Sie sind auf Seite 1von 90

This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the


information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
VETUS LATINA
DIE RESTE DER ALTLATEINISCHEN BIBEL

NACH PETRUS SABATIER NEU GESAMMELT UND


HERAUSGEGEBEN VON DER ERZABTEI BEURON
UNTER DER LEITUNG VON ROGER GRYSON

4/5

RUTH

HERAUSGEGEBEN VON
BONIFATIA GESCHE

Eine Lieferung
Einleitung und Text

2005

VERLAG HERDER FREIBURG


Bestellnummer 00132
ISBN 3451001322
VETUS LATINA
Die Lieferungen im Quartformat erscheinen in der Regel im Umfang von 80 Seiten
im Verlag Herder Freiburg

GRUNDLAGEN UND QUELLEN:

Band 1: Bonifatius Fischer. Verzeichnis der Sigel fr Handschriften und Kirchenschriftsteller 1949
(104 Seiten) vergriffen
Band 1/1: Hermann Josef Frede, Kirchenschriftsteller. Verzeichnis und Sigel 1995
Repertorium scriptorum ecclesiasticorum latinorum saeculo nono antiquiorum
siglis adpositis quae in editione Bibliorum Sacrorum iuxta veterem latinam
versionem adhibentur
4. aktualisierte Auflage (Oktavformat, 1049 Seiten, gebunden) - Bestell-Nr. 00120
Aktualisierungsheft 1999 - Mise jour 1999, par Roger Gryson - Bestell-Nr. 00133 1999
Aktualisierungsheft 2004 - Mise jour 2004. par Roger Gryson - Bestell-Nr. 00139 2004
Band 1/2A: Roger Gryson, Altlateinische Handschriften/Manuscrits vieux latins. Premiere partie: 1999
Mss 1-275 (d'apres un manuscrit inacheve de H. J. Frede t) - Bestell-Nr. 00141
Band 1/2B: Roger Gryson, Altlateinische Handschriften/Manuscrits vieux latins. Deuxieme partie: 2004
Mss 300-485 - Bestell-Nr. 00142

ALTES TESTAMENT:
Band 2: Genesis, hrsg. von Bonifatius Fischer
1. Lieferung Einleitung und Gn 1,1 -9,14 (170 Seiten) - Bestell-Nr. 00401 vergriffen 1951
2. Lieferung Gn 9,14-27,23 (160 Seiten) - Bestell-Nr. 00402 1952
3. Lieferung Gn 27,23-43,22 (160 Seiten) - Bestell-Nr. 00403 vergriffen 1953
4. Lieferung Gn 43.22 bis Schlu: Nachtrge, Register (132 Seiten) Bestell-Nr. 00404 1954
Band 4/5: Ruth. hrsg. von Bonifatia Gesche
Eine Lieferung: Einleitung und Text Bestell-Nr. 00132 2005
Band 7/1: Tobit, ed. Jean-Marie Auwers
Fascicule 1 Introduction En preparation
Band 7/2: Judith, ed. Pierre-Maurice Bogaert
Fascicule 1 Introduction - Bestell-Nr. 00281 2001
Fascicule 2 Jdt 1,1-4,17 En preparation
Band 7/3: Hester, ed. Jean-Claude Haelewyck
Fascicule 1 Introduction - Bestell-Nr. 00291 2003
Fascicule 2 Introduction (suite et fin); Est A 1-2,7 - Bestell-Nr. 00292 2004
Fascicule 3 Est 2,7-8,4 En preparation
Band 10/3: Canticum Canticorum, hrsg. von Eva Schulz-Flgel
1. Lieferung Einleitung - Bestell-Nr. 00101 1992
2. Lieferung Einleitung (Fortsetzung) und Ct 1,1-10 In Vorbereitung
Band 11/1: Sapientia Salomonis, hrsg. von Walter Thiele
1. Lieferung Einleitung - Bestell-Nr. 00480 1977
2. Lieferung Einleitung (Fortsetzung) - Bestell-Nr. 00481 1977
3. Lieferung Einleitung (Schlu) - Bestell-Nr. 00482 1979
4. Lieferung Sap 1.1-5.3 - Bestell-Nr. 00483 1980
5. Lieferung Sap 5,3-8,8 - Bestell-Nr. 00484 1981
6. Lieferung Sap 8.8-13.1 - Bestell-Nr. 00485 1983
7. Lieferung Sap 13,1-18,18 - Bestell-Nr. 00486 1984
8. Lieferung Sap 18,18 bis Schlu; Nachtrge, Register (38 Seiten) Bestell-Nr. 00487 1985
Band 11/2: Sirach (Ecclesiasticus), hrsg. von Walter Thiele
1. Lieferung Einleitung - Bestell-Nr. 00424 1987
2. Lieferung Einleitung (Schlu) - Bestell-Nr. 00425 1988

UNIVERSITY OF MICHIGAN LIB


VETUS LATINA 4/5
BONIFATIA GESCHE RUTH
VETUS LATINA
DIE RESTE DER ALTLATEINISCHEN BIBEL

NACH PETRUS SABATIER NEU GESAMMELT UND


HERAUSGEGEBEN VON DER ERZABTEI BEURON
UNTER DER LEITUNG VON ROGER GRYSON

4/5

RUTH

2005

VERLAG HERDER FREIBURG


RUTH

EDIDIT

BONIFATIA GESCHE

2005

VERLAG HERDER FREIBURG


GESAMTHERSTELLUNG: BEURONER KUNSTVERLAG GMBH. D-88631 BEURON
ALLE RECHTE. AUCH DIE DES AUSZUGSWEISEN NACHDRUCKS.
DER FOTOMECHANISCHEN WIEDERGABE (FOTOKOPIE. MIKROKOPIE> U.A.. VORBEHALTEN
2005 BY VERLAG HERDER KG. D-79I04 FREIBURG/BREISGAU
PRINTED IN GERMANY
VORWORT

Mariendonk und die Vetus Latina gehren zusammen: Als Pater Bonifatius Fischer
Spiritual in der Abtei Mariendonk wurde, hat er sein Interesse an der Vetus Latina-Arbeit
mitgebracht, und viele Schwestern haben in unterschiedlicher Weise an dem Projekt mitge
wirkt. Dennoch war ich erstaunt, als man mich nur ein knappes Jahr, nachdem ich hier ein
getreten war, fragte, ob ich mir vorstellen knnte, an der Edition mitzuarbeiten. Ohne
Zweifel reizte mich eine solche Aufgabe. Als Assyriologin gehrte es fr mich zum Alltag,
Schriften zu entziffern, aus Fragmenten Texte zu rekonstruieren und die Textgeschichte zu
erforschen. Doch handelte es sich normalerweise um babylonische oder sumerische Texte,
so da ich mich mit der altlateinischen Bibel auf Neuland begab. Aber Herr Professor
Gryson hat nicht es aufgegeben, mich mit viel Geduld in die Geheimnisse dieser Wissen
schaft einzufhren, indem er ber jedem meiner Schritte ein wachsames Auge hatte und mir
auf alle meine Fragen antwortete. Herrn Professor Thiele und Frau Professor Schulz-Flgel
verdanke ich gute Hinweise, und vor allem haben sie mir immer wieder Mut gemacht. Herr
Stanjek hat mich unermdlich mit Literatur versorgt, die mir hier nicht zugnglich war und
ohne die ich nicht htte arbeiten knnen. Ihnen allen und denen, die sonst noch im Hinter
grund am Entstehen dieser Arbeit beteiligt waren, gilt mein Dank dafr, da sie mir den
Einstieg in ein solch interessantes Forschungsgebiet ermglicht haben. Es ist eine Freude,
da ich an dem Ort, an dem Pater Bonifatius, der Begrnder des Vetus Latina-Instituts,
gewirkt hat, mit dieser Aufgabe betraut wurde und meine Gemeinschaft diese Arbeit unter
sttzt.
Ganz besonders mchte ich das Entgegenkommen von Herrn Dr. U. Quast (Gttingen)
hervorheben, der mir sein Manuskript der kritischen Ausgabe des Buches Ruth in der
Septuagintaversion zur Verfgung stellte, das kurz vor der Verffentlichung steht. Zahl
reiche Unstimmigkeiten und Unsicherheiten im kritischen Apparat lieen sich dadurch aus
rumen, da ich dieses Werk verwenden durfte. Dafr danke ich ihm ganz herzlich.

Mariendonk, den 6. Dezember 2004 Sr. Bonifatia Gesche


INHALTSVERZEICHNIS

EINLEITUNG 7

I. Forschungsgeschichte 7
II. Die Handschrift 9
III. Zum Text 9
1) Der altlateinische Text 9
2) Die Stellung im Kanon 10
3) Bemerkungen zur Textberlieferung und zur bersetzung 14
4) Der Text des Ambrosius 17
5) Eigenarten in der Handschrift 20
6) Fehler in der Handschrift 20
7) Sonstige Probleme und Besonderheiten 21
8) Seltene Wrter 22
9) bersetzung einzelner Wrter und der Unterschied zur Vulgata 22
10) Die griechische Vorlage fr den altlateinischen Text 26
1 1) Der Prolog 27
IV. Die Bedeutung des Buches Ruth bei den lateinischen Kirchenvtern 28

Zeichen und Abkrzungen 33

RUTH 35

Index der Textzeugen 82


EINLEITUNG

I. Forschungsgeschichte
Die Rekonstruktion der Vetus Latina fr das Buch Ruth hat eine interessante
Geschichte, die durch die Krze und den novellenartigen Charakter des Textes begrndet ist.
Zunchst ist auf die groen Verdienste Sabatiers (P. SabatIer, Bibiliorum Sacrorum
latinae versiones Antiquae, Remis 1743, 469-472) zu verweisen, der eine erste sorgfltige
Rekonstruktion der altlateinischen Bibel auf der Grundlage des gesamten ihm vorliegenden
Quellenmaterials verffentlichte, worin das Buch Ruth selbstverstndlich eingeschlossen ist.
Er kannte freilich weder die einzige Handschrift noch den Kommentar des Claudius von
Turin, zwei unserer wichtigsten Zeugen. Vor allem der Lukaskommentar des Ambrosius
diente ihm als Grundlage; an weiteren Zitaten bietet er AN Mt h 1 zu Ru 1,16, CAr Ps 128,8
(bei ihm fehlerhaft als Ps 28 notiert) zu Ru 2,4 und AM Ps 43,64 zu Ru 4,7.
Einen groen Fortschritt in der Forschung ermglichte die Publikation der sogenannten
ersten Bibel von Alcal durch S. Berger (S. Berger, Notice sur quelques textes latins inedits
de l'Ancien Testament, Paris 1893). Nach seinen eigenen Angaben bemhte sich der
Herausgeber, den Text exakt zu reproduzieren, wobei er auch die orthographischen Eigen
arten und die Satzzeichen so wiedergibt, wie sie in der Handschrift verwendet sind, und
macht darauf aufmerksam, da die Schrift mehrerer Schreiber erkennbar ist. Er erfllt
jedoch seinen Anspruch nicht ganz, wie D. De Bruyne (Maredsous) schon bald bei seinen
Kollationen an dem Original der Handschrift feststellen konnte. De Bruyne unterscheidet
nicht nur genauer zwischen den verschiedenen Schreibern, sondern erkennt auch einige
Flchtigkeiten der Edition. Seine Korrekturen zu dreizehn Fehllesungen teilte er A. Rahlfs,
der in Gttingen an einer ausfhrlichen Studie ber die Textgeschichte der griechischen
Version des Buches Ruth1 arbeitete, in einem Brief vom 8.4.1922 mit, so da jener sie in
seiner Publikation verwenden konnte. Fr Rahlfs' Untersuchungen spielte nmlich die Ver
sion der Vetus Latina z.B. bei dem Problem der chronologischen Einordnung der Texte eine
erhebliche Rolle. Tatschlich verdienen seine Erkenntnisse zum lateinischen Buch Ruth, vor
allem bei der Frage, welche griechischen Texte als Vorlage fr die Vetus Latina dienten,
Beachtung, so da sie weitgehend bernommen werden knnen.
Im Jahr 1914 wurden von der Handschrift Fotos angefertigt, die fr die Erarbeitung
einer kritischen Vulgata-Ausgabe in der Abtei S. Girolamo in Rom bentigt wurden. Dies
geschah rechtzeitig, bevor die Handschrift im spanischen Brgerkrieg fast vllig zerstrt
wurde. Die Fotos und weitere Mikrofilme dienten als Grundlage fr alle folgenden Arbeiten
mit der Handschrift.
Als nchstes begann der Mnchener Pfarrer Joseph Denk nach jahrzehntelanger
Sammelarbeit von Kirchenvterzitaten, die Vetus Latina neu zu bearbeiten. Er plante eine
gegenber dem Werk Sabatiers stark erweiterte Ausgabe. Als Probehefte fr sein
ehrgeiziges Unternehmen whlte er jeweils ein Buch des Alten und des Neuen Testamentes.
Aufgrund seiner Krze und der Tatsache, da inzwischen die Handschrift bekannt geworden
war und er zahlreiche weitere Kirchenvterzitate gesammelt hatte, bot sich das Buch Ruth
an, und fr das Neue Testament whlte er den Judasbrief, deren Rekonstruktion er 1914

1 Verffentlicht als A. Rahlfs. Studie ber den griechischen Text des Buches Ruth, in: Nachrichten von der Knig
lichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Gttingen. Philologisch-Historische Klasse. 1922/1. 48-163. Dabei untersuchte
er auch schon grndlich die altlateinische Version (a.a.O. 124-134).
8 Einleitung
publizierte.2 Denk stellt in seiner Ausgabe fr jeden Vers den griechischen, den
altlateinischen und den Vulgatatext spaltenweise nebeneinander und lt nach jedem Vers
den Text der Kirchenvterzitate folgen. Weitere Erluterungen gibt er nicht.
Die Bedenken, die die Fachkollegen diesem Unternehmen entgegenbrachten, sind
erheblich, und A. JlIcher, der die Probleme klar erkannt hat, hebt sie in seiner Rezension
(Theologische Literaturzeitung 1917, 37-38) deutlich hervor. Zweifellos, wie auch Jlicher
nicht bestreitet, ist eine vollstndige Rekonstruktion der Vetus Latina ein Desiderat, dessen
sich ja nun auch schon seit ber einem halben Jahrhundert Forscher angenommen haben,
allerdings mit einem vllig anderen wissenschaftlichen Konzept. Warum wir nur froh sein
knnen, da Denk sein Werk nicht vollenden konnte, damit das Projekt stattdessen mit
einem ganz anderen wissenschaftlichen Anspruch angegangen werden konnte, soll kurz in
Anlehnung an die Rezension Jlichers gezeigt werden:3
Fr das Buch Ruth gilt ebenso wie fr den Judasbrief, da nur wenige Handschriften
und Vterzitate vorliegen, die man problemlos in dem von Denk gewhlten Schema unter
bringen kann. Sobald jedoch die Zitate reichhaltiger werden, was bei anderen biblischen
Bchern der Normalfall ist, ist es in Denks Anordnung nicht mehr mglich, dies bersicht
lich darzustellen. Selbst Denks Ansinnen, die Texte in Gruppen zusammenzufassen, drfte
sich aufgrund der verwickelten berlieferungsgeschichte als unmglich erweisen.
Fr den griechischen Text bietet Denk eine einzige Ausgabe, der er keine Varianten
beifgt. Auf diese Weise kann er die Textgestalt der Vetus Latina, die ja zu einem erheb
lichen Teil auf bersetzungen aus unterschiedlichen Versionen der Septuaginta beruht, nicht
erklren. hnliches gilt fr die Vulgata, fr die er auch keine Varianten hinzunimmt, so da
keine direkte Beziehung zur altlateinischen Fassung ersichtlich ist. Am Beispiel des Buches
Ruth zeigt sich, da er sich bei der Wiedergabe der altlateinischen Handschrift allzu exakt
an die Erstpublikation hlt: Er folgt allen Eigenarten der Interpunktion. Orthographie und
der Abkrzungen, kopiert sogar die offensichtlichen Fehler des Herausgebers. Auf diese
Weise rekonstruiert er nicht eine altlateinische Version der Bibel, sondern allenfalls die
Version eines bestimmten Schreibers. Auerdem kann man nicht mehr zwischen den Eigen
arten der altlateinischen Bibel und den modernen Fehlern unterscheiden, die er kritiklos
bernimmt.
Eine weitere Untersuchung unternahm J. C. OrtIz de UrbIna, Vetus Latina. - Rnt:
Estudio critiCo de la Version Latina prejeronimiana del libro de Rut, segun el Manuscrito
31 de la Universidad de Madrid, Madrid-Barcelona 1965. Das Ziel dieses Buches ist jedoch
nicht eine vollstndige Rekonstruktion der Vetus Latina unter Zuhilfenahme aller Kirchen
vterzitate; vielmehr will der Autor die Textgestalt der Handschrift 109 erklren. Fr jedes
Wort sucht er eine Vorlage in einer griechischen Handschrift, wobei er exakt die Varianten
der Septuaginta analysiert, oder sucht andere Erklrungen. Auerdem fhrt er als Vergleiche
die Entsprechungen der Vulgata, des hebrischen Textes und Beispiele aus dem Targum und
der Peschitta an. Die Beobachtungen wertet er aus und stellt systematisch die phonetischen,
orthographischen, morphologischen, syntaktischen Eigenarten der Handschrift zusammen
und erlutert sie.
T. Ayuso Marazuela, La Vetus latina Hispana. II. El OctateuCo. huroduccinn general
v edicin critica, Madrid 1967 hat das groe Projekt unternommen, die spanische Version
der Vetus Latina zu rekonstruieren, innerhalb dessen er auch das Buch Ruth ediert. In vier
Spalten fhrt er die Vulgata, die Vetus Latina, die patristischen Zitate und die Septuaginta an
und notiert Varianten ohne weitere Kommentare.
Wie zuvor schon Rahlfs so hat auch U. Quast bei seiner Edition des Buches Ruth im
Rahmen der kritischen Ausgabe der Septuaginta, die in Gttingen erstellt wird, die altlatei-

-J. DENK, Die altlateinische Bibel in ihrem Gesamthestande vom 1-9. Jahrhundcrt. Leipzig 1914.
3Vgl. du/u auch B. FlSCHIiR (Hg.), Genesis, Freiburg 1951-1954 = Vetus Latina 2. Vorwort (ohne Seitenzahl).
Die Handschrift 9
nischen Versionen bercksichtigt und in der Einleitung kurz erlutert. Mgliche Zusammen
hnge zu den griechischen Varianten sind im Apparat aufgeschlsselt.
Obwohl die altlateinische Version des Buches Ruth schon hufig Objekt wissenschaft
licher Editionen war, erbrigt sich die vorliegende Arbeit keineswegs. Wie gezeigt wurde,
hat keiner der bisherigen Bearbeiter versucht, die Vetus Latina mit ihren unterschiedlichen
Versionen aufgrund aller zur Verfgung stehenden Zeugen zu rekonstruieren und die ber
setzung genau zu erklren.

II. Die Handschrift

109 = Madrid Biblioteca de la Universidad Complutense 31


Siehe R. GRYSON, Altlateinische Handschriften - Manuscrits vieux latins. Repertoire descriptif. Premiere
partie: Mss 1 - 275, d'apres un manuscrit inacheve de Hermann Josef Frede t, Freiburg 1999 = Vetus Latina
1/2A. 170-173.
Die Handschrift, auch bekannt unter der Bezeichnung "erste Bibel von Alcal", stammt
aus dem arabischen Spanien des 10. Jahrhundert. Der altlateinische Text des Buches Ruth
wird im Zeugenapparat buchstblich, auch mit der Interpunktion, reproduziert.
Das altlateinische Buch Ruth ist in dieser Bibel im Anschlu an das Buch der Richter,
fol. 80R-81R, also an der blichen Stelle (siehe S. 10-13), angeordnet; es folgt aber in der
bersetzung der Vulgata noch einmal ganz am Ende des Codex. Dieser Vulgata-Text wird
hier wie in den modernen Ausgaben mit dem Sigel X bezeichnet. In der altlateinischen
Fassung sind einzelne Wrter durch einen zweiten, gleichzeitigen Schreiber ergnzt. Einzel
ne Wrter und vor allem die untere rechte Ecke des Blattes 81V, genauer die rechte Kolum
ne in den letzten 25 Zeilen, die den Text von Ru 4,1 1-17 umfassen, war wohl unleserlich ge
worden, so da sie im 13. Jahrhundert fast vollstndig mit dem Text der Vulgata ber
schrieben wurde. Nur einzelne Wrter des ursprnglichen Textes sind hier sichtbar, die aber
fr die Rekonstruktion der altlateinischen Version keine zustzlichen Informationen bieten.
Da dies aus dem Text, wie er im Zeugenapparat prsentiert wird, nicht ersichtlich ist, sollen
diese Stellen hier vorgestellt werden. Der ursprngliche Text, der sichtbar geblieben ist,
obwohl er von dem spteren Schreiber berschrieben wurde, ist durch Fettdruck markiert.
Der Text des spteren Schreibers ist durch .Unterstreichung kenntlich gemacht.
In Ru 4, 12 kann man erkennen, da auch in der Vetus Latina ein tibi gestanden hat:
et fiat dom(u)s tua sicut dom(u)s fares cun peperit thamar iude, de semine. quod dedit
tibi dns tibi ex.hac puella
und in Ru 4,13 sind mehrere Wrter sichtbar geblieben:
Et t.ulit itaq(u)e ruth et. acepit et est ing.(r)esus est ad eam, et deditad eam et dedit ei
dsconcepit et peperit fili.um?

III. Zum Text

1) Der altlateinische Text (L)

Fr die Rekonstruktion der altlateinischen Version des Buches Ruth ergibt sich eine
ungnstige Situation durch die Tatsache, da die einzige bekannte Handschrift erst aus dem
10. Jahrhundert stammt und uns keine Zitate von Kirchenvtern vorliegen, die offensichtlich
und sicher einen altlateinischen Bibeltext wiedergeben.
2 6. 12. 2<KM Vctus Lutina 415
10 Einleitung
Cyprian, einer der wichtigsten Zeugen fr eine frhe Version der Vetus Latina,
beschftigt sich berhaupt nicht mit dem Buch Ruth, wenn man von einer mglichen Stelle
absieht, die sich aber wohl auf die gesetzlichen Vorgaben des Deuteronium fr die Situation
von Ruth bezieht, nicht auf den Text von Ruth selbst. Es handelt sich um den Text CY te
2,19 (55,22), den man mit Ru 4,7 in Verbindung bringen kann. Der Autor der pseudo-
cyprianischen Schrift De centesima, sexagesima et tricesima (PS-CY cent), die sich nur grob
auf die Zeit zwischen 251/7 und 380 datieren lt, nimmt Bezug auf Ru 3,12.15, ohne genau
zu zitieren. Beim Ambrosiaster (AMst q app), der etwa 370/5 geschrieben hat, finden wir
nur eine kurze Bemerkung ber die Moabiterin Ruth. Auch die Hinweise Gregors von Elvira
in seinen am Ende des 4. Jahrhunderts verfaten Schriften (GR-I Ct 3,6 und GR-I tr 9,6) und
die des Pseudo-Philo (PS-PHo 61,6), die mglicherweise etwa zur selben Zeit entstand,
beweisen zwar, da das Buch Ruth bekannt war, bieten aber keinen altlateinischen Text.
Der frheste Zeuge, der das Buch Ruth nicht nur erwhnt, sondern auch zitiert, ist
Ambrosius in seinem Lukaskommentar und seinen Ausfhrungen zu Psalm 43, der aber bei
weitem nicht den ganzen Text bietet. Er verwendete bei seinen Arbeiten oft die Septuaginta,
aus der er selbst bersetzte. Bei der Beschftigung mit seinen Texten stellt sich immer die
Frage, ob ihm eine altlateinische Version vorlag, ihm mglicherweise eine bersetzung
gelufig war oder er ad hoc bersetzt oder den Text revidiert hat.
Claudius von Turin bezieht sich in seinem Kommentar zum Buch Ruth, der aus dem 9.
Jahrhundert stammt, auf einen Text, der groe bereinstimmungen zu dem altlateinischen
Text des Complutensis aufweist, whrend er in seinen Erklrungen Vulgatazitate vorzieht.
Ihm liegen also zwei unterschiedliche Bibelversionen vor. Man mu dabei beachten, da der
Autor Spanier war. Der Text, den er zugrunde legte, stammt aus derselben Tradition wie der
des Complutensis, stellt also keinen unabhngigen Textzeugen fr die Vetus Latina dar.
Fr das Buch Ruth gilt in besonders starkem Ma, da es fr die Liturgie keine groe
Bedeutung hatte. Doch stammt immerhin der liturgische Gru an das Volk "dominus (sit)
vobiscum" aus dem Buch Ruth (Ru 2,4). Er wurde 561 auf dem Konzil von Braga (CO-Brac
1,7,3 [111]) festgeschrieben, wobei ausdrcklich daraufhingewiesen wird, woher dieses
Zitat stammt, da es sich also nicht um eine freie Formulierung handelt.4 Das sit ist nur in
dem Konzilstext belegt. Die Version der Vetus Latina unterscheidet sich an dieser Stelle
nicht von der der Vulgata.
Das Buch Ruth ist in einer Kanonliste am Ende des Bobbio Missale erwhnt5, woraus
jedoch nicht unbedingt zu schlieen ist, da es in der gallikanischen Liturgie verwendet wur
de. In der mozarabischen Liturgie diente nach dem Breviarium Gothicum (PL 86, 442B-
446A) das ganze Buch als Lesung im Morgenoffizium des vierten Sonntags in der Fasten
zeit. Der Text ist der der spanischen Vulgata.

2) Die Stellung im Kanon

Die Stellung des Buches Ruth im alttestamentlichen Kanon ist nicht einheitlich. Dies
gilt schon fr die Tradition in der hebrischen Bibel, wo es entweder unter den "Schriften"
(Ketubim) eingeordnet ist oder nach der Mischna (Berakhoth 57 a,b) und dem babylo
nischen Talmud (Baba Bathra 14b) als erste der "Schriften" vor den Psalmen. In einer jnge
ren Tradition gehrt es zu den Festrollen ("Megilloth").6 In der Septuaginta und Vulgata
steht es zwischen dem Buch der Richter und den Knigsbchern.

4Vgl. D. Ramos-lissn, Le rle de la Bihle dann les Conciles Bracariens du VIeme siede au Roymime Sueve:
Annuarium Historiae Conciliorum 18(1 986) 42.
5Siehe unten S. 13.
6Vgl. E. ZF.NGER, Das Buch Ruth, Zrich 1992. 9.
Zum Text 11
Fr die Septuaginta lt sich die Tendenz aufzeigen, da meist der Oktateuch als Glie
derungseinheit verwendet wurde. Hufig umfassen Handschriften den Pentateuch, die
Bcher Josua, Richter und Ruth.7
Die altlateinische Tradition ist aufgrund der Quellenlage schwer fabar. Vor allem ist
kaum zu klren, ob wir es mit einem Hepta- oder Oktateuch zu tun haben, da es Hinweise
fr beides gibt, wobei jedoch der Heptateuch die blichere Einheit ist. Nach der Stichometrie
am Ende des dem Hippolyt zugeschriebenen Liber generationis und dem Liber de divinis
scripturis (PS-AU spe) lassen sich fr die altlateinische Bibel folgende Bestandteile
bestimmen: Eptaticus, Regnorum, Historiarum, Psalmi, Salomonis, Prophetae
Hier ist zunchst das Problem des Begriffs "Eptaticus" und dessen Etymologie anzu
sprechen. Es fllt auf, da die sprachliche Entwicklung nicht z.B. der von nevxxeuxo<; zu
"' pentateuchus" entspricht, also dem "eptaticus" womglich nicht ein griechisches enx-
reuxoq zugrunde liegt und somit eine andere etymologische Erklrung erwogen werden
sollte, wie P.-M. Bogaert ausfhrlich darstellt.9 Doch wichtiger als die etymologische Deu
tung ist die Frage, was sich hinter der Bezeichnung "Eptaticus" verbirgt. Es drfte sich, wie
die Etymologie in jedem Fall nahelegt, um eine Einheit von sieben biblischen Bchern
handeln, was immerhin erstaunlich ist, da die bliche Gliederungseinheit im griechischen
Bereich der Oktateuch, nicht aber der Heptateuch ist. Aus diesen Voraussetzungen kann man
zu unterschiedlichen Schlssen kommen:
Der Heptateuch umfate den Pentateuch und die Bcher Josua und Richter, wobei
la) das Buch Ruth nicht zum altlateinischen Kanon gehrte oder
lb) das Buch Ruth zwar zum Kanon gehrte, aber einer anderen Gliederungseinheit zu
gerechnet wurde.
2a) Die Bcher Richter und Ruth werden entweder von vornherein als ein Buch gezhlt,
oder
2b) Ruth wird spter an das Buch der Richter angeschlossen.
zu 1 a: Der Complutensis, die einzige Handschrift, in der eine altlateinische Version von
Ruth berliefert ist, stammt aus einer Zeit, in der der biblische Kanon, wie ihn die Vulgata
kennt, d.h. mit dem Buch Ruth, lngst etabliert ist. Ob Ruth in lteren Bibeln enthalten war,
lt sich nicht nachweisen. Das knnte bedeuten, da erst Hieronymus den Text aus dem
Hebrischen und ein Spanier aus dem Griechischen bersetzt hat.10 Zahlreiche Zitate und
Hinweise fhren nach Spanien: Der Complutensis ist spanisch, Claudius von Turin, der
einen umfangreichen Kommentar auf der Grundlage eines wohl altlateinischen Bibeltextes
geschrieben hat, stammt aus Spanien, ebenso wie Juvencus und Prudentius, die das Buch
Ruth kannten. Die Zitate des Buches Ruth stammen, wie schon ausgefhrt wurde, zum gr
ten Teil aus einer Zeit, in der die Vulgata bekannt war. Viele Schriftsteller erwhnen das
Buch Ruth berhaupt nicht, was einerseits durch mangelndes Interesse an der Schrift zu er
klren wre, andererseits dadurch, da sie es nicht als Teil der Bibel kannten oder akzep
tierten. Nicht erwhnt wird Ruth z.B. von Lucifer1 1, der sich sonst zu den meisten biblischen
Bchern uert.
Ein Beweis fr die Existenz einer altlateinischen Version des Buches Ruth wre der
Nachweis, da Ambrosius als frhester Zeuge einen altlateinischen Text verwendet hat.
7P. Brandt. Endgestalten des Kanons - Das Arrangement der Schriften Israels in der jdischen und christlichen
Bibel. Berlin/Wien 2001, 174-175.
8So nach P. Brandt a.a.O. [Anm. 7] 243.
9Vgl. P.-M. Bogaert, Eptaticus: le nom des premiers Ihres de la Bihle dans l'ancienne tradition chretienne grecque
et latine, in: J.-C. Fredouille u.a. (Hg.). Titres et articulations du texte dans les Oeuvres antiques: Actes du Colloque Inter
national de Chantilly 1 3- 1 5 dtkembre 1994. Paris 1997. 314-315.
1"Siehe dazu P.-M. Bogaert a.a.O. [Anm. 9] 314. der auf T. AYUSO Maraziela, La Vetus Latina Hispana. II. El
Octateuco, Madrid 1967, 41-42 verweist.
11Siehe dazu G. F. DlERCKS (Hg.). Luciferi Calaritani. Opera quae supersunt, Turnholti 1978 = Corpus
Christianorum Series Latina 8, CV-CVI.
12 Einleitung
Obwohl dies wahrscheinlich ist, knnen wir es doch nicht beweisen. Einen Hinweis knnte
man darin sehen, da der Text des Ambrosius mit dem der Handschrift oder eines anderen
Zeugen bereinstimmt, sich aber nicht durch den Wortlaut der Septuaginta erklren lt. Das
knnte darauf hindeuten, da er nicht direkt aus dem Griechischen bersetzt hat, sondern
sowohl Ambrosius als auch dem anderen Zeugen derselbe lateinische Text zugrunde lag.
Doch dafr gibt es kein eindeutiges Beispiel. Sonstige Aufflligkeiten in seinem Text lassen
sich leicht anders erklren. So knnten bereinstimmungen mit dem L-Text der Handschrift
zwar darauf hindeuten, da beide einen altlateinischen Bibeltext als Vorlage verwendeten, es
besteht jedoch auch die Mglichkeit, da Ambrosius selbstndig aus dem Griechischen
bersetzt hat. Da die bersetzungen meist sehr wrtlich sind, wrde es nicht berraschen,
wenn er zu demselben Ergebnis kme wie die brigen bersetzer. Sollte jedoch Ambrosius
von dem L-Text abweichen, dann ist zu vermuten, da er direkt aus dem Griechischen ber
setzt hat. Doch ist die Tatsache, da er keinen altlateinischen Text verwendete, noch kein
Beweis, da dieser auch nicht existierte.
Einen weiteren Hinweis auf eine frhe bersetzung des Buches Ruth stellen die Kon
zilsdokumente12 vom Ende des vierten Jahrhunderts dar. Aber in der Textberlieferung
mischt sich die altlateinische Tradition mit der der Vulgata, so da nicht sicher bekannt ist,
wie der ursprngliche Text lautete. Folglich kann man diese Dokumente in der Fassung, in
der sie uns vorliegen, nicht als Beweis heranziehen. Doch immerhin ist das Buch Ruth hier
als Teil des Kanons bezeugt, was man als starkes Argument dafr werten darf, da das Buch
Ruth Teil der altlateinischen Bibel war.
zu lb: Die Stellung des Buches Ruth zwischen dem Buch der Richter und den Knigs
bchern findet sich in zahlreichen Aufzhlungen des alttestamentlichen Kanons bei den
Kirchenvtern und wird in mehreren Konzilien vom 4. bis 6. Jahrhundert festgeschrieben.
Obwohl sie die Stellung im Kanon nicht anzweifeln, wollen doch einige Vter das Buch mit
dem vorangehenden bzw. dem folgenden verbinden. Die Verbindung mit dem Buch der
Richter ist blich und lt sich aus dem ersten Vers von Ruth erklren, in dem die Zeit der
Handlung unserer Erzhlung auf die Zeit festgelegt wird, in der "die Richter richteten" (vgl.
Ru 1,1). So jedenfalls erklrt es Hieronymus im Prolog zum Buch der Knige (HI Rg
[364,28]: ... ludicum librum; et in eundem /sc. Iudicum librum] Conpingunt Ruth, quia in
diebus ludicum facta narratur historia.).
Fr diese Auffassung stehen auerdem
Isidor: IS pro (161B): de libro Ruth: Liber ruth eiusdem moabitides texit storiam de
cuius stirpe et familia david descendit. Hunc Hebraei libellum ad Judicum librum
subiungunt, pro eo quod in diebus Judicum gesta esse Commemorant quae in eo scripta
sunt; at Contra Latini, pro eo quod genus regis David retexat. ortum ex eadem Moabitide
Ruth, ad Corpus libri Regnorum veracius eum pertinere Contendunt.
IS off 1,1 1,4 (10,26): ludicum libri singuli siue Ruth
Claudius von Turin13: CLAU-T Rg (635B): addidi ... brevem exposit iunculam allego-
ricam in libro Ruth, ... quae magis ad librum ludicum, quam ad Regum pertinere videtur.
Hilarius: HIL Ps 15 (12,4): ludicum et Ruth septimus
Rufin: RUF sy 35 (170,3): ludicum simul cum Ruth\4
In der Schrift Liber quaestionum des Pseudo-Isidor wird der Beginn der Auslegung des
Buches Ruth, die eine weitgehende Kopie aus der Schrift des Isidor von Sevilla Quaestiones
in Vetus Testamentum darstellt, mit der berschrift "Incipit de Libro Ruth" (PS-IS q [92])
gekennzeichnet. Der entsprechende Abschnitt endet jedoch nicht mit einer Unterschrift, die
12Vgl. die Stellenungaben im Zeugenupparat zum Titel. Zu der Bewertung der Konzilsdokumente siehe P. Brandt
a.a.O. [Anm. 7] 250-253.
t3Vgl. I. M. DOUGLas, The Commentary on the Book ofRuth, Sachs Erudiri 22 1 1974-1975) 298.
l4Hilarius und Rufin stehen in der stlichen Tradition und orientieren sich an Origenes. wie P. Brandt a.a.O. [Anm.
7t 196 erklart.
Zum Text 13
sich auf das Buch Ruth bezieht, sondern auf das der Richter: "Explicit ber ludicum" (PS-IS
q [93]). Entsprechend beginnt das folgende Kapitel mit der Frage, warum die Knigsbcher
dem Buch der Richter folgen. (PS-IS q [93]). Das Ruch Ruth wird nicht weiter erwhnt.
Augustinus hingegen will Ruth eher mit dem ersten Knigsbuch zusammenfassen.
AU do 2,8,13 (39,24): uno libello, qui appellatur Ruth, qui magis ad Regnorum princi-
pium (-pia FR) videtur pertinere
Ihm schlieen sich Isidor, der auch die erste Auffassung vertreten hat, und Innozenz an:
IS pro 3 (156C): Judicum et libellus cuius est titulus Ruth, qui non ad historiam Judi-
cum, ut Hebraei asserunt. sed magis ad principium Regum pertinere videtur.
IN 6,7 (75,13): 1 Rg titIsimul ( Zb Sa) et ( Ata Sa) Ruth (+ unum Ve; + /
CSalcpVvf)
In einer Kanonliste am Ende des Bobbio Missale sind die Bcher Ruth, Ester und Judith
als libri mulierum im Anschlu an das Richterbuch aufgenommen.15 Das Buch Ruth behlt
dabei zwar seinen Platz im Anschlu an das Buch der Richter, wird aber nicht als eine
Einheit mit diesem aufgefat.
Bei der genauen Untersuchung von Handschriften lassen sich interessante Besonder
heiten feststellen. So weit P. Brandt darauf hin, da es mehrere lateinische und griechische
Handschriften gibt, die nur die Texte von Genesis bis Ruth umfassen. Andere setzen nach
Ruth nicht mit den vier Knigsbchern fort.16 Das Buch der Richter und Ruth wurden bis
weilen auf einer Rolle zusammengefat, was zur Folge haben konnte, da es als nur ein
Buch gezhlt wurde.17
zu 2a: Es wurden schon Hinweise genannt, die fr die Einheit der beiden Bcher
sprechen.18 Wichtig ist in diesem Zusammenhang, was Eusebius in seiner Kirchenge
schichte ber den Kanon der hebrischen Bibel sagt und wie Rufin in seiner Bearbeitung des
Textes damit umgeht. Eusebius schreibt, da es 22 Bcher gibt, und zhlt sie einzeln mit
ihrem hebrischen und griechischen Titel auf, wobei er das Buch Ruth nennt, aber
ausdrcklich vermerkt, da es eine Einheit mit dem Richterbuch bildet (6,25,2). Rufin geht
ebenfalls von 22 Bchern aus, die er mit ihrem lateinischen Titel nennt. Das Buch Ruth
jedoch fehlt in seiner Liste.19 Man kann daraus natrlich schlieen, da er es nicht dem
Kanon zurechnete, doch in der direkten Gegenberstellung mit dem griechischen Text liegt
es ebenso nahe anzunehmen, da er wie Eusebius beide Bcher als Einheit sah und somit
Ruth nicht ausdrcklich nannte.
zu 2b: Wenn Ruth erst spt an das Buch der Richter angeschlossen worden wre, knnte
das erklren, da in der Vetus Latina die Gliederungseinheit erst einmal der Heptateuch war
und Ruth eben nicht zum Kanon gehrte. Als es in den Kanon aufgenommen wurde, hat
man die alte Gliederungseinheit des Heptateuch beibehalten, indem man Ruth mit Richter
verband. Dies kann man dadurch begrnden, da in den Handschriften das Buch Ruth nicht
berliefert ist. Jedenfalls kennen wir keine frhe altlateinische Handschrift des Buches Ruth.
Mglicherweise interessierten sich die frhen Kirchenschriftsteller so wenig fr das Buch,
weil es nicht als kanonisch galt und auch inhaltlich nicht als besonders wichtig erschien.
Die bislang zusammengestellten Indizien sind nicht eindeutig, doch spricht einiges
dafr, da Ruth Teil der altlateinischen Bibel war. Vermutlich bildete es von Anfang an eine
Einheit mit dem Buch der Richter, so da es oftmals nicht als selbstndiges Werk aufgefhrt
wurde. Da keine frhen Handschriften berliefert sind und die Kirchenvter den Text nur
selten zitierten, kann man mit dem geringen Interesse am Inhalt erklren.

15Siehe M-Bo 592 (181,48): Jdc libri mulierum: RuthIEsX tit. Siehe auch dazu P. BoGAERTa. a. O. [Anm. 9] 323-
324.
16P. Brandt a.a.O. [Anm. 7] 46 und 50.
17Dazu P. Brandt a.a.O. [Anm. 7] 60 und 92-93.
18Siehe dazu auch P. Brandt a.a.O. [Anm. 7] 243, Fn. 1 190.
19RUF Eus 6.25.2 (573,9).
14 Einleitung
3) Bemerkungen zur Textberlieferung und zur bersetzung

Die abseitige Stellung eines Textes hat unterschiedliche Konsequenzen fr die Text
berlieferung. Zum einen fhrte sie dazu, da ein solches Buch, wenn eine altlateinische
Version vorlag, nicht unbedingt durch die neuere Vulgata ersetzt werden mute, einfach
weil das Interesse nicht so gro war oder auch weil das Buch nicht so stark abgenutzt war.
Das fhrte dazu, da die altlateinischen Fassungen weniger bedeutender Bcher lnger in
Gebrauch waren als die wichtigerer biblischer Bcher.
Auerdem kann die geringere Bedeutung des Textes die Art und Weise der bersetzung
beeinflut haben, da man unter Umstnden weniger Wert auf eine wrtliche bersetzung
legte. Beim Buch Ruth fllt wie bei kaum einem anderen biblischen Text auf, da Hierony-
mus in seiner Vulgata eine sehr freie bersetzung bietet, die in einigen Passagen stark vom
ursprnglichen Wortlaut abweicht, wohl noch mehr, als dies bei anderen Texten wie den
Bchern Judith, Ester oder Tobit der Fall ist. Doch beschrnken sich freie bersetzungen
nicht auf die novellenartigen Bcher, sondern auch bei anderen Texten sieht Hieronymus die
Notwendigkeit, vor allem in der Syntax von der Ausgangssprache abzuweichen, weil er ein
gutes Latein schreiben will.

