ADAM DZIUROK

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie

Instytut Pamici Narodowej Oddzia w Katowicach

Grnolzacy w szeregach organizacji nazistowskich

podczas II wojny wiatowej zarys problematyki*

ORGANIZACJA RUCHU NAZISTOWSKIEGO NA GRNYM LSKU

PODCZAS WOJNY

Wybuch II wojny wiatowej i zajcie polskiej czci Grnego lska (byego woje
wdztwa lskiego) przez wojska niemieckie skomplikoway sytuacj narodowociow na
tych terenach. Polityka narodowociowa III Rzeszy opieraa si na generalnym zaoeniu,
e Grny lsk jest terenem niemieckim, ktry tylko czasowo nalea do Polski, ludno
natomiast jest niemiecka, lecz ulega czciowej polonizacji w okresie midzywojennym.
Konsekwencj tego byo uznanie kadego Grnolzaka za czonka narodu niemieckiego,
o ile nie udowodniono mu wrogiej postawy wobec niemczyzny1. Wadze nazistowskie
czyy z mieszkacami Grnego lska, jako ludmi o chwiejnej wiadomoci narodowej,
due nadzieje na zniemczenie, a w dalszym etapie na wcignicie w szeregi zwolennikw
narodowego socjalizmu. Problem obecnoci Grnolzakw w strukturach aparatu nazi
stowskiego zwizany jest cile z akcjami palcwki i volkslisty. Policyjna rejestracja
mieszkacw, zwana palcwk (na kwestionariuszach skadano bowiem odcisk palca
zamiast fotografii), przeprowadzona zostaa w kocu 1939 roku. Akcja ta nie odzwiercied
lia rzeczywistych stosunkw narodowociowych na tym terenie, gdy z rnych przyczyn
(m.in. terror, represje, manipulacje wadz niemieckich, zalecenia polskich wadz emigra
cyjnych i biskupa lskiego Stanisawa Adamskiego podawania narodowoci niemieckiej)
ponad 90% mieszkacw Grnego lska zadeklarowao sw narodowo i jzyk jako
niemieckie2. Niemiecka lista narodowociowa (DVL volkslista) zostaa ustanowiona

* Artyku jest przeredagowanym fragm entem pracy doktorskiej napisanej pod kierunkiem ks. prof. dr. hab.
Jerzego Myszora na Uniwersytecie Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie. Praca ta zostaa opubliko
wana pod tytuem lskie rozrachunki. Wadze komunistyczne a byli czonkowie organizacji nazistowskich na
Grnym lsku w latach 1945-1956, W arszawa 2000. Baz rdow stanowi gwnie raporty Delegatury Rzdu
o sytuacji na Ziem iach Zachodnich podczas okupacji oraz akta Grnolzakw sdzonych po wojnie przez
polskie sdy za udzia w ruchu nazistowskim.
1 W. D l u g o b o r s k i , A. S z e f e r , Wstp [w:] Pooenie ludnoci w rejencji katowickiej w latach 1939-1945,
Wybr rde, pod red. W. D u g o b o r s k i e g o (D ocum enta Occupationis t. 11), Pozna 1983, s. XV.
2 I. S a,Policyjny spis ludnoci w rejencji katowickiej (17-21 grudnia 1939 roku), Zaranie lskie 1969,
z. 3, s. 358-378.

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCII, 2001, ZESZ. 4, ISSN 0033-2186

420 ADAM DZIUROK

rozporzdzeniem z 4 marca 1941, ktre przewidywao ujcie ludnoci niemieckiej na

przyczonych terenach wschodnich. Wprowadzono podzia ludnoci, uznanej za niemiec
k, na cztery grupy wedug stopnia wiadomoci i aktywnoci narodowej. Do grupy
I naleao zaliczy osoby zaangaowane przed wojn w dziaalno niemieckich organiza
cji politycznych, spoecznych i kulturalnych (jak np. Jungdeutsche Partei i Volksbund).
Grup II miay stanowi osoby, ktre nie wystpoway aktywnie w walce narodowej po
stronie niemieckiej, ale zachoway niemieck wiadomo narodow. Do grupy III zali
czono osoby pochodzenia niemieckiego, ktre si spolonizoway, ale daway gwarancj na
ponowne zniemczenie. Wyranie wspomniano przy tym o ludnoci o nieskrystalizowa-
nej wiadomoci narodowej. Wreszcie grup IV miay stanowi osoby pochodzenia nie
mieckiego aktywnie uczestniczce w okresie midzywojennym w polskim yciu spoecz
no-politycznym3. Akcja podpisywania volkslisty obja na Grnym lsku ca ludno.
W pocztkowym okresie Niemcy nakaniali do podpisywania volkslisty bardziej drog
perswazji ni terroru, z czasem jednak naciski byy coraz silniejsze, a pod koniec okupacji
za odmow podpisania volkslisty karano nawet mierci4. Najliczniejsz grup lzakw
zaliczono do III grupy DVL. W 1943 roku w byym wojewdztwie lskim (bez lska
Cieszyskiego) zaszeregowano do niej prawie 65% mieszkacw. Osoby wpisane do
pozostaych grup oraz nie objte volkslist (take z powodu odrzucenia wnioskw) stano
wiy od kilku do kilkunastu procent mieszkacw5. Wcignicie tak duej liczby mieszka
cw lska na niemieck list narodowociow wynikao gwnie z chci zachowania
cigoci produkcji. Masowe wysiedlenia nie wchodziy w rachub, gdy wadze niemieckie
nie byy w stanie zastpi wykwalifikowanej siy roboczej Niemcami z Rzeszy czy z za
anektowanych terenw. Obok potrzeb ekonomicznych du rol odgryway wzgldy
militarne. Wpis do jednej z trzech pierwszych grup volkslisty nakada na mczyzn
obowizek suby wojskowej w Wehrmachcie. Volkslista nie dokonaa wyranego podziau
na Polakw i Niemcw, a jedynie jeszcze bardziej skomplikowaa stosunki narodowocio
we na lsku.
Konsekwencj wprowadzenia volkslisty byo zobligowanie osb wcignitych na
DVL do aktywnego wczenia si w dziaalno organizacji niemieckich. W zamian za
korzyci materialne i socjalne wymagano aktywnego uczestnictwa w organizacjach poli
tycznych, yciu spoecznym i kulturalnym. Suya temu rozbudowana sie organizacji
niemieckich, ktre docieray do kadej grupy spoecznej i wiekowej. Najwaniejsz ro
l odgrywaa NSDAP wraz ze swymi przybudwkami (Gliederungen), takimi jak: SA
(Sturmabteilungen oddziay szturmowe), SS (Schutzschtafeln sztafety ochronne),
HJ (Hitlerjugend), BDM (Bund Deutscher Mdel Zwizek Niemieckich Dziewczt),
NSKK (Nationalsozialistischer Kraftfahrer Korps Narodowosocjalistyczny Korpus
Kierowcw) oraz NS-Frauenschaft. To one miay szerzy ideologi narodowosocjalistycz-
n na nowych terenach.
Wkrtce po zakoczeniu dziaa wojennych na terenie Grnego lska NSDAP i jej
przybudwki rozpoczy rozbudow swych struktur. Powanym zapleczem ruchu nazi

