeravajui ga da je smisao turneje smanjiti napeto-
sti u svijetu. Na putu e razgovarati o kolonijalizmu, ali ne tako
da napada bilo koju zemlju. Ambasador SAD Karl Rankin bio je
svjestan da je jugoslavenska kritika Zapada uvijek otrija, no ona -
Istoka. Tito je u isto vrijeme govorio pomirljivo, ali i bio brutalno
otvoren: tovie, Kongo i sline zemlje bile su primitivne i zao-
stale, da bi bilo opravdano uplitanje u njihove unutarnje poslove
zbog ideolokih razloga i elje da prihvate odreenu ideologiju.185
Ambasador Rankin sumnjao je u stvarne motive Titova puta.
Prijanja iskustva daju naslutiti da e njegove izjave i postupci
tamo biti motivirani razlozima drugim no, to je briga za dobro-
bit Afrikanaca, javljao je State Departmentu. Ameriki je diplo-
mat vjerojatno imao na umu neto drugo, no Jugoslaveni, ali bilo
je jasno koliko je jugoslavenska diplomacija sazerela. Bili su manje
naivni, spremni prilagoditi politiku prema Treem svijetu tako da
slui jugosavenskim interesima.
Dok je plovio uokolo zapadne Afrike, Tito je predloio orga-
nizirati konferenciju drava Treeg svijeta.186 Jugoslavenski tele-
grafisti poslali su poruke indijskom premijeru Nehruu, predsjed-
niku Gane Nkrumahu, indoneanskom voi Sukarnu, raspituju-
i se o ideji. Sukarno je prihvatio. Nehru je prihvatio s odree-
nim oklijevanjem. S Naserom, Titovim najbliim suradnikom, o
svemu je razgovarao tijekom krstarenja Nilom do grada Helua-
na. Za mobiliziranje bliskoistonih, azijskih, pa i afrikih dra-
va kljuna je bila suglasnost Nasera i Nehrua. Neuspjeh invazi-
je kubanskih emigranata u Zaljevu svinja, koji se dogodilo isto-
ga dana kad je Tito doplovio u Aleksandriju (17. kolovoza 1961), o
emu su dvojica politiara izdali zajedniku priopenje, samo je u
185 JFKL, February 7, 1961. (Ambassador Karl Rankin to the Secretary of State).
186 APR, Memorandum of Conversation between President Tito and Sukarno, held
on June 16, 1961., VII department of DSIP; Adamovi 2001:33; Mandi 2005:29-
61; Tadi 1976:149-154.
452
objavi podvukao potrebu organiziranja drava koje ne pripadaju

niti jednom bloku zemalja. Neuspjena invazija Kube uinila je da
novi ameriki predsjednik J.F. Kennedy u startu dobiji lo image.
tovie, pojaan je dojam imeprijalistike drave koja se spremna
uplitati u poslove drugih, dok je pozitivni dojam o SSSR tijekom
ovog razdoblja, ojaan.187 Na konferenciji u Beogradu konano su
sudjelovali predstavnici svih, osim dviju drava koje je Tito posje-
tio (Liberija i Togo).188
Od samoga poetka, jugoslavenska uloga u organizaciji Prve
konferencije Pokreta nesvrstanih zemalja bila je kljuna.189 Pri-
premni sastanak na ministarskom nivou odran je u Kairu poet-
kom lipnja (jun) 1961. Jugoslavija je bila odluna od samoga poet-
ka da bude domain skupa, to se jasno moglo iitati u jugosla-
venskom tisku, u privatnim susretima s vodeim politiarima.190
Zainteresirani za domainstvo bili su jo Egipani i Kubanci. Kai-
ro je bio u odreenoj prednosti; bio je blie veini zemalja koje su
namjeravale doputovati, imao je vie hotela, ali hladni rat zapoeo
je u Europi, odrati konferenciju u dvoritu suprotstavljenih dije-
lova svijeta bilo je daleko loginije. Kao to su Jugoslaveni otkri-
li plovei uokolo Afrike, Naser nije bio omiljen meu dijelom
Afrikanaca. Isto tako, nisu ga voljeli mnogi Arapi. Nkrumah je
imao ozbiljne dvojbe o suradnji s Naserom, nespreman da zauz-
me stranje sjedalo.191 Marokanski kralj Hasan II, kako je tije-
kom boravka u Beogradu u svibnju 1961. rekao izaslanik Amet
Balafreze, bio je naklonjeniji Jugoslaviji, a ne Egiptu. Jugoslaven-
sko domainstvo moglo je pojaati mogunost irokog sudjelo-
vanja Arapa.192 ini se da je poziv Tunisu za sudjelovanjem doao
187 Taylor 2009:115; Mates 1982:36-37.
188 Mandi 2005:60.
189 Mates 1982:36-44; Jakovina 2003:162-165.
190 JFKL, Belgrade to Secretary of State, no. 972, May 31, 1961.
191 JFKL, A Yugoslav Interpretation of Certain Current Topics, CIA, 30 March, 1961.
192 JFKL, Belgrade to Secretary of State, No. 972, May 31, 1961.
453
na prijedlog sudanskog ministra vanjskih poslova, koji i sam nije

bio najsretniji zbog mogueg domainstva Kaira.193 Nekadanje
francuske kolonije smatrane su prozapadnima i zbog toga na kon-
ferenciju nisu ni pozivane.
Ideje koje je iznosio indoneanski predsjednik Sukarno za
niz su azijskih voa bile preradikalne i stoga teko prihvatljive.
To se prije svega odnosilo na Indijce. Svejedno, Indijci su eljeli
biti jedan od sponzora konferencije. Indijci su neprestano nasto-
jali proiriti listu prozapadnih neutralaca. Nigerija je pozvana na
indijsko inzistiranje, ali su u Lagosu poziv otklonili.194 Venecuela
je takoer odbila doi. Sam je Nehru isprva bio nevoljak da sudje-
luje u radu konferencije, nadajui se da e susret biti samo proi-
reni sastanak petolanog okupljanja koje je Velika petorica odr-
ala u New Yorku godinu dana ranije.195 New Delhi se nadao da
e susret protei bez otvorenih napada na Istok ili Zapad, da e se
osjetljiva pitanja poput Berlina, Mauritanije, Patunistana i Izrae-
la, ostati preskoena, a rasprava se koncentrirati na globalna pita-
nja.196 Burmanski premijer U Nu elio je jasno Beogradu dati do
znanja koji su mu pogledi na vie svjetskih pitanja, ali strogo se
suprotstavljao sovjetskom prijedlogu reorganizacije Ujedinjenih
nacija.197
Budimir Lonar koji je 1961, bio savjetnik Koi Popoviu, imao
je zadau da tijekom pripremnog sastanka u Odboru za zemlju
domaina, osigura domainstvo Beogradu. Etiopija, vana kao
193 JFKL, Tunis Domestic Service in Arabic, August 9, 1961.

194 Agung 1973:335-336.
195 KPR, Kabinet Koe Popovia, Pov.br.424983, Belgrade August 17, 1961;
Zabeleka o razgovoru dravnog sekretara Koe Popovia sa ambasadorom
SSSR-a Jepiovim, odrani 16. avgusta 1961 u 13.00 asova. JFKL, Belgrade to
Secretary of State, No. 42, July 15, 1961.
196 JFKL, Cairo to Secretary of State, No.1893, May 22, 1961; Belgrade to Secretary of
State, No. 193, August 14, 1961.
197 JFKL, CIA, Burma; U Nus Comments Concerning the Forthcoming Neutral
nations Conference, August 8, 1961.
454
afrika drava naklonjena Zapadu, bila je naglaeno za Jugosla-

viju, ba kao i dobar dio prisutnih drava.198 Jedina drava koja
je strogo oponirala domainstvu FNRJ sve do kraja, bila je Kuba.
Kubanski je predsjednik ak prijetio da Kubanci nee ni sudjelo-
vati, bude li Konferencija u Jugoslaviji, rekao je sam Tito indone-
anskom predsjedniku Sukarnu. Kubansko inzistiranje na likvi-
daciji kapitalizma, kao i nastojanje da se pritisne jedna velika
sila, nije bilo prihvatljivo.199 Amerikanci su opet, bili zainteresira-
ni neangairani svijet zadrati na okupu, ne produbljivati tamo
podjele na prozapadni i proistoni blok, to bi im ilo na tetu.
Osjeamo, napisao je Kennedyjev ambasador u Beogradu, uve-
ni George Kennan, da Jugosi imaju dovoljno moi da bi je upo-
trijebili prema drugim nacijama u Kairu, kako bi izbjegli ovakav
razvoj i mi se nadamo da e se to i dogoditi.200 Slavni ameriki
diplomat bio je u pravu.
George Kennan posjetio je Tita na Brijunima s podtajnikom
Bowlesom 30. srpnja (jul) 1961. Sluaj Brazila, jo jedne drave
koja je odluila ne sudjelovati na sastanku kao punopravna lani-
ca, nije raspravljan. Jugoslavija je ionako krivila SAD zbog pritiska
koji je bio vidljiv u pismu veleposlanika SAD Johna Cabota, vla-
di u tek stvorenoj Brasiliji. Bilo bi neugodno, rekao je Tito, jasno
pokazujui jo jednom kako su odnosi izmeu Beograda i Havane
bili napeti, ukoliko bi na konferenciji u Beogadu Kuba bila jedi-
na prisutna latinoamerika drava.201 U isto vrijeme, injenica
da u Jugoslaviju nisu bili pozvani drugi europski neutralci, nije
se inila problematina Beogradu. Amerikance nije zabrinjavala
injenica da e konferencija u Beogradu biti najvee okupljanje
198 Jakovina 2011:92 (Up and Underground.).

199 APR, Memorandum of Conversation between President Tito and Sukarno, held
on June 16, 1961., VII department of DSIP.
200 JFKL, Belgrade to Secretary of State, No. 979, June 1, 1961.
201 JFKL, Memorandum of Conversation, July 17, 1961. (Josip Broz Tito and George
F. Kennan); Jakovina 2002:164.
455
antiamerikih i antizapadnih nacija, osim onih koje su okupljene

u komunistikom lageru. Britanci su istovremeno, lobirali meu
umjerenim neutralcima, da otputuju u Beograd. Nadali su se da bi
one, zajedno s Jugoslavijom, mogle osigurati umjereniji tijek kon-
ferencije. U poslijednjim pismima koje je Tito poslao nekolicini
svjetskih lidera, zamolio ih je da nastupaju s maksimalnom kon-
struktivnou i minimumom propagande.202
Sada vie nije ostalo mnogo toga za uiniti, nego prieka-
ti prirodni proces raspada, napisao je o svemu u memorandu-
mu amerikom predsjedniku Kennedyju George Kennan.203 Bilo
bi mudro poslati novinare, posebno Crnce (Negro journalists),
koji bi na licu mjesta svjedoili ameriku razliitost. Jugoslaven-
ski antiamerikanizam, koji je bio oigledan, ipak nije bio osoban
i nije bio temeljen na iskustvu meusobnih odnosa, ve je vie
bio odraz dubokog i iskrenog nesuglasja o mudrosti odreenih
poteza u meunarodnim odnosima.204 Propaganda je u jugosla-
venskim medijima u isto vrijeme bila daleko otrija i negativni-
ja nego u privatnim Titovim izjavama. Kao to je Kennan mudro
napisao u izvjetaju State Departmentu, povijest njegove nacije
nauila ga je da bude neuobiajeno osjetljiv prema bilo kakvoj
naznaci opresije malih od strane velikih.205 Analitiari CIA bili
su takoer svjesni ambicije Jugoslavije, kao jedne od malih dra-
va koje same po sebi nemaju veliki utjecaj, ali imaju pretenziju na
iroko vodstvo, kako nastoje stvoriti blok zemalja koje se slau u
opim naelima vanjske politike i koje mogu izraziti svoje pogle-
de kolektivno.206 Isto tako, onoliko dugo dok su postojale tenzi-
202 JFKL, From Belgrade to Secretary of State No. 69, July 21, 1961.
203 JFKL, Memorandum fo the President, Belgrade Conference, August 3, 1961.
(Arthur Schlesinger, jr.).
204 JFKL, Belgrade to Secretary of State, No. 115, July 31, 1961.
205 JFKL, Memorandum of Conversation, July 17, 1961. (Josip Broz Tito and George
F. Kennan).
206 CWIHP Document Reader; CIA, Office of Current Intelligence, CIA NLK-77-
456
je izmeu SSSR i SAD, postojala je zlatna prilika za male zemlje,

poput Jugoslavije, da love u mutnom, pisali su ameriki diploma-
ti.207 Zemlje Pokreta nesvrstanih nisu mogle stvoriti trei blok,
jer im je nedostajala disciplina, povezanost, ekonomska meuo-
visnost, a nekim od njihovih voa i zrelost. Politikih je veza bilo
katkada jo i manje, ali zajedniki nazivnik svim zemljama bio je
toliko irok da je mogao zadovoljiti sve sudionike. To se pokazlo
dovoljnim da dri sve drave PNZ na okupu.
Tito je bio izvanredan domain konferencije. Afriki i blisko-
istoni gosti bili su impresionirani efikasnom administracijom,
ekonomskom i politikom vitalnou drave koja je tada ivje-
la svoje najsjajnije godine. Izvanredni smjetaj osiguran je svim
sudionicima konferencije. Crni politiari doekani su s istinskim
oduevljenjem, to je nekoliko mjeseci nakon to su njihove dra-
ve stekle neovisnost, bilo za njih ravno udu. Samit je organizi-
ran poetkom rujna (septembar), kratko prije GS UN, kako bi se
pojaala poruka koja e s njega biti poslana.208 Titov je govor bio
druga pria. Jugoslavenski je voa govorio protiv blokova i suko-
ba koji nisu bili normalni, a bili su opasni. Neangairane drave
trebaju zauzeti stav o stvarima koji su od opeg interesa za mir i
ovjeanstvo.209 Amerika nervoza zbog konferencije opravdana
je, jer je Tito gotovo pa posve, opravdao najavu sovjetskog pre-
kida trogodinjeg moratorija na nuklearne pokuse. Mnogo godi-
na kasnije ostalo je pitanje je li taj sovjetski potez, koji se dogo-
dio prvog dana konferencije u Beogradu, bio zbog samita nesvr-
stanih, ili zato da se nadglasaju kritike zbog podizanja Berlinskog
zida, koji je izgraen nekoliko tjedana ranije. Koji god da je bio
razlog, ambasador SAD Kennan bio je zgroen Titovim govorom,
996, August 7, 1961. (The Nonaligned Nations Conference).

207 JFKL, From Belgrade to Secretary of State No. 968, May 30, 1961.
208 JFKL, Cairo to Secretary of State, No.1871, May 19, 1961.
209 JFKL, Belgrade to Secretary of State, no.352, September 2, 1961. (Belgrade
Conference).
457
iako se mnogi ameriki diplomati, s vitriolinom reakcijom svo-

ga efa nisu slagali.210
Princ i premijer Afganistana Daud podigao je raspoloenje na
konferenciji kad je prekinuo govor i najavio kako e njegova vla-
da u Kabulu priznati alirske revolucionare kao legalne predstav-
nike Alira. Gana, Kamboda i Jugoslavija to su isto uinile neko-
liko dana kasnije.211 Bilo je trenutaka kad su ekstremistiki sudi-
onici konferenciju bombardirali svojim gledanjima, ali i niz dale-
ko umjerenijih nastupa. Kralj Hasan II od Maroka osudio je Fran-
cusku zbog stvaranje umjetne drave koju su nazvali Mauritani-
ja, panjolce zbog okupacije Sahare, Portugalce zbog prisutnosti
u Angoli, pa toreliranje krenja arapskih prava u Palestini. Sau-
dijska Arabija bila je u sukobu s Naserom i konferenciju je doi-
vjela kao nain afirmacije u arapskom svijetu. Agresivni Alirci,
iako jo uvijek nepriznati od veine, mogli su naslutiti da budu-
nost vjerojatno donosi sukobe s Marokom. Voa alirske revolu-
cije Ben Bella razmiljao je kako ujediniti drave Magreba, a to
se doivljavalo izravnim ugroavanjem stabilnosti marokanskog
kraljevstva.212 Kao i sve naredne konferencije, prva je takoer
bila demostracija emocionalnog antikolonijalnog i antizapadnog
ponaanja, djelomino sukladna sovjetskim pogledima.213 Neki
od politikih voa drava koje su tek postale neovisne, a kasni-
je su bili vani i aktivni lanovi pokreta, poput Ceddie Jaganna iz
210 JFKL, September 25, 1961 (Letter to McGeorge Bundy, Esq. From Foreign Affairs
Review).
211 JFKL, Belgrade to Secretary of State, No.357, September 2, 1961; No.408,
September 5, 1961; No. 426, September 6, 1961 (Belgrade Conference).
212 Petrovi 2007:194-195. Iako je era Petrovi sluio u mnogo zemalja diljem
svijeta, njegovim sjeanjima ne treba uvijek vjerovati. Dok je bio jugosavenski
ambasador u Tunisu, navodno je razgovarao s amerikim potpredsjednikom
Stevensonom o ulozi preko 300 Jugoslavena, geologa, veterinara I sl., koji su
gradili brane, luke i sl. Stevenskon je bio ameriki potpredsjednik, ali jo u 19.
stoljeu. U godini na koju se Petrovi referira, 1970., to je bio Spiro Agnew.
213 JFKL, Belgrade to Secretary of State, No. 42, July 15, 1961.
458
Narodne progresivne partije Britanske Guiane, poslali su okuplje-

nima telegrame.214
Sovjetsko prihvaanje na konferenciji nije bilo onako iskreno,
kako se moglo pretpostaviti.215 Ukupni ton izlaganja bio je daleko
vie prosovjetski, ali to nije bilo dovoljno za Moskvu. Bilo je posve
jasno da se Jugoslavija nee vratiti na Istok. Predstavnici oslo-
bodolakih porketa okupili su se u Beogradu, ali niz rezolucija
koje su usvojene bile su suprotne sovjetskim eljama. Iako je bilo
nastojanja da se s konferencije uputi poziv za priznavanjem posto-
janja dviju njemakih drava, takva izjava nije ukljuena u zavrni
dokument. Bio je to udar i voi Demokratske Republike Njema-
ke (DDR) Walteru Ulbirchtu, ali i cijelom sovjetskom bloku. Samo
devet okupljenih drava podravalo je ideju da se prizna postoje-
a realnost; 15 ih je bilo otro protiv priznavanja njemake podje-
le. Nesvrstane drave odbile su poduprijeti sovjetsku inicijativu
Trojke, koje bi ukljuivale jednu zapadnu, jednu komunistiku i
jednu nesvrstanu dravu s pravom veta, umjesto glavnog tajni-
ka UN. Nesvrstane zemlje nisu podrale ak ni sovjetske prijed-
loge za razoruanjem i zabranom nuklearnog testiranja.216 Prava
Arapa u Palestini bila su naglaena, ali osuda Izraela u konanom
nacrtu zavrnog dokumenta bila je prilino nejasna. Ipak, Sovje-
ti tijekom konferencije nisu bili kritizirani, dok je Zapad, posebno
Portugal i Francuska, bio neprestano napadan.
214 JFKL, Belgrade to Secretary of State No.426, September 6, 1961 (Belgrade

Conference).
215 KPR, Kabinet Bogdana Crnobrnje, Pov.br. 416191, May 23, 1961, Beleka o
razgovoru sa sovjetskim ambasadorom Epievom i ministrom savetnikom
Dedukinom na prijemu kod Kubanaca, 22.V.1961.
216 JFKL, Frederick Kuh (Chicago Sunday Times; not dated); Belgrade to Secretary
of State, No. 407, September 5, 1961 (Belgrade Conference); London to Secretary
of State No. 1111, September 14, 1961. Zemlje koje su se protivile priznanju
podjele Njemake bile su: Alir, Tunis, Maroko, UAR, Irak, Libanon, Saudijska
Arabija, Sudan, Jemen, Burma, Indija, Kamboda, Cipar, Etiopija i Somalija.
459
Dio zemalja smatran je przapadnim, prije svega Cejlon, Afga-

nistan, Nepal, Kamboda, Burma, Sudan i Etiopija. Konferencija
je pokazala i indijsku srednju poziciju. Indijci su, kako je nagla-
avao i tisak, bili protiv blokova i logike blokova, koja je prodi-
rala u nacionalizme mnogi afrikih drava. Bilo je jasno da New
Delhi na mnotvo tema koje su raspravljane u Beogradu, gleda
drukije, no, primjerice, Jugoslavija. Kako je State Department
izvjestio John Kenneth Galbright, ameriki ambasador u Indiji, J.
Nehru uope nije bio zadovoljan Titovim govorom na konferenci-
ji.217 Iako su premijeri Indije Nehru i predsjednik Gane Nkrumah,
bili izabrani da otputuju u Moskvu, kako bi iznijeli Statement on
Danger of War and Appeal for Peace koju su usvojili sudioni-
ci konferencije, indijski je voa bio rezerviran. Nehruov posjet
Moskvi bio je dogovoren nakon konferencije u Beogradu. Ispr-
va je bio protiv uloge pismonoe. Ipak, 5. rujna Nehru je potvr-
dio amerikim novinarima da e zajedno s Nkrumahom u ime
Nesvrstanih, zatraiti da se odri novi sastanak izmeu Hruova
i Kennedyja.218 Moskvi je dano do znanja da je obnova nuklearnih
testova svima u Beogradu bila okantna. Generalni sekretar KPSS
bio je miljenja da nuklerarni testovi jaaju snage mira, jednako
kao to i nesvrstani olakavaju svjetsku situaciju kao moralni fak-
tor. Hruov sasvim sigurno nije planirao novi oruani sukob, bio
je Nehruov dojam poslije susreta i razgovora.219
Indonezijski voa Sukarno i Modibo Keita iz Malija isto su
pismo odnijeli u Washington. Za Malijca, bila je to zlatna prili-
ka.220 Da uope sudjeluje na konferenciji, Keitu je nagovorio Tito
217 JFKL, New Delhi to Secretary of State No. 876, September 21, 1961.
218 JFKL, Belgrade to Secretary of State No. 418, September 5, 1961 (Belgrade
Conference); Mini 1979:171-172.
219 KPR, Embassy of India, Belgrade, Joint Message from Jawarharlal Nehru, Prime
Minister of India and His Excellency M. Kwame Nkrumah, President of Ghana
to His Excellency Marshal Josip Broz Tito, President of the Federal Republic of
Yugoslavia, September 27, 1961.
220 Jakovina 2002:165.
460
tijekom svoga putovanja oko Afrike. Sada je, manje od godi-

nu dana nakon neovisnosti, Keita, daleko introvertniji od Sukar-
na, kao predstavnik 25 drava, bio primljen u Bijeloj kui od
samog amerikog predsjednika.221 Nesvrstavanje je tako, goto-
vo istog asa, pokazivalo rezultate za siromanije nacije, koje su
postale vidljivije, koje su pronale zatitu pod krovom nesvrsta-
ne grupe.222 Krajnji cilj koji je napisan u pismima za oba lide-
ra, bio je ponovo pokrenuti dijalog super sila. Berlin i njemako
pitanje, manje od mjesec dana nakon to je antifaistika zatitna
prepreka izgraena, kako su Zid nazivali na Istoku, bio je pred-
met mnogih razgovora. Svejedno, kako je u svom izvjetaju napi-
sao novinar Chicago Sunday Timesa Frederick Kuh, inicijativa
je bila dio propagandne taktike varke, jer je tijek povijesti iona-
ko gurao Istok i Zapad prema pregovorima. Unato svoj odvrat-
nosti, sukob oko Berlina maleni je problem, dok je borba izmeu
dva bloka za saveznitvo neangairanog svijeta kljuna i dugoro-
no najvanija pojava u naem vremenu, pisao je Kuh.
Kubanci su u Beogradu neprestano pokazivali nedovoljno
potovanje prema jugoslavenskim domainima, ali su na kra-
ju mogli biti zadovoljni rezultatima boravka u FNRJ.223 Egipat je
bio, prije svega zainteresiran za arapske probleme. Tunis je odlu-
io sudjelovati zbog neugodnog iskustva s Francuzima u Bizerti.
Kako su svi prisutni na skupu u Beogradu podrali Burgibu, Tuni-
ani su sada imali neto povoljniji poloaj za pregovore s Francu-
skom.224 Nikad posve lijeen od megalomanije, koja je, openito,
bila zajednika karakteristika nizu dravnika prisutnih u Beogra-
221 Mandi 2005:48-50.

