Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Laphin Lurasianaka
Ayymar
mar Aru
LENGUA AYMARA / CUADERNO DE ACTIVIDADES
Equipo Autora:
Celia Challapa
Elsa Flores Huanca
Marianela Mamani
Dev Thadani
Carolina Hirmas Ready
Paulina Infante
Valeria Iturriaga
Equipo Edicin:
Felino Garca Choque
Jimena Benavides Machuca
Juan Tapia Santibez
Mara Magdalena Browne
Traduccin:
Elsa Flores Huanca
Ilustraciones:
Alejandro Ortiz
Daniel Blanco Pantoja
Soledad Sebastin
Macarena Salazar
Juan Jos Fernndez
Loreto Salinas
Diseo:
Mara Jos Garrido Bermdez
Manuel Madariaga Ardura
Produccin General:
Pehun Editores
Impresin:
Trama Impresores S.A.
Tiraje:
3.000 Ejemplares
Ayymar
mar Aru
LENGUA AYMARA / CUADERNO DE ACTIVIDADES
E
l Programa de Educacin Intercultural Bilinge del Ministerio de Educacin ha iniciado
un camino hacia la enseanza y aprendizaje de las lenguas Aymara, Mapuzugun y Que-
chua, dirigido a nios y nias indgenas y no indgenas que estudian en las escuelas bsicas
del pas.
El desafo para la elaboracin de este texto fue intenso, ya que uno de los elementos culturales
ms importantes de los pueblos originarios en Chile es el carcter oral de sus lenguas, pues a
travs de ellas se transmiten los conocimientos, la historia, las luchas, los sueos y esperanzas.
Por esta razn, el presente texto de estudio contiene actividades con nfasis en la tradicin oral
y en el desarrollo de la oralidad.
Respecto del desarrollo de la escritura y teniendo presente que esta habilidad es un hecho social,
no natural, hubo que buscar estrategias que emanaran de las propias comunidades donde ha-
bitan los estudiantes. La propuesta que se plasma en este texto es, precisamente, considerar a la
escritura como un producto cultural y no una traduccin literal impuesta del castellano.
Sabemos que nunca la tarea es perfecta: haremos los esfuerzos para que los prximos textos
escolares sean an ms pertinentes, ms completos, ms tiles y ms hermosos.
Ministerio de Educacin
Gobierno de Chile
Santiago, mayo de 2013
A
ka luratax Programa Educacin Intercultural Bilinge uka Ministerio de Educacin ju-
pankix, aka my sutipan nayraqat aptapxiwa, uka kunjam yatichaax aka Aymara, Ma-
puzugun uka Quechua arusanakax ukatakix m thaki qalltapxiwa, ukat taqi imillanakata-
ki lluqallanakataki jiwasan arusax khusa yati utanakan aka markasan yatintapxaatakiwa.
Nayra arunakax khusa kunjamastan satakiw, ukhama ukaxa khusa jiwasan munatarakiw, uka
patrimonio inmaterial de la humanidad ukaw sapxiwa. Ukhama jakaatakixa, Estado jupa-
nakaw ujaapax; ukata, aka laphi qilqatax ukaw muni ukata taqi yatintirinaka nayra arunakax
khusa munasipxani.
Aka qilqat laphixa luraatakixa muspa chama lurasin apsutawa, ukax aka walja arusax muna-
taw, uka taqi yatianaka aka arusampi yatintaawa, uka kunjama irnaqaapa, chamapa, samka-
apa, suyaanakapa uka arusax yatichi. Ukata aka qilqata laphixa walja luraanaka, arumpi
yatianaka ukanaka apsutawa.
Uka qilqatanaka akham luratawa uka taqi sarnaqaatakixa uk amtasin lurataw, ukax sapa mayni
markanakan kunjama qilqasi ukat apsutaw ukan yatintirinaka uthasipxi. Ukat aka qilqata luratax
akham siwa, kunjama arusistan ukhama yatintaanixa uka janiw arusax ukhamaki istata qilqa-
axa ukax castellano yatia arupawa.