Auffllig sind Auslassungen ihm berflssig erscheinender Satzteile, aber auch zahl
reiche erklrende Zustze. Die Krze des zu bearbeitenden Textes erlaubt es, auch einige
Besonderheiten der Vulgata darzustellen. Es soll an Beispielen gezeigt werden, wie
Hieronymus mit dem Ursprungstext verfhrt, wodurch der Unterschied zur altlateinischen
Version deutlich wird.
Hufig ersetzt Hieronymus Eigennamen und konkrete Personenbezeichnungen durch
Pronomina, wenn aus dem Kontext verstndlich wird, wer gemeint ist, whrend die Vetus
Latina sich in den meisten Fllen unmittelbar an den griechischen Text anschliet. Beispiele
dafr finden sich in Ru 1,8.11.15.16; 2,1.4.1 1.16.18 (vgl. tt).19 (vgl. 2R).20.2 1.22.23 (vgl.
R); 3,1.5 (vgl. W).14.15.16.17 (vgl. 3)t); 4,1 (vgl. W).3 (vgl. 9).9.I0.
Im umgekehrten Fall, wenn ein Pronomen sich nicht eindeutig auf eine bestimmte
Person bezieht oder die Verbform mehrdeutig ist, fgt Hieronymus eine genaue Bezeich
nung ein. Beispiele dafr finden sich in Ru 1,18.19; 3,11.13.16; 4,2. Zum Teil finden sich
entsprechende Ergnzungen auch schon in einigen griechischen Zeugen.20 Die Mehrdeutig
keit im Griechischen und Lateinischen ergibt sich daraus, da sie nicht wie das Hebrische
die Genera beim Verbum unterscheiden.

Darber hinaus finden sich mehrere grere Auslassungen in der Vulgata gegenber der
Septuaginta, whrend der altlateinische Text weitgehend dem griechischen folgt.

Vers Septuaginta Vetus Latina Vulgata Anmerkungen

1.1 Kai eyevexo et factum est XX Keine Auslassung in LXX


1.8 nopeueaGe 8r| noaxp^r\xe ite redite vos una- ite Keine Auslassung in LXX
eKaxri quaeque
1,9 8cr1 icpioc, tiuiv det dominus vobis det vobis Auslassung von icupioc,
nur im Text der Hs. 120
1,12 ti eina quia dixi XX Keine Auslassung in LXX
1.16 niaev aou depost te XX Keine Auslassung in LXX

20Zu der Ergnzung von Pronomina und Eigennamen in der Septuaginta gegenber dem hebrischen Text vgl. E.
Bons, Die Septuaginta-Version des Buches Rut: Biblische Zeitschrift 42 (1998 ) 208-209.
Zum Text 1
1,18 eK7taoev toi Xa?^f|aai npc, cessavit loqui ad eam adversari noluit Keine Auslassung in LXX
aurf|v exi
1,19 dn<t>xepai uterque X Keine Auslassung in LXX
1,22 + het' aw|c, cum ea X X Ergnzung in in zahl
reichen wichtigen Zeugen
und Zeugengruppen, in
orientalischen berset
zungen; auch in W vor
handen
1,22 eniaxpe<)>oixra quae reversa est XXX Keine Auslassung in LXX
2.3 ev tu) dypc in agro XX Keine Auslassung in LXX
2.6 t nai8dpiov to e0eax<; eni puer qui stabat super X XXX X Nur in einem griechischen
xovq GepiovxC<c, messores Text (Hs. 15) fehlt der
Abschnitt vollstndig.
2.6 Kai elnev et dixit X X Auslassung in mehreren
griechischen Texten (Hss.
381 73'rf334)
2.7 Kai ouvd^co ev xo1c, 8pd- et congregabo in ma- X X X X Keine Auslassung in LXX
yuaaiv nipulis
2,9 oi <t>9aXuoi aov eiq tv oculi tui in agro sint X X X X Keine Auslassung in LXX
dypv
2.11 nayyeXia anr|yyeXr| indicio indicatum est nuntiata sunt Keine Auslassung in LXX
2,11 v ok rj8eic, exGec, Kai quem non noveras quem ante nescie- Keine Auslassung in LXX
tpitrn; esterna vel nudiuster- bas xxx
tiana die
2,18 d auveXe^ev quae collegit XX Keine Auslassung in LXX
2,19 ue' ov enoir|aa cni-uepov aput quem feci hodie xxxx Keine Auslassung in LXX
2,21 q rapxei noi quae superest mihi xxx Keine Auslassung in LXX
3.2 Kai vv ouxi Boq et nunc nonne Booz Booz iste
3.3 tv iuaxiauv aov vestimentum tuum vestimentis x aou fehlt im Text der Hs.
932(vid)
3,3 eni aeauxfj super te X X Keine Auslassung in LXX
3,10 t eXec, aou misericordiam tuam misericordiam x Keine Auslassung in LXX
3,11 Kai vv. uyaxep et nunc filia xxx Keine Auslassung in LXX
3,11 ndvxa omnia X Keine Auslassung in LXX
3.13 uf| oXnrai dyxioxeaai noluerit adpropin- noluerit x dyxiateaai fehlt im
(x) quare Text der Hs. 334
3.18 cnjnepov hodie X Keine Auslassung in LXX
4,3 r\ eotiv quae est X X Keine Auslassung in LXX
4,8 tf|v dyxiaxeiav uou X X

4,8 uneXaato t n8r|ua discalciavit se calcia- statim solvit xxx


auxo mentum suum de pede suo
4,8 Kai e8cKev airap et dedit ei xxx Auslassung in <SH
4,9 Ttdvxa, aa imdpxei X X

4,10 tcv d8eX<t>cov aiito fratribus eius fratribus x Keine Auslassung in LXX
4,11 du.4.xepai utraeque x Keine Auslassung in LXX
4.15 tr|v noXidv aou nicht berliefert senectutem

An vielen Stellen fhrt Hieronymus einen Gedanken genauer aus als die Vorlage oder
versucht, den Kontext deutlicher zu machen. Bisweilen fgt er erklrende oder interpre
tierende Zustze bei, wofr im folgenden Beispiele vorgelegt werden.
16 Einleitung
Vers Septuaginta Vetus Latina Vulgata Anmerkungen

1,9 ev oikco dv8pc, auxfjc, in domum viri sui in domibus virorum quas
sortiturae estis
1,12 + nope\>Gr|xe X abite Die Ergnzung ent
spricht einigen wichti
gen griechischen Zeu
gen und orientalischen
bersetzungen (O @
H), die wiederum auf
SW zurckzufhren sind.
1,13 X X X X et annos impleant pubertatis
1,13 X quaeso
1,16 XXX et ego pariter
1,18 ti Kpaxaiotai autti quia perseverat quod obstinato Ruth animo
(Pou9) decrevisset
1,18 X X X X X X nec ultra ad suos reditum
persuadere
1,20 XXX id est pulchram
1,20 XXX hoc est amaram
2.2 X X si iubes
2,2 KatniaGev (+ Gepiv- depost (+ meten- quae metentium fugerint ma-
tcov) tes) nus
2,3 (+ ev) tfj uepi8i to in partem agri ut ager ille haberet dominum
dypoti Boc, Booz Booz
2,10 to eniyvrvai ue ut cognosceres me et nosse me dignaveris
2,10 ^evr| peregrina peregrinam mulierem
2,11 + nvxCI X omnia Die Ergnzung ent
spricht einigen wichti
gen griechischen Zeu
gen und orientalischen
bersetzungen (A O 58
318 eH). die wiede
rum auf SW zurckzu
fhren sind.
2,15 Kai dveoxr| to avXXe- et surrexit ut col- atque inde surrexit ut spicas
yeiv ligeret ex more colligeret
2,17 eppd8iaev auveXe^ev virga excussit quae collegerat virga caedens
quae collegit et excutiens
2,17 X XX X id est tres modios
2,18 KaxeXinev e^ cov eve- reliquerat ex qui- reliquiis cibi sui quo saturata
nXr\aQr\ bus repleta est fuerat
2,22 X X ad metendum
2,23 ovXXeyeiv ut colligas et tamdiu cum eis messuit
3,1 X X et providebo
3,3 tv iuaxiau.v aou vestimentum tuum cultioribus vestimentis x
3.13 edv dyxicrteixjr| ae si adpropinquans si x te voluerit propinquitatis
adpropinquare vo- iure retinere
luerit x
3.13 dyxiaxeuaco ae eyc ego adpropinqua- ego te absque ulla dubita-
bo tione suscipiam
3,14 X cave
Zum Text 17

3,15 X X X X utraque manu qua extendente


3.17 X ecce
4,1 eKKXiva; KGiaov ce devertens sede declina paulisper et sede
hinc
4.4 X X natu de
4,4 propinquam co- vis possidere iure propinqui-
gnoscis ut sciam tatis
4,4 dvaYyeiXv |aoi renuntia mihi hoc ipsum indica mihi
4.4 XXX quid facere debeam
4,4 XXX qui prior es
4.5 toO te9vr|ktoc, 2 defuncti propinqui tui
4,7 uaprupiov testimonium testimonium cessionis
4.9 X natu
4.10 X X familia sua
4.11 8uvauiv virtutem exemplum virtutis
4.11 X celebre

Hieronymus bersetzt darber hinaus so oft, ohne exakt der Vorlage zu folgen, da sich
unmglich alle Flle dafr auffhren lassen; in fast jedem Vers verwendet er andere Satz
konstruktionen als der griechische und hebrische Text.21

4) Der Text des Ambrosius

Ambrosius ist der erste Schriftsteller, der grere Abschnitt aus dem Buch Ruth zitiert
und kommentiert, so da sein Text fr die Rekonstruktion der Vetus Latina von besonderer
Bedeutung ist. Die Frage, ob Ambrosius eine altlateinische Bibel fr Ruth vorlag oder ob er
ad hoc aus der Septuaginta bersetzte, ist, wie schon dargelegt wurde, nicht mit letzter
Sicherheit zu beantworten. Selbst in dem Fall, da er eine lateinische Bibel benutzte, hat er
mglicherweise die bersetzung anhand des griechischen Textes berarbeitet.22 Aus der
folgenden Tabelle, wird ersichtlich, wie sich der Text des Ambrosius zu den sonstigen alt
lateinischen Texten und zur Vulgata verhlt.

Vers LXX L H Anmerkungen


1.1 ... ev tu) Kpiveiv 109: ... x iudicis iudicum ... unius iudicis quando t> Kpiveiv ist in einigen
tOUC, KpitC,
AM: ... x x iudicum (so iudices praeerant griechischen Texten und
auch HI Rg) orientalischen berset
zungen ausgelassen (68'

1.1 dvr|p I09.AM.CLAU-T: vir homo


1.1 oi (+ 8uo) uioi 109,CLAU-T:duofilii duobus liberis vgl. 1,5
AM: duobus filiis
1,2 vou.a xc dv8pi 109: nomen erat viro illi ~ ipse x vocabatur
cf AM nomen erat viro x
(c/CLAU-T)

2 1Zum Teil finden sich schon in der Septuaginta nderungen gegenber dem hebrischen Text. Vgl. E. Bons a.a.O.
[Anm. 20] 202-224.
Siehe dazu: A. Rahlfs. a.a.O. [Anm. 1] 124. Anm. 3.

6. 12. 2<XM Vctu'. Latina 4/5


18 Einleitung
1.3 o avfjp 109, AM.CLAU-T: vir mantus
1,4 eXoaav eaino!c, 109, AM, CLAU-T: ac- acceperunt x keine Vorlage fr das
ceperunt sibi Fehlen von sibi
1,4 voua tfj ua 109: x nomen erat uni quarum una vocabatur
AM: x nomen uni (cf
CLAU-T)
1.4 Kai KatcpKr|aav ekei 109: et morata est ibi manseruntque ibi vgl. 1,16; AM entspricht
CLAU-T: et morati sunt
am ehesten
ibi
AM: et inhabita-verunt
illic
1.5 Kai KaxeAi<)>Gr| 109: et relictaest remansitque
AM: sed (de)relicta
1.5 uicov 109, AM: filiis liberis vgl. 1.1
1.5 dv8pc, 109, AM Lc: viro marito (auch AM vid)
1,15 Kai cru 109, AM: et tu xx Kai av fehlt in einigen
griechischen Texten, die
jedoch oft mit der Vetus
Latina bereinstimmen:
R' -58
1,15 oniaco tr| c, auvvun- 109: post connurum tuam
fyovaov AM: cum consponsa tua
1,16 109, AN Mt h: quoniam H. IS, PS-IS q: x
AM: quia
1,16 nopeuGfjc,, nopeao- 109, AM, AN Mt h: H, IS, PS-IS q, CLAU-
uxti ieris, ibo T: per(r)exeris, pergam
1,16 Kai 1 109, AM. AN Mth: et H, IS, PS-IS q, CLAU-
T:x
1.16 aiiXtaGf|c, / auXiaGr|- 109: AN Mt h: manseris H, CLAU-T: morata vgl. 1,4
aouai / manebo fueris / morabor
AM: habitaveris / habi-
tabo
1,17 Kai ox> ev dnoGd- 109: et ubicumque mor- H, IS, PS-IS q, CLAU-
mc, tua l iicns T: quae te morientem
AM: (et) ubi mortua fue-
terra susceperit
ris
AN Mt h: ut ubi-cumque
mortua fueris
1,17 xa<t>r|aouai 109, AM. AN Mt h: H, CLAU-T (Var): lo-
sepeliar cum accipiam sepul-
turae
1,19 du<t>xepai (dn<t>te- 109: uterque keine Vorlage fr H
poi) AM: duae
1.19 to napayeVeaGai 109, AM: pervenerunt venerunt
3,10 xt riydGuvac, t 109: quoniam benignasti et priorem misericor
eXeoc, aov t ea^a- misericordiam tuam no- diam x posteriore supe-
tOV Vnep t npCOtOV vissimam super primam rasti
AM: quia bene fecisti
misericordiam tuam no-
vissimam plus quam
primam
3,11 109: quoniam
AM: quia
Zum Text 19
4.7 6 vfip 109, AM Ps 43 (Var): vir homo
4.8 KtrlGai 109: adquirere x tolle calciamentum
AM Ps 43: adquire x
4,8 Kai t 7t8r|na ai>- 109: et discalciavit se quod statim solvit x x
xo calciamentum suum X
AM Ps 43: et solvebat x
calciamentum suum
4,11 8cpr| 109, AM: det faciat
4,11 tt|v eicmopeiwuevr|v 109, AM Lc (Var), AM ingreditur
Ps 43: quae intrat
AM Lc: quae intret /
quae intraverit
4,11 eic, tv oikov 109, AM: indomum domum
4,11 dmtioxepai 109: uterque < utreque H; AM Lc: x
AM Lc (Var), AM Ps 43:
utraeque
4,11 noir|aai 8vauiv 109, AM Ps 43: et fece- ut sit exemplum virtu-
runt x virtutem tis
AM Lc: et facere x vir
tutem

4,12-13: Hier bietet AM den Text, der als M notiert wurde, da 109 nicht erhalten ist.

Die Frage, ob es auch bereinstimmungen zwischen dem Text des Ambrosius und dem
des Hieronymus gibt, die auf eine mgliche hnliche lateinische Vorlage schlieen lassen,
ist wohl zu verneinen. Die wenigen hnlichkeiten in der Formulierung und Wortwahl
ergeben sich aus der Struktur und Grammatik des Lateinischen. Ambrosius bietet des fteren
keine bersetzung des griechischen Textes, sondern vielmehr eine Zusammenfassung des
Inhalts, mu sich also auch nicht exakt an eine Vorlage halten. Im folgenden werden
dennoch die Passagen zusammengestellt, in denen Ambrosius bereinstimmungen oder
hnlichkeiten mit der Vulgata bietet und gleichzeitig von der altlateinischen Version
abweicht.

Vers LXX AM H Bemerkungen


1,1 ... enopeuGri dvr|p n ... abiit vir colere in ... abiitque homo de Beth- bersetzung von au-
Bai9Xeeu xf\q Iou8a agro Moab cum uxore leem luda ut peregrinare- xoc, Kai ... durch cum
to napoiKrjaai ev et duobus filiis tur in regione moabitide
dypc Mcod, auxc, Kai cum uxore sua ac duobus
r| yuvfi auxo Kai oi liberis
uioi atO.
1.5 ... rin to v8pc, AM vid: ... duobus de- ... orbata duabus liberis ac vernderre Reihenfol
atfn; Kai dno t<ov 8o stituta filiis et marito marito ge der Satzglieder
uicov autrjc,
1,15 ... e7uaxpd<t>r|xi 8r| Kai ... et tu revertere pari- ... vade cum ea bersetzung von Kai
o' nioco tfn; auvvn- ter cum consponsa tua ati niaco ... durch
<tKDUOOU cum
1.16 el7tev 8e 'PouG respondit Ruth quae respondit Verwendung eines an
deren Verbs
4,7 ... Kai wteXiietO 6 vf)p AM Lc: ... calciamen ... solvit de pede suo ... Verwendung eines an
t im8r|na auxo ... tum suum solveret ... deren Verbs als in
AM Ps 43: ... solvebat
(+ vir av) calciamen
tum suum ...
20 Einleitung
5) Eigenarten in der Handschrift

In der Handschrift finden sich einige orthographische und grammatikalische Besonder


heiten, die fr sptes Latein in Spanien blich sind und sich wenigstens zum Teil durch
Eigenheiten in der Aussprache bestimmter Laute erklren lassen. J. C. OrtIz de UrbIna hat
die Beispiele, die sich in unserer Handschrift finden, systematisch zusammengestellt:23
Zu den orthographischen Varianten gehren die Krzung des Diphtongs ae zu e (a), der
Wechsel von i und e in der Kasusendung -is (b) und in der Vokalfolge -ea-/-ia- (c), die
Schreibung von u statt o (d), die Verwechslung von d und / im Auslaut (e), die Verwendung
des Buchstabens b statt v (f), die Schreibung von c statt q (g), Hinzufgung oder Auslassung
eines h (h), die Schreibung des Pronomens mihi als mici (i), die Wiedergabe der grie
chischen Buchstaben % als c oder ch, als th und als ph (j), fehlende Verdoppelung von
Konsonanten (k), die Schreibung setem statt septem (1), Schreibung von n statt m (m).
Als Beispiele fr Besonderheiten in der Morphologie und Syntax listet er Verwechs
lungen im Gebrauch von Genus (aa) und Numerus (a) und Fehler bei den Kasus (b) auf.
Zu seiner Sammlung sind einige Belege zu ergnzen: In Ru 1,22 bietet die Handschrift
haec als bersetzung von atai, also Singular anstelle des durch den Kontext geforderten
Plurals (oder Neutrum statt Femininum), whrend Claudius von Turin korrekt hae schreibt.
Ebenfalls in dem Vers findet sich in der Handschrift mglicherweise unter Einflu des
Vulgatatextes der Genitiv moabitidis statt des korrekten Nominativs wie bei Claudius von
Turin. Jedoch schreibt die Handschrift auch an weiteren Stellen moabitidis statt moabitis,
wo es nicht durch den Einflu der Vulgata erklrbar ist, nmlich in Ru 2,2.6.
Des weiteren heit es in Ru 2,14 hunc anstelle von huc und in Ru 4,1 hinc anstelle von
hic in der altlateinischen Version. Dies wurde jedoch von spterer Hand korrigiert.
In der Vetus Latina ist x(o n/naiov aTc in Ru 4,7 mit hoc proximum suum statt
korrekt wie in der Vulgata mit proximo suo bersetzt.
Bei ad omni populo in Ru 4,9 kann man annehmen, da die Prposition mit dem
falschen Kasus konstruiert ist,24 oder auch, da die Prposition in Analogie zu der voran
gehenden Konstruktion berflssigerweise gesetzt wurde. In 5ft fehlt die Prposition b an
dieser Stelle.
Da die altlateinische bersetzung am Anfang von Ru 4,11 deutlich vom Septua-
gintatext abweicht, knnte dadurch zu erklren sein, da der bersetzer Schwierigkeiten mit
der fehlenden Numeruskongruenz im Griechischen hatte (nq Xa.dc, oi...).
Der Text von Ru 4,15 ist fast vollstndig durch einen spteren Schreiber berschrieben.
Er verwendet in seiner Abkrzung aia tua fr animam tuam den falschen Kasus.

6) Fehler in der Handschrift

1,13: adulescunt steht fr adulescant.


1,13: Statt nec ist hier inhec geschrieben.
1,21: Die lange Auslassung ist wohl dadurch zu erklren, da der Schreiber von domi
nus 1 zu dominus 2 gesprungen ist.
1,22: Haplographie in 109 und bei CLAU-T <in> initio
2,9: Haplographie: vas<a> aquae
2,14: Eine Erklrung fr die Auslassung in L ist, da in der Vorlage fr 109 sowohl

23J. C. Ortiz dk Urbina, Vetus Latina. - Ruth. Madrid-Barcelona. 1965, 1 1-20. Auf seine Studie beziehen sich im
folgenden die Angaben in den Klammern.
24So J. C. Ortiz m Urbina, a.a.O. [Anm. 23] 16 (b).
Zum Text 21
pxoq als auch \jkouc; mit panis bersetzt war und der Schreiber von panem 1 zu panem 2
gesprungen ist.
2,16: Auslassung von Kai ye napaUovxeq napaatelxe axfj: Der Schreiber ist von
arfi 1 zu axfi 2 gesprungen.
2,18: Der Schreiber wiederholt irrtmlich einen Satzteil aus dem vorhergehenden Vers.
2,20: Wenn der Schreiber hier hoc fr homo als bersetzung fr vr|p verwendet, ist
dies wohl kein bersetzungsfehler und beruht auch nicht auf einem anderen griechischen
Text. Mglicherweise stand in der Vorlage eine Abkrzung fr homo, die falsch interpretiert
wurde. Es ist jedoch darauf hinzuweisen, da in der Vetus Latina dvrip meistens mit vir
wiedergegeben wird, obwohl die bersetzung mit homo ebenfalls belegt ist.
2,23: Auslassung von Kai eKBiaev uexd xr|<; 7tev0ep<; av>xf|<; wegen homoeoarcton.
3,2: quem essem (statt esses) cum ist ein mechanischer Schreibfehler.
3,4: ibis ist Fehler fr ibi als bersetzung von ekei. Vielleicht hat sich der Schreiber
davon beeinflussen lassen, da zwei Verbformen in der zweiten Person Singular folgen, so
da er auch hier versehentlich eine entsprechende Form gebildet hat.
3,6: Auslassung von Kai Kaxer| ei<; xv dAxo wegen homoeoarcton.
3,7: Cooperuit se x ad pedes eius in der Handschrift als bersetzung fr d7teKAA>yev
xd npc, no8cDv axo ist am ehesten durch Schwierigkeiten des Schreibers mit dem Sach
verhalt, da Ruth sich unter die Decke des Boas legt, zu deuten. Er meinte womglich, ein
solches Verhalten sei der Ruth ethisch nicht angemessen, und hat folglich den Text vern
dert.
3,17: Wie es zu der Auslassung von xd e^ xov Kpi(v in der bersetzung kommt, ist
nicht ohne weiteres einsichtig.
4, 1 : [sede hic] ist von spterer Hand hinzugefgt und steht nun doppelt im Text.

7) Sonstige Probleme und Besonderheiten

Problematisch fr die Deutung ist der Text in Vers 2,7. Hier ist schon der hebrische
Text schwer verstndlich und hat zu unterschiedlichen Deutungen durch die bersetzer
gefhrt.25 So leitet die LXX das Wort nro, wie es in der masoretischen Vokalisation lautet,
nicht korrekt von ner* ab, sondern von der Wurzel ro*, und die Vulgata versteht es als eine
Form von der Wurzel 3it*. Die bersetzung der Vetus Latina basiert wie die der LXX auf
einer hebrischen Form, die aus der Wurzel ratf * abgeleitet ist, jedoch mit der Vokalisation
nrntp. Doch bietet das Verbum nicht das einzige Problem, sondern auch das folgende Wort.
Der hebrische Text schreibt an dieser Stelle ~'3n26, was die bersetzer der Septuaginta mit
ev x vpo wiedergeben. Hieronymus hat fr seine bersetzung den hebrischen Text
zugrunde gelegt und schreibt domum. Auch die Vetus Latina entspricht dem hebrischen
Text, indem sie in domum bersetzt. Eine Variante im griechischen Text, die dies nahelegen
wrde, ist nicht bekannt.
Schwierig zu erklren ist auch die bersetzung cum Consummasset ordiarium in der
Vetus Latina-Version von Vers 2,17, speziell die Wiedergabe von oi<t>i durch Consummasset.
Da es sich bei oi<>i um eine Maeinheit handelt, ist nicht zu bezweifeln, auch wenn die
Etymologie nicht eindeutig ist,27 doch das erklrt die bersetzung nicht. Man knnte jedoch
daran denken, da die Variante vr\ den lateinischen bersetzer veranlat hat, das Wort als

25Vgl. z.B. I. Fischer, Rut, Freiburg 2001, 167 mit weiterfhrender Literatur und E. Bons a.a.O. [Anm. 20] 217.
26E. Zengf.r a.a.O. [Anm. 6] 5 1 , Fn. 6 hlt das Worr mit einiger Wahrscheinlichkeit fr eine Dittographie und will es
auslassen. P. Joon, Ruth - Commentaire philologique et exegetique, Rom 1924, 51 schlgt die Lesung ~JZ nrn vor.
27oi<t>i ist einerseits eine gebruchliche Umschrift von ns"R (= Efa), doch kann das Wort auch eine gyptische
Maeinheit bezeichnen. Siehe dazu E. Bons a.a.O. [Anm. 20] 210 mit weiterer Literatur.
22 Einleitung
eine Form von v>0ir||ii zu interpretieren, was eine bersetzung mit Consummo zwar nicht
nahelegt, aber mglich erscheinen lt.
In Ru 3,3 ist vaaivw "hinaufsteigen" mit descendere "hinabsteigen" bersetzt, wie es
dem hebrischen Text (tht/i) entspricht. Die altlateinische Version ist vermutlich von der
Vulgata beeinflut, falls nicht eine Beziehung zu Vers 6 besteht, wo sich im griechischen
Text eine hnliche Formulierung findet, die aber in der Vetus Latina ausgelassen ist.
In der altlateinischen Fassung von Vers 3,12 ist das Wort alius gegenber dem griechi
schen Text ergnzt, was mglicherweise unter Einflu der Vulgata geschah.
Innerhalb eines Verses (3,18) wird pfjua einmal mit sermo, einmal mit verbum ber
setzt.

8) Seltene Wrter

Auffallend sind einige eigenstndige Wortbildungen des lateinischen bersetzers:


2,15: dvd ueaov t(v 8payuatcov: inter manuatores (109):
t pyuct ist "das, was man mit den Hnden greifen kann " (< 8paaouai fassen, er
greifen), bertragen "hrenbndel". Die bliche bersetzung wre wie in Vers 2,7 mani-
pulus. Stattdessen bildete der bersetzer ein Wort manuator, das immerhin auch von manus
abgeleitet ist. Mglicherweise dachte er an ein Wort manipulator. In jedem Fall ist im
lateinischen Text im Unterschied zur griechischen Vorlage von einer Person die Rede.
3,10: fiySuvcK;: benignasti (109), bene fecisti (AM)
dyauva>, das hufig in der LXX verwendet wird, hat hier eine ungewhnliche Ent
sprechung. Ambrosius verwendet mit benefacio ein immerhin bekanntes, wenn auch hier
nicht bliches Wort. Der bersetzer des Textes der Handschrift bevorzugt eine eigene Bil
dung, abgeleitet von benignus. Das Verbum benigno(r) ist ein weiteres Mal in einem Vulga-
tatext belegt: omnes benignantur in operibus eius (Vulg. III Esdr 4,39).
3,15: x nepicoua: praecinctam (109), palliolum (H)
Ein Nomen praecincta, also eine feminine Form, ist sonst nicht belegt, wohl das
Maskulinum praecinctus (Umgrtung, Kleidung).

9) bersetzung einzelner Wrter und der Unterschied zur Vulgata

Um den altlateinischen Text des Buches Ruth, wie er uns vorliegt, richtig einordnen zu
knnen, ist es wichtig, sein Verhltnis zur Vulgata zu untersuchen. Allerdings sind alle
berlieferten Zeugen fr den Text der Vetus Latina von der Vulgata beeinflut bzw. knnen
im Fall des Ambrosius selbstndige bersetzungen vorliegen. Doch lt sich fr einzelne
Stellen entscheiden, welcher Zeuge dem altlateinischen Text am nchsten kommt.
Auerdem lassen sich bei einigen hufiger belegten Wrtern und Wortverbindungen
Vorlieben in den unterschiedlichen Textversionen nachweisen, wofr einige wichtige Bei
spiele vorgestellt werden sollen.
In der bersetzung des Complutensis und den brigen Zeugen fr die altlateinische
Version wird die enklitische Konjunktion -que vor allem dann verwendet, wenn der Text an
der Stelle von der Vulgata beeinflut ist, in der die Konjunktion hufig vorkommt.
Die einzigen Beispiele innerhalb des Complutensis finden sich bei der bersetzung von
Kai elnev mit dixitque in Vers 1,5, wo jedoch die Vulgata anders bersetzt, und in 2,2, wo
der Einflu der Vulgata deutlich ist. In Vers 2,2 folgt Claudius von Turin mit seiner ber
setzung dixit autem der griechischen Variante der /?-Gruppe, die oft mit der altlateinischen
Version zusammenhngt (s.u.), und einiger anderer Zeugen (einev 8e R- 72 C"-319 d s 1 53).
Zum Text 23
Claudius von Turin verwendet vereinzelt die Konjunktion -que, nmlich in Ru 1 ,8.9; 2,5
(zweimal).
Fr die bersetzung von xi fllt auf, da in der Vetus Latina oft die Konjunktion
quoniam (1,13.16.20; 2,10; 3,9.10; 4.4.6.9) statt quia (1,12.13.16.18; 2,13; 3,10.11.14; 4,17)
gewhlt wird, whrend in der Vulgata nur einmal in Ru 2,20 quoniam vorkommt. Daneben
gibt es vor allem in der bersetzung der Vulgata z.B. andere Satzkonstruktionen, in denen
das Kausalverhltnis anders ausgedrckt wird.
In der Vetus Latina, aber zu einem groen Teil auch in der Vulgata wurde nicht immer
exakt zwischen den Prpositionen ab, ex und de unterschieden. Doch ist festzustellen, da in
der Vetus Latina die Prpositionen ex bzw. de etwa gleich hufig verwendet werden, wobei
beide oft das griechische ek, bisweilen auch 7t wiedergeben, die das hebrische "Q ber
setzen, whrend in der Vulgata de bei weitem berwiegt.28
In der Vetus Latina ist vr|p berwiegend mit vir (1,1.2.3.5.9.11.12.13; 2,1.11; 3,16;
4,2.7) und nur vereinzelt mit homo (2,19; 3, 14. 1 8)29 bersetzt. In der Vulgata wird homo
(1,1; 2,1.20; 3,3; 3,8.14.16.18; 4,7) gegenber vir (1,9; 2,1 1.19; 4,2) bevorzugt. Auerdem
differenziert die Vulgata genauer und bersetzt zweimal mit maritus (1,3.5).30 Daneben
finden sich in beiden lateinischen bersetzungen freiere bersetzungen.
In der Vetus Latina wird einheitlich ypc, mit ager bersetzt, auch in der Verbindung
ypt; Mo, was dem hebrischen 3Rio "i entspricht. In der Vulgata ist klar zwischen
dieser Verbindung und ypc, in der Bedeutung "Grundstck, Feld" unterschieden. Ersteres
ist mit regio moabitis bersetzt, letzteres mit ager.
Darber hinaus gibt es einige Stellen, an denen der Text des Complutensis deutlich von
dem der Vulgata beeinflut ist. So ist in Ru 1,12 das possem aus der Vulgata bernommen.
In Ru 1,14 handelt es sich bei der bersetzung adhesit ad illam vermutlich um eine
Mischlesung aus dem Septuaginta- und dem Vulgatatext, falls dem Schreiber kein anderer
griechischer Text vorlag.
In Vers 1,15 bietet Ambrosius die bersetzung, die am exaktesten dem griechischen
Text entspricht, und berliefert somit wohl am ehesten den altlateinischen Text. Der
Complutensis hingegen weicht gerade in diesem Vers an mehreren Stellen stark von der
Septuaginta ab, jedoch ohne da er eindeutig von der Vulgata beeinflut ist.
In den beiden folgenden Versen (l,16f.) bieten mehrere Zeugen einen altlateinischen
Text, nmlich auer der Handschrift und Ambrosius auch der Text AN Mt h, die sich in
diesen Versen alle deutlich vom Vulgatatext unterscheiden. Der Text AN Mt h stammt aus
der ersten Hlfte des fnften Jahrhunderts aus dem stlichen Teil des lateinischen Sprach
gebiets, gehrt also nicht wie andere Zeugen in die spanische Tradition. Obwohl hier der
Text der Handschrift als Haupttext gewhlt wurde, wre es ebenso mglich gewesen, noli
obviare aus AN Mt h als bersetzung fr ufi cutav'rriaai oder x dimittere als bersetzung
des Ambrosius fr to KataA-uieiv in die L-Zeile zu setzen.
Auch Claudius von Turin bietet bisweilen einen Text, der den der Vetus Latina gut
wiedergibt. So bersetzt er in Vers 2,2 ev wrtlich mit si, obwohl man es nach der lateini
schen Syntax nicht unbedingt erwarten wrde, whrend es der Complutensis wie auch die
Vulgata auslassen.
Die bliche bersetzung von oi epiovxec, ist sowohl in der Vetus Latina als auch in
der Vulgata messores. Daneben bieten aber beide Fassungen auch die bersetzung metentes.
In Vers 2,3 bersetzen sowohl Claudius von Turin als auch die Vulgata mit dem Partizip,

28Siehe dazu die Untersuchung von O. Garcia de la Fuente, Uso de las preposiciones ab, ex v de en el libro de Rut
de la Vetus Latina y la Vulgata, Durius 6 (1978) 23-27.
29Auerdem hat der Schreiber in Vers 2.20 irrtmlich hoc statt homo geschrieben.
30Vgl. dazu W. Thiele (Hg.). Sirach (Ecclesiasticus), Freiburg 1987ff. = Vetus Latina 1 1/2. 141. Anm. 1 .
24 Einleitung
wie es genau dem Septuagintatext entspricht. Es ist also nicht zu entscheiden, ob Claudius
die Vetus Latina-Fassung bietet oder aber einen Text, der von der Vulgata beeinflut ist.
Alle bersetzer haben Schwierigkeiten, eine Entsprechung fr das hebrische "b1? "^9
(4,1) zu finden. In der Septuaginta ist es mit Kpct>ie wiedergegeben, was in zahlreichen
Handschriften noch durch das gleichbedeutende 8eiva oder 8e xiq ergnzt wird. Die
Vetus Latina bersetzt beides, wobei sie frei ergnzt, um den Inhalt verstndlich zu machen.
In der Vulgata ist der gesamte Ausdruck frei bersetzt.

ber diese einzelnen Beobachtungen hinaus soll gezeigt werden, wo die Vetus Latina
deutlich vom Septuagintatext mit seinen Varianten abweicht und wie an diesen Stellen das
Verhltnis zur Vulgata ist.31 Denn obwohl der altlateinische Text meist eine direkte
bersetzung aus einer Version der Septuaginta bietet, gibt es doch immer wieder Ab
weichungen vom Ursprungstext, die nicht immer aus den uns vorliegenden Texten zu erkl
ren sind. Bisweilen lassen sich jedoch bereinstimmungen oder zumindest hnlichkeiten
mit dem masoretischen Text oder dem Text der Vulgata, die auf dem hebrischen Text be
ruht, feststellen. Dies zeigt, in wie weit der altlateinische Text durch die Vulgata beeinflut
ist.

Vers Vetus Latina LXX Anmerkungen


1.2 109: qui erant Auslassung fehlt in W und H
CLAU-T: et profecti sunt
1,6 Auslassung ev oryp> Mco Wl entspricht : fehlt in H: ist auch in
einigen griechischen Handschriften und
orientalischen bersetzungen ausgelassen
1.7 Auslassung ev rrj 68> Auslassung nur in der Vetus Latina
1.8 sicut fecistis vos cum... Auslassung fehlt in H; W: ...cr,'D...
1,12 ut sim hodie viro ut possim to yevnGtjvai ue dv8pi Kai te- freie bersetzung in L. mglicherweise
parere filios !;ouai uioc, von H beeinflut
1.14 Auslassung siq tv Xav ai>xf\c, fehlt in in SN und H
1.14 Ruth uutem adhesit PouG 8e f)KoXou9r|aev ai!mj mglicherweise von H beeinflut, oder
andere Lesung im Griechischen (aus W)
1,15 Auslassung npc, PoOG keine ausdrckliche Bezeichnung der
Personen in W
1,15 orfa Auslassung fehlt in 3tt und H
1,20 Auslassung npc, avxq W: irrt*
1.20 deus 6 iKavc, W: "to
1,21 Auslassung Kai iva xi kXeite ue Ncoeniv; Fehler, zur Erklrung s.o.
Kai Kvpioc,
2,7 in domum ev tu otyp> W: rr2~, zum Problem s.o.
2,13 et illa dixit f| 8e einev W: -ortni
2,13 una ex ancillis nia tcov 7tai8icncojv entspricht W und H
2.14 Auslassung Kai i)ieic, tv yconv aou Fehler, zur Erklrung s.o.
2,14 Auslassung PoG Ergnzung zu W nur in
2.14 ad latus ek nXayicov W: TSD
2.14 dedit ei eouviaev ai>Tf\ Booq Boc, ist nur in ergnzt: bersetzung von
Bovvico (aufhufen) ist frei, entspricht
ungefhr W n1?-0^''! (*ons ergreifen und
jdm. reichen)

"Vgl. dazu J. C. Ortiz de Urbina a.a.O. [Anm. 23] 63-70.