222 JFKL, Frederick Kuh (not dated); NARA, RG 59, Records of the Departmant of
State, Presidential Talks between President Kennedy and presidents Sukarno and
Keita, September 12, 1961 (611.61/9-1261).
223 JFKL, Belgrade to Secretary of State No. 435, September 7, 1961.
224 JFKL, Belgrade to Department of State, Embassy Despatch 155, November 14,
1961. (The Belgrade Conference in Retrospect)
461
du, predsjednik Tunisa Bourgiba bio je uvjeren da je konferenci-

ja u Beogradu bila korak dalje od pozitivnog neutralizma prema
nesvrstanosti s Istokom, kao i Zapadom, a sve to je utemeljeno
ba na njegovim, tuniskim idejama.225
Konferencija je pokazala da se razlike izmeu Indonezije i Indi-
je poveavaju. Indoneanski predsjednik Sukarno odmah po sli-
jetanju u Dakartu konano je oglasio novi pogled na svijet, po
kojem se stare etablirane snage boje novih nadiruih snaga.226
Bila je to samo razrada teze koju je Sukarno izgovorio u Beogra-
du: Sukobi izmeu novih tek nastalih sila za slobodu i pravdu
i starih sila koje jo uvijek dominiraju... U svakom sluaju ten-
zije irom svijeta izazvane su imperijalizmom, kolonijalizmom,
nametnutom podjelom nacija. Ne moe postojati koegzistencija
izmeu neovisnosti i pravde na jednoj i imperijalizma-kolonija-
lizma na drugoj strani.227
Za Zapad, Jugoslavija, sve dok je ostajala neovisna od Moskve,
nije predstavljala problem. Konferencija PNZ podigla je jugosla-
venski presti u svijetu, ali i poboljala gospodarski poloaj.228
Nesvrstavanje je na odreeni nain postalo put spasa za Jugosla-
viju, ba kao i za Tita osobno. Jugoslavenska izolacija od Zapada,
kao i od Istoka, bila je ozbiljna i stvarna. Tito je sada bio u pri-
lici igrati ulogu voe. Put koji se otkrivao od poetka pedesetih
sad je konano pronaen. Pristajanje uz bilo koji savez bilo je kri-
vo i boriti se protiv takve politike, bilo je vrijedno svakog napo-
ra. Jugoslavija je bila za antikolonojalnu revoluciju, istinsku neovi-
snost, nemijeanje u unutarnja pitanja ijedne drave. To je dodu-
225 JFKL, Tunis to Secretary of State No. 421, September 13, 1961. (Belgrade
Conference; Meeting with Bourguiba, number 3).
226 Agugng 1973:338 i dalje.
227 JFKL, Belgrade to Secretary of State, No. 353, September 2, 1961. (Belgrade
Conference, Sukarnos speech Sept 1, session).
228 JFKL, Belgrade to Department of State, Embassy Despatch 155, November 14,
1961. (The Belgrade Conference in Retrospect)
462
e, znailo da bi se praktiki svaka politika bilo koje europske

zapadne drave, ili SAD prema ijednoj maloj dravi izvan NATO,
moe kritizirati, komentirao je George Kennan.229 Istina, jugosla-
venske su akcije ponekad bile anti-zapadne i anti-europske, ali ak
su i neki od jugoslavenskih politiara to znali krtizirati. Jugoslave-
ni su u Treem svijetu trgovali idejama, a tih su esto imali u izo-
bilju. Jugoslavenski je utjecaj u Africi, kako je zakljuio britanski
Foreign Office 1961, neto prije konferencije, ukupno pozitivni-
ji, no negativniji s nae toke gledita. Jugoslaveni su bili mar-
ksisti, ali revizionistiki heretici i njihove aktivnosti nisu vodile
ukljuivanju afrikih drava u sovjetsko-kineski blok. Beograd
je esto bio previe revan kada je trebalo kritizirati neokolonija-
lizam i zato nije bio dobar iz pozicije zapadnih ekonomskih inte-
resa. Jugoslaveni su podupirali istinski neutralizam, smatrali su
Britanci. Svejedno, u zemljama poput Gane ili Gvineje, koje su za
Zapad ve bile izgubljene, bilo je to daleko manja opasnost od one
kineske ili sovjetske.230
NESVRSTANOST I TITOVA JUGOSLAVIJA: JEDNO TE ISTO

Nije zato, bilo iznenaujue da su 1964, britanski diplomati,
koji su se alili na Jugoslavenima naklonjeni tretman, u slubenim
biltenima Foreign Officea o komunistikoj aktivnosti u Istonoj
Africi, dobili patronizirajui odgovor iz Lonodna. Razlog zato
to nismo uinili (osudili Jugoslaviju, op.T.J), a odnosi se napose
na Afriku, jest taj da su Jugoslaveni za sebe izgradili tako poelj-
nu percepciju, da ako bismo ih opisivali istom bojom kojom opi-
sujemo Ruse, Kineze, Kubance itd, vie bismo koristi uinili Rusi-
ma i kompaniji, no to bismo tetili Jugoslavenima. Tanzanijski
predsjednik Julius Nyerere je, primjerice, imao visoko miljenje
229 JFKL, August 15, 1961. George Kennan to McGeorge Bundy, Yugoslav Foreign
Policy.
230 PRO, Foreign Office Minute, East European Section, Yugoslavia and the
Uncommitted Countries; British Embassy Belgrade, May 24, 1961.
463
o Jugslavenima i esto ih je drao jednakim kao i Izraelce, dobro-

hotnima, nesvrstanima, protiv kolonijalizma.231 Kako se hladni
rat u Europi zamrzavao, nakon to je izgraen Berlnski zid i Alba-
nija napustila Lager, jo jednom je postalo jasno da se napeto-
sti pomiu od Starog kontinenta prema Treem svijetu. Radikal-
ne drave, poput Indonezije prije neuspjelog pua 1965, i Kuban-
ci zagovarali su tada ili drugo okupljanje azijskih i afrikih drava,
Bandung 2, ili, to je bila kubanska ideja, trikontinentalnu konfe-
renciju (okupljanje iskljuivo nacija Azije, Afrike i Latinske Ame-
rike), to je u oba sluaja iskljuivalo Jugoslaviju, ali i reducira-
lo globalnu ideju nesvrstavanja na regionalna okupljanja drava s
kolonijalnim iskustvom.
Titov reim nikad nije postao doista umjeren, barem ne iz per-
spektive Zapada. To nije bio cilj, to nije bilo u suglasju s Titovom
ideologijom i svjetonazorom. Meutim, kao neobino pragmati-
an, talentiran, spreman uvati vlastitu neovisnost, nije bilo nika-
kvih kompromisa to se tie naginjanja Sovjetskom Savezu. U
travnju (april) 1964, kubanske novine Hoy objavile su otar napad
na Jugoslaviju rijeima koje su obino rezervirane za jenkijevski
imperijalizam i druge vraije figure iz Castrove mitologije. Kako
je Jugoslavija zagovarala sudjelovanje Venecuele na Drugoj konfe-
renciji Pokreta nesvrstanih u Kairu 1964, potez Beograda oznaen
je kao uvredljiv, a Beograd optuen zbog neprijateljstva i nelojal-
nosti. Kanadski diplomati u Havani napisali su: Ukoliko Jugosla-
veni smatraju da e Konferenciju nesvrstanih iskoristiti kao polu-
gu za irenje neutralistikih ideja i oprezno promoviranje komuni-
stikog pogleda na odreene svjetske probleme, trebali bi nastoja-
ti izbjei ekstremistiku poziciju koju Castrov reim na meuna-
rodnim skupovima redovito primjenjuje, jer to e odbiti upravo one
drave koje bi Jugoslavija nastojala privui. tovie, Jugoslaveni bi
moda mogli i pozdraviti mogunosti da se javno pokau drukijim
231 PRO, Foreign Office, C.R.R. Barclay to J.L.Pumphrey, Esq., C.M.G. Belgrade,
March 10, 1964.
464
od Kube, jer bi tako mogli izbjei da ih se oslika istom bojom kao i

Kubance. Jugoslavija, istina, nije Kubancima davala nikakvu zna-
ajnu pomo, ali zapoeti rat s Beogradom, teko da je moglo biti
u kubanskom interesu.232
Drugi samit nesvrstanih zemalja u Kairu samo je produbio
neke od tendencija koje su ve bile vidljive u Beogradu. Indija je
konano odluila lanstvo prihvatiti punim pluima, osjeajui
se izolirana, okruena neprijateljskim Kinom, Pakistanom i Bur-
mom. Indijci su bili u strahu od inicijative Sukarna i Chou Enlaia
da se sazove Bandung 2.233 Zbog toga su se Titovi i Nehruovi inte-
resi konano posve preklopili. Tito, manje radikalan no 1961, elio
je da skup u Kairu bude Beograd 2, da se pod svaku cijenu izbje-
gne okupljanje azijskih drava, gdje bi prokineske drave imale
vanu ili glasnu ulogu. U tom je smislu i poloaj jugoslavenskog
veleposlanika u Jakarti bio od posebnog znaenja, zato je injeno
sve da se pokua usporiti Sukarnovo radikalno otklizavanje. Pro-
past naela Panasile nakon kineskog napada na Indiju u listopa-
du (oktobar) 1962, Indijcima ionako nije ostavio nimalo mane-
varskog prostora. Nakon to su se pogorali odnosi izmeu Kine
i Sovjetskog Saveza, ubrzano je i poboljavanje odnosa Sovjeta
s Jugoslavijom.234 Kako je platforma pod kojom su se okupljali
nesvrstani jasno iskljuivala drave poput Kine, izolacija Pekinga
je u narednim mjesecima samo produbljena. Sve je to imalo pozi-
tivan odraz na nesvrstane, bez obzira to je u Kairu Indiju pred-
stavljao Nehruov nasljednik Krishna Menon.
Kriza u Kongu imala je snaan utjecaj na organizaciju i tijek
prve Konferencije PNZ u Beogradu. Naslove Druge konferencije
232 PRO, FO371/174031, Canada House, Cuban/Yugoslav Relations, Editorial Attack

Against Yugoslavia , April 15, 1964.
233 Agung 1973:341-346, 360-361
234 PRO, FO371/169625, Soviet-Yugoslav Rapprochment; USSRs dispute with China;
Sir H. Trevelyan, Moscow, January 5, 1963; Agung 1973:351; Taubman 2003:608-
613.
465
ukrao je Moise ombe, legalni premijer Konga i osoba odgovorna

za ubojstvo Patricea Lumumbe. On je pokazao koliko su duboke
podjele meu dravama Treeg svijeta. Njegovo sudjelovanje, ma
kako legitimno, iritiralo je Tita, kao i neke druge sudionike. Ja
neu sudjelovati na konferenciji, ako e ombe tamo biti, bio je
odluan maral Jugoslavije. Konano, kongoanski je premijer tije-
kom konferencije zadran pod kunim pritvorom u svojoj vili. U
svemu ostalom, Tito se pomaknuo prema sredini i preuzeo umje-
rene pozicije.235 Ljeviarski radikalizam za jedinstvo PNZ bio je
daleko opasniji od pro-zapadnih drava koje su mahom u Pokre-
tu ostajale pasivne. Kako je Kairo bio i posljednja konferencija na
kojoj je sudjelovao Naser est godina kasnije, odbio je osobno
doi u Lusaku, znajui da e kritika Sovjetskog Saveza s kojim je
bio u savezu biti previe neugodna a druga velika i vana ime-
na iz rane povijesti pokreta tijekom ezdesetih su bila svrgnuta
ili umrla (Ben Bella, Sukarno, Nkrumah, Keita), Titova, ionako
dominantna pozicija, samo se uvrstila. Jugoslaveni su bili svje-
sni da je veliki dio zakljuaka iz Kaira bio maksimalistiki i nere-
alan, ali to je ionako postala uobiajena praksa na sastancima
Pokreta.
Nakon konferencije u Kairu, PNZ je uao u razdoblje krize.
Zajedniki susret Tita, Nasera i Indire Ghandi, nove premijerke
Indije i keri Jawarharlala Nehrua 1966, bio je simboliki vaan,
mada je iziskivao dodatna objanjenja drugim sudionicima, da
nije rije o susretu elite ili neformalnog vodstva Pokreta. Osim
simbolike vanosti, susret doista nije imao politiku teinu.236 Za
235 Tadi 1976: 177-190; Bogeti 1981:50-53; Mates 1982:56-65; Jakovina 2011:49-53;
Agung 1973:348-355, 366; Jakovina 2011:95 (Up and Underground).
236 APR, I-4-A, Trojni sastanak New Delhi, October 21-24, 1966; Konsultativni
sastanak predstavnika Vlada nesvrstanih zemalja, Beograd, December 8, 1969;
Pripremni sastanak za III konferenciju PNZ u Dar Es Salam, May 13-17, 1970;
grupa za analizu i planiranje DSIP, October 17, 1966; Dravni sekretarijat za
inostrane poslove, Beograd, May 14, 1968, Str.pov.br.583/2, Pregled i ocena
dosadanjih reagovanja na inicijativu za sazivanje konferencije na vrhu; Jakovina
466
cijeli svijet, pa i PNZ daleko je vaniji bio arapski, posebno egi-

patski poraz u ratu s Izraelom 1967. godine, koji je Kairo napro-
sto gurnuo u ruke Sovjetima. Kratko iza toga, 1968, Jugoslavija je
zapoela sa irokom diplomatskom akcijom obnove Pokreta. Tito-
vi su diplomati posjeivali sve potencijalne i bive lanice Pokreta,
predlaui saziv novog samita. Inicijativa je prethodila interven-
ciji zemalja Varavskog ugovora (osim Rumunjske) u ehoslova-
koj u kolovozu (avgust) 1968. I dalje su vrijedile neke stare podje-
le, kao indijsko oponiranje pakistanskom lanstvu, ali su se pojav-
ljivale i inicijative koje su bile nove, zanimljive, drukije. panjol-
ski ambasador u Francuskoj, predstavnik generalisimusa Francis-
ca Franca, pristupio je jugoslavenskom kolegi u Parizu Ivi Vejvo-
di, iskazujui interes Madrida da sudjeluje na iduoj konferenciji
NAM (PNZ)! Prijedlog je bio otklonjen.237
Lusaka 1970, u velikoj je mjeri bila takoer jugoslavenski podu-
hvat i velikim dijelom jugoslavenska konferencija. Dokumenti za
skup napisani su u Beogradu, jugoslavenski su diplomati uinili
sve da konferencija uspije. Nakon Lusake, nesvrstane su se zemlje
redovito okupljale svake tri godine bez iznimke. U analizi sami-
ta, vodei jugoslavenski politiari zakljuili su kako je arapska
nezainteresiranost marginalizirana, kako su se lijevi radikali, ali i
sudionici iz desnih zemalja, pomaknuli prema centru. Najekstre-
mniji su bili Kongo Brazzavil, Kuba, Sudan i Libija, najkonzerva-
tivniji Lesoto, Swaziland i Liberija. Odluka Gamala Abdela Nase-
ra da ne otputuje u Lusaku na koncu je vie tetila ugledu Egipta,
no to je imala negativni upliv na cijeli Pokret. Zapravo, ovim je
PNZ bio reafirmiran.238
Gotovo pa je zapanjujua bila reakcija slovenskog politiara Sta-
ne Dolanca, jednog od najutjecajnijih u sigurnosnim strukturama
2011:56-60.
237 Kreai 1988: 89-92; Jakovina 2013: 66-68.
238 BL, Dravni sekretarijat za inostrane. Poslove, Izvetaj o Treoj konferenciji
nesvrstanih zemalja, Septembar 14, 1970.
467
jugoslavenskog sustava. Nesvrstanost je prihvaena kao politiki

pokret i postoje izvanredne anse da ta politika ne obuhvaa samo
Afriku, Aziju i eventualno Latinsku Ameriku, dakle taj, da tako
kaem, necivilizirani sivjet, ve da bude prihvaena i od svih dru-
gih kao jedna alternativa u dananjoj konstelaciji meunarodnih
odnosa, rekao je Dolanc.239 Ne samo to je bila politiki nekorek-
tna, izjava dijelom ponitava stalne kritike, kako je jugoslavenska
vanjska politika nedovoljno europska i pokazuje kako je pragma-
tini element u nesvrstanima bio jedan od vanih motiva jugosla-
venskog djelovanja.
Tijekom sedamdesetih, nakon nekoliko uspjenih intervencija
diljem Afrike, kubansko je samopouzdanje silno poraslo. Kuban-
ska je politika sada sve glasnije bila usmjerena ka pretvaranju PNZ
u strateku rezervu socijalistikog bloka, a sve je to mogla i tre-
bala izvesti kubanska diplomacija. Makedonac Aleksandar Grli-
kov tijekom susreta Tita s vodeim dunosnicima 1979, defini-
rao je jugoslavensku poziciju u nesvrstanima kao istinski lijevu,
najljeviji program i najljevija filozofija u Pokretu koja se moe
ponuditi... ljevije od toga nema. Fidel Castro nudi u osnovi raz-
bijanje socijalizma kao svjetskog procesa, a to je zapravo pozicija
desnice, govorio je jugoslavenski ideolog.240 Kako je Fidel Castro
bio dezignirani domain este konferencije PNZ, s idejom da
pokret preusmjeri, promijeni, ispred diplomacije SFRJ bio je ozbi-
ljan posao. Stvarnu opasnost nisu inile malobrojne agilne, radi-
kalne zemlje, koje je okupljala Kuba. Vea su opasnost bile brojne,
239 APR, I-4-I, III Trea konferencija NZ, Lusaka, Septembar 8-10 1970, konferencija
ministara inostranih poslova NZ, Georgetown, August 8-12, 1972, Pripremni
komitet nesvrstanih zemalja, Kabul, maj 13-15, 1973; Izvod iz beleke o
razgovorima lanova jugoslovenske delegacije po zavretku Konferencije u Lusaki,
Septembar 19., 1970; Jakovina 2013:78.
240 BL, Kabinet Predsednika Republike, Sluba za spoljnopolitika pitanja, Str.pov.br.
200/3, Stenografske beleke sa I sednice koordinacione komisije SFRJ za pripremu
uea Jugoslavije na VI konferenciji drava ili vlada nesvrstanih zemalja, odrane
9. maja 1979. godine na Brdu kod Kranja u 10.00 asova; Jakovina 2013:131.
468
posve neaktivne drave. Zemlja domain imala je uvijek mogu-

nost organizirati publiku, novinare, organizirati raspodjelu govo-
ra, redosljed govornika, manipulirati na razliite naine i sve je to
Castro 1979, inio. Egipat je u Havani bio zastupljen s brojem dva,
Ministarstva vanjskih poslova, buduim glavnim tajnikom UN,
Boutrosom Boutrosom Ghalijem. Razlog ovako niske razine, bilo
je nastojanje da se donekle ublai udarac, budu li arapske dra-
ve, a najglasniji je bio Irak, uspjeli iskljuiti Egipat iz PNZ, zbog
potpisivanja ugovora u Camp Davidu. Kubanci su i dalje zastu-
pali ideju da je socijalistiki blok prirodan saveznik nesvrstanih
zemalja, meu kojima mnoge grade socijalizam na sebi svojstven
nain, ali nisu eljeli dopustiti da se uzurpira ime ovom historij-
skom procesu.241
Ponovo su Tito, ovoga puta u svojim poznim godinama, imao
je punih 88, i Jugoslavija uspjeli konferenciju odrati na izvornim
naelima nesvrstavanja. Tada su Zapad, ali i Sjedinjene Amerike
Drave, ovo nastojanje cijenili. Kad je predsjednik Richard Nixon
dolazio u Jugoslaviju 1970. njegov savjetnik za nacionalnu sigur-
nost Henry Kissinger napisao je u materijalima pripremljenim za
predsjednika, kako bi trebao spomenuti PNZ, koji ima malu va-
nost, ali je drag njegovom (Titovom) srcu.242 Nixonov dolazak u
Beograd, Zagreb i Kumrovec gotovo pa se podudarao s Lusakom
i jugoslavenska je strana doista vjerovala da je upravo uspjeh tog
susreta, bio razlogom Nixonove odluke da, po prvi puta u povijesti
Bijele kue, posjeti Jugoslaviju i drugi puta u povijesti, neku soci-
jalistiku dravu. Devet godina kasnije, Zbignew Brzezinski, glav-
ni savjetnik predsjednika Jimmy Cartera, rekao je, kako je Jugo-
slavija, zajedno sa SAD i SSSR, jedina drava koja se afirmirala
241 BL, SSIP, Pristup pojmu Levice i Desnice u PNZ, istorijske dimenzije u odnosu na
pragmatsko postavljanje nesvrstanosti i socijalizma. (Bez datuma; napisano nakon
konferencije u Havani 1979.).
242 NARA, Nixon Presidential Material Project, National Security Council Files,
Presidents Trip files; (Yugoslavia, Objectives-Issues-Talking Points-Background).
469
kao faktor na globalnoj razini. Poloaj Beograda u Pokretu nesvr-

stanih zemalja bio je konstruktivan. U svijetlu umirueg detanta,
usporedo s porastom sukoba u Treem svijetu, ponaanjem Kube,
Vijetnama, Jugoslavija se, doista, jo jednom inila poput ame-
rikog komunistikog saveznika.243
Nakon sovjetske intervencije u Afganistanu, u prosincu
(decembar) 1979, zemlji koja je bila nesvrstana, nije bila lanica
Varavskog ugovora i bila je socijalistika, u Beogradu je zavlada-
la panika. Jugoslavija je bila ba takva: nesvrstana, socijalistika i
izvan sovjetskog zagrljaja. Tito je u sijenju 1980, otiao u bolnicu
iz koje vie nije izaao. Je li Moskva sada samo ekala da Tito ode,
kako bi obnovila pritisak na Beograd? U nastojanju da se ovo pre-
venira, da se svjetska pozornost to bolje mobilizira, Jugoslavija je
inzistirala da Pokret organizira posebno okupljanje na ministar-
skoj razini kako bi, po prvi puta ikada, osudila Sovjete za interven-
ciju. Ovakav tip osuda do toga je trenutka uvijek bio rezerviran za
zapadne drave. Indija, meutim, u strahu od ojaanog poloaja
Pakistana i Kine, tada ve u otrom sukobu s Moskvom, nije bila
spremna podrati jugoslavensku inicijativu, koja je bila usmjere-
na na tada vanog indijskog saveznika. S Kubom kao predsjedava-
juom, uz pasivno dranje vanih zemalja, jugoslavenska inicija-
tiva teko da je mogla uspjeti. Izvanredni je sastanak dodue, doi-
sta i odran, ali gotovo punu godinu nakon sovjetske invazije, kad
su postale razvidne krajnje moskovske elje i mogunosti. Upira-
nje jugoslavenskog saveznog sekretara za vanjske poslove Josipa
Vrhovca da se osudi Moskva, bio je jasan pokazatelj kako je PNZ
bio glavna poluga jugoslavenske diplomacije, kako se esto Pokret
koristio u jugoslavenskoj politici.
Vlada, koju je u Kabulu poslije intervencije instalirao Sovjetski
Savez, nikada nije bila priznata od zapadnih drava, ali ni Jugo-
slavije. Beograd je priznavao afganski narod, no ne i Babraka
243 JV, SSIP, Sluba za istraivanje i dokumentaciju, Str.pov.br.843, December 29,
1979. (Pregled obavetajnih elemenata za procenu bezbednosnog poloaja SFRJ).
470
Karmala, pa je diplomatsko predstavnitvo u Afganistanu djelova-

lo samo na razini otpravnika poslova. Nije bilo posjeta na visokoj
razini. Savezni sekretar za vanjske poslove Raif Dizdarevi, pri-
mjerice, odbio je pozdraviti svog afganistanskog kolegu na aero-
dromu jo 1988. godine. Nije bilo slubenih prijema, nije bilo
zajednikog priopenja poslije sastanka. Javno poniavanje Afga-
nistanaca bila je jugoslavenska poruka Moskvi.244
Kriza u Jugoslaviji koja je tijekom osamdesetih postajala sve
ozbiljnija, imala je odraz i na poloaj SFRJ unutar Pokreta. Iako
je Raif Dizdarevi uinio sve da izlobira dolazak osme konferen-
cije 1986, u Beograd, bitka je bila loe pripremljena i voena, pa
je domain postao Zimbabve. Afrika je ionako, po rotaciji trebala
biti na redu; bio je to jedan od rijetkih skupova koji nije bio regi-
onalan, a da je odran u Africi. Za Zimbabve, koji je stekao neo-
visnost nekoliko godina ranije, bio je to povijesni in, skup koji je
trebao pokazati zrelost drave. Novi je samit u Beograd doveden
tri godine kasnije, kad je Budimir Lonar postao ef diplomacije.
Razlozi za jugoslavensko domainstvo bili su brojni, ali veliki je
dio bio sasvim lokalan, vaan za dravu koja se raspadala, nada da
bi se neki negativni procesi ovako mogli usporiti.
Prva i posljednja konferencija Pokreta nesvrstanih zemalja tije-
kom hladnog rata odravna je u Beogradu. Prva je pokazala va-
nost i presti Jugoslavije meu dravama Treeg svijeta. Posljed-
nja, odrana 1989, bila je u zemlji koja se ve raspadala. Jedan od
razloga zato je izabrana drava u krizi, elja je veine da se zao-
bie Nikaragva, drava koja je snano lobirala da postane pred-
sjedavateljica. Krajem osamdesetih, s promjenom sovjetske poli-
tike i s Mihailom Gorbaovom u Moskvi, dovesti ekstremistiku
i, promjenama u, posebno socijalistikom svijetu, suprotstalvjenu
244 Drakovi 2009:305, 333. Iako je kao jugoslavenski otpravnik poslova u Kabulu
proveo vie od etiri godine, Drakovi u knjizi sjeanja neprestano krivo
datira Saur revoluciju u 1977. godinu (zbila se 1978.). O sovjetskoj invaziji i
jugoslavenskoj reakciji vidi detaljno u: Jakovina 2011:253-391.
471
Nikaragvu na elo Pokreta, nije bilo mudro. Jugoslavija je, kona-

no, u svojoj smrtnoj uri inla neto korisno za Pokret. inila je u
isto vrijeme i puno toga to bi se moglo smatrati vrlo sebinim.
Beograd je elio ostati u igri, biti prisutan na meunarodnoj sce-
ni. Razmjerna vidljivost koju je osiguravala funkcija predsjedava-
jueg Pokreta, injenica da e se u tom svojstvu pozivati na mnoge
meunarodne skupove, mogla je pomoi onim snagama u zemlji
koji su se zalagali za odgovornost, onima koji su nastojali stabili-
zirati prilike, pa tako i posredovati prave poruke meunarodnim
faktorima.245 Zapadne drave takoer su prieljkivale Beograd,
a ne neku radikalnu dravu. Sve takve namjere bile su uzalud-
ne. Dogodila se samo uspjena i u mnogo toga, moderna, Deveta
konfrencija PNZ u Beogradu, 1989. godine.
Tijekom 1990, dok se jugoslavenska federacija raspadala, nakon
to je Pokret u jugoslavenskoj javnosti bio posve prezren, vode-
i jugoslavenski diplomati dobivali su priznanja zbog onoga to
je PNZ znaio za svijet i u konkretnim prilikama na kraju jed-
nog povijesnog razdoblja. Vaclav Havel, prvi demokratski pred-
sjednik ehoslovake, 18. sijenja (januar) 1990, Budimiru Lon-
aru, saveznom sekretaru za vanjske poslove, rekao je kako sanja
svijet u kojem e sve zemlje biti nesvrstane. Za njega je: Jugo-
slavija odigrala veoma znaajnu ulogu i bila nesvrstana za vrijeme
hladnog rata.246 Kada se svijet 1990, mobilizirao da kazni iraku
agresiju na Kuvajt, James Baker, ameriki dravni tajnik, zahva-
lio je 3. listopada (oktobar) 1990. SFRJ na stavovima u vezi ira-
ke agresije... kao i na aktivnostima koje su preduzeli kao prededa-
vajui PNZ.247 Moda je najglasniji bio Hans Dietrich Genscher,
zapadnonjemaki vice-kancelar i ministar vanjskih poslova, koji
je 1.rujna (septembar) 1990, visoko ocenio ulogu Jugoslavije kao
245 Jakovina 2011:622-627.
246 BL, SSIP, Ambasada SFRJ Prag, Br.38, 18.11990., (razgovor Lonar-Havel).
247 BL, SSIP, Misija SFRJ Njujork, Br.428, 3.10.1990. 45. Zasedanje GS UN,
Bilaterlani razgovori Saveznog sekretara Lonara; Razgovor sa D. Bejkerom.
472
predsjedavajueg PNZ i napore koje naa zemlja ini u PNZ i UN

za miroljubivo reavanje irake krize. Izneo je uverenje da je
pravi blagoslov za svet to je Jugoslavija u ovom kritinom vreme-
nu predsedavajui PNZ.248 Na prilike u zemlji ovo vie nije ima-
lo nikakvog uinka; za diplomatski poloaj SFRJ moda bi i imalo,
da se zemlja iznutra mijenjala u drukijem pravcu.
ZATO JE BIO VAAN?