Ukhamasti taqpach maranakan yatintirinakataki uka qilqata laphi munat luraa uthaskiwa. Jiwa-
san munataxa taqpacha yatintirinaka khusa aka yatintaa apnaqasiani.
Jiwasax aka luratax muspa chama apsu ukhama janiraki walispaxa, ukata jiwasax muspa chama
apsupxaani uka luraataki, ukax sumapxam, kachakipxan sum lurasiataki.
Ministerio de Educacin
Gobierno de Chile
Santiago, mayo de 2013
Unidad 1
Mi familia 9
Unidad 2
Mi comunidad 27
Unidad 3
Cantemos todos juntos 39
Unidad 4
Canciones de la naturaleza 55
Unidad 5
El jiliri y mi comunidad 67
Unidad 6
Las familias de mi comunidad 79
Unidad 7
Festejemos en nuestro pueblo 93
Unidad 8
Carnaval 107
Maya unidad
Wila masi 9
P unidad
Naya Markhana 27
Kimsa unidad
Taqpachani kirki 39
Pusi unidad
Pachamamana kirkiajapa/kapa 55
Phisqa unidad
Jilirixa markajampi 67
Suxta unidad
Markaxan wila masinaka 79
Paqalqu unidad
Markasan uruchaapa lurasiani 93
Kimsaqalqu unidad
Anata 107
Imillanakax lluqallanakax
xarar qunupxi ukhamaraki
jach'atataru ist'apxi.
Imillanakax lluqallanakax
amukt'asipxi.
10
Lluqallanakax imillanakax
jach'atataru jiskt'atar jay
sapxi.
Imillanakax luqallanakax
ujasipxi.
Lluqallanakax imillanakax
thuqtas t'ijupxi.
11
12
Chachanakax arunt'asipxi.
13
Jach'a tata
Jilalla
Jach'a mama
Kullalla/ka
Tata
Mama Jilirimama
Jiliritata
14
15
Apnaqasiataki:
Jach'a laphi
Saminak qilqaa
Khuchuraa
Lipk'taatak
16
17
Suma jayp'u
Suma uru Kunamastaja
Kunamasjta
Suma jayp'u Suma jayp'u
Jikisikama
Kunamastaja Suma aruma
Suma arama/
Waliki jikhisikama aruma
18
J A C H' A T A T A
A O S K S W T R
I O U N U K I J U
D F T H N U J I N
K L A S I G A L T
J I L A L L A I A
M S A I Y A D R
W I L A M A S I A
Sayt'atanaka Jaqusistanaka
A J S U JACH'A TATA
R I U T
U JILALLA
N L N A WILA MASI
T I I
A R
I
A
19
Yatir
_jaqina _suti
_sutipa
pa
20
21
23
Uta
Q _ta
24
Sun
Ink a
25
26
Unidad 2
Mi comunidad
27
Juqhu
Qullu mallku
Jawira
Phuju
28
Unidad 2
29
1 2
3 4
30
Unidad 2
Jaqin sutipa:
Churatapa:
31
32
Unidad 2
Yaqha yatiqir masimampi yaqha markat puristan sama uka
thakina katusista. Ensayen el siguiente dilogo:
Con otro compaero(a), simulen que son personas de distintos
pueblos y que se encuentran en un camino. Ensayen el siguiente
dilogo:
Nayana sutinhaxa
Mario Choque.
Nayaxa Iquique
markata purjta.
Nayaxa Pisiga Carpa
markata purjta, jumasti?
33
34
Unidad 2
Suti
Pega aqu
tu foto.
Qhipa suti
Naya
Ayllu o Marka
35
Leonel
Naya Mauque
markata purjta
36
Naya Isluga
Marta
markata purjta
37
go
Cdi to
e
secr
38
Unidad 3
39
41
1 2 3
Pachamamaru kirkia Wawaru kirkia Uywaru kirkia
4 5 6
Awatjawi kirkia Yapuru kirkia Rutucha kirkia
40
Unidad 3
0:05/2:19
41
42
43
Yapu (chacra)
44
Unidad 3
Jalnaqir ch'aska greuda que
Imilla corretea en la casa
de rincn en rincn?