Zum Text 25

2.16 Auslassung Fehler, zur Erklrung s.o.


2.17 cum consummasset ordia- cbc, oi<t>i Kpi9cv zur bersetzung s.o.
rium
2.18 Auslassung PouG Ergnzung zu W nur in
2,19 Auslassung Poi>G Ergnzung zu W nur in
2,21 Auslassung Kai ye xi entspricht ungefahr W und H
2,21 Booz Auslassung Ergnzung nur in L
2,22 Auslassung Po9 W:nn
2,22 bonum est tibi dyaGv SW: t,o
2,23 et adiunxisti te cum puellis Kai npoaeKoUiir| 'Pou9 xoic, SW: vjz rrh3 pjnrn
Booz Kopaaioic, Boc,
2.23 Auslassung Kai 6K9iaev uexd \q nevQepq Fehler, zur Erklrung s.o.
ai>xr\q
3.3 descende dvar|crr| L entspricht H; bersetzung aus W: Trrn,
zur Erklrung s.o.
3.3 ufi yVcopiaGfjc, xc v8pi SW: vvb t'-T.'?; H anders
noli ostendere te x
3.5 Auslassung ndvxa S)1: "; fehlt auch in H
3,6 Auslassung Kai Kaxen eic, tv Xco Fehler, zur Erklrung s.o.
3,7 cooperuit se x ad pedes eius dneKaXu\|;ev xd npq 7Co8<Ov Erklrung s.o.
aijxo
3,7 ad pedes eius (2) Ergnzung nur in L
3,9 et illadixit f| 8e ei7tev SW: iown
3.10 novissimam super primam x6 eaxatov vnep x npcxov W: ;tirr]D jiirwtn; H anders
3,12 alius propinquans proximior dyxto-reix; eyyicov wtep eue Weder noch W bieten eine Vorlage fr
me alius. Es wurde in H hinzugefgt; dadurch
ist mglicherweise L beeinflut.
3,13 si adpropinquans adpropin- edv dyxiaxeo"ri
quare voluerit
3,13 Auslassung dyaGv Auslassung nur in L
3.14 ad me e'ic, tv taova W: ]-;-; H anders
3,16 Ruth autem introivit in do- Kai Poi>9 eioT|>.Gev W: Kianv, H bersetzt aus W
mum
3.17 Auslassung xd ei, x>v KptGcov W: c~rarrdo
3,17 non introibis a me vacua nri eiaeX9rjc, Kevf| Fr die Ergnzung von a me gibt es keine
Vorlage.
3,18 dixit autem Noemi ad Ruth f| 8e ei7tev Ergnzung nur in L
4,1 Auslassung npq avxv In und H ergnzt (fehlt in W)
4,1 quicumque es et ille dixit Ergnzung ist nicht vollstndig durch die
Varianten in zu erklren
4,2 A uslassung Boc, fehlt auch in R
4,3 Auslassung Boc, Ergnzung nur in
4,4 si propinquam cognoscis ut ei dyxiaxF/eic,, dyxiaxeue Kai yvcoaouai, die Vorlage von ut sciam;
sciam folgt spter im Satz.
4,4 et ille dixit 6 8e einev W: -ict*".
4.5 et dixit ei Booz Kai einev Boc, Ergnzung von ei nur in L
4.5 Ruth mulieris Moabitidis Po9 xf\c, Mcoaixi8oc, yuvaiKc, in L ausfhrlicher formuliert
quae est uxor defuncti xo xe9vr|Kxoc,
4,6 et respondit propinquus eius Kai einev 6 dyxiaxeuc, mglicherweise durch H beeinflut
4.8 Auslassung rr|v ayviaxciav uou Ergnzung nur in

6. 12. 2004 Vctus Latina 4/5


26 Einleitung
4,9f. Auslassung Kai navxa, aa imdpxei tcp Auslassung nur in L
XeXaicov Kai tco MoaXcov, ek
Xeipoc, Ncoeuiv l0 Kai ve 'Po
4,11 et dixerunt omnes qui erant Kai ei7toaav nq 6 Xaq oi ev trj unterschiedliche Satzstellung in und L,
in porta et seniores testes nv\r\ Mprupec,. Kai oi npeou- Auslassung von 6 Xaq;
siinius et dixerunt xepai einoaav vgl. W: cm cjprn iraa csy-^ nq'i

10) Die griechische Vorlage fr den altlateinischen Text

Der Ursprung und die Besonderheiten der griechischen bersetzung sind auch fr die
bersetzung ins Lateinische von Bedeutung, weil sie ber die Herkunft und Datierung der
Vetus Latina Auskunft geben knnen. Die Argumentationen der Editoren der Septuaginta
brauchen hier jedoch nicht ausfhrlich behandelt werden, sondern wir knnen auf die
Ergebnisse ihrer fundierten Forschungsarbeit zurckgreifen. Sehr detailliert und ausfhrlich
behandelt schon zu Beginn des 20. Jahrhunderts A. Rahlfs in seiner Studie ber den
griechischen Text des Buches Ruth, in: Nachrichten von der Kniglichen Gesellschaft der
Wissenschaften zu Gttingen, Philologisch-Historische Klasse, 1922/1, 124-134 auch die
lateinische bersetzung, wobei er auf die mglichen griechischen Ursprungstexte aufmerk
sam macht. Seine Untersuchungen wurden fr die Erstellung der Einleitung der groen
Gttinger Septuaginta-Ausgabe verwendet und durch neue Erkenntnisse ergnzt oder korri
giert;32 die lateinischen bersetzungen werden hier zwar nicht gesondert systematisch be
handelt, wohl aber im Zusammenhang mit den griechischen Textgruppen, mit denen sie auf
fallende hnlichkeiten aufweisen.
Fr Ruth sind, wie schon Rahlfs erkannt hat, drei Rezensionen nachzuweisen: die
lukianische, die hexaplarische und die Texte, die der Gruppe R (= 5R bei Rahlfs) zuzurechnen
sind. Darber hinaus bilden die Catenenhandschriften und einige weitere Texte gesonderte
Gruppen. Keine der Gruppen ist frei von Varianten und Einflssen anderer Traditionen.33
Die grten bereinstimmungen weist der altlateinische Text mit dem /?-Text auf, wo
bei zu bemerken ist, da er dem hebrischen noch mehr hnelt als der griechische, wie er in
der /?-Gruppe berliefert ist. Die Grnde dafr knnen vielfltig sein. Vor allem werden hier
Verbindungen mit der Gruppe O deutlich, da auch die hexaplarische Rezension Anglei-
chungen an den hebrischen Text aufweist.34 Zu anderen Textgruppen bestehen keine so
klaren Beziehungen, wie schon Rahlfs nachgewiesen hat.35 Zu einem groen Teil handelt es
sich bei den Fllen, in denen der altlateinische Text eher dem hebrischen entspricht als der
griechische, um die Auslassung von Pronomina oder Personennamen. Dies kann sich daraus
ergeben haben, da sie fr das Verstndnis des Kontextes berflssig waren. Zum Teil sind
die Abweichungen von der griechischen Vorlage durch Einflu der Vulgata begrndet. Fr
eine nhere Einordnung der altlateinischen bersetzung wre nun die Kenntnis des
Ursprungs der /?-Gruppe von Interesse. Der lt sich jedoch nicht exakt feststellen. Selbst
die zeitliche Einordnung bleibt sehr vage, da nur durch das Fragment 932, das aus dem 4.
Jahrhundert stammt, ein Anhaltspunkt gegeben ist, da jene Handschrift Berhrungspunkte
mit der fi-Gruppe hat, ohne dieser Gruppe zugerechnet werden zu knnen.36 Auch lt sich
32U. Quast (Hg.), Ruth = Septuaginta. Vetus Testamentum Graecum auctoritate Academiae Scientiarum
Gottingensis editum IV/3 (im Druck [zitiert nach Kapitel und Abschnitt]). A.III.9 mit Anm. 8.
33U. Quast (Hg.), a.a.O. [Anm. 31], B.IV.3.
34U. Quast (Hg.), a.a.O. [Anm. 31], B.II.3, Latcod 109.
35A. Rahlfs, a.a.O. [Anm. 1], 131-134 zum lukianischen Text; siehe auch U. Quast (Hg.), a.a.O. [Anm. 31], B.II.3.
Der /?-Text.
36U. Quast (Hg.), a.a.O. [Anm. 31], B.II.3, Zum Verhltnis des /?-Textes zu anderen Gruppen.
Zum Text 27

nur sehr eingeschrnkt feststellen, welches die Vorlage fr die griechische bersetzung von
R ist. Die Ergebnisse, die hier festgestellt wurden, sind zwar differenziert, fhren aber nicht
zu einer klar zu identifizierenden Quelle.
Bei der Handschrift 509, die keiner Textgruppe zuzuordnen ist, handelt es sich um einen
Zeugen, der eine alte Textversion bietet. Sie weist bereinstimmungen mit den Gruppen R
und O auf37 und ist damit auch fr den Text der Vetus Latina von Interesse. Fr die Rekon
struktion der Septuaginta wurde die Handschrift 334 aufgenommen, die erst 1514 entstanden
ist, aber einige wichtige Sonderlesarten aufweist.38 Sie wird auch hier erwhnt, da sie hufig
mit der Handschrift 109 bereingeht.
Obwohl die altlateinische bersetzung weitgehend der Septuaginta, wie sie uns vorliegt,
und den Lesarten vor allem der Textgruppe R erklren lt, finden sich doch einige Stellen,
an denen keine Vorlage fr den lateinischen Text bekannt ist. Minimale Abweichungen wie
eine andere Verwendung von Konjunktionen mssen nicht notwendigerweise auf eine
andere griechische Textgruppe als Vorlage verweisen; es kann sich auch um Freiheiten in
der lateinischen bersetzung handeln, zumal bei solchen Abweichungen kein System fest
zustellen ist.
Obgleich die bereinstimmung des altlateinischen Textes mit der R-Gruppe sehr weit
gehend ist, sind doch auch Unterschiede nicht zu bersehen. So unterscheiden sich die
Schreibweisen der Personennamen so, da keine direkte Abhngigkeit zwischen einem R-
Text und der bersetzung vorliegen kann. Das fllt besonders bei dem Namen Noemi auf,
wofr die /?-Texte Schreibungen wie Noou|ieiv bieten. Es zeigt sich auch, da nicht alle
Besonderheiten dieser Textgruppe fr die altlateinische bersetzung als Grundlage dienten.
Folgende Stellen fallen auf:

Vers LXX-Text Varianten in der /{-Gruppe Vetus Latina (L)


1.8 oikov unxpc, oikov xv naxpikv 15 R ' M v 58 407 d domum matris
- 125 ,

1,17 Kpioc, KTJpiOc/?"-5568'71 72 121 l29 C" deus


- 46'* 328 646 739* ^

2.8 Ok riKov>aac, xiiKouaa;S'-*7C"s 318509 non audisti


2,17 <t>ete Kai ^yexai R " C " d s t 53 318 sinite
4,5 tO teGVr|KtOC, + eni (trjq) KXr|povoniac eruto R - defuncti
-58'407 628" - 1644 530616 7^l j- 60
/ 53 489
4,12 eK njg nai8ioxr|c, torr|c, + xeKvaor R- C" 53 319 334 489 ex hac puella
509

11) Der Prolog

In der Bibel von Alcal sind einigen biblischen Bchern Prologe vorangestellt, von
denen bei einigen ausdrcklich Hieronymus als Autor genannt wird39, whrend anderen die
Kennzeichnung des Autors fehlt wie z.B. beim Buch Ruth40 und der Apokalypse41, deren
Prologe mit nur geringen Varianten mit denen des Isidor (IS pro) bereinstimmen. Man
kann darauf hinweisen, da den vier Knigsbchern zunchst ein langes Vorwort des

37U. Quast (Hg.), a.a.O. [Anm. 31], B.III.1.


38U. Quast (Hg.), a.a.O. [Anm. 31], B.1II,1, Anm. 1.
39Z.B. zu Josua und Richter (Madrid BUC 31, fol. 66) und Jesaja (Madrid BUC 31, fol. 1 19).
^Nicht von S. Berger, Notice sur quelques textes latins inidits de l'Ancien Testament, Paris 1893 bercksichtigt.
41R. Gryson (Hg.), Apocalypsis Johannis, Freiburg 2000-2004 = Vetus Latina 26/2, 62.

4"
28 Einleitung
Hieronymus vorangestellt ist, dann aber auch noch das Isidors42, das mit den Worten: "Item
alium prologus beati Isidori in libro regnorum" (fol. 82) eingeleitet wird. So fllt das
Vorwort zum Buch Ruth nicht aus dem Rahmen.
Im folgenden wird der Text der Handschrift mit allen Satzzeichen und orthographischen
Eigenarten im Vergleich mit dem Text Isidors vorgestellt:

Isidor, PL 83, 161 B 109


Incipit prologus In Libro Ruth:
Liber Ruth eiusdem Mobitidis texit historiam, de Liber ruth eiusdem moabitides texet storiam de
cujus stirpe familia David descendit. cuius stirpe et familia descendit david.-
Hunc Hebraei libellum ad Judicum librum subiun- Hunc hebrei libellum ad iudicum librum subiun-
gunt, pro eo quod in diebus Judicum gesta esse gunt pro eo quod in diebus iudicum gesta esse
commemorant (-antur) quae in eo scripta sunt; conmemorant(u)r que in eo scripta sunt.-
at contra Latini, pro eo quod genus regis David Ad contra latini pro eo quod gens regni david
retexat, ortum ex eadem Moabitide Ruth, ad cor retexeat ortum. ex eadem moabitide ruth ad cor
pus libri Regnorum veracius eum pertinere conten- pus libri regum veracius eum p(er)tinere conten-
dunt. dunt .-

IV. Die Bedeutung des Buches Ruth bei den lateinischen Kirchenvtern43
Obwohl das Buch Ruth keine herausragende Rolle bei den Kirchenvtern spielt, be
ziehen sie sich doch auf einige Textpassagen immer wieder, meist jedoch ohne den
biblischen Text exakt zu zitieren. Andere Abschnitte werden dagegen kaum erwhnt. So
finden sich Deutungen zum zweiten und dritten Kapitel selten. Erst viel spter hat Claudius
von Turin einen Kommentar verfat, der auch diese Kapitel ausfhrlicher behandelt.44 Einen
Schwerpunkt in der Auslegung der Vter bildet die Tatsache, da Ruth als Moabiterin in das
Volk Gottes aufgenommen wird, was nach der Bestimmung von Dt 23,445 nicht gestattet ist,
und dann sogar Stammutter Davids und damit Christi wird. Literarkritische Erwgungen,
da die Genealogie in Ru 4,18-22, an die sich die Interpretationen anschlieen, wohl erst
spter der Erzhlung hinzugefgt wurde, spielen dabei fr die Kirchenvter selbstverstnd
lich keine Rolle, weil die Fassung der Bibel, wie sie im Kanon vorliegt, magebend ist.
Wenn der Israelit Boas die Moabiterin Ruth heiratet, stellt sich zwangslufig die Frage,
wie das mit dem Verbot einer solchen Ehe, welches in Dt 23,4 formuliert ist, vereinbar und
wie es dann auch noch mglich ist, da diese Ehe so positiv bewertet wird. Diese
Schwierigkeit sehen die Kirchenvter ebenso wie moderne Theologen46, und auch die jdi
schen Ausleger beschftigt dieses Problem47. Vor allem in der jdischen, doch auch in der
patristischen Tradition wird damit argumentiert, da sich das Verbot nur auf Mnner, nicht
aber auf Frauen beziehe, so da Ruth durchaus in den Stamm Israel einheiraten konnte.
Die Kirchenvter lsen das Problem jedoch auch auf andere Weise. Augustinus fragt
sich, was genau gemeint ist, wenn in dem Verbot im Deuteronomium ausdrcklich von der

42ISpro 161,27.
4:,lch danke Sr. Christiana Reemts, deren Seminararbeit ber die patristische Rezeption des Buches Rut ich mit
groem Gewinn verwenden konnte. Die Arbeit ist 1991 im Rahmen eines Hauptseminars an der Universitt Bonn unter der
Leitung von L. Hossfeld und C. Frevel entstanden. Siehe auch ihren Aufsatz Das Buch Rut - Zur christologischen Deutung
des Alten Testaments, Erbe und Auftrag 75 (1999) 375-382.
^Nicht direkt zur patristischen Literatur gehrt die Nacherzhlung der Geschichte durch Flavius Josephus, die uns
auch in der bersetzung Cassiodors berlieferr ist.
45Dt 23,4: In die Versammlung des Herrn darf kein Ammoniter oder Moabiter aufgenommen werden, auch nicht in
der zehnten Generation. Niemals drfen ihre Nachkommen in die Versammlung des Herrn aufgenommen werden...
46Siehe dazu z.B. E. Zenger a.a.O. |Anm. 6] 26, Punkt 7.
47Dazu E. Zenger a.a.O. [Anm. 6] 106, 109, 1 14.
Ruth bei den lateinischen Kirchenvtern 29
zehnten Generation die Rede ist. Er bezieht dieses Verbot nicht auf den Stammbaum einer
Einzelperson, sondern auf das gesamte Volk der Moabiter und argumentiert dann damit
weiter, da Lot als der Stammvater der Moabiter (vgl. Gn 19,37) gilt und er ein Zeitgenosse
Abrahams ist. Um also auf die zehnte Generation nach Lot zu kommen, kann man zehn
Generationen unter den Nachkommen Abrahams abzhlen, wobei man auf Salmon stt,
dessen Sohn Boas somit der erste ist, der wieder eine Moabiterin heiraten darf.48 Doch sieht
Augustinus auch, da er damit die Fortsetzung des Verbotes nicht erklren kann, in der es
auf alle Ewigkeit ausgeweitet wird (et usque in aeternum), und kommt zu der schon erwhn
ten Lsung, da sich das Verbot eben nicht auf Frauen beziehe.49
Ambrosius bietet noch eine weitere Erklrung, die auf Origenes (MtFrag 7)50 zurckzu
fhren ist. Er weist darauf hin, da das Gesetz nach der Aussage des Apostels nicht fr die
Gerechten, sondern fr die Gesetzlosen bestimmt sei (vgl. 1 Tm 1,9), doch Ruth zweifellos
gerecht und heilig war und folglich mit vollem Recht in das Volk Israel aufgenommen
wurde. Sie wurde also nicht aufgrund krperlicher, sondern aufgrund geistiger Verwandt
schaft erwhlt.51 Gerade dadurch gilt Ruth als Typos fr die Heidenkirche, die wegen ihres
Glaubens zur Gemeinde Gottes gehrt.52
In denselben Zusammenhang gehrt, da Ruth alles verlassen hat, um sich ganz Israel
zuwenden zu knnen. Sehr oft zitieren die Vter Ru 1,16, wo es darum geht, da Ruth ihre
Heimat und ihre Gtter verlassen und den Gott Israels gewhlt hat.53 Dieser Aspekt ist fr
die Kirchenvter wichtig, weil fr eine wirkliche Bekehrung notwendig ist, alles zu ver
lassen. Dies gilt fr Ruth, die sich dem Gott Israels zuwendet, ebenso wie fr jeden anderen
Heiden, der sich Christus zuwendet.
Diesen Gedanken fhren die Vter weiter, wenn sie das vierte Kapitel auslegen, in dem
die Heirat zwischen Boas und Ruth geschildert wird. In der patristischen Deutung kann man
zwei Betrachtungsweisen unterscheiden, die beide auf Christus hindeuten, die sich jedoch
logisch ausschlieen. In der einen Interpretationsrichtung, fr die Isidor von Sevilla steht,54
wird die Vorstellung aufgegriffen, da Christus sich der Kirche vermhlt, wie der AposteJ
Paulus schreibt (vgl. Eph 5,32). Dabei steht Boas als Typos fr Christus, der sich mit Ruth,
die als Typos fr die Kirche gedeutet wird, vermhlt. Das gemeinsame Kind spielt fr diese
Interpretation keine groe Rolle.
Nach einer anderen Tradition weist Ruth als die fremde Frau typologisch ausdrcklich
auf die Kirche aus den Heiden hin, die Christus in das Volk Gottes aufgenommen hat. Boas
steht in dieser Vorstellung als Typos fr Israel, das Volk Gottes. Ambrosius fhrt diesen
Gedanken in seinem Kommentar zum Lukasevangelium aus, und er findet sich bei Quod-
vultdeus, dem Isidor von Sevilla folgt, und ebenfalls bei Claudius von Turin.55 Das gemein
same Kind dieser Verbindung weist dann auf Christus hin. Isidor von Sevilla betont in
Verbindung mit einer Auslegung der Vorschriften fr das Paschalamm (Ex 12,5f.), da
Christus, das wahre Paschalamm, sowohl aus den Schafen, die er mit den Juden gleichsetzt,
als auch aus den Bcken, die fr die Heiden stehen, hervorgeht. Er hebt den Gegensatz
48AU Dt 35 (294,686). Der Argumentation folgt auch Gregor von Elvira: GR-I tr 9,7 (71,57).
49AU Dt 35 (295,708).
50E. KLOSTERMANN, Origenes: Matthuserklrung III, Fragmente und Indices. CB 12 (Leipzig 1941) 17-18.
5lAMLc 3,30 (92,522).
52Vgl. dazu AN Mt h 1 (619): Ruth pro merito fidei suae nupsit Booz ... Booz pro merito suae fidei illam accepit
uxorem.
53Vgl. dazu die zahlreichen Zitate zu Ru 1,16.
54Er fhrt diesen Gedanken breit aus: IS Jdc 9,5 (391C). In der Schrift ber quaestionum des Pseudo-Isidor ist diese
Interpretation zitiert: PS-IS q (93).
55 AM Lc 3,30 (92,530): ... Ruth, ... magnum nobis exemplum est quia in illa nostrum omnium, qui collecti ex genti-
bus sumus ingrediendi in ecclesiam domini, figura praecessit.; QU pro 2 cap 23 (5,47): praedictio: in Ruth ecclesia ex gen-
tibus Iudaeis inludens = (1 16,1): praedictio facta et figurata in Ruth credita et visa; QU pro 2,48 (1 17,13): IS Jdc 9,1
(390.C): Habet enim ista typum ecclesiae: CLAU-T Ru (308,76): ... Ruth vero in typo ecclesiae divini cultus amorem
concipiens ...
30 Einleitung
zwischen Ruth, die aus einem sndigen Volk stammt und keinen Zugang zur Kirche hat, und
Boas, einem gerechten Israelit aus dem Stamm Juda, hervor.56 Die Genealogie aus Ru 4,17-
22, die Obed als Vorfahr Davids nennt, ist im Matthusevangeliums (Mt 1,1-16) aufge
nommen und wird dort bis zu Christus fortgefhrt. Von dieser Stelle her ist es naheliegend,
auch den Stammbaum aus dem Buch Ruth so zu verstehen, da er die Vorfahren Christi
nennt.57
Beiden Interpretationsstrngen ist gemeinsam, da sie die Erzhlung von Ruth als
Vorausbild Christi sehen. Der erste betont, da Christus, der wie Boas Jude ist, auch den
Heiden, fr die Ruth steht, die Aufnahme in das Volk Gottes ermglicht und damit den
Heilsweg allen Menschen ffnet. Der zweite dagegen betont, indem er in Christus einen
Nachkommen Ruths und Boas' sieht, da er sowohl aus Juden als auch aus Heiden hervor
geht und so das Heil aller Menschen wirkt.58
Weniger heilsgeschichtlich als eher moralisierend wird die Vorgeschichte zu der Heirat
Ruths gedeutet, die im zweiten und dritten Kapitel erzhlt wird. Hier ist vor allem die Erkl
rung eines anonymen Autors des fnften Jahrhunderts zum Matthusevangelium (AN Mt h
1) interessant, der in der Verbindung von Ruth und Boas in erster Linie die Tugendhaftigkeit
der beiden sieht und sie seinen Lesern als Vorbild hinstellt. Dabei geht er nicht auf die
Einzelheiten im Ablauf der Erzhlung ein, sondern hebt hervor, da Boas sich nicht selbst
eine Frau aus Leidenschaft gewhlt hat, sondern da Gott sie ihm gegeben hat und Boas nur
das Gesetz erfllte. Seine Demut, Keuschheit und Gottesfurcht werden gepriesen.59
Auch Ruth wird wegen ihrer vorbildhaften Handlungsweise, die ihr Gott eingegeben
hat, gepriesen. Ganz im Vordergrund steht dabei, da sie sich das Volk Israel erwhlt hat
und nichts anderes wollte, als Nachkommen aus dem Samen Israels zu empfangen. Und
dabei hlt sie sich nicht an die jungen Mnner auf dem Feld, sondern wendet sich an eine
"heilige Familie". Auer ihrer Liebe zum Volk Israel werden an ihr Einfalt, Gehorsam und
Glaube gelobt.60

Neben diesen Themen, die Grundzge des gesamten Buches betreffen, deuten die Vter
einzelne Sachthemen.
Dabei ist ihnen wichtig, die Leviratsehe, die offensichtlich zu ihrer Zeit schon erkl
rungsbedrftig war, nher zu deuten. Augustinus geht bei seiner Auslegung des ent
sprechenden Abschnitts aus dem Buch Deuteronomium (Dt 25,5f.) darauf ein und bezieht
sich im Zusammenhang mit der Leviratsehe auch auf das Buch Ruth. Er erklrt, da der
Bruder oder ein naher Verwandter eines Verstorbenen dessen Witwe heiraten soll, damit aus
dieser Verbindung Kinder hervorgehen und so der Name des Verstorbenen weiterbestehen
kann. Das Kind ist nicht Nachkomme des leiblichen Vaters, sondern des Verstorbenen, und
der Name, der nicht aus dem Volk ausgelscht werden soll, ist das Gedchtnis des Verstor
benen.61 Welche Folgerungen er aus dieser Erklrung zieht, fhrt er nicht weiter aus. Auch
andere Kirchenvter erwhnen, da die Heirat nach dem Gesetz des Mose erfolgte, da sie
also nicht auf der eigenen Wahl der Beteiligten beruht, sondern auf dem Gehorsam gegen
ber Gottes Gesetz.62

56GR-Itr 9,4-6 (71,28).


57AN Mt h 1 (620): GAU 8,42 (72,338); GR-I Ct 3,6 (228,5); GR-I tr 9,7 (71,61); HI Is 5,60 (590,1 1); IS fi 1,9.13
(468A); PS-IS Is 6 (349); PS-MAX s 2 (848B); PRU ham 785 (142); QU pro 2,48 (1 17,23).
58Siehe dazu v.a. GR-I tr 9,7 (72,63).
59AN Mt h 1 (619): non sibi uxorem accepit, sed Deo, non propter passionem corporis sui, sed propter justitiam legis
... Quid autem et in Booz praedicatur? Humilitas, castitas et religio. ...
60AN Mt h 1 (619): ... desiderabat filios suscipere ex semine Israel, et una fieri ex populo Dei. ... familiam potius
sanctam elegit, quam juvenilem aetatem.
61 AU Dt 46 (300,929): ... pernianet eius nomen, hoc est memoria. Und anschlieend auf das Buch Ruth bezogen AU
Dt 46 (301,936).
"Siehe dazu AM Lc 3,31 (93,595), AN Mt h 1 (619), QU pro 2,48 (1 17,8).
Ruth bei den lateinischen Kirchenvtern 31
Mit dem Levirat ist der Schuhritus verbunden, der in Ru 4,7f. beschrieben wird. Wie
schon die Leviratsehe so ist auch dieser Ritus den Kirchenvtern fremd. Gerade wenn ein
Text auf der buchstblichen Ebene schwer verstndlich ist, fragen die Vter nach einem
tieferen Sinn und kommen zu weiterreichenden Deutungen. Quodvultdeus deutet denjeni
gen, der nicht lst, als das Volk Israel, das dem Heil nahe war, es aber ausschlug, und sieht
in dem Verhalten eine Schuld.63 Doch kann man die Aussage "ich kann nicht lsen" (Ru
4,6) auch wrtlich verstehen und dem Sprecher zugestehen, da er tatschlich nicht in der
Lage oder berechtigt war zu lsen. Auch hier ist Boas auf Christus hin zu deuten, und man
mu fragen, welcher Vorlufer Christi nicht lsen konnte. Hier ziehen die Vter Stellen zur
Deutung hinzu, die in irgendeiner Weise davon handeln, da jemand seine Schuhe auszieht.
So verweist Ambrosius darauf, da Mose seine Schuhe ausziehen mute, als er Gott im
brennenden Dornbusch begegnete (vgl. Ex 3,5), und deutet dies dahin, da Mose eben noch
nicht der wahre Brutigam war, der die Kirche aufnimmt, sondern da dies erst in Christus
volle Wirklichkeit wird. Das sieht er darin besttigt, da auch Johannes der Tufer sich nicht
fr wrdig hielt, Christus die Schuhe aufzuschnren (vgl. Lc 3,16 und Jo 1,27). Johannes ist
in dieser Interpretation ebenfalls nur Vorbild.64 Den Bezug zu Johannes dem Tufer stellt
auch Isidor von Sevilla her und fhrt ihn lnger aus.65
Quodvultdeus sieht eine andere Mglichkeit, den Ritus nher zu verstehen, wenn er sich
auf die Aufforderung bezieht, beschuhte Fe zu haben zur Bereitschaft fr das Evangelium
des Friedens, wie es im Epheserbrief heit (vgl. Eph 6,15). Nachdem er ausgelegt hat, was
es bedeutet, da der eine nicht gelst hat, fhrt er nun aus, da man in Boas ein Vorbild fr
die Kirche sehen kann. Er trgt die Schuhe, mit denen er das Evangelium verkndet.66
Dieser Bezug drfte auch hinter der Aussage des Ambrosius stehen, der meint, Boas habe
dadurch, da er die Fremde zur Frau genommen hat, die Vollmacht erhalten, das
Evangelium zu verknden.67
Ein weiteres Detail verdient eine genauere Deutung, nmlich der Segenswunsch, den die
ltesten ber Ruth und ihre Ehe sprechen.68 Ambrosius versteht die Bitte, der Herr mge sie
voll Kraft in Ephrata handeln und einen Namen in Bethlehem haben lassen (vgl. Ru 4, 1 1 ),
als einen direkten Hinweis darauf, da Christus die Kraft ist, die in ihr wirkt, und er ist es,
der die Heidenvlker versammelt. Bethlehem erhlt durch seine Geburt einen Namen.69
Isidor von Sevilla deutet diese Stelle von einem ganz anderen Ausgangspunkt her: Er
verweist darauf, da es zehn Personen sind, die den Segen sprechen (vgl. Ru 4,2). Er stellt
fest, da das griechische Zahlzeichen fr "zehn" ein Jota ist, das den Anfangsbuchstaben des
Namens Jesu bildet. Daraus schliet er, da durch Christus alle Vlker gerettet und gesegnet
werden.70
Um zu einem tieferen Sinn zu gelangen, fhren einige Kirchenvter nicht nur bei ihren
Ausfhrungen zum Buch Ruth, sondern auch sonst oft etymologische Deutungen fr Namen
und Wrtern an. Ein Vorreiter dafr ist Hieronymus mit seinem Liber interpretationis
HebraiCorum Nominum. Und Isidor von Sevilla hat ein Buch mit Etymologien zusammen
gestellt, das einen hnlichen Zweck verfolgte, nmlich mit der Deutung von Wrtern zu
einem weitergehenden Verstndnis der Texte zu kommen.71

63QU pro 2.48 (117,13).


MAM Lc 3,34 (94,592).
65ISJdc 9,4-6 (39 IB).
^QU pro 2,48 (117.21).
67AM Lc 3,32 (93,573).
68AM Lc 3,33 (93,574).
69AM Lc 3,35 (94,598).
70IS Jdc 9.6-7 (392B).
7 1Hl nom bzw. IS ety.
32 Einleitung
Zusammenfassend kann man feststellen, da die Kirchenvter in dem Text nicht nur
eine Geschichte ber ein Individuum sahen, sondern da fr sie vor allem die typologische
Deutung im Gesamtzusammenhang der Heiligen Schrift von Bedeutung war. Der Sinn des
Textes besteht darin, da Gott etwas von sich selbst und von seiner Heilsgeschichte mit den
Menschen offenbart. Eine Auslegung, die auf die Einzelperson und auf ethische Fragen
gerichtet ist, tritt in den Hintergrund gegenber der typologischen Deutung auf Christus.
Gerade weil das Buch nicht auf den ersten Blick seine theologische Bedeutung offenlegt,
suchen die Kirchenvter mit allen ihnen zur Verfgung stehenden Mitteln nach einem Sinn,
der ber den Wortlaut des Textes hinausgeht.
33

Zeichen und Abkrzungen

Die folgende Edition richtet sich methodisch und graphisch nach den von Bonifatius
Fischer gesetzten Prinzipien und gliedert sich wie blich in Schema, kritischen Apparat und
Testimonienapparat (siehe die unten zitierten Kirchenschriftsteller, S. 11-18). Da es nur eine
einzige altlateinische Handschrift gibt, deren Text buchstblich im Testimonienapparat re
produziert ist, fllt hier der kleingedruckte Apparat weg.
Im Testimonienapparat folgen alle Angaben ber die Schriftsteller und ihre Editionen
der Sigelliste von H. J. Frede, Kirchenschriftsteller. Verzeichnis und Sigel. Repertorium
scriptorum ecclesiastiCorum latinorum saeculo nono antiquiorum siglis adpositis quae
in editione Bibliorum Sacrorum iuxta veterem latinam versionem adhibentur, 4. aktualisier
te Auflage, Freiburg 1995 = Vetus Latina 1/1. Bercksichtigt wurden dazu die beiden
Aktualisierungshefte von R. Gryson (= Vetus Latina 1/1C, 1/1 D), 1999 und 2004 er
schienen.
IM
+ addit. addunt (auch add. ) im Text
omittit, omittunt (auch om.) vid, (vid.) ut videtur (zweifelhafte Lesart)
X omittit, omittunt (steht statt eines (Var) Variante
ausgelassenen Wortes) A*. A1 Handschrift A vor der Korrektur
~ transponit, transponunt (oder Korrektur der ersten Hand)
(im Schema) steht statt des Wortes in AC,A2 Handschrift A nach der Korrektur
der vorausgehenden Hauptzeile cf confer
Auslassung innerhalb eines Text coni. coniecit
zitates c prm Korrekturen der ersten Hand
kursiv (im Schema und kritischen Apparat) exe mit Ausnahme von
nicht berliefert, nur erschlossen scr. scripsit
<gerade> ergnzte Buchstaben H die hieronymianische bersetzung,
(gerade) Buchstaben, die in der Handschrift (spter Vulgata-Text), nach: Biblia
wegen Abkrzungen ausgelassen Sacra iuxta latinam vulgatam versio
wurden nem (...) cura et studio monachorum
[gerade] zu streichende Buchstaben abbatiae pontificae S. Hieronymi in
<kursiv> heute nicht mehr lesbare Buchstaben Vrbe ordinis sancti Benedicti edita,
in der Handschrift Romae 1939, S. 375-392
Wort in der Handschrift 109 (s.u.): Kor L der altlateinische Text der Hs. 109,
rektur eines gleichzeitigen Schrei der nicht nher charakterisiert wer
bers den kann
Wort in der Handschrift 109 (s.u.): Kor M der von Ambrosius zitierte altlateini
rektur eines Schreibers des 13. Jahr sche Text
hunderts 31 Armenische bersetzung
< abhngig von, Korrektur nach e Sahidische bersetzung
> Quelle fr e thiopische bersetzung
? fraglich ob Bibeltext (H Griechischer LXX-Text: Udo Quast
/ Anschlu an den vorhergehenden (Hg.), Ruth = Septuaginta. Vetus Te-
bzw. folgenden Vers stamentum Graecum auctoritate Aca-
2/ schliet an Vers 2 an demiae Scientiarum Gottingensis e-
es folgt anschlieend Vers 3 ditum 1V/3 (im Druck); siehe dort
1/2 1 von 2 Stellen die Abkrzungen und Sigeln
1...) Beleg, dessen Beziehung auf die be an Masoretischer Text
treffende Stelle nicht sicher ist ." Syro-hexaplarische bersetzung
SS sub asterisco P Peschitta
cod<d> codex, codices 2 Targum
com im Kommentar, in der Erklrung, im 109 109 = Madrid Biblioteca de la Uni-
Kontext versidad Complutense 3 1 ; siehe oben
mi!
in margine (Alternativlesart) S. 9

6. 12.2004 Vetus Latina 4/5


RUTH

5'
POTG
+ iXoc, + tric,
+ apxr| "IS PodG iXou
L Incipit ber Ruth

H X X
incipit liber

tit incipit liber ruth 109 (item ALFIBATaO0AMGP nus; Catalogus Claromontanus; HIL; RUF; CAN Laod;
V&1Y. cfapxn trK pouG iXou 246 x liber ruth c/HI CO-Hipp 1, Carrh 3 > 6; AU > IS pro 3; HI Rg, Jos, Is, Ez;
Mc, CO-Brac 1, CAr Ps, IS pro 23, PS-IS q, CLAU-T, IN; PS-GEL decr; CAr in; IS off, ety; M-Bo 592; AN
Brev. Goth: iXoq pouG 488 53*; iXoc, rnc, pouG 319- Judaeus: =
417-646-c//-328 x x ruth H; Catalogus Mommsenia-

tit 109: Incipit liber ruth/ AN Judaeus 1 Par (340,41 1): Jdc tit/Ruth/1 Rg tit > 6,24 (108,241):
11,27 (1380C): 3,12/dicitur in Ruth/3,12 1 Par 2,11 Jdc tit/Ruth/1 Rg tit CO-Hipp 1,36 (43,198): Jdc tit/
(1368C): I Par 2,11 /in Ruth/4,21 AU do 2,8,13 (39,24): Ruth/1 Rg tit CON-AP 77 (32gg,7): Jdc tit/Ruth u-
Jdc tit/uno libello, qui appellatur Ruth, qui magis ad Re- n<us>/1 Rg tit (zr[q pouG ev) PS-GEL decr 2,1 (24):
gnorum principium (-pia FR) videtur pertinere/1 Rg tit Jdc tit/Ruth liber unus/1 Rg tit (~ 1 Rg tit/Ru tit nonnullae
Brev. Goth. (442B): lectio libri Ruth CAN Laod (390. collectiones canonicae saec. XII et XIII) HI Ez 9 (432,
15): Jdc tit/Ruth (ruht Rn<t>)l\ Rg tit CAr in 1,1,9(15, 1461 ): Jdc tit/Ruth quoque/Est tit Jos (285,3): Jdc tit/ad
1 1): (bibliotheca sacra in novem Codices distributa) Jdc Ruth quoque/Est tit Is 7,7 (786.46): 1 ,20/loquitur in (
tit/in Ruth vero priscas explanationes nequaquam potui re- D) Ruth (ruht Y; rutht D)/1,20 Mc 1 (456,168): Dt
perire, novellas autem virum religiosissimum presbyterum tit/legimus et in libro Ruth/4,4 Rg (364, 28): Jdc tit/et in
Bellatorem condere persuasi, qui multa de praeconiis huius eundem (.sc. ludicum librum) conpingunt Ruth/ 1,1 HIL
feminae aliarumque subsequentium duobus libris copiosa Ps in 15 (12,4): Jos tit/Iudicum et Ruth septimus/1 Rg tit
laude celebravit (isti libri sicut omnia opera Bellatoris per- IN 6,7 (75,13): 1 Rg tit/simul ( Zb Sa) et (Ata
ierunt) 1,12,1 (36,18): (secundum sanctum Hierony- Sa) Ruth (+ unum Ve: + I CSalcpVvf) IS ety 6,1,8:
mum) Jdc tit/Ruth/1 Rg tit 1,13,1 (38,1 1): (secundum quidam autem Ruth/Lam tit/hagiographis adiciunt off
beatum Augustinum) Jdc tit/Ruth liber 1/1 Rg tit (< AU) 1,11,4 (10,26): Jdc tit/Ruth/1 Rg tit 1,12,1 (11,4): Jdc
1,14,1 (39,14): (secundum antiquam translationem) Jdc tit/et Ruth/1 Rg tit pro 3 (156C): Jdc tit/et libellus cuius
tit/Ruth (rut B: rhut~)/1 Rg tit Ps 128.8 (1185,137): est titulus Ruth, qui non ad historiam ludicum, ut Hebraei
2,4/sicut in libro Ruth legitur/2.5 Catalogus Claro asserunt. sed magis ad principium Regum pertinere videtur/
montanus (Th. Zahn, Geschichte des neutestamentlichen 1 Rg tit (< AU) 23 (161B): liber Ruth eiusdem moabiti-
Kanons 2, Erlangen/Leipzig 1890. 158): Jdc tit/Rud ver. des texit (texet Madrid BUC 31 fol. 80) storiam de cuius
ccl/1 Rg tit Catalogus Mommsenianus (ibid. 144): stirpe et familia David descendit (- desc. dav. Madrid BUC
Jdc tit/Ruth ver cci/1 Rg tit CLAU-T Rg (635B): in 31 fol. 80) PS-IS q (92): incipit de libro Ruth M-Bo
libro Ruth Ru (305,1): incipit expositio Claudii episcopi 592 (181,48): Jdc tit/libri mulierum: Ruth/Est tit RUF
in libro Ruth (NS: sine titulo M)l (313, 218): explicit Eus 4,26.14 (389,3): (Melito Sardensis episcopus in Eclo-
expositio Claudii episcopi in libro Ruth (5; sine subscriptio- gis suis deperditis) Jdc tit/Ruth/1 Rg tit (pouG) sy 35
ne MN) CO-Brac 1 ,7,2 (111): 2.4/sicut in libro legitur (170,3): Jdc tit/simul cum Ruth/1 Rg tit
Ruth ( WA*V Merc; ~ r. leg. Ag.) CO-Carth 3,47
37 Ruth 1,1

1,1 Kai eyevexo ev tco Kpiveiv xovq Kpitaq Kai


+ tau; r|uepaic, XOU KpiVOVXOC, X X

X X

L et factum est in diebus x iudicis iudicum


H xxx unius quando iudices praeerant

eyevexo Xv\iq ev xf| yfj, Kai eTtopeuGr| vfip n BaiG^eeu xf\q Ioi>8a to
ek Iou8aiac,
L facta est fames in terra et abiit vir a Bethleem Iudae ut
famis ex Bethlem Iudeae

H abiitque homo de Iuda

raxpoiKfjaai ev ypcp Moxi, amq Kai f| yuvfi axo Kai oi \noi airto.
+ 8uo
L moraretur in agro Moab ipse et uxor eius et duo filii eius
ipsius ipsius

H peregrinaretur regione Moabitide cum uxore sua ac duobus liberis x


filiis

1,1 et CLAU-T: = W x 109 H 321' 74'-799 53 120c1(Wrf.) 318 509 iuda H; AM;
factum est 109; CLAU-T: = tt xxH CAr; CLAU-T (Var)
ev xaic, r|uepaic, xou Kpiveiv /?"'V68 C- d s 1 53 334 ut moraretur 109; CLAU-T,X1 ut peregrinaretur H;
424 489 e2t,e: = tt c/CLAU-Tco"1 ut peregrinaretur et moraretur <t>G: lectio
x iudicis iudicum 109: c/ev xaic, r|nePaiq xou Kpivov- duplex colere ? AM: cf > colligere ? AM
xoc, x Kpixac, V xx iudicum AM; HI Rg: ev xaic, r|ue (Var): c/Ru 2,2 etc
paic, x x xcov Kpixcov 68' 120c (Sp2lap unius iudicis agro moab 109; AM; CLAU-TUI regione moabitide
quando iudices praeerant H: < W unius iudicis x x x H; c/CLAU-Tcora
CLAU-T: lectio mixta W (ad verbum): ipse et uxor eius 109 ipse et
- Kai L 58 799 334 621 uxor ipsius CLAU-T interpretationes liberae: cum
famis 109 (item CFXnirO*Tat0A') uxore sua H; c/CAr cum uxore x AM
et [h]abiit 109; CLAU-T ~ abiitque H et 109 (item n); AM; CLAU-T ac H
vir 109; AM; CLAU-T: = homo H duo filii 109; CLAU-T: + (* H) 8w> (8uou 488*; +
a AM; CLAU-T: = ex 109: ek 120c de H; oi V 313 610 343 124-344*virf.) A O'R- C'd' 125 s t
CAr 53 318 392 489 6ecH21: = W; c/~ 8w auxou uioi 334
scr. bethlem 109 (item CLFXfA) duobus liberis H duobus filiis AM
iudae 109; AM (Var); CAr (Var); CLAU-T (Var) i1: eius 109 ipsius CLAU-T x H; AM
iudeae CLAU-T: xnc. iou8aiac, 75* 58'-68'-121-r/-527

1,1 109: /Factum est in dieb(u)s iudicis iudicum. facta est fames in terra, et abiit vir a Bethleem Iudeae (iuda
facta est famis in terra et habiit vir ex bethle(m) iude ut S: iude /V) ut moraretur in agro Moab, ipse et uxor ipsius et
moraret(u)r in agro moab ipse et uxor eius et duo filii duo filii ipsius/2-5/fames enim, quam apud Israeliticum
eius . / AM Lc 3.31 (92,540): cum Israhelitas in diebus populum factam scriptura praenuntiat, divini verbi acci-
iudicum superioribus fames temporibus urgueret, a Beth piendaest(c/Am8,ll) (306,17): I Rg 3,1/ob quod nec
leem civitate (-tem C) Iuda (yL; iudaeam aC; iudae x; iu- nomen iudicis qui Mlo in tempore (~ in illo tempore N)
daea BP)... abiit vir colere (colligere aCE]ex? JyB) in agro fuerit historia indicat/Jdc 21,24 (306,38): non solum
Moab (~ m. i. a. y) cum uxore et duobus filiis/ CAr ant peregrinatur, verum etiam moritur HI ep 39,5,3 (304,
5,318 (347,6): Jdc 16,31/post mortem vero Samson prae- 18): Noemin (noomin KV*; noemi GD; noemmi F) famem
fuit Israhelitis sacerdos Heli. sub hoc provinciam eorum fugiens in terram (-ra VB) Moab/3 (c/Ru 1,2) Rg (364.
adpraehendente fame Elimelech (Elimech Sc) quidam de 29): tit/quia in diebus iudicum facta (+ eius c) narratur hi
Betlehem (bethlem SP: bethleem C Sc) civitate tribu (-bus storia/ 1 Rg tit
5) Iuda (iudae S) famem ferre non valens/ (Flavius Jose- 2 109: /et nmn erat viro illi ejimelech. et nrfin uxo-
phus: uexa 8e mv aau)/covo<; xeXemnv npoeoxr| xcov \0- ris eius erat noemi ' Et nma erat duob(u)s filiis ei(u)s ma-
par|Xixcov r\Kiq [r(kei P2] o apxiepeuq eni xouxou Xiuco xr|c, allon et alter celion euphratei. qui era(n)t ex bethlem iude
xcopaq KaKo7taGoucrr|c, auxcov aiueXexoc; [eXtueXexoc, L] et venerunt in agro moab et erant ibi?/ AM Lc 3,31
eK r|SXencov |r|9Xeeu>v E] eaxi 8e t| noX1c, odtti vr\c, (92,543): /Elimelech (aimelech [a in ras.] V; abimelech F*
icu8a <)>uXt|c, avxexeiv xco 8eivco ur| 8uvauevoc,) aliique) viro nomen, mulieri (-ris yB) Noemin (noemi
CLAU-T Ru (305,2): /et factum est in diebus unius iudicis B2E2L02V2; noemen O*; noomin aP*; noomi G*)/4
1.2 Ruth 38