Prva konferencija PNZ u Beogradu dobra je ilustracija svih va-
nih problema koje je Jugoslavija imala kao neformalni, ali stvarni
voa PNZ. Bez Indije, drave koja je sama bila velika kao sve dra-
ve lanice pokreta skupa, cijela ideja nikada ne bi mogla uspje-
ti. Indijci su, ipak, bili toliko veliki da su imali vlastite politike
ideje mimo Pokreta, a esto su bili i uzrujani zbog radikalizma
dijela lanica, prevelikog naglaska pojedinih drava na antikolo-
nijalizam i risentemane prema bivim kolonijalnim, dakle, zapad-
nim, silama. Dio drava okrenuo se Sovjetima, koji su sve snanije
poeli ulaziti u Trei svijet. Egipani su uvijek bili prije svega zain-
teresirani za arapska pitanja. Indonezija je sklizala prema ekstre-
mizmu prema kraju Sukarnove vladavine, nakon ega su se poma-
knuli snano prema drugom kraju politikog spektra. Afrike su
drave esto bile radikalne, ali nikad dovoljno utjecajne ili bez
administrativnog kapaciteta, kako bi mogle dominirati. Nakon
to je 1966, svrgnut Kwame Nkrumah, Gana je izgubila na presti-
u. Alir, domain etvrtog samita 1973, bio je u sukobu s Maro-
kom, ali i Egiptom. Irak, koji je veu vidljivost dobio nakon svrga-
vanja Haemitske dinastije, borio se za vodee mjesto u arpaskom
svijetu, katkada korisitio i PNZ u tom smislu. Da 1980, nije izbio
rat Iraka i Irana, sedma Konferencija PNZ bila bi odrana u Bag-
dadu, a ne u New Delhiju 1983. godine. Jugoslavija je na kraju bila
248 BL, SSIP, Informacija o razgovorima saveznog sekretara Budimira Lonara i

potpredsednika vlade i ministra inostranih poslova SRN, H.D.Genera, vodjenim
31.autusta i 1. septembra 1990. u Beogradu; Beograd 6. septembra 1990.
473
jedina drava iji je interes za nesvrstane bio stalan, rastao, koji

nije imao uspone i padove, ije su politike opcije bile vrsto veza-
ne uz Pokret. Zato je Jugoslavija bila, u odreenom smislu vie
nesvrstana sedamdesetih, nego deset godina ranije, zato je zemlja
bila otro kritizirana zbog tobonje eurofobne politike. Na prvi
pogled i neupuenom promatrau, to je moglo tako djelovati. Oni
koji su itali duge i esto dosadne izjave koje su nesvrstani objav-
ljivali, moglo se initi da je jugoslavenska vanjska politika ideo-
logizirana, da je izvlaila dravu iz prirodnog, europskog okrue-
nja. Ispod, ne osobito dubokog ideolokog pokrova leala je vanj-
ska politika iji su potezi bili sofisticirani, koja je bila pragmatina
i koja je omoguavala maloj, ali ambicioznoj zemlji, da ima svjet-
ski vanu ulogu u UN. Bez posebne uloge u Treem svijetu, ne bi
bilo globalnog dosega jugoslavenske vanjske politike. Primjerice,
dok je bio u posjeti Jugoslaviji 1981, libijski voa pitao je Jugosla-
vene da posreduju u sporu izmeu Tripolija i Washingtona. Jugo-
slavenski ambasador u SAD Budimir Lonar, informirao je State
Department o libijskim nastojanjima da se odnosi normaliziraju,
unato amerikog zatvaranja Narodnog ureda, ambasade, u Was-
hingtonu.249 Vjerojatno najtajnije, bilo je jugoslavensko trgovanje
tajnim podacima u vezi sa terorizmom. Oni koji su bili teroristi za
Zapad, bili su esto obini borci za slobodu vlastima u Beogra-
du, koje su se brinule za same borce ili su kolovale njihovu djecu.
Disidenti, poput dr Nadibulaha iz Afganistana bili su skrivani u
razliitim dijelovima Jugoslavije.250
U svibnju 1988, Josip Vrhovac, bivi savezni sekretar za vanj-
ske poslove, a potom lan Predsjednitva SFRJ, susreo se u Was-
hingtonu s predsjednikom SAD Ronaldom Reaganom. Ameri-
ki predsjednik najprije je zahvalio jugoslavenskom kolegi za sve
to je Beograd uinio u sluaju pukovnika Hawarija, kao jed-
nom vanom koraku u borbi protiv meunarodnog terorizma.
249 JV, SSIP, Kabinet saveznog sekretara, Pov.br.424364/1, May 9, 1981.
250 Jakovina 2011:271.
474
Beograd je pomogao locirati skupinu Abdulaha Labiba, poznatog

kao Hawari, odgovornog za postavljanje bombe na letu TWA840
izmeu Rima i Atene 1986. godine.251
Jugoslavenska poduzea nisu bila dovoljno sofisticirana da
bi prodavala proizvode ili izgraivala postrojenja u Norvekoj
ili Njemakoj, ali bili su izvrsni i poeljni za poslove u dalekim
dravama. Gradili su kongresne centre u Accri, Libervilleu, Lusa-
ki i Harareu, potom Pomorsku akademiju u Tripoliju, Ministar-
stvo nafte u Bagdadu, irigacijske sustave u Peruu, hidrocentralu
i branu u Panami, luka postrojenja u Tartousu u Siriji, Assabu
u Etiopiji, ili Bombaju u Indiji, trgovaki centar u Lagosu, bolni-
cu u Gvineji, trgovake centre u Maliju.252 Libijske su vlasti elje-
le da Jugoslavija izgradi kemijsko industrijsko postrojenje, tvorni-
cu laserske opreme, eljeli su potpisivanje sporazuma o iskorita-
vanju atomske energije. Jugoslavenske su kompanije ponekad bile
i skuplje od drugih, ali su Libijci eljeli ba njih, sigurni da Beo-
grad nee iskoritavati njihovo gostoprimstvo.253 Najunosniji su
bili poslovi s Iraanima. Od izbijanja sukoba izmeu Iraka i Irana,
jugoslavenski savezni sekretarijat za vanjske poslove ostao je neu-
obiajeno tih. Irak je sasvim jasno bio agresor, ali zbog pritiska iz
vojnih krugova, nije se eljelo osuditi Bagdad, jer je Sadam Huse-
in, koji je od 1979, bio jedini gospodar u Iraku, bio izvrsni kupac
opreme i svog zamislivog materijala iz Jugoslavije. Irak je postao
prvi jugoslavenski trgovinski partner u Treem svijetu: Tamo je
251 JV, SSIP, Pov.br.431832, 27. svibnja 1988., Izvetaj o poseti lana Predsednitva
SFR Jugoslavije Josipa Vrhovca SAD, 5. i 6. maja 1988. godine; Zabeleka o
razgovoru lana Predsednitva SFRJ Josipa Vrhovca sa predsednikom SAD
Ronaldom Reaganom 6. maja 1988. godine.
252 Jakovina 2011:480; Jakovina 2003.520; Mandi 2005:465-566; Renduli 2004:306.
253 JV, Predsjednitvo SFRJ, Str.pov.br.280/1 October 2, 1981. stenografske
beleke razgovora predsednika Predsednitva SFRJ Sereja Kraighera i vodje
velike Prvoseptembarske revolucije Socijalistike Narodne Libijske Arapske
Damarhirije Puk. Moammar al Qadafia odranih 28. septembra 1981. godine sa
poetkom u 11.45 asova u Belom dvoru Beograd.
475
radilo 16.000 Jugoslavena, mnogi su radili na 34 vojna postrojenja

diljem zemlje. Jugoslavenske su kompanije gradile najosjetljivije
objekte: podzemna protuatomska sklonita za Sadama, tvornice
gdje su se proizvodili kalanjikovi i raketni sustavi.254
Muzika kola u glavnom gradu Gabona bila je nazvana po
hrvatskom kompozitoru Josipu tolceru Slavenskom. Autor prvog
ustava Etiopije bio je hrvatski pravnik, osniva Fakulteta politi-
kih znanosti u Zagrebu, prvog takvog fakulteta u ijednoj socija-
listikoj zemlji, Leon Gerkovi. Jugoslavenski eksperti zamolje-
ni su uspostaviti sveuilita u Angoli i Madagaskaru. Jugoslaven-
ski strunjaci poduavali su u Addis Abebi, a tisue stranih stude-
nata dolazili su na kolovanje u razliite dijelove Jugoslavije. Kra-
jem sedamdesetih trojica ministara u etiopskoj vladi bili su jugo-
slavenski aci. Jasser Arafat, voa Palestinske oslobodilake orga-
nizacije, koji je na razliite naine pomagan od SFRJ, zahvalio je
Titu na obrazovanju palestinskih pilota u Jugoslaviji.255 Libij-
ski diktator Gadafi inio je isto. Njegovi pomorski kadeti obra-
zovani su na Vojnopomorskoj akademiji u Splitu. Libija je, rekao
je Gadafi dok je obilazio tajna jugoslavenska vojna postrojenja u
Bosni, ukljuujui i podzemnu tvornicu eksploziva, spremna pri-
hvatiti ne tisue, ve stotine tisua jugoslavenskih eksperata i
radnika.256 Malta, koja je postala lanicom PNZ, bila je neobi-
254 JV, Predsjednitvo SFRJ, Str.pov.br.3/7, January 20, 1982. Stenografske beleke
razgovora potpredsednika Predsednitva SFRJ Petra Stambolia i Izzat Ibrahima,
potpresednika Saveta revolucionarne komande Iraka, odranih 11 januara 1982.
godine sa poetkom u 10.30 asova u Bagdadu Irak; Renduli 2004:322-324.
255 JV, SSIP, Savezni savet za meunarone odnose, Magnetofonski snimak sa 25.
sednice Saveznog saveta za meunarodne odnose odrane 24 oktobra 1979; SSSIP,
February 9, 1979, Zabeleka o razgovoru Predsednika Republike Josipa Broza
Tita sa Jaserom Arafatom, predsednikom izvrnog komiteta PLO, u Damasku, 9.
februara 1979; Jakovina 2011:129-130,242-243.
256 JV, SSIP, Kabinet saveznog sekretara. Str.pov.br.23, April 30, 1981. Biljeka
razgovora pukovnika Gadafija sa predsjednikom Mijatoviem. Prisutni ministri
narodne odbrane i vanjskih poslova obiju strana, 29. aprila 1981 (razgovor voen
na zahtjev Gadafija).
476
no vana za Jugoslaviju, zainteresiranu za vie europskih lanica

Pokreta. Zbog toga je Beograd izgradio malu tvornicu na otoku.
Poetkom osamdesetih Dom Mintof, malteki voa, traio je od
SFRJ da poklone brod La Valleti, to je i uinjeno.257
Jugoslavenska je drava takoer pomagala u oruju i naorua-
vanju. Kako je istaknuo tijekom Titovog pogreba, Robert Muga-
be, Jugoslavija je darovala 50.000 tona ita i drugog naoruanja
Zimbabveu.258 Jugoslavija je naoruavala Alir, Gvineju Bissao,
namibijski pokret otpora SWAPO, Zambiju, Sri Lanku, Angolu
(Jugoslavenski tenkovi koji su poslani bili su mali, ali ipak ten-
kovi, rekao je Stane Dolanc). Etiopljani su takoer dobili 70 sta-
rih tenkova, ime su napadnuti od Somalije.259 Rije je bila o sta-
roj opremi, dijelu onoga to je Jugoslavija dobila od SAD tijekom
pedesetih, ali nisu se po ugovoru nikada smjeli drugdje preproda-
ti. Iako su inicijalno procijenjeni na 12 milijuna dolara, Mengistu
Haile Mariam i vlasti u Addis Abebi nikada ih nisu isplatili. Ame-
rikanci, koji su znali za ovu transakciju, nisu zbog toga pritiska-
li Jugoslaviju.260 Vjerojatno je najvanija pomo koju je Tito dao
257 JV, Predsjednitvo SFRJ, november 25, 1981, Izlaoganje saveznog sekretara J.
Vrhovca na sednici Predsednitva SFRJ, koja je odrana 25.XI.1981. godine, a koje
se odnosi na I. taku dnevnog reda.
258 JV, SSIP, Stenografske beleke sa razgovora predsednika Predsednitva SFRJ
Lazara Kolievskog sa lanom Politbiroa i ministrom prosvjete NR Angole
Ambrozio Lukokim, odranim 9. maja 1980. u Beogradu sa poetkom u 18.00
asova.
259 JV, Kabinet Presednika Republike, Sluba za spoljnopolitika pitanja, Str.pov.
br.274/2, Beograd June 8, 1979. Dravna tajna. Zabeleka o razgovoru koji je
drug Predsednik vodio nasamo sa alirskim Predsednikom adlijem 30 maja
1979. godine u vili rekreacionog centra u Aliru; JV, SSIP, Kabinet saveznog
sekretara, Str.pov.br.23, 30. travanj 1981. Biljeka razgovora pukovnika Gadafija
sa predsjednikom Mijatoviem. Prisutni ministri narodne odbrane I vanjskih
poslova obiju strana, 29. aprila 1981. (razgovor voen na zahtjev Gadafija).
Renduli 2004:320-321.
260 CL, National Security Affairs, Brzezinski Papers; Memorandum for Mr. Zbigniew
Brzezinski, The White House, Report to Congress on Unauthorized Yugoslav
Transfer to Ethiopia of US Origin Tanks; July 12, 1977.
477
Egiptu 1973. godine. Poseban izaslanik predsjednika Sadata doao

je u Beograd pitati za pomo, molio je za tenkove, rekao je Tito.
Sadat je osobno zahvalio jugoslavenskom voi u parlamentu u
Kairu, govorei kako je jugoslavenski predsjednik poslao 140 ten-
kova s punom opremom, ukljuujui municiju, izravno na bojite,
spreavajui da Izrael zauzme Kairo.261 Jugoslavenski zrakoplovi
Galeb i Jastreb prodani su Zambiji i Libiji. Neki od tih zrakoplova
jo uvijek su bili u funkciji tijekom napada NATO na Libiju 2011.
godine.262
Svi poduhvati u Treem svijetu nisu bili lukrativni, sve to je
poklonjeno ili ostalo nenaplaeno u nekim zemljama Treeg svi-
jeta na kraju nije osobito popravljalo jugoslavenski poloaj. Ali
kako je ideja PNZ bila tako iroka i na razliite naine prihvat-
ljiva jer se radilo o borbi protiv imperijalizma, kolonijalizma,
neokolonijalizma, aparthejda, rasizma, hegemonije i okupacije
za zemlje zainteresirane i eljne djelovanja u ovakvim okvirima,
bio je to odlian medij za posao dravi koja je oito shvaala da
je hladnoratovski okvir i mir, na odreeni nain kljuan za njezin
opstanak. Za male, siromanje zemlje Pokret je bio jedini nain da
dobiju glas, da se osjeaju jednakima, da budu tretirane s jedna-
kom panjom kao bogatije i vee. Za druge drave, posebno one
koje su bile u boljoj situaciji, imale stabilnije unutarnje prilike i
jasniju ideju vanjske politike, Pokret nesvrstanih zemalja mogao
je biti izvrstan nain da ostanu vidljive, vane, da imaju mogu-
nost postaviti se i igrati igru obino rezerviranu za najvee dra-
ve. Hladni rat osigurao je mogunost malim dravama da imaju
261 JV, Kabinet Predsednika Republike, Sluba za spoljnopolitika pitanja, Str.pov.

br.8/1, Beograd, June 11, 1979. Dravna tajna. Zabeleka o razgovorima Predsednika
Tita i Predsednika Gadafija odranih 1. juna 1979 godine u toku vonje jahtom u
Libiji; beleka o nastavku razgovora predsednika Tita i predsednika Gadafija, 2. juna
1979. godine u atoru predsednika Gadafija; Jakovina 2011:171.
262 Renduli 2004:305-310 Avion Galeb sruen je od francuskog pilota 24.3.2011.
(http://www.tportal.hr/vijesti/svijet/118521/Francuski-lovac-oborio-libijskog-
Galeba.html).
478
vanu ulogu u jednom razdoblju svjetske povijesti. Isto je bilo s

Jugoslavijom. Pokret, pa ni vodea uloga u njemu, ma kako da su
laskali najvaniji zapadni i svjetski politiari poetkom devedese-
tih godina, nije niti izdaleka mogao osigurati spreavanje rata, ili
biti dovoljno glasno zvono za uzbunu, prizivanju svijesti. PNZ bio
je ipak vana ideja i dinamina politika koja je od male drave ui-
nila svjetskog igraa, dodue, ogranienih dosega.
Izvori
1. ARHIV SRBIJE i CRNE GORE (AJ, ARHIV JUGOSLAVIJE), Beograd, Srbija
507, CK SKJ (Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije)
2. BUDIMIR LONAR, Zagreb, privatna zbirka (BL)
(Jugoslavenski ambasador u Indoneziji, Saveznoj Republici Njemakoj i
Sjedinjenim Amerikim Dravama; Savezni sekretar za vanjske poslove
1989-1992; Specijalni savjetnik hrvatskog Predsjednika Stjepana Mesia
2005-2010).
3. DWIGHT EISENHOWER PRESIDENTIAL LIBRARY AND ARCHIVES, (EL),
Abeline, Kansas, SAD
National Security Council Papers.
4. JIMMY CARTER PRESIDENTIAL LIBRARY AND ARCHIVES, (CL); Atlanta,
Georgia, SAD.
National Security Affairs, Brzezinski Papers.
5. JOHN FITZGERALD KENNEDY PRESIDENTIAL LIBRARY AND ARCHIVES
(JFKL), Boston, SAD
Papers of President Kennedy, National Security Files, Trips and
Conferences (Box 252).
Conferences: Belgrade Conference of Non-aligned Nations, 9/61.
6. JOHN MOORS CABOT COLLECTION, (CABOT) Tufts University Library,
Boston, USA
Embassy Correspondence Yugoslavia (Reel 6)
General Political and Diplomatic Materials (Reel 12).
7. JOSIP VRHOVAC, Zagreb, privatna zbirka (JV)
(Savezni sekretar za vanjske poslove 1978-1982; Hrvatski lan
Predsjednitva SFRJ, 1982-1989).
479
8. MUZEJ JUGOSLAVIJE, KABINET PREDSEDNIKA REPUBLIKE (KPR), Beograd,

Srbija.
(Muzej istorije Jugoslavije, Kabinet Predsjednika Republike)
KPR i-5-b ehoslovaka.
9. NATIONAL ARCHIVES (PRO, PUBLIC RECORD OFFICE), London,
Ujedinjeno Kraljevstvo.
Foreign and Commonwealth Office, FCO
Office of the Prime Minister, PREM.
10. NATIONAL ARCHIVES AND RECORD ADMINISTRATION (NARA), College
Park, Maryland, SAD.
RG 59, Records of the Department of State, Central decimal File, 1960-
1963
NARA, Nixon Presidential Material Project, National Security Council
Files.
TISKANI IZVORI
1. CIAs Analysis of the Soviet Union 1947-1991, Editors: Gerald K.
Haines; Robert E. Leggett, Center for the Study of Intelligence Central
Intelligence Agency, Washington, DC 2001.
2. CWIHP Document Reader, From National Communism to National
Collapse, Complied by Mircea Munteanu, December 7, 2006, Woodrow
Wilson International Center for Scholars, Washington DC.
3. FRUS, Foreign Relations of the United States, 1969-1976, Volume XXIX,
Eastern Europe; Eastern Mediterranean, 1969-1972. Washington: US
Government Printing Office 2007.
4. NIE: Yugoslavia: From National Communism to National Collapse, US
Intelligence Community Estimative Products on Yugoslavia, 1948-1990,
National Intelligence Council and Office of the Director of National
Intelligence, Washington DC, 2006-004 December 2006.
5. SIMI, Pero 2005. Tito, svetac i magle. Tito i njegovo vreme u novim
dokumentima Moskve i Beograda. Beograd: Slubeni list SCG.
6. VUKOVI, Zdravko 1989. Od deformacija SDB do maspoka i liberalizma.
Moji stenografski zapisi 1966-1972. godine. Beograd: Narodna knjiga.
7. Program SKJ; Program Saveza komunista Jugoslavije 1958. Beograd: Kultura.
NOVINE
1. Vjesnikova novinska dokumentacija (VND), Hrvtski dravni arhiv, Zagreb
2. Borba, dnevnik, Beograd.
3. Vjesnik, dnevnik, Zagreb.
4. Danas, tjednik, Zagreb.
480
5. NIN, tjednik, Belgrade.

6. TANJUG, informativni bilteni.
7. Time, weekly; http://www.time.com
8. tportal.hr
Bibliografija
KNJIGE
1. AGUNG, Ide Anak Agung Gde 1973. Twenty Years Indonesian Foreign
Policy 1945-1965. THe Hague/Paris: Mouton.
2. ARNOLD, Guy 2006. Africa. A Modern History.London:Atlantic Books.
3. BANAC, Ivo 1990. Sa Staljinom protiv Tita. Infrombirovski rascjepi u
jugoslavenskom komunistikom pokretu. Zagreb:Globus.
4. BEKI, Darko 1988. Jugoslavija u Hladnom ratu. Zagreb:Globus.
5. BERI, Gojko 2013. Zbogom dvadeseto stoljee. Sjeanja Ive Vejvode.
Zagreb: Profil International.
6. BILANDI, Duan 1999. Hrvatska moderna povijest. Zagreb: Golden
marketing.
7. BOGETI Dragan i Olivera 1981. Nesvrstanost i razvoj pokreta nesvrstanosti.
Beograd 1.septembar 1961 1. septembar 1981. Beograd:Export-Press.
8. BRANDS, H.W. 1989. The Specter of Neutralisam. The United States and the
Emergence of the Third World, 1947-1960. New York: Columbia University
Press.
9. CEH, Nick (ed.) 2002. US Diplomatic Records on Relations with Yugoslavia
During the Early Cold War 1948-1957. New York: East European
Monograph Series, Boulder, Colorado.
10. CRAMPTON, R.J. 2002. The Balkans since the Second World War Harlow,
UK: Longman.
11. DRAKOVI, Momilo 2009. Put jednog diplomate. Beograd.
12. JAKOVINA, Tvrtko 2002. Socijalizam na amerikoj penici. Zagreb: Matica
hrvatska.
13. JAKOVINA, Tvrtko 2003. Ameriki komunistiki saveznik. Hrvati, Titova
Jugoslavija i Sjedinjene Amerike Drave 1945-1955. Zagreb:Profil/Srednja
Europa.
14. JAKOVINA, Tvrtko 2011. Trea strana Hladnog rata. Zagreb:Fraktura.
15. JANEKOVI, Dara 2003. Crni as i dvije grlice. Zagreb: vlastito izdanje.
16. JANEKOVI, Dara 2000. Susreti s povijeu. Zagreb: Prometej.
481
17. KARDELJ, Edvard 1979. Yugoslavia in International Relations and the Non-
aligned Movement. Beograd: STP Socialist Thought and Practice.
18. KISSINGER, Henry 1994. Diplomacy. New York: A Touchstone Book.
19. KOLA, Paulin 2003. The Search for Greater Albania. London: Hurst and
Company.
20. BUTORAC Tomislav/Petkovi, Ranko 1979 (uredili). Nesvrstanost u
suvremenom svijetu. Zagreb: Vjesnikova press agencija.
21. MANDI, Blao, 2005. Tito u dijalogu sa svijetom.. Novi Sad: Agencija
MiR.
22. MATES, Leo 1982. Poelo je u Beogradu. Zagreb: Globus.
23. MENON, Rajan 1986. Soviet Pover and the Third World. New Haven: Yale
University Press.
24. MIUNOVI, Veljko 1977. Moskovske godine 1956/1958. Zagreb: Liber.
25. MIUNOVI, Veljko 1984. Moskovske godine 1969/1971. Beograd:
Jugoslovenska revija.
26. NENADOVI, Aleksandar 1998. Mirko Tepavac. Seanja i komentari.
Beograd: Radio B92.
27. OSTOJI, Stevo (ur.) 1966. Historija pisana orujem. Trei svjetski mir.
Zagreb: Stvarnost.
28. PETKOVI, Ranko 1995. Subjektivna istorija jugoslovenske diplomatije
1943-1991. Beograd: Slubeni list SRJ.
29. PIRJEVEC, Joe 1995. Jugoslavija. Nastanek, razvoj ter razpad
Karadjordjevieve in Titove Jugoslavije. Koper: Zaloba Lipa.
30. PIRJEVEC, Joe 2011. Tito in tovarii. Ljubljana: Cankarijeva zaloba.
31. RENDULI, Zlatko 2004. General Avnojske Jugoslavije, sjeanja. Zagreb:
Golden marketing-Tehnika knjiga.
32. RUBINSTEIN, Alvin Z 1970. Yugoslavia and the Nonaligned World. New
Jersy: Princeton University Press.
33. RUSINOW, Dennison 1978. The Yugoslav Experiment 1948-1974. Berkley
and London: University of California Press and Royal Institute of
International Affairs.
34. TADI, Bojana 1976. Nesvrstanost u teoriji i praksi meunarodnih odnosa.
Beograd: Institut za meunarodnu politiku i privredu.
35. THOMPSON, William 1997. J., Khrushchev, A Political Life. New York: St.
Martins Griffin.
36. TRIPALO, Miko 2001. Hrvatsko proljee. Zagreb: NZMH.
37. VRHUNEC, Marko 2001. est godina s Titom (1967-1973). Pogled s vrha i
izbliza. Zagreb/Rijeka:Nakladni zavod Globus/Adami.
482
38. WILSON, Duncan 1979. Titos Yugoslavia. Cambridge: Cambridge

University Press.
39. ZUBOK, Vladislav/Pleshakov, Konstantine 1997. Inside the Kremlins Cold War,
From Stalin to Khrushchev. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
40. YOUNG John W./Kent, John 2004. International Relations Since 1945, A
Global History. Oxford: Oxford University Press.
LANCI
1. BONDI Dragomir. Stipendisti iz Indije i Burme u Jugoslaviji 1951-1955,
558-570. In:Spoljna politika Jugoslavije 1950-1961. Zbornik radova.
Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd 2008.
2. AVOKI Jovan. Jugoslavija i Azija (1947-1953), 526-543. U: Spoljna
politika Jugoslavije 1950-1961. Zbornik radova. Beograd: Institut za noviju
istoriju Srbije, Beograd 2008.
3. KRAMER, Mark, Moldova, Romania, and the Soviet Invasion of
Czechoslovakia, 326-333. Cold War International History Project Bulletin,
Issue 12/13, Fall/Winter 2001.
4. KRAMER, Mark. Ukraine and the Soviet-Czechoslovak Crisis of 1968
(Part 2): New Evidence from the Ukranian Archives, 273-368. Cold War
International History Project Bulletin, Issue 14/15, Winter 2003-Spring
2004.
5. JAKOVINA, Tvrtko. ivot u limenci s crvima, (Kako su ivjeli i doivljavali
Titovu Jugoslaviju?, Razgovori amerikih diplomata skupljenih u Foreign Affairs
Oral History Program Udruge za diplomatske studije i Sveuilita Georgetown u
Washingtonu), 159-186. Historijski zbornik, god. LIV, Zagreb 2001.
6. JAKOVINA, Tvrtko. Sjeanja koja ine povijest: Razgovor s Mirom
Kreaiem, jugoslavenskim veleposlanikom i diplomatom, 901-916. In:
asopis za suvremenu povijest, god. 34, br. 3, Zagreb, 2002.
7. JAKOVINA, Tvrtko. 1956. godina nae ere: vrhunac jugoslavenske vanjske
politike, 459-480. In: Spomenica Josipu Adameku, Zagreb: FF Press, 2009.
8. JAKOVINA, Tvrtko. Lonar, Budimir. Mr. Non-aligned i jugoslavenska
politika nesvrstanosti, 88-101. U: Nikola Devii ur., Up and Underground.
Zagreb: Bijeli Val, No.19/20, 2011.
9. KREAI, Miroslav. Znaaj konsultativnog sastanka specijalnih
predstavnika vlada nesvrstanih zemalja (Beograd, 8-12. Jul 1969.) za
kontinuitet I razvoj pokreta nesvrstanosti, 87-93. U: Tito, nesvrstanost,
savremenost. Zbornik radov asa meunarodnog naunog skupa Tito
nesvrstanost savremenost, Beograd: Memorijalni centar Josip Broz
Tito 1988.
483
10. MILETI Sran. Jugoslavija i zemlje Magreba 1956-1958, 497-512. U:

Spoljna politika Jugoslavije 1950-1961. Zbornik radova. Beograd: Institut
za noviju istoriju Srbije, Beograd 2008.
11. MINI, Milo. Trajne komponente politike usmerenosti pokreta
nesvrstanosti; 165-201. U: Nesvrstanost u suvremenom svijetu: Zagreb:
Vjesnikova Press Agencija 1979.
12. SHAY Shaul. Israel and Yugoslavia Between East and West, 473-482. U:
13. TASI Dmitar. Otkrivanje Afrike. Jugoslovensko-etiopski odnosi i poeci
jugoslovenske afrike politike 1954-1955, 513-525. U: Spoljna politika
Jugoslavije 1950-1961. Zbornik radova. Beograd: Institut za noviju istoriju
Srbije, Beograd 2008.
14. IVOTI Aleksandar. Jugoslavija i Bliski istok (1945-1956), 483-496. U:
484
yu-retrovizor yu-retrovizor
Naini seanja na Jugoslaviju
yu-retrovizor
MITJA VELIKONJA
Ono to ne moete oduzeti potlaenim ljudima je

njihovo seanje, i revolt tih ljudi, ljudi sa takvim
seanjima, samo je milimetar ispod povrine.
Howard Zinn, 1999: 413
U priloenom tekstu pokuau da uinim nemogue: razma-

trati Jugoslaviju iz perspective studija uspomena, u ovom trenut-
ku veoma propulzivne interdisciplinarne grane na produktivnom
stecitu istorijske antropologije, sociologije vremena, kulturologi-
je i tranzitologije. Ve od prve, naleem na niz problema. Koju
Jugoslaviju razmatrati: onu dinastije Karaorevievsku263 (1918
1941), Titovu (19451991), ili Miloevievu (19922006)? Sve tri, u
paketu? O kakvom e seanju biti re: o kolektivnom, ili linom?
O kulturnom, politikom, o memoaristici, toj tako omiljenoj, a u
odnosu na injenice nepouzdanoj literarnoj vrsti? Hoe li tema
biti zvanino, odnosno institucionalizovano seanje, ili nezva-
nino, manjinsko: etablirano ili subverzivno? Usmeno, pismeno,
snimljeno, okamenjeno u spomenicima i obelejima, ili pak ono
na mrei, u drutvenim medijima? Seanja iz prve, ili i iz dru-
263 Ideoloki renik kao i naslove knjiga i filmova navodim u italiku.
485
ge ruke, odnosno ona preneta, preuzeta, nasleena? Da li ovde

spada tema o nostalgiji, ba kao i ona o antinostalgiji, slatka ali i
gorka, teka, traumatina seanja? Retro i repro kulture koje, u
aktuelnim kulturnim formama donose tragove seanja na prea-
nja vremena? Amnezija ona spontana, ili druga, smiljena, siste-
matska? Seanja, kao sredstvo emancipacije?
Odgovor na svako od ovih pitanja iziskivao bi, svako za sebe,
iroku i produbljenu studiju. Ambicija ovog teksta nalazi se drug-
de: interesovae me naini seanja na Jugoslaviju koje sam pra-
tio tokom decenija prouavanja pogleda na njenu prolost. Glav-
no istraivako pitanje koga ovde postavljam je koje su specifi-
nosti naina pamenja zajednike jugoslovenske prolosti. Neu
se, dakle, latiti seanja po predmetima, linostima, dogaajima,
muzici, kulturi i sl. iz tog vremena, toga bi bilo mnogo, mnogo pre-
vie: o njima je napisano na hiljade papirnih i na milione internet-
skih stranica. Upravo suprotno: pitam se, kako, na koje se poseb-
ne naine eksJugosloveni, odnosno postJugosloveni seaju neka-
danje zajednike zemlje.
SPECIFINOSTI JUGOSLAVIJA
Geopolitika slika Balkana na kraju XX veka podsea na onu
s njegovog poetka: konglomerat malih, meusobno zavaenih,
napola kolonizovanih nezavisnih drava s velikim teritorijalnim
apetitima, burek republika, kako ih zajedljivo nazivam, politiki
i ekonomski zavisnih od velikih sila, takozvanih saveznika. Jugo-
slovenski intermeco je na Balkanu trajao ukupno gotovo 90 godi-
na. Prva jugoslovenska drava je nastala udruivanjem Kraljevine
Srbije i Kraljevine Crne Gore s junim delom nekadanje Austro-
ugarske, naseljenog junim Slovenima, 1. decembra 1918; gledano
u malo daljoj vremenskoj perspektivi, na zgaritu nekada monih
carstava, koja su stoleima delila Balkan, otomanskog i austrij-
skog. Unitarna Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, preimenova-
na 1929. godine u Jugoslaviju, unitena je i raskomadana tokom
486
Drugog svetskog rata, da bi se ponovo oformila, tada kao soci-

jalistika federacija i s nekim teritorijalnim dobicima na zapadu,
nakon njega. I ta se raspala u nizu ratova, od 1991. dalje i u zavr-
nom obliku, u savezu Srbije i Crne Gore, nastavila se pod imenom
Jugoslavije, tokom 19922003. i kasnije, kao Srbija i Crna Gora do
2006. godine, kad su se i te dve republike sporazumno razile kao
samostalne drave.
Radi lakeg razumevanja specifinosti naina seanja na Jugo-
slaviju, naveu najpre nekoliko istorijskih fakata koji su tome
doprineli. Najpre, sve tri Jugoslavije nastale su kao posledica rat-
nih sukoba u regionu: Prvog i Drugog svetskog rata i ratova pri-
likom njenog raspada, tokom devedesetih. Znai, moan, dra-
matian poetak, uvek s irardoovskim utemeljujuim nasiljem
i rtvenim mitom, po kome je uvek vaila samo jedna istina
pobednika. Jugoslavije nisu nast(aj)ale kao plod promiljenog,
dugotrajnog procesa udruivanja, ve potpunih preloma i isto-
rijskih kontingencija, u kojima su se realizovale neke ve posto-
jee konvergentne tendencije i tradicije raznorodnih jugoslo-
venskih ideja. Drugo, njene unutranje i spoljanje promene su
bile munjevite i duboke: menjale su se granice, simboli, politiki
sistemi, ekonomska ureenja, socijalne strukture, privilegovane/
eksploatisane klase, spoljnopolitika saveznitva itd. U okolnosti-
ma stalnih promena se i seanje na sve prethodno stalno menja.
U zapadnoj i severnoj Evropi gotovo nepromenjeni dravni i poli-
tiki okviri traju stoleima esto uz ozbiljne potrese (graanski
ratovi, okupacije, detronizacije, revolucije i sl), ali su, svejedno,
postojaniji od onih na tlu Jugoslavije. Mogu to da ilustrujem pri-
merom sopstvene porodice: iako ivimo gotovo na istom mestu,
svaka od pet poslednjih generacija se rodila u drugoj zemlji i u
drugom politikom sistemu, a mukarci su nosili vojnike kape
pet razliitih vojski.
Tree, pozicija, prohodnost i posebnost Jugoslavija. Zbog toga
to su stalno bile negde izmeu (izmeu Istoka i Zapada, izmeu
487
jednog i drugog politikog poretka, izmeu razliitih geostrate-

kih determinanti i indipendizama), sve tri su razvile svoje ideo-
logije posebnosti, ekscepcionizma. Oseaj da smo neto posebno,
ostavlja, naravno, snane tragove seanja i potonjim generacija-
ma. Tanja Cimerman (2010: 181) koja prouava seanja na Balka-
nu, tako govori o ambigius image druge Jugoslavije: postojala su
dva (ideoloka) naina iitavanja: za Istok, kao bogate socijali-
stike idile i za Zapad, kao turistikog raja. Doslovno, novi kon-
tinent, odnosno trei put.
etvrto: sve tri Jugoslavije su bile rezultat istovremenog delo-
vanja unutranjih i spoljnih faktora. S jedne strane, sama ideja i
ideologija jugoslovenstva kulturnog ili politikog, integralnog
ili organskog, unitaristikog ili multietnikog, centralistikog ili
federalistikog kod razliitih junoslovenskih naroda ima dugu
istoriju, koja see u XVIII stolee, a u prethodnom stoleu, zbog
delovanja razliitih politikih faktora, doivela tri dravne inkar-
nacije. Meu intrinzinim faktorima, ne mogu se prevideti i
meunarodno-politiki: prva je bila sastavni deo Versajskog siste-
ma moi, druga hladnoratovskog, a trea tranzicionog, s novim
podelama na evropski centar i periferiju. Dalje, Jugoslavija je
uvek predstavljala svestranu heterogenost: ekonomsku, socijalnu,
etniku, kulturnu, jeziku, religijsku, politiku, istorijsku. Unutar
samih njenih granica je uvek postojao neko Drugi: tokom perioda
suivota ta se je Drugost razumevala kao nadahnjujua komple-
mentarnost, u periodu konflikata kao nepremostiva suprotnost i
iskonsko neprijateljstvo. Peto, modernizacija. Razdoblje Jugoslavi-
je poklapalo se s razdobljem modernizacije drutava unutar nje-
nih granica: od veinom agrarnog, predmodernog pre ujedinje-
nja, do postindustrijskog i postmodernog, pri raspadu. Pogotovo
je tokom druge dolo do radikalne emancipacije (Suvin, 2014:
314345) razliitih grupa unutar njenih granica naroda, klasa,
ena i manjina dakle, do ostvarivanja njihovih, blohovski ree-
no, konkretnih utopija. Kakogod: brzina drutvenih promena,
488
po definiciji utie na procese seanja to bre sve u drutvu pro-

lazi, vie je toga za seanje.
Na kraju mi se ini bitnim razdvojiti pojam nekadanja Jugosla-
vija (ili eks-Jugoslavija), od pojma post-Jugoslavija. Prvi, prisutni-
ji tokom devedesetih, u pomami osamostaljivanja, demokratizaci-
je, trine ekonomije, ljudskih prava, nacionalne suverenosti i osta-
lih tranzicionih ideologija i praksi, predstavlja gnevne pokuaje
prekidanja bilo kakvih veza s prethodnom dravom. Jugoslavija je
(bila) negativna opsesija nacionalista, kao to je socijalizam (bio)
negativna opsesija neoliberala. Njeno ime je nestalo iz vokabulara,
umesto toga koristili su se, u najboljem sluaju, diskurzivni eufe-
mizmi tipa pre osamostaljenja, ili u prethodnom periodu. Pojam
nekadanja Jugoslavija predstavlja diskurzivni i konkretni institu-
cionalni pomak novih dominantnih struktura u dravama nasled-
nicama, koje su se htele otrgnuti od tog, po njih kompromitujueg
naslea.264 Jednom rei, kao da Jugoslavija u njihovoj poluproloj
istoriji uopte nije bi bilo.
Pojam post-Jugoslavija pojavio se najpre ispotiha, potom sve
glasnije tokom trezvenijih dvehiljaditih, kad je postalo jasno da
je izneverena veina nerealnih tranzicionih obeanja i oekiva-
nja. Predstavlja svojevrsni nastavak identifikacije s Jugoslavijom
koja dolazi iznutra, iz drava naslednica i, iz vana, od meuna-
rodnih aktera. Njena prolost i naslee jo uvek utiu, u pozitiv-
nom, ali i u negativnom smislu, na zbivanja u njima i na njihov
razvoj, napokon sve su jo uvek deo jugosfere, da upotrebim kova-
nicu poznavaoca Balkana Tima Judae (2009). Re je o, da para-
fraziram, nastavku Jugoslavije drugim sredstvima. Jugoslavija se
vraa na mala vrata, naravno, ne pod istim imenom: svako dru-
go ime, samo ne Jugoslavija, je dobrodolo. Najbolji su, svakako,
264 U hrvatskom ustavu je ak zapisana zabrana pokretanja postupka udruivanja

Republike Hrvatske u savez s drugim dravama u kojem bi udruivanje dovelo ili
moglo dovesti do obnavljanja jugoslavenskog dravnog zajednitva, odnosno neke
balkanske dravne saveze u bilo kojem obliku.
489
neutralni geografski pojmovi: otud muziki program s imenom

MTV Adria265, Zapadni Balkan u diplomatskom novogovoru i
na auto-kartama266, X Factor Adria show za talente267, Jadranska
vaterpolo liga268, Jadranska liga u koarci, Bivi domai kao oznaka
za muziku iz SFRJ na tantovima sa ploama, i jo bi ih se mnogo
moglo nabrojati. U tom smislu, Jugoslavija je jo kako iva: knji-
evnik i esejista Miljenko Jergovi (2010: 17), na okruglom sto-
lu Seate li se Jugoslavije, u oktobru 2010. u Beogradu konsta-
tuje da, ono na emu je Jugoslavija bila stvorena, a to je prostor
nekog kulturnog identiteta i, recimo, slinih istorijskih i predi-
storijskih iskustava, to je ostalo isto i to zapravo sve vie i vie
opet funkcionie.269 Istom prilikom, kultni jugoslovenski rei-
ser elimir ilnik zakucava: U mom seanju nekadanja kultur-
na komunikacija izmeu Beograda, Zagreba, Ljubljane, Sarajeva,
Skoplja i Podgorice i ova dananja, nije bogzna kako razlicita. Cak
smo moda sada na nivou komunikacije i neto bri, bolje infor-
misani nego nekada (Ibid, 18). Da rezimiram: (post-)Jugoslavija
kao sudbina od koje se ne moe lako pobei.
POLITIKA (I) SEANJA

Pre nego to se latim specifinosti seanja na Jugoslaviju, jo
nekoliko terminolokih i teorijskih pojanjenja. Za klasika soci-
ologije Morisa Albvaa seanje je u velikoj meri rekonstrukci-
ja prolosti do koje se dolazi pomou podataka pozajmljenih iz
sadanjosti, unapred smiljene rekonstrukcije ili, tavie, pomou
265 Ona od 2005. godine pokriva svih est nekadanjih jugoslovenskih republika.
266 S vanom razlikom: Zapadni Balkan za diplomate znai drave nekadanje
Jugoslavije minus Slovenija plus Albanija, a u auto-kartama nalazimo svih sedam
drava naslenica Jugoslavije.
267 Od 2013. sve republike osim Slovenije.
268 Od 2008. na poetku su u njoj uestvovali crnogorski, hrvatski i slovenaki
klubovi.
269 I nastavlja da, Jugoslavija u kulturnom smislu ne samo da se nije raspala, nego da
se ne moe raspasti ni uz pomo najgoreg nacionalizma (Ibid).
490
rekonstrukcija ranijih perioda u kojima su predstave o prolo-

sti ve prole promene.270 Na njegovom tragu francuski sociolog
Pjer Nora zapisuje, da je seanje uvek aktuelan fenomen, veza
izmeu nas i veite sadanjosti meutim dok je istorija pred-
stava o prolosti (1989: 8).271 Za srpskog prouavaoca tovrsnih
fenomena Todora Kuljia kolektivno seanje, u razliitoj meri
proima slubeno pamenje, istoriografiju i seanje obinog poje-
dinca; to je, proces seanja i zaboravljanja kojim razvrstavamo i
organizujemo nae iskustvo, miljenje i matu u dimenzije pro-
losti, sadanjosti i budunosti (2011: 10, 13). Za njegovu holandsku
koleginicu Mieke Bal kultura seanja je aktivnost u sadanjosti,
kojom se prolost stalno modifikuje i iznova opisuje, iako i dalje
oblikuje budunost; pritom seanje deli na nereflektivno/sponta-
no, narativno, kao i traumatino (1999: vii, viii).
Lino, seanje bih definisao kao sadanjosti upotrebljivu pro-
lost, koja se pojavljuje na razliitim nivoima (linom, grupnom), u
razliitim formama (spontanim, institucionalnim), medijski razli-
ito (usmeno, pismeno, petrificirano, u sistemu praznika i prazno-
vanja, preko simbolike itd), i za razliite namene (sentimentalne,
kao unutranje bekstvo, ili instrumentalne, funkcionalne). Vie
nego kao snimku prolosti, re je o njezinoj aktuelnoj naraciji:
vie nego za inerciju, za kreiranje takve prolosti koja za odree-
ne nosioce proizvodi odreene efekte u sadanjosti. Seanje dakle
nije neutralan, ili samo idejni koncept, ve aktivna, performativna
i, u pravilu ostvarena kulturna ideja, drutvena praksa i politiki
projekat. To nije jednostavna objektivna kopija, ve selekcija pro-
losti: ne rekonstrukcija prolosti, ve njena namerna konstrukci-
ja, namenjena aktuelnim tenjama odreenih pojedinaca i grupa.
270 Drugaije kazano, seanje je predstava zapretena drugim predstavama, generika
predstava, koja je prenesena u prolost (Ibid: 71).
271 I jo: seanje je u neprekidnoj evoluciji, otvoreno za dijalektiku seanja
i zaborava, nesvesno svojih brojnih deformiteta, podlono manipulaciji i
prisvajanju dok je istorija rekonstrukcija, i to uvek problematina i nepotpuna,
onoga ega vie nema (Ibid).
491
Ne samo misao, ili oseaj o jueranjem, ve i njegova realizaci-

ja u odreenoj praksi ili artefaktu. Seanje je naracija, interakcija,
komunikacija: nije samo integrativno prema unutra i ekskluzivna
prema vani, ve prvenstveno, altuserijanski reeno, materijalizaci-
ja odreene istorijske ideologije. Krae reeno: ne postoji nepoli-
tino seanje. Seanja na prolost su deo reima istine odree-
nog drutva, koje uveliko koraa ka istini mislim, drutvo koje
proizvodi i distribuira diskurs u funkciji istine, predstavljajui se
takvim i tako dolazi do odreene moi (Fuko, 1990: 112). Znai,
svako drutvo poznaje hijerarhizaciju seanja s obzirom na odnos
snaga u njemu: pojedina seanja nisu samo drugaija, ve na razli-
it nain drutveno relevantna, vredna.
Posebno je interesantna i, za ovu raspravu zanimljiva pode-
la na zvanina, odnosno institucionalna i na nezvanina, odno-
sno spontana seanja. Prve bih nazvao tvrdim seanjima, jer su
zapisana, tampana, ovekoveena, isklesana, monumentalizovana,
podrana dekretima, romantizovana, obnavljana u mrei muze-
ja, galerija, nacionalnih zbirki, arhiva, kolskih kurikuluma i ud-
benika, spomenika, dravnih znamenja (grbova, zastava, novca),
sistema praznika i komemoracija, nacionalnih masovnih medi-
ja, (pre)imenovanja ulica, ustanova i nagrada, zvanine istorio-
grafije272 itd, jednom rei, hegemonistikih diskursa i dominan-
tnih institucija. To su podrke kolektivnog seanja, ako pozaj-
mim srenu metaforu ljubljanskog etnologa Boidara Jezerni-
ka (2013: 9). Na drugoj strani, meka seanja grupa i pojedinaca
ostaju nekanonizovana, nezabeleena, skrivena, introvertna, koja
imaju svoje medije i kanale prenoenja koji esto deluju kao opo-
zicija, ili ak alternativa, prvima.
272 Istorija je seanje drava, zapisao je jednom Henri Kisiner (1973: 331).
492
NAINI SEANJA NA JUGOSLAVIJU

Vie od kulturne irine seanja na Jugoslaviju zanima me nje-
gova ideoloka dubina: sistematska, naredbodavna, nametnu-
ta, sankcionisana ideoloka dubina zvaninog seanja, kao i ona
rasuta, heterogena, diverzifikovana individualnih seanja. Po
mom miljenju postoji devet specifinih naina, kako u vreme
postojanja Jugoslavija, tako i nakon njihovog nestanka. Konkret-
nih primera za svaki od njih ima mnogo, zato u uz svaki od njih
nanizati samo nekoliko najtipinijih, i uputiti na najrelevantnije
studije koje ih podrobnije prikazuju.
GLASNI DISKONTINUITETI SEANJA

Na tlu Jugoslavije je XX vek bilo posebno doba krajnosti, da
upotrebim Hobsbawmovu kovanicu. Dramatina politika, voj-
na i drutvena zbivanja doprinosila su lomljenju pravolinijskih i
longitudinalnih kolektivnih seanja. Dok se u dravama s dugo-
trajnom politikom i socijalnom evolucijom i kolektivno sea-
nje moe linearno i kumulativno razvijati, kod nas to nije sluaj:
ovde nema longue dure kolektivnih seanja, inili su se radikal-
ni rezovi i nove periodizacije, umesto istorijskog totaliteta. Pre-
anje kulture nacionalnog seanja su se u sve tri Jugoslavije slile
u jedinstvenu kulturu transnacionalnog svejugoslovenskog sea-
nja, da bi se od kraja osamdesetih dejugoslovenizirala, i ponovo
razbila u pojedinana nacionalna seanja. S obzirom da je u hege-
monistikoj interpretaciji istorije izgledalo da je sve poelo 1918.
godine, ili pak 1941. godine, odnosno 1943. odnosno 1945. ili 1991.
godine, i kolektivno seanje na prethodno razdoblje smiljeno je
stiavano ili proganjano iz javnog diskursa i ostajalo prevashodno
na neformalnom nivou. Recimo, kraj druge Jugoslavije doneo je
unitavanje mnogih spomenika NOB: samo na teritoriji Hrvatske
ih je nestalo oko 3000. Znaajna je i praksa preimenovanja ulica:
banjaluki kulturolog Sran unica (2015) je precizno empirij-
ski prikazao udeo promenjenih imena tamonjih ulica i mesta od
493
1992. godine.273 Slino je i s dravnim praznicima: gotovo se niko

vie ne sea i ne vaskrsava one iz prve Jugoslavije, one iz druge
pamte samo starije generacije, a slave samo jugonostalgiari, a oni
iz tree, nisu imali vremena ni da se prime.274
ZAJEDNIKO, ISTOVREMENO I SEPARATNO SEANJE

U studijama polova i mladih, pre nekog vremena odomaio se
termin living together apart, iveti zajedno i istovremeno odvojeno,
koji je konceptualizovao nove ivotne veze, partnerske ili porodi-
ne, koji deluju s distance. Pozajmiu ga i definisati kao paralelno
seanje, kao kolektivno seanje sa znaajnim unutranjim razli-
kama, neto ega se seamo zajedno u razdvojenosti, remembering
together apart. Modernizacija unosi pluralizaciju i u sferu sea-
nja. Paralelno seanje znai da razliite uspomene u najboljem
sluaju mirno koegzistiraju, u neutralnom se ignoriu, a u zao-
trenom se konfrontiraju. I u ideoloki i politiki sve kompleksni-
jim jugoslovenskim i postjugoslovenskim drutvima dolazilo je i
dolazi do paralelnih kompozicija seanja: meu pojedinim grupa-
ma, recimo narodima, i unutar njih samih. Na primer: jednostra-
na seanja na pitanja iz Drugog svetskog rata neguju, osim saveza
antifaistikih boraca i udruenja i organizacije njihovih protivni-
ka, ovakvih ili onakvih kolaboranata: Novi slovenaki savez, neo-
ustaki pokreti i razne ravnogorske grupe.275 Hrvatski antropo-
273 Srbizirano je bilo 47,06 odsto imena ulica u centru Banja Luke, 30 odsto u
predgrau i 9,68 odsto imena mesta u ruralnim podrujima. U centru grada
je pre bosanskog rata etniko imenovanje ulica bilo sledee: 30,8 odsto bilo
ih je po etniki neutralnim linostima, 28,1 odsto po srpskim, 21,2 odsto po
muslimanskim i 13, 7 odsto po hrvatskim. Posle rata preovladale su srpske linosti
sa 69,4 odsto, opao je udeo etniki neutralnih (20,3 odsto), hrvatskih (3,2 odsto) i
bonjakih (1,1 odsto).
274 Poreenje njihove transformacije u doba tranzicije, pogledati u zborniku ari,
Gamelgard, Ra Hauge (2012).
275 S tim u vezi pomenuu dokumentarni film Sretna zemlja (Goran Devi, 2009) koji
uporedo prati majsko hodoae privrenika ustakog pokreta na komemoraciju
u Pilbergu/Blajburgu i titostalgiara u Kumrovec na proslavu Titovog roendana.
494
log Vjeran Pavlakovi na primeru sadanjih komemoracija tada-

njih dogaaja konstatuje kako je komemorativna kultura i dalje
neverovatno politizovana i podjelena kako u nacionalnom tako i
idelolokom smislu. (2012: 166, 167). Na jednoj strani tako susre-
emo negativna seanja na socijalistiku Jugoslaviju, izmeu osta-
lih, sabrana na ljubljanskoj izlobi (i u zborniku) Temna stran
meseca (Mrana strana meseca) iz 1998. godine, ili na beograd-
skoj (takoe i u zborniku) U ime naroda Politika represija u
Srbiji 19441953 iz 2014276 a na drugoj, niz knjiga koje na kriti-
ki-reflektivan nain, neke i na duhovit, razmatraju razliite forme
ivota u njoj.277
Paralelizam i nivelisanje seanja u smislu bilo je malo ovako,
malo onako, esto je smiljena liberalna strategija zvaninih insti-
tucija, to se, recimo, pokazuje po tome, to visoki politiki zva-
ninici istog dana polau vence na spomenike palim partizanima
i kolaboracionistima i, tome primerenom uravnoteenom izveta-
vanju medija, u politikim izjavama, razliitih poziva na pomire-
nje i sl. Memorijsko izjednaavanje faistike i anitifaistike stra-
ne relativizuje istorijske injenice i predstavlja prvi dubok korak
revizionizma.
276 Prvu je uredio Drago Janar (Zaloba Nova revija, Ljubljana, 1998), a dugi je
napisao Sran Cvetkovi (Evro book, Beograd, 2014).
277 Spomenuu samo neke: Iris Andri, Vladimir Arsenijevi, ore Mati (ur.),
Leksikon Yu mitologije (Rende, Beograd, Postscriptum, Zagreb, 2004); Renate
Hansen-Kokoru (ur.), Facing the Present: Transition in Post-Yugoslavia The
Artist View (Verlag dr Kova, Hamburg, 20144); Slavenka Drakuli, How We
Survived Communism and Even Laugh (Norton, London, New York, 1992); Dejan
Novai, SFRJ Moja deela (Orbis, Ljubljana, 2003); Lazar Dami, Cvjearnica
u Kui cvea Kako smo usvojili i iveli Alana Forda (Naklada Jesenski i Turk,
Zagreb, Heliks, Smederevo, 2012); Tanja Petrovi, Jernej Mleku (ur.), Made in
YU, (Zaloba ZRC, Ljubljana, 2016) i Martin Pogaar, Fiko po Jugoslaviji Zvezda
domaega avtomobilizma med cestama in spomini (Zaloba ZRC, Ljubljana, 2016).
495
BORBE SEANJA
Kao i svaka druga narativna forma i seanje je stvar takmienja
i antagonizacije, dakle, pitanja ko se ispravno sea. Memorijska
suprotstavljanja su veoma razliita: od intimnih i pijetetskih, do
javnih, glasnih i gnevnih. U naem regionu je za kulturu sea-
nja karakteristina sinhrona koegzistencija, pa i rivalitet razlii-
tih nacionalnih i transnacionalnih koncepata (Cimerman, 2012:
16). U hegemonistikim diskursima svake Jugoslavije, ili njenih
naslednica je svaka prethodna (i jo pre njih austrijsko i osman-
sko carstvo) kriminalizovana kao tamnica naroda, jasno, najvie
i najpre naeg. Ne seam se nijedne pozitivne rei bilo kog poli-
tiara druge Jugoslavije o prvoj, kao ni bilo kog aktuelnog politi-
ara o ijednoj. Takve su i memorijske rekonstrukcije u razliitim
ideolokim aparatima: kolski udbenici u drugoj Jugoslaviji su
vrlo malo poduavali o prvoj, kao to sadanji vrlo malo o svim
Jugoslavijama. Beogradska istoriarka Dubravka Stojanovi pie o
tihoj vatri udbenika istorije kao izvora konflikata i na primeru
srpskih uverljivo prikazuje zanemarivanje i potiskivanje jugoslo-
venskih dimenzija srpske istorije, naravno, s obaveznom nacio-
nalnom samoviktimizacijom i istorijskom esencijalizacijom, nive-
lisanjem problematinih istorijskih linosti i dogaaja, militiari-
zacijom istorije, etnocentrizmom i ksenofobijom (2010: 85158;
pogledati i Kulji, 2011: 156183).
Na drugoj strani, kontra-seanje ljudi kvari novo diskurzivno
jednoumlje vladajuih institucija. Ono za prouavaoca amerikog
pop-kulturnog seanja ora Lipsica nije negiranje istorije, ve
samo odbacivanje njenih lanih prioriteta i hijerarhijskih podela
(1997: 223).278 Ilustrovau to s nekoliko podataka iz istraivanja
javnog mnjenja. U istraivanju srpske agencije Tvoj stav iz avgu-
sta 2010. 82,95 odsto anketiranih dravljana Srbije je tvrdilo, da su
278 Kontra-seanja trae u prolosti skrivene dogaaje iskljuene iz dominantnih