3 Z. I z d e b s k i , Niemiecka lista narodowa na Grnym lsku, Katowice-W rocaw 1946, s. 54-57.

4 M. S t a r c z e w s k i, Ruch oporu na Grnym lsku i w Zagbiu Dbrowskim w latach 1939-1945, Kato
wice 1988, s. 46.
5 N a lsku Cieszyskim sytuacja bya nieco inna, gdy tam najwiksz grup stanowiy osoby nie objte
D V L (39%), W. D l u g o b o r s k i , A. S z e f e r , op. cit., s. LIV-LV .
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 421

stowskiego byy dziaajce ju przed wojn na terenie Grnego lska organizacje nie
mieckie, takie jak Volksbund (Deutscher Volksbund fr Polnisch-Schlesien DVB)
i Jungdeutsche Partei (JDP Partia Modoniemiecka).
Stworzenie organizacji partyjnej na terenie przedwojennego wojewdztwa lskiego
byo dzieem zastpcy gauleitera, Fritza Brachta, ktry 5 wrzenia 1939 wraz z grup
wsppracownikw przyby do Katowic6. Pierwsze komrki partii narodowo-socjalistycz-
nej (NSDAP) zorganizowano na tym obszarze w drugiej poowie wrzenia 1939 r.7 Do
stycznia 1941 r. NSDAP na Grnym lsku organizacyjnie naleaa do Okrgu lskiego
NSDAP (Gau Schlesien) z siedzib we Wrocawiu, a kierowa ni gauleiter lska Josef
Wagner. Faktycznie jednak ju od wiosny 1940 r. cakowit kontrol nad NSDAP na
Grnym lsku przej Bracht8. Wraz z utworzeniem na pocztku 1941 r. Prowincji Gr
nolskiej powsta rwnie Grnolski Okrg (Gau Oberschlesien) NSDAP. Nadpre-
zydentem prowincji, a zarazem szefem NSDAP na Grnym lsku zosta Fritz Bracht9.
Na szczeblu powiatowym istniay Kierownictwa Powiatowe NSDAP (Kreisleitung der
NSDAP) na czele z kreisleiterami, za w poszczeglnych miejscowociach dziaay gru
py miejscowe (Ortsgruppen), ktrymi kierowali ortsgruppenleiterzy. Czasami czyli oni
stanowisko szefa grupy NSDAP ze stanowiskiem burmistrza. W wikszych miastach
istniao kilka albo i wicej grup miejscowych NSDAP np. w samych Katowicach 31,
a w witochowicach 8. Rozbudowa struktur partyjnych przebiegaa dosy szybko
w padzierniku 1941 r. istniay ju w powiecie katowickim 134 grupy terenowe NSDAP10.
Kada podzielona bya na kilka komrek partyjnych (Zellen), ktrymi kierowali zellen-
leiterzy. Z kolei komrki skaday si z blokw, na ktrych czele stali tzw. kierownicy
blokowi (blockleiterzy). Wraz ze swymi pomocnikami (blockhelferami) mieli najbliszy
kontakt z ludnoci, zbierali informacje o nastrojach spoecznych i tworzyli sie konfiden
tw. Pod ich opiek pozostawao przewanie kilkanacie bd kilkadziesit domostw. Do
zada blockleitera naleaa troska o to, by mieszkacy aktywnie wczali si do prac
organizacji nazistowskich; modszych namawia do wstpowania do FIJ lub BDM, za
starszych do SA, SS czy NSKK11. Organizacja partyjna suya przede wszystkim do
mobilizacji ludnoci do dziaania na rzecz toczcej si wojny. Rwnie wanym zadaniem
bya germanizacja ludnoci oraz wpajanie jej zasad ideologii narodowosocjalistycznej.
O ile NSDAP miao by mzgiem wszelkich poczyna niemieckich, to wykonywanie
zada naleao gwnie do jej przybudwek. Czonkostwo w nich nie wizao si ju
z przynalenoci partyjn, a zapewniao partii atwo dostpu do rnych rodowisk.
Z tych przybudwek najwiksze znaczenie na Grnym lsku miaa SA. Pierwsze grupy
terenowe SA na terenie byego wojewdztwa lskiego utworzono w listopadzie 1939 r.
w Katowicach, Chorzowie i Kochowicach. Nieco pniej, bo z pocztkiem roku 1940,

6 R. K a c z m a r e k , Pod rzdami gauleiterw. Elity i instancje wadzy w rejencji katowickiej w latach 1939
-1945, Katowice 1998, s. 84; i d e m , Grnolscy Niemcy w administracji niemieckiej rejencji katowickiej [w:]
Grny lsk i Grnolzacy w I I wojnie wiatowej, pod red. W. W r z e s i s k i e g o , Bytom 1997, s. 58.
7 W. D u g o b o r s k i , A S z e f e r , op. cit., s. VIII.
8 R. K a c z m a r e k , Pod rzdami gauleiterw, s. 84.
9 W. D u g o b o r s k i , A. S z e f e r , op. cit., s. X.
10 Heimatkalender des Landkreises Kattowitz 1942, s. 42.
11 T. K r u s z e w s k i ,Partia narodowosocjalistyczna na lsku w latach 1933-1945. Organizacja i dziaalno,
Acta Universitatis W ratislaviensis No 1658, Prawo CCXXXVII, W rocaw 1995, s. 283-284; Organisationsbuch
der NSD AP, M nchen 1943, s. 101-110.
422 ADAM DZIUROK

zaczto organizowa oddziay SA w powiecie pszczyskim i rybnickim12. W maju 1940 r.

utworzono w rejencji samodzieln placwk SA, tzw. Befehlstelle Ostoberschlesien (Bri
gade), ktrej kierownictwo obj dotychczasowy dowdca katowickiej grupy SA,
Husler13. Pniej powstaa z niej grnolska brygada SA (SA Brigade 217 Osto
berschlesien), ktrej sztab mieci si w Katowicach. Obejmowaa ona 6 pukw (Standar
ten) : w Katowicach, Chorzowie, Bielsku, Rybniku, Cieszynie oraz puk konny w Bielsku14.
Na terenie Grnego lska organizacja SA miaa za zadanie germanizowanie ludnoci,
nadanie ziemi lskiej charakteru niemieckiego, osabienie wiary w zwycistwo aliantw,
a rwnoczenie wycignicia z niej wszystkiego, co suyo wzmocnieniu niemieckiego
potencjau wojennego. Czonkowie SA mieli niszczy wszelkie lady polskoci i kultury
polskiej, dba o to, by nie uywano jzyka polskiego, nie suchano zagranicznych audycji,
nie udzielano poparcia ruchowi oporu15. SA na Grnym lsku bya traktowana przez
okupanta jako polityczno-wojskowa szkoa NSDAP. Organizacja struktur SA na tym
terenie napotykaa na pewne trudnoci. Wiele osb, po kilku tygodniach po zgoszeniu
akcesu do SA, wycofywao zoone wnioski16.
Drug po SA najwaniejsz przybudwk partyjn byy sztafety ochronne NSDAP
(SS). Oddziay SS na terenie dawnego wojewdztwa lskiego (SS Standarte in
Kattowitz) wywodziy si z oddziaw Selbstschutzu, dziaajcych na tym terenie. W pa
dzierniku 1940 r. katowicki puk SS sta si czci Allgemeine SS. Tworzyy go trzy
oddziay SS: w Katowicach, Szarleju i Bielsku, liczce razem 1320 esesmanw17. Odrbny
czon SS stanowiy od 1940 r. formacje wojskowe, zwane Waffen SS. Tworzyy one
w ramach armii niemieckiej odrbne dywizje i suyy Fhrerowi do urzeczywistnienia
specjalnych zada w ramach wojska niemieckiego. Waffen SS uywane byo na terenach
okupowanych do pacyfikacji i przeprowadzania eksterminacyjnej polityki w stosunku do
ludnoci cywilnej krajw okupowanych. Do szeregw SS powoywano ludzi pewnych,
wychowanych w duchu narodowosocjalistycznym.
Specjalistyczny charakter mia NSKK (Narodowosocjalistyczny Korpus Kierowcw).
Jego organizacj na zajtych terenach Grnego lska zajli si czonkowie NSKK
z Gliwic, ktrzy w padzierniku 1939 r. przybyli do Katowic. Werbunek nowych czonkw
przebiega sprawnie, skoro w kwietniu 1940 r. Obergruppenfhrer Hfle odebra w Ka
towicach przysig ponad 2,5 tys. kandydatw z powiatu katowickiego18. Organizacja
NSKK, nazywana SA na motorach19, speniaa w czasie wojny rol policji drogowej.