2 Kai vou.a tc v8pi 'Aiu.eAx, Kai voua rfj yuvaiKi axo Ncueulv,
x + auxM EXiueXex x Ncoeuei
Noeuu(ei)v
Noouu(ei)v
et nomen erat viro X Elimelech et nomen uxoris eius erat Noemi
II: mulieri(s) x Noemin
erat uxori(s) (eius) Noomin
H ipse vocabatur uxor

Kai voua xotq 8uaiv v'wlc, amov MaaXcv Kai XeXai(b\, 'EcJ>pa9aioi
MaaAAcov XeXX(ai)cov Eixt>paGaioi
et nomen erat duobus filiis eius x Maallon et x Chelleon Ephratei
nomina alter Celion Euphratei
Che11on
- Che11ion et xi Malion

H e x alter Maalon alter Chellion Ephrathei


ei

ek BaiXeeu xr\q Iou8a' Kai fiX9oaav eiq ypv M(o Kai


Iou8aiac,
L qui erant ex Bethleem Iudae et venerunt in agro Moab et
et + profecti sunt Bethlem ludeac terra(m) Moabitarum

H x x de Iuda ingressique x regionem Moabitidem x

2 et 109; CLAU-T: = x H; AM: - Kai 489 x CLAU-T: = alter 109 H


nomen erat viro x cf AM: CLAU-T nomen erat vi chelleon CLAU-T: xeUaicov ol ' ni 54 M-V-55-527-
ro illi 109: + ouxco 314 ~ ipse x vocabatur H 628 C"-46 "' 77 328 4I4' 529 s ' 130; xeUaiov 407 318; ZeX-
eXiueXex O" R' - w 52-77-4 14 '-529-646 334 392 H Xecov 381 Z.-5482 r/-246 73'-529 d'm 106-134' 392 489
9l: = n et 109; CLAU-T: = W xH celion 109 (item LX, c/ceilon 1): CAr (Var): cf%zXicav
nomen uxoris eius erat 109 ~ nomen erat uxoris x 53 chellon AN gen: xeXXcov 29 74' 21 chellion H;
CLAU-T > nomen erat uxori x CLAU-T (Var): CAr (ordine mutato, cfsupra)
auxou 334 nomen erat uxoris eius CLAU-T (Var) scr. euphratei 109 (c/aeufratei C, eufrathei XI0, eu-
mulieri(s) loCo uxori(s) in citatione libera AM x uxor fratei IQM): eu^paGaiot 528 343; c/Ru 4,1 1
eius x H qui erant 109 et profecti sunt CLAU-T x x H:
vcoeuei 426 120""** voeuei 376 noemin AM; HI; = 1
CAr (Var): = noemmin AN gen: voeuueiv A ol'M' ex 109; CLAU-T: = de H
82'-127; voeuuiv oll 54-314 /; voeuunv 75 30 noomin scr. bethlem 109 (item CXIrBA); CAr (Var)
AM (Var): HI (Var): vooueiv 71-72 529; voouiv 550'-646c iudae 109; CAr (Var): CLAU-T (Var) iudeae
21'e: voou.nv 646* naamin CAr (< Vorlage): cfSSJl CLAU-T: mc, tou8aiaq 75 30-72 799 31 8 iuda H; CAr;
et nomen erat duobus filiis eius CLAU-T: = et CLAU-T (Var)
nomina erat duobus filiis eius 109 e x x duobus filiis x et venerunt 109; CLAU-T: = ~ ingressique H
H (ALIrO0AMG; plerique legunt et pro e) in agro 109; CLAU-T in terram HI: CAr >
x 109; CLAU-T alter H in terra HI (Var); CAr (Var) x regionem H
maallon 109 (item CALH*FnD0HAMP2); CLAU-T: ua- moab 109; HI; CLAU-T: = W moabitarum CAr
aUwv ol- 15 L-82 /?- 7: 407-30 C -46 31W)4i4'-76] s- 13& moabitidem H
53 318 489 509 ~ chellion et mal Ion (lect. var. maalon, et erant 109; CLAU-T: = W x morabantur H
malion) CAr: < Vorlage maalon H: = W

AN gen 367 (178): Dt 23,3/id est per Ruth nurus Noem uxoris (-ri S; + eius M) Noemi. et nomen erat duobus filiis
min, quae fuit uxor Chellon filii eius/4,10 (ita legit solus eius Maallon et Chelleon Ephratei, et profecti sunt ex Beth
codex L) CAr ant 5,318 (347,8): /uxorem suam Naamin leem Iudeae (iuda 5; iude N) et venerum in agro Moab et
(Coni. Blatt, c/Ru 4,15; noemin LC Sc; noemi SP) et filios erant ibi/ HI ep 39,5,3 (304,18): vide Ru 1,1 ep 54,
ex ea natos (notos S) Chellion (chelion L Sc; cellon C; 17,2 (484.13): Noomin (noemin D; noemi )/20/marito et
celion P) et Mallon (maalon LS; malion P) sumens mi- liberis peregre mortuis (c/Ru 1 ,3. 4. 5) nom Jdc (99,5):
gravit in terram (-ra 5) Moabitarum/4 (Flavius Josephus: Chelion consummatio sive omnis dolor vel ab initio
tt|v te yuvaiKct vaaueiv [vacuuv LSP] Kai zovq naibac, nom Rt (102,4): Elimelech (belimimelech F) deus meus rex
xovc, e^ auxr|c, auxco yeyevtiuevouc, xeXXicova [xeXicova L] (~ r. m. B*F) ... Maalon (Maallon F) de fenestra sive a
Kai uaXacova [naXXcova M; uaUicova L] enayo\ievoq e\q principio vel consummatio. Noemi pulchra IS ety
vr\v ucoamv [ucoaitr|v E] uetoikietoi) CLAU-T 7,6,57: Noemi/20/eo quod (+ a C) marito et liberis peregre
Ru (305,4): /et nomen erat viro Elimelech, et nomen erat mortuis (c/Ru 1,3. 5)
39 Ruth 1,2-5

fjaav eKei. 3 Kai neavev 'Aiuikex vr|p xf\c, No>eu.iv, Kai Kateteio)9r|
EXiueXex NcoeuEi
erant ibi et mortuus est Elimelech vir Noemi et relicta est
eius

H morabantur maritus remansitque

axfi Kai oi 8\>o uioi atfi<;. Kai eXdoaav eauxoi<; ywaiKaq Mcoam8ac,,
L ipsa et duo filii eius et acceperunt sibi uxores Moabitidas
H cum x filiis x qui x

ovona xf\ ui 'Op<t>, Kai vo|ia rrj 8eutepa PouG' Kai KatcpKr|aav
x etepa
nomen uni Orpha et nomen secundae Ruth et inhabitaverunt
alten habitaverunt
morati sunt
morata est

H quarum una vocabatur altera manseruntque

eKei rix; 8ern etri. 5 Kai neGavov Kai ye udptepoi Maatav


MaaXXcov
L ibi quasi decem annis et mortui sunt ambo filii eius Maallon
illic - annis decem
H X ambo mortui sunt x x Maalon
- videlicet

3 eXiueXexO'/?'-30c56*730 46-52-77-319*-414'- secundae AM: vr\ 8euxepa Or R 989 et x secundae


529-646 334 392 509 H91: = W aaiueXex 16-44- CLAU-T: ovoua 334 et nomen alteri 109: Kai ovo-
131-319c-417-422-500-616-739-c/'-460 ua tr| exepa 319-417-646-c//-"0 s 334 489 x x altera
vir 109 (item L); AM; CLAU-T: = maritus H; cf H
HI; IS et inhabitaverunt AM > et habitaverunt AM
vcoeuei O'19: < W eius 109: cfinfra (Var) et morati sunt CLAU-T et morata est 109
et relicta est 109; CLAU-T"1': = 3)1 remansit- ~ manseruntque H
que H; c/CLAU-Tco illic AM
et duo filii eius 109; CLAU-T: = W cum x filiis quasi 109; AM; CLAU-T: = W xH
xH - annis decem AM (Var) annis decem et octo ?
4 et 109; CLAU-T: = 3 qui H CAr
sibi 109; AM; CLAU-T: = 3tt xH 5 mortui sunt ambo filii eius 109; CLAU-T
x nomen uni AM: CLAU-T (Var?): = x nomen ambo morrui sunt x x H
erat uni 109 ~ x unius x nomen CLAU-T (?) qua- maallon (item CALH'F0P2) x CLAU-T: uaotUcov oi
- 76 344
rum una vocabatur H - 15^-82^-55 71 407 Q'
scr. orfa 109 (item CXnI); AM 799 53 318 489 maalon videlicet H videlicet
et nomen secundae AM (Var?): = x nomen maallon 109

3 109: /Et mortuus est ejimelech vir eius et relicta 1,57 T2) genuit Obed (obeth WCSOPN Ga.; obet V)l (cf Mt
est ipsa et duo filii ei(u)s?/ AM vid 33 (276): 14/etsi 1,5)
vir quoque eius mortuus fuerit CAr ant 5,319 (347,11): 4 109: /Et acceperut sibi uxores moabitidas ' No
4/et ( P) Elimelech (helim. 5c) et eius filii (cf Ru 1,5) in men erat uni. orfa. et nmn alteri ruth ' Et morata est ibi
brevi defuncti sunt/6 (Flavius Josephus: o te aiueXexoc, quasi decem annis/ AM Lc 3,31 (92.543): 2/filii eius
[eXiueXexoc, L] Kai uet auxov oi nai8ec, 8i oXiyou te- acceperunt sibi uxores Moabitidas, nomen uni Orfa (-fae
Xevtoxn) CLAU-T Ru (305,7): /et morruus est Elime a), (+ et xB) nomen secundae Ruth, et inhabitaverunt (hab.
lech vir Noemi, et relicta est ipsa et duo filii eius/ (306, ET) illic (ibi C) quasi decem annis (~ a. d. B)l CAr ant
42): morrua (-tuam N) igitur transgressoribus lege (-gem A/) 5,319 (347,9): 2/dumque ei cuncta bene procederent, filiis
remansisse vidua scribitur synagoga cum duobus videlicet suis Moabitidas dedit (deduxisset SP; deduxit 5c 5'; duxit
populis HI ep 39.5.3 (304,19): 1/et maritum perdidit 5c') uxores. Chellion (cellon C Sc; celon L.celion P) qui-
(perdit Z*D)/5 ep 54. 1 7,2 (484, 13): vide Ru 1 .2 IS dem Orphan, Mallon (malion P) autem ( P) Ruth, trans-
ety 7,6,57: vide Ru 1,2 Is 5,60 (590,10): de Ruth, actis autem annis decem et octo/3 (Flavius Josephus: Kai
quac.de Booz (boz cWT*; boozh [vel booz autem cf Mt npoxojpowKov auxco Kala vouv tcov npayiiatcov avexai
1,5-7 Ruth 40

Kai XeAmcov, Kai KateAt<t>9r| r\ yuvt| 7t xov v8pdq ai>xf\q Kai n


XeU(ai)cov xcov 8do ihcOv x x
L x et Chelleon et relicta est mulier a duobus filiis suis et a
Celion dere1icta x

H videlicet Chellion remansitque orbata liberis x ac x


Maalon

xcv 8o visv atitfj<;. 6 Kai ctveotr| autti Kai ai 8o vuu<t>ai avxf\q Kai
tou av8poc, X

L viro suo et surrexit ipsa et duae nurus eius et


H marito X ut in patriam pergeret cum utraque
cum utraque pergerei

7tecrtpei|Kxv ecj vpo Mcod, ti nKouaav ev yp> M(o n eneaKenxai


t|Kouaev x x x

L reversae sunt ex agro Moab eo quod visitaverat


H nuru sua de regione Moabitide audierat enim x respexisset

Kpioq xv Xav oto 8ovai auxoK; apxo\x;. kot e^fjXGev


L dominus populum suum ut daret eis panes et exibit
H et dedisset escas x egressa est itaque
- egressaque

chelleon CLAU-T: xeUoeicov oI' 381 54 R ' 6 ipsa et duae nurus eius et reversae sunt 109: =
'-46 77 .119 32K 414 529 ,
318 509: xeUecov 381 L-54 in citatione libera vel in commentario verbo reverti
r/ -246 529 rf- t2V76 7" 392 489 celion 109 (item L; cf utuntur etiam CAr et CLAU-T: item regredi AM ~ ut in
cellion A) chellion H patriam pergeret cum utraque nuru sua H: c/W ~ ut in
et relicta est 109; cf AM Lc (Var) et derelicta est cf patriam cum utraque pergeret nuru x CLAU-T,X1
AM Lc ~ remansitque H ex 109: = de H; CLAU-T
a 109; AM Lc: = W x AM Lc (Var) orbata agro moab 109 regione moabitide H; CLAU-T
H; c/CU-D; CLAU-Tom x x 109: - oxi nKouaav 55-72-407 343 53 120' <f
~ xcov 8w mcov oidtt|c, ( 125 53 @) Kai cmo tou audierat enim H; CAr: oti nKOvaev r/'246 6C: = W in
avbpoc, aunic, (- 6) O'1-6*91 392 H: = W citationibus liberis: cognito ? AM comperiens ?
filiis 109; AM liberis H; c/HI ep 54 > IS CLAU-T
suis 109: = W x H; AM: cf omissionem in grae- - ev crypco ucoa 55-72-407 343 53 1 20' 334 (ceF9l
Co supra eo 109 x H; AM; CLAU-T
et 109; AM ac H visitaverat 109: = W respexisset H: CLAU-T
a 109: = W x H; AM: - otto 125 334 ut daret 109: = W et dedisset H
viro 109; AM Lc marito H: AM vid; c/HI ep 54 > panes 109: = escas H
IS 7 et exibit 109: = W x egressa est H
suo 109 proprio ? AM Lc x H: cf omissionem egressaque est ilM
in graeco supra x109: = W itaque H

xoic, uioic, yuvaiKac, ucoaixi8ac, xeMicovi [xeXicovi LE] proprio destituta/ vid 33 (276): sic illa Noemi duobus
uev op<t>av pouSnv 8e uaXacovi [uaXXicuvi ML, uaXeoovi destituta filiis et marito CAr ant 5,319 (347,11): vide
SE] 8ieXGovxcov 8e 8eKa [8coKa 5] etcov) CLAU-T Ru Ru 1,3 CLAU-T Ru (305,10): /et mortui sunt ambo filii
(305,8): /et acceperunt sibi uxores Moabitidas (moabitithas eius Maallon et Chelleon/ 1 (307,64): viduata fuerat
S), unius nomen (- nomen uni M) Orpha et secundae Ruth, atque orbata/1 CU-D Mc 1 (16,235): 2,2/Noemi orba-
et morati sunt ibi quasi decem annis/ HI ep 54,17,2 tae/2,2 HI ep 39,5,3 (304.19): 3/et filios/16 ep 54,
(484,13): vide Ru 1,2 nom Rt (102,8): Orfa ceruix eius. 1 7,2 (484, 1 3): vide Ru 1 ,2 IS ety 7,6,57: vide Ru 1 ,2
Ruth videns vel festinans sive deficens 6 109: /Et surrexit ipsa et due nurus eius. et reverse
5 109: /et mortui sunt ambo filii eius. videlicet ma- sunt ex agro moab. eo quod visitaberat dns pptm suum ut
allon. et celion. et relicta est mulier a duob(u)s filiis suis et daret eis panes -I AM Lc 3.31 (92,547): /cognito quod
a viro suo?/ AM Lc 3,31 (92,546): /et mortui sunt, sed deus visitaret Israhel regredi domum parans (c/Jdt 4,17; Lc
derelicta (rel. G) mulier a ( PL) duobus filiis et viro 7,16)/8 CAr ant 5,320 (347,11): 3/Naamin (Coni. Blatt;
41 Ruth 1,7-8

eK tOU TO7T.OU oii fiv ekei, Kai ai 8o v|i<t>ai avxf\q uex' airrfj<;'

L de eo loco in quo fuerat ibi et duae nurus eius cum ea


H X peregrinationis suae cum utraque nuru x x x
sii.i

Kai E7lOpeOVTO ev ttj 8cp xov eTuotpeyai eic, tf|v yf\v Io8a.
L X ibant XX X ut redirent in terram Iudeae
H et X iam in via posita revertendi Iuda
quac - in tncre iam redeundi ludam

8 Kai eutev Ncoeuiv xalc, vv>u<t>aic. avxr\c, nopeea9e 8f| 7toatp<t>r|te


Ncoeuei + 8uai(v) x x
et dixit Noemi ad duas nurus suas ite redite vos
H eas x
dixitque

eKOtr| eic, oikov ur|tpd<; arnq' 7toir|aai Ki>ptoc, ue' uuoiv ikeoc,,
x + Kai
L unaquaeque in domum matris vestrae faciat dominus vobiscum misericordiam
H x
domo vobis<cum> dominus
- faciatque

eo 109 x H: = W 8 et 109: = W xH dixitque \*&*f


in quo fuerat ibi 109: = W peregrinationis suae dixit] ait libere CLAU-T
H noemi 109: vcoeuei O-19; voeui 64* x H; CLAU-
et duae nurus eius 109: = )t cum utraque nuru x
H cum utraque nuru sua ALXI duas nurus suas 109: + (* H) 8uai(v) A O 19/?"-58
cum ea 109: = iW x x H: uet aum,c, 58' 120' C" ' "' d s r 7" 53 318 489 e@H21: = 3>1 utramque
x 109 etH: = W quae CLAU-T nurum x libere CLAU-T: cfsupra x eas x H
ibant 109 x H; CLAU-T 8r| I9'93/e'-MV,S6a ,21 125 509 6691: = 311
x x x x 109 iam in via posita H: < W ~ in redite vos unaquaeque 109: = W x x x H;
itinere iam posita CLAU-T: ? in itinere < L CLAU-T: anoo-tpa<t>r|xe 19'; eKaaxr| 426
ut redirent 109: = W revertendi H: c/CLAU- domo CLAU-T (Var)
T redeundi fiM + et BM<J>G: + Kai L d t 334 66<^91 - faciatque
ad CLAU-T CLAU-T
iudeae 109 iuda H; CLAU-T: = > iu- ~ vobiscum dominus CLAU-T (item CLJ2) >
dam CLAU-T (Var) vobis dominus CLAU-T (Var)

noemin L Sc S; noemi CP) autem ( L) amare ferens. nurus eius cum ea ibant ut redirent in terram iudee'.7
quod ei provenerat et desolationem (-ne L: solationem C) AN Mt h 1 (619): 4,13/quia propriam gentem contempsit,
carorum non sustinens filiorum, propter quos et de patria et terram, et genus, et elegit Israel/ 14 CAr ant 5,321
sua ( L) videbatur egressa, (+ et C) rursus revertebatur ad (347,14): /cuius (cui 5 [subest cuius?]) nurus disiungi (des-
eam. audierat enim quia (in quo 5) iam prospera de ipsa P) ab ea non tolerabant, sed nec ipsa refutando eas secum
regione nuntiarentur/ (Flavius Josephus: Kai r| vaauic, proficisci poterat evitare, et cum insisterent/9 (Flavius
[voour|c, L] niKpox; e7ti toic, cruuer|Koai <)>epovaa Kai Josephus: ouk eKaptepouv 8e 8iaeuvvuuevai aimn; ai
tr|v vk oyiv tcov <)>iXxatcov epr|uiav ov% wtouevouaa 8i r|v vdu<t>ai ou8e napaixouuevri [napeuevr| RO] ouXouevac,
Kai rr|c, natpi8oc, e4eXr|X"9ei naXiv eiq auxr|v anr|X- [ouXouevan; RO] cruve^opuav neiGeiv e8uvato) (c/Ru
Xatxexo Kai yap r|8r| KaXux; xa kot autr|v enuvGavexo 1,10) CLAU-T Ru (307,64): 5/ad pristinam regionem
xcopeiv) CLAU-T Ru (307,58): comperiens, quod re- ex qua discesserat... Is 52,7/reverti contendit/6 (cf Ru
spexisset dominus populum suum...surrexit ut in patriam 1,6) (307,69): vfcRu 1,6
cum utraque pergeret nuru, de regione videlicet Moabitide 8 109: /Et dixit noemi ad duas nurus suas? Ite redite
(-tida S; -tine N) (307,69): 7/quae in itinere iam posita vos una queq(u)e in domu(m) matris vse? Faciat dns vobis-
et reverti (-tens S) cupiens ( SN) ad terram Iuda (-am 5) cu(m) msredm. sicut fecistis vos. cum defunctis et me-
7 109: /Et exibit de eo loco in quo fuerat ibi et due cum'.l AM Lc 3,31 (92,548): 6/coepit suadere ut

6. 1 2. 2004 Vetus Latina 4/5


1,8-11 Ruth 42

kci9ox; enoir|aaxe uex xdiv xevnKxcov Kai uex' euoir 9 8arr| Kupioc,
+ Kai x
L sicut fecistis vos cum defunctis et mecum det dominus
H x mortuis X
' detque - vobis

tiuiv Kai epoixe vnauoiv eKaxr| ev oiKcp v8pc, axr|c,.


av8pcov
L vobis ut inveniatis requiem unaquaeque in domum viri sui x x
H x invenire x domibus virorum quos sortiturae estis
dominus

Kai Kaxe<t>iXr|aev axc,, Kai enipav xnv <)movt|v axcv Kai EKXauaav.
adtr|c,

L et osculata est eas ixt illae levaverunt vocem suam et ploraverunt


H quae elevata voce x x flere coeperunt
levata

10 Kai einav axfj Mex ao e7tioxpe<t>ouev eiq xv Xav aox>.


X + OVXt + Oti

L et dixerunt non ibimus quoniam tecum revertemur ad populum tuum


H dicere x x x pergemus

11 Kai ei7tev Noeuiv 'E7uaxpd<t>r|xe 5t|, 9uvaxepeq \iov Kai Iva xi nopeiieoe
Ncoeuei x x
Noenei
L et dixit Noemi redite filiae meae ut quid venistis
H quibus illa respondit revertimini mi cur venitis
venistis

vos 109 x H: = W et 1 09: = W x H; CLAU-T


defunctis 109 morruis H ploraverunt 109: = )1 flere coeperunt H;
9 + Kai 1 20' ep ~ detque CLAU-T CLAU-T
dominus 109: = W x H: Kupioq 120 10 dixerunt 109: = W dicere H
- vobis dominus CLAU-T auxr| 407 @4
ut inveniatis 109: < W x invenire H; CLAU-T non ibimus 109: + ouxi of /?'-58 rl Cd s t 53 120
unaquaeque 109: = W x H; CLAU-T 489 x x H: = W
domum 109: < W domibus H; CLAU-T quoniam 1 09: + oti rl: = W x H: =
viri 109: = W virorum H; CLAU-T: av8pcov 75 revertemur 109: = W pergemus H
sui x x 109: = W quos sortiturae estis H; 11 et dixit noemi 109: vcoeuei 426; voeuei 376: =
CLAU-T Wl ~ quibus illa respondit H
a/illae109 quae H x ? CLAU-T redite 109 revertimini H
levaverunt 109 (c/levata VLIrOA): = W elevata 8r| 669 rf r Tht /? 3 1 3 g691
H; CLAU-T meae 1 09 mi H
+ igitur ? CLAU-T Kai R- C- s 53 489 Tht R 3 1 3af 691
vocem 109: = SBt voce H; CLAU-T ut quid 109: = ad verbum cur H
suam 109: auny; 54' 334 x H; CLAU-T: auxcov venistis 109 (item ALH*FIr'B0HA'G*) venitis H: =
509

domum propriam repeterent (pet. y) uxores filiorum suo- (Flavius Josephus: ueveiv auroi 7tapeKaXei Kai ur| o-un-
rum/14 CAr ant 5,322 (347,17): 9/eas illic remanere uexaXauaveiv auxr| ouXeaBai [ouXr|Geiaai M] npa-
(remeare P) poscebat nec cum ea (nec eas C) debere profi- ynaxojv a8r|Xcov ttiv 7taxpiov ynv KaxaXinoixjac, [KaxaXei-
cisci in rebus incertis et terram propriam deserentes/14 nouaac, (ei in ras. L)]) (c/Ru 1.11-13) CLAU-T Ru
43 Ruth 1,11-13

uex euou; nn EtI UOI WOl ev trj KoiAg uov> Kai eaovxai uiv eic,

L mecum numquid adhuc filii sunt in utero meo et erunt vobis in


H num ultra habeo filios ut viros ex me sperare
et

v8pac,; 12 eTuotpd<t>r|rE 8t|, Gvyaxepeq uou, 8ltl


X + nopeur|xe 8ia touxo oxi
L viris redite ergo filiae meae x x propter hoc quoniam
H possitis revertimini X mi abite iam enim

yeyfipaKa to uti eivai v8pi' xi euta ti eaxiv uoi imotamc,


L senui sine viro quia dixi quasi sit mihi spes
H senectute confecta sum nec apta vinculo coniugali x x etiam si possem
possim

to yEVri9fjvai ue vpi Kai xe^ouai uioix;, 13 ur| axoc,


L ut sim hodie viro ut possim parere filios numquid eos
H hac nocte concipere et x si

npoo8e^eoGe ecoq oi> 8pwGuxRv; auxoic,

L sustinebitis quousque adulescunt x x x x et ipsae


H expectare velitis donec crescant et annos impleant pubertatis x ante

numquid 109 num H nec apta vinculo conjugali H


adhuc 109 ultra H quia dixi quasi sit mihi spes 109: < x x etiam si
filii sunt 109: - uoi /?"-58 C- s 53 334 392 489 509 possem (possim M*<l>RAZGVP*P*4'BMM) H
Tht/?313aP9l habeo filios H ut sim hodie viro 109: < (hodie c/H) ~ hac noc
et 109 (item M'D*): = tt ut H te concipere H: < W n^n
erunt vobis in viris 109: = W viros ex me sperare ut possim 109: c/H si possem (possim) supra et x
possitis H H: = an
12 redite 109 revertimini H 13 numquid 109 si H
ergo 109: = x H: - 811 19' 75 C" 489 Tht R sustinebitis 109: = expectare velitis H
313"P69t quousque 109 donec H
meae 109 mi H adulescunt 109: < crescant H
x 109: = abite H: + (* H) nopeuGirte O <H: x x x x 109: = 591 et annos impleant pubertatis H
<W et 109: Km R" Tht R 313"p <&% x H: - r| Tht A:
x propter hoc quoniam 109: 8ia touto oti (344 Tht R = tt
3 1 3) R - - 58 C- ' 128 s 53 489 Tht R 3 1 3aP; ex hebraico (le- ipsae derinemini ut [i]n[h]ec fiatis viris 109: aurcu 376
gendo '2 pb) iam enim H ante eritis vetulae quam nubatis H
senui sine viro 109: < senectute confecta sum

(307,70): ait ad utramque nurum. ite in domum (-mo M) (-uevai RO) yanov euruxeoxepov auxaic, (+ einoixja RO)
matris vestrae faciatque vobiscum (vobis 5) dominus mise- ov 8ir|uaprr|Keaav naiai tok; auxr|c, ya(ir|Geiaai Kai rcov
ricordiam/ aUcov a'yaGcov ktr|oiv) (c/Ru 1,11-13) CLAU-T Ru
9 109: /Det dns vobis ut inveniatis requiem. una (307,73): /detque vobis dominus invenire requiem in domi-
queq(u)e in domum viri sui? Et osculata est eas? Ad ille. bus virorum quos sortiturae estis. elevata igitur voce flere
lebaberl vocem suam et ploraberunt/ CAr ant 5,321 coeperunt/14
(347,16): 7/optans (et optantes 5; et optante 5') feliciores 10 109: /et dixerunt ' Non ibim(u)s. qm tecum re-
eis (exp. S) nuptias quam quibus fuerant iam (~ i. f. 5c) pri- vertemur ad pptm tuu(m)?/ CAr ant 5,321 (347,14):
vatae et filios et ( S [etadd. S2] P) alia bona conferri (-re videRu 1,7
LCP)I% (Flavius Josephus: aXK evKeiuevcov eu^auev1! 11 109: /Et dixi(t) noemi? Redite filii mee. ut quid

('
1,13-14 Ruth 44

KaxaoxeOriaeaGe xov |xf| yeveaai vpi; ufi 8t|, Qvyazepec, |iOu, Ott

L derinemini ut [i]n[h]ec fiatis viris nolite x filiae meae quia


H eritis vetulae quam nubatis quaeso mi
meae

eniKpv9ri |ioi \mep uq ti 4fjXGev ev euoi xeip Kupiou.


+ a<t>o8pa
L irascor valde pro vobis quoniam exibit in me manus domini
H vestra angustia me magis premit et egressaest manus domini contra me

14 Kai E7tfjpav ttiv <txovnv axcv Kai eKhivaav exv Kai Kaxe<t>iXriaev Op<t>
L et elevaverunt vocem suam et ploraverunt rursus et osculata est Orfa
H elevata igitur voce x rursum flere coeperunt x Orpha osculata

'rnv nevepv avxf\c, Kai e7teatpeyev eiq xv Xav airrfjc,, PoG 8e f|KOXodGr|aev
L socrum suam et abiit Ruth autem ad/?esit
H socrum x est ac reversa x
atque

- 8ri 19-376-488' 82' 68-246 51-cll <*' 53 120 392 et ploraverunt rursus 109: = W ~ rursum flere
coeperunt H
x 109 quaeso H et 109: = an xH
meae 109 (item AH2B2iiM) mi H osculata est orfa socrum suam 109: = 71 ~ orpha
irascor valde pro vobis 109: + ( H) a<t>o8pa A O 58 osculata socrum x est H (orfa CXni); CLAU-T
318 6H: < W ~ vestra angustia me magis premit H et 109 (item UE) ac H atque CLAU-T
quoniam 109: = W et H [h]abiit 109 reversa H: CLAU-T: =
exibit 109: < exivit, c/W egressa est H autem 109; PS-PHo? vero ? in citatione libera:
in me manus domini 109: = W ~ manus domini AM Lc; CLAU-T xH
contra me H adhcsit ad illam 109: lect. mixta ex et H, nisi latinus
14 et elevaverunt vocem suam 109: = 9)1 interpres legi1 ekoAAr|Gt| in Graeco (ex Wl) adhesit
~ elevata igitur voce x H (c/Ru 1,9) socrui suae H: cf CLAU-T

venistis mecum. Numquid ad huc filii sunt in utero meo et ei ( C) a se recedere persuadere non potuisset, sociam si-
erunt vobis in viris./ CAr ant 5,321 (347,14): vide Ru bi duxit in omne quicquid (+ sibi C) emergeret/19 (Flavius
1,7 Josephus: r| uev ouv op<t>ce uevei (+ neiaGeiaa SPL) mv 8e
12 109: /Redite ergo filie me? ppr hoc qm senui pour|v [pou9 E ] ur| neiaGeiaav anr|yaye Koivcovov
sine viro quia dixi quasi sit mici spes ut sim odie viro ut naveoc, tou npoaxuxovTOc, yevr|aouevr|v) CLAU-T Ru
possim parere filios?/ CAr ant 5,321 (347,14): vide Ru (308,75): 9/et Orpha osculata socrum est atque reversa
1.7 (scripsi cum NS; ~ osculata socrum statim reversa est M.
13 109: /Numq(u)id eos sustinebitis quousq(u)e Douglas)l\5lRuth vero in typo ecclesiae divini cultus
adulescl et ipse decinemini ut inhec fiatis viris? nolite fi amorem (-re 5) concipiens/Ps 44,1 1 /socrui adherens/16
lie mee quia irascor valde pro vobis qm exibit in me ma- PAU-N carm 27.534-535 (286): Ruth sequitur sanctam
n(u)s dni '.I CAr ant 5,321 (347,14): vide Ru 1 ,7 quam deserit Orpha (orfa ABDGR) parentem; / perfidiam
14 109: /Et elebaberl vocem suam et ploraberunt nurus una, fidem nurus altera monstrat/ PS-PHo 61,6
rursus. et osculata est orfa socrum suam et habiitf Ruth (370,32): (David ad Goliam) erat mater tua Orfa, et mater
am. adesit ad illam '.I AM Lc 3,31 (93,549): 8/una mea Ruth, et elegit sibi Orfa deos allophilorum et abiit post
concessit (consensit L), Ruth vero cum socru mansit (rem. eos, Ruth autem elegit sibi ( OW) vias forrissimi et am-
C)l vid 33 (276): quae bene instituerit (scil, noemi), bulavit in eis (c/Ru 1,15. 16) PRU ham 778-780 (142):
bene erudierit nurum suam, Ruth ei deesse non poterit, aspice Ruth gentis (ex gentes E*) Moabitidis (c/Ru 1 .22) et
quae viduitatem socrus patemae domui praeferat/3 AN simul Orfan (orphan ES' ; orph S; orfam U). I illa socrum
Jb 1 (383B): talis fuit illa beata Ruth, quae ita detulit socrui Noomin (noemin T'VS2; noomi S) fido comitatur amore, /
suae veteranae/16 AN Mt h 1 (619): 7/et non despexit deserit (haeserit E2u.l.; deserat S) haec
socrum viduam simul et peregrinam. desiderio ducta gene- 15 109: /dixitq(u)e socrus sua? Ecce reversa est orfa
ris eius magis quam sui/16 CAr ant 5,322 (347,18): connurus tua ad pptm suum et aput deos suos. redi et tu
8/et Orpha (Orfa L Sc S) quidem mansit, Ruth autem cum post connurum tuam7/ AM Lc 3,31 (93.550): /cui cum
45 Ruth 1,14-16

ctutfj. 15 Kai einev Ncoeuiv npq PoG I8o veotpe\|/ev fi <rvvu(ict>q


Noeuei
L ad illam dixitque socrus sua x x ecce reversa est Orfa connurus
regressa consponsa
H socrui suae cui dixit Noemi en x cognata

ood 7tpc, Xav a\m\q Kai npq xovq Seoq arr|q' e7ii<jtp<t>r|xi 8f| Kai cr nioco

L tua ad populum suum et aput deos suos redi et tu post


ad revertere cum

H ad vade x x cum
ei tu

rfjq cruvvuc>ou crou 16 elnev 8e PoG Mfi navtT|aai euoi to KaxaXuieiv oe


L connurum tuam dixit autem Ruth ne obviaberis mihi ut relinquam te
consponsa tua noli obviare dimittere
non contingat
H ea quae respondit adverseris

f| 7toaxpe\)/ai nioev aov xi cr nov edv nopeu9fj<;, nopeaouai,


tou + ano x

L ut revertar depost te quoniam quocumque ieris ibo


et redire quia ubicumque + tu

H et abeam per(r)exeris pergam

15 dixitque socrus sua x x 109 ~ cui dixit noemi averseris CLAU-T


H voeuei O-19; cf AM x dimittere AM: <
ecce 109: = W en H ut 109: xouL/T-58761*d-125r-799334ThtK313: =
regressa est (verborum ordine mutato) AM tt et H; AM; CLAU-T: koi 58 691
orfa 109 x H: AM: = W revertar 109 redire AM abeam H; CLAU-T
connurus 109 consponsa AM: = cognata H depost te 109: + cmo R" -71 C" -57414 d s t -344 53 Tht
aput 109 ad H; AM; CLAU-T: = W R 3 1 3"P H21: < W x x H; CLAU-T ad deum me-
591: redi 109 revertere (verborum ordine mu um ? AM (delenda esse verba haec censuerunt nonnulli): <
tato) AM vade H infra 1,15
- 8ri 75 417* 334 R'M5 60: = W quoniam 109: AN Mt h: = W quia AM x H;
et tu 109 (item L); AM: = x x H: Kai cru IS; PS-IS q ~ quocumque enim ? CLAU-T
- cru A 93 /T-407 334 392 Tht R 313a"
post 109: = W cum H; AM ubicumque AN Mt h: =
connurum tuam 109 consponsa tua AM: = + tu AM: = 21<SH; cf supra ieris 109; AM; AN
eaH Mt h per(r)exeris H; IS; PS-IS q; CLAU-T
16 dixit autem ruth 109: = ~ quae respondit ibo 109; AM; AN Mt h pergam H; IS; PS-IS q;
H; cf AM CLAU-T
ne obviaberis 109 noli obviare AN Mt h non + tecum AM: c/crunnopeixjouai 334
contingat AM ne adverseris H: CLAU-T (Var) ne

diceret socrus: ecce iam consponsa (-ata x; sponsa P*) tua linquam te, ut revertar depost te, qfn quocumq(u)e ieris,
ad populum suum regressa est et ad deos suos, et tu rever ibo, et ubicumq(u)e manseris. manebo. Populus tuus, ppls
tere pariter cum consponsa tua/ CLAU-T Ru (308,75): fns erit, et ds tuus, ds ms erit./ AM Lc 3,31 (93,552):
/ad populum suum et ad deos suos/ 14 HI Ps h 61 (374, /respondit Ruth: non contingat mihi dimittere te et redire
312): 2 Rg 8.2/Orpha monstrat et Ruth quarum (-re V) una (redere a) ad deum meum (deos meos x; dominum meum
conversa ad idola et ad patriam antiquam morti est desti- O; x x x x x (i; x x x Sch., tuet. Eng.), quia quocumque tu
nata/ IS Jdc 9,1 (390C): cum prohiberet eam (scil. ieris ibo tecum et ubi (+ tu L edd. \i Ball. Sch.*) habitaveris
Ruth) socrus sua pergere secum/ PAU-N carm 27,536 habitabo. populus tuus populus meus et ( y) deus tuus
(286): /praefert (-rit B) una deum patriae (-rie et fl), patriam deus meus/ 3,33 (94.587): ex alienigenis congregati re-
altera vitae PS-PHo 61.6 (370.30): vide Ru 1,14 linquentes paterna et dicentes ei qui nos ad domini cultum
16 109: /Dixit am ruth. Ne obviaberis mici ut re vocaret. verbi gratia Paulo aut cuicumque episcopo: popu-
1,16-17 Ruth 46

Kai ov eav auXia9fjc,, auXio9ricouai' Xaq aov Xaq uou,


07COU

L et ubicumque manseris x x x manebo populus tuus populus meus


+ tu habitaveris habitabo

H ubi morata fueris et ego pariter morabor

Kai Gec, aov Qeoq uo\r 17 Kai ov ev no9vric,,


L erit et deus tuus deus meus erit et ubicumque mortua fueris x
est est ut ubi ibi

H quae te morientem terra susceperit in ea

noGavouai kokci ta<t>r|aouar t8e 7toir|aai (ioi Kupioq Kai t8e


o Geck;
L moriar et ibi sepeliar haec faciat mihi deus et haec
hoc hoc

H ibique locum accipiam sepulturae mihi faciat


accipiam locum - faciat mihi

npOaGeir|, xi Svaxo<; 8iaaxe^el v ueaov euoti Kai aov.


+ uoi + ava ueoov
L augeat mihi si non x mors separaverit inter me et inter te
- te et

H addat sola me et x te separaverit

et 109 (item }): AM; AN Mt h x H; IS; PS-IS q; CLAU-T


CLAU-T x AM; AN Mt h: = tt ibi 109 in ea H; IS;
ubicumque 109; AN Mt h: orov R "-55 n 53 509 ThtK PS-IS q: CLAU-T
ubi H; AM; CLAU-T: = et ibi 109; AN Mt h; CLAU-T ~ ibique H
+ tu AM (Var): cfavposi avXiaQr\c, L-54 Tht R 3 1 3ap sepeliar 109: AM; AN Mt h locum accipiam sepul
manseris 109; AN Mt h habitaveris AM mora turae H; CLAU-T ~ accipiam locum sepulturae CLAU-
ta fueris H; CLAU-T T(Var)
xxx 109: AM; AN Mt h: = W et ego pariter hoc AN Mt h
H et ego x CLAU-T faciat mihi 109 (item 4*F); AN Mt h: = ~ mihi
manebo 109; AN Mt h habitabo AM morabor faciat H
H; CLAU-T oGeoc,55 313*rf/p
erit 109 est EUTR-P; AN Mt h x H; AM; HI; hoc AN Mt h
IS; PS-IS q: CLAU-T: = W augeat 109; AN Mt h addat H
-et? AM 1/2+ 7:(Var) mihi 109: + uoi 376 646* e@pS x H; AN Mt h: =
erit/est/x ut supra an
17 : et ubicumque mortua fueris 109 et x 109: = W sola H; AN Mt h
ubi mortua fueris AM ut ubicumque mortua fueris AN separaverit inter me et inter te 109: + ava ueaov rl: =
Mt h: cf supra 1,16 x ubi mortua fueris AM (Var): = W ~ separaverit inter te et x me AN Mt h ~ x me et
W ~ quae te morientem terra susceperit H; IS; PS-IS q: x te separaverit H

lus tuus populus meus. (+ et xyB, dub. Sch.) deus tuus (+ et socrui suae: populus tuus populus meus est, et deus tuus
PL) deus meus/Ps 44,1 1 AN Jb 1 (383B): 14/ut usque deus meus est HI ep 39,5,3 (304,19): 5/et cum suorum
ad mortem non esset passa eam relinquere (c/Ru 1,17) esset (esse K) auxilio (~ a. e. g) destituta. Ruth (+ moabitida
AN Mt h 1 (619): 14/deos patrum suorum repulit, et deum [exp] X) alienigena ab eius (cuius L2) latere non recedit
viventem elegit talibus verbis dicens ad socrum suam: noli 108,31,2 (350.1): dicit (dixit KB) ad veram Noemi (no-
obviare mihi, ut relinquam te, quoniam ubicumque ieris. emmi K): populus tuus (+ et I2) populus meus et deus tuus
ibo, et ubicumque manseris. manebo. populus tuus populus (+ et X2) deus meus Ps h 61 (374.314): /altera sequens
meus est, et deus tuus deus meus est/ CLAU-T Ru socrum/20/ait populus tuus populus meus. et deus tuus deus
(308.78): 14/dixit: ne averseris (adv. S) mihi ut relinquam meus/Phil 4,13 IS ety 7,6,58: dicens socrui (-rus T;
te et abeam. quocumque enim perrexeris pergam. ubi mo socerae K, non A) suae: quocunque perrexeris. pergam
rata fueris et ego morabor. populus tuus populus meus et Jdc 9,1 (390C): /perseverabat, dicens: quocunque perrexe
deus tuus deus meus/ EUTR-P cir 12 (201A): dicit ris. pergam; populus tuus populus meus. et deus tuus deus
47 Ruth 1,18-19

18 ioaa 8e Ncoeuiv cm Kpataiomai auxfi to nopeeaGai


~ Kai i8ouaa Ncoeuei pouG

L quae cum vidisset x quia perseverat x ire


H videns ergo Noemi quod obstinato Ruth animo decrevisset secum

eK7taaev to XaXfjaai 7tpc, ai>rt|v en.