narativa i trae reviziju postojeih narativa nudei nove poglede na prolost
(Ibid: 203, 214).
496
u bivoj Jugoslaviji lepo iveli (samo 17,05 odsto, da nije): i 51,14

odsto eli njenu obnovu, a 48,86 odsto, ne.279 Hrvatski Jutarnji list
25. juna 2011. izvetava, da itelji Zapadnog Balkana tako ocenjuju
svoj ivot: da se 2011. godine ivi bolje nego 1991. godine uvereno
je 26,5 odsto stanovnika Slovenije, 24,8 odsto Hrvatske, 15,4 odsto
Srbije i 12,1 odsto Bosne; a da loije, 68,6 odsto dravljana Srbi-
je, 59,1 odsto Bosne, 43,6 odsto Hrvatske i 38,6 odsto Slovenije.280
Istraivanje iz 2011. godine sprovedeno meu iteljima Zapadnog
Balkana roenim 1971. i 1991. godine pokazalo je da bi, po nji-
hovom miljenju, ivot bio bolji u dravi koja bi postojala danas
na nain na koji je nekad postojala socialistika Jugoslavija za 81
odsto anketiranih iz Republike Srpske, 69 odsto iz Srbije, 65 odsto
iz Crne Gore, 62 odsto iz Makedonije, 58 odsto iz Federacije BiH,
30 odsto iz Hrvatske i 25 odsto s Kosova.
Najveu kulturnu bliskost (muzika, literatura, umetnost, zaba-
va) s drugim zapadnobalkanskim narodima oseaju na Kosovu
(58 odsto), u Makedoniji (50 odsto), u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni
i Hercegovini i u Albaniji (izmeu 44 i 39 odsto), a najmanju
u Hrvatskoj (28 odsto)281. U januaru 2015. je u anketi prethod-
no spomenute srpske agencije 64,81 odsto respondenata izabralo
Titov samoupravni socializem kao politiki sistem, koga bi eleli u
eventualnoj buduoj Jugoslaviji.282 Zanimljivo je da, prema istra-
ivanju iz februara iste godine, vie anketiranih dravljana Srbi-
je zna tekst himne SFRJ od himne Srbije (81,3 odsto prema 68,29
odsto) i raspored boja na zastavi SFRJ od onog na zastavi Srbije
279 http://www.tvojstav.com/results/dMaf5fZx1hhhY8EMWdtN, pristupljeno, 25.

decembar 2015.
280 http://www.jutarnji.hr/velika-anketa-jutarnjeg-lista---20-godina-nakon-
jugoslavije/955249/, pristupljeno, 25. decembar 2015.
281 http://documents.mx/dokuments/20-zears-after-1991-the-tale-of-two-generarions.
html, pristupljeno 26. decembra 2015.
282 http://www.tvojstav.com/results/rVs2THlu1DWhQvOmZVkM, prisupljeno 26.
decembra 2015.
497
(83,7 odsto prema 80,49 odsto).283 Indikativni su takoe rezultati

ankete meu dravljanima Hrvatske i Bosne i Hercegovine stari-
jim od 45 godina, dakle onima s jugoslovenskim iskustvom, u pro-
lee 2015: 92 odsto onih iz Bosne i 86 odsto iz Hrvatske tvrdi, da
je ivot u SFRJ bio bolji od sadanjeg. Tito je pozitivna istorijska
linost za 65 odsto anketiranih iz Bosne i 40 odsto iz Hrvatske.284
Jednom reju, razlika u odnosu na zvanino seanje na jugoslo-
vansku strahovladu je vie nego oigledna.
DIJALEKTIKA SEANJA I ZABORAVA

Svaka politika seanja istovremeno je i politika zaborava. Dina-
mika promena na podruju Jugoslavije nalagala je ubrzanu dija-
lektiku seanja i amnezije: kako se neeg trebalo seati, trebalo je
takoe neto i zaboraviti. Efekat klatna: u vreme Jugoslavije, zva-
nino se zaboravljalo na prejugoslovenske, antijugoslovenske, ili
nejugoslovenske tradicije, kao to se nakon njenog raspada zva-
nino zaboravlja na jugoslovenske. Stariji primer za to su spome-
nici palim borcima. U prvoj Jugoslaviji su pobednicima (Srbija i
Crna Gora) s ponosom podizali, a poraenima (nekad habzburki
Juni Sloveni) nisu.
Sadanja vladajua politika u Hrvatskoj oslanja se na amneziju,
a u Srbiji na protivrenu meavinu amnezije i integracije, konsta-
tuje antropolog savremenog Balkana Stef Jansen (2005: 256); sli-
nu kombinaciju oktroisanog zvaninog seanja, lustriranja delova
kulturnog seanja i smiljenog zaborava, moemo uoiti i u dru-
gim naslednicama. A prisilna se amnezija u tovrsnoj dijalektici
uvek vraa kao bumerang. Revanizam potlaenih nacionalnih
kultura seanja tokom trajanja Jugoslavija bio je oigledan nakon
njihovog raspada: tokom Drugog svetskog rata i ponovo tokom
283 http://www.tvojstav.com/resuls/k7sBOO4hgsxrrXSuxOT, pristupljeno 25. decembra

2015.
284 http://www.mojevrijeme.hr/magazin/2015/04hrvatska-i-bih-slozne-u-sfrj-se-zivelo-
bolje/, pristupljeno, 25. decembar 2015.
498
ratova devedesetih. Zatrvena i tabuizirana traumatina seanja

vraaju se osnaena: setimo se primera memoarske opsednuto-
sti Jasenovcem i Blajburgom, atentatima na Stjepana Radia i kra-
lja Aleksandra, sudbinama Alojzija Stepinca i Drae Mihajovia,
osloboenjem ili okupacijom 1918, 1941, 1945 i 1991. godine itd. U
tim memorijskim pretumbacijama nekadanji junaci postaju zlo-
inci i obratno, nekadanji zloinci junaci; nekadanja dosti-
gnua, zablude i obratno; biva drava, tiranija i obratno. Na
slovenakoj nacionalnoj televiziji upravo se emituje serija razgo-
vora o stradanju Slovenaca od partizana i kasnije, u socijalistikoj
dravi, pod naslovom Svedoci, iji format i dikcija podseaju na
radio emisiju iz sedamdesetih, pod naslovom Jo pamtite, drugovi?
koja je obratno, slavila partizane i posleratno ureenje.
UPOTREBLJIVA SEANJA
Instrumentaliziranje seanja predstavlja njegovu sistematsku
upotrebu u dostizanju tano odreenih ciljeva politikih, pop-
kulturnih, komercijalnih itd. u sadanjosti. Ukratko, prolost
prodaje, past sells. U sluaju Jugoslavije to se dogaa na razliite
naine. U politici: u Bosni i Hercegovini su muzejskim zbirkama,
posveenim seanju na NOB, dodali krila koja to pitanje povezu-
ju s onim iz 19921995 (u Republici Srpskoj se partizanski otpor
povezuje s otporom banjako-hrvatskoj strani tokom poslednjeg
rata, a u Federaciji BiH se isto tako partizanski otpor povezuje s
onim protiv srpske strane, tokom poslednjeg rata). Revizionisti-
ka mantra borakih organizacija u Sloveniji je da bez partizanstva
ne bi bilo ni samostalne Slovenije. Slino je u Makedoniji, gde se
uspostavlja kontinuitet otpora Kruevske republike 1903. s parti-
zanskim otporom 40 godina kasnije. Hrvatski predsednici Stjepan
Mesi i Ivo Josipovi pokuali su da poveu multietniki antifa-
izam iz 1940-ih i etnocentrini i ovinistiki Domovinski rat iz
1990-ih kao delove iste oslobodilake strukture i kao jednako va-
ne stubove hrvatske dravnosti (Kulji, 2011: 84). U popkulturi:
499
seanja na Jugoslaviju u obliku jugo-rok, ili jugo-pop melosa, pri-

sutna su u oldies-goldies bendovima i pojedinih izvoaa (Zdrav-
ko oli, Neda Ukraden, Novi fosili, Zabranjeno puenje i sl), a i
kod novih jugonostalginih bendova (Rock Partyzani, Zaklonie
prepeva i sl). U oglaavanju: retke preivele jugoslovenske trgo-
vake marke i proizvodi, kao to su ivotinjsko carstvo, Vegeta,
Gorenje, Cedevita, ili Domaica keksi, uspeno prodaju uspome-
ne na ta vremena. Kokta je tako jo uvek pie nae i vae mladosti.
U svim velikim trgovinskim lancima Lidl, Hofer, Interspar i Mer-
cator ti su artikli ukljueni u prodajne akcije tipa Sedmica nostal-
gije. U dizajnu: seanje na socijalistiki dizajn je u sri novih retro
kultura i vintage stilova. U njima nalazimo estetiku borosanki,
Topera i Raice zimske odee, Tomos mopeda, fie i jo mnogo
ega, kao, naravno, i delova uniformi JNA.
JEDNA ISTORIJA, VIE SEANJA

Na jednoj strani istoriografija, kae slovenaki sociolog Ras-
tko Monik (2008: 46), esto zapada u retroaktivno legitimi-
ranje. U tom je smislu zanimljivo uporeivati postavke u glav-
nim istorijskim muzejima u postjugoslovenskim prestonicama,
znai kanonizovano seanje drava naslednica, odnosno prime-
re, kako istoricizam oslikava venu sliku prolosti (Benjamin,
1998: 223). Beogradska istraivaica jugonostalgije Milica Popo-
vi (2016) u svojoj uporednoj studiji istorijskih muzeja u Beogra-
du, Zagrebu i Ljubljani uverljivo pokazuje da Muzej istorije Jugo-
slavije nastavlja s negovanjem seanja na nekadanju dravu, kako
sa stalnom postavkom, tako i s povremenim izlobama; Hrvat-
ski istorijski muzej i Muzej novije istorije u Ljubljani se pak, u veli-
koj meri distanciraju od jugoslovenske prolosti i, nacionalni su
muzeji.285 Sarajevski Muzej istorije Bosne i Hercegovine nema stal-
285 Stalna zbirka u potonjem, naslovljena je Slovenci u XX veku i ima, po mom

miljenju, nekoliko ozbiljnih nedostataka. Ulazak u Jugoslaviju je na panou,
recimo, opisan kao nedobrovoljan: Do udruivanja u Kraljevinu Srba, Hrvata i
500
nu zbirku koja bi se bavila jugoslovenskim decenijama, ve samo

odeljke koji pokrivaju poslednji i pretposlednji rat, dakle godi-
ne 19921995 i 19411945. Prema dosta uravnoteenoj postavci
Dravnog muzeja Crne Gore na Cetinju je ova 1918. godine izgu-
bila svoj dravni identitet, 1945. godine zaokruila meuratni pro-
ces k obnovi svog dravnog identiteta, a 1992. godine se na referen-
dumu opredelila za ivot u zajednici sa Srbijom. Najrevizionisti-
kiji (i u samoj postavci grotekstan), izvesno je novi, 2011. godine
otvoren Muzej makedonske borbe za suverenost i nezavisnost, koji
predstavlja jugoslovenski period kao najtei u istoriji makedon-
skog naroda.286 Da rezimiram: muzejizirana nacionalna seanja
se od devedesetih manje/vie/potpuno dejugoslaviziraju.
A na drugoj strani, viesmerna seanja, po miljenju ameri-
kog istraivaa seanja na holokaust Majkla Rotberga (2009:12),
polazi od toga da je kolektivno seanje delimino rasteree-
no iskljuivih verzija kulturnog identiteta i prihvata da seanje
Slovenaca na centralizovanoj osnovi i u suprotnosti s prevlaujuim slovenakim

eljama, dolo je 1. decembra 1918. U zbirku je delimino uneta spomenuta
izloba Mrana strana meseca, koja opravdano upozorava i kritikuje nasilje
socijalistikog sistema nad protivnicima, a na veoma tendenciozan nain (s
potpisima pod eksponatima tipa Boljeviki rasizam, ili partijski raj i partijski
pakao, ili, Vladavina tajne politike policije, partijske rukovodioce naziva
crvenim baronima i sl). Proizvodi slovenake industrije iz tog doba razbacani
su u industrijski kompostnik, a fotografija iz osamdesetih prikazuje guvu pred
trgovinom, to implicira nestaice u vreme socijalistike Jugoslavije. Period
osamostaljenja, demokratizacije i evropeizacije je isto tako prikazan nekritiki,
vrsto se drei zvanine interpretacije istorije, bez spominjanja novih pogreaka
i problema (kao to su porast ksenofobije, razgradnja socijalne drave, tajkunsko
otimanje nekad zajednike imovine, novi da upotrebim isti izraz baroni,
socijalni i politiki neredi, repatrijarhalizacija, pauperizacija i iskljuivanje /
nigde, recimo, nisu spomenuti izbrisani, diskriminacija Roma i pripadnika drugih
manjina, konano ni bodljikava ica protiv izbeglica od 2016. da nedovoljnu
reprezentativnost ena i ne spominjem/). Naalost, vie apologija postojeeg, nego
(samo)kritian pogled unazad.
286 Sa punim imenom Muzej makedonske borbe za suverenost i nezavisnost Muzej
VMRO Muzej rtava komunistikog reima. U tom smislu je neslavno slian
budimpetanskoj Kui terora i prakom Muzeju komunizma.
501
i preseca i povezuje prostorno, vremenski i kulturno razliita

mesta. U postjugoslovenskom vremenu vrvi od primera takvih
transnacionalnih seanja, neortodoksnog, neiskljuivog pluraliz-
ma seanja o istoj prolosti i to u razliitim medijima: u dokumen-
tarcima287, humoristikim serijama288, jugonostalgino muzi-
ci289, u pozoritu290 i na televizijskom kanalu Klasik TV sa sedi-
tem u Zagrebu, koji emituje jugoslovenske filmove i druge emi-
sije, ili Jugoton TV sa eks-jugoslovenskom muzikom. Na zidovi-
ma gradova od Vardara pa do Triglava, isto tako danas moemo
nai mnotvo jugofilnih i jugofobnih grafita i street arta (Veliko-
nja, 2016). Ako i obrnem istraivaku perspektivu i pod mikro-
skop stavim uspomene samih ljudi, nalazim slinu viesmernost
seanja i nostalgije, na primer, meu korisnicima drutvenih mre-
a i internetnih priaonica, na blogovima i na internet stranicama.
Isto je i u spomen-knjigama, postavljenih u muzejima dogaaja iz
Drugog svetskog rata u razliitim delovima bive Juge.291
287 Da spomenem srpsku dokumentarno-zabavnu seriju SFRJ za poetnike (scenarista

Radovan Kupres, od 2011 dalje) i dokumentarce U ratu i revoluciji (Ana Bilankov,
2011) i Moja Jugoslavija (Miroslav Nikoli, 2004) o imaginarnoj etvrtoj
Jugoslaviji.
288 Dobar primer je hrvatska televizijska serija Crno-bijeli svijet (Goran Kulenovi, od
2015 dalje).
289 Za slovenaki primer, pogledati Hofman, 2015 i Velikonja, 2013. Ustanovio
sam da su najei seanski narativi u tovrsnoj muzikoj produkciji antifaizam,
multikulturalizam, socijalna pravda, Tito, solidarnost i socijalistiki easy living.
290 Spominjem znaajnije predstave: pulski Leksikon YU mitologije (Oliver Frlji,
2011), ljubljansku Jugoslavija, moja domovina (Ivica Buljan, 2015), beogradsku
Rodjeni u Yu (Dino Mustafi, 2012) i ljubljansku stend-up monokomediju Perice
Jerkovia Roen u Jugi (2009).
291 Tokom svojih terenskih istraivanja kolektivnog seanja na Jugoslaviju i
jugonostalgiju prebirao sam ih po muzejima tog doba u Hrvatskoj, Bosni i
Hercegovini i u Srbiji. Iz mnotva, navodim samo nekoliko indikativnih zapisa:
Ovo treba uvati i nikad ne zaboraviti; Hvala Bogu da neko uva stare uspomene da
mogu drugi narataji ovo pogledati kao to sam ja; Lijepe uspomene na SFRJ! Stara
dobra vremena!!! i Nikada ne treba zaboraviti ono s ime smo ivjeli.
502
NOSTALGIJA KAO USPOMENA MINUS BOL

To je najkraa definicija nostalgije, koju je sredinom sedam-
desetih uveo ameriki kolumnista Herb Caen, a ja bih dodao jo
jednu: retrospektivna utopija. Naracija nostalgije je uvek antie-
tika (na jednoj strani lepe jue, na drugoj, runije danas), njena
dikcija melanholina i gorko-slatka, njen odnos prema sadanjo-
sti eskapistian (u intimistikoj udnji za nestalim), ili pak kriti-
an i restitutivan). Nostalgija je romantizirana pria o idealizova-
noj prolosti koja kao takva nikad nije postojala: o idealizovani-
ma nama, kakvi nikad nismo bili: i o onoj prolosti koja je imala
budunost. Ali ne treba zanemariti njene drutvene potencijale:
to nije samo sentimentalna bajka ljudi koji se ne moraju pomiriti
sa sadanjou (luzera tranzicije, da citiram grubu oznaku antino-
stalgiara), ali mogue, i jaka kulturna i politika snaga s prakti-
nim efektima u svom okruenju.
Jugonostalgija se pojavljuje bez obzira na, zapravo upravo zbog
etnonacionalistikog i neoliberalnog damnatio memoriae u dra-
vama naslednicama, i slina je drugim crvenim nostalgijama koje
se jo od devedesetih pojavljuju od Baltika do Balkana, od eke
do nekadanjih sovjetskih republika. To je (ne)reflektivan otpor
pasivan, sentimentalan, ili pak, aktivan, glasan najpre, siste-
matskoj demonizaciji, ili bar smiljenoj amneziji jugoslovenske
ere tih naroda, i drugo, novim tragedijama, nepravdama i ekspo-
ataciji koje su doneli demokratija, nezavisnost i trina ekonomi-
ja. Jansen konstatuje da su glavne teme jugonostalgije zajedniki
(pop)kulturni prostor, odnosno dom, bolja vremena i normal-
ni ivot (2005: 223250). Najpre, tokom traumatinih devedese-
tih pojavljivala se neformalno, ispotiha i prikriveno, kod kue i
u zatvorenim grupama, da bi se tokom poslednjih 10, 15 godina
probila i u mainstream diskurse, prakse i u institucije. A oznaka
503
jugonostalgiar ostaje upotrebljiva psovka za leviare u aktuelnim

politikim obraunima.292
Nostalgiju za jugoslovenskom prolou danas nalazim prak-
tino na svakom koraku: u medijima, oglaavanju, u potroa-
koj i popularnoj kulturi, u turizmu, u urbanim kulturama, ak i
na alternativi. Jugonostalgiari u dravama naslednicama, kao i u
dijaspori293 se udruuju u drutva/klubove Josip Broz Tito (samo
u Bosni i Hercegovini ih ima vie od 40). U Makedoniji imaju ak
politiku stranku Savez levih Titovih snaga. Ponovo u iz mno-
tva odabrati nekoliko primera. Toponimi jugoslovenskog sea-
nja, Norajevi lieux de memoire (tipa Dedinje, Dragoe, Tjenti-
te, Brioni, Kumrovec, Jablanica, itd), kao vrhunska otelotvorenja
memorijalne svesti koja je jedva preivela jedan istorijski period
koji priziva seanje jer ga je napustilo (Ibid.: 12), postali su posled-
njih godina unosna destinacija nostalginih hodoaa. Dalje, po
nekadanjim jugoslovenskim republikama krui vie rezonantnih
i dobro poseenih izlobi, koje prikazuju tadanji svakodnev-
ni ivot, popularnu kulturu, modu i sport u izrazito pozitivnom
svetlu. Spomenuu onu koja je 2013. godine najpre bila na uvi-
du u Beogradu pod znakovitim naslovom ivio ivot, u Ljublja-
ni (u najveem ljubljanskom trgovakom i zabavnom centru BTC
City!) kao Izloba lepog ivota od 50 do 90, godinu kasnije u Pod-
gorici, ponovo kao ivio ivot (i opet u nekom trgovinskom cen-
tru). Krajem 2014. godine je u Beogradu, a potom u Sarajevu i Lju-
bljani organizovana slina izloba, tog puta o modernizaciji sva-
kodnevnog ivota i slobodnog vremena u Jugoslaviji pod naslo-
vom Nikad im bolje nije bilo.
292 Zanimljivo, pojam jugonostalgija vai samo za drugu Jugoslaviju, ne i za prvu (ili
u srpsko-crnogorskom sluaju jo i za treu). Kulji navodi rezultate ispitivanja
javnog mnjenja u Srbiji iz 2010: na pitanje Kada je ovoj zemlji bilo najbolje?
njih 81 odsto je izabralo vreme socijalizma, est odsto devedesete i samo tri odsto
meuratni period (2011: 129).
293 Za studiju sluaja jugonastalgije u dijaspori, pogledati Hadibuli, Mani, 2016.
504
Tovrsni nostalgini preiveli ostaci ukazuju na dve stvari: da