12 I. S a, A. S z e f e r, ycie spoeczno-polityczne w rejencji katowickiej w wietle Kattowitzer Zeitung

i Oberschlesische Zeitungw latach 1939-1945, Studia i M ateriay z Dziejw lska 1983, nr 13, s. 310-311.
13 Kattowitzer Zeitung z 17 maja 1940; od poowy 1941 r. grnolsk brygad SA kierowa SA-briga-
defhrer Dzwiza, I . S r o k a, A. S z e f e r , op. cit., s. 313.
14 Das Schlesienbuch 1942. Handbuch far die Provinzen Niederschlesien . Oberschlesien. 1. Jahrgang mit
ausfhrlichen Ortsverzeichnissen der Provinzen Niederschlesien und Oberschlesien unter Mitwirkung des Organisa
tionsamtes der N SD A P im Gau Niederschlesien nach amtlichen Unterlagen bearbeitet, Dresden 1942, Teil 6, s. 9.
15 Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Warszawie (dalej: A IPNW ), Sd Okrgowy w Raciborzu
(dalej: SORac), sygn. 74, k. 57.
16 I. S a, A. S z e f e r, op. cit., s. 310.
17 R. z m a r e k, Pod rzdami gauleiterw, s. 185.
18 I. S a, A. S z e f e r, op. cit., s. 302; Kattowitzer Zeitung z 18 kwietnia 1940.
19 AIPNW , Specjalny Sd Karny w Katowicach Racibrz, sygn. 90 (dalej: SSKKt-Rac), k. 50.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 423

Zajmowaa si te szkoleniem kierowcw20 oraz pomagaa przy aresztowaniach, apan

kach i wysiedleniach.
Organizacja NSFK (Nationalsozialistischer Flieger Korps Narodowosocjalistycz-
ny Korpus Lotniczy) formalnie nie naleaa do organizacji czonowych NSDAP. Czsto
jednak traktowano j na rwni z innymi samodzielnymi ugrupowaniami (szczeglnie
z NSKK) i zaliczano do formacji paramilitarnych. Pierwsze oddziay NSFK powstay na
Grnym lsku pod koniec 1939 r. Z pocztku istnia jedynie puk w Katowicach (Stan
darte 34), a w kocu roku 1941 utworzono drugi puk NSFK w Bielsku (Standarte 35).
Katowicki puk skada si z 13 kompanii i w kocu 1941 r. liczy mia blisko tysic
czonkw21. Gwnym zadaniem NSFK byo przedwojskowe szkolenie narybku dla arty
lerii przeciwlotniczej oraz szybownictwa. Modzi adepci lotnictwa wywodzili si gwnie
z HJ. Oprcz nich starano si pozyska do NSFK grnikw zwolnionych z pracy w kopal
niach z powodu zego stanu zdrowia22. Kandydaci do NSFK musieli si wykaza szczegl
nym zainteresowaniem dla suby w lotnictwie oraz przej przeszkolenie w zakresie
budowy i eksploatacji maszyn latajcych23.
W rozbudowanej sieci przybudwek partyjnych znalazy si jeszcze zwizki dla kobiet
(NS-Frauenschaft) i studentw (NSD-Studentenbund). Zwizek studentw dziaa jedy
nie w szkole zawodowej w Katowicach24. NS-Frauenschaft (NSF) zdoaa skupi w swoich
szeregach spor liczb kobiet, dziewczt, a nawet dzieci. Na pocztku 1941 r. prasa
partyjna informowaa, e Frauenschaft na Grnym lsku liczy okoo 60 tys. czonki25.
Razem z organizacj Deutsche Frauenwerk (DFW) organizowaa pomoc onierzom na
froncie oraz przesiedlecom niemieckim. Obok zada czysto politycznych (np. szkolenia
w duchu narodowosocjalistycznym) Frauenschaft prowadzia m.in. wychowanie fizyczne
kobiet i szkolenia dla gospody domowych.
Wyjtkowe miejsce wrd organizacji parapartyjnych zajmoway FIJ i BDM. Wadze
niemieckie duy nacisk pooyy na wychowanie dzieci i modziey w duchu narodowoso
cjalistycznym. Akcji zniemczania suy mia masowy i przymusowy udzia wszystkich
dzieci, ktrych rodzice otrzymali jedn z trzech grup volkslisty, w modzieowych organi
zacjach nazistowskich. Dla modszych dzieci przeznaczony by Jungvolk (JV) i Jungmdel
(JM), za dzieci i modzie w wieku od 14 do 18 roku ycia miaa by zrzeszona w Hitler
jugend (HJ organizacja dla chopcw) lub w Bund Deutscher Mdel (BDM dla
dziewczt). Budow struktur modzieowych organizacji nazistowskich na Grnym lsku
rozpoczto jesieni 1939 r. Na terenie dawnego wojewdztwa lskiego dziaao siedem
chorgwi HJ26, a wedug prasy partyjnej katowicka organizacja HJ (Bann Kattowitz)
naleaa do najliczniejszych w Rzeszy27. Struktura organizacyjna BDM pokrywaa si

20 Archiwum Pastwowe w Katowicach (dalej: A PKat), NSDAP Kreisleitung H indenburg, sygn. 447, k. 229.
21 Kattowitzer Z eitung z 22 listopada 1941.
22 A PKat, NSDAP, Kreisleitung H indenburg, sygn. 447, k. 369.
23 A PKat, NSDAP, Kreisleitung Kattowitz, sygn. 48 a, k. 117-118.
24 N a terenie przedwojennego wojewdztwa lskiego nie dziaaa nazistowska organizacja naukowcw
N S-D ozentenbund, Das Schlesienbuch 1942, Teil 6, s. 12.
25 Kattowitzer Z eitung z 7 stycznia 1941; dane prasowe m og by zawyone lub obejm uj take czonkinie
D eutsche Frauenwerk. Organizacja ta liczya na Grnym lsku w lipcu 1941 r. 132 272 czonki, z czego 34 455
naleao do N S-Frauenschaft, R. K a c z m a r e k ,P od rzdamigauleiterw, s. 127.
26 A PKat, Spis zespow, Chorgwie Modziey Hitlerowskiej Grnego lska;Z)as Schlesienbuch, Teil 6, s. 10.
27 Kattowitzer Z eitung z 15 czerwca 1940.
424 ADAM DZIUROK

z organizacj oddziaw HJ. BDM na Grnym lsku tworzya tzw. Obergau Oberschle
sien 40, a jej lokalne oddziay (w tych samych miastach i o tej samej numeracji co chor
gwie HJ) nosiy nazw Untergau28. Zasadniczy nacisk w tych organizacjach pooono na
werbowanie i germanizowanie miejscowej modziey. Zacht byy atrakcyjne zajcia,
wycieczki, obozy sportowe i wojskowe, uroczystoci modzieowe oraz indywidualna po
moc finansowa29. Podczas wojny dziaalno wychowawcza w HJ polegaa gwnie na
mobilizowaniu czonkw do zada gospodarczych i paramilitarnych. Cele te realizowano
poprzez pomoc przy niwach (Ostdienst), dziaalno w obronie przeciwlotniczej, przygo
towanie w oddziaach przysposobienia do suby w rnych rodzajach wojsk (Marine HJ,
Flieger HJ, Motor HJ, Nachrichten HJ). O militaryzacji dziaa HJ wiadczy stworzenie
ochotniczej Dywizji Waffen SS Hitler-Jugend oraz udzia w walkach Volkssturmu30.
Trudno ustali liczebno organizacji nazistowskich na terenie lska. Wedug ocen
pracownikw Delegatury Rzdu RP na Kraj do SA, NSKK, NSFK i innych organizacji
przypartyjnych naleao na terenie caego Grnego lska okoo 50 tys. osb31. Z liczby
tej pokan cz stanowili czonkowie SA, ktrych w powiecie pszczyskim byo oko
o 850, za w powiecie rybnickim okoo 140032. W powiecie katowickim na pocztku
1941 r., dziaay 72 oddziay szturmowe33 (w kadym z nich byo z pewnoci kilkadziesit
osb, co daje nam razem okoo 3000-4000 czonkw). W samym Chorzowie liczebno
oddziaw szturmowych oceniano na okoo tysic osb34. Mona szacowa, e na terenie
byego wojewdztwa lskiego akces do SA zgosio okoo 10 tys. osb. Sprbujmy przyj
rze si liczebnoci organizacji nazistowskich na Grnym lsku na przykadzie jednej
z grup miejscowych w Katowicach. Na jej terenie mieszkay 4274 osoby (w tym 2016
mczyzn).

Tabela I. Liczebno organizacji nazistowskich na terenie grupy miejscowej 27 w Katowi

cach (Ortsgruppe Kattowitz 27) stan z 1 listopada 1941

Nazwa
NSDAP SA SS NSKK NSFK HJ NSF DFW BDM Ogem
organi
i DJ i JM
zacji
Liczba
czon 311 76 48 33 24 146 96 257 151 1142
kw

rdo: A PKat, NSDAP, Kreisleitung Kattowitz, sygn. 45, k. 142,146.