L cum ea cessavit loqui ad eam x x x x x
H pergere adversari noluit x x nec ultra ad suos reditum

19 eTtoper|aav 8e u^xepai eox; to 7tapayevea9ai


x an<t>Oxepoi + au.a
abierunt autem uterque simul usque quo pervenerunt
duae
H persuadere profectaeque sunt x X et venerum

avxc, eic, BaiGXeeu. Kai tixt|aEv naaa


x ev BnGXeu, + Kai eyeveto ev wo (eia)eXGeiv auxac, eic, BnGXeeu x
L in Bethleem et factum est cum pervenissent x Bethlem audivit tota
x Beth1em
H quibus urbem ingressts velox apud

18 quae cum vidisset 109: cf Kai i8ouaa ol vi + aua 30'


dens ergo H: = usque quo 109: = ISR etH
x 109: vcoeueiv/?' -58C \s: =W noemi H: pervenerunt 109; AM venerunt H: c/CAr
vcoeui 426 avtac, 246 C- 125 s ' 343
quia 109 quod H ev MV 328 74' - in AM (Var)
perseverat x 109: avtr|53 66 obstinato ruth bethlem 109 (item CXA): nGXeu 646* bethleem
animo decrevisset H: n (59-82') pouG L 334 H;AM
ire cum ea 109: = W - secum pergere H et factum est cum pervenissent x bethlem 109: + Kai
cessavit loqui ad eam 109: = W adversari noluit eyeveto (-vovxo 53; ev. Sepro Kai ev. 407 392 6) ev tco
xxH eMteiv (eiaeXGeiv 55-56' 53 392) auxac, (x 646-c//) eic,
x x x x x x 109: = W nec ultra ad suos reditum nGXeeu (+ auxaq 646-c//) o/-18' R" C- 106-134' 53 392
persuadere H 621: < 5W quibus urbem ingressis H: c/eXGcucrnc, 8e
19 [h]abierunt 109 profectaeque sunt H aurr|c, eic, nXeeu O
autem 109: = x H: - 8e 1 29: = W - Kai 58 21
uterque 109: au.<t>Oxepoi (-<t>o>xepoi 75) 54'-59 V-72 audivit tota civitas de eis 109 velox apud cunctos
44* 125:= W duae AM: < xH fama percrebuit H; c/CLAU-T

meus/ > PS-IS q (92): dicens socrui suae: quocun- 81): /quae te morientem terra susceperit, in ea moriar, et ibi
que perrexeris, pergam. populus tuus populus meus, et deus locum accipiam (scripsi cum NS; ~ a. I. M, Douglas) sepul-
tuus deus meus/ PS-PHo 61,6 (370,30): vide Ru 1,14 turae IS Jdc 9,1 (390C): /quae te morientem terra sus
QU pro 2,48 (1 16,3): Ruth (rudd G; rud P) <quo>- ceperit, in ea moriar > PS-IS q (92): /quae te mori
que (coni. Braun; quae HGPW; B edd.) in illo popu- entem terra[m] susceperit, in ea moriar
lo dicta est, quae cum esset alienigena. id est ex Moabi- 18 109: /Que cu(m) vidisset quia p(er)severat ire
tis veniens, sub lege (-gem W) populi dei (dei et populi cum ea. cessabi(t) loqui ad eam?/
BGP: dei et populo W edd.) posita (annumerata W) (c/Ru 19 109: /Habierunt am uterq(u)e simul usque quo
2,10) p(er)venerunt in bethlem? Et factum est cum p(er)venis-
17 109: /Et ubicumq(u)e mortua fueris. ibi moriar. se(n)t bethlem. audibit tota civitas de eis. et dixerunt? Hec
et ibi sepeliar? Hec faciat mici ds. et hec augeat mici. si est noemi ?/ AM Lc 3,31 (93,556): 17/atque ita duae
non mors separaberi(t) inter me et inter te?/ AM Lc 3, pervenerunt in ( y) Bethleem CAr ant 5,323 (347,
31 (93,555): /et ( y) ubi mortua fueris moriar et ubi 21): 14/veniente (-tes S) siquidem Ruth cum socru (-rum S)
sepulta fueris sepeliar/19 AN Jb I (383B): vide Ru 1.16 in Bethlehem (bethlem SP; bethleem C Sc)/2,l (Flavius Jo-
Mt h 1 (619): /ut ubicumque mortua fueris moriar, et ibi sephus: eXGouo'av 8e pouGr|v [pouGn L] uexa xr\q 7tevGe-
sepeliar. hoc faciat mihi deus et hoc augeat, si non sola paq eiq xnv nXeeucov [nGXeenr|v O]) CLAU-T Ru
mors separaverit inter te et me/4, 1 3 CLAU-T Ru (308, (309, 105): velox apud cunctos cives, totius videlicet orbis
1,19-21 Ruth 48

fi 7tXic, eri avxdxq Kai eirav Arr| eotiv Ncoeuiv; 20 Kai elnev
Ncoeuei
civitas de eis et dixerunt haec est x Noemi et dixit
H cunctos fama percrebuit dicebantque mulieres illa quibus
dicentibusque mulieribus

npq avxq Mfi 8f| KaXeite \ie Ncoeuiv, Kakaate ue


x ~ ue KaXeixe Ncoeiiei + aXka

L x x nolite vocare me Noemi x x x sed vocate me


+ ergo x Noemin
' me vocare
H ait ne vocetis id est pu Ichram
pulchra

riiKpdv, tl e7tiKpvGr| ev euoi 'tKavq a<t>pa 21 eyc


r| niKpia eniKpave(v) x (ioi
L Amaritudo x x x quoniam amaricavit mihi deus valde ego
H Mara hoc est amaram quia valde me amaritudine replevit omnipotens X
Amaram id amara

nXr\pr\q e7r.ope\>9r|v, Kai Kevfiv 7teatpeyev ue Kpioq' Kai 'iva ti KaAeixe


X

L plena abieram et vacuam reduxit me dominus xxx


H egressa sum plena cur igitur vocatis

et dixerunt x 109: = W - dicebantque mulieres HI (Var l: CAr: GR-M; CLAU-T: = W amaram HI:
H > ~ dicentibusque mulieribus CLAU-T ~ di GR-M ep 9,228 (Var): =
centibusque x CLAU-T (Var) xxx 109; HI; GR-M ep 1.6; GR-M ep 9,228: =
x109: = W illa H; CLAU-T hoc est amaram H id est amaram GR-M ep 3,63;
vcoe|iei 426 CLAU-T id est amara HI (Var)
20 et dixit xx 109 -quibus ait H quoniam 109 quia H: GR-M; CLAU-T
- 8r| A /r <",8> C-<-422, <,0'1 s 53 ee@H21 + er amaricavit mihi deus valde 109: eniKpave(v) R"-55
go ?GR-Mep 1,6 C- s 53 m; x uoi R'-3055 C'-525777 ,19414 -313c s 6: <
nolite vocare me 109; HI; GR-M ep 3.63 nolite vo W ~ valde me amaritudine replevit omnipotens H;
care x HI (Var): ue 59 16-528* 318 ~ nolite me vo CLAU-T amaritudine plena sum ? GR-M
care HI (Var); GR-M ep 3.63 (Var); GR-M ep 9,228: ~ un 21 ego 109: = SO1 xH
x ue KaXeixe c"'-16441422*,"8'1530*i s 53 nolite ergo me plena[m] [h]abieram 109: = W (ad verbum)
vocare GR-M ep 1 ,6: cf ne vocetis me H: CLAU-T ~ egressa sum plena H
vcoeuei 426 noemin HI: = naamin CAr - Kai2 R"-5* C- s 53 6
(< Vorlage) x x x x x x x humiliavit me 109: lapsu saliens ab eo-
xxx 109: = id est pulchram H; HI; c/CAr; dem ad idem cur igitur vocatis me noemi quam hu
GR-M; cf IS; CLAU-T id est pulchra HI (Var); cf HI miliavit dominus x H: < W; vcoeuei 426 > ~ cur
nom Rt; GR-M ep 9,228 (Var); CLAU-T (Var) igitur vocatis me noemi quam humiliavit me dominus B*
+ aUaZ.55rf'3346c<Sp9l M*: c/
amaritudo 109: r\ ( 30') ntKpia 30'-407 mara H;

(~ t. o. v. N; - v. t. o. S) habitatores, illarum fama procre- dolorem/1,22 (Flavius Josephus: Kai r| vaauiq |vaaur|c,
buit (scripsi cum S; -crevit MN, Douglas), dicentibusque OL*; voourn; L2} rtpoaayOpeuovra>v autnv ovouaaxi 8i-
mulieribus ( N) haec est illa Noemi/ Kaiotepov eute [eutev ei E] napav KaXeite ue ar|uaivei
20 109: /Et dixit - Nolite vocare me noemi. sed 8e KaG epaicov yXcorxav vaauic, [r| vaaur|c, O; voouic, L]
vocate me amaritudo qm amaricabit mici ds valde?/ uev euxuxiav uapa 8e o8uvr|v) CLAU-T Ru (309.
CAr ant 5,323 (347.22): 2,1/et cum Naamin (coni. Blatt; 109): /respondisse legitur, ne vocetis me Noemi, id est pul
noemen S; noemin C Sc; noemi P) nomine suo vocarent ait chram (-ra M). sed vocate me inquit Mara, id est amaram,
illa: iustius Mara me vocate, significat autem (enim 5) lin- quia valde me amaritudine replevit omnipotens GR-M
gua Hebraica Naamis (coni. Blatt; amis C 5c; mamis L; ep 1,6 (8,17): nolite ergo me vocare Noemi, id est pul
noeme 5; noemi P) quidem ( L) felicitatem, mara vero chram, sed vocate (-ri r) me Mara, quia amaritudine plena
49 Ruth 1,21-22

ue Ncoeuiv; Kai Kpio<; exa7teivoxjev (ie, Kai iKavq eKKcoaev ue. 22 Kai
Ncoeuei
L x x x x humiliavit me et potens male accepit me et
H me Noemi quam humiliavit dominus x adflixit omnipotens x venit
me dominus

eTteotpeij/ev Ncoeuiv Kai PoG fi Mcoaixiq ii v|i<t>r| axfjq emazpe^ovaa


Nojeuei + uet autr|c,
L reversa est Noemi et Ruth Moabitis nurus eius cum ea quae reversa est
Moabitidis i[1a

H ergo cum Moabitide nuru sua X X

ecj ypov> Mco' amai 8e rtapeyevririaav eiq BaiGXeeu ev pxfj


BnGxeeu
L ex agro Moab hae autem advenerunt ad Bethlem in initio
Moabitico haec initium
H de terra peregrinationis suae x ac reversa est in Bethleem quando primum

potens male accepit me 109: < 501 ~ adflixit om agro moab 109; CLAU-T: = 501 agro moabitico
nipotens x H BACH terra peregrinationis suae H
22 et reversa est 109; CLAU-T: = W ~ venit hae CLAU-T: = 591 > haec 109 xH
ergoH autem 109; CLAU-T: = ac H: = 501
vcoeuei 426 advenerunt 109: = 591 reversa est H reversae
et 109; CLAU-T; AN Judaeus?: = W cum H sunt CLAU-T: AN Judaeus
moabitis CLAU-T > moabitidis 109 mo- ad 109: = in H; AN Judaeus x x CLAU-T
abitide H bethlem 109 (item CXA); AN Judaeus (Var) beth
nurus eius 109; CLAU-T: = W nuru sua H leem H; AN Judaeus: = ; c/r|9Xeeu Or IV 270, Codices
cum ea 109: + (* H) uet avvr\c, A O R -'5g C" dst graeci et versienes praeter [kxiGXeeu A B, iGA'eeu 108-
53 318 334 H2l: =5W cum illa CLAU-T x x H: = 376*-488 75-82 30-58-129
<in> initio 109; CLAU-T: haplogr.. cfWl > in
quae reversa est 109: CLAU-T: < W xxxH initium CLAU-T (Var) quando primum H
ex 109: = de H; BACH; CLAU-T

sum 3,63 (213,4): nolite vocare me (~ m. v. rl) Noemi, nurus ei(u)s cum ea que reversa est ex agro moab ' Hec
id est pulchram, sed vocate me Mara, id est amaram, quia aum advenerl ad bethlem initio mensis ordiarie./ AM
amaritudine plena sum 9,228 (803,19): nolite me voca Lc 3,30 (92.524): cum sit alienigena (c/Ru 2,10) et Moabi
re Noemi, id est pulchram (-ra C3), sed vocate me ( C) tis (c/Ru 2,2; 4,5. 10) AMst q ap 5 (431.19): quia Ruth
Mara (amaram Hl el), quia (qui C3) amaritudine plena Moabitida fuit/2 Rg 1 1,3 (e/Ru 2,2; 4,5. 10) AN Ju
sum HI ep 54,17,2 (484,13): 2/quae nobis cum sonat daeus 2 Rg 21,19 (1361 A = Saltman 145,8): 2 Rg 21,
napaKeKXr|uevr|, quam interpretari possumus consola- 1 9/Noemi et Ruth tempore ubertatis reversae (reverse Salt
tam/1 Is 7,7 (785,43): Is 17.10/verbum hebraicum ne- man) sunt in Bethleem (bethlem Saltman exC R*OG)l4.\0
emanim...si vero ( S') per ain (scil, scribatur), et dicatur BACH lap 17 (1055A): Ruth de agro Moabitico...
Noemin (neemin COYP'DS'F; neaemin V; neemim HT; venientis CAr ant 5,324 (348,1): 1,20/Ruth itaque tem
neamenim Ma. Va. Adr.; noemim Ga.), pulchram (pulcra pore messis/2,2 (Flavius Josephus: aun/Kn> 8e 'fevouevou
P'; pulchrae H) significat. unde et ( P') Noemin (noemi* [ovxoc, MSPLE]) CLAU-T Ru (309,1 19): et reversa est
G*; noemim HF*T Ga.; noemi G2F2 Er. usque Adr.; Noemi et Ruth Moabitis nurus eius cum illa quae reversa
neemin C*0*P'D). quae hac littera scripta est, loquitur in est de agro Moab. hae (heae MN) autem reversae sunt initio
( D) Ruth (ruht Y; rutht D) (c/Ru tit): nolite vocare me (in initium NS) messis ordeariae (-reae NS) (311, 175):
( H; ~ m. v. YVS' Ma. Va. Adr.) Noemin (noemim FT 2,23/ingressa autem Ruth cum socru sua in terram (-ra M)
Ga.; neaemin V*'"'; noaemin V2; noemi G*H Ma. Va. Israel (< IS) GR-I tr 9,6 (7 1 ,53): Ruth itaque Moabitica
Adr.; neemin C*OYD). id est pulchram (-ra Y). sed vocate (-tis F2; -ta rec. II) fuit (c/Ru 2,2; 4,5. 10) HI Os pr
me amaram (mara id est amara N Ga.) nom Rt (102,7): (2,53): 3,7/Ruth Moabiten (-tin N*)l3J (c/Ru 2,2; 4.5. 10)
Noemi pulchra (x x H) Ps h 61 (374,14): 16/quae inter- IS Jdc 9,3 (391 A): ingressa autem Ruth cum socru sua
pretatur dulcis/16 IS ety 7,6,57: Noemi, quam interpre- in terram Israel PS-IS Is 6 (349): de Ruth Moabitida (cf
tare possumus consolatam/2 (< HI ep 54) Ru 2.2; 4.5. 10) q (93): ingressa autem cum socru sua in
21 109: /Ego plenam habieram. et vacuam reduxit terram Israelis (< IS Jdc) PRU ham 778-780 (142): vide
me dfis. humiliabit me et potens male accepit me?/ Ru 1,14
22 109: /Et reversa est noemi et ruth moabitidis. 2,1 109: /et erat uhic noemi cognitus viro eius vir

6. 12.2004 Vetus Latina 4/5


1,22-2,2 Ruth 50

epiouo KpiGcv. 2,1 Kai xfj Nooeuiv vip yvcpiuoq xc v8pt aiirtfj<;'
Ncoeuei
L messis ordeariae et X huic Noemi x cognitus viro eius
c'rat

H hordea metebantur erat autem x x vir Elimelech consanguineus

6 8e vfip 8uvcxt6c, icr/yi ek tfjq cruyyeveia<; Aiuetex. Kai voua


EXiueXex
AiXiuetex
L vir potens in virtute ex cognatione Elimelech et nomen
H homo et magnarum opum x x xx nomine
magnarumque

am) Bo<;. 2 Kai einev PouG t| Mcoamc, 7tp<; N(oeuiv nopeuGc 8rj
Boot, ~ eutev 8e Nojeuei
L eius Booz dixit autem Ruth Moabitis ad Noemi ibo nunc
Moabitidis

H x dixitque socrum suam si iubes vadam

eiq ypv Kai aw^co ev toi<; axxuoiv Katnio9ev OTJ


+ Gepiovxcov
L in agrum et colligam spicas depost cuiuscumque
agro ut + metentes
X

H quae metentium fugerint manus ubicumque

messis ordeariae CLAU-T: = W > mensis 376 V-30-55*-58(virf.)-72-407-527 130-346* 318 509
ordiariae 109 hordea metebantur H 707<c> g^ oe,. g uooi" 313, o, 54*(c pr m): < W
2,1 et x 1091: = et erat 1092 ~ erat autem 2 dixit autem CLAU-T: eutev 8e R"12 Ci[9dst
H:c/xr|8e 125 53 dixitque H: 109: = Wt
huic noemi 109: vr\ vcoeuei 0']9: = tt xxH moabitidis 109 (item CnB*AM<Dz0A'M'*4'DM; cf
x cognitus viro eius 109: < ~ vir elimelech con moabitides LX1r)
sanguineus H noemi 109: CLAU-T: vcoeuei 426: < W socrum
vir 109 homo H; CLAU-T suam H
in virtute 109: + ev A 68'-120 318 334 et magna ibo nunc 109; CLAU-T ~ si iubes vadam H
rum opum H ~ magnarumque opum CLAU-T agro 109 (item 4*F)
ex cognatione elimelech 109; c/CAr: eXtueXex O" R' et 109 H: = W ut CLAU-T (item 4'F) x
-55 72 C-44 131 3.9 328 4.7 500 6U739-5'7 334 509 %. aiXiueXeX
CLAU-T (Var)
44-131-319-328-417-500-616-739-f/-57: < W xx x depost 109: = W depost metentes CU-D;
H CLAU-T: + Gepiovxcov 334: < infra 2,3 quae metenti
et nomen eius 109: < W x nomine x H um fugerint manus H
oo Codices graeci et versiones praeter ooc, A B 1 5- cuiuscumque 109; CLAU-T ubicumque H

potens in virtute ex cognatione elimelech. et nmn eius bo quam aevo gravem alebat nurus? (c/Ru 2,3) AMst q ap
oz:/ CAr ant 5,323 (347,21): 1.19/Booz Elimelech 5 (431,19): vide Ru 1,22 CAr ant 5,324 (348,1):
cognatus suscepit eas/1,20 (Flavius Josephus: oo>r|c, [o- 1,22/egressa est permittente socru (permetentes x P)l (Fla
oCpq E] aiueXexou [eXiueXexou L] air/yevr\q cov 8exexai vius Josephus: e^nei KaXaur|aouevr| rcaxa auyxcopr|aiv
^evia eviav ML]) CLAU-T Ru (310,138): 3/et tnc, nevGepac, n pouGr|) CLAU-T Ru (309.127): dixit
homo ille potens magnarumque opum dominus erat/Ps 23,8 autem Ruth Moabitis ad Noemi, ibo nunc in agrum ut (
HI nom Jdc (99,25): Booz in fortitudine vel (sive FH) NS) colligam spicas de post metentes (metuentes M) cuius
in quo virtus nom Rt (102,3): Booz in fortitudine cumque si invenero gratiam ante oculos eius. dixit autem
2 109: /Dixitq(u)e ruth moabitidis ad noemi? Ibo ad illam Noemi, vade filia/ CU-D Mc 1 (16,234): sicut
nunc in agro et colliga(m) spicas depost cuiuscumq(u)e in- Ruth, cognata Christi spicas et racemos de post metentes,
venero gratia(m) ante oculos eius ' Dixit aum ei ' Vade fi- Noemi orbatae (c/Ru 1 ,5) colligo (cf Ru 2.3. 7) GR-I tr
lia./ AM Lc 3,30 (92,524): vide Ru 1,22 vid 33 9.6 (71,53): vide Ru 1,22 HI Os pr (2,53): vide Ru 1,22
(276): an vero mediocris tibi vidua illa videtur Noemi. quae PS-IS Is 6 (349): vide Ru 1,22
viduitatem suam messis manipulis sustentabat alienae. 3 109: /et habiit ' Et veniens collegit in agro depost
51 Ruth 2,2-4

ectv eup(o xpiv ev ^afytoi<; ato. ei7tev 8e arrj


x + Noe(n)u.(ei)v
+ Ncoeuniv
L si invenero gratiam ante oculos eius dixit autem ei
x ad illam + Nocmi

H x clementis in me patris familias repperero gratiam cui illa respondit

Ilopei>ou, 9iryaxep. 3 Kai enopev>9ri Kai auveXecjev ev tc ypc


+ eXGouaa
L vade filia X et abiit et veniens collegit x in agro
H mi abiit itaque x colligebat spicas x x
abiitque

Katniaev twv 9epivtcov Kai 7tepie7reaev nepi7txcd(iaxi rf\ uepit


+ ev
L depost messores et devenit ambulando in partem
metentes
H post terga metentium accidit autem ut ager ille haberet

to ypo Boq tO CK avrfyeveiaq 'AiueXex' Kai ioti Boc;


BooC, EXineXex Boo
L agri Booz eius qui erat ex cognatione Elimelech et ecce Booz
H dominum x de ipse

si CLAU-T: = x 109 H: - eav 125 messores 109 metentes CLAU-T metentium


invenero gratiam ante oculos eius 109; CLAU-T: < H: = tt
W ~ clementis in me patris familias repperero gra et devenit ambulando 109: = accidit autem x H;
tiam H CLAU-T: < W
dixit autem ei 109: = dixit autem ad illam noe- in partem agri 109: + ev d 1 509 ut ager ille haberet
mi CLAU-T: cf+ voeuueiv 82'-127; + vcoeuuiv 54-314 d dominum H; CLAU-T
t ' 106; + voeuunv 59-75; + voeuiv 106 <S4; cf<BH ~ cui oo Codices graeci et verstnes praeter ooc, A B 15-
illa respondit H 376 V-55*-58*(W<*.)-72-407-527 130 318 509 707(vW.)
x 109; CLAU-T: = mi H: = W SM. oec. 6, poS 246* 414: < W
3 et abiit 109 (habiit); CLAU-T: < 5W ~ abiit eius 109: < x H; CLAU-T
itaque H > abiitque XVDM ex 109: = de H; CLAU-T
veniens 109; CLAU-T: + eXQowsa A 19' /?"-5871 C- ebueXex 0'-19'-18' /?' 52-77-236-313c-414'-529-646
rfsr53 318 334 9l:<n x H: = 334 509 %
collegit x 109; CLAU-T: = W colligebat spicas 4 booz 109; CAr; AN Ps sen: oo Codices graeci
H; c/CAr et versiones praeter ooc, A B 15-376 V-29-55*-58*(vW.)-
in agro 109; CLAU-T: = 9tt xxH 72-407-527 3 1 8 707 69l, oec, 6, ooC 68: < W boos
depost 109; CLAU-T: = post terga H: < 591 AN Adr I: = ipse H

messores. et devenit ambulando in partem agri booz. eius dns- AN Adr I 92 (18): A. quis primus dixit dominus
qui erat ex cognatione slimelech?/ AM vid 33 (276): vobiscum? E. Boos filius Salmon, quando operarios suos
vide Ru 2,2 CAr ant 5,324 (348,1): /ut ( SP) spicas misit in messem (cf Mt 9,38) (solus habet F) Ps sen
colligeret (-leg. Sc; colligere SP) et (ut SP) alimentum (-to 128,8,2 (155): Ps 128,8/secundum historiam antea consue-
5) haberet (-rent SP) venitque in agrum Booz/ (Flavius Jo- tudo erat, ut ubi hominem laborantem aliquis invenerit, be-
sephus: oncoc, tpo<t>r|c, ewtopoiev Kai eic, to ocoou [oo- nedictionem daret, sicut legimus de Booz factum (< CAr
(,ov MLE] ruxaix; a<t>iKveixai xo>piov) CLAU-T Ru Ps) CAr ant 5,324 (348,2): /veniens (-ientes S*; -iente
(309,130): /et abiit et veniens collegit in agro de post me S2) autem post paululum Booz/ (Flavius Josephus: napaye-
tentes (310,137): accidit autem, inquit ( M) ut ager vouevoc, 8e oaoc, [oooc, L] uet oXiyov) Ps 1 28,8
ille haberet dominum Booz, qui erat de cognatione Elime (1 184,135): Ps 128,8/consuetudo inter Hebraeos erat ut si
lech/ 1 CU-D Mc 1 (16.234): vide Ru 2,2 PRU ham agentes viam, laborantes in aliquo agrorum opere reperis-
785 (142): Ruth, dum per ( 5*) stipulas agresti (-tis Sc) sent, gratia indulta benedicerent/tit; 2,5/dominus vobiscum.
amburitur aestu/4,13 qui responderunt ei: benedicat tibi dominus CO-Brac
4 109: /Et ecce booz venit ex bethlem. et dixit 1,7,2 (111): uno modo salutent, dicentes: dominus sit vo-
messoribus? Dns vobiscum? Et dixerunt ei? Benedicat te biscum/tit
2,4-7 Ruth 52

fiXGev ek BaiGXeeu Kai et7tev xoiq 9epiouaiv Kupioq |ie9' uoiv Kai
L venit ex Bethlem et dixit messoribus dominus vobiscum et
H veniebat de Bethleem dixitque qui

ei7tav am> E^oyriaai oe Kiipioc,. 5 Kai ei7tev Boq toj 7tai8apico aino
Boo x
L dixerunt ei benedicat te dominus et dixit Booz puero suo
H responderunt tibi dixitque iuveni x

xc e<t>eoxcti eni xoi>q 9epiovxaq Tivoq i\ veviq atri; Kai nEKpi9r|

L qui stabat super messores quae est iuvencula haec et respondit


H x messoribus praeerat cuius haec puella qui
praeerat x messoribus

t naipiov t e^eoxq eni xovq epiovxaq Kai einev 'H nalq r\ M(oaitic.

L puer qui stabat super messores et dixit haec est puella


H x xxx x xx x

eoxiv ti 7tootpa<t>eiaa uex Ncoeuiv e^ ypou Mco Kai eutev


eniaxpei)/aaa Ncoeuei
L Moabitidis quae reversa est cum Noemi ex agro Moab et dixit
H Moabitis venit de regione Moabitide rogavit

venit 109: = veniebat H quae 109: tic,o/<-15ix" /?" C" s 53 334 cuius H:
ex 109: = de H
bethlem 109 (item CXA0Ht) bethleem H iuvencula haec 109: = JI ~ haec puella H; cf
et dixit 109 ~ dixitque H CAr ant
+ sit CO-Brac 1 6 et 109: = W qui H
et dixerunt 109: = W qui responderunt H; CAr puer qui stabat super messores 109: = W xxx x
Ps x H: to 7tai8apiov to e^eaxoq eni todc, depiCpvtaq 15
te109: = W tibi H; CAr Ps et dixit 109: = Jl x x H: Kai einev 381
5 et dixit 109 ~ dixitque H; CAr puella 109: = W xH
oo Codices graeci et versiones praeter ooc, A B 1 5- moabitidis 109 (item M0A*M*) moabitis H
376 V-55*(vM.)-72-407-527 318 509 707 St, oec, 6, reversa est 109: eniatpen/aaa R"'1] 407 d f. = Jl
ocoC 75 (om. 628): < W venit H
puero 109 iuveni H; CAr Ps vcoeuei O-19
suo 109: = W x H; CAr Ps: - odtou A 550' ex agro 109: = de regione H
424 e1 moab 109: = W moabitide H
stabat super messores 109: < Jl ~ x messoribus 7 dixit 109: = W rogavit H
praeerat H; CAr Ps ~ praeerat x messoribus ZM

5 109: /Et dixit booz puero suo qui stabat sup(er) le vero dum iam ab ea primitus agnovisset, domino decla-
messores? Que est iubencula hec?/ CAr ant 5,324 ravit/15 (Flavius Josephus: o 8e uiKpov eunpoaGev nap
(348,2): /vidensque puellam propter eam agri (operis O ava\c, anavxa 7[po7teTCWnevoc, e8r|Xou tco 8eoTiotr|)
praepositum requirebat/ (Flavius Josephus: Kai Geaaaue- 7 109: /Et dixit colligam nunc et congregabo in ma-
voq tr|v Kopr)v aveKpive tov aypoKouov nepi vr\c, naioc,) nipulis depost metentes. et venit a mane usq(u)e nunc ut
Ps 128,8 (1 185.137): tit/dixitque Booz iuveni qui mes pa(u)saret in domum pusillum?/
soribus (~ m. q. Germ.) praeerat/4 8 109: /Et dixit booz ad ruth? Non audisti filia ne
6 109: /Et respondit puer qui stabat sup(er) messo eas colligere in agro alieno. et nunc non transies hinc. et
res. et dixi(t) ? Hec est puella moabitidis q(u)e reversa est adiungere cum puellis meis./ CLAU-T Ru (31 1.161):
cum noemi ex agro moab '.I CAr ant 5,324 (348,3): /il- 23/ecclesia ... messoribus ... adherens ... velut catecumi-
53 Ruth 2,7-9

luAAecjoo 8ti Kai auvJ;a> ev toi<; 8pdyuaaiv niaev


L x x colligam nunc x et congregabo in manipulis depost
H ut spicas colligeret x remanentes x x x x sequens

tcV 9ep1VtcOV Kai riXGev Kai eatn n 7tpcoiGev Kai eox; ecr/tepa<;.
X vuv
L metentes x et venit x x a mane usque nunc x
H messorum vestigia x x et de mane usque nunc stat in

ou Katenauaev ev rai ypcp uiKpv. 8 Kai einev Boq 7tp<;


+ Kai Boo
L x ut x pausaret in domum pusillum et dixit Booz ad
H agro et ne ad momentum quidem x reversa est ait
dixit

Polio Ok fiKouaaq, Gyaxep; (ifi nopeu9fj<; ev ypc cruXXi^ai etepcp, Kai av


X - auXte^ai ev aypco + ye x
L Ruth non audisti filia ne eas colligere in agro alieno et nunc
H x audi vadas ad colligendum alterum agrum x x

oi> nopevoT) evxeGev ox5e KoAAr|9r|xi


napeXeixyr| aUa + vai
L non transies hinc et adiungere puellis meis et
H nec recedas ab hoc loco sed iungere

x x colligam nunc 109: < W ut spicas colligeret (ex *T)


xH 8 dixit 109 (item?) ait H
x 109: = W remanentes H oo Codices graeci et versiones praeter ooc, A B 15-
et congregabo in manipulis 109: = 9)1 xx xxH 376 V-55*-58*-72-407-527 318 707 <% oeq 6, oox; 75
depost metentes x 109: = 9)1 sequens messorum (om. 68'-120):<W
vestigia H non audisti 109: = W (ad verbum) x audi H:
et venit 109: = 9tt xx H -ow/?'-407C-j318 509 21
x x a mane usque nunc 109 et de mane usque nunc eas 109 vadas H
stat H: < W colligere in agro alieno 109: ~ auXXe^ai ev aypco exe-
- Kaio/'54'-314/?-C'-464t7422-73'^13*321 68'- pco A O' R" d t 318 509 H21: < W ~ ad colligendum
120' 334 509 6691 in alterum agrum H
vuv /?" d 1 53 FSl et nunc non 109: Kai ve x ou /?"" 318 334: <W
x x 109: = W in agro H; cf infra x x nec H
ut x 109 et ne H: + koi oll 75 3 1 9 3340n 69l transies hinc 109: napeXeixrr| 407 334: = W rece
pausaret 109: ex hebraico (legendo nro; ex *ra,), cf das ab hoc loco H
ad momentum quidem H et adiungere 109 sed iungere H: aUa 414' 6
in 109 xH 9 + Kai \9 -of R'Cdst 53334 <<%
pusillum 109: = 9)1 reversa est H: ex hebraiCo

na iam effecta de cibo quoque illorum ac potu hoc est pre- Kai notov onoxe aixi^oi toix; 9epiovxac,) CLAU-T
dicationis illorum commonitionibus refecta (c/Ru 2.14) Ru (31 1,161): videRu 2,8
9 109: /et oculi tui in agro sint ubicumq(u)e metent 10 109: /Et procedit ruth sup(er) faciem sua(m) et
ibis post eas? Ecce precepi pueris ne tangant te. et si sitie- adorabit sup(er) terram et dixit ad eum? Qm inveni gratiam
ris. ibis ad vas aque. et bibes undecumq(u)e aurierint pue- ante oculos tuos. ut cognosceres me? Ego am sum per-
ri '.I CAr ant 5,325 (348,6): 15/praecipiens vilico ut ni egrina:/ AM Lc 3,30 (92.524): vide Ru 1.22
hil eam tollere prohiberet. prandiumque ei et potum prae- 11 109: /Et respondit et dixi(t) ei Booz? Indicio in-
buit ( L), dum messores hora competenti comederent/17 dicatum est mici quanta feceris socrui tue post morrem viri
(Flavius Josephus: npoerta^aq tc aypoKouco nr|8ev aimiv tui. et reliqdi '.st. patrem tuu(m) et matrem tuam. et terram
8iaKcoXueiv Xanaveiv [ L] apierrov te napexeiv auxr| nationis tue. et venisti ad pptm quem non noberas estema
2,9-10 Ruth 54

oi 6<t>9aX|ioi oou eiq tv ypv, ov ev Gepioxnv, Kai Jtopeikrn Kax7tiaev


ev tco ayp(
L oculi tui in agro sint ubicumque metent ibis post
H x xx x x ubi messuerint sequere x

airaov iou evexeiXctur|v totq 7tai8apioic, xo ufj i|/aaGai oou' Kai


+ nou oe
L eas ecce praecepi pueris x x ne tangant te et x
H x mandavi enim meis ut nemo tibi molestus sit sed etiam
- molestus sit tibi

xi 8ii|rr|aEic,, Kai nopeu9riai] eic, t cncetir| Kai Jtieaai ev v

L si sitiens ibis ad vas<a> aquae et bibes x undecumque x


H vade sarcinulas x bibe aquas de quibus et
bibes

tipe\Kovrai t 7tai8dpia. 10 Kai EJteoev eni Jtpocimov avxf\q Kai


+ PouG
L haurierint pueri et procedit Ruth super faciem suam et
H pueri bibunt quae cadens X in
super

KpOOEKUVrlOeV E711 tr1V yr|V KOI El7tEV 7Cpoq OlTCOV Ti xi eupov


X

L adoravit super terram et dixit ad eum x quoniam inveni


H adorans x unde mihi hoc ut invenirem

xpiv ev 6<t>GaXuoi<; aou to eniyvcovai ue; Kai eyc eiui ^evr|.


- eyco 8e
L gratiam ante oculos tuos ut cognosceres me x ego autem sum peregrina
H et nosse dignareris x x x peregrinam
tn

oculi tui in agro sint 109: ev tco aypco 376: = W x undecumque x haurierint pueri 109: < W - de
xxxx H quibus et pueri bibunt H
ubicumque metent 109: < ubi messuerint H 10 et procedit ruth 109: + pouG L rll d t 334
ibis post eas 109: < W sequere x x H quae cadens x H
ecce praecepi 109; c/CAr: < W ~ mandavi enim super 109 (item &*): = W in H
H adoravit 109: = W adorans H
x 1 09: = tt meis H: + uou 527 21 et 109: = W x H: c/cadens ... adorans supra
x ne tangant te 109: ae 376-669 106-344: < W ut x quoniam inveni 109: ti L 55 68-120 &: < W
nemo tibi molestus sit H - ut nemo molestus sit tibi 2S unde mihi hoc ut invenirem H
etxI09: = W sed etiam H ut cognosceres me x 109: < W et nosse me di
Kai 19-o/-M58 16-417-552 125 106 691 gnareris H > ut nosse me dignareris Xns
ibis 109: = 5W vade H ego autem sum peregrina x 109: - eyco 8e eiui R- M v
vas<a> aquae 109: haplogr., cf sarcinulas x H ": < W xxx peregrinam mulierem H
bibes x 109 (item X): = W bibe aquas H

vel nudiusterciana die?/ sub alas eius7/


12 109: /Retribuat tibi dns scdm opera tua. et fiat 13 109: /Et illa dixit? Si inveni gratiam ante oculos
merces tua plena a dno deo srMT ad quem venisti confidere tuos dne quia ortat(u)s es me. quia locut(u)s es in corde
55 Ruth 2,10-12

11 Kai 7teKpi9ri Boq Kai einev ax>vf\ 'ATiavveXia a7tr|yyeA,ri uoi


BooC
L x et x respondit et dixit ei Booz indicio indicatum est mihi
H mulierem cui ille x x x x x nuntiata sunt

aa ne7toinKa<; uex xfjq nevGepq aou uex xo noGavelv xv v8pa aou Kai
+ navxa x tr| 7tevGepa
L x quanta feceris socrui tuae post mortem viri tui et
H omnia quae

7tc*; KaxeXi7teq xv naxepa aov Kai ttiv ur|xepa aov Kai xr|v yfjv yeveaex; aov Kai
X

L x reliquisti patrem tuum et matrem tuam et terram nationis tuae et


H quod dereliqueris parentes tuos in qua nata es
reliquisti
retiqucris

enopern; 7tpc, Xav v ok rj8eic, X<i Kai tpl'0!?' 12 rtOteioai


L venisti ad populum quem non noveras esterna vel nudiustertiana die retribuat
H veneris ante nesciebas x x x reddat

Kpioq tt|v epyaaiav aov, Kai yevoixo uio9c, aov nkr\pr\q nap
+ aoi
L tibi dominus secundum opera tua et fiat merces tua plena a
H pro opere tuo plenam mercedem x recipias

Kupiou eo Iapar|X, 7tp<; v f|X9ec, nenoiGevai 7t xac, 7txepvya<; auxou.