Jugoslavija nije bila samo skupina konstitutivnih nacionalnih
kultura, ve da je tokom svog sedamdesetogodinjeg postojanja
uspela da stvori nadnacionalni, zajedniki kulturni sloj svih Jugo-
slovena (Milutinovi, 2013: 75). I da je jugoslovenstvo u smislu
specifinog kulturnog sinkretizma i drutvenog kosmopolitizma
naroda i drutvenih grupa koje tu ive prethodilo Jugoslaviji kao
dravi, dakle, kao politikoj zajednici, opstajalo u njoj u razlii-
tim formama, i da ju je nadivelo nakon njenog kraja 1991. odno-
sno 2006.
KATARZINO SEANJE
U politici seanja uvek nalazim vie krivice drugih nad nama,
nego to smo ih mi prouzrokovali drugima: uvek se kao rtve
predstavljamo mi, a ne oni. A samo seanje na istorijske tragedi-
je za koje su odgovorni pripadnici sopstvene grupe nad drugima,
moe pripomoi refleksivnijem odnosu prema istorijskim zablu-
dama i grekama i pomirenju s drugom stranom. Seansko Nikad
vie! moe da bude jednako katarzino i oslobaajue na unutra
i prema vani. Kulji ovako odreuje negativno seanje: re je o
obrascu stvaranja drutvenog pamenja, koji se sporo i uz mno-
go otpora probija, jer polazi od toga da seanja samo tada mogu
delovati humanistiki i demokratski ako ukljuuju i seanja na
istoriju bespravlja i zloina za koju smo i mi sami odgovorni ili
bar sauesnici (2012: 223). Prvenstveno se treba seati poraenih,
o emu, prevashodno na hrvatskom primeru odlino pie istori-
ar Dragan Markovina (2015).
Brantovo kleanje pred spomenikom jevrejskim pobunjenici-
ma iz varavskog geta 1970. godine, uvrstilo je negativno sea-
nje Nemaca na varvarstvo njihovog nacizma. Na naem tlu se,
verovatno, jo neko vreme ne mogu oekivati slini iskreni i zreli
gestovi: ako ih ima, esto su simbolini, nedovoljni, zavodljivi, ili
505
ih izgovoraju nekadanji hukai.294 Ipak, postoje i neki primeri:

u crnogorskom dravnom muzeju nalazimo fotografiju Dubrov-
nika u plamenu iz jeseni 1991. poinjenog od pripadnika regular-
nih jedinica JNA s podruja Crne Gore.295 Verovatno je najdalje
otilo priznanje, izvinjenje i molba za oprost banjalukog rimo-
katolikog biskupa Alfreda Pichlera iz 1963. godine za zloine koje
su poinili oni koji su sebe nazivali katolicima, nad pravoslavcima
samo zato to nisu bili Hrvati i katolici.
Znatno vie samokritike i s njom povezane katazinosti u kolek-
tivnom seanju, nego u dominantnim institucijama (dravi, crkvi,
politikim strankama i pokretima) nalazim, na primer, u umet-
nosti i na alternativnoj sceni. Recimo, na filmu: jo pri uobliava-
nju najformativnijeg mita druge Jugoslavije, partizanstva, i u vre-
me njenog postojanja, uoavam ne samo anrovsku i estetsku, ve
i ideoloku heterogenost.296 S pribliavanjem njenog kraja, prav-
ljeni su jo kompleksniji partizanski filmovi,297 zatim oni koji su
294 Hrvatima se zbog poinjenih zloina izvinio crnogorski predsednik Milo

ukanovi (u leto 2000), srpsko-crnogorski predsednik Svetozar Marovi (2003),
i predsednik Srbije Boris Tadi (2007 i 2010). Bonjacima su se, zbog zloina
srpske strane izvinili predsednici Srbije Boris Tadi (2004) i Tomislav Nikoli
(2013), a srpski premijer Aleksandar Vui polaganjem cvea u spomenikom
kompleksu Potoari 2015. zbog pogrene politike Hrvatske prema Bosni i
Hercegovini tokom devedesetih jo i hrvatski predsednik Ivo Josipovi (2010).
Srbima su se za zloine izvinili predsednici Hrvatske Stipe Mesi (2003) i Ivo
Josipovi (konkretno za one poinjene u Paulinom Dvoru, 2010. godine). Seriju
izvinjenja za zloine bosanske vojske nad drugim narodima poeo je bosanski
predsednik Alija Izetbegovi (u maju 2000), a za njim ponovio lan Predsednitva
BiH Bakir izetbegovi (2010).
295 Napad je bio, to je u potpisu, potpaljen s otrom manipulacijom javnih medija;
re je o jedna od najmranijih strana crnogorske istorije. Spomenuti su takoe i
masakri u Bukovici i u trpcima.
296 O tome piu strunjaci za tu oblast: Splianin Jurica Pavii (2016), generalno o
jugoslovenskom partizanskom filmu i Ljubljananin Peter Stankovi (2005), na
primeru 26 slovenakih partizanskih filmova.
297 Recimo, Dovienja u sledeem ratu (ivojin Pavlovi, 1980), ili Gluvi barut (Bata
engi, 1990).
506
problematizovali teke posleratne dogaaje,298 ili kritiki reflekto-

vali jugoslovenski socijalistiki sistem,299 dok su devedesete done-
le zaokret na drugu stranu.300 Dalje: u postjugoslovenskom dobu
nastalo je mnogo inicijativa i organizacija koje se seaju i opomi-
nju na zlodela naih nad drugima: od Helsinkih odbora i Amne-
sty International, do pacifistikih i humanitarnih grupa koje delu-
ju u kontinuitetu ili ad hoc, u razliitim leviarskim subkulturnim
i subpolitikim grupama. Nekoliko primera: u Srbiji je jo od vre-
mena raspada federacije vrlo aktivna grupa ene u crnom,301 koja
razliitim aktivnostima suoava domau i iru javnost sa zloini-
ma iz perioda poslednjih ratova, posebno sa srpskim, zalae se za
procesuiranje odgovornih za njih i dostojanstveno komemorira-
nje ubijenih. U tom cilju demonstrativno sudeluju u komemora-
cijama u Vukovaru, Srebrenici, Viegradu i drugde. U Hrvatskoj,
na vojniko i patrijarhalno nasilje nad enama od poetka deve-
desetih, upozorava Centar za enske rtve rata, kao i antiratna
platforma nevladinih organizacija Zamir. Grupa multimedijalnih
umetnika i teoretiara iz razliitih delova nekadanje Jugoslavi-
je Spomenik tokom poslednjih deset godina, svojim performansi-
ma, predavanjima i diskusionim susretima problematizuje nedav-
ne ratove, zloine nad civilima i generalno normalizaciju nasilja u
postsocijalistikoj tranziciji u ovom delu sveta. Iritantna, neprijat-
na, preskoena seanja, dakle, zbog ega ne udi, da ih iz mili-
298 Na primer, Crveni bugi, ili ta ti je devojica (Karpo Godina, 1982), Otac na
slubenom putu (Emir Kusturica, 1985), Moj otac, socijalistiki kulak (Matja
Klopi, 1987), ili Tito i ja (Goran Markovi, 1992).
299 Da spomenem samo filmove elimira ilnika i Duana Makavejeva, od ezdesetih
godina dalje.
300 Recimo, film Duga tamna no (Anton Vrdoljak, 2004) i posebno etverored (Jakov
Sedlar, 1999), iji je drugi deo na hrvatskoj nacionalnoj televiziji premijerno
prikazan ba uoi izbora 2000. to je trebalo da glasae odvrati od glasanja za
levicu.
301 Predstavljaju se kao enska mirovna grupa feministiko-antimilitaristike
orijentacije.
507
taristikih i nacionalistikih krugova optuuju za jugonostalgiju,

kao udbomafiju, izdajnike, strane plaenike i sl.
ANGAOVANJE SEANJA
Zvanino seanje koje je u rukama vladajue grupe homoge-
nizuje prolost, dok je nezvanino, pluralizira; prvo ga totalizira,
drugo, diverzifikuje i partikularizira; prvo gradi jedinstvo pogle-
da unazad, drugo ga rui; prvo nareuje i zabranjuje, drugo se
tome opire. Nezvanino, heretiko seanje moe da poslui kao
temelj otpora postojeem, ono je reeno frazom Dejmsa Sko-
ta oruje nemonih, jer se odupire istorijskom revizionizmu,
oportunizmu, komformizmu i amneziji. Uniti istorijski kon-
tinuum (Benjamin, 1998: 223), Kulji lucidno definie kritiku
kulturu seanja kao onu, koja se zalae za istraivanje interesne
osnove grupnih posrednika prolosti (klasni, politiki, porodi-
ni, generacijski inioci), i za koje nije kljuno pitanje ta govore
ostaci prolosti, nego kako se ti ostaci tumae (2012: 23; opirni-
je na 207252).
U postjugoslovenskom kontekstu zbog toga ne iznenauje to
su slike, simboli i slogani iz starih vremena svagde gotovo obave-
zni repertoar razliitih antireimskih demonstracija. Ljubljanska
antropolokinja Alenka Baretulovi na primeru sadanjeg Saraje-
va pokazuje da je seanje na (idealizovanu) prolost zapravo slu-
ilo kao nain otpora (2013: 221). Glavni lik sarajevskih protesta
2008. godine je bio, niko drugi, do Valter, zatitnik njihovog gra-
da iz Drugog svetskog rata, popularizovan u filmu i televizijskoj
seriji iz sedamdesetih;302 njegovim oivljavanjem, titio bi se grad
od konane propasti (Ibid: 276, 277). Na drugim slinim okuplja-
njima, ne samo u Bosni, demonstranti su nosili Titove slike, ili
mahali sa zastavama druge Jugoslavije, ili njenih socijalistikih
republika.
302 Pod reiserskom palicom Hajrudina Krvavca.
508
SEANJE ZA BUDUNOST
Istraivanja kolektivnog seanja se jo uvek premalo bave nje-
govim drutvenim utemeljenjem, ideolokim potencijalima i poli-
tikim posledicama. esto se razumeju znatno objektivistiki, u
smislu pamenja prolosti da to iskaem Van Rankeom ona-
kve, kakva je stvarno bila. Uvek treba, meutim, biti svestan inje-
nice, da je poloaj seanja u vremenu uvek sadanjost, a ne, po
nekoj naivnoj epistemologiji, prolost (Hujsen, 1995: 3). Reima
Stojanovieve (Ibid:19), politika seanja je zbog toga i istorija
sadanjosti par excellence. Seanje upravo toliko govori o prolo-
sti koliko nam daje sadanjost.
Mnemonijske rekonstrukcije dakle, trebalo bi istraivati ne samo
s aspekta sadanjosti, znai, ko/ta/kako i, prvenstveno zato se sea,
ve u prvom redu s aspekta drutvenih sukoba. Drugaije reeno:
nisu sva seanja podjednako drutveno relevantna i uticajna i ne
mogu se istraivati na isti nain. Polazei od Benjaminove maksime
da je predmet istorijske spoznaje sama pobunjena, potlaena kla-
sa (Ibid.: 221), trebalo bi se zapitati ne samo ta/koga/ega se sea-
mo, ve prvenstveno to, kakve efekte (odnosno, da li uopte!) ima
to seanje na bolju sadanjost i na bolju budunost. Drugaije ree-
no: da li seanje samo reprodukuje postojee, prijateljujui s njim,
ili mu nudi alternative, drugaije vizije? Opet moemo povui va-
nu paralelu s istoriografijom kao seanjem drave. Kao to je kri-
tika istoriografija produktivna u meri u kojoj nas suoava sa dis-
kontinuitetima i unutranjim paradoksima, koji su brana mitovi-
ma slavne istorije i dogmama antikvarne istorije (Kulji, 2012: 218,
219), isto kao to istorija koja uva seanje na otpor naroda predla-
e nove definicije moi (Zinn, 1999: 610), je aktivno i kritiko sea-
nje ugnjentavanih grupa ono, koje umesto jednostavnog referira-
nja na prolost, ili ak njenog nereflektiranog recikliranja, to hvata i
upotrebljava kao sredstvo preobraaja na bolje.
I na postjugoslovenskom tlu ima se ega emancipatorskog sea-
ti: ideja i praksi autohtonog antifaizma (odnosno, ire buntovne,
509
antiimperijalistike tradicije) i isto tako autohtonog socijalisti-

kog sistema. Naravno, u svoj njihovoj kompleksnosti, kao i s oba-
veznom kritikom njihovih zabluda i pogreaka. Seanje na njih
preispituje i ukida monopol zvanine istoriografije nad prolo-
u i nadzor vladajue politike nad sadanjou s pozicije onih
koji su u postjugoslovenskoj, postsocijalistikoj tranziciji najvie
izgubili. Takvo seanje na njih je na drugoj strani od kiifikaci-
je kulture seanja303 dakle, depolitizacije projekta Jugoslavija
kroz njegovu komodifikaciju, banalizaciju, trivijalizaciju, beletri-
nizaciju, sentimentalizmom, turistiku i potroaku inkorporaci-
ju. Jugoslovenska ideja, kao prvo, u aktualnim okolnostima pred-
stavlja iskljuivo humanistiku antinacionalistiku platformu,
koja plai nacionaliste u svim dravama naslednicama (Markovi-
na, 2015: 130). Seanje na specifini jugoslovenski multikulturali-
zam podriva etnonacionalistike provincijalizme. I drugo, seanje
na nju afirmie i njen prilino visok stepen socijalne pravde, soli-
darnosti, bezbednosti i drutvene mobilnosti, to je u velikoj mje-
ri suprotno sa savremenim idejama i praksama neoliberalizma (u
naim je uslovima bolje govoriti o manesterskom kapitalizmu).
U tom je smislu je od danas vladajuih anatemizirano sea-
nje na Jugoslaviju subverzivno politiko delovanje, koje proizvo-
di politike posledice: rui monolit zvaninog antijugoslovenskog
seanja, vraa u igru politiku imaginaciju, odnosno razmiljanje
o alternativama na zgaritu novog svetskog poretka, nakon samo-
zvanog kraja istorije, nakon kraja ideologije, nakon kraja drutva
i nakon, evo, kraja Jugoslavije. Smatram, da se Jugoslavije treba
seati samo utoliko, ukoliko je u njoj bilo pobune, modernizacije,
emancipacije i alternative, odnosno koliko je u njoj bilo napora za
dosezanje pravednije budunosti.
Da se vratim naslovu teksta: Yu-retrovizor treba okrenuti
napred.
303 to u kontekstu amerike popularne kulture seanja efikasno pokazuje njujorka
kulturolokinja Marita Struken (2007).
510
Bibliografija
1. Bal, Mieke, Introduction: v: Bal, Mieke; Crewe, Johathan; Spritzer, Leo
(ur.), Acts of Memory Cultural Recall in the Present, University Press of
New England, Hannover, London, 1999, str. vii-xvii.
2. Bartulovi, Alenka, Nismo vai! Antinacionalizem v povojnem
Sarajevu, Znanstvena zaloba Filozofske fakultete, Ljubljana, 2013.
3. Benjamin, Walter, Izbrani spisi, Studia Humanitatis, Ljubljana, 1998.
4. Foucault, Michel, Michel Foucault: Politics, Philosophy, Culture: Interviews
and Other Writings, 19771984, Routledge, London, 1990.
5. Hadibuli, Sabina, Mani, eljka, My Life Abroad: The Nostalgia
of Serbian Immigrants in the Nordic Countries, Crossing: Journal of
Migration & Culture, Vol. 7, No. 1, str. 97114.
6. Halbwachs, Maurice, The Collective Memory, Harper Colophon Books;
New York, Cambridge, Hagerstown, Philadelphia, San Francisco, London,
Mexico City, Sao Paolo, Sydney, 1980.
7. Huyssen, Andreas, Twilight Memories Marking Time in a Culture of
Amnesia, Routledge; New York, London, 1995.
8. Hofman, Ana, Glasba, politika, afekt: novo ivljenje partizanskih pesmi v
Sloveniji, Zaloba ZRC, Ljubljana, 2015.
9. Jansen, Stef, Antinacionalizam Etnografija otpora u Beogradu i Zagrebu,
Biblioteka XX vek, Beograd, 2005.
10. Jezernik, Boidar, Politika praznovanja: v: Boidar Jezernik, Ingrid
Slavec Gradinik, Mitja Velikonja (ur.), Politika praznovanja Prazniki
in oblikovanje skupnosti na Slovenskem, Znanstvena knjinica Filozofske
fakultete, Ljubljana, 2013, str. 716.
11. Judah, Tim, Yugoslavia is Dead: Long Live the Yugosphere, LSE Research
on South Eastern Europe, London, 2009.
12. Kissinger, Henry, A World Restored: Metternich, Castlereagh and the
Problems of Peace 18121822, Houghton Mifflin, Boston, 1973.
13. Kulji, Todor, Seanje na titoizam Izmeu diktata i otpora. igoja
tampa, Beograd, 2011.
14. Kulji, Todor, Kultura spominjanja Teoretske razlage uporabe preteklosti,
Znanstvena knjinica Filozofske fakultete UL, Ljubljana, 2012.
15. Lipsitz, George, Time Passages Collective Memory and American Popular
Culture, University of Minnesota Press, Minneapolis, London, 1997.
16. Markovina, Dragan, Povijest poraenih, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb,
2015.
511
17. Milutinovi, Zoran, What Common Yugoslav Culture Was, and How
Everybody Benefited from It: v: Radmila Gorup (ur.), After Yugoslavia
The Cultural Spaces of a Vanished Land, Stanford University Press,
Stanford, 2013, str. 7587.
18. Monik, Rastko, Zgodovinopisje kot identitetna vednost: trije slovenski
zgodovinarji o razbitju jugoslovanske federacije: v: Oddogodenje zgodovine
primer Jugoslavije, Borec tematski broj, Vol. LX, No. 648651.
Ljubljana, 2008, str. 3960.
19. Nora, Pierre, Between Memory and History: Les Lieux de Mmoire,
Representations, tematska tevilka Memory and Counter-Memory, No.
26, 1989, str. 724.
20. Pavii, Jurica, Titoist Cathedrals: The Rise and Fall of Partisan Film:
v: Gorana Ognjenovi, Jasna Jozeli, Titoism, Self-Determination,
Nationalism, Cultural Memory (Volume Two, Titos Yugoslavia, Stories
Untold), Palgrave Macmillan, Basingstoke, 2016, str. 3765.
21. Pavlakovi, Vjeran, Contested Pasts, Contested Red-Letter Days
Antifascist Commemorations and Ethnic Identities in Post-Communist
Croatia: v: Ljiljana ari, Karen Gammelgaard, Kjetil Ra Hauge (ur.),
Transforming National Holidays Identity Discourse in the West and South
Slavic Countries, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/
Philadelphia, 2012, str. 149169.
22. Popovi, Milica, Exhibiting Yugoslavia, Druboslovne razprave, Vol.
XXXII, No. 81. Ljubljana, 2016 str. 724.
23. Rothberg, Michael, Multidirectional Memory Remembering the
Holocaust in the Age of Decolonization, Stanford University Press,
Stanford, 2009.
24. Scott, James, Weapons of the Weak: Everyday Forms of Peasant Resistance,
Yale University Press, New Haven and London, 1985.
25. Seate li se Jugoslavije uestnici diskusije Mirjana Karanovi, elimir
ilnik, Ante Tomi, Miljenko Jergovi, Muharem Bazdulj in Teofil Panci,
samostalni prilog revije Vreme, Beograd, 4. novembar 2010.
26. Stankovi, Peter, Rdei trakovi: reprezentacija v slovenskem partizanskem
filmu, Zaloba FDV, Ljubljana, 2005.
27. Stojanovi, Dubravka, Ulje na vodi Ogledi iz istorije sadanjosti Srbije,
igoja tampa, Beograd, 2010.
28. Sturken, Marita, Tourists of History Memory, Kitsch, and Consumerism
from Oklahoma City to Ground Zero, Duke University Press, Durham and
London, 2007.
29. Suvin, Darko, Samo jednom se ljubi. Radiografija SFR Jugoslavije 1945.-
72., uz hipoteze o poetku, kraju u sutini, Rosa Luxemburg Stiftung
Southeast Europe, Beograd, 2014.
512
30. ari, Ljiljana; Gammelgaard, Karen; Ra Hauge, Kjetil

(ur.), Transforming National Holidays Identity Discourse
in the West and South Slavic Countries, John Benjamins
Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia, 2012.
31. unica, Srdjan, Pop-mythological urine marking of our
streets Case study Banja Luka, BIH, Fakulteta za drubene
vede Univerze v Ljubljani, magistarski rad, 2015.
32. Velikonja, Mitja, RocknRetro New Yugoslavism in
Contemporary Popular Music in Slovenia, Sophia, Ljubljana,
2013.
33. Velikonja, Mitja, Jugoslavija posle Jugoslavije Grafiti o
Jugoslaviji u postjugoslovenskom urbanom prostoru, na
web stranici projekta Helsinkog odbora za ljudska prava u
Srbiji Yu Historia: A Multiperspective Historical Account,
2016.
34. Zimmermann, Tanja, Novi kontinent Jugoslavija: politina
geografija tretje poti, Zbornik za umetnostno zgodovino,
Nova vrsta XLVI, Ljubljana, 2010, str. 163188.
35. Zimmermann, Tanja, Introduction: v: Tanja Zimmermann
(ur.), Balkan Memories: Media Constructions of National
and Transnational History, transcript Verlag, Bielefeld, 2012,
str. 1130.
36. Zinn, Howard, A Peoples History of the United States
1492-Present, 1999.
513
IV
Zakljuna razmatranja
problemi drutvene transformacije problemi drutvene transformacije
Posle Jugoslavije
problemi
drutvene
transformacije
SRAN MILOEVI
MILIVOJ BELIN
Na samitu Evropske Unije (EU) u Solunu 2003. godine svim

balkanskim zemljma otvorena je jasna perspektiva lanstva u
EU, uz potovanje preciznih politikih, ekonomskih i vrednosnih
kriterijuma. Njihovo ispunjavanje podrazumeva itav niz sveo-
buhvatnih reformi kojima se svaka od drava menja iznutra, pre
svega u pravcu jaanja vladavine prava, kao osnovnog preduslova
bilo kakvog drutvenog napretka, nezavisno od bliskosti perspek-
tive lanstva u EU. Proces pridruivanja nije, u osnovi, nita drugo
nego prilagoavanje domaih zakonodavstava standardima koji
vae u EU, uz uslov da se ta prilagoavanja sprovode u praksi.
Meu prvim koracima u procesu pridruivanja zemalja neka-
danje Jugoslavije EU bio je njihov primanje u Savet Evrope
(SE), ime su ljudska, graanska i politika prava graana u regi-
onu dobila jau zatitu. Jo jedan vaan stub u stabilizaciji regio-
na i prevladavanju njegove turbulentne prolosti obeleene ratom
i nizom zamrznutih konflikata jeste i partnerstvo sa NATO. U
tom domenu ostvaruju se rezultati veoma razliitog dometa, kao
uostalom i u pogledu evropskih integracija: Sve zemlje su lanice
Saveta Evrope. Slovenija i Hrvatska su jedine od drava nastalih
517
disolucijom Jugoslavije postale lanice i EU i NATO. Ostale dra-

ve veoma sporo napreduju ka lanstvu u EU, a pitanje odnosa pre-
ma NATO naroito je zaotreno u Srbiji. Crna Gora je postala lan
NATO u junu 2017. Makedonija i Srbija imaju status kandidata za
lanstvo u EU, a BiH i Kosovo imaju potpisan Sporazum o stabila-
zaciji i pridruivanju (SSP).
U svim zemljama nastalim raspadom Jugoslavije odvijala se, a i
dalje traje kompleksna i sveobuhvatna, ali i kontroverzna drutve-
na transformacija (tranzicija), iji su dometi razliiti u svakoj od
tih zemalja. Najuspeniju (ili makar najmanje traumatinu) tran-
ziciju imala je Slovenija, premda se i ona suoavala s brojnim pro-
blemima, koji su globalnom privrednom krizom samo uveavani.
U ostalim dravama teko da bi se moglo govoriti o bar priblino
uspenoj privrednoj i ukupnoj drutvenoj transformaciji, budu-
i da one nikako ne izlaze iz zaaranog kruga siromatva, korup-
cije i enormnog bogaenja privilegovanih pojedinaca, nalazei se
ve dugo na dnu evropske lestvice po svim znaajnim pokazatelji-
ma razvoja i kvaliteta ivota. Strukturni problemi svakog pojedi-
nanog drutvenog konteksta nastalog raspadom jugoslovenskog
okvira viestruko uveavaju inherentne nesavrenosti modela
kojem se tei i na ijoj periferiji, ak i pod najpovoljnijim okolno-
stima, ne bi bilo ni najmanje jednostavno ostvariti visoke rezultate
u privrednom i sveukupnom drutvenom razvitku kakav je regio-
nu potreban. Stagnantna privreda ne stvara nikakvu bazu za iru
drutvenu transformaciju i ne otvara nikakvu perspektivu. Rat je
ostavio veoma teke posledice na drutvima, posebno u pogledu
ljudskih potencijala, u svakom smislu: demografskom, zdravstve-
nom, antropolokom, obrazovnom. Sve su zemlje zbog stagnaci-
je, siromatva, krize, nezaposlenosti, kao i zbog veoma nepovoljne
drutvene i politike atmosfere (nasilje, netolerancija, konzervati-
vizam...) suoene sa ozbiljnim problemom odliva mlaeg, obrazo-
vanijeg i radno sposobnog stanovnitva.
518
problemi drutvene transformacije problemi drutvene transformacije
Regionalne elite nisu ni sposobne, a jo manje voljne da preduz-

mu ozbiljne i sveobuhvatne reforme kojima bi se oslobodili poten-
cijali drutva i omoguio nastanak sistema kompatibilnog sa onim
svetskim tokovima koji omoguavaju odriv razvoj privrede s jedne
i vladavinu prava, uz naroit naglasak na potovanju ljudskih prava,
s druge strane. One i dalje, uz retke i pojedinane izuzetke, zapra-
vo sistematski generiu probleme, postavljaju prepreke promenama
i odravaju nacionalizam koji im omoguava ideoloku kontrolu
nad homogenizovanim vlastitim etnikim zajednicama, bez ikak-
ve koncepcije modernog drutva s razraenim mehanizmima pre-
vencije i razreavanja unutranjih konflikata, koji patoloki izbijaju
na povrinu u retkim pauzama nacionalne homogenizacije. Svaka
promena se javlja kao defanzivna: menja se samo ono to je neop-
hodno, kako bi nepromenjena ostala sutina. Iako su uoljivi tren-
dovi nezadovoljstva, jo uvek ne postoje mehanizmi niti kritina
drutvena masa koja bi iznedrila i podrala odgovorne i ka budu-
nosti orijentisane politike ciljeve i programe njihovog ostvarenja.
Neprestano definisanje i redefinisane nacionalnog identiteta
odvija se u atmosferi permanentnih nacionalistikih konflikata
niskog intenziteta i odbranakih tlapnji o ugroenostima i neprav-
dama od suseda ili manjina. Gotovo da nigde u regionu nema spre-
mnosti za suoavanje sa prolou, a u tom pogledu najkompliko-
vanije stanje je u Srbiji, koja odbija da sagleda svoju ulogu u ratovi-
ma tokom devedesetih, a nikako ne uspeva ni dati smisao itavom
svom XX veku, naroito njegovoj drugoj polovini. Uz slinu kon-
fuziju u pogledu druge polovine XX veka, u Hrvatskoj i delimi-
no u Bosni i Hercegovini retroaktivno se, pod utiskom iskustva
iz devedesetih, retuira istorija Drugog svetskog rata. Makedonija
je i dalje u fazi izmiljanja tradicije, svojstvene svim procesima
izgradnje nacionalnog identiteta, premda bi se u XXI veku oe-
kivalo vie otklona od devetnaestovekovnih koncepata. Razdru-
ivanje Srbije i Crne Gore otvorilo je identitetska pitanja u samoj
Crnoj Gori, a pogranini sporovi Hrvatske i Slovenije takoe nisu
519
ostali samo pitanje prava i geografije, ve su se postavljali i kao

pitanje nacionalne asti. Posve razumljivo, otvorena nacionalna
pitanja (granice, status manjina u susednim dravama, opti uza-
jamni odnosi meu dravama naslednicama Jugoslavije) angau-
ju nacionalne mitove i stereotipe, ali je isto tako vano zapitati se
zato se ta pitanja tako dugo ne reavaju, ime se drutva uporno
dre u vrtlogu veitih, identitetski bitnih problema.
U svakoj od drava se mnogo vie rauna na meunarodnu kon-
stelaciju i odnos snaga na meunarodnoj sceni, nego na mogunost
meusobnih sporazuma. Lako je uoiti da srpske elite, u pogledu
zatite onoga to definiu kao srpski nacionalni interes raunaju na
podrku Rusije, dok gotovo sve ostale drave o kojima je ovde re
perspektivu vide u lanstvu u NATO. U takvoj konstelaciji, Bosna
i Hercegovina neminovno ostaje u procepu. Uticaj zapadnog ini-
oca, pri tome, znaajno je opao, to je ostavilo prostor za delovanje
drugih faktora, posebno Rusije i Turske. Zbog unutranjih proble-
ma, EU je izgubila deo svog uticaja na Zapadnom Balkanu, to je
delimino nadometeno snanijim prisustvom Nemake, kao dra-
ve koja meu evropskim zemljama pokazuje najvie interesovanja
za region. Nema nikakve sumnje da Nemaka na Balkanu ima oi-
gledne ekonomske interese, ali je i njena podrka demokratizaci-
ji na tom prostoru do sada bila veoma znaajna. Naroito je zna-
ajna inicijativa poznata kao Berlinski proces, iji je cilj da drave
Zapadnog Balkana podstakne na meusobnu saradnju, kao jedan
od glavnih uslova i kriterijuma uspenosti procesa pribliavanja
lanstvu u Evropskoj Uniji. Regionalna saradnja za sada se odvi-
ja uglavnom na politikom nivou. Pokrenute su izvesne infrastruk-
turne i ekonomske inicijative, iji je cilj da poveu region, ali jo
uvek nema ekonomskih projekata koji bi ga vre integrisali. Inte-
graciju blokira i odsustvo jedinstvenog bezbednosnog okvira, zbog
razliitih orijentacija drava na pomenutom prostoru. To je atmos-
fera koja stvara napetost i nesigurnost u pogledu budunosti regio-
na ija je nedavna prolost obeleena ratovima.
520
razlozi i posledice raspada jugoslavije razlozi i posledice raspada jugoslavije
razlozi i posledice
raspada
jugoslavije
VLADIMIR GLIGOROV
Kada se zajednica raspadne, kao da je morala da tako zavri.