28 Das Schlesienbuch, Teil 6, s. 10.

29 J. 1e n d a, Walka z jzykiem polskim i zewntrznymi przejawami ycia polskiego w rejencji katowic
kiej (1939-1945) [w:] Przymus germanizacyjny na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy Niemieckiej w latach
1939-1945, pod red. W. J a s t r z b s k i e g o , Bydgoszcz 1993, s. 148-149.
30 R. z m a r e k, Pod rzdami gauleiterw, s. 122.
31 AAN, D elegatura Rzdu na Kraj, D epartam ent Informacji i Prasy, Sekcja Zachodnia (dalej: D R),
202/139, k. 402.
32 AAN, D R , 202/150, k. 94.
33 Kattowitzer Z eitung z 20 lutego 1941.
34 AIPNW , Specjalny Sd Karny w Katowicach Bytom (dalej: SSKKt-B), sygn. 157, k. 21.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 425

Powysze dane nie oddaj w peni liczebnoci organizacji narodowosocjalistycznych

w tej grupie miejscowej, gdy do tego doda naley jeszcze 40 kandydatw do NSDAP
(Parteianwrter). Z drugiej strony przynaleno do jednej organizacji (np. do SA) nie
wykluczaa czonkostwa w innej (np. w NSDAP). Liczne byy take organizacje niemiec
kie, ktre nie miay tak zdecydowanego charakteru politycznego. A 1238 czonkami
moga si poszczyci organizacja DAF (Deutsche Arbeitsfront), a do NSV (Nationalso
zialistische Volkswohlfahrt) naleao 1456 osb. Organizacje te miay charakter masowy,
a przynaleno do nich bya czsto przymusowa35. Pozostae organizacje (np. Luftschutz
bund) skupiay cznie 327 osb. Rozbudowana sie organizacji niemieckich obejmowaa
wikszo mieszkacw. Dane te wiadcz o niezwykej sile organizacyjnej oraz mobiliza
cji organizacji niemieckich w celu rozbudowania swoich struktur.

OKOLICZNOCI WSTPOWANIA GRNOLZAKW

DO ORGANIZACJI NAZISTOWSKICH

Przy ocenie postaw Grnolzakw wstpujcych do rnego rodzaju organizacji

nazistowskich naley pamita o specyfice niemieckiej polityki narodowociowej na tym
terenie oraz nieskrystalizowanej wiadomoci narodowej mieszkacw Grnego lska.
Faktem jest, e z jednej strony wadze niemieckie wywieray nacisk na lzakw w celu
wstpowania do organizacji niemieckich, z drugiej za strony zarwno wczesne wadze
londyskie, jak i biskup lski Stanisaw Adamski radzili przyj metod maskowania si
w celu uniknicia masowych wysiedle. Nie mona kwestii narodowociowej sprowadza
jedynie do postaw koniunkturalizmu i yciowego oportunizmu. Grny lsk by terenem
pogranicza narodowociowego, gdzie przenikay si rne wpywy kulturowe, polityczne
czy gospodarcze, a granica narodowociowa bya dosy pynna i atwa do przekrocze
nia. Konsekwencj wyborw narodowociowych Grnolzakw podczas okupacji byo to,
e wikszo ludzi pogranicza poddaa si (czsto jedynie pozornie) rzdom niemieckim36.
Powanym rdem kandydatw do organizacji nazistowskich sta si zorganizowany
we wrzeniu 1939 r. Selbstschutz. Na Grnym lsku liczy mia ponad 23 tys. czonkw,
ktrzy po rozwizaniu organizacji w listopadzie 1939 r. zasilili szeregi SS, SA i NSKK37.
Byy to w wikszoci osoby wywodzce si z mniejszoci niemieckiej, ale wezwania do

35 Z adaniem organizacji D A F byo gwnie stanie na stray zada produkcyjnych, za NSV koordynowa
dziaalno charytatywn, R. K a c z m a r e k , Pod rzdami gauleiterw, s. 125,127.
36 Ciekawej analizy stanu wiadomoci narodowej mieszkacw tych terenw dokona jeden z pracownikw
D elegatury Rzdu RP na Kraj, ktry pisa: O znacznej liczbowo masie lzakw nie mona mwi, e wyparli
si polskoci, e zaparli si Matki-Ojczyzny, e przestali form alnie albo naprawd by Polakami, a wic, e s
zdrajcami. Nie, to nie s zdrajcy, to ludzie na wskro uczciwi. Ale ich polsko jest odm ienna ni Polakw spoza
lska. O ni s narodem granicznym, rozdartym midzy dwa narody: polski i niemiecki, s bliscy krwi i du
chem narodowi polskiemu, a upodobaniam i i przyzwyczajeniami niemieckiemu. O ni s jak gdyby rekrutam i
polskoci. Oni s polskoci bliscy, ale jeszcze ni nie objci. Przysigi moralnej na wierno jej jeszcze nie zoyli,
wicjej i zerwa nie mogli. O nijeszcze nie okrelili sami przed sob, kim s i n arazie wyczuwaj przede wszystkim
sw odrbno od Polakw, a dopiero w nastpnej kolejnoci czno swoj z Polsk, AAN, D R, 202/III/166,
k. 50-51, lsk i Polacy. Szkic krytyczny, padziernik 1943, Mieczysaw; autorem tego szkicu by prawdopodobnie
in. Mikoaj Kotowicz, zwizany z Sekcj Z achodni D epartam entu Inform acji i Prasy Delegatury Rzdu RP
na Kraj, Z. B e d n o r z, Lata krecie i orlowe, W arszawa 1987, s. 78.
37 Ch. J a n s e n , A. W e c k b e c k e r, Der Volksdeutsche Selbstschutzin Polen 1939/40, M nchen 1992, s. 78.
426 ADAM DZIUROK

wstpienia do Selbstschutzu kierowano rwnie do innych proniemiecko nastawionych

mieszkacw lska38.
Od samego pocztku dziaalnoci NSDAP na terenie byego wojewdztwa lskiego
z nieufnoci podchodzono do wcigania volksdeutschw do ruchu nazistowskiego. Na
czeln zasad przy przyjciach do NSDAP byy bowiem sowa Adolfa Hitlera, e wszyscy
Volksgenosse winni stawa si narodowymi socjalistami, ale tylko najlepsi winni by
Parteigenosse39. Polityka kadrowa przewidywaa budowanie struktur partyjnych gw
nie dziki rzeszom dowiadczonych pracownikw aparatu NSDAP przybyych z Niemiec.
Nabr do partii nazistowskiej odbywa si za porednictwem organizacji BDO (Bund
Deutscher Osten)40, ktra stanowia swoisty przedsionek dla przyszych czonkw partii.
Po tym okresie prbnym Volksdeutsche i tak nie mogli liczy na objcie stanowisk kierow
niczych, przewidziano dla nich tylko funkcje doradcze. Niezbdni okaza si mieli szcze
glnie w pierwszym okresie okupacji, kiedy mogli wspiera kierownikw politycznych
z Rzeszy znajomoci jzyka i miejscowych warunkw41. lzacy z reguy nie byli dopusz
czani do wyszych stanowisk w ruchu nazistowskim; wikszo bya zwykymi czonkami
lub kandydatami do organizacji nazistowskich albo penia najnisze funkcje w aparacie
partyjnym (np. blockleiterw). Do elit wadzy w rejencji katowickiej trafiali wycznie ci
mieszkacy lska, ktrzy w okresie midzywojennym naleeli do mniejszoci niemieckiej
i ju wtedy przyjli opcj zdecydowanie pronazistowsk42.
Trzon aparatu partyjnego stanowili Niemcy z Rzeszy (Reichsdeutsche), ktrzy obsa
dzili wikszo najwaniejszych stanowisk. Drug grup stanowiy osoby nalece do
mniejszoci niemieckiej na Grnym lsku. lzacy, czsto bez jasno okrelonej tosamo
ci narodowej, piastowali w strukturach NSDAP najnisze stanowiska. Do partii nazistow
skiej mogy by przyjte osoby, ktre przeszy okres kandydacki z wynikiem zadawalaj
cym oraz zostay zaszeregowane do I grupy volkslisty43. Z tego powodu Heinrich Himmler
we wrzeniu 1940 r. uzna rozrnienie midzy czonkami I i II grupy volkslisty za wane
dla NSDAP, gdy tylko nalecy do I grupy mogli zosta przyjci do partii44. Kolejne
zarzdzenie Himmlera z lutego 1942 r. podtrzymywao wprawdzie rozrnienie w sprawie