L domino deo Israel ad quem venisti x confidere sub alas eius
H et sub cuius confugisti alas

11 et x 109: = W cui ille H > cui x risITaM*P4'B2DFa


A0H patrem tuum et matrem tuam 109: = W parentes
et dixit ei booz 109: oo Codices graeci et versienes tuos H
praeter ooc, A B 15-376 V-55*-58*(vW.)-72-407-527 346 nationis tuae 109: = W in qua nata es H
318 707 91, oec,e1 3 \ or|c, 62: ocoi; 75: < W x x venisti 109 veneris H
xxH non noveras estema vel nudiustertiana die 109: < W
indicio indicatum est 109: = 591 x nuntiata sunt ~ ante nesciebas x x x H
H 12 retribuat 109 reddat H
x 1 09: = omnia H: + (* H) navxa A O 58 3 1 8 + aoi L 328 d t Tht R 314" 6ep3:2i
eH9l: = tt secundum opera tua 109 pro opere tuo H
quanta 109: = quae H: = W fiat merces tua plena 109: = W ~ plenam merce
x xr\ TCvGepa 29-58'-628-/7'-56* C" s 53 ThtE 9t dem x recipias H
x \09 (item A): - nux; R: = VJl quod H x confidere sub alas eius 109: = W ~ et sub
reliquisti 109 (item XVM) dereliqueris H relique- cuius confugisti alas H

ancille tue et ego su(m) sicut una ex ancillis tuis 'l pueris suis dicens. inter manuatores colligat. et nolite con-
14 109: /Et dixit ad illa booz? Hora manducandi ad- fundere eam./ CAr ant 5,325 (348,4): 6/qui.. .spicas
venies ad me hunc. et manducabis panem tuu(m) in posca? quidem eam colligere noluit. sed (se 5c) metere quicquid
Et sedit ad latus messor(um) et dedit ei pulentam et mandu- posset et ( L) sibi portare permisit/9 (Flavius Josephus: o
cabit et saciata est/ CLAU-T Ru (311,161): vide Ru 2,9 ... aurnv ouk n^icoaev epieiv 8e rtav o ti Kai 8uvaixo
15 109: /et surrexit ut colligeret? Et precepit booz Kai Xauaveiv enixpenei) (c/Ru 2,16)
2,13-14 Ruth 56

13 fi 8e einev Epoiui xpiv ev 6<t>GaA+ioic, aov, Kpie, ti


+ uOU
L et 1lla dixit si inveni gratiam ante oculos tuos domine x quia
H quae x ait x mi qui
quia

napeKXeac, ue Kai ti eXkr\aaq eni Kap8iav xf\q 8o\>Xr|c, aov, Kai i8o eyco
x ev Kap8iu x
L hortatus es me x quia locutus es in corde ancillae tuae et ego
H consolatus et x ad cor quae x

eoou.ai rix; uAa t>v nai6iaK>v aov. 14 Kai einev axfj Boq "H8ri copa
+ OUK Boo tr|

sum sicut una ex ancillis tuis et dixit ad illa Booz hora


H non similis unius x puellarum tuarum dixitque eam quando
ancillanjm

to <t>ayeiv npaeXQe d>8e Kai <t>yeaai tgov pxcov Kai dyeiq


(xov) apxov + aov
L manducandi x advenies ad me hu[n]c et manducabis panem tuum x x
H vescendi fuerit veni x x huc comede x et intingue

tv yco|iv aov ev xw ei. Kai eK9iaev Po EK 7tXayicov xcv Gepivxcov, Kai


L x x in posca et sedit ad latus messorum et
H buccellam tuam aceto sedit itaque messorum latus
pusta

13 et illa dixit 109 quae x ait H 376 V-55*-58*-72-407-527 318 707 691, oe; 61 ' 4. or|c.
si 109: < xH g2. o414. oco75:<!1
x 109: = mi H: + uou A 0"-m 55 d i H: = W x hora manducandi x 109: xti 19' L 56 '-58' d t lv>\
quia 109 (item C0H): = W qui H r|8r| 799: < W quando hora vescendi fuerit H
hortatus 109 consolatus H advenies 109 veni H
x 109: -Kai 318 etH: = W ad me 109 x x H: = W
quia 109: = W xH hunc 109 huc H
in corde 109: ev Kap8ia 707 H ad cor H: < W manducabis 109 comede H: = W
et ego 109: Kai x eyco R" 21: = W quae x H (tov) apxov 18-19' 488' L'nlMi 58-246-527-628-730
x109: = @ nonH:+ouK 19': = W c-50o646rf 343 r 334
sum 109 H: c/eim eo-ouai/r-5*58730 tuum 109: + aou334e x H: = W
sicut una 109: = W similis unius H x x x x 1 09: homoeotel. '.' et intingue buccellam tu-
ex ancillis tuis 109 x puellarum tuarum H: = W am H: < tt
x ancillarum tuarum 4'F posca 109 aceto H pusca L
14 et dixit 109: = 591 ~ dixitque H et sedit 109: = W - sedit itaque H
illa 109: ? < illam, c/W eam H latus messorum 109: < W ~ messorum latus H
oo Codices graeci et versiones praeter ooc, A B 1 5-

16 109: /et porta(n)tes portate ei de quo aceruastis. app 35 (428C): eam colligentem manipulos suae messis.
et sinite colligat et non imperabitis ei ?/ AM fi 3,69 quibus aleret socrum/4.13 (c/Ru 2,17. 18) (< AM fi)
(134.68): eamque (scil. Ruth) colligentem manipulos suae 17 109: /Et collegit in agrum usq(u)e ad vesperam.
messis, quibus alebat (+ se N) et socrum/4.13 (cfRu 2,17. et virga excussit que collegit - Et factum est cum consum-
18) Lc 3,32 (93,56 1 ): 4, 1 3/refert autem advertere quod masset ordiarium. AM fi 3.69 (134,68): vide Ru 2,16
et in agro pleno messis reperta manipulos. sicut scriptum Lc 3,32 (93,561 ): vide Ru 2,16 CAr ant 5,326 (348.
est, colligens et socrui fructus reservans/3,10 (cfRu 2,17. 8): 9/Ruth autem tollens ab eo alphita (-pheta 5) socrui
18) CAraut 5,325 (348.4): videRu2,\5 PS-IS Rg conservavit et vespere cum spicis ad eam (ea S) venit/ (Fla-
57 Ruth 2,14-17

eovioev axfj Bo<; X<t>ixov, Kai e^ayev Kai evenAria9ri Kai KaxeXi7tev.
X X

L dedit ei pulentam et manducavit et satiata est x x x


H congessit pulentam sibi comeditque saturata et tulit reliquias

15 Kai aveotn xou cruAAeyeiv, Kai evexeitaxxo Booq


BooC
L et x surrexit ut x x x colligeret et praecepit Booz
H atque inde spicas ex more praecepit autem
praecepitque

xoiq nai8apioiq axo teycov Kai ye v ueaov xcov 8payuxcov auAAeyexco, Kai
X X

L pueris suis dicens x x inter manuatores colligat et


H etiam si vobiscum metere voluerit x

uf| Kaxaiaxv)vr|xe axr|v 16 Kai aaxovxec. aax^axe auxfj Kai ye 7tapaXXovxec,

L nolite confundere eam et portantes portate ei x x x


H ne prohibeatis x x x x et de vestris quoque

napaateixe atixij ek xcv eowiauevcov, Kai tyexe Kai


L x x de quo aceruastis et x sinite x x x
H manipulis proicite de industria remanere permittite ut absque rubore

cruAAe^ei, Kai ok enixi|ir|aexe axfj. 17 Kai auvete^ev ev


+ PouG
L colligat et x non imperabitis ei et collegit in
H colligentem nemo corripiat x collegit ergo
+ Ruth

dedit 109 congessit H: = tis H


ei pulentam 109: = W - pulentam sibi H 16 et portantes portate ei 109: = xxxxH:
et manducavit 109: = W - comeditque H Kai aaraovxec, aaxa^axe aurr| 0-'ylb H: = W
satiata 1 09 saturata H x x x x x de quo aceruastis 109: < ; homoeotel. (au-
xxx 109: Kai KaxeXinev 52: homoearc. et tu vr\ ... autr|) ~ et de vestris quoque manipulis proicite
lit reliquias H: < W de industria H
15 etx109: = W atque inde H x sinite 109: = W remanere permittite H
xxx109: = W spicas ex more H xxx 109: c/W ut absque rubore H
et praecepit 109: = 591 ~ praecepit autem H x non imperabitis ei 109: = W colligentem nemo
~ praecepitque f8t corripiat x H: c/enixiunaexai A 18-108-376 75-82 M*-
oo Codices graeci et versiones praeter ooc, B 15- 29-55-56-527 319-417-529 343 344* 509
376 V-55*-58*-72-407-527 346* 318 707 69t, oeq 6; 17 et collegit 109: = W - collegit ergo H;
oco 75: < W CLAU-T
xx 109: Kaiye58 6e etiam si H: < W + ruth CLAU-T: + pouG L d 1 334
inter manuatores colligat 109: = W vobiscum in agrum 109 (item ET) in agro H: = @W xx
metere voluerit H CLAU-T (item 4"**)
et nolite confundere 109: < )1 x ne prohibea

vius Josephus: pou&r| 8e [xe E] aX<t>ixa Xaouaa nap av- collegit ergo Ruth et quae collegit virga caedens et (atque
tou e<)>V>>.a^e xr\ eKupa Kai napnv oi|/e Kouiouaa ueta NS) excutiens invenit ordei quasi oephi (oephy 5) mensura
tojv axaxucov) (c/Ru 2,18) CLAU-T Ru (310,148): (-am N), id est tres modios/ EUCH inst 2 (159,3):

6. 1 2. 2004 Vctus Latina 4/5


2,17-19 Ruth 58
xd> ypc eooc, cmepaq Kai epp8iaev crweXe^ev,
Kai eyevfiGr|
L agrum usque ad vesperam et virga excussit quae et factum estcollegit
H agro quae collegerat virga caedens et excutiens x invenit
agrum co1legit atque

cix; oi<t>i Kpi9cv. 18 Kai ipev Kai ei(rfjX9ev eiq


L cum consummasset ordiarium x x x x et sustulit et intravit x
H hordei quasi oephi mensuram id est tres modios quos portans x reversa est in
ad

xfiv nXiv, Kai ei8ev f| nevGep ai>xf[c, cruveXe^ev, Kai e^eveyKaoa PoG
L civitatem vidit autem socrus eius quae collegit et afferens x
H et ostendit socrui suae x x insuper protulit et

e8a>Kev axfi KaxeXiJtev e div evenXr\c!Qr\. 19 Kai eittev OUtti

L dedit ei quae reliquerat x x ex quibus repleta est et dixit ad eam


H de reliquiis cibi sui x quo saturata fuerat dixitque x ei
fuerai saturata

fi 7tevepd ati'rr|c, Ilo cruveXe^a<; crnuepov Kai rto enoiriaa<;; eit|


+ tO epyOV TOVTO
L socrus sua ubi collegisti hodie et ubi x fuisti sit
H x hodie collegisti fecisti opus

usque ad vesperam CLAU-T post quae collegit lapsu repetit hie verba et factum est
virga excussit quae collegit 109: = @W - quae cum consummasset ordiarium 109 e versu praecedenti
collegerat virga caedens et excutiens H - quae collegit et afferens x 109: = insuper protulit et H: < 591
virga caedens et excutiens CLAU-T > quae collegit insuper et protulit et CLAU-T
virga caedens atque excutiens CLAU-T (Var) quae reliquerat x x 109: = )t de reliquiis cibi sui
et factum est 109: = W x invenit H; CLAU-T H; c/CAr; CLAU-T
cum consummasset ordiarium 109: cfvtyr\ 59 71 530 ex quibus repleta est 109: = x quo saturata fu
74 - hordei quasi oephi mensuram H; CLAU-T (Var) erat H - x quo fuerat saturata CLAU-T
x x x x 109: = id est tres modios H; cf EUCH; 19 et dixit 1 09: = 591 - dixitque H; CLAU-T
CLAU-T ad eam 109 x ei H: = x x CLAU-T (item
18 et sustulit et intravit 109: = 3)1 quos por 0H*): auxn73'334
tans x reversa est H; CLAU-T sua 109; CLAU-T (item VCXIrOMTaM0H2[ejt s**]):
x 109: = W inH:< ad CLAU-T = tt xH
-vidit autem 109:<W et ostendit H; CLAU-T: collegisti hodie 109: = W ~ hodie collegisti H;
ex hebraico legendo in*; c/@ CLAU-T
socrus eius 109: = 591 socrui suae H socrui x x fuisti 109: ? lectio depravata ex fecisti, c/ fe
CLAU-T cisti opus H: cf+ to epyov touxo L d t 334: < )1
quae collegit 109: = W xxH

Oephi (oephin 5) sive Oepha (ofe 5) modii tres PS-IS SP) partem (partes 5) ciborum, quos ei vicini praebuerant/
Rg app 35 (428C): vide Ru 2,16 (Flavius Josephus: eternpr|Kei 8 crutT| Kai r| vaauic, [voe-
18 109: /et sustulit et intrabit civitatem. Vidit am uic, SP; voouic,/,] anouoipou; [-pav L] poouatoov tivcov
socrus eius que collegit - Et factum est cum consummasset oic, autr|v enoXwupouv oi yeitoveuovxec,) CLAU-T
ordiarium. et afferens dedit ei que reliquerat ex quib(u)s Ru (310,149): /quos portans reversa est ad civitatem et
repleta est:/ AM fi 3,69 (134,68): vide Ru 2.16 Lc ostendit socrui. insuper et protulit et dedit ei de reliquiis
3,32 (93,561): vide Ru 2,16 CAr ant 5,326 (348,9): cibi sui quo fuerat saturata/ PS-IS Rg app 35 (428C):
/servaverat autem ei (eis LC) et ( SP) Naamis (Noemi L2 vide Ru2A6
59 Ruth 2,19-20

e7tiyvoix; oe eXoyriuevoq. Kai Tvf^yei'kev Pou9 xfj 7tev9ep<ji avmj<; 7TO


x x avvt\
L benedictus qui misertus est tibi et indicavit socrui suae ubi
quae

H tut indicavitque ei apud quem

enoir|aev, Kai einev T voua xoij vpq, ue9' ov e7tovnaa arjuepov,


- to ovoua einev
L fecisset et dixit nomen hominis est aput quem feci hodie x
H esset operata nomen dixit viri x x x x quod

Boq. 20 Kai eutev Nweuiv ttj vu.<tm avxf\c, E'^oy1!10q eotiv


BooC einev 8e Ncoeuei xx x
Boco Noeuei
L Booz x dixit autem Noemi nurui suae benedictus est x
H vocaretur cui respondit x Sit a

t> Kv>picp, xi ok eyKateXinev to eXeoc, axo uetct tgv cvxoov Kai uet
L dominus qui non dereliquit misericordiam suam cum vivis et cum
H domino quoniam eandem gratiam quam praebuerat vivis servavit x

xcv xe9vr|Ktcuv. Kai eutev atfj Ncoeuiv 'Eyyiei fiu.iv vrp, ek


Ncoeuei
L mortuis et x dixit ad eam Noemi adpropinquat nobis homo est
H rursumque propinquus ait x x x noster est homo

tibi 109 lui H 20 dixit autem 109: - eutev 8e 932(vid.) K'C"-319


et indicavit 109: = indicavitque H(indicabit- d s 343 / 424 - cui respondit H; CLAU-T
que XXr0H); CLAU-T vcoeuei 426; voeuei 376
socrui suae 109: = tt x ei H; CLAU-T: x x nurui suae 109: = W x x H; CLAU-T: rr|
autr| 7 1 ; cf 1 25 ( verborum ordine mutato) vuu$r| aurnc, 7 1 1 25
ubi CLAU-T: = quae 109 apud quem H: < est 109: = W sit H; CLAU-T
an x dominus 109: cf<&> a domino H; CLAU-T: cf3R
fecisset 109: < @591 esset operata H; CLAU-T qui 109: = an quoniam H; CLAU-T: =
dixit nomen hominis est 109: < tt - nomen di non dereli[n]quit misericordiam suam cum vivis 109:
xit viri x H: - to ovoua einev tou av8poc, 16 = an eandem gratiam quam praebuerat vivis servavit
apud quem feci hodie 109: < W xxxxH H; CLAU-T
x 109: = W quod H cum 109: = an x H; CLAU-T
oo 932, ceteri Codices graeci et versiones praeter et x 109: = an rursumque H; CLAU-T
ooq A B 15-376 V-29-55*-58*(Wrf.)-72-407-527 318 707 dixit ad eam noemi adpropinquat nobis homo est ex
691, (Joe; 6, ou 129. ocoC 75: < W propinquis nostris 109: vcoeuei O19; cf<bz*D'M: < W
x 109: = an vocaretur H propinquus ait x x x noster est homo x x x H; CLAU-T

19 109: /Et dixit ad eam socrus sua? Ubi collegisti est dns qui non derelinquid msrcaam suam cum vibis et
odie et ubi fuisti. sit benedictus qui misertus est tibi? Et in- cum mortuis - Et dixi(t) ad eam noemi ' Adpropinquat no
dicabit socrui sue que fecisset. et dixit ? Nomen hominis bis. hoc est ex propinquis nsls?/ CAr ant 5,327 (348,
est aput quem feci odie booz7/ CAr ant 5,326 (348, 10): /cumque illa indicasset quia (quod S; quae P) cog-
10): /narravitque et ( C) Ruth ea quae illi dixerat Booz/ natus esset et propter pietatem ei suam providentiam exhi-
(Flavius Josephus: 8ir|veitai 8e airrr| Kai xa napa [nepi beret/23 (Flavius Josephus: 8r|Xoxjaaric, 8 eKeivr|c, o*; cnry-
E] tou oaou [ooou MLE] npoc, aimiv eipt|ueva) yevr|q eaxi Kai xa^a av 8i euaeeiav (euXaeiav ROSP)
CLAU-T Ru (310,152): /dixitque socrus sua, ubi hodie npovonaeiev ouxcdv) CLAU-T Ru (310,155): 21/cui
collegisti? indicavitque ei ubi esset operata/21 respondit Noemi, benedictus sit a domino quoniam eandem
20 109: /Dixit autem noemi nurui sue? Benedict(u)s gratiam quam prebuerat vivis servavit et mortuis. rursum-

x-
2,20-22 Ruth 60

tcv yxioteix>Vtcov Wc, e<mv. 21 Kai einev 'Poti npq xr\v nevepv auxf\c, Kai

L ex propinquis nostris et dixit Ruth ad socrum suam X

H X X X x X X X hoc

ye tl elrtev 7tpc, ue Mex xcv 7tai8apicov 110x>


X Kopaaicov
L X X dixit mihi Booz x x cum puellis meis
H quoque inquit praecepit x ut tamdiu X messoribus eius

7tpooKoAAr|9r|xi, ecoq v xeXecKoaiv Xov tv ut|xv, q 7tpxei uoi. 22 Kai


L adiunge te usque dum consument totam messem quae superest mihi et
H iungerer donec omnes segetes meterentur x x x cui

einev Ncoeuiv npq Potj9 tt]v v(x<t>riv atfjq 'Aya9v, Gvyaxep, ti


Ncoep.ei x x x x x
L dixit Noemi ad nurum suam bonum est tibi filia x quod
H socrus x xx melius x mi ut

enopeii9ri<; uex tcov Kopaacov aro, KOI OUK a7tavtr|oovtai ooi


efyriXQec,
L existi cum puellis eius X x et non x occurrit tibi
H cum puellis eius exeas ad metendum x ne in alieno agro

21 dixit 109: = W x H: cf inquit infra quae superest mihi 109: < tt x x x H; CLAU-T
ad socrum suam 109: = x x x H: npoc, tt|v 22 et dixit noemi ad nurum suam 109: vcoeuei O
nevGepav aimic, 71 : = W -19': < W ~ cui dixit socrus x x x H: tpoc, pou
x x 109 hoc quoque H: < tt tt|v vuu<)>r|v avu]c, 125
- oxi 376 29-58' 44-77 509 Tht R 315aP bonum 109: = W melius H
x 109 (item QM) inquit H: cf omissionem supra tibi 109 x H: = W
dixit 1 09: = W praecepit H ; CLAU-T x 109 (item X): = mi H: = W
booz 109; CLAU-T? x H: = tt quod 109: < tt ut H
x x 109: = 5W ut tamdiu H; CLAU-T existi cum puellis eius 109: el;r|XGec, 932 R- 646
cum puellis 109: uexa xcov Kopaoicov ol' 127 R- C" d 21*p: = W ~ cum puellis eius exeas H
t 707ms Tht R 315 6621 x messoribus H; CLAU-T x x 109: = W ad metendum H
meis 109: = eius H; c/CLAU-T et non 109: = W x ne H
adiunge te 109 iungerer H; c/CLAU-T x occurrit tibi in agro alieno 109: < W ~ in alie
usque dum consument totam messem 109: = W no agro quispiam resistat tibi H
~ donec omnes segetes meterentur H; CLAU-T

que propinquus inquit noster (~ n. i. S) est homo/23 frumentaria(m)?/ AN Aeth (154.11): dum ad fructum
21 109: /Et dixit ruth ad socrum suam? Dixit mici maturitatis tritici mensuram horreis domini sui recondit/Mt
booz? Cum puellis meis adiunge te usq(u)e dum consu 13,23 (c/Lc 12,42) CAr ant 5,327 (348,12): 20/et
ment totam messem que sup(er)est mici ?/ CLAU-T Ru ( CS2P2) rursus sequentibus diebus egressa est ad colli-
(310,153): 19/et quod precepit (-cepisset S) ei Booz ut tam gendas spicas cum ancillis Booz/3,2 (Flavius Josephus:
diu messoribus suis (eius NS) iungeretur donec omnes se e^iei 7taXiv xau; exouevaic, r|uepaic, etti KaXaur|q adXXo-
yr|v aw xaic, poaou [ooou MLE] Gepanaiviaiv)
getes meterentur/20
22: 109: /Et dixit noemi ad nurum suam? Bonum CLAU-T Ru (310,158): 20/iuncta est igitur Ruth puellis
est tibi filia quod existi cum puellis eius. et non occurrit Booz, et tamdiu cum eis messes messuit donec ordea et tri-
tibi in agro alieno./ ticum conderentur in horreo (orreo N)l9 (31 1,172): et
23 109: et adiunxisti te cum puellis booz. ut colligas donec ordea colligerentur et (+ colligerentur N) triticum ...
usq(u)e dum consument messem ordiaria(m) et messem vestigiis apostolorum adhesit/1,22
61 Ruth 2,22 - 3,2

ev dypc etep(o. 23 Kai npoaeKOAAr|9r| 'PoG zdiq Kopaoioiq Boc,


Boo + TOd
BoaC,
L in agro alieno et adiunxisti te cum puellis Booz ut
H quispiam resistat tibi iuncta est itaque x et
igitur + Ruth

cruAAeyeiv ecoc, ox> cruvexeXeaev tv Gepiauv to>v KpiGov Kai


cTuveteXeaav
L x xx colligas usque dum consument messem ordiariam et
H tamdiu cum eis messuit donec hordea et triticum in

XCOV 7fpCOV. Kai EKdioev uetct xr\q nevQepq avxf\c,.


+ xov Gepiauov
L messem frumentariam x X x
3.1
H horreis conderentur postquam autem reversa est ad socrum suam
-derentur in honxo

3,1 Einev 8e aiJTfi Ncoeuiv fi nevGep avxf\c, Qvyaxep, ox> uf| t|tr|aa>
~ Kai eutev Ncoeuei xxx + uou

L dixit autem ad eam Noemi socru<s> sua fiiia X nonne quaeram


H audivit x ab ea x X X mi X

goi avoJtauaiv, iva eu yevrlTOl 01; 2 Kai vw o^i


Boc,
~ ooi yevritai Boo
BocoC
L tibi requiem x x ut bene tibi sit et nunc nonne Booz x
H et providebo sit tibi xxx iste

23 et adiunxisti te 109 ~ iuncta est itaque H: < triticum conderentur in horreo CLAU-T
W iuncta est igitur CLAU-T (item AFXITO) x x x x x x x 109: homoeoarcton, cf ~ Kai eute(v) L
+ ruth CLAU-T: = 527 707 infra 3,1 postquam autem reversa est ad so
cum 109 x H; CLAU-T: = crum suam H: < W
oo 932, ceteri Codices graeci et versiones praeter 3,1 dixit autem 109: = audivit x H
ooq A B 15-376 V-29-55*-58*-72-407-527 346* 318 707 ad eam 109: < W abeaH
691, oec, 6, oco 75: < W noemi socru<s> sua 109: vcoeuei O' 19 : < W xx
utxx x colligas 109: ? + xou 932 R - C- cfsr 53 334: x H: vcoeuiv r| 7tevGepa avnv; 106
? < ft in citatione libera vel in Commentario verbo x 109: = mi H: + uou 426-o/: = Wt
colligere utuntur etiam CAr et CLAU-T et tamdiu cum nonne 109: = W xH
eis messuit H > et tamdiu cum eis messes messuit x x 109: = W et providebo H
CLAU-T tibi sit 109: ~ aoi yevTytai 18 L 730 328 334 ~ sit
usque dum 109 donec H; CLAU-T tibi H: =
consument messem ordiariam et messem frumenta 2 et nunc nonne 109: = W xxxH
riam 109: o-uveteXeaav L-127 d r799 334c g; + (* H) xov ooC O'- 1S ,76 L M-68'- 120-628-/7 C" d s' M6 t 53;
(tcov 376) Gepiauov A O 58 3 1 8 H2l: < tt ~ hordea cooC 55c: < an
et triticum in horreis conderentur H > hordea et x 109: = SO1 iste H

3,1 109: /Dixit am ad eam noemi socrusua? Filia. 13): 2,23/veniens autem ( 5) non post multos dies (-ebus
nonne queram tibi requiem ut bene tibi sit./ L) Booz, cum iam esset messis hordearia (hordiaria LCSc;
2 109: /et nunc nonne booz cognat(u)s nobis est ordearia Sc1S) maturata ad aream propriam dormiebat (Fla-
aput q(u)em essem cum puellis ei(u)s et ecce ipse commo- vius Josephus: eXGcov te [8e E] hex od noAAac, r|uepac, Kai
bet aream ordiariam hac nocte./ CAr ant 5,328 (348, oaoc, [oooc, MLE\ r|8r| xt|c, Kpi9r|c, XeXiKur|uevr|c, etti
3,2-4 Ruth 62

yvcopi|io<; r|u.cov, ov r\q uexa v Kopaaicov ccto; i8ou aviq


rl)i IV + Kai
L cognatus nobis est apud quem esses cum puellis eius X X et ecce ipse
H cuius puellis in agro iuncta es propinquus est noster X X
noster est

AiKu tv Xcova trv KpiGcv zavxr\ xf\ vukxi. 3 crti 8e A,oucrri Kai Xei\irn, Kai
L commovet aream ordiariam hac nocte x lavare et unguere et
H hac nocte hordei Ventilat lava igitur
lavare

rtepinaeiq xv iuatiau.v aov ein aeauxfj Kai var|o"r| eni xv Xor


ae eiq
L indue x vestimentum tuum super tc et descende ad aream
H induere cultioribus vestimentis x x X ac in

\ir\ yvcopi<yGfj<; xo) dvpi e(oq xo cruvxeXeaai axv nielv Kai ^ayelv
+ Kai x <tiayeiv nieiv
L et noli ostendere te x quousque consumet manducans et bibens
H x non te videat homo donec esum potumque finierit

4 Kai eaxai ev xo> Koi(ir|9f|vai axv, Kai yvcaTi xv x7tov, nov Koiuxxxai
x ev o>
L et erit cum dormire ceperit scies locum in quo dormit
H quando autem ierit ad dormiendum nota dormiat

cognatus nobis est apud quem esses cum puellis eius x eic, 509 H2l(vW.) ad 109 in H
x 109:<;nuiv381i./?'-MVS6'407628 16-328*(Wrf.)-530* et noli ostendere te x 109: + Kai 319 d t <&%: < W
(Corr. m. l)d t 334 & ~ cuius puellis in agro iuncta es ~ x non te videat homo H
propinquus est noster H quousque 109 donec H
+ Kai rll e1@p atnov 125
ecce ipse 109: = W xx H cf~ <t>ayeiv Kai nieiv A 932 O" 54'- 127 R- C" d s t
commovet aream ordiariam hac nocte 109: = W 53 318 @6H9l consumet manducans et bibens 109
- hac nocte aream hordei Ventilat H - esum potumque finierit H
3 x lavare 109 ~ lava igitur H > lavare 4 et erit cum dormire ceperit 109 quando autem
igitur AFIB-TIvM^0P^m ras.)4'B2DFMn ierit ad dormiendum H
indue 109 induere H - koi 58-527* 125 621
x vestimentum tuum 109: = )1codd cultioribus scies 109: = W nota H
vestimentis x H: aou 932(vW.); c/W evco 55
super te 109: emaeB73':=W xxH dormit 1 09 dormiat H
et \09 (item ilM) ac H

Xr|q aXoxx; eKaGeu8e) sti mici. faciam?/


3 109: /labare et unguere. et indue vestimentu(m) 6 109: /Et fecit offf quecumq(u)e mandabit socrus
tuum sup(er) te et descende ad area(m) et noli hostendere sua/
te quousq(u)e consumet manducans et bibens '.l 7 109: /et manducabit booz et bibit et ilaratum est
4 109: /Et erit cum dormire ceperit scies locum in cor eius et habiit ut dormiret in partem stipule et illa venit
quo dormit. ibis et venies et operies te ad pedes eius et dor- absconse et cooperui(t) se ad pedes eius et dormibi(t) ad
mies. et ipse indicabit tibi que facias?/ CAr ant 5,328 pedes ei(u)s '.I AN Mt h 1 (619): quia ultronea sub pal-
(348,16): misitque (ait SP) puellam (puelle SP) ut circa pe lium eius ingressa est CAr ant 5,329 (348,16): 4/illa
des eius dormiret/7 (Flavius Josephus: Kai neunei mv ko- vero...veniens (festinans SP) ad aream, tunc quidem latuit
pr|v u7tvoxjouevnv avtou napa xoic, kooiv) Booz profundissime dormientem/ (Flavius Josephus: r\ 8e
5 109: /Dixit aum ad eam ruth ' Quecumq(u)e dixi- ... napayivexai Kai napauxiKa nev XavGavei tov oaov
63 Ruth 3,4-7

eKei, Kai eXeixrn Kai a7toKaXi>i|/Eic, x tpoq noSv axo


X

L ibi[s] et venies et operies te x ad pedes eius


H veniesque discoperies pallium quo operitur a parte pedum et proicies te

Kai KOi|ir|Gr|ari, Kai axc, dnayyetei aoi ranr|aeic,. elnev 8e


L et x dormies et ipse indicabit tibi quae facias x dixit autem
H ibi iacebis ipse autem dicet quid agere debeas quae respondit

Po9 7tpoc, axr|v ndvxa, oaa eav ei7tti<;, 7toir|aco 6 Kai Kaxeri
~ npoc, adtr|v PouG X + (e)u.oi
L ad eam Ruth quaecumque dixisti mihi faciam x x
H X X X quicquid praeceperis X descenditque
mihi

eiq xv Xco Kai enoir|oev Kaxct nvxa, oaa evexeiXaxo atixfj f| nev9epd
xa
x

L x x et fecit omnia quaecumque x mandavit socrus


H in aream quae sibi imperaverat

auxfjc,. 7 Kai e0ayev Bock;, Kai f|yaGvGr| f| Kap8ia axo,


Booi; + Km eTniev
Boot,
L sua et manducavit Booz et bibit et hilaratum est cor eius
H X comedisset bibisset factus esset x x hilarior

ibis 109: < ibi, c/ xH:-eKei58 91 6 x x x x 109: homoeoarcton descenditque in


et venies 109: = W ~ veniesque H aream H: < W
operies te x ad pedes eius 109; c/CAr discoperies xa 74'; - koto 125 6(v/rf.)@pS;codd: = <3Rcaii
pallium quo operitur a parte pedum H quaecumque 109: = quae H: = W
xxx109: = W et proicies te H x mandavit 109: auxr|529 707 sibi imperaverat
x 109 (item X): = W ibi H H: < W
dormies 109; c/CAr: < iacebis H sua 109: = W xH
et ipse indicabit 109: = W ~ ipse autem dicit H 7 et manducavit 109: = 2(1 cumque comedisset
quae 109: = quid H H
facias x 109: = W agere debeas H oo 932, ceteri Codices graeci et versiones praeter
5 dixit autem 109: = @ ~ quae respondit H ooc. A B 15-376 V-55*(vW.)-72-407-527 346 318 707
ad eam ruth 109: - npoc, aurm/ pouG 707 21 xx x <% oec, 6. o< 75: < W
H + (* SH) Kai enie(v) A 9320"-18 R - C'dst 53 318
quaecumque dixisti 109: ? oaa x einec, (eav om. 127; eH9i: = an
eineq in graecis codicibus non legitur) quicquid prae bibit 109 bibisset H
ceperis H: < hilaratum est cor eius 109: = W factus esset x
mihi 109 (item CIO): + uoi 932 55-120-r/V t 53 <SH: x hilarior H
+ euoi 68 ' <&<5'"m: = ^" x H: = tt

[ooov ML] aGecoc, KaGimvcoKoxa) HI Ez 4 (168. 3,9) Os pr (2,52): Booz. . .qui Ruth Moabiten (-tin N*)
1060): Mt 23,37/sive amictum expandit pro alis: hoc enim (c/Ru 1,22) pinna pal 1 i . sui operiens, et iacentem ad pedes
interpretatur nxepuyico, quo operta est et Ruth ad pedes ad caput evangelii transtulerit (transtulit N) (c/Ru 3,8. 9)
dormiens Booz (c/Ru'3,9) Ez h 6..S (387.8): Ez 16, 8 109: /Et factum est in medianocte expergefactus
8/consuevit scriptura pennas nuncupare vestium summi- expabit booz et turbatus est? Et ecce mulier dormiebat ad
tates, ut in Ruth, quae venit abscondite et discooperuit ad pedes ei(u)s./ CAr ant 5,329 (348,18): /excitatus vero
pedes Booz et dormivit sub ascella vestimenti eius (c/Ru circa mediam noctem/ (Flavius Josephus: nepieyepeic, 8e
3,7-9 Ruth 64

Kai f\XQev Koiur|9fjvai ev uepi8i xf\q atOifjc,' f] 8e fiX9ev Kpu<t>fj Kai


+ tOd

L et abiit ut dormiret in partem stipulae et illa venit absconse et


H issetque ad dormiendum iuxta acervum manipulorum x x abscondite

dneKdXui(fev x npc, 7to8cuv axo. 8


+ Kai eK0iu.nGr| + Kai
L cooperuit se x ad pedes eius et dormivit ad pedes eius et
discooperuit x

H discoperto a pedibus eius pallio se proiecit x x x

eyeveTO 8e ev tc ueaovuKxiu> Kai e^eotri 6 vf|p Kai exapdxr|,

L factum est in medianocte expergefactus expavit Booz et turbatus est


H ecce x nocte iam media x homo conturbatus

Kai i8ou yvvi] Koiuxai npq 7to8wv ato 9 ei7tev 8e Tic, ei cru;
eKoi|iiatO ~ Kai eutev + auxr|
L et ecce mulier dormiebat ad pedes eius et dixit ei quis es tu
H viditque mulierem iacentem suos ait Uli quae x

r\ 8e einev Eyco eiui Po fi 8oXr| oou, Kai 7tepiaAeic, t niepvywv aov


L et illa dixit ego sum Ruth ancilla tua et cooperi clamidem tuum
H illaque respondit x expande pallium

et abiit 109 ~ issetque H iam media H


ut dormiret 109: ? + xou R" C dst53: ?<W - Kai 58 d 6651
ad dormiendum H expergefactus 109 x H: = R
in partem stipulae 109: = 3)1 iuxta acervum ma- booz 109 homo H: = 3)1
nipulorum H turbatus 109 conturbatus H
et illa 109:c/KainXGe46<E xxH et ecce mulier dormiebat 109: ekoiuoto R "'m v 55 129
absconse 109 abscondite H; HI Ez h 407<527> 1 3 lc g4Jl: < W -- viditque mulierem iacentem
cooperuit se x ad pedes eius 109 discooperuit x ad H; c/HI Os
pedes eius c/HI Ez h ~ discoperto a pedibus eius pallio eius 109 suos H
H; c/AN Mt h?: < W 9 ~ Kai einev auxn L d 1 621ap: = W
et dormivit 109: + Kai ekoiut|9t| (+ eKei C" s 53) o/
dixit ei 109 ait illi H
L R- C" s 53 d t' -74 '1 334 Hi Or Ez 387 6691: =W se quis 109: = W quae H
proiecit H: c/+ (* H) Kai eKaGeu8e(v) A O 318 H tu 109: = xH
ad pedes eius 109 x x x H: = W et illa 109 ~ illaque H
8 + koi 54 509: = W dixit 109: c/CAr: = 3tt respondit H
factum est 109: = W ecce H et 109: = 3tt xH
- 8e 509 cooperi clamidem 109 expande pallium H
in medianocte 109: = W (ad verbum) x nocte

nepi neor|v vukto) HI Os pr (2,52): vide Ru 3,7 <tiauevr)c, coc, auxr|c, [auxov MSPL] 8ea7torr|v [-tt| O] auy-
9 109: /et dixit ei. Quis es tu ? Et illa dixit? Ego xcapeiv) HI Ez 4 (168,1060); Ez h 6,8 (387,8); Os pr
sum ruth ancilla tua. et cooperi clamidem tuum super an- (2,52): vide Ru 3.7 QU pro 2.48 ( 1 1 7.6): cuidam enim
cillam tuam qm propincus es tu '.I AN Mt h 1 (619): ut ex populo Hebraeo se in coniugio (-iugium H) matrimonii
verbum eius de lege proximitatis audivit, nihil horum optulit
omnium lasciviae imputavit CAr ant 5,329 (348,18): 10 109: /Et dixit booz -. Benedicta tu a dno filia qm
/requirebat quae esset, illa vero suum dicente nomen (~ n. benignasti msrcaam tuam nobissima(m) sup(er) primam. ut
d. 5; nomen dicens P) et ( 5c) petente ut tamquam domi inires post iubenes. sive pauperes sive divites 'l AM Lc
nus eam ( 5) cubare permitteret/14 (Flavius Josephus: 3.32 (93,563): 2,16/et non post iuvenem abiit... 1 1/vel (et
...aveKpive xic, eir| rnc, [xic, R] 8 einoixnn; xouvoua Kai x): quia bene fecisti misericordiam tuam novissimam plus
6.5 Ruth 3,9-11

eni xriv 8ouXr|v aov, xi yx10-^* et 10 Kai eutev Bo<; E^oyr|uevri


Boo
BocoC
L super ancillam tuam quoniam propinquus es tu et dixit Booz benedicta
H famulam quia x x ille

(tu tc Kupicp Gec, Gyaxep ti r|yd9uva<; to eke.q oou


X X

L x tu x a domino filia quoniam benignasti misericordiam tuam


quia bene fecisti
H inquit x es et priorem x

to eoxaTOv nep to 7tpdnov, to \ir\ 7topeu9fjvai ae 7tiao> veavicv, eixoi 7ttojx<;


TOU X TItcOXcOV

L novissimam super primam ut x inires post mvenes sive pauperes


plus quam iuvenem

H posteriore superasti quia non es secuta

eixoi nXoaxoq. 11 Kai vv, Gvyaxep, ufi 0oo' nvxa, aa


TOdOvouv
L sive divites et nunc filia noli x timere x ego omnia quaecumque
H xxx ergo metuere sed x x quicquid

ev einige,, noi\\a(o aov ol8ev yp naa vXr\ Ijciov uou


+ uoi x
L dixeris x faciam tibi scit enim omnis tribus populi mei x x
H mihi x populus x qui habitat

ancillam 109: = tt famulam H 343-346ms t 53 334 509 707 Tht R 316; - \a\ 19 68-71-
quoniam 109 quia H 120 quia non H: <
tu 109: = W xH inires 109: < W es secuta H
10 dixit 109: = W x H: cf inquit infra post 109: = W xH
booz 109: oo Codices graeci et versiones praeter iuvenem AM
oog A B 15-376 V-55*-58*(vW.)-72-407-527 346* 318 sive 109 (item XIr0*): = W xH
707 691. oec, g\ oco 75 (om. g1) ille H: < W ntcoxcov. . . nXoiktkov Tht R 316"p
x 109 inquit H: cf Omissionem supra 11 et nunc filia 109: = W xxxH
tu x 109: = tt x es H: - cru 55 noli x timere 109: = W noli ergo metuere H
a 109 HR x CALFM*<W>*4'B*D*FM Hs: cf x ego 109 sed x H
- 9eco A O- L 71-72-730 16-646-c//-46 346 318 Tht omnia 109: = W xH
/?316,cggH:=tt quaecumque 109 quicquid H
: quoniam 109 quia AM etH x 109: = W mihi H: + uoi 44 53; cf+ npoc, ue O
benignasti misericordiam tuam novissimam super pri 58Sp21:=SKcodd
mam 109: = W > bene fecisti misericordiam tuam tribus populi mei 109: = x populus x H: uou
novissimam plus quam primam AM ~ priorem miseri ol- 18 g
cordiam x posteriore superasti H x x x x x x 109 qui habitat intra portas urbis meae
ut x 109: tou oV LR"-MV*> 56' 246 m 628 C- -4I4* d h; c/an

(amplius FOp) quam primam; novissima (-am aC) enim P2)/10


misericordia ecclesiae congregatae (-ta P*) praestat priori 12 109: /et nunc propincus vere ego sum. sed est
11 109: /Et nunc filia noli timere. ego om quecum- alius propinquans proximior me?/ AN Judaeus 1 Par
q(u)e dixeris. faciam tibi '. Scit enim ofns trib(u)s pplT mei 1 1,27 (1380C): Ploni enim fuit proximus Booz, de quo di-
qm mulier virtutis es tu./ AM Lc 3,32 (93,564): meruit citur in Ruth (c/Ru tit), est quidam propinquior Mt h 1
audire: quia mulier virrutis (virtus a) es tu (est x P*; es x (619): 4,1/quem iure proximitatis aestimabat propinquio-

6. 12.2004 Vetus Latina 4/5


3,11-13 Ruth 66

ti ywti 8uvueox; ei cr, 12 Kai cm Ar|Gcuc,


VW
x quoniam mulier virtutis es tu et nunc propinquus
quia

H intra portas urbis meae x mulierem te esse virtutis nec ab-

ayxiaxeu<; eyoo eiui, Kai ye ecmv ayxiateuq eyyicov wtep eue.

L vere ego sum sed est alius propinquans proximior me


quid. im x propinquior x

H nuo me propinquum me x propinquior

13 atiXia9rixi tnv vtiKxa, Kai eaxai t npcoi, ev


L quiesce hac nocte et erit cum mane fuerit si adpropinquans
H facto x x x

ayxiate\xrn. ae, yaGv, yxioxev>eKO' ev 8e uf| otiXr|tai


X

L adpropinquare voluerit x x adpropinquet quod si x noluerit


H te voluerit propinquitatis iure retinere bene res acta est sin autem ille

ayxiareuaai ae, ayxioteuaco ae eyco, fj Ktipioq' KoiuriGr|xi

L adpropinquare ego xxx x adpropinquabo vivit dominus dormi


H x te absque ulla dubitatione suscipiam

quoniam 109 quia AM xH adpropinquans adpropinquare voluerit x 109: ae 19


mulier virtutis es tu 109; AM: = W ~ mulierem 55* 334 ~ x te voluerit propinquitatis iure retinere H: <
te esse virtutis H aw
12 et nunc 109: vdv o (- o 58'-246 Tht R 316^) x 109 bene H: = tt
/{'-55C407. =gW xxH
adpropinquet 109: = Jt res acta est H
propinquus vere ego sum 109: < ~ nec abnuo quod si 109 ~ sin autem H: =
me propinquum H x 109 (item CXI*02): = W ille H
alius propinquans proximior me 109; c/PS-CY cent; adpropinquare 109: - ae 417 6: = W x H:
CAr quidam x propinquior x AN Judaeus ~ alius ayxiaxevaai ae 334
me x propinquior H; c/AN Mt h, QU: ayxiaxeuc, 314 x x x x adpropinquabo 109: < W te absque ulla
13 erit cum mane fuerit 109 facto x mane x H dubitatione suscipiam H

rem/4,4 CAr ant 5,331 (348,23): de reliquis vero sic cum propinquiori servaverat (propinquo reservaverat [-pin-
ait: est mihi proximior genere (+ quando L) qui te ducere quore serva- C] GPWR)
(ded. 5) possit uxorem/ (Flavius Josephus: 7tepi uevxoi tou 13 109: /Quiesce hac nocte. et erit cum mane fuerit.
navxoc, oircco tyr\oiv eoxai eponav [ RO] xov eyyiaxa si adpropinqua(n)s adpropinquare voluerit adpropinquet?
nou [euou MSPLE] tco yevei ruyxavovxa ei aou [eia o Quod si noluerit adpropinquare'. ego adpropinquabo vibit
RO; r\c, ov M] xpeia yanexr|c, eoxiv auxco) CLAU-T dns? Dormi usq(u)e in mane -I CAr ant 5,331 (348,
Ru (31 1,177): huic quem ipsa propinquum magis esse cre- 24): /et si voluerit, necessarie sequeris illum. quo repu-
debat/4,6 (c/Ru 4,4) (< IS) PS-CY cent (83,242): nam diante coniugem te ego secundum leges habebo/16 (Flavius
et remeanti (-te MW) de agro Moab Ruth legimus cum in Josephus: Kai [ RO] Xeyovxi [KeXeuovxi RO] uev aKo-
agro propinquantis deverteret/15 IS Jdc 9,3 (391A): Xou&r|aeic, eKeivco napaixounevou 8e vouu ae auvoiKr|-
huic, quem ipsa propinquum magis esse credebat (c/Ru 4, aouaav a^ouai)
4)/4,6 > PS-IS q (93): huic, quem ipsa propinquum 14 109: /Et dormibit usq(u)e in mane ad pedes
magis esse credebat (c/Ru 4,4)/4,6 QU pro 2.48 (1 17, eius? Et surrexit antequam cognosceret homo proximu(m)
9): sese (se H) ingerentem ad eum mittit cui propinquiori suu(m). et dixit booz7 Non sciat(u)r quia venit mulier ad
ex lege debebatur (c/Ru 4,4. 5)/4,6 ...illi sociata est qui lo- me ?/ CAr ant 5,330 (348,20): 9/tunc equidem (quidem
67 Ruth 3,13-15

eox; npcoi. 14 Kai ekoiutiGti 7tpq 7to8dv axo eox; npcoi.