Nezavisno od toga je li ishod bio dobar ili rav za sve i svakog
pojedinano. To je priroda istorijskog objanjenja. Zaista, u sva-
kom datom asu postoje razliiti mogui ishodi, ali kad su jed-
nom ve napravljeni, raspolaemo samo s ruevinama, polazei
od kojih je potrebno odgovarati na izazove vremena. Koji su tvr-
doglavo postojani, to je razlog da se veruje da zaista postoje neke
trajnije pravilnosti nezavisno od promenljivih istorijskih okolno-
sti i delanja.
Jedna takva pravilnost na ruevinama Jugoslavije jeste trajnost
teritorijalnih problema, koji su bili i jedan od razloga nastanka
drave, a i njenog raspada. Na ijim ruevinama istrajavaju zamr-
znuti sukobi, koji ine geografiju sukoba na jugoslovenskom pro-
storu. Ti zamrznuti sukobi istrajavaju, jer su nastali kao posledice
neuspenih secesija ili aneksija. Koje su opet, te secesije i aneksije,
bile razlozi, motivisali su politiku raspada Jugoslavije praktino,
521
od samog njenog nastanka. Posle zavrenih ratova i unutranjih

nasilnih sukoba iz poslednje tri decenije, istorija i geografija zamr-
znutih sukoba je data u tabeli 1.
Tabela 1: Tipologija najvanijih zarmznutih

sukoba na jugoslovenskom prostoru
de jure de facto
secesija Kosovo (2008) Kosovo 19911998
aneksija Hrvatska (1991) Republika Srpska
Bosna i Hercegovina Severno Kosovo
(19921995)
Razlika u legalnosti, de jure i de facto, se odnosi na ukljuenost

meunarodne zajednice, tako da su faktiki sporovi unutranji, a
legalni su internacionalizovani. Pored ovih u tabeli 1, manji spo-
rovi, neki od kojih su internacionalizovani a neki nisu, mogu se
nai u svakoj jugoslovenskoj dravi ili izmeu njih (spor Hrvatske
i Slovenije je predmet arbitrae; spor sa Crnom Gorom oko grani-
ce utie na politiku stabilnost Kosova; unutranji sporovi u Bosni
i Hercegovini, u meri u kojoj je mogue da oni postoje u toj zemlji
pod meunarodnim nadzorom, takoe ekaju reenje; tu su i ne
sasvim unutranji problemi na jugu Srbije; tu je i problem Prevla-
ke u odnosima Crne Gore i Hrvatske).
Sve to ini sloenu geografiju neprijateljstava, koja iscrtava
nedovrene dezintegracije ili nedovoljno uspene integracije posle
raspada Jugoslavije.
Jugoslavija je, u nekoliko ustavnih inkarnacija, bila politiki
pokuaj nalaenja reenja teritorijalnih sporova, gotovo u skladu
sa poznatim pristupom ana Monea da se oni u Evropi reavaju
njihovom internalizacijom, dakle proirivanjem politike zajed-
nice. To je svakako najdublje opravdanje stvaranja i obnavljanja
zajednike jugoslovenske drave. Nacije mogu da otklone sporo-
ve oko teritorija u jugoslovenskoj politikoj zajednici. Ukoliko se,
522
naravno smogne snaga da se ti internalizovani sporovi reavaju uz

potrebnu politiku legitimnost.
U Jugoslaviji, meutim, nacije su nastavile da trae svoje terito-
rije. Verovatno kljuni razlog zbog ega su jugoslovenski politiki
napori na kraju bili neuspeni jeste nedemokratski karakter dra-
ve. Uz to, trajno odbacivanje liberalnih ideja, uz privrenost naci-
onalizmu i socijalistikom etatizmu, inili su politike sporove te-
ko reivim autonomnim delovanjem ustanova graanskog drutva
i privredne aktivnosti na zajednikom tritu. Usled ega se odr-
avao izvestan stepen nestabilnosti, koji je zavisio, kako od otpo-
ra autoritarizmu, tako i od promena u meunarodnim odnosima.
Istorija Jugoslavije je istorija nestabilnosti zbog nepostojanja
legitimnog ustavnog sporazuma, nedemokratskog naina odlu-
ivanja, nepotovanja vladavine prava i neliberalnog privrednog
sistema.
Zemlja se raspadala gotovo itavu deceniju (i due ako se uzme
u obzir osamostaljenje Crne Gore 2006, i Kosova 2008). Uz to,
reintegracija u ustanove meunarodne zajednice, kao i u evrop-
ske bilo je sporo, a nije ni zavreno. Gotovo tri decenije od for-
malnog poetka stvaranja novih drava, ne mali broj njih nije u
potpunosti deo meunarodne zajednice. Ovo se odnosi, kako na
lanstvo u ustanovama Ujedinjenih nacija (Kosovo), tako i na
evropske ustanove (Savet Evrope i Evropska unija). Lista proble-
ma koje jugoslovenske zemlje imaju s meunarodnom zajedni-
com je podua. Zaista, praktino svi oblici ispoljavanja nezado-
voljstva prema politici raspada i komadanja Jugoslavije je evrop-
ska i meunarodna javnost, takva kakva jeste, upotrebila izbaci-
vanje iz Ujedinjenih nacija, sankcije, vojne intervencije, nameta-
nje ustavnog ureenja, uslovljavanje integracije u evropske usta-
nove i itav niz drugih.
Neminovnost raspada je teko prihvatiti upravo zbog ravog
ishoda, a i zato to neka od politikih reenja za, recimo, zamrznute
523
sukobe podrazumevaju slian pristup poput onog kojim je bilo

motivisano stvaranje Jugoslavije. Tome valja dodati i privredno i
drutveno nazadovanje, koje na znaajnom delu jugoslovenskog
prostora traje gotovo etiri decenije, a propadanje u ranoj deceniji
devedesetih godina prologa veka nije ni nadoknaeno. Trokovi
raspada su vidljivi, kako u demografskim kretanjima, tako i kada
je re o nivou razvijenosti i u ivotnom standardu. Verovatno naj-
jednostavniji nain da se to vidi jeste da se pretpostavi gde bi se
jugoslovenske zemlje nalazile u demografskom, drutvenom i pri-
vrednom razvoju da su sledila kretanja, recimo srednjeevropskih
zemalja u tranziciji. Mada ima razloga da se to smatra pesimisti-
kim poreenjem kad se uzme u obzir da je zadatak promene pri-
vrednog sistema bio svakako znatno manji u Jugoslaviji nego bilo
kojoj od srednjeevropskih zemalja.
Iz podataka u dodatku vide se najvanija privredna kretanja
posle 2000. godine. Ona nisu nekarakteristina, istorijski posma-
trano, za jugoslovenske zemlje i privrede. Ta 2000. godina sva-
kako predstavlja prekretnicu jer su okonani oruani sukobi (bar
veih razmera), a doao je i kraj autokratskim reimima u Srbiji
i Hrvatskoj. Takoe, pokrenut je i proces integracije u Evropsku
uniju (naroito posle sastanka u Solunu 2003). Svejedno, razvoj u
prvoj deceniji je bio neuravnotean, to je praktino sve privrede,
a posebno one vee kotalo znaajno posle krize iz 2008. godine.
To je uporedivo sa kretanjima tokom sedamdesetih godina pro-
loga veka, kad je privredni rast, zasnovan na finansiranju iz ino-
stranstva prekinut promenom monetarnih uslova u svetu. Sledila
je izgubljena decenija, slino kao i u periodu posle 2008, do sada.
Ovo pokazuje da nisu bitno promenjene karakteristike razvoja u
zemljama naslednicama Jugoslavije.
Isto se moe rei i za regionalna kretanja, gde je prekogranina
saradnja, verovatno najvaniji zadatak. U jugoslovenska vremena,
problemi razvoja unutar zemlje, pre svega sa stanovita smanjenja
razlika u nivoima razvijenosti su izazivali nezadovoljstvo, jer se taj
524
jaz izmeu jugoslovenskih razvijenijih i manje razvijenih krajeva

nije smanjivao. Prigovori i razvijenijih i manje razvijenih su bili da
zajedniko trite i privredna politika usporavaju razvoj i jednih i
drugih. Posle raspada, meutim, uz zamrznute sukobe i politiku
neizvesnost, mala i zatvorena trita su doprinela nezadovoljava-
juem razvoju. Zbog toga se nametnula potreba regionalne sarad-
nje, koja je dovela, najpre do bilateralnih, a potom i do regional-
nog sporazumu o slobodnoj trgovini (CEFTA), sa ciljem postepe-
nog stvaranja zajednikog trita. Ta trina reintegracija svakako
dovodi u sumnju argumentaciju zagovornika raspada Jugoslavije,
bar kada je re o privrednim razlozima.
Istorijski posmatrano, unazad i unapred, integrativni i dezin-
tegrativni podsticaji ine se prilino konstantnim. Bezbednost i
blagostanje nesumnjivo upuuju na potrebu saradnje i uklanja-
nja prepreka koje joj stoje na putu. Iz istorijskih razloga, pravi-
nost takoe. Jugoslavija je raskomadana uz dodatnu akumula-
ciju nepravdi, koje se, uostalom kao i ranije, uglavnom sporo ili
nikako ne ispravljaju. Nezavisno od nasleenih nepravdi, gleda-
no unapred sadanjost ureenja itavog prostora deluje kao traj-
ni izvor novih nepravinosti i nepravdi. Praktino, na svim nivoi-
ma i u svim oblicima linim, kolektivnim, ljudskim, svojinskim,
politikim i konano, u svim oblicima zatite prava.
Za razliku od istorijskih okolnosti, koje najee nisu pogodo-
vale stabilnosti i ouvanju zajednikog politikog prostora, per-
spektiva ujedinjene Evropu prua potrebno spoljanje usidrenje
za saradnju jugoslovenskih drava. Nasuprot tome, uspostavlje-
ni politiki sistemi i znaajni politiki interesi odravaju ne samo
postojee stanje razjedinjenosti, ve i dalju dezintegraciju. Tome
valja dodati i spoljanje uticaje, pre svega iz Rusije. Tako da pod-
sticaji dodatnoj balkanizaciji ne nedostaju, uostalom kao i u celoj
jugoslovenskoj istoriji.
Nezavisno, dakle, od dosega jugoslovenske ideje i dravno-
sti, koje su vie puta poraene, ali su imale i herojske domete (u
525
Drugom svetskom ratu i 1948), raspad je bio skuplji kad god se

njemu pribegavalo, a problemi sa kojima se drave, narodi i lju-
di na jugoslovenskom prostoru suoavaju svakako upuuju na
saradnju. Naravno, gotovo etiri decenije, to stagnacije, to spo-
renja, to ratovanja i konano nereenih politikih, drutvenih i
privrednih problema, dovele su do znaajnog nazadovanja u naj-
veem broju jugoslovenskih zemalja u odnosu na razvijeniji deo
Evrope. Osnovni nedostatak je i dalje onaj koji je bio i na samom
poetku - nesklonost liberalnoj misli i neodrivost demokratije.
Problemi su isti, reenja takoe, potrebne idejne i politike spo-
sobnosti su ostale ograniene.
526
Statistiki podaci novonastalih drava za

period od 2000. do 2016. godine
BDP PER CAPITA, PO KUPOVNOJ SNAZI

30000
Slovenija
25000
20000
Hrvatska
15000
Crna Gora
Srbij a
10000
Makedoni ja
Bosna i Hercegovina
5000
Kosovo
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
BIH 3.900 4.100 4.400 4.500 4.900 5.400 6.000 6.600 7.000 6.700 6.900 7.200 7.300 7.500 7.700 8.100 8.300
CG 5.700 5.900 6.100 6.200 6.600 7.100 8.600 10.200 10.900 9.900 10.400 10.900 10.500 10.900 11.300 12.100 12.400
HR 9.400 10.100 10.900 11.500 12.300 13.000 14.400 15.900 16.500 15.200 15.100 15.600 16.000 15.900 16.100 16.700 17.400
KS 5.000 5.300 5.400 5.800 5.800 5.800 6.000 6.200 6.500 6.500 6.700 7.400 7.800
MK 5.400 5.300 5.500 5.600 6.100 6.700 7.200 7.700 8.300 8.400 8.700 8.800 9.000 9.300 10.000 10.500 10.700
SLO 15.800 16.500 17.400 17.900 19.300 20.300 21.300 22.700 23.400 20.900 21.200 21.700 21.800 21.700 22.800 23.900 24.600
SRB 5.000 5.300 5.800 6.100 6.800 7.400 8.000 8.600 9.400 9.000 9.200 9.800 9.900 10.100 10.100 10.500 11.000
527
BDP, RAST
15,00
Bosna i Hercegovina Crna Gora Hrvatska Kosovo Makedonij a Slovenij a Srbija
10,00
5,00
0,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
-5,00
-10,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
BIH 5,49 2,42 5,03 3,87 6,33 3,90 5,38 5,73 5,48 -2,87 0,77 0,91 -0,93 2,39 1,08 3,07 2,30
CG 3,15 1,10 1,90 2,48 4,43 4,18 8,57 10,66 6,92 -5,66 2,46 3,23 -2,72 3,55 1,78 3,39 2,70
HR 3,77 3,43 5,25 5,56 4,08 4,16 4,79 5,15 2,05 -7,38 -1,70 -0,28 -2,19 -1,06 -0,49 1,63 2,80
KS 5,12 -0,70 5,42 2,61 3,85 3,41 8,30 7,22 3,60 3,31 4,38 2,81 3,44 1,22 4,30 3,60
MK 4,55 -3,07 1,49 2,22 4,67 4,72 5,14 6,47 5,47 -0,36 3,36 2,34 -0,46 2,92 3,63 3,80 2,50
SLO 4,16 2,95 3,84 2,84 4,35 4,00 5,66 6,94 3,30 -7,80 1,22 0,65 -2,69 -1,08 3,11 2,31 2,60
SRB 7,76 4,99 7,12 4,42 9,05 5,54 4,90 5,89 5,37 -3,12 0,58 1,40 -1,02 2,59 -1,84 0,76 2,70
RAST INDUSTRIJSKE PROIZVODNJE

20,00
10,00
0,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
-10,00
-20,00
-30,00

-40,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
BIH 13,97 6,40 10,33 -6,49 4,34 2,38 -3,93 5,15 0,20 3,10 4,40
CG 4,20 -0,70 0,60 2,40 13,80 -1,90 1,00 0,10 -2,00 -32,20 17,51 -10,20 -7,06 10,59 -11,39 7,90 -4,39
HR 1,49 6,01 4,98 3,20 3,21 4,55 4,16 4,94 1,27 -9,30 -1,38 -1,20 -5,57 -1,82 1,20 2,70 5,36
KS 11,46 1,77 -5,73 14,94 6,52 -1,29 5,00 3,54
MK 5,90 3,90 5,10 -8,74 -4,85 6,90 -2,71 3,17 4,85 4,89 3,37
SLO 6,34 2,86 2,43 1,36 4,91 3,51 5,65 7,20 2,45 -17,36 7,18 1,30 -1,09 -1,00 2,22 5,62 6,26
SRB 0,21 1,75 -2,84 6,58 0,69 4,09 4,21 1,43 -12,64 1,21 2,50 -2,24 5,49 -6,53 8,30 4,67
528
STOPA NEZAPOSLENOSTI, ANKETA O RADNOJ SNAZI

60
50
Kosovo
40
Makedoni ja
30
Bosna i Hercegovina
Crna Gora
20
Srbij a
Hrvatska
10
Slovenija
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
BIH 31,1 29 23,4 24,1 27,2 27,6 28 27,5 27,5 27,7 25,4
CG 19,26 23,66 20,73 27,7 30,3 29,6 19,3 17,2 19,3 19,6 19,7 19,7 19,5 18 17,6 17,5
HR 16,1 15,9 14,8 14,3 13,8 12,7 11,2 9,6 8,4 9,1 11,8 13,5 16 17,3 17,3 16,3 13,5
KS 57,1 55 49,7 39,7 41,4 44,9 43,6 47,5 45,4 44,8 30,9 30 35,33 32,9 26,5
MK 32,25 30,52 31,94 36,69 37,16 37,3 36,03 34,93 33,8 32,2 32 31,4 31 29 28 26,07 24
SLO 7 6,4 6,4 6,7 6,3 6,5 6 4,9 4,4 5,9 7,3 8,2 8,9 10,1 9,7 9 8,2
SRB 12,09 12,23 13,28 14,63 18,5 20,8 20,9 18,06 13,6 16,1 19,2 23 23,9 22,1 18,9 17,7 16,1
TEKUI RAUN, % BDP

10,00
0,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
-10,00
-20,00
-30,00
-40,00
-50,00
-60,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
BIH -7,19 -12,92 -17,90 -19,49 -16,36 -16,43 -7,76 -9,19 -13,84 -6,45 -6,01 -9,49 -8,65 -5,30 -7,37 -5,51 -6,00
CG -39,92 -49,95 -27,78 -23,01 -17,43 -18,82 -14,47 -15,20 -13,32 -17,03
HR -2,19 -2,92 -7,07 -5,90 -4,05 -5,18 -6,50 -7,14 -8,78 -5,10 -1,07 -0,70 -0,05 1,01 2,11 5,10 3,69
KS -7,15 -8,24 -7,24 -6,18 -11,87 -9,19 -11,72 -12,70 -5,79 -3,36 -6,91 -8,56 -9,85
MK -2,73 -6,34 -9,48 -3,87 -7,90 -2,43 -0,43 -6,91 -12,73 -6,75 -2,03 -2,51 -3,16 -1,65 -0,50 -2,06 -1,99
SLO -2,78 0,04 0,87 -0,81 -2,69 -1,79 -1,83 -4,13 -5,32 -0,56 -0,12 0,19 2,58 4,82 6,23 5,18 6,88
SRB -18,58 -21,14 -6,63 -6,84 -10,94 -11,59 -6,12 -5,96 -4,71 -4,98
529
JAVNI DUG, % BDP

120,00
100,00
Hrvatska
80,00 Slovenij a
Srbija
60,00 Crna Gora
Makedoni ja
40,00 Bosna i Hercegovina
20,00
Kosovo
0,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
BIH 41,90 40,10 34,80 30,60 25,50 25,60 22,00 29,80 30,80 36,20 39,30 40,80 44,30 43,50 44,00 45,00 45,20
CG 84,48 47,10 44,46 38,59 32,62 27,50 29,00 38,25 40,66 45,56 53,42 55,71 56,19 62,81 61,00
HR 34,15 36,59 38,12 40,38 41,25 38,87 37,74 39,56 48,97 58,31 65,16 70,68 82,18 86,61 86,74 84,00
KS 6,12 5,92 5,27 8,10 8,94 10,47 12,90 13,20
MK 54,24 51,47 45,91 42,06 40,23 43,47 37,08 31,64 27,68 31,41 34,57 32,00 38,33 40,22 45,69 46,64 50,00
SLO 25,85 26,06 27,27 26,71 26,85 26,29 26,00 22,83 21,80 34,64 38,36 46,63 53,90 71,01 80,89 83,15 80,20
SRB 97,71 68,33 61,71 52,59 50,20 35,95 29,86 28,34 32,80 41,81 45,41 56,21 59,57 70,44 74,63 74,00
STRANI DUG (BRUTO), % BDP

140,00
120,00 Slovenij a
100,00
Hrvatska
80,00
Srbija
Makedoni ja
60,00 Bosna i Hercegovina
Crna Gora
40,00
Kosovo
20,00
0,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
BIH 59,20 46,40 38,90 49,10 47,50 51,30 47,90 47,50 49,00 55,00 51,60 48,90 52,20 52,20 51,90 53,40 54,80
CG 65,69 30,56 29,26 28,28 23,45 17,24 15,61 23,48 29,20 32,58 40,70 42,62 45,16 53,97 52,97
HR 52,00 52,41 53,06 64,76 68,53 71,19 73,95 76,77 82,62 97,81 104,23 103,78 103,10 105,33 108,00 103,50 96,04
KS 15,04 18,97 29,28 31,16 29,67 29,99 30,19 31,20 33,26 40,00
MK 40,63 40,92 37,12 33,58 45,44 50,24 45,75 46,62 48,79 55,87 57,76 64,24 68,18 64,05 69,99 69,43 80,01
SLO 43,29 44,67 46,00 50,28 55,32 70,11 76,26 98,95 106,42 115,21 116,19 112,94 119,08 116,56 124,59 116,55 109,52
SRB 37,87 81,53 56,73 53,25 48,25 59,33 58,48 59,02 62,25 72,66 78,98 72,17 80,94 74,85 77,07 78,76 79,14
Primedba: Crnogorski spoljni dug se odnosi samo na dug drave.
530
Biografije autora Biografije autora
NETO PLATE, REALNI RAST

35,00
30,00
25,00
Makedonij a
Srbija
20,00
Kosovo
Crna Gora
15,00
10,00
Bosna i Hercegovina
5,00
0,00
Slovenij a Hrvatska
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
-5,00
-10,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
BIH 3,39 6,54 7,65 7,34 3,51 2,85 2,36 8,45 8,44 5,59 -1,04 -1,44 -0,84 0,22 1,35 0,97 2,00
CG 9,30 9,69 6,67 12,04 15,00 14,60 7,64 2,94 -2,22 -3,29 -3,41 0,06 -0,76 3,90
HR 3,40 1,60 3,30 4,04 3,70 1,50 1,90 2,20 0,80 0,20 -0,50 -0,40 -2,60 -1,50 0,50 3,70 2,99
KS -0,60 -1,51 -5,27 23,34 12,26 13,40 -0,75 -1,22 16,39 9,00 3,00
MK -0,30 -1,91 5,00 3,60 4,40 2,00 3,90 5,50 1,90 25,00 1,40 -2,38 -2,90 -1,60 1,50 2,70 2,00
SLO 1,40 3,10 2,10 1,80 2,10 3,50 2,50 4,20 2,02 2,51 2,10 0,30 -2,10 -1,20 0,60 0,90 1,76
SRB 5,50 16,50 29,90 13,60 10,10 6,40 11,39 19,50 3,87 0,20 0,70 0,20 1,10 -1,50 -1,50 -2,10 2,50
BROJ STANOVNIKA
8.000.000
7.000.000
Srbija
6.000.000
5.000.000
Hrvatska
4.000.000
Bosna i Hercegovina
3.000.000
Makedoni ja
Slovenij a
2.000.000
Kosovo
1.000.000 Crna Gora
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
BIH 3.781.000 3.798.000 3.828.000 3.832.000 3.842.000 3.843.000 3.842.762 3.842.942 3.842.265 3.843.000 3.843.126 3.839.737 3.836.377 3.831.555 3.827.000 3.819.000 3.816.000
CG 604.570 607.224 609.485 611.362 612.817 613.265 613.867 615.084 616.350 618.079 619.426 620.079 620.601 621.207 621.810 622.218 625.000
HR 4.468.302 4.300.450 4.305.439 4.305.555 4.308.293 4.311.674 4.313.009 4.312.749 4.310.882 4.306.322 4.296.352 4.282.921 4.269.062 4.254.475 4.236.063 4.207.993 4.190.000
KS 1.592.024 1.622.239 1.651.011 1.678.355 1.719.558 1.747.369 1.774.985 1.796.413 1.807.126 1.818.119 1.812.788 1.788.274 1.780.000
MK 2.026.350 2.034.880 2.020.157 2.026.773 2.032.544 2.036.855 2.040.228 2.043.559 2.046.898 2.050.671 2.055.004 2.058.539 2.061.044 2.064.032 2.067.471 2.070.226 2.085.000
SLO 1.988.925 1.992.060 1.994.530 1.995.733 1.997.012 2.000.474 2.006.868 2.018.122 2.021.316 2.039.669 2.048.583 2.052.843 2.057.159 2.059.953 2.061.980 2.063.531 2.064.000
SRB 7.516.346 7.503.433 7.500.031 7.480.591 7.463.157 7.440.769 7.411.569 7.381.579 7.350.222 7.320.807 7.291.436 7.236.519 7.201.497 7.166.533 7.131.787 7.095.383 7.000.000
531
Biografije autora
Biografije autora
MILIVOJ BELIN
Nauni saradnik Instituta za filozofiju i drutvenu teoriju Uni-
verziteta u Beogradu. Diplmir (2004) i mgistrir (2008) is
triu n Filzfskm fkulttu Univrzitt u Nvm Sdu.
Dktrir (2015) n istm fkulttu s tmm: Pku mdr
nizci u Srbii 19681972: Izmu rvlucinrng kurs i
rfrmskih tnji. Objavio vie desetina strunih studija, lana-
ka, rasprava i prikaza u domaim i meunarodnim naunim a-
sopisima i zbornicima. Urednik vie zbornika radova. Uestvo-
vao na vie desetina domaih i meunarodnih naunih skupova.
U svojim empirijskim i teorijskim radovima istraivao: plitiku
i drutvnu istriu scilistik ugslvi; studi ncinlizm;
triu mdrnizci; triu istri; pkue rfrmi u dru-
goj ugslvii; nacionalno pitanje u Srbiji u drugoj polovini XX
veka; svtsk-ugslvnske dnse; studntske dmnstrcie
1968; dns Krljvin ugslvi prm Grnskm rtu u
pnii; snvne lmnte ugslvnskg fdrlizm kon-
stituisanje i razvoj; srpsk-hrvtske dnse u drug ugslvii;
prblm ntifizm i istriskg rvizinizm; Drugi svtski rt u
ugslvii; utnmiu Vvdin u ugslvnskm fdrlizm u;
ulogu Jugoslavije u Maarskoj revoluciji 1956; problem intelektual-
nog angamana i nacionalizma itd.
IGOR DUDA
Izvanredni je profesor na Odsjeku za povijest Filozofskog
fakulteta Sveuilita Jurja Dobrile u Puli. Na Filozofskom fakul-
tetu Sveuilita u Zagrebu diplomirao je povijest i kroatistiku
(2000), te magistrirao (2004) i doktorirao povijest (2009). Pod-
ruje njegova posebnog interesa su drutvena povijest i povijest
svakodnevice druge polovice XX stoljea, Hrvatska u socijali-
stikoj Jugoslaviji, povijest dokolice i turizma, povijest potroa-
ke kulture i povijest djetinjstva. Objavio je tri autorske knjige: U
534
potrazi za blagostanjem. O povijesti dokolice i potroakog dru-