38 AIPNW , Sd Okrgowy w Bytomiu (dalej: SOB), sygn. 119, k. 49; jeden z mieszkacw Lublica
tumaczy, e po zwolnieniu z niewoli niemieckiej po kampanii wrzeniowej zosta wcignity do Selbstschutzu,
a po kilku tygodniach zakwalifikowano go jako kandydata do formacji SS, Archiwum D elegatury Urzdu
Ochrony Pastwa w Katowicach (dalej: A D U O PK at), Sprawy operacyjno-ledcze, sygn. 18042, k. 1 v.
39 T. K r u s z e w s k i , Partia narodowosocjalistyczna na lsku, s. 181.
40 Naczelnym celem zwizku BDO (powstaego w 1933 r.) na wcielonych do Niemiec terenach byy reger-
m anizacja mieszkajcej tam ludnoci, to jest oczyszczenie jej z naleciaoci sowiaskiej kultury. Z adania te
realizowano poprzez masowe szkolenia polityczne, K. F i e d o r , Bund Deutscher Osten w systemie antypolskiej
propagandy, W arszawa-W rocaw 1977, s. 304-305; n a Grnym lsku prowadzono oywion akcj werbunkow
do BDO. W wyniku tej akcji w padzierniku 1939 roku w powiecie cieszyskim w jej szeregach znalazo si ju
2675 osb, a w Katowicach dziaao 7 oddziaw BDO, I. S a, A. S z e f e r, op. cit., s. 318.
41 R. z m a r e k, Grnolscy Niemcy w administracji niemieckiej rejencji katowickiej, s. 58.
42 Mniejszo niemiecka liczya w wojewdztwie lskim ok. 160 tys. osb. Jeden z dziaaczy mniejszoci
niemieckiej, Heinz B randt z Katowic, zosta pracownikiem zarzdu okrgowego N SDAP w Katowicach, a dzia
acz Volksbundu i Jungdeutsche Partei (JD P), Paul Sornik z Mysowic, kreisleiterem NSDAP w powiecie
Krlewska H uta, R. K a c z m a r e k , Pod rzdami gauleiterw, s. 226, 240.
43 AIPNW , SSK K t-Rac 90, k. 50.
44 Pooenie ludnoci w rejencji katowickiej w latach 1939-1945, s. 24.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 427

czonkostwa w partii midzy osobami wpisanymi do grup I i II, ale dawao zarazem szans
tym drugim na wstpienie do NSDAP. Czas przyjcia tych osb do partii ustali mia
kierownik kancelarii partii45. Szeregi partii nazistowskiej byy w zasadzie zamknite dla
posiadaczy III grupy46, ale istniaa jeszcze moliwo przyjcia do NSDAP poprzez gorliw
sub w przybudwkach partyjnych. Dziaalno w oddziaach szturmowych dawaa mo
liwo dostpienia w pniejszym okresie zaszczytu zostania czonkiem partii. Wpisani do
grupy III mogli za to bez przeszkd wstpowa do organizacji czonowych partii nazistow
skiej. Przyjmowanie czonkw tej grupy do takich organizacji, jak np. DAF, wadze
nazistowskie okreliy nawet jako podane47.
Funkcjonariusze NSDAP, zwaszcza z krgw byej mniejszoci niemieckiej, ostro
nie wyraali si o moliwoci szerokiego otwarcia na przyjcie Grnolzakw do narodu
niemieckiego (a w konsekwencji rwnie do ruchu nazistowskiego). Na przykad katowic
ki kreisleiter Joschke uwaa za Niemcw tylko te osoby, ktre ju przed wybuchem wojny
byy czonkami organizacji niemieckich lub aktywnie walczyy o spraw niemieck48. Jak
si okazao, ostrono bya w tym miejscu uzasadniona. Podobnie jak przy akcji volkslisty,
ktr ludno potraktowaa bardzo instrumentalnie, zaangaowanie w ruch nazistowski
stao si dla niektrych lzakw szans na uzyskanie konkretnych korzyci. Jeden
z mieszkacw Chorzowa, kiedy dowiedzia si, e jego crce w Poznaniu grozi konfiskata
majtku, postanowi zwrci si o pomoc do znajomych esamanw. W zamian za litr
wdki i 100 marek wystawili mu legitymacj SA i to od razu ze stanowiskiem truppen-
luhrera, aby mia wiksze moliwoci przy zaatwianiu swojej sprawy49. W tym samym
miecie sekretarz NSFK w zamian za litr wdki wystawi kilkudziesiciu osobom legity
macje tej organizacji50.
Pocztkowo przyjcia Grnolzakw do partii byy bardzo rzadkie i dotyczyy tylko
zasuonych dla partii przywdcw organizacji mniejszociowych (jak Rudolf Wiesner
przywdca JDP czy Otto Ulitz szef Volksbundu). Na przykad w Bieruniu Starym
dopiero w latach 1940-1942 rozpoczto szersz akcj wydawania legitymacji partyjnych
sprawdzonym ju w pracy na terenie miasta volksdeutschom51. W powiatach, gdzie pod
czas plebiscytu pado najwicej gosw za Polsk, czyli pszczyskim i rybnickim, wystpo
way pewne trudnoci w budowie struktur partyjnych. W powiecie rybnickim tamtejszy
kreisleiter NSDAP skary si na brak odpowiedniej liczby volksdeutschw na stanowiska
blockleiterw i zellenleiterw, bo zgoszona do tej pracy liczba Niemcw nie bya wystar
czajca. Przyznawa, e cho do pracy partyjnej w NSDAP stawio si sporo ludzi, to
jednak nie mieli oni orientacji politycznej i naleytej znajomoci rzeczy52. Podobnie byo
w powiecie pszczyskim, gdzie uskarano si na trudn prac na tym terenie. Brakowao

45 Z. I z d e b s i, op. cit., s. 60.

46 Sd partyjny w Pszczynie w 1943 r. zwolni z szeregw NSDAP Ursul Tkotz, k tra przy wstpieniu nie
podaa, e naley do III grupy volkslisty, T. K r u s z e w s k i , Partia narodowosocjalistyczna na lsku, s. 229.
47 Z. Iz d e b s i, op. cit., s. 61.
48 W. D 1 u g o b o r s i, A. S z e f e r, op. cit., s. XV, XX.
49 AIPNW , SSKKt-B-62, k. 7.
50 AIPNW , Specjalny Sd Karny w Katowicach (dalej: SSKKt), sygn. 323, k. 91.
51 R. z m a r e k, Kiedy wojna bya codziennoci. Bieru Stary 1939-1945, Bieru 1995, s. 15.
52 A. M r o w i e c, Z dziejw okupacji hitlerowskiej w Rybnickiem, Katowice 1958, s. 12.
428 ADAM DZIUROK