~ eox; npcoi npoc, no8cov auxou
L usque in mane et dormivit usque in mane ad pedes eius
H x dormivit itaque ad pedes eius usque ad noctis abscessum
dormivitque

fi 8e veoTri 7tp xov eniyvcvai v8pa xv nXr|an.ov avto Kai eutev Boq
Kai Boot,
BocoC
L et surrexit antequam cognosceret homo proximum suum et dixit Booz x
H surrexitque homines se cognoscerent mutuo cave

Mf| yvoKTGr|xco cm nX9ev yvvf\ eic, xv Xcova. 15 Kai einev axfj <J>epe

L non x sciatur quia venit mulier ad me et dixit affer


H ne quis noverit quod huc x veneris rursum expande

t nepicoiia t envco aox>.


+ aou + Kai Kpatriaov auxo
L x praecinctam tuam quae super te est et tene eam x x x
H inquit pallidum tuum quo operiris x utraque manu qua

Kai EKpatnaev ax, Kai euexpr|aev fi$ Kpi6cv Kai ene9r|Kev


L x et tenuit illam et mensus est sex modios hordei et inposuit
H extendente tenente X X posuit

in 109 xH: = Jl 15 dixit 109: < 2tt rursum H


14 et dormivit 109: = W ~ dormivit itaque H airrr| 628
usque in mane ad pedes eius 109: ~ eox; npon 7tpoc, affer 109: < W expande H
x 109 (item TB'D*'r*M) inquit H
no8cov ouxou 15 55 ~ ad pedes eius usque ad noctis
abscessum H: < W to nrpi^con oou 58 530: praecinctam tuam 109
Kai aveaTri L d t 334 691: = W: et surrexit 109 palliolum tuum H
~ surrexitque H quae super te est 109: = 9H quo operiris H
cognosceret homo proximum suum 109: = + Kai Kpaxr|aov (-oai 246; -ae 56) R" C- s 53 334
~ homines se cognoscerent mutuo H est: = an
oo Codices graeci et verstnes praeter ooc, A B 1 5- eam 109: + auxo (-tco 319 343) R'Cs 53 334 62l: <
376 V-55*-58*-72-407-527 346* 318 707 6S1. oec, 6. an xh
oo*;75(om. 0-376628) x x x x 109: = W utraque manu qua extendente
x non x sciatur 109: = SW cave ne quis noverit H H
quia venit mulier ad me 109 ~ quod huc x veneris tenuit illam et 109: = tenente x x H
H inposuit 109: = posuit H

P) quievit. diluculo vero ( 5) antequam ad opus famuli tem?/ CAr ant 5,330 (348,21): /excitans eam iussit ut
moverentur /15/ antequam ibi dormisse videretur ab aliqui- tollens (-leret L; colliens Sc; colligens 5c') hordei quantum
bus dicens, castitatem in taIibus derogationibus esse ser- posset properaret (-rare LCS) ad socrum/14 (Flavius Jose
vandam (Flavius Josephus: tote uev r|<ruxiav ayei oppi- phus: nepieyeipac, aurnv keXedei tcov Kpicov Xaouaav
oc, 8e npiv t| toix; oiketoc, ap^aaGai KiveiaGai npoq to o ti Kai 8uvaito nopedeaai npoc, tr|v eKupav) PS-CY
epyov...npiv o<t>Gr|vai xiaiv auxoi KeKoiur|(j.evr|v <t>uXat- cent (83,243): 12/et messem celebrantibus in adiutorium
xeaGai [+ yap MSPL] Ooxfrpov tr|v eni toiouxoic, 8iao- deveniret, ut (et MW) sibi de satis parentum ad victum
Xrrv) perferret, ob laboris (-rem MW) honorem metebantur de
15 109: /Et dixit ' Affer precinctam tua(m) que su gremiis mensuras sex (c/Ru 3,17)
per te est et tene eam7 Et tenuit illa(m) et mensus est sex 16 109: /Rut am introibit in domum ad socru(m)
modios ordei , et inposuit sup(er) eam et introibit civita- suam. et dixi(t)? Quid est filia? Et indicabit ei orfi que-

>>
3,15-18 Ruth 68

E7t' axrrv Kai eiofjXSev eic, xfiv nXiv. 16 Kai Po eiafjXGev


L super eam et x introivit civitatem Ruth autem introivit in
H quae portans ingressa est et x venit x

npc, xfiv 7tevGepv airrr|q' ti 8e eutev Tiq ei, Syaxep' Kai ei7tev
Kai + avtri ti eariv anry/yeitev
L domum ad socrum suam et dixit x quid est filia et indicavit
H x quae ei egisti narravitque

axfj 7tvxa, aa enoir|oev axfi viip. 17 Kai elnev axf\ T e^


L ei omnia quaecumque x fecerit vir et dixit ei x x
H quae sibi fecisset homo ait x ecce sex

tcuv KpiGcv xaxa e8wkev uoi, xi elnev npq pe Mt| eiaeX9rjq Kevfi
Kai
L x x haec dedit mihi quia dixit ad me non introibis a me vacua
H modios hordei x et ait x x nolo x x vacuam te reverti
- te reverti

npq tt|V 7tevGepv aov. 18 r) 8e ei7tev Kdou, Giryaxep, ecoq


Kai
L ad socrum tuam dixit autem Noemi ad Ruth sede filia quousque
H dixitque x x expecta donec

et x introivit 109: = quae portans ingressa est H H:=W


16 ruth autem 109 etxH: = Jl x 109: = W ecce H
introivit 109: = venit H: = W xxx haec 109: ? homoeoarcton in Graeco (in codici-
in domum 109 x x H: = W hus non invenitur) sex modios hordei x H: < W
et 109: Kai 75 71 6:= W quae H: c/ quia dixit 109 (c/dicens C): = W et ait H: Kai
x 109: = W ei H: + awr\ B 707 664 5p einev 46s 21
ti 19' oll R" 75 Cd s 1 53 3 1 8 334 509 707 621 adme109: = x x H: = W
est 109: eoti(v) oll R" C" d s t 53 334 707 69t non introibis a me vacua 109: < W ~ nolo x x
egisti H vacuam te reverri H > ~ nolo te reverri x x vacuam
et indicavit 109: a7rnyyeiXev /?" d f 74 334 6691: = J
W ~ narravitque H 18 dixit autem 109: < dixitque H: Kai eutev
quaecumque 109: = quae H: = W 376 55-72 6: = W
x fecerit 109: avvr\ 15 rll 707 sibi fecisset H: ad ruth 109 x x H: = iW
< W x fecisset 4*M sede 109: = W expecta H
vir 109 homo H quousque scias 109: = (ad sensum0l donec vi-
17 dixit ei 109: = ait x H: - ax>vc\ O'-376 58 deamus H

cumq(u)e fecerit vir./ CAr ant 5,332 (348,26): 13/haec taret/4,2 (Flavius Josephus: euGuuia Kaxeixev avzac, ev
illa socrui referente/18 (Flavius Josephus: xaina xr\ eku- e>jti8i tou npovoiav e^eiv auxcov oaov [ooov MLE]
pa 8r|Xoxjaor|c,) yevouevac,)
17 109: /et dixit ei? Hec dedit mici quia dixit ad 4,1 109: /Et booz ascendit ad portam et sedit ibi? Et
me. non introibis a me vacua ad socrum tuam?/ PS-CY ecce propincus transiebat de quo locutus est booz? Et di-
cent (83,243): vfeRu3,15 xi(t)7 Devertens sede hincf Sede hie q(u)icu(m)q(u)e es ?
18 109: /Dixit am noemi ad ruth? Sede filia quo- Et ille dixit? Quid secreti? Et diverrit et sedit./ AN Mt
usq(u)e scias quem ad modu(m) cadat sermo. Non enim h 1 (619): mane processit ad portam, et provocavit quem-
quiescet homo donec producat verbum odie?/ CAr ant dam ex genere/3.12 (c/Ru 4,4) CAr ant 5,332 (349.1):
5,332 (348,26): 16/securitas eas tenuit (~ t. e. 5) spem ha- 2/mittens ( S) etiam vocavit Ruth atque cognatum/3
bentes (tem L). quia (quod S) pro eis Booz decetero cogi- (Flavius Josephus: Kai uexa7teuyauevoc, pouGr|v ekXei
69 Ruth 3,18-4,1

tod eTtiyva>vai ae nax; ov neaeixai pr|ua' ox> yap ut| ricruxacrn.


L scias quem ad modum cadat sermo non enim quiescet
H videamus x x res exitum habeat neque cessabit

6 vfjp, ecoq v tetean. t pfjua crr|pEpov. 4,1 Kai Boq ver| em.
Boot, eiq
B<xo npoq
L homo donec producat verbum hodie et Booz ascendit ad
H nisi conpleverit quod locutus est x ascendit ergo Booz

tt|v 7tuXr|v Kai eKCtiaev ekei, Kai i8ou yxi'teimic, rtape7topeetO, v


L portam et sedit ibi et ecce propinquus transiebat de quo
H cumque vidisset propinquum praeterire

elnev Bo<;. Kai elnev npq avxv Boq 'EkkA'Ivo<;


eXaXr|aev Boo x
Boco
L x x locutus est Booz et dixit x x devertens x x
H prius sermo habitus x x ad eum declina paulisper et

kGiaov co8e, Kpixtjie' Kai eekAavev Kai


+ o 8eiva
+ o8e xic,
L sede hinc [sede hic] quicumque es et ille dixit quid secreti et divertit et
H hic vocans eum x x x nomine suo qui devertit

quem ad modum cadat sermo 109: = W ~ quem x x locutus est 109: eXaXr|oe(v) R"M v 29 121 21: = W
x x res exitum habeat H prius sermo habitus est H
non 109 neque H booz 109: oo Codices graeci et versiones praeter
quiescet 109 cessabit H ooc, A B 376 V-55*-58*-72-121-407-527 346 318 707 6
donec 109: = nisi H: < W 9t, oec,e, o313*, oco75:<tt xH
producat 109 conpleverit H: = W et 109: = tt xH
verbum hodie 109: = W quod locutus est x H x x 109: = 5W ad eum H: =
4,1 et booz ascendit 109: = W ~ ascendit ergo - ooc, 527
booz H: cf~ Kai aven ooc/ooi; 628 707 e@p: oo 8e devertens 109: < declina H: = W
aver| 125 x x 109: = tt paulisper et H
oo Codices graeci et versiones praeter ooc, A B 376 hinc 109 hic H: = 1
V-55*-58*-72-121-407-527 346 318 707 <% oec, 6, quicumque es et ille dixit quid secreti 109: + o 8eiva
oco 75: < W (8iva 30-407 318) 58'-30'-407 318 334 (et om. Kpwfrie
eic, 319 53 21(virf.); npoc. 318 6 58); o8e xic, 56-120 vocans eum x x x nomine suo H: <
et ecce propinquus transiebat 109: = W cumque Sff1 (ad sensum)
vidisset propinquum praeterire H et divertit 109: = W qui devertit H

Kai tov o-uyyevrl) rum Booz illi coniungitur, et ab ipsis decem senioribus viris
2 109: /et adibuit decem viros ex seniorib(u)s ci benedicitur/6 (c/Ru 4,9. 10. 1 1) > PS-IS q (93):
vitatis, et dixit ? Sedete hic. et sederu<nr ?>/ CAr ant 5, 6/per testimonium decem maiorum Booz illi coniungitur, et
332 (349,1): 3,18/ille vero iam media die veniens civitatem ipse ab his decem senioribus benedicitur/6 (c/Ru 4,9. 10.
et seniores colligens/1 (Flavius Josephus: kokeivoc. r|8r| 11)
ueOoucmc, tr|c, nuepac, KcaeXGcov eic, tt|v ttoXiv tt|v te 3 109: /Et dixit propinco '. Pars agri q(u)e es<r> fra-
yepouaxav auvnye) CLAU-T Ru (3 1 1 , 1 79): 6/per te- tris nsT eJimelech. reddYa est> noemi que reversa est ex
stimonium decem maiorum Booz illi coniungitur, et ab ip- agro moab?/ CAr ant 5,333 (349,2): 1/quo veniente:
sis decem senioribus benedicitur/6 (c/Ru 4,9. 10. 11) Abimelech (elim. 5; alim. 5c), inquid, et filiorum eius hae-
< IS Jdc 9.3 (39 1A): 6/per testimonium decem maio reditatem tenes (-nens 5)? /4. 5/ Mallon (maalon L; malli C
4,1-4 Ruth 70

eK9iaev. 2 Kai eXaev Boq 8eKa v8pac, n tcv npeautepcov tr|<; n^eccx;
BooC
Boco
L sedit et adhibuit x decem viros ex senioribus civitatis
H tollens autem Booz de

Kai einev KaGiaaxe co8e Kai EKGiaav. 3 Kai einev Boq


L et dixit x x sedete hic et sederunt et dixit
H x ad eos 3 quibus residentibus x locutus est

xc yxiaxei Tfjv uepi8a xo ypo, r\ ecmv xo 8eX<t>e' fiucv xo Aiuxtex

L x propinquo pars agri quae est fratris nostri Elimelech


H ad propinquum partem x x

f\ 8e8oxai Ncoeuv tTj eTuaxpe<t>ouo"r| eJt, ypo Mco, 4 Kyw eina 'Ano-
x ane8oxo Ncoeuei e7tio-tpei)/aoT|
Noeuei
L reddita est Noemi quae reversa est ex agro Moab et ego dixi re-
H vendit de regione Moabitide quod audire te

Kata>i|/o> x oxx; aov Xeycov Kxfjaai evavxiov x(v Kar|ueva>v Kai evavxiov

L velabo aurem tuam dicens adquire coram x sedentibus et coram


H volui et tibi dicere x cunctis x

2 et adhibuit: = W ~ tollens autem 646-c//-"8 334 509 21; aiXiueXex C'-52 77 4U 6tf>6*>-328
x 109: = W booz H: oo Codices graeci et ver- 53:= an
siones praeter ooc, A B 376 V-55*-58*-72-121-407-527 - r| oF /?"-68 ,21 <07 62a 646 334 621
346* 318 707 21, oeq d o 417*, oco 75 reddita est 109: anetxno ol' R"-401 646 334 6
ex 109 de H vendit H: = W
et 109: = 3)1 xH vcoeuei 426; voeuei 108: < W
xx109: = W ad eos H eTUarpexyaor| L 58' d 1 707 6
et sederunt 109 (cf sedentibus AH): = W quibus ex 109: = de H
residentibus H agro moab 109: = W regione moabitide H
3 et 109: = W xH 4 et ego dixi revelabo aurem tuam dicens 109: = W
dixit x propinquo 109: = )1 locutus est ad propin ~ quod audire te volui et tibi dicere H
quum H adquire 109: = W xH
pars 109 partem H: = W x 109: = W cunctis H
quae est 109:= W xxH coram senioribus x x populi mei 109: = W x
eXiueXex (e^u. 30) 0"' ,9 R'-30 52-77-4 14 '-616- maioribus natu de populo meo H; cf Hl: evavxiov d

Sc W) enim uxor hic (huc L) venit et si vis partem agri (~ a. cognoscis. renuntia mici. qm non est absq(u)e te adpropin-
p. L) tenere (obtinere L; obtineri 5) (c/Ru 4,5)/5 (Flavius qua(n)s 7 ego sum post te? Et ille dixit ' Ego sum eius pro-
Josephus: Kai napcryevouevou [-uevco ] 0r|aiv aiueXe- pincus 'l AN Mt h 1 (619): 3,12/obtinuit, praevaluit non
xou [eXiu. L] Kai tcov vicov auxou KXr|pcov [-pov SPE] tantum iure proximitatis, quantum dei eligentis favore
Kpaxen; [-rr|c, L] ... uaaXou [uaUov ov M; uaXcovoc, SPE; CAr ant 5,333 (349,3): /illo (illa Sc) vero (- 5) confitente
\xaXXia>voq L] yap 8eup itkei yuvaiov onep ei GeXeic, tcov hanc sibi proximitatis (-atem C) lege competere/ (Flavius
aypcov Kpaxeiv) PS-EPH pae (593bF): velut Ruth de Josephus: ouoXoyr|aavxOC, 8e avyxcopouvtcov tcov voucov
agro Moabitico...venientis koto) CLAU-T Ru (31 1.177): vide Ru 3.12 HES 6
4 109: /Et ego dixi. revelabo aurem tuam dice(n)s? (I049C): cum autem frater non fuerit, aut avunculum, aut
Adquire coram sedentib(u)s et cora(m) seniorib(u)s ppti eum qualiter est ex patris cognatione, ducere mulierem
mei si propinquam cognoscis. ut sciam7 Si autem non defuncti sine filiis praecepit, quemadmodum et Booz Ruth
71 Ruth 4,4-5

tcv 7tpeawepcov xov Xaov uoar ei yxiarev>ei<;,


L senioribus x x populi mei si x propinquam x cognoscis ut sciam
H maioribus natu de populo meo vis possidere iure propinquitatis x x

yxioteue' ei 8e (xfi y^tcrceueK;, vyyeiXv uoi Kai yvcoaouar


L x x x si autem non cognoscis x x renuntia mihi x x
H eme et posside sin tibi displicet hoc ipsum indica ut sciam

cm ok eoxiv ndpe^ ao zov yxiaxevJaai,


L x x x quoniam non est absque te adpropinquans x
H quid facere debeam nullus est enim propinquus excepto te qui prior es

Kya> eiui uex ae. 6 8e el7tev 'Eya> eiui y^ioxeaco. 5 Kai elnev
L x ego sum post te et ille dixit ego sum eius propinquus et dixit
H et me qui secundus sum at respondit x x agrum emam cui

Boc, Ev ruiepa xov Krnaaoai oe tv ypv Ek xetPc; Ncoeuiv Kai nap


Boo Ncoe|iei
BocoC
L ei Booz si hodie adquiris agrum de manibus Noemi et
H x quando x emens manu mulieris Ruth

Poe tfjc, Mcoam8oq yuvaiKc, xo teGvnKTOc,, Kai avinv

L Ruth mulieris Moabitidis quae est uxor defuncti


H quoque x Moabitidem uxor defuncti fuit
CM

x propinquam x cognoscis 109: < @W ~ vis pos sum eius propinquus 109: < ;fortasse legerat latinus
sidere iure propinquitatis H interpres ayxioteix; x x agrum emam H: < W
ut sciam 109: cfinfra x x H: = W 5 et 109: = W cui H
xxx 109 eme et posside H: < 591 ei 109 x H: = W
si 109 sin H oo Codices graeci et versiones praeter ooc, A B 376
non cognoscis 109: < Wcodd tibi displicet H V-55*-58*-72-12 1-407-527 346 318 707 621, oec, g, o-
x x renuntia 109: = W hoc ipsum indica H coC75:<W
xx 109: cfsupra ut sciam H: < W si hodie adquiris 109 quando x emeris H: < Wl
xxx 109: = tt quid facere debeam H manibus 109 manu H: = W
quoniam non est absque te adpropinquans 109: < W noemi 109: vcoeuei 376': = W mulieris H
~ nullus est enim propinquus excepto te H et ruth 109 ~ ruth quoque H
x x x 109: = W qui prior es H mulieris moabitidis 109: < x moabitidem H: =
x ego 109 et me H an
sum post te 109: = W qui secundus sum H est uxor defuncti 109 uxor defuncti fuit H
et 109 at H uxor defuncti est C
dixit 109: = W respondit H Kai avtnv 74'

secundum legem cognationis accepit (c/Ru 4,5. 13) HI re/Dt 25,9 (c/Ru 4,5) IS Jdc 9.3 (391A): vide Ru 3,
Mc 1 (456,168): Dt tit/legimus et in libro Ruth (c/Ru tit), 12 > PS-IS q (93): videRu 3,12 QU pro 2,
quoniam si quis cognatus erat, et eam quae de genere eius 48(117,9): vide Ru 3,12
veniebat accipere nolebat uxorem, veniebat alius qui secun 5 109: /Et dixit ei booz? Si odie adquiris agru(m)
dus erat in genere, praesentibus iudicibus et maioribus natu, de manib(u)s noemi. et ruth mulieris moabitidis que est
et dicebat: tibi conpetit matrimonium, tu debes eam accipe- uxor defuncti adquire tecum. ita ut resuscites nmn defuncti
4,5-7 Ruth 72

Ktr|aaa9ai GE 8ei ioxe dvaotfjaai t voua xov tEGvt|ktoc, eni

L adquire tecum x ita ut resuscites nomen defuncti x in


H debes x accipere x suscites propinqui tui

tfj<; KXr|povou.iaq axo Kai einev o ayxiozevq Ov 8v>vf|aouai


L hereditatem eius et respondit propinquus eius non possum
H hereditate sua qui xx cedo iu-

ayxio'rev>om e(iauxcp, \ir\note 8ia<t>Geipa> tt|v KXr|povouiav \iow


L agnoscere propinquam mihi ne forte x disperdam hereditatem meam
H re propinquitatis neque enim posteritatem familiae meae delere debeo

ayxi0tev>aov aeamd> tf|v dyXtoxeiav u.o\>, xi o 8uvf|ao|iai yxiOteoai.


+ au
L cognosce propinquam tibi tu propinquitatem meam quia non potero propinquare
H tu meo u tere p r i v i [ e g i o quo me libenter carere profiteor

7 Kai xoto t 8iKaicou.a eu.poo9ev ev xc 'Iapar|X eni ttiv yxicrteiav Kai


L et haec erat lex ante in Israel in propinquitate et
H hic autem mos antiquitus inter propinquos

adquire tecum x 109 ~ debes x accipere H; c/HI disperdam hereditatem meam 109: = 501 ~ poste
Mcl: - ae 500 125 ritatem familiae meae delere debeo H
ita 109 xH + av 108-376 R'-55 730 C--"0 rf-610 s t 53 489 6:
resuscites 109 suscites H; c/AN Mt h cognosce propinquam tibi tu propinquitatem meam 109: <
defuncti 109: = 5W propinqui H 5W tu meo utere privilegio H
x 109 (item IotA): = 501 tui H quia non potero propinquare 109: = S01 quo me
hereditatem eius 109 hereditate sua H libenter carere profiteor H
6 et 109: = 501 qui H 7 et haec erat lex ante 109: = ; in citatione libera
propinquus eius 109: < 50? xxH vel in commentario verbo lex utuntur eriam AM fi. QU,
non possum agnoscere propinquam mihi 109: < 501; PS-IS Rg app, BED. {CY} ~ hic autem erat mos anti
c/IS Jdc > PS-IS q, CLAU-T cedo iure propinquitatis quitus H; c/AM Lc, GR-M, IS (> PS-IS q, CLAU-T)
H; IS ety in 109: < 501 inter H
ne forte x 109: = neque enim H propinquitate 109: = 501 propinquos H

in hereditatem ei(u)s '.I AM Lc 3,30 (92,524): vide Ru eam accipere cogebatur (-antur G') ut propinquam Os
1,22 AMst qap 5 (431,19): vide Rm 1,22 ANMth pr (2,53): vide Ru 1 ,22 PS-IS Is 6 (349): vide Ru 1 .22
1 (619): Booz...non sibi uxorem accepit, sed deo (c/Ru 4, QU pro 2,48 (1 17,9): videRu 3,12
13) ...ut suscitaret semen proximo suo CAr ant 5,333 6 109: /Et respondit propincus eius '. Non possum
(349,4): /Booz ait: ergo non ex media parte oporret legum agnoscere propinquam mici .' ne forte disperda(m) heredi
habere memoriam, sed ut secundum eas facias universa (~ tates) meam? Cognosce propinca(m) tibi, tu propinqui
e. u. f. L; ~ f. u. e. 5). l oportet te (et LS) uxorem eius se tatem meam? quia non potero propinquare?/ CAr ant
cundum leges accipere 161 cum cognatus esset (+ eorum St 5,334 (349,6): /at ille Booz et hereditatem et uxorem (x x
Md) et ipse (ipsi po cl) defuncti (x x x Br ml)l (Flavius Jo- 5 ') cessit 151 qui ( po cl) et uxorem iam se (x x 5 P F Mi
sephus: oukouv <tmoiv o oaoc, [oooc, ML] ouk [ E] Nm; x vt Vat Va O Ptr Br ml po vI mz cl) habere dixit
et, njuaeiac, 8ei uenvnoai xcov vo^icov aUa navxa noieiv (dixisset S P F Mi Nm ta vt rg Vat Va O Ptr Md mz St ml)
Kax auxouc, ... yaueiv ae 8ei Kcrta xovq voiiouc, ... auy- et filios/8 (Flavius Josephus: o 8e oaco looco MLE] Kai
yevei uv ovxi Kai avera tcov xeteXedrr|KOtcov) GR-I tou KXnpou Kai tt|c, yuvaiKoc, napexcopei [napaxcopei
tr 9,6 (71,53): vide Ru 1,22 HES 6 (1049C): vide Ru MLE] ... eivai 8e Kai yuvaiKa Keyutv auxco Kai naiSac,
4,4 HI Mc 1 (456,168): vide Ru 4,4 Mt 1 (10.69) = r|8r|) CLAU-T Ru (31 1,178): 3,12/qui negat se posse
ap BED Lc 1 (87,2680): ex una tribu fuisse (esse B) Ioseph Ul. ( M) nubere. et recedente illo/2. 9. 10. 1 1/quod prius
et Mariam (-ria G), unde (+ et B) ex (et KME1; BED) lege ille cognatus confitetur se eidem nubere non posse (< IS
73 Ruth 4,7-8

E711 x vxdAAayua tou arnaai 7CV Xyov, Kai imeXvexo


navxa X

TOV

L in communicatione ut staret omne verbum et excalciabat se


H si quando alter alteri suo iure cedebat esset firma X concessio x solvebat x

vfip t imr|ua axo Kai e8i8ou xqj nXr|aiov axo x) yxioxeiiovxi

L vir calciamentum suum et dabat hoc proximum suum


H homo x proximo suo

xnv ayxioxeiav auxou, Kai xouxo f|v uaptiipiov ev 'Iapar|X. 8 Kai


XX X

L et hoc erat testimonium x in Israel et


erit + in

H cessionis dixit

in communicatione 109: < 501 si quando alter T) solvebat x H; cf AM (> PS-IS Rg app), GR-M, BED
alteri suo iure cedebat H vir 109; AMPs43(Var) homo H
staret 109: = W esset firma H hoc proximum suum 109 x proximo suo H; AM Ps
omne verbum 109: navxa 15-19'-381c-o// L 30'-58- 43: = tt
68'-120-121c 646 d t 334 707: = W x concessio H: tov tco avxiCfreuovxi tt|v cryxicrteiav auxou 669: = W
Ar/ZC--646 6 53 489 6 et 109: = W xH
et 109: = x H: - Kai 18 R "-* C- s 53 334 erit in AM
489 *: = tt x 109 (item fiM+): = W cessionis H
excalciabat se 109; c/QU, IS Jdc (> PS-IS q, CLA Li 8 et dixit 109: = tt ~ dixit ergo H

Jdc 9,3) (312,193): ille propinquus propinquum se esse suetudo erat ut si sponsus sponsam (~ -sam -sus NS) repu-
negavit/10 (< IS Jdc 9,5) IS ety 5,25,32: sicut est illud: diare vellet, discalciatur ille, et hoc esset signum repudii/ (<
cedo iure propinquitatis (proprietatis Schwarz) Jdc 9,3 IS Jdc) CY te 2,19 (55,22): erat enim in lege (+ prae-
(391A): 3,12/qui negat se posse illi nubere. et recedente il- ceptum T2), ut quisque (quisquis V'b'; quis D) nuptias re-
lo/2. 9. 10. 1 1/sed quod prius ille cognatus confitetur se ei- cusaret calciamentum deponeret (rep. O; + et RT*), calcia-
dem nubere non posse 9,5 (392A): ille propinquus ne retur vero ille qui sponsus futurus esset/Jos 5, 13 (cf Dt
gavit/10 PS-IS q (93): 3,12/negat se posse illi nubere. 25,7-9) GR-M Ev 7.3 (49,92) = ap BED Mc 1 (441,
et recedente illo/2. 9-1 1/sed quod prius ille cognatus confi 174): Jo 1,27/mos apud veteres fuit, ut si quis eam quae
tetur se eidem nubere non posse (< IS Jdc 9,3). ..ille pro sibi competeret (quis eum quem sibi x S) accipere uxorem
pinquus negavhVlO (< IS Jdc 9,5) QU pro 2,48 (117, (~ u. a. KL) nollet (cf Dt 25,7), ille (illi E2NM) ei (-
10): 3,12/recusat eam is, qui iure divino pulsatus est. excal- SJNM) calceamentum solveret, qui ad ( S) hanc sponsus
ciandum lex censuit qui propinquam accipere noluisset (cf iure propinquitatis veniret (~ v. p. R) (c/Ru 4,13) IS Ex
Ru 4,7) 7,4 (289D): Dt 25,9/veterum namque consuetudo erat ut si
7 109: /Et hec erat lex ante in srfil in propinquitate. sponsus sponsam repudiare vellet, discalcearetur ille, et hoc
et in communicatione ut staret omne verbu(m). et excal esset signum repudii/Ex 3,5 (cf Dt 25,7-9) Jdc 9,6
ciabat se vir calciamentum suum. et dabat hoc proximum (392A): quod vero excalceat se cognatus ille, veterum con
suum. et hoc erat testimonium in srfuT/ AM fi 3,69 suetudo erat, ut si sponsa sponsum repudiare vellet, discal
(134,70): 13/nisi calciamentum eius ante solvisset, cui uxor cearetur ille, ut hoc esset signum repudii/ > PS-IS
debebatur ex lege (c/Ru 4.8) Lc 3,32 (93,570): 8/mos q (93): quod vero excalceat se cognatus ille, veterum mos
enim erat ut qui proximus erat, si nollet accipere in coniu- erat, si sponsa sponsum repudiare vellet, et discalcearetur
gium propinquam suum. calciamentum suum solveret et alii ille, ut hoc esset signum repudii/ Rg app 36 (428C):
cederet Ps 43,64.1 (307,6): calciamentum suum solvere 13/nisi calceamentum eius ante solvisset, cui uxor debeba
iubebatur... scriptum est, quia solvebat (+ vir av) calcia tur ex lege (c/Ru 4.8) (< AM fi) QU pro 2,48 (1 17,10):
mentum suum et dabat proximo suo dicens: hoc erit in te vide Ru 4,6
stimonium in Israel/ BED h 1,1 (5,133): patet legis 8 109: /Et dixit propinquans ad booz? Adquirere
decretum quia qui debitam sibi iure propinquitatis uxorem tibi, et discalciabit se calciamentum suum et dedit ei ?/
non ipse accipere sed alteri accipiendam permittere AM fi 3,69 (134.70): vide Ru 4,7 3,71 (135,86): Jo 3,
voluisset, in signum permissionis eiusdem calciamentum 29/illis (illius SW) igitur calciamentum solvitur Lc 3,32
suum (suo CPOe) de ( C) pede solutum ei ( S) qui (93,569): et calciamentum proximi muliere (-rem Ay\ -ri
hanc acciperet dare iubebatur (cf Dt 25,7-9) CLAU-T p2; mulier PL) adquisivit accepta (-tam AV; + est g)ll
Ru (312,199): quod excalciat se cognatus ille, veterum con- 3,34 (94,592): solvit autem calciamentum qui non accipit

in 6. 12.2004 Vctus Latina 4/5


4,8-9 Ruth 74

einev o ayxioxeuq tc Boq Ktrjaai oeauxo> xnv yXixeiav


ayxiteixov BooC
BocoC
L dixit propinquans ad Booz adquirere x tibi
adquire
H ergo propinquus x tolle calciamentum x
tibi

|ioir Kai vneXvaazo t u7t8rpa axo Kai ecoKev

L et x discalciavit sc calciamentum suum x x x et dedit


H quod statim solvit X X X de pede suo x X
solvebat

adtc. 9 Kai einev Boq xoiq npea\rtepOK; Kai 7tavxi xc Axtd


x Boo
Boo>;
L ei et dixit Booz ad seniores x et ad omni populo
H X at x ille X maioribus natu x universo

Mptrupe<; uueiq arpepov oti KeK'iriuai Ttavta xa


L testes x vos estis hodie quoniam adquisivi omnia quae sunt
H testes inquit quod possederim fuerunt

propinquans 109: ayxicrreiKov 646: = W propin W x x H; item HI; IS; CLAU-T; PS-IS q
quus H; AM Ps 43: = xxx 109: = an de pede suo H
ad 109: < <W x H: = et dedit ei 109: = x x x H: Kai e8coieev outcd
oo Codices graeci et verstnes praeter ooc, B 376 I25: = an
V-55*-121*-407-527 346 318 707 621 [Joeq 6; ocot, 75: < 9 et dixit 109: = W at x H: cf inquit infra
an booz 109: oo Tht R 317 et Codices graeci et versio-
+ accipe et ? AM nes praeter ooq B 376 V-55*- 121 -407-527 346 318 707
adquirere x 109 adquire x AM Ps 43 tolle cal 691, oe; g, oC 93*(c pr m), oco 75 (om. A, absc 46): <
ciamentum H an ille H
tibi 109(//emnSJ);AMPs43: = an xH ad seniores x 109: = 3(1 x maioribus natu H
+ tu ? AM Ps 43 ad 109: c/ad seniores supra x H: = an
et x 109; AM Ps 43: = W quod statim H omni 109 universo H
discalciavit se 109 solvit x H; AM; CAr; PS-IS Rg x 109: = an inquit H: cfomissionem supra
app solvebat x AM Ps 43 quoniam adquisivi 109 quod possederim H
calciamentum suum 109; AM > PS-IS Rg app; CAr: = sunt 109 fuerunt H

ecclesiam Ps 43,64,2 (307.10): /et dicebat propinquus: (93): /proinde ille excalceari iubetur, ne ad ecclesiam quasi
accipe et adquire tibi tu ( A). et solvebat (-vit BB) calcia sponsus accederet Rg app 36 (428C): vide Ru 4,7
mentum suum/1 1 CAr ant 5,335 (349.8): 6/Booz itaque 38 (428D): illius igitur calceamentum solvitur (< AM fi 3,
testificans (iustif. Br) seniores iussit (+ et S P F Mi vi hr rg 71)
Vat Va O Ptr) mulieri, ut eius calciamentum solveret se- 9 109: /Et dixit booz ad seniores et ad omi ppto?
cundum legem (-ges Br) et in faciem eius expueret/13 (cf Testis vos estis odie. qfn adquisibi oma que sunt ejime-
Ru 4,9; Dt 25,9) (Flavius Josephus: uaprupauevoc, ouv o lech./ BACH lap 17 (1055A): sed quaesita multitudine
oaoc, [oooc, MLE] xr|v yepouaiav eKeXcve [-euae O] seminis...huic viduae coniungar (cf Dt 25.5)/Is 26,18 (<
tt| yuvaiKi wtoXuaai crutov npoaeXGouaav Kata xov vo- PS-EPH) CAr ant 5,335 (349,8): vide Ru 4.8
uov Kai nrueiv eic, to npoauwtov) CLAU-T Ru (312, CLAU-T Ru (31 1,179): vide Ru 4,2 PS-EPH pae
201): /proinde excalciare (lege -ri, ut apud Isidorum infra) (594aB): Lc 8,1 1/hic ergo Booz non in sola proprii sermo-
iubetur ne ad ecclesiam quasi sponsus calciatus accederet nis eruditione confidit, sed quaesita multitudine testium ...
(< IS) HI Mt 1 ( 1 8,266): Jo 1 ,27/ne (nec L) vocetur do- huic viduae copulatur (c/Dt 25,5)/Is 26,18 IS Jdc 9,3
mus eius iuxta legem (-ge C) Moysi et exemplum Ruth ( (391 A): vide Ru 4,2 PS-IS q (93): vide Ru 4,2
C2) domus discalciati (exe. M)/Mt 3,1 1 (c/Dt 25,10) IS 10 109: /moabitidam uxorem maallon adquisibi
Jdc 9,6 (392A): /proinde excalceari iubetur, ne ad eccle mici in matrimonio. ut resuscitem nmn defuncti de frnb(u)s
siam quasi sponsus calceatus accederet > PS-IS q eius et de tribu loci ipsius. testes vos estis odie?/ AM
75 Ruth 4,9-10

xo 'Aiuetex KCtl 7tctvxa, aa ndpxei x XeXai(ov Kai x( MaaXcov, EK xeiPo?


(E)XiueXex XeU(ai)cov
L Elimelech x X X X

H et Chellion et Maalon tradente


Chclion

Ncoeuiv 10 Kai ye 'PouG xnv Mcoaitiv xnv ywaiKa Maatav KeKxriuai euauxri>
Ncoeuei MaaMxov
L x xx Moabitidam uxorem Maallon adquisivi mihi
H Noemi et Ruth Moabitidem Maalon in coniu-

eiq yvvaiKa xo vaaxrioai x voua xo xeGvnKxoq en\ xf\c, Ktapovouia<;


XX X

L in matrimonio ut resuscitem nomen defuncti x x


H -gium sumpserim suscitem in hereditate

cttixo, Kai ouK e^oXe9peu9r|oexai x voua xo xe9vnKxoq k

L x x x X de X X X

H sua ne vocabulum eius familia sua ac

xcv 8eX<t>cov avro Kai eK xfjq <troAfiq taxo axo uapxupeq uusiq
XOV tOnCU X

L fratribus eius et de tribu loci ipsius x testes vos estis


H x x x populo X deleatur vos inquam huius rei
suis

eXiueXex 0"' 19 /T-68 ,21 628 52-77-414'-646-c//-313 x x x x x x 109: e7ti tt|c, KXr|povouiac, a\rzov Kai
328 334 21; aiXiueXez C'-5277414M-313-328 53; eXiheXek odk e^oXepeuGr|aexai to ovoua tod tevrikoto^ 528 343
628;aXiueXex68'-121 509: homoeotel. in hereditate sua ne vocabulum eius
x x x x x x 109 et chellion et maalon tradente noe H:<an
mi H: xeUmcov ol'M] M-V-29-55c-56-58-527 C--467773' xxx 109 familia sua ac H
31"2414'500S29s-t30509;xeUecDV376-381L-5968'-120- eius 109: = W xH suis 0H
121 73'-500-529 d'm r76799 489; vox'hei O19 : < W del09: = W xH
10 xx 109 etruthH: = W tribu loci 109: tou tottox> R'5S 120 m 628 91: < W x
moabitidam 1 09 moabitidem H populo H
maallon 109 (item CAH*XIr0H2AMOP2): nactXXcov ol ipsius 109 x H: avtou 707
-15L-59 M-V-29- 120-730 C' 4* 52 4I4' 550 d - 107* s -130 /
x 109 deleatur H: = W (verborum ordine mutet'
-7" 53 3 18 489 509 maalon H: = to)
adquisivi mihi in matrimonio 109: < W ~ x in testes vos estis hodie 109: = W ~ vos inquam
coniugium sumpserim H huius rei testes estis H
resuscitem 109 suscitem H

Lc 3,30 (92,524): vide Ru 1 ,22 AMst q ap 5 (431 ,19): (312,194): 6/et postea Ruth iungitur Booz (< IS Jdc 9,5)
vide Ru 1 ,22 AN gen 367 ( 1 78): Dt 23,3/quoniam Ruth EUCH int 7 (45,1): quod de Ruth Moabitide (-dae PS)
Moabitidem ipse Boos duxit uxorem (id est per ruth moabi- Christi secundum carnem prosapia descenderit (disc. P; -ret
ten G; 1,2/hec fuit ruth moabitis L) (c/Ru 4,13)/21 Ju- S) (c/Rm 1,3) GAU 8,42 (72,338): Booz enim genuit
daeus 2 Rg 21,19 (1361A = Saltman 145,9): 1,22/et quia Obeth (c/Ru 4,21) ex Ruth, utique illa muliere (mulier A)
panis causa Ruth a Booz nacta (nota Saltman) est, (+ et Moabitidi (mulier fuit moabitidis 2)/22 GR-I Ct 3,6
Saltmari) propterea idem locus domus panis vocatus est (c/ (228,3): Booz (boz P; booth R) enim Israelita et Moabi-
Ru 4,1 1. 13) Mt h 1 (619): hic itaque Booz accepit uxo ta<m>, id est <Rut> (Schulz- Flgel; srlim et moabitarum
rem Moabitidem nomine (nomen [CHRY] II,7300) Ruth id est boos B; srahelim XXX et ruth moabitidem id est vox
(cf Ru 4,13) AU Dt 46 (301,936): Dt 25,5/sicut fecit A; israhelitam et moabitarum id est boz P; israelitarum et
Booz (boos PNUT) ducendo Ruth, ut semen excitaret (susc. ruth moabitidem id est /?), gentilem habuit uxorem (c/Ru 4,
S) propinquo suo CLAU-T Ru (3 1 1 , 1 79): vide Ru 4,2 13) tr 9,6 (71,53): Ruth itaque Moabitica (-tis F2; -ta

10*
4,10-11 Ruth 76

crrnaepov. 11 Kai einoaav nq 6 Xaq oi ev rij nvfa]


aneKpir|
L hodie et dixerunt omnes x qui erant in porta et seniores
H testes estis x respondit omnis populus erat maiores

Mdprupeq. Kai oi npeatepoi einoaav Acor| Kupioq xr|v ywaiK


L x x testes sumus et dixerunt det dominus mulierem
uxorem

H natu nos faciat hanc mu-

oou ttiv eiaTtopeuouevr|v eiq tv oikv aox> rix; PoxhX Kai rix; Aeiav,
tauxrjv x Aia

L x quae intrat in domum tuam sicut Rachel et sicut Lia


intret
intraverit

H -lierem ingreditur x x Liam

ai cpKo8ur|aav u<t>tepai tov oikov to 'Iapaf|X Kai noir|aai 8vau.iv


enoir|aav
L quae aedificaverunt utraeque domum Israel et facere x virtutem
uterque feceruni

H ut sit exemplum virtutis

11 et dixerunt 109: = W x respondit H: ane- lierem H: c/tt|v yuvaiKa xauxr|v 55 p$


Kpi&r| 628-/7 -73021K intrat 109; AM Lc (Var); AM Ps 43 intret AM Lc
omnes x 109 omnis populus H: = 7i > intraverit AM Lc (Var) ingreditur H
erant 109 erat H in 109 (item AL2M4'B); AM: = W xH
W (verborum ordinem mutavit); cf Kai oi npeov- sicut2 109; AM: = W x H: - ox; L C"-646 125
xepoi infra: et seniores x 109; cf AM Lc: IS V2 > PS-IS 53 3 1 8 334 424 489 509 Tht R 3 1 7
q 1/2 et maiores natu H; cf IS 72 > PS-IS q 72; CLAU-T lia 109 (item CXM); AM: Xia 58 509: c/W liam
x 109: = W nos H H:cf
et 109: = xH utraeque AM Lc (Var); AM Ps 43: = W uterque
dixerunt 109: = ; cf AM x H: = W 109: metathesis (< utreque) x H; AM Lc
det 109; AM: = faciat H et facere x virtutem AM Lc: = et fecerunt x vir
tr|v yuvaiKa x O""6 127 628 &%: = W: mulie tutem 109; AM Ps43: enoinaav B o/'15 R'C"-6*6 s-343
rem x 109; AM Lc uxorem x AM Ps 43 ~ hanc mu 53 3 1 9 334 489 6: = W ut sit exemplum virtutis H

rec. II) fuit (c/Ru 1,22; 2,2; 4,5) ... Dt 23,3/Booz autem Lc 3,33 (93,575): testatur benedictio seniorum dicentium:
Israhelita ... hic ergo, ut scriptura testatur, Moabitam no det dominus (deus Axy) mulierem quae intret (Av/a s. e V]
mine Ruth/Dt 23,3/duxit uxorem (c/Ru 4,13)/17 HI Lc Pia s. e m. 3JL; -rat aCx edd. \i Ball.; -ravit j in ( B)
28 (162,10): in Matthaeo ergo, ut diximus, nominatur Tha- domum tuam sicut Rachel (rahel A*) et sicut Lia (Codd.,
mar, quae cum socero fraude concubuit (c/Mt 1,3; Gn 38, tuet. Eng.; liam CVP Sch.), quae aedificaverunt (+ utraeque
13. 16), et Ruth (ruht C) (c/Mt 1,5) Moabitis (-tes A; -biti- x) domum Israhel, et facere virtutem in (et >/in m. 2 FV])
dis D) nec de genere Israhel (c/Ru 4,13)/Mt 1,5 (tr|v Ga- Ephratha (ephrata A; efrata P). et sit nomen in Bethleem
uap, ov vouiucoc, tcO nevGepo> auveXGouaav tr|v ucoai- (bethlem A, P[corr. m. 3])l ... Lc 3,16/ergo et hie typus est
xi8a pouG) Os pr (2,53): vide Ru 1,22 IS Jdc 9,3 et aedificavit domum Israhel 3,35 (94,601): dicitur: det
(39 1A): vide Ru 4,2 9,5 (392A): 6/et postea Ruth iungi- tibi dominus facere virrutem in Ephratha (ephrata A; eu
tur Booz PS-IS Is 6 (349): vide Ru 1 ,22 q (93): vide frata y), et sit nomen (+ eius y) in Bethleem (bethlem Aa;
Ru 4,2 ...6/et postea Ruth coniungitur Booz (< IS Jdc 9,5) bethel G) Ps 43,64.2 (307, 1 2): 8/dicebant etiam adstan-
11 109: /Et dixerunt omnes qui erant in porta et tes: det (+ tibi av) dominus uxorem quae intrat (-ret BCa)
seniores '. Testes sum(u)s? Et dixerunt? Det dns mulie- in ( v) domum tuam, sicut Rachel et sicut Lia quae aedi
re(m) que intrat in.domu(m).tua(m) sicut racel. et sicut lia ficaverunt utraeque domum Israel et fecerunt virtutem in
que edificaberunt uterq(u)e domum srr. et fecerunt virtu Ephratha (efrata A; efratha B; effratha CE; effrata DF(a))
tem in eufrata habeat celebre nomen in bethlcmf/ AM AN Judaeus 2 Rg 21,19 (1361A = Saltman 145,9): vide
77 Ruth 4,11-13

ev 'E<l>p9a, Kai eaxai voua ev BaiGAi:eu' 12 Kai yevoito oik<;


Eu<t>pa9a x
L in Ephrata et sit nomen in Bethleem M et l'iat domus
Eufrata Beth1em
H habeat celebre fiatque

oou cix; oikoq <I>peq, v exeKev aup tu) Io8g, ek to cmepuatO<;,


M tua sicut domus Phares quem peperit Thamar L Iudae de semine
Fares cum

H Thamar peperit
Fares peperit Thamar

ou 8(aei Kpiq aoi ek tri<; 7tai8iaKr|q tatTn;. 13 Kai etaxev Boq


aov - aoi icupioc, Boo
Boco
L tuo det dominus tibi ex hac puella et accepit x Booz
H quod dederit X tulit itaque
dedit - tibi dominus et

tfiv 'Po9, Kai eyevr|r| axj eiq yuvaiKa, Kai eiafjXGev npq arnv, Kai
eye vexo
M Ruth et facta est ei in matrimonium L et ingressus est ad eam et
H accepit x x uxorem ingressusque

eufrata 109 (item CXIMB*; c/euphrata AL, eufratha det AM dederit H dedit 1092
Ir): ei^paSa 59*(vid.: corr. m. /) 44-530; cf Ru 1,2 ~ tibi dominus 1092 (item LnJM): ~ aoi ia>pioc,.-127
- et 109: Kai 58 16-500c334Tht/?317
sit x AM Lc: < habeat celebre 1092 H 13 et accepit x AM Lc: = @W x tulit itaque
scr. bethlem 1092 (item CXI1^1); AM Lc (Var) H et tulit itaque 1092
bethleem H; AM Lc oo Codices graeci et versiones praeter ooc, A B 376
12 et fiat 109; AM ~ fiatque H V-55*-l 2 1-407-527 318 319 707 <% oec,e, fkxoC, 75: <
scr. fares 109 (item XnDI) W - booz 1092
cun 1092 et facta est ei in matrimonium AM Lc: eyeveto A O
peperit thamar 1092 (item A*); AM: = W ~ tha 318: < W et accepit x x uxorem H; cf AN Mt h et
mar peperit H accepit x x x 1092
tuo AM: oou 669 L /?" 7,0 646 d t 318 319 334 509 et ingressus 1092: = SW ~ ingressusque H
707Tht/?317tteH quod1092H:

Ru4,10 CLAU-T Ru (31 1.179): vide Ru 4.2 (312, domus Phares, quem peperit Thamar Iudae, de semine tuo
203): decem autem maiorum natu benedictio hoc ostendit (+ et yL) det dominus (+ semen y/semen s. I. m. 2 p] L) tibi
in nomine Ihesu omnes esse gentes salvandas ac benedi- (~ t. d. ET) ex hac puella (+ semen G)/ HI nom Jdc
cendas (cf Ru 4,14) (< IS Jdc 9,6) HI nom Jdc (99,10): (100,18): Fares dividens vel violentus sive (aut FH) divisio
Efratha (Effratha B; Effrata H) frugifera sive de cinere ve- 13 109: /Et. tulit. itaq.(.u)erut.h.et. acep.it. et. jng(r)esus
niens aut puluerulenta. et super hoc quid (quod H) nobis est ad.eam. et.dedit. ei dns..concepit et peperit fijium?/
videatur, in libris hebraicarum quaestionum plenius dixi- AM fi 3,69 (134,69): 2.i6/Booz (booth C; boos LMWS*
mus. Efrathites (Effrathites B; Efrathithes H) humus aut E*) vidit et amavit, non aliter eam accepit uxorem/7 Lc
puluis eorum sive frugifer IS Jdc 9,3 (39 1A): vide Ru 4, 3,31 (93,559): Boos, proavus David (cf Ru 4,17)/Dt 25,
2 9,6 (392A): decem autem maiorum natu benedictio 5/eam sibi elegit uxorem/2,16 3,33 (94,580): /et accepit
hoc ostendit, in nomine domini lesu omnes esse gentes sal Boos Ruth et facta est ei in matrimonium et peperit Obed
vandas ac benedicendas (c/Ru 4,14) PS-IS q (93): vide (cf Ru 4,\1)l \1 AN gen 367 (178): vide Ru 4,10
Ru 4,2 q (93): decem autem maiorum natu benedictio Judaeus 2 Rg 21.19 (1361A = Saltman 145.9): vide Ru 4,
hoc ostendit in nomine lesu omnes esse gentes benedicen 10 Mt h 1 (618): Booz... accepit uxorem Ruth a deo
das (c/Ru 4,14) (< IS Jdc 9.6) provisam; in virtute generat filios...hic itaque Booz accepit
12 109: /et fiat dom(u)s tua sicut dom(u)s fares cun uxorem Moabitidem nomine (nomen [CHRY] II.730C)
peperit thamar iude, de semine quod dedit tibi.dns.ex hac Ruth (c/Ru 4,10)... 1,17/ergo Booz pro merito suae fidei
puel.la/ AM Lc 3,33 (94,578): /et fiat domus tua sicut illam accepit uxorem... Booz... non sibi uxorem accepit,

6. 1 2. 2004 Vcius Latina 4/5


4,13-16 Ruth 78

e8coKev axfj Kpioq kut|oiv, Kai exekev uiv. 14 Kai einav


L dedit ei dominus <et> concepit et peperit filium et dixerunt
H illi ut conciperet pareret dixeruntque

ai yuvaiKeq npc, Ncoeuiv EuXoyr|xc, Kupio<;, q o KaxeX'uoe ooi ofpepov xv


L mulieres ad Noemi benedictus dominus
H qui non est passus ut deficeret successor
dcficcrer

dyxtoxea, Kai KaXeaai xo vou. oou ev 'Iopar|X, 15 Kai eoxai aoi eiq
auxou x
L nomen tuum in Israel et erit ad conti-
H familiae tuae et vocaretur eius habeas qui con-
vocabitur ut

eTtiaxpe<t>ovxa ijruxnv Kai xo 8iaGpeyai xnv 7CoXiv aov, Xl fi vuujj)ti GOV


+ aov
L -nendam tibi <animam>
H -letur animam tuam et enutriat senectutem de nuru enim tua

f| ctYa71x10ct06 oe exEKEv axv, rj eoxiv ya9f| 001 \wtep enx


H natus est quae te diligit et multo tibi est melior quam si septem haberes
qui diligct

moiiq. 16 Kai eAxtev Ncoeuiv x nai8iov Kai erjKev eiq xv kX7tov a\>xf\q
Ncoeni ev tcu KoXnco
H fllios susceptumque Noemi puerum posuit in sinu suo
susccpta

ei 1092 illi H ut consoletur 1092


<et> concepit 1092 ut conciperet H tibi 1091 animam tuam H; 1092: + aov rll <: < SD1
peperit 109: = pareret H nutriat 1092 (item IMBP4*FMS2M)
14 et dixerunt 109: = W ~ dixeruntque H qui 1092 (item CALXnZBT"M<DRAOVP0P4'BFMn)
deficerer I092 diliget 1092 (item AHX2I*v0A2P2[e corr.yB"*Ma)
vocabitur 1092 16 x susccpta 1092
tuum 109: = eius H: avtou 376: = tt + est 1092
15 erit 109: - aoi 82*(cwr. m. 1) 646 509 Tht R vcoeuei O
318 habeas H: = W (ad sensum) ev rco KoXnm R'M v 68' l21 334
ad continendam 1091: < W qui consoletur H

sed deo AU Dt 35 (294,695): 21/Booz (boos PNU), qui cepit uxorem/7 (< AM fi) PRU harn 786 ( 142): 2,3/ful-
maritus secundus fuit Ruth... 4,21/Booz, qui viduam duxit cra Boos (booz TCES1; pooz 5) meruit castoque adscita cu-
Ruth CAr ant 5,335 (349,9): 8/quo facto Booz Ruth bili/22
( - LC) duxit (suscepit CB1M Cr Pt VVtRsv par To Fl tr) 14 109: /Et dixerunt mulieres ad noemi ' Benedic-
uxorem eisque post annum masculus est filius procrea- t(u)s dns q(u)i. non est pass.Cu)s. ut. deficerer .5ucQess0r.fam.i-
tus/15 (Flavius Josephus: yevouevou 8e [+ Kai SP; Kai lie tue et ypcabit(.ur) nmn tuum in srXW CLAU-T Ru
yevouevou x ML] touxou oao<; [(o) oooc, MLE] yauei (3 12,203): vide Ru 4,1 1 IS Jdc 9,6 (392A): vide Ru 4,
tt|v pour|v [pou E] Kai yivexai nai8iov auxxoic, u,et evi- 11 PS-ISq(93):vWeRu4,ll
auxov appev) GR-I Ct 3,6 (228,3): vide Ru 4,10 tr 15 109: /et erit ad continendam tibi .utco(n)spletur
9,6 (71,53): vide Ru 4,10 GR-M Ev 7,3 (49,92) = ap ala .tua... et. nutriat. .senectute(m). De nuru. eni(m). tua. natus
BED Mc 1 (44 1 , 1 74): vide Ru 4,7 HES 6 ( 1049C): vide est .qui. te diliget, et m(uj.ltp tibi, est melipr .qua(m).si.se.tem
Ru 4,4 HI Lc 28 (162,10): vide Ru 4,10 PS-IS Rg haberes. fiiios./ CAr ant 5,336 (349, 10): \ 3/quem Naa-
app 35 (428C): 2,16/Boz vidit et amavit, non aliter eam ac- mis (noemis LB Md[add. naamis s.l.]; noemi CSP) sumens
79 Ruth 4,16-19

Kai eyevr|9ri atix> eiq ti9tivv. 17 Kai eKXeaav axo ai yeixoveq vou,a
H et nutricis ac gerulae officio fungebatur vicinae autem mulieres congratulantes ei et
congaudentes

A^youGai 'Exexri vic, xfj Ncoeuiv Kai eKXeaav t voua adxo 'Qf|8' oxnoc,
Ncoeuei
L natus est filius Noemi et vocaverunt nomen eius Obeth hic
H dicentes x Obed
vocaveruntque Obeth

7taxfip 'Ieaaai 7tatp<; Aam8. 18 Kai amai ai yeveaeiq Odpe<;' Odpeq


L est pater Ysay patris David et haec est progenies Fares Fares
H Isai x hae sunt generationes Phares Phares
Ysay Fares Fares

eyewr|oev xv Eapcv, 19 Kai Eapcbv eyevvnaev tv 'Appv, Kai 'Appdv


EopcU x Eopcou + 8e Apau x
genuit Esrom Esrom autem genuit Aran Aran
H Aram Aram
Aran Aran

ut 1092 eopcou Codices graeci et versiones praeter eapcov B


17 congaudentes 1092 93, epcov 19-314, epcou 54 58
vcoeuei O 19 - Km A 376 74 ' 334-707 6: cf + 8e infra
et vocaverunt 109: = W x vocaverunt H eapcou Codices graeci et versiones praeter eopcov A B
~ voeaveruntque n<t>A2G0M*Qs 108, epcov 19-314, epcou 54 58, eopcov 75
obeth 109 (item scr. CXIrB4,MSM); GR-I; AN Mt h autem 109: + 8e B 509: cf omissionem supra x
obed H; AM; CAr: = W H: = W (ad verbum)
ysay 109 (item scr. CB4*M) isai H aran 109 (item scr. X<DRA02p) aram H; AN gen:
18 et109: = W xH apau Codices graeci et versiones praeter appav A B 318
haec est 109 hae sunt H: = W
progenies 109 generationes H: = W - Kai A 74' 334-707<m*> <KS%": cf+ 8e infra
fares 1 09 (item scr. XnDI) phares H aran 109 (item XIr<l>RAG2p) aram H; AN gen: apau
fares 109 (item scr. Xn0!10); AU Dt (Var); AN gen Codices graeci et versiones praeter appav A B 74'; ap[...]
phares H; AU Dt; AN gen (Var) M

(x x x 0 Ptr) consilio mulierum vocavit Obed (obeth S Mi P; ihesse A), qui fuit pater David/Rm 1,3 (c/Ru 4,22; Mt
E Vr Br) eo quod in eius senectute (servitute St2) nutriretur 1,5) tr 9,7 (71,59): 10/de quo nascitur Obeth, de Obeth
(r/Ru 4,16). Obed enim Hebraea lingua significat serviens Iesse. de Iesse David (cf Ru 4,21. 22; Mt 1,5) HI nom
(c/Ru4,16. 17)/22 (Flavius Josephus: touxo r\ vaanic, [vo- Jdc (101,13): Obeth (Obed FH) serviens JUV 1,107-
etii<; SP] titeuOnevri [xiGr|vouuevr| ML; uGeuevr] SP] 109 (8): Lc 1,57/ad partus famam collecta cucurrit / turba
Kata crunox>Xiav tcov yuvaiKcov con,8r|v eKaXeaev [mvo- propinquorum, tum (tunc MMpBG) gaudia mira frequentes
Haoev SP] eti rr|poKouia u\ a\ru\q tpajiriaonevov cor|8r|q / concelebrant nomenque iubent genitoris habere/Lc 1 ,60
[<s$i\h\ MLR2] yap Kaxa 8ioXekxov tr|v [+ eni RO] epai- (cf Tb ll,20;Lc 1,58.59)
wv anoor|naivei 8ouXeixov) 18 109: /et hec est progenies fares? Fares. genuit es
16 109: /suscepta e(st).noe.mi.puer(um)..jx)suit.i(n) rom?/ AN gen 361 (178): Fares (phares T) genuit Es
^."gnu sup, et nutricis ut regu.Ie off(ici)o fu(n^ebat(ur)7 rom. id est altus/ (cf Mt 1,3) AU Dt 35 (294,693): inve-
CAr am 5,336 (349.10): vide Ru 4,15 niuntur cum ipso Abraham compleri decem generationes
17 109: /yicine aute(m) m(uJJieres.cp(n)gaude.Cn)tes usque ad Salmon (salomon A/)/4,21. 13/sunt enim istae: Ab
W et .disce(n)tes natus est filius noemi? Et vocaberu(n)t raham, Isaac, Iacob, Iudas. Phares (fares PSNUT), Esrom
nmn eius obeth? Hic est pater ysay patris david./ AM (c/Ru 4,18), Aram, Aminadab (cf Ru 4,19), Naason (naas-
Lc 3,31 (93,559): vide Ru 4.13 3,33 (94,581): 13/et pe- son S/V), Salmon (c/Ru 4,20)/13
Perit(c/Ru4,13) Obed, patrem Iesse (-sae B Sch.), avum 19 109: /esrom afn. genuit aran ? Aran am genuit
David AN Mt h 1 (619): talis ergo Booz ex tali con- aminadab./ AN gen 362 (178): /Esrom genuit Aram, id
iuge Ruth qualem filium genuit? Obeth, qui interpretatur est gens. Aram genuit Aminadab, Aminadab autem ( /..)
subdhus (r/Ru 4,21 ) CAr ant 5,336 (349. 10): vide Ru interpraetatur (am. aut. in.] id est T) concupiscentiam (-tia
4.15 GR'1 Q 3,6 (228.5): unde natus est Iesse (gesse TL) amans (- T)l AU Dt 35 (294,693): vide Ru 4,18

'
4,19-22 Ruth 80

eyevvr|oev tv Auiva8d, 20 Kai Auivaa eyevvr|aev tv Naaaocv,


+ 8e X

L autem genuit Aminadab Aminadab autem genuit Naasson


H

Kai Naaaacbv eyevvr|oev tv ZaXudv, 21 Kai LaXuv eyevvr|oEv


x + 8e laXucov X IaXucov + 8e
L Naasson genuit Salam Salam autem genuit
+ autem

H Salma Salma X
Sa1in<m Salmon

tv Boc,, Kai Boc, eyevvr|oev tv Qr|8, 22 Kai ftf|8


Boo x Boo + 8e
BocaC BocoC
L Booz Booz autem genuit Obeth Obeth autem
H Obed Obed x
Boos Obeth Obeth

autem 109: + 8e A 707,mgi 6; cf omissionem supra 121*-407-527 346*(c pr m) 318 319 707 691. oeq 6, o-
x H; AN gen: = W (ad verbum) poaeX 55*, ocoC 75 (absc M): < S1 boos AN gen: =
20 - Kai 74' 334 69TC
autem 109 x H; AN gen: = W (ad verbum) - Kai 74' 334 691
- Kai 527 74' 334 691": c/+ 8e infra oo Codices graeci et versiones praeter ooc, A B 376
+ autem AN gen: + 8e 527 6; cf omissionem supra V-121-407-527 130-346 318 319 509 707 691, opoaeX
salam 109 salma H: = W salmon AL2XIB2TaM 55*. o[...] M, ocoC 75 1 25: < SN
^QHMMGpxj'BFMQ. AU D(; AN gen. aoX(mov corf/cei grae- autem 109; HI Is (Var)? x H: = W (ad verbum)
a er versiones praeter aaXuav B O, aaXcoucov 59*, aaaX- obeth 109 (item scr. AH^^); AN gen; GR-I; PS-IS
nov 75, aaXuov 509* Is: PS-MAX s obed H; HI Is; IS; PS-MAX s (Var): =
21 - Kai 527 74' 334 6691: cf+ 8e in/hi an
salam 109 salma H: = Wcodd salmon A12XIB2 22 - koi 58 344 334 6691: cf+ 8e infra
TaMcD0H2AM<iP4'BFMn; AU Dt; AN gen: oaXucov Codices obeth 109 (item scr. AHKr,HM); GAU; HI Is (Var); AN
graeci ei versiones praeter aaXuav B O; aa[...] M: = W gen; GR-I; PS-IS Is; PS-MAX s: cor|G 509 91 obed H;
autem 109: + 8e 527 6; cf omissionem supra x H: Hl Is; CAr; IS; PS-MAX s (Var): = W
AN gen: = W (ad verbum) autem 109: + 8e 58 344 6: cf omissionem supra x
oo Codices graeci et versiones praeter A B 376 V- H; AN gen: = W (ad verbum)

HI nom Jdc (99,20): Aminadab populus meus sponta- Booz genuit Obed/ (cf Mt 1 ,5) (< HI) PS-IS Is 6 (349):
neus de Ruth Moabitida (cf Ru 1,22) que...de Booz genuit
20 109: /Aminadab am. genuit naasson ? Naasson Obeth/ (cf Mt 1.5) (< HI) PS-MAX s 2 (848B) = PS-
genuit salam ?/ AN gen 364 (178): /Aminadab genuit AU (PL 47. 1 136B): Ruth significat, quac.de Booz genuit
Naasson (naason L"), id est (qui dicitur LG; x x T iuxta La- Obeth (obed PL 47)1 (cf Mt 1 . 5) (< IS)
garde) refrigerium 366 (178): Nasson autem ( 70 ge 22 109: /Obeth aum. genuit ysay. qui et yesse?
nuit Salmon, id est fortitudo/ AU Dt 35 (294,693): vide Ysay aufn genuit david rege(m)? 33 aum. genuit salomo-
Ru4.18 ne(m)?/ AN gen 369 (178): /Obeth genuit Iesse. id est
21 109: /Salam autem genuit booz? Booz am. ge obliviscens. Iesse genuit filios VIII (VII LG)...o<ctavus>
nuit obeth?/ AN gen 367 (178): /Salmon genuit Boos, David (et david septimus L; et d. septimum G) (cfMt 1.5)
id est perfectus (cf Mi 1,5) 368 (178): 10/ex illa (boos CAr ant 5,336 (349.12): 15/porro Obed habuit filium
T) genuit Obeth (obed L), id est serviens/ (cf Mt 1,5) Iesse (gesse B), ex quo David qui regnavit (Flavius Jo-
Judaeus 1 Par 2,1 1 (1368C): 1 Par 2,1 1/in Ruth (cfRn tit), sephus: cor|8ou [con8 O] 8e yivexai 7taiq [ MSPLE]
Salmon. id est pacificus/1 Par 2,12 Mt h 1 (619): vide ieoaaioc, toutou 8ai8r|c, [8aui8r|c,5PL; 8auei8ry; M] o
Ru 4,17 AU Dt 35 (294,694): 13/Salmon (salomon N). aaOeixrac, [aoiteix; MSL]) GAU 8.42 (72.339):
qui genuit Booz (boos PNUV4A3. 18/Salmon quippe ge 10/Obeth autem genuit Iesse, Iesse genuit David regem
nuit Booz/13 GAU 8,42 (72,338): vide Ru 4,10 GR-I Ct 3,6 (228,5): vide Ru 4,17 tr 9.7 (71.59): vide
GR-I tr 9,7 (71.59): vide Ru 4,17 HI Is 5 (590,10): de Ru 4,17 HI Is 5.60 (590.1 1 ): /et de Obed (obeth WCSO
Ruth, quae. . .de Booz (boz cWT*; boozh [vel booz autem cf N Ga.; obet V) Iesse. et de Iesse David (</Mt 1 ,5) nom
Mt 1,5/ T2) genuit Obed (obeth WCSOPN Ga.; obet V)l (cf Rt (102.5): Iesse insulae libamen IS fi 1,9,13 (468A):
Mt 1.5) IS fi 1.9.13 (467C): Ruth significat, quae. ..de /et de Obed lesse, et de Iesse David (cf Mt 1.5) (< HI Is)
cSl Ruth 4,22

eyevvr|aev tv leaocti, Kai Ieaocri eyevvriaev tv Aaui8.


X leaae + 8e
L genuit Ysay qui et Yesse Ysay autem genuit David
Jesse Jesse
H Isai XX X Isai X
Jesse Jesse autem
Ysay Ysay

+ tov aaiAea(v) + zeXoc, (tOu iXiou) tnc; Poufl


L regem David autem genuit Salomonem explicit liber Ruth
H X X X X X X X X
regem

ysay 109 (item scr. CXB4'1*) iesse GAU; HI Is; aaiXea (-teav 669) A 1 28-669c x H: = W
AN gen; GR-I; CAr; IS fi; PS-IS Is; PS-MAX s; item Aw: david autem genuit salomonem 109 x x x x H: =
ieaae 75 gesse CAr (Var) isai H an
qui et yesse 109 x x x H: = W
Kai 74' 621: cf+ 8e infra ysay 109 (item B) expl. explicit liber ruth 109 (eadem verba infine ha
iesse AH2 (in ras.); GAU; GR-I?; HI Is; AN gen; IS; PS-IS ben1 omnes Codices versionis hieronymianae praeter YlD
Is; PS-MAX s?: ieaae 75 isai H IQSM): + xeXoc, ttic, podG A 376 68'-120-121 52-417-c//
autem 109 (item 4*M): + 8e 74' @; cf omissionem su- 489; xeXoc, pouG iXou 75; teXoc, tou iXiou vr\c, pou
pra x H; GAU; AN gen?: = N 71 x x x H (editio benedictina)
regem 109 (item AHAT**RZ0PH'B*nM); GAU: + tov

PS-IS Is 6 (349): /de Obeth Iesse et de Iesse David (cf


Mt 1,5) (< HI Is) PS-MAX s 2 (848B) = PS-AU (PL
47, 1136B): /et Obeth (obed PL 47) genuit ( PL 47)
Iesse, et de Iesse David (cf Mt 1,5) (< IS) PRU ham
787 (142): 1 3/Christigenam fecunda domum, Davitica (da-
vica S) regna

expl. 109: /Explicit Liber Ruth


Index der Textzeugen

109 = Madrid BUC 31 CAN CU-D

tit; 1,1-4,22 Laod: tit Mc: 1,5; 2,2.3

AM CAr CY
1,1-6.8.14-17.19.22; 2,2.3.10.16- tit; 1,1-14.19.20.22; 2,1-6.9.15- te: 4,7
18; 3,10.11; 4,5.7.8.10-13.17 20.23; 3,2.4.7-9.12-16.18; 4,16.8.9.
fi: 2,16-18; 4,7.8.13 13.15-17.22
Lc: 1,1.2.4-6.8.14-17.19.22; 2,2. ant: 1,1-14.19.20.22; 2,1-6.9.15- PS-CY
10.16-18; 3,10.1 1; 4,5.7.8. 10- 13. 17 20.23; 3,2.4.7-9.12-16.18; 4,16.8.9.
Ps 43: 4,7.8.11 13.15-17.22 cent: 3,12.15.17
vid: 1,3.5. 14; 2,2.3 in: tit
Ps: tit; 2,4.5
AMst PS-EPH

Catalogus Claromontanus pae: 4,3.9


qap:5: 1.22; 2,2; 4,5.10
tit
AN EUCH

Adr: 2,4 Catalogus Mommsenianus inst: 2,17


Aeth: 2,23 int: 4,10
gen: 1,2; 4,10.13.18-22 tit
Jb: 1,14.16.17
Judaeus 1 Par: tit; 3,12; 4,21 EUTR-P
Judaeus2Rg: 1,22:4,10.11. 13 CLAU-T
Mth: 1,7.14.16.17; 3,7.9.12; 4,1. cir: 1,16
4.5.10.13.17.21 tit; 1,1-9.14-17.19.20.22; 2,1-3.8.
Ps sen: 2,4 9.14.17-21.23; 3,12; 4,2.4.6-1 1.14
Rg: tit GAU
Ru: tit; 1,1-9.14-17.19.20.22; 2,
AU 1-3.8.9.14.17-21.23; 3,12; 4,2.4.6- 4,10.21.22
11.14
tit; 4,10.13.18-21
Dt: 4,10.13.18-21 PS-GEL
do: tit CO-Brac
tit
tit; 2,4
BACH

lap: 1,20; 4,9 GR-I


CO-Carth
1,22; 2.2; 4,5.10.13.17.21.22
tit Ct: 4,10.13.17.22
BED
tr: 1,22; 2,2; 4,5.10.13.17.21.22
4,5.7
h:4,7 CO-Hipp
Lc:4,5 GR-M
Mc: 4,7 tit
1,20;4.7.13
ep 1: 1,20
Brev. Goth. CON-AP ep3: 1.20
ep 9: 1 ,20
tit tu Ev: 4,7.13
Index der Textzeugen 83
HES RUF
4,4.5.13 tit
Eus: tit
sy: tit
Hl

tit; 1,1-5.15.16.20.22:,2,1.2; 3,7- PAU-N


9:4,4.5.8.10-13.17.19.22
ep39: 1,1-3.5.16 carm: 1,14.15
ep54: 1.2-5.20
ep 108: 1,16
Ez: tit; 3,7.9 PS-PHo
Ez h: 3,7
Is: tit; 1,20.22 1,14-16
Jos: tit
Lc: 4,10.13
Mc: tit; 4,4.5 PRU
Mt: 4,5.8
nomJdc: 1,2; 2,1; 4,11.12.17.19 ham: 1,14.22; 2,3; 4,13.22
nomRt: 1,2.4.20; 2,1; 4,22
Os: 1,22; 2,2; 3,7-9; 4,5. 10
Psh: 1,15.16.20 QU
Rg: tit; 1,1
pro: 1,16; 3,9.12; 4,4-7

HIL

Psin 15: tit

IN

6: tit
IS

tit; 1,2.3.5.15-17.20.22; 3,12; 4,


2.4.6-11.14.21.22
ety: tit; 1,2.3.5.16.20:4,6
Ex: 4,7
fi: 4,21.22
Is: 1,3
Jdc: 1,15-17.22; 3,12; 4,2.4.6-11.
14
pro: tit

PS-IS

Is: 1,22; 2,2; 4,5.10.21.22


q: tit; 1,16.17.22; 3,12; 4,2.4.6-
11.14
Rgapp: 2,16-18; 4,7.8.13

JUV

4,17

M-Bo

tit
PS-MAX

s 2: 4,21.22
UNIVERSITY OF MICHIGAN

3 9015 06315 9720


11
3. Lieferung Sir Prolog und 1,1-3,31 - Bestell-Nr. 00426 1989
4. Lieferung Sir 3,31-7,30 - Bestell-Nr. 00427 1992
5. Lieferung Sir 7,30-11,35 - Bestell-Nr. 00428 1993
6. Lieferung Sir 11,35-16,21 - Bestell-Nr. 00429 1996
7. Lieferung Sir 16,21-19,28 - Bestell-Nr. 00430 1998
8. Lieferung Sir 20,1-23,6 - Bestell-Nr. 00438 2001
9. Lieferung Sir 23,7-26,5 In Vorbereitung
Band 12: Esaias, ed. par Roger Gryson
Pars I: Introduction generale; Esaias 1,1-39,8; Appendice: Un agraphon apparent^ Isafe 31,9
Fascicule 1 Introduction generale et Is 1,1-22 - Bestell-Nr. 00439 1987
Fascicule 2 1s 1,22-5,7 - Bestell-Nr. 00441 1987
Fascicule 3 Is 5,8-7,14 - Bestell-Nr. 00442 1988
Fascicule 4 Is 7,14-10,19 - Bestell-Nr. 00443 1989
Fascicule 5 Is 10,20-14,13 - Bestell-Nr. 00444 1990
Fascicule 6 Is 14.13-22,5 - Bestell-Nr. 00445 1991
Fascicule 7 Is 22.5-26,20 - Bestell-Nr. 00475 1991
Fascicule 8 Is 26,20-30,15 - Bestell-Nr. 00476 1991
Fascicule 9 Is 30,15-35,5 - Bestell-Nr. 00477 1993
Fascicule 10 Is 35,5-39,8; Appendice: Un agraphon apparente' Isa'ie 31,9 1993
Bestell-Nr. 00478
Pars II: Introduction: Les manuscrits; Esaias 40.1-66,24; Conclusion: Histoire du texte;
Complements. Tables
Fascicule 1 Introduction: Les manuscrits - Bestell-Nr. 00121 1993
Fascicule 2 Introduction: Les manuscrits (suite et fin); Is 40.1-41,20 1994
Bestell-Nr. 00122
Fascicule 3 Is 41.21-44,4 - Bestell-Nr. 00123 1994
Fascicule 4 Is 44,5-46,13 - Bestell-Nr. 00124 1995
Fascicule 5 Is 46,13-50,3 - Bestell-Nr. 00125 1995
Fascicule 6 Is 50.4-53,3 - Bestell-Nr. 00126 1996
Fascicule 7 Is 53,3-54,17 - Bestell-Nr. 00127 1996
Fascicule 8 Is 54,17-58,7 - Bestell-Nr. 00128 1996
Fascicule 9 Is 58,8-61,10 - Bestell-Nr. 00129 1997
Fascicule 10 Is 61,10-65,23 - Bestell-Nr. 00130 1997
Fascicule 11 Is 65,23 -fin; Conclusion: Histoire du texte; Complements, 1997
Tables (110 Seiten) - Bestell-Nr. 00131
Die Lieferungen zum Neuen Testament knnen hier wegen Platzmangels nicht aufgefhrt werden

VETUS LATINA
AUS DER GESCHICHTE DER LATEINISCHEN BIBEL
ISSN 0571 - 9070
Herausgegeben von Roger Gryson

1: B. Fischer. Die Alkuin-Bibel (Quartformat, 19 Seiten und 4 Tafeln) - Bestell-Nr. 00490 1957
2: W. Thiele, Wortschatzuntersuchungen zu den lateinischen Texten der Johannesbriefe 1958
(Quartformat, 48 Seiten) - Bestell-Nr. 00491
3: H. J. Frede, Pelagius, der irische Paulustext, Sedulius Scottus (165 Seiten) - Bestell-Nr. 00492 1961
4: H. J. Frede, Altlateinische Paulus-Handschriften (296 Seiten) - Bestell-Nr. 00416 1964
5: W. Thiele, Die lateinischen Texte des 1. Petrusbriefes (245 Seiten) - Bestell-Nr. 00417 1965
6: J. Regul. Die antimarcionitischen Evangelienprologe (276 Seiten) - Bestell-Nr. 00446 1969
7-8: H. J. Frede, Ein neuer Paulustext und Kommentar
I. Untersuchungen (288 Seiten und 4 Tafeln) - Bestell-Nr. 00447 1973
II. Die Texte (413 Seiten) - Bestell-Nr. 00448 1974
9: H. Boese, Die alte Glosa psalmorum ex traditione seniorum. Untersuchungen, Materialien. 1982
Texte (286 Seiten und 2 Tafeln) - Bestell-Nr. 00449
10: C. P Hammond Bammel, Der Rmerbrieftext des Rufin und seine Origenes-bersetzung 1985
(551 Seiten) - Bestell-Nr. 00494
11: B. Fischer, Lateinische Bibelhandschriften im frhen Mittelalter (mit einem Vorwort 1985
hrsg. von H. J. Frede) (455 Seiten und 10 Tafeln) - Bestell-Nr. 00495
12: B. Fischer. Beitrge zur Geschichte der lateinischen Bibeltexte (mit einem Vorwort 1986
hrsg. von H. J. Frede) (456 Seiten) - Bestell-Nr. 00496
13: B. Fischer. Die lateinischen Evangelien bis zum 10. Jahrhundert 1988
I. Varianten zu Matthus (48* und 496 Seiten) - Bestell-Nr. 00497
14: B. Lfstedt, Sedulius Scottus: Kommentar zum Evangelium nach Matthus (1,1-11,1) 1989
(306 Seiten) - Bestell-Nr. 00498
15: B. Fischer, Die lateinischen Evangelien bis zum 10. Jahrhundert 1989
II. Varianten zu Markus (48* und 555 Seiten) - Bestell-Nr. 00499
16: C. P Hammond Bammel. Der Rmerbriefkommentar des Origenes. 1990
Kritische Ausgabe der bersetzung Rufins Buch 1-3 (264 Seiten) - Bestell-Nr. 21932
17: B. Fischer, Die lateinischen Evangelien bis zum 10. Jahrhundert 1990
III. Varianten zu Lukas (48* und 580 Seiten) - Bestell-Nr. 21931
18: B. Fischer. Die lateinischen Evangelien bis zum 10. Jahrhundert 1991
IV. Varianten zu Johannes (48* und 569 Seiten) - Bestell-Nr. 21934
19: B. Lfstedt, Sedulius Scottus: Kommentar zum Evangelium nach Matthus 1991
(11,2 bis Schlu; Anhang, Register) (400 Seiten) - Bestell-Nr. 21933
20: R. F. Schlossnikel, Der Brief an die Hebrer und das Corpus Paulinum. Eine linguistische 1991
Bruchstelle im Codex Claromontanus (Paris, BN grec 107 + 107 A + 107 B) und ihre
Bedeutung im Rahmen von Text- und Kanongeschichte (193 Seiten) - Bestell-Nr. 21936
21: H. Knig, Apponius. Die Auslegung zum Lied der Lieder. Die einfhrenden Bcher 1-3 und 1992
das christologisch bedeutsame Buch 9 eingeleitet, bersetzt und kommentiert
(112* und 302 Seiten) - Bestell-Nr. 21935
22: H. Boese, Anonymi Glosa psalmorum ex traditione seniorum 1992
I: Praefatio und Psalmen 1-100 (32* und 471 Seiten; 3 Tafeln) - Bestell-Nr. 22682
23: R. Gryson, P-A. Deproost, Commentaires de JeYme sur le prophete Isafe. Introduction 1993
(par R. Gryson). Livres I-IV (469 Seiten) - Bestell-Nr. 21938
24: R. Gryson (Hg.), Philologia Sacra. Biblische und patristische Studien fr Hermann Josef Frede 1993
und Walter Thiele zu ihrem 70. Geburtstag
24/1: Altes und Neues Testament (10* und 337 Seiten) - Bestell-Nr. 21941
24/2: Apokryphen, Kirchenvter, Verschiedenes (334 Seiten) - Bestell-Nr. 21942
25: H. Boese, Anonymi Glosa psalmorum ex traditione seniorum 1994
II: Psalmen 101-150 (24* und 287 Seiten; 4 Tafeln) - Bestell-Nr. 21951
26: E. Schulz-Flgel, Gregorii Eliberritani Epithalamium sive Explanatio in Canticis Canticorum 1994
(310 Seiten) - Bestell-Nr. 21940
27: R. Gryson, J. Coulie. Commentaires de Jerme sur le prophete Isaie. Introduction 1994
(par R. Gryson et P-A. Deproost). Livres V-VII (402 Seiten) - Bestell-Nr. 21947
28: H. J. Frede. U. Frhlich, H. Stanjek, Vetus Latina-Fragmente zum Alten Testament. Die 1996
pelagianische Epistula ad quandam matronam Christianam (229 Seiten) - Bestell-Nr. 21937
29: C. P Hammond Bammel, Origeniana et Rufiniana (mit einem Vorwort hrsg. von H. J. Frede) 1996
(254 Seiten) - Bestell-Nr. 21943
30: R. Gryson, V Somers, Commentaires de Jerme sur le prophete Isaie. Introduction 1996
(par R. Gryson). Livres VIII-XI (388 Seiten) - Bestell-Nr. 21948
31: H. J. Frede, H. Stanjek, Sedulii Scotti Collectaneum in Apostolum 1996
I. In Epistolam ad Romanos (60* und 346 Seiten) - Bestell-Nr. 21952
32: H. J. Frede, H. Stanjek, Sedulii Scotti Collectaneum in Apostolum 1997
II. In Epistolas ad Corinthios usque ad Hebraeos (516 Seiten) - Bestell-Nr. 21953
33: C. P Hammond Bammel t. Der Rmerbriefkommentar des Origenes. 1997
Kritische Ausgabe der bersetzung Rufins Buch 4-6, zum Druck vorbereitet und gesetzt von
H. J. Frede und H. Stanjek (283 Seiten) - Bestell-Nr. 21944
34: C. P Hammond Bammel t. Der Rmerbriefkommentar des Origenes. 1998
Kritische Ausgabe der bersetzung Rufins Buch 7-10, aus dem Nachla herausgegeben von
H. J. Frede und H. Stanjek (357 Seiten) - Bestell-Nr. 21945
35: R. Gryson, C. Gabriel. Commentaires de Jerme sur le prophete Isaie. Introduction 1998
(par R. Gryson). Livres XII-XV (351 Seiten) - Bestell-Nr. 21949
36: R. Gryson, C. Gabriel. Commentaires de J6rme sur le prophete Isaie. Introduction 1999
(par R. Gryson). Livres XVI -XVIII, Tables (384 Seiten) - Bestell-Nr. 21950

VERLAG HERDER FREIBURG

Das könnte Ihnen auch gefallen