tva u Hrvatskoj pedesetih i ezdesetih (2005), Pronaeno blagosta-
nje. Svakodnevni ivot i potroaka kultura u Hrvatskoj sedamde-
setih i osamdesetih (2010), Danas kada postajem pionir. Djetinjstvo
i ideologija jugoslavenskoga socijalizma (2015). Suautor je publi-
kacije Nikad im bolje nije bilo? Modernizacija svakodnevnog ivo-
ta u socijalistikoj Jugoslaviji [They Never Had It Better? Moderni-
zation of Everyday Life in Socialist Yugoslavia] (2015) te suured-
nik zbornika Social Inequalities and Discontent in Yugoslav Soci-
alism (2016). Trenutno je voditelj uspostavnog istraivakog pro-
jekta Stvaranje socijalistikoga ovjeka. Hrvatsko drutvo i ideolo-
gija jugoslavenskoga socijalizma (20142017, HRZZ). Bio je surad-
nik na vie znanstvenih i drugih projekata. S kolegama je u Puli
pokrenuo Centar za kulturoloka i povijesna istraivanja socijaliz-
ma, a od 2013. predstojnik je Odsjeka za povijest.
VLADIMIR GLIGOROV
Roen u Beogradu 1945. Magistrirao na Kolumbija univerzite-
tu u Njujorku (1973) i na Univerzitetu u Beogradu (1977). Kao asi-
stent radio na njujorkom univerzitetu Kolumbija i Fakultetu poli-
tikih nauka u Beogradu. Bavio se i samostalnim naunim radom,
a bio i saradnik Instituta ekonomskih nauka u Beogradu (do 1991).
Visiting Fellow Center for the Study of Public Choice, George-
Mason University, University, Virdinija SAD, Fellow Centre for
East-European Studies, Uppsala University, vedska, Fellow Insti-
tut fur die Wissenschaften vom Menschen, Be Austrija. Istrai-
va u Vienna Institute for International Economic Studies; profe-
sor na Webster Univerzitetu Be, Austrija; predava na Bekom
Univerzitetu i profesor po pozivu na Univerzitetu u Gracu.
Autor vie knjiga na srpskom i engleskom jeziku.
535
Biografije autora
IVO GOLDSTEIN
Roen u Zagrebu 1958. Diplomirao je 1979. povijest na Filo-
zofskom fakultetu u Zagrebu, magistrirao 1984. i doktorirao 1988.
godine. Od 1980. kao asistent-pripravnik na Odsjeku za povijest
Filozofskog fakulteta u Zagrebu, gdje je, proavi sve stupnjeve,
2007. izabran u trajno zvanje redovnog profesora.
U prvom dijelu karijere bavio se bizantologijom i hrvatskom
povijeu srednjega vijeka, kao i povijeu idova u Hrvatskoj, a
od sredine devedesetih i razliitim aspektima hrvatske povijesti
XX stoljea.
Bio na tri dua studijska boravka (stipendije) u inozemstvu:
1981/2. godine u Parizu, na Ecole des Hautes Etudes en sciences
sociales, 1987/8. godine u Ateni, 2011. na Imre Kertsz Kolleg Fri-
edrich Schiller Universitt u Jeni.
Goldsteinov opus sastoji se od dvadesetak knjiga i dvjestotinjak
znanstvenih i strunih radova objavljenih u zemlji i inozemstvu.
Niz Goldsteinovih cjelovitih tekstova o hrvatskoj povijesti
poinje 1999. godine, kada objavljuje Croatia: A History (London
Montreal, 2. izd. 2001, 3. izd. 2011), potom slijedi hrvatsko izda-
nje Hrvatska povijest (Zagreb, 2003, drugo i tree, dopunjeno i
proireno izdanje, Zagreb, 2008. i 2013.), kao i slovensko Hrva-
ka zgodovina (Ljubljana, 2008) te albansko. U pripremi je i rusko
izdanje.
Stalni suradnik Leksikografskog zavoda Miroslav Krlea, gdje
je od 2003. urednik itave struke povijest. Suradnik je i Hrvatske
enciklopedije Bosne i Hercegovine.
Urednik je veeg broja izdanja Zavoda za hrvatsku povijest
Filozofskog fakulteta u Zagrebu, idovske opine Zagreb, idov-
ske zajednice Bet Israel i Novog Libera.
Prevodi s engleskog i francuskog jezika.
536
TVRTKO JAKOVINA
Redoviti je profesor svjetske povijesti XX stoljea Filozofskog
fakulteta Sveuilita u Zagrebu. Napisao je knjige Socijalizam na
amerikoj penici (MH, 2002), Ameriki komunistiki saveznik;
Hrvati, Titova Jugoslavija i Sjedinjene Amerike Drave 19451955
(Profil/Srednja Europa, 2003), Trea strana Hladnog rata (Fraktu-
ra, 2011), Trenuci katarze. Prijelomni dogaaji XX stoljea (Frak-
tura, 2013) i uredio knjigu Hrvatsko proljee, etrdeset godina
poslije (Sveuilite u Zagrebu/Centar Tripalo, 2012). Jakovina je
autor niza lanaka o vanjskoj politici Titove Jugoslavije, hrvatskoj
I jugoslavenskoj povijesti XX stoljea. Knjige su mu nagraiva-
ne dravnim nagradama 2004.i 2014, dobitnik je nagrade Kiklop
(2013) i Nagrade Drutva sveuilinih nastavnika i drugih znan-
stvenika.Tvrtko Jakovina diplomirao je i doktorirao na Filozof-
skom fakultetu u Zagrebu. Pohaao je i University of Kansas, bio
Fulbright Visiting Researcher na Georgetown University u Washi-
ngtonu, usavravao se na Boston Collegeu. Magistrirao je na Kat-
holieke Universiteit Leuven u Belgiji. Bio je visiting fellow na Lon-
don School of Economics. Jakovina je voditelj Poslijediplomskog
studija Diplomacija Zagrebakog sveuilita i Ministarstva vanj-
skih i europskih poslova, viegodinji je gost-predava na Istituto
per lEuropa centro-orientale e balcanica, Sveuilita u Bologni, a
predavao je i na Sveuilitu u Splitu, kao i vie doktorskih progra-
ma na Filozofskom fakultetu i Fakultetu politikih znanosti.
LJUBICA JANEVA
U zvanju profesora je u Institutu za nacionalnu istoriju u Skoplju,
Makedonija. Diplomirala (1992) na Univerzitetu irilo i Metodije u
Skoplju, na Filozofskom fakultetu Odseku za istoriju; doktorirala
2006. godine na istom univerzitetu. Glavna podruja njenih istrai-
vanja je makedonska istorija (Socijalistike Republike Makedonije i
Republike Makedonije) i istorija balkanskih zemalja nakon Druog
svetskog rata. Autor brojnih publikacija na ove teme.
537
Biografije autora
HUSNIJA KAMBEROVI
Roen u Mionici kod Gradaca 1963. godine. Nakon zavretka
gimnazije, diplomirao historiju na Odsjeku za historiju na Filo-
zofskom fakultetu u Sarajevu (1987), a magistrirao (1991) i dok-
torirao (2001) na Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Godinu dana
(19881989) radio u Institutu za istoriju u Banjaluci, a od 1989. do
2016. bio zaposlen u Institutu za istoriju u Sarajevu. Takoer je
biran u zvanje docenta (2005), vanrednog (2010) i redovnog pro-
fesora (2016) na Odsjeku za historiju na Filozofskom fakultetu u
Sarajevu. Od 2002. do 2016. bio je direktor Instituta za istoriju u
Sarajevu a sada je u zvanju redovnog profesora zaposlen na Filo-
zofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.
Od 2006. do 2009. bio voditelj bosanskohercegovakog istrai-
vakog tima u okviru meunarodnog naunog projekta New and
Ambiguous Nation-building Processes in South-eastern Europe:
Collective Identities in Bosnia-Herzegovina, Macedonia, Moldova
and Montenegro in Comparison (19442005), koji se realizirao na
Institute for Eastern European Studies, Department of History, FU
Berlin (Germany). Tokom 2013. voditelj je bosanskohercegovakog
istraivakog tima u okviru projekta pod naslovom Reprsenta-
tionen des sozialistischen Jugoslawien im Umbruch (Humboldt-
Universitt, Berlin). Dosad je objavio 9 knjiga i blizu 100 naunih
radova iz historije Bosne i Hercegovine 19. i 20. stoljea.
MRIKA LIMANI
Mrika Limani pohaa doktorske studije na pritinskom Uni-
verzitetu Hasan Prishtina, Odeljenju za istoriju. Magistrirala je
2011. godine na istom univerzitetu, na odeljenju za istoriju. Zavrila
masterske studije na Univerzitetu u Upsali, Centru Hugo Valentin,
u okviru Programa za studije Holokausta i genocida, 2014. Istra-
iva je u Institutu za istoriju Ali Hadri, u Pritini. Podruja nje-
nog interesovanja su masovno nasilje, genocid, meuetniko nasi-
lje i graanski ratovi. Autor je vie asopisnih i novinskih tekstova.
538
ALEKSANDAR LITOVSKI
Roen u Bitolju 1967. Osnovnu i srednju kolu zavrio u rod-
nom gradu. Filozofski fakultet grupa za istoriju zavrio je 1992.
godine u Skoplju i postao profesor. Magistrirao je 2001. s knjigom
Saradnja narodnooslobodilakih pokreta iz svih krajeva Makedo-
nije tokom 1943. Doktorirao 2007. s knjigom Makedonska narod-
nooslobodilaka platforma u Drugom svetskom ratu. Zaposlen u
muzeju u Bitolju. lan je Odeljenja istorijsko-geografskih nauka,
kao i uprave Makedonskog naunog drutva u Bitolju. Pie za vie
listova i asopisa i lan je Udruenja novinara. Autor je brojnih
prikaza, istorijskih izlobi, mnogih istorijskih tekstova u novina-
ma. Predsednik je urednikog odbora Zbornika radova u bitolj-
skom muzeju. Autor je 15 knjiga i vie broura.
NENAD MAKULJEVI
Nenad Makuljevi je profesor Filozofskog fakulteta u Beogra-
du i upravnik Odeljenja za istoriju umetnosti. Glavne oblasti istra-
ivanja obuhvataju srpsku umetnost XIX veka, balkansku vizu-
elnu kulturu, istoriografiju umetnosti, odnos izmedju umetnosti
i politike, i osmansko-hriansko-jevrejske kontakte u vizuelnoj
kulturi.
Makuljevi je stekao doktorat na Univerzitetu u Beogradu 2004.
Objavio je, izmeu ostalog, knjige Umetnost i nacionalna ideja u
XIX veku: sistem evropske i srpske vizuelne kulture u slubi nacije i
Osmansko-srpski Beograd: vizuelnost i kreiranje gradskog identite-
ta (18151878). Makuljevi je uesnik vie meunarodnih projeka-
ta i konferencija i organizator meunarodnih konferencija Visual
Culture of the Balkans: State of Research and Further Directions
Belgrade 2014. i Creating Memories in Early Modern and Modern
Art and Literature Belgrade 2017.
539
Biografije autora
SRAN MILOEVI
Roen u aku 1982. Nauni saradnik u Institutu za noviju isto-
riju Srbije u Beogradu. Diplomirao 2007. na Filozofskom fakulte-
tu u Beogradu na Odeljenju za istoriju (Ideoloke osnove agrarne
reforme u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca). Doktorsku diserta-
ciju Agrarna politika u Jugoslaviji 19451953. odbranio je na istom
fakultetu 2016. Oblasti istraivanja: istorijski revizionizam, agrar-
na istorija, istorijska antropologija, pravna istorija. Uestvovao je na
veem broju domaih i meunarodnih naunih projekata i konfe-
rencija. Vanije publikacije: Istorija pred sudom. Istorijski i pravni
aspekti u rehabilitaciji kneza Pavla Karaorevia, Fabrika knjiga,
Beograd 2013; Politika upotreba prolosti: o istorijskom revizioniz-
mu na postjugoslovenskom prostoru, Ur: M. Samardi, M. Belin, S.
Miloevi, Novi Sad 2013; The Agrarian Reform A Divine Thing.
Ideological aspects of the agrarian reform in the Kingdom of Serbs,
Croats, and Slovenes/Yugoslavia, Transforming Rural Societies.
Agrarian Property and Agrarianism in the Nineteenth and Twen-
tieth Centuries, eds. Dietmar Mller and Angela Harre, Insbruk,
Wien, Bozen, 2011, 4762; The Arrested Development: mythical
characteristics in the five hundred years of Turkish yoke, Images
of Imperial Legacy, eds. Tea Sindbaek and Maximilian Harmuth, Lit
Verlag, Berlin, 2011, pp. 6878; Kritiki istoriar i drutvo: istorij-
ski osvrt na dominantnu recepciju dela Ilariona Ruvarca u srpskom
drutvu, u: Grupa autora, Snaga line odgovornosti, Beograd 2008,
202236.
LATINKA PEROVI
Roena 4. oktobra 1933. godine u Beloevu Kragujevac. U
Kragujevcu zavrila gimnaziju 1952. godine. Na Filozofskom
fakultetu Univerziteta u Beogradu diplomirala 1956. godine.
Na istom fakultetu zavrila posdiplomske studije 1958. godine:
Dopunske i odredbene sintagme u jeziku Iva Andria. Na Fakul-
tetu politikih nauka magistrirala 1965. godine: Kulturna politika
540
u Jugoslaviji. Na istom fakultetu doktorirala 1975. godine: Debata

o nacionalnom pitanju u Nezavisnoj radnikoj partiji Jugoslavije
1923. godine.
Do 1972. godine aktivno uestvovala u politikom ivotu na
razliitim funkcijama. Kao sekretar CK SK Srbije, zajedno sa
Markom Nikeziem podnela ostavku 1972.Bila lan Predsednitva
Saveza omladine Srbije i Saveza omladine Jugoslavije.
Od 1975. do 1998. godine saradnik Instituta za istoriju radni-
kog pokreta Srbije, kasnije Instituta za noviju istoriju Srbije. Bavi
se istorijom Srbije druge polovine XIX veka: istorija ideja i srpsko-
ruske revolucionarne veze.
Objavila vie monografija i priredila vie knjiga istorijskih izvo-
da za XIX-XXI vek.
Radovi prevoeni na nemaki, francuski, engleski, ruski, polj-
ski, slovaki, bugarski, slovenaki jezik.
BOO REPE
Redovni profesor za savremenu istoriju na Filozofskom fakul-
tetu u Ljubljani. Od 1999. do 2000. bio je rukovodilac Odeljenja
za istoriju. Od 2009. godine vodi programsku grupu Slovenaka
istorija. Podruje njegovih istraivanja su savremena slovenaka,
junoslovenska i srednjeevropska istorija, a bavi se takoe i pita-
njem nastave u kolama, kako u Sloveniji, tako i u Jugozapadnoj
Evropi i autor je vie udbenika, a njegovi lanci i knjige, na razli-
itim jezicima objavljeni su u vie od 16 drava.
Bio je gostujui profesor na Univerzitetu Vytatus Magnus u
Kaunasu (Litva), a kao predava gostovao je i na drugim univer-
zitetima i u institutima, izmeu ostalih na bekom, bratislavskom
i univerzitetu u Gracu, na Univerzitetu Karla Velikog u Pragu, na
Norwegian university of Science and Technology u Trondheimu i
na univerzitetima u Briselu i Gentu. Studijska istraivanja je u vie
navrata obavljao na sterreichische Ost-und Sdosteuropainsti-
tut u Beu i na Institut dhistoire du temps prsent u Parizu. Bio
541
Biografije autora
je na elu slovenakog dela slovenako-makedonske istraivake

grupe, a neko vreme i na elu slovenakog dela slovenako-austrij-
ske komisije koja je izdala delo Slovenako-austrijski odnosi u XX
veku Slowenisch-sterreichische Beziehungen im 20. Jahrhun-
dert (2004). Trenutno uestvuje u vie meunarodnih projekata.
DRAGO ROKSANDI
Roen u Petrinji, 1948. Redovni je profesor u trajnom zvanju
na Odsjeku za povijest Filozofskog fakulteta Sveuilita u Zagre-
bu, predstojnik Katedre za povijest Srednje i Jugoistone Europe,
voditelj modula Diplomskog studija ranog novog vijeka i voditelj
fakultetskog Centar za komparativnohistorijske i interkulturne
studije. Nositelj je kolegija Teorije i metode u modernoj i suvre-
menoj historijskoj znanosti na fakultetskom Poslijediplomskom
doktorskom studiju moderne i suvremene hrvatske povijesti.
Voditelj je meunarodnoga znanstvenog projekta Triplex
Confinium: hrvatska viegranija u euromediteranskom kontek-
stu (utemeljenog 1996), te dugoronog istraivakog i kulturnog
programa Desniini susreti i s time u vezi voditelj interfakul-
tetskog projekta Sveuilita u Zagrebu Meunarodni sveuilini
centar u Islamu Grkom /Zadar/.
Izmeu ostalog, bio je gost-predava (visiting lecturer) na sve-
uilitu Yale u SAD 1990. godine, od 1991. do 1997. godine, u razli-
itim statusima, suradnik bekog Institut fr die Wissenschaften
vom Menschen gdje je, u suradnji s Tonyjem Judtom, Janom Gro-
ssom, Danielom Chirotom i Istvanom Deakom bio jedan od ute-
meljitelja i voditelja istraivakog projekta Re-Thinking the Post-
War History of Europe, a od 1995. do 2002. godine stalni gostu-
jui profesor na Srednjoeuropskom sveuilitu (Central Europe-
an University /CEU/) u Budimpeti. lan je znanstvenog projekta
Phantomgrenzen na Sveuilitu Humboldt u Berlinu.
542
RASTODER ERBO
Roen 1956. godine u Radmancima, optina Berane. Osnov-
nu kolu i gimnaziju zavrio je u Baru. Diplomirao je na Filozof-
skom fakultetu u Beogradu Odsjek za istoriju 1981. godine. Na
istom fakultetu je zavrio postdiplomske studije i odbranio magi-
starski rad: Jugoslovenska radikalna zajednica u Crnoj Gori 1935
1939 u junu 1987. godine, da bi potom odbranio i doktorsku diser-
taciju pod naslovom: Socijalno-ekonomski osnov politikih bor-
bi u Crnoj Gori 19181929. u junu 1993. godine. Mentor diplom-
skog, magistarskog rada i doktorske disertacije erba Rastodera
je bio dr Branko Petranovi, profesor na odsjeku za istoriju Filo-
sofskog fakulteta u Beogradu. Dobitnik najvie dravne nagrade
za nauni rad, vie drugih priznanja, visit profesor i mentor na
vie stranih univerziteta. Redovni profesor na Filozofskom fakul-
tetu Univerziteta Crne Gore i Fakultetu politikih nauka. ef stu-
dijskog programa za istoriju na Univerzitetu Crne Gore. Redovni
lan DANU, BANU i CANU.
Osnovni predmet naunog interesovanja prof. dr erba Rasto-
dera su istorija Crne Gore, istorija Bonjaka/Muslimana, isto-
rija Jugoslavije XIX i XX vijeka i teorijsko-metodoloki proble-
mi istorijske nauke. Autor je i koautor vie od dvadeset nau-
nih monografija, pisac pogovora vie knjiga, koautor udbeni-
ka istorije za gimnaziju, autor nekoliko univerzitetskih udbeni-
ka, urednik i recenzent vie od 80 posebnih izdanja, autor preko
200 naunih priloga, lanaka i rasprava i preko 200 prikaza, prilo-
ga, eseja, biljeki i osvrta. Urednik i koautor Istorijskog leksiko-
na Crne Gore. Organizovao vie meunarodnih naunih skupo-
va. Uestvovao je na izradi vie projekata meunarodnog karak-
tera, okruglih stolova i tribina iz oblasti istorije, ljudskih prava,
interetnikih odnosa, medija i kulture. Drao predavanja o istori-
ji i multikulturi Crne Gore u vie zemalja Zapadne Evrope, SAD
i Turskoj.
543
Biografije autora
MITJA VELIKONJA
Profesor za studije kulture i rukovodilac Centra za studije kul-
ture i religija na Univerzitetu u Ljubljani, Slovenija. Osnovna pod-
ruja njegovih istraivanja ukljuuju centralnoevropske i bal-
kanske politike ideologije, subkulture i kulturu grafita, kolektiv-
na seanja, i postsocijalistiku nostalgiju. Najnovije monografi-
je na engleskom jeziku su RocknRe New Yugoslavism in Con-
temporary Slovinian Music (Ljubljana, 2013), Titostalgia A Stu-
dy of Nostalgia for Josip Broz (Ljubljana, 2008; http://mediawatch.
mirovni-institut.si/eng/mw20.html), Eurosis A Critique of the
New Eurocentrism (Ljubljana; 2005; http://mediawatch.mirovni-
institut.si/eng/mw17.htm) i Religious Separation and Political Into-
lerance in Bosnia-Herzegovina (TAMU Press; 2003). Koautor knji-
ge na srpskom, Nebeska Jugoslavija: Interakcija politike mitolo-
gije i popularne kulture (Beograd, 2012) i kourednik knjige Post-
Jugoslavija nove kulturne i politike perspektive (Palgrave, 2014).
Za svoja dostignua dobio etiri domae i jednu meunarodnu
nagradu. Bio je gostujui profesor na Jagiellonian University u
Krakovu (2002 i 2003), Columbia University u Njujorku (2009 i
2014), na Univerzitetu u Rijeci (2015), na Njujorkom univerzitetu
u St. Peterburgu, Fulbrajt gostujui istraiva na Rosemont Colle-
ge u Filadelfiji (2004/2005).
544
Konano! Konano smo dobili jedno sveo-
buhvatno vienje Jugoslavije, bez kojeg ne
moemo da razumemo ni njena dva raspada,
ni njene dve obnove. A ni vreme dananje i
sve krize koje potresaju drave nasale nakon
njenog kraja. Ovakva istorija nije bila mo-
gua dok je Jugoslavija postojala, jer su svi
POSTER ZA FILM NERETVA, PABLO PIKASO, 1969.

pokuaji propali u pregovorima o pojedinim
pitanjima. Nije bila mogua ni kasnije, u okviru
nacionalnih istoriografija, koje su po pravilu
zatvorene, najee antijugoslovenske, pa
samim tim i nespremne za dubinsko ispitiva-
nje problema. Ovakva istorija bila je mogua
samo kao rezultat potrebe pojednih istoriara
koji ele sebi i drugima da objasne ono to se
desilo. To i jeste jedini istinski nauni motiv.
prof. Dubravka Stojanovi,
Filozofski fakultet Beogradskog univerziteta
Razumjeti proces raspada Jugoslavije, ratove koji su se na njezinom teritoriju

vodili devedesetih godina XX stoljea ali i tranziciju postjugoslavenskih drutava
iz jednopartijskog politikog sustava u parlamentarne demokracije nemogue
je bez poznavanja procesa nastanka i izgradnje kako jugoslavenske ideje tako
i jugoslavenske drave. Osim toga, upravo iskustvo funkcioniranja Jugoslavije i
snalaenja njezinih politikih, ekonomskih i kulturnih elita, ali i obinih graana u
vrlo sloenim vanjskopolitikim i unutranjopolitikim okolnostima XX stoljea treba
iskoristiti pri pozicioniranju novostvorenih drava i drutava u podjednako sloenim
okolnostima XXI stoljea.
doc.dr.sc. Hrvoje Klasi,
Filozofski fakultet u Zagrebu
Ovo je prirunik u kojem se na nauno utemeljen nain rekonstruiraju mnogi

relevantni inioci koji su doveli do konstituiranja jugoslavenske drave poetkom XX
stoljea, o vremenu njenog postojanja i nestanka sa politike karte svijeta poetkom
devedesetih godina istog stoljea. Osim o nezaobilaznom nacionalnom pitanju,
prirunik itateljima prua znanje o drutveno-politikom, socio-ekonomskom i
kulturnom ivotu, regionalnim razlikama, spoljnopolitikom poloaju, ali i o kulturi
sjeanja na jugoslavensko iskustvo.
dr. sc. Vera Katz,
Univerzitet u Sarajevu, Institut za historiju

Jugoslavija U Istorijskoj Perspektivi

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Jugoslavija U Istorijskoj Perspektivi

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji

Copyright Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, 2017.

Grafiko oblikovanje i slog

Fotografije i ilustracije na naslovnoj strani

I VIESTRUKA JUGOSLAVENSTVA KAKO

II JUGOSLOVENSKO ISKUSTVO U NACIONALNIM PERSPEKTIVAMA

III JUGOSLAVIJA U ISTORIJSKOJ PERSPEKTIVI (19181991)

Sran Miloevi i Milivoj Belin

BIOGRAFIJE AUTORA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

zato ovaj projekat

Prolo je vie od dve decenije od poetka raspada Jugoslavije

Bez obzira na nesporno ogromnan uvid u ratna zbivanja deve-

istraivakih radova koji su objavljeni i koji e ubudue biti objav-

puno uvaavanje pojedinaca koji su svjesni profesionalne odgo-

ak i elementarne informacije o tome to se sve gdje profesional-

Jugoslavija je ostavila dubok trag, i sve do sada, a moe se pret-

zatonike i disidente, iskrene pobornike i konformiste. Pa i pro-

odbaen, ali je sauvana dravna ideja. Tako je sistematski izgra-

jugoslovenskih naroda videle su razloge da u zajednikom drav-

istorijske situacije bile su bitno drugaije. Svaka od zemalja nasta-

Drugi deo kome pripada preteno politika istorija dalje je

nacionalistikih impozicija u ekonomskim politikama, uoio kao

drutava mogli bi biti jednako dinamini kao i istraivaki rad

Pojam (jugo)slavenstvo neologizam je njemakog podrije-

uvelike izgraivana naela slavenske uzajamnosti i sveslavenstva.

u predjelima koji su morem i/ili kopnom povezivali i/ili razdva-

etnodemografske i konfesionalnodemografske prilike u itavom

stoljea, im se konstituiraju kao teritorijalne drave-nacije ute-

izbjei periferijalizacijske efekte, u biti upravo onakve radi kojih je

monarhije 19141918. s Jugoslavenskim odborom kao kljunim

konkretnohistorijsku analizu. Oni, dakle, podlijeu i trajanjima i

1882, a Crna Gora 1910. godine. Obje su imale autohtone dinasti-

ograniio na June Slovene, a pregled znanja o Slovenima uop-

Svojom predstavkom od 19. svibnja (maja) 1790. godine, upu-

anticipacija modernoga hrvatskog nacionalizma, ali u kontekstu

naroda, kako u ranome novom vijeku, tako i u dugom XIX sto-

bilo iz Njemake, koji su stigli u Hrvatsku slovenskim posredo-

Saske, te od Jadranskog do Germanskog mora, gdje posvuda nala-

leksik s teitem na kajkavtini. Koliko god bio kreativan u

Blgarin je Bugarin, Bgar, Bulgarus, Maesus, a Bulgrki zem

hrvatskom prostoru smjetenom u sreditu dinaminog, sjever-

jednoplemena, mila brao Jugoslavjani, Jugoslav! (Novak 1930:

novembar 1938), jugoslavenstvo kao koncept, kulturni i/ili politi-

hrvatskome narodnom preporodu junoslavenski smisao (1835

sjeverozapadu, do plemenskih zajednica na jugoistoku i klasinih

politika nae vlade zavrena je porazom koji nas je stao velikih

Prvog svjetskog rata, jugoslavenska drava bila je anomalija. Nje-

koji su se zbog bilo ega osjeali marginaliziranima, uskraenim

23. Vladimir MAURANI, Prinosi za hrvatski pravno-povjestni rjenik, Drugi

Bonjaci, Hrvati i Srbi u Bosni i Hercegovini i u Jugoslaviji

U javnom diskursu u Bosni i Hercegovini, u vrijeme kada se

IZMEU DRAVE SHS I KRALJEVSTVA SHS

omladinskim pokretima koji su teili ruenju Monarhije, glav-

uradili u Srbiji. Premda je vrlo uvjerljivo dokazano da je rije o

Rascijepljena izmeu ideja ujedinjenja sa Srbijom u jedinstvenu

koji je konstituiran u Zagrebu 5. oktobra 1918, a u ijem stvaranju

Zanimljivo je pratiti odnos koji je vladao izmeu Narodne vlade

bio kroz Dravu Slovenaca, Hrvata i Srba, a ne izravnim ujedinje-

SUOAVANJE SA NOVOM REALNOU

Jugoslavije, a agrarna reforma je vie pogaala Islamsku vjersku

ne vjerska i nacionalna pitanja, bile su zaokupljene debatama o

Hercegovinu u historijskim granicama, bila proklamirana terito-

dio muslimanskih, ali prohrvatski orijentiranih politiara, ijim