kandydatw do pracy na niszych szczeblach, a do wadz partyjnych napyway anonimy

oczerniajce ewentualnych kandydatw do NSDAP53.
Przy obsadzie niszych stanowisk partyjnych na Grnym lsku, wadze nie stosoway
wobec kandydatw rygorystycznie przestrzeganych w Rzeszy kryteriw rasowych i poli
tycznych54. Wynikao to z braku wykwalifikowanych kadr na nowych terenach. Gdy sko
czy si napyw urzdnikw z Rzeszy, wikszo zada administracyjnych i prowadzenie
polityki narodowociowej spoczo, szczeglnie w mniejszych miejscowociach, na bar
kach volksdeutschw55. Wadze partyjne, z powodu braku odpowiednich ludzi, propono
way im czasem wstpienie do NSDAP. Odmowa w takich przypadkach bya prawie
niemoliwa, std takie osoby zwano wwczas Parteimanami mimo woli56. Nieraz Gr
nolzacy posiadajcy II lub III grup volkslisty sprawowali z ramienia partii okrelone
funkcje (blockleiterw czy zellenleiterw), nie bdc rzeczywistymi czonkami NSDAP.
Kwesti przyjcia ich do partii odsuwano na czas powojenny. Nie przeszkadzao to
wadzom partyjnym w powierzaniu im rnych stanowisk czy zada, jak np. powiadamia
nie rodzin polegych na froncie onierzy, pilnowanie porzdku w czasie nalotw czy nawet
noszenie sztandaru partyjnego w poyczonym mundurze NSDAP57.
Do najczstszych powodw wstpowania mieszkacw Grnego lska w szeregi
organizacji nazistowskich naleay motywy ekonomiczne. Na rok przed wybuchem wojny
w wojewdztwie lskim byo ponad 90 tys. bezrobotnych58. Beznadziejna sytuacja ycio
wa zmuszaa wielu Grnolzakw do szukania pracy w Niemczech. Niemcy nie przyjmo
wali Polakw bezinteresownie kady nowo przyjty robotnik musia si wpisa do
Volksbundu, a dzieci ulokowa w szkole mniejszociowej. Prowadzio to do sytuacji, e
wikszo tych robotnikw, ongi porzdnych, zdeprawowaa si w cigu dugich lat
i odwrcia zupenie od Polski59. Ocenia si, e tu przed wybuchem wojny w przemyle
niemieckim w okolicy Zabrza, Bytomia i Gliwic pracowao 22 tys. robotnikw z woje
wdztwa lskiego60. Kierowanie si pobudkami materialnymi byo wanym czynnikiem
decydujcym o postawach Grnolzakw. Zdaniem wsppracownikw Delegatury Rz
du RP na Kraj, wadze polskie, prowadzc w okresie plebiscytowym akcj propagandow,
odwoyway si do hase materialnych, lansujc tez, e opaca si by Polakiem. Dopro
wadzio to w konsekwencji do tego, e poczucie narodowe Grnolzakw zabarwione
zostao pierwiastkiem materializmu. Uwaa si nawet, e rozczarowanie mieszkacw
Grnego lska wobec pastwa polskiego, gwnie w zakresie spraw bytowych, miao by
jedn z podstawowych przyczyn ich proniemieckiej postawy podczas wojny61. Niemiecka

53 I. S a, A. S z e f e r, op. cit., s. 307; oczernianie kandydatw do NSDAP polegao z pewnoci na

wskazywaniu ich wczeniejszego zaangaowania po stronie polskiej.
54 AIPNW , Sd Wojewdzki w Katowicach (dalej: SWKt), sygn. 189, k. 187.
55 R. z m a r e k, Kiedy wojna bya codziennoci, s. 14.
56 Jeden z takich czonkw NSDAP mwi wrd znajomych: Jak si wszystko zmieni, to bd bil tych,
ktrzy mnie wcignli do partii, AAN, D R, 202/139, k. 411.
57 AIPNW , SOKt-209, k. 85.
58 A. M r o w i e c, Kampania wrzeniowa w Rybnickiem, Zaranie lskie 1960, z. 1 a, s. 17.
59 W samej fabryce elektrod wglowych w Raciborzu pracowao 1500 robotnikw z Polski, ktrzy przecho
dzili granic na podstawie przepustek. W rd nich byli powstacy lscy, ktrzy wstydzili si tej pracy, tumaczc,
e zmusia ich do tego sytuacja ekonomiczna, . o e k, Pamitniki, Katowice 1957, s. 202-203.
60 AAN, D R , 202/150, k. 89.
61 AAN, D R , 202/167, Uwagi dotyczce propagandy na lsku, k. 187-189.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 429

prasa partyjna dostrzegaa ten problem. Na pocztku 1940 r. Kattowitzer Zeitung pisaa
0 tym, e wielu mczyzn, ktrzy zgosili si do SA, oczekiwao jakiego uprzywilejowania
1 korzyci, liczc, e dostanie prac i chleb62. Wedug raportu podziemia ze lska
Cieszyskiego, wielu tamtejszych volksdeutschw wstpio do ruchu nazistowskiego, aby
ratowa swoje warsztaty pracy63. Dla wielu osb wywodzcych si z uboszych warstw,
wczenie si do dziaalnoci politycznej oznaczao awans spoeczny. Prosty robotnik
stawa si dziaaczem politycznym, decydujcym o wielu wanych sprawach w spoeczno
ci, w ktrej przed wojn niewiele znaczy64. Bezrobotni zgaszajcy si w urzdach pracy
byli czsto informowani, e, aby uzyska prac, trzeba wykaza si przynalenoci do
jakiej organizacji niemieckiej. Wstpienie do SA dawao wic szans otrzymania pracy,
z czego wiele osb skorzystao. W Chorzowie, tamtejszy urzd pracy w porozumieniu
z SA, zwoa na zebranie modych ludzi pozbawionych pracy lub te nie majcych facho
wego wyksztacenia. Na zebraniu wzywano ich do zgoszenia si do szkl zawodowych,
prowadzonych przez SA na terenie Rzeszy. Zwerbowano kilkuset modych ludzi z Gr
nego lska, ktrzy wyjechali do szkoy technicznej w Krlewcu. Uczniowie chodzili tam
w mundurach SA i oprcz nauki zawodu odbywali wiczenia wojskowe pod kierownic
twem czonkw SA65.
W marcu 1940 r. do specjalnego obozu SA (Umschulungslager) w Lockstdt wyjecha
pierwszy transport 300 mczyzn z okolic Katowic i Chorzowa. Wszyscy byli kandydatami
do SA, SS, NSKK lub NSFK. Wedug Kattowitzer Zeitung byli to modzi mczyni,
ktrzy w polskich czasach jako bezrobotni szlifowali bruki, teraz za s szczliwi, e
po dugich latach ndzy maj moliwo wyuczenia si zawodu66. Szanse na awans
zawodowy zwizane byy bezporednio z udziaem w ruchu nazistowskim. Bez tego trudno
byo myle o uzyskaniu dobrej pracy, wyksztacenia czy polepszenia sobie statusu mate
rialnego. Jednemu z mieszkacw Pszczyny wadze niemieckie robiy trudnoci w dopusz
czeniu do egzaminu na czeladnika piekarskiego. Postawiy mu warunek, e musi nalee
do FIJ lub SA. Ten wic poyczy mundur SA od kolegi, zrobi sobie w nim zdjcie i kilka
razy pokaza si w esamaskim mundurze na uroczystociach niemieckich67.
Wstpienie do organizacji nazistowskich z pobudek materialnych wiele osb tuma
czyo koniecznoci utrzymania wielodzietnej rodziny. Naley przy tym pamita, e dla
lzakw praca bya naczeln wartoci, stanowic podstaw etosu spoecznego. Szacu
nek dla pracy i solidne jej wykonywanie nie byo jednak na lsku powizane z postrzega
niem pracy jako drogi awansu spoecznego. Ten rzdzi si bowiem innymi prawami
i zwizany by czsto z koniecznoci porzucenia swej grupy etniczno-jzykowej68. Inaczej

62 Kattowitzer Z eitung z 4 stycznia 1940.

63 AAN, D R , 202/146, k. 57.
64 W sporzdzonym przez M. Kotowicza szkicu lsk i Polacy czytamy m. in: Prosz spojrze ile
hitlerowcy wydobyli z ludzi indywidualnoci [tak w oryginale AD]. Zwyky robotnik, ktry jak nam si
wydawao umia tylko pracowa i potem si ore [upi AD], teraz jest Blockleiterem itd. itp. yje
oywionym yciem politycznym, jest pocignity do czynnej pracy narodu niemieckiego, jest dziaaczem, AAN,
D R , 202/150, k. 51.
65 AIPNW , SSKKt- 42, k. 21.
66 Kattowitzer Z eitung z 21 m arca 1940.
67 AIPNW , Sd Okrgowy w Katowicach (dalej: SOKt), sygn. 3, k. 28, 52.
68 M. B a s z c z a k - W a c l a w i k , W. B a s i a k , T. N a w r o c k i , Grny lsk. Szczeglny przypadek
kulturowy, W arszawa 1990, s. 13-14.
430 ADAM DZIUROK

naley wic traktowa zaangaowanie w ruch nazistowski w celu otrzymania pracy lub
uniknicia zwolnienia, a inaczej z chci awansu zawodowego. W tym ostatnim wypadku
nie byo bowiem mowy o presji ekonomicznej i dziaaniu pod wpywem skrajnie trudnych
warunkw materialnych. Osoby z nizin spoecznych i bezrobotni czsto w ruchu nazistow
skim znajdowali ujcie dla swoich frustracji i moliwo zrekompensowania dotychczaso
wych klsk yciowych. Warto przytoczy w tym miejscu uzasadnienie jednego z powojen
nych wyrokw, bdce analiz motyww zaangaowania lzakw w ruchu nazistowskim:
po wkroczeniu wojsk niemieckich na Grny lsk, niektrzy z bezrobotnych, nie wyro
bieni politycznie i niedostatecznie uwiadomieni narodowo, zgaszali si do suby w nie
mieckich wadzach czy instytucjach, chcc uzyska w ten sposb lejsz prac, a gdy
zawarunkowano im przyjcie koniecznoci wstpienia do odpowiednich organizacji,
zgaszali swj akces przewanie do SA, ci za, ktrym odpowiadaa suba w instytucjach
pwojskowych, byli zmuszani do wpisywania si do SS bez tego bowiem nie mogli by
do pracy przyjci69. Korzyciami materialnymi wabiono modzie z HJ czy BDM do
wstpowania do partii nazistowskiej. Szerok akcj wrd modych ludzi wadze niemiec
kie podjy w 1944 r., skadajc upatrzonym ofiarom obietnice poprawy ich sytuacji
materialnej70. Prasa zachcaa mczyzn do wstpowania do Waffen SS, krelc przed
kandydatami wspaniale perspektywy, np. ochotnikw wywodzcych si z warstw chops
kich kuszono obietnic przydzielenia duych gospodarstw rolnych na odzyskanych
terenach wschodnich71.
Wanym czynnikiem zaangaowania Grnolzakw w ruchu nazistowskim byo wro
dzone poczucie legalizmu i porzdku prawnego, ktre w duym stopniu uatwiao im
przystosowanie si do wymaga reimu nazistowskiego. Wadza cieszya si na Grnym
lsku duym autorytetem. Rozwinite poczucie poszanowania prawa powodowao wy
suwanie roszcze pod adresem wadz niemieckich. Uznawano, e wpis na volkslist daje
prawo domagania si tego wszystkiego, co formalnie przysuguje innym Niemcom. Jak
pisa Zygmunt I z d e b s k i , administracja niemiecka wygrywaa na pewnej subtelnoci
pojciowo-psychologicznej, podsuwajc, e danie penych praw musi si czy z pe
nym wykonywaniem narodowo-niemieckich obowizkw, a wic rwnie z aktywnoci
w organizacjach nazistowskich72. Wadze niemieckie wzyway w obwieszczeniach drogich
rodakw, aby naleeli do organizacji wchodzcych w skad NSDAP i pamitali o swoich
obowizkach niemiecko-narodowych73. Mentalno spoeczestwa lskiego, bardziej
ulegego i bardziej wdroonego do posuchu zarzdzeniom wadz, powodowaa, e opr
wobec naciskw na zaangaowanie w organizacje narodowosocjalistyczne nie by na tych
terenach zbyt duy. Moralna samoocena zaangaowania lzakw w ruch nazistowski bya
w czasie wojny agodniejsza ni ocena takiej dziaalnoci przez innych mieszkacw

69 AIPNW , SOB-119, k. 49; zdaniem innego sdziego, na lsku pracodawcy wywierali nacisk na zapisywa
nie si do SA, nie za do SS, AIPNW , SO Rac-71, k. 30 v.; dziaania z pobudek materialnych nie byy jedynie
specyfik lsk. Jak wynika z bada akt skazanych przez Specjalny Sd Karny w Toruniu, tam rwnie powodem
wstpowania do organizacji nazistowskich (gwnie SA) bya ch zachowania dotychczasowego stanu posiada
nia, J. W o j c i e c h o w s k a , Przestpcy hitlerowscy przed Specjalnym Sdem Karnym w Toruniu (1945-1946),
T oru 1965, s. 42.
70 AAN, D R , 202/139, k. 638.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 431

Polski; np. ludno Grnego lska nie uwaaa wstpienia do SA za tak zbrodni, za
jak ona uchodzia w innych dzielnicach Polski74.
Wrd zwerbowanych czonkw rnego rodzaju organizacji nazistowskich znajdo
wali si nawet powstacy lscy. Naleeli oni do osb najbardziej znienawidzonych przez
reim nazistowski i po wkroczeniu wojsk niemieckich poddawani byli rnego rodzaju
represjom. Wielu z byych powstacw szukao schronienia w organizacjach nazistow
skich, co zapewniao im bezpieczestwo, a wadze niemieckie byy zadowolone z rozbu
dowywania ruchu nazistowskiego75. Represji obawiali si zreszt nie tylko powstacy,
lecz take dziaacze organizacji polskich z okresu przedwojennego oraz czonkowie ich
rodzin76.
W wielu zakadach pracy, gdzie kadra kierownicza naleaa do SA lub NSDAP,
nakaniano pracownikw do wstpowania do organizacji nazistowskich. Wywierano pre
sj na podwadnych, straszc wywiezieniem na roboty, zwolnieniem z pracy czy otrzyma
niem najciszych robt. Przykadem moe by tutaj browar w Tychach, gdzie na 300
pracownikw do organizacji SA zapisano 100 osb77. W jednej z kopal osoby, ktre
odmwiy udziau w SA, degradowano na nisze stanowiska78. Czasami sigano po takie
metody, jak w Lublicu, gdzie tamtejszy organizator SA, bdcy rwnoczenie szefem
parowozowni, wpisa swoich podwadnych (bez ich wiedzy i zgody) na list czonkowsk
oddziaw szturmowych79. Przysparzajc organizacji SA nowych czonkw, taki kierownik
zyskiwa pochway u swoich zwierzchnich wadz. W Orzegowie w powiecie katowickim
w 1939 r. ludno bya pod przymusem wpisywana do formacji SA, NSKK, BDO, HJ czy
BDM; opornym za groono obozem, nie oszczdzajc wyzwisk80.
Wadze niemieckie, w celu wcignicia jak najwikszej liczby lzakw do ruchu
nazistowskiego, wykorzystyway m.in. szkolenie wojskowe ('Wehrmannschaft)81, ktre pod
legao SA. W Nowej Wsi mczyznom kazano si zgosi na wiczenia wojskowe prowa
dzone przez czonkw SA. Po kilku tygodniach wystpi szef tej formacji i powiedzia, e
uznano ich za kandydatw na czonkw SA, bez pytania o zgod82. Podobnie byo w Ka

74 AIPNW , SO R ac-74,k. 44 v.
75 D o SA wstpi np. powstaniec rodem z Opatowie (pow. Tarnowskie Gry), ktry obawia si represji ze
strony wadz niemieckich, przeladujcych ju jego rodzicw. Bra udzia w III powstaniu lskim i byl prezesem
terenowego oddziau Zwizku Powstacw lskich, AIPNW , Specjalny Sd Karny w Katowicach Cieszyn
(dalej: SSKKt-C), sygn. 8, k. 26-26 v.
76 Przykadem moe by wiceprezes zwizku Modej Polski z miejscowoci koo Chorzowa. Tumaczy,
e o jego funkcji wiedzia jeden z czonkw NSDAP, ktry zada od niego, by wstpi! do SA. Ten, z obawy
przed represjami, zapisa si do oddziaw szturmowych, AIPNW , SSKKt-B-66, k. 39 v.
77 AIPNW , SOKt-390, k. 86.
78 AIPNW , SOKt-200, k. 40.
79 AIPNW , SSKKt-517, k. 24; w Adamowicach organizatorem SA by leniczy, ktry chcc si wybi na
lepsze stanowisko, wpisywa do tej organizacji ludzi bez ich wiedzy, AIPNW , SSKKt-Rac-68, k. 34; jak
informowa pszczyski oddzia Polskiego Zwizku Zachodniego, kierownik szkoy w Mokrem (Ortsgruppenleiter
NSDAP i czonek SA) zniewala! ludzi do wstpowania do SA, APKat, PZ Z , Z arzd Okrgu w Katowicach,
sygn. 115, k. 17.
80 AAN, D R , 202/146, k. 220.
81 Wehrmannschaft mia! skupia wszystkich mczyzn w wieku od 18 do 60 lat, ktrzy nie byli czonkami
NSDAP. W adze niemieckie podkrelay wprawdzie, e suba w W ehrm annschafcie jest honorowa, ale rwno
czenie ostrzegay, e oporni zostan wyczeni ze spoecznoci, I. S a, A. S z e f e r, op. cit., s. 309.
82 AIPNW , SOKt-181, k. 17.
432 ADAM DZIUROK

letach w powiecie lublinieckim, gdzie zwoano na podwrze gminy wszystkich mczyzn

w wieku 18-45 lat i badano ich zdolno do noszenia broni. Niezdolnych odesano do
domw, za okoo 100 zdolnym oznajmiono, e s kandydatami SA (SA-Anwrter).
Pouczono ich, e po odbyciu okresu prbnego w tej formacji zostan przyjci do SA83.
Innym rodkiem powikszania szeregw organizacji nazistowskich byo wcielanie do nich
czonkw orkiestr zakadowych. W Kaletach orkiestr fabryczn automatycznie wcielono
do SA i podczas rnych uroczystoci jej muzycy wystpowali w esamaskich mundu
rach84. Do organizacji NSKK wcigano za posiadaczy samochodw i motocykli, zwaszcza
za szoferw pracujcych w przedsibiorstwach przejtych przez Niemcw85. Bez zezwo
lenia z NSKK nie mona byo otrzyma prawa jazdy, wic przynaleno do niej bya
w wielu wypadkach wymuszona.
Naciski na wczenie si w prace ruchu nazistowskiego wywierano rwnie na mo
dzie. Gwnym miejscem akcji werbunkowej bya szkoa, gdzie nauczyciele zachcali
dzieci do wstpowania do organizacji nazistowskich. O tym, jak te zachty wyglday,
wiadczy fakt, e tylko co odwaniejsi rodzice nie odpowiadali na nie pozytywnie. Odmowa
grozia ostrymi represjami i szykanami, skierowanymi przeciwko caym rodzinom86. Cza
sem opr koczy si tragicznie. Tak byo w przypadku rybnickiego gimnazjalisty Wincen
tego Klimka, ktrego kierownictwo HJ chciao koniecznie pozyska do swej organizacji,
by za jego przykadem przycign wiksz grup chwiejnej modziey. Gdy ten odmwi
wsppracy, zosta aresztowany, a potem zgin w Owicimiu87. Pomoc w naborze do HJ
okazywaa rwnie NSDAP. Pewn presj na modzie pracujc wywierali take praco
dawcy, ktrym zaleao na tym, by wadze nie miay adnych zastrzee co do politycznego
prowadzenia si ich pracownikw.
Wadze niemieckie, chcc za wszelk cen powikszy szeregi ruchu nazistowskiego,
nie przywizyway wikszego znaczenia do dokadnej selekcji kandydatw. O tym, jak
niskie byy wymagania dla kandydatw na czonkw SA, wiadczy opinia wydana przez
kierownictwo powiatowe NSDAP w Rybniku. wiadectwo postawy politycznej jednego
z mieszkacw Czerwionki, wystawione w celu przedoenia w SA, zawierao stwierdze
nie, e kandydat jest Polakiem i nalea do trzech wikszego znaczenia polskich organi
zacji bojowych. Mona go przyj wzgldnie wesprze, z braku innych zdatnych sil naro
dowoci niemieckiej volksdeutschw88. Z kolei mieszkaca Chorzowa po kilkumiesicz
nym czonkostwie w SA wyrzucono z tej organizacji, gdy si okazao, e by czonkiem
zarzdu organizacji Sok, nalea do Zwizku Powstacw i do OZON. Nie przeszko
dzio to jednak w jego ponownym przyjciu do SA po trzech latach89.
Chtnych do wstpienia do SA przyjmowano pocztkowo na okres kandydacki; przez
kilka, a nawet kilkanacie miesicy byli tzw. Anwrterami SA (kandydatami, aspirantami)
i dopiero po tym okresie przyjmowano ich na rzeczywistych czonkw oddziaw szturmo

83 AIPNW , SO B -32,k. 24.

84 AIPNW , Sd Okrgowy w Gliwciach (dalej: SO G), sygn. 5, k. 36; szef SA w Rybniku gotw byl do
podjcia pertraktacji o przejcie istniejcej ju orkiestry jako kapeli chorgwi SA, AIPNW , SA der Gruppe
Schlesien, sygn. 831/305.
85 AIPNW , SOB-185, k. 85.
86 J. M o 1e n d a, op. cit., s. 148.
87 Ksiga pamitkowa Pastwowego Gimnazjum i Liceum w Rybniku 1922-1947, Rybnik 1947, s. 24-25.
88 AIPNW , SSKKt-Rac-22, k. 40.
89 AIPNW , SSKKt-B-180, k. 8,34.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 433

wych. Jeden z sdziw rozpatrujcych po wojnie szereg spraw byych czonkw SA zazna
czy, e wadze niemieckie, nie ufajc swym nowo pozyskanym zwolennikom, zasadniczo
przyjmoway lzakw jedynie na kandydatw, nie dajc zoenia przysigi czy nawet
deklaracji90. Przenikanie przedwojennych dziaaczy polskich organizacji politycznych do
ruchu nazistowskiego dotyczyo take NSDAP. W tym przypadku nie byo jednak mowy
o przymykaniu oczu na ich wczeniejsz dziaalno ich obecno tam wynikaa z za
tajenia informacji o swej politycznej przeszoci. Kreisleitung w Pszczynie uzna obec
no w partii NSDAP Wilhelma Rosnera za wysoce niepodan, gdy okazao si, e
by powstacem, a potem dziaa w polskich organizacjach politycznych. Bya to sprawa
powana, gdy sprawowa on funkcj ortsgruppenleitera, std sd partyjny szybko orzek
o wykluczeniu go z szeregw partyjnych91.
Przyjmowanie volksdeutschw do NSDAP czsto nie wychodzio na dobre pracy
partyjnej. Kierownik powiatowy NSDAP w Raciborzu w sierpniu 1941 r. skary si, e
wielu nowo przyjmowanych towarzyszy partyjnych z przyczonych terenw powiatu ryb
nickiego, przez swoje zachowanie, jak te ze wzgldu na sw przeszo polityczn, nie
zasuguje na godno czonka partii. Postulowa te wiksz ostrono i mniej pochop
nych dziaa przy przyjmowaniu nowych czonkw92. We wrzeniu 1941 r. wstrzymano
przyjcia do NSDAP, gdy wadze okrgowe miay wyda rozszerzon ankiet dla kandy
datw do partii. Z pewnoci wizao si to z akcj podpisywania volkslisty, rozpoczt
wiosn 1941 r. Kierownik powiatowy partii w Cieszynie donosi, e od maja do wrzenia
roku 1941 nie przeprowadzi ani jednego przyjcia do partii, gdy chcia sobie wyrobi
jasn opini o kandydatach, o ich narodowo-politycznym stanowisku za porednictwem
volkslisty93. Zauwaa zarazem wielkie braki, jakie wykazywaa pewna cz czonkw
partii, ktrzy zamiast bra udzia w uroczystoci wyzwolenia, udawali si w czasie imprezy
bd to na spacer, bd to do lokali. Za warunek zbudowania silnej i zdolnej do dziaania
na przyczonych terenach partii uzna nieprzyjmowanie nowych czonkw, o ktrych
przynalenoci narodowej nie zdecydowaa jeszcze akcja volkslisty. Takie postpowanie
wydao mu si celowe, gdy w czasie przygotowa do okrelenia przynalenoci do po
szczeglnych grup volkslisty, moga wyj na jaw np. przynaleno kandydata do polskich
organizacji, co oczywicie przekrelao moliwo przyjcia do NSDAP94.
Wikszo Grnolzakw staraa si unika organizacji o wyranym obliczu naro-
dowosocjalistycznym, zwaszcza SS95. Znaleli si mimo to ochotnicy, ktrzy nie tylko brali
udzia w walkach frontowych w szeregach Waffen SS, ale rwnie penili funkcje strani
kw w obozach pracy czy obozach koncentracyjnych. Kwesti moliwoci wstpowania
byych obywateli polskich do SS uregulowano w kocu 1941 r. Osoby z Grnego lska
ubiegajce si o czonkostwo SS musiay wykaza si przynalenoci do jednej z dwch
pierwszych grup volkslisty96. Wielu Grnolzakw trafio do suby w obozie owicim-

90 Archiwum Instytutu Pamici Narodowej Oddzia w Katowicach (dalej: AIPN O K a), A kta osobowe
winiw, sygn. 362, k. 14.
91 T. K r u s z e w s k i , Partia