P'uu
Titira
Picharasia
45
46
Unidad 3
Umaru manti jani.
47
48
Unidad 3
Kunas... kunas
urux jani
unacht'ayiri
arumasti
imantasiri
jiliritataja
49
Wiphala
Chuymanakampi sumachata
50
1. T _rka
Unidad 3
2. Sik /_ph _sa
3. Q na
4. W _ank _ra
5. P_inkill
6. Charank
51
52
Unidad 3
53
Siku
Wankara
Charanku
Tarka
Qina
Pinkillu
54
Unidad 4
55
Uma Qixu
Suri Alpachu
56
Unidad 4
57
58
Unidad 4
59
Qillwa Uywa
Thaya Jawira
Uma Wichhu
60
Unidad 4
Qala qala
U
Liqi liqi
A
Ux ux
I
Waw waw
61
62
Unidad 4
A I U
Y
S R
M L
L R L L
L Q
P C H M M
W L
63
Kunturi
Jawira
Anukara Uta
Imilla
64
1 Maya Imi_lla
P_aya Jaw _r
Unidad 4
2
3 Kimsa Kunt r
4 P_usi Anu r
5 P_hisqha U_t
65
Unidad 5
67
68
69
70
Unidad 5
71
Suma Uru,
wawa. Yusa
pajarpana.
72
Unidad 5
- Suma aruma tata. - Suma aruma mama.
- Sumakipanaya imillai. - Sumakipanaya Lluqalla.
73
74
Kanasta
Unidad 5
Sumirru
Chalina
Tanka
Qarwa
75
Muju
Suri
Jinchu
C
J N
I
U U
H M
J
U
Suri
76
Jilaqata _markasa
yanapiri.
Unidad 5
Jila _a _a mar _asa
_ana _iri.
77
T_apa T p
Chuqupa
Sikititi
Imilla
78
Unidad 6
79
80
Unidad 6
Mamaxan jach'a mamax ____________ satawa.
81
82
Unidad 6
83
1 2
3 4
84
Unidad 6
85
Putre
Parinacota
Surire
86
Unidad 6
87
Chhanka
Thaya
88
Phuku
Unidad 6
Khuchi
89
Ph Chh
T_h Qh
90
Ch
Ph
Unidad 6
Th
Kh
Qh
91
dibujo de
camino _jayawa.
Thakhi
_patxaru
Qillwa
_jaliriwa.
Paquchinaja
_tamata _sarnaqiriwa
92
Unidad 7
93
Paquchi Kumpitisa
Unidad 7
95
Nombre esta:
Lugar:
Fecha:
96
Unidad 7
Mamaxaru phayasin Tariya lurasinsa kirkia.
yanapt'asinsa kirkia.
97
Janiw jayrasiax
Janiw k'arisiax
Janiw lunthatasiax
98
Unidad 7
99
100
Unidad 7
Jani aruni, jani lakanimawa.
101
A W Q I L CH' P M
CH U M P H I A A J
E R R T Q X S C T
X Y Z R J A N Q O
E I P X A R Q B N
L CH O X A V C Q
Sayt'atanaka Jaqusistanaka
CH CH
I E CHUMPHI
X X
A E JANQO
R
A CHOXA
102
Ch'_umphi
Janq'_u
Unidad 7
Ch'_ixi
103
Mama Yapu
Uta
Kullaka
104
_utaru _sari.
Kullakanha
Unidad 7
3
_sari.
105
Unidad 8
107
108
Unidad 8
6
109
110
Unidad 8
111
112
Chhillchhi
Uxi
Unidad 8
Wiju
113
114
Parina
Qiwlla
Khuchi
Iwija
Unidad 8
Ispi
115
P suma ispakupta
kikpak isintata
urunxa llijuptwa
arumanxa ikirakiptwa.
116
Unidad 8
117
W_i
Wiphala
Phulluqiri
Wankaa
Yuqalla
118
Unidad 8
119
lakita
nina
120
121
_jarisi. Kullalla
_jawiraru
122
123
125
127
Yapuru
Rutucha
Uywayru
Wawa
129
131
133
135
Aymar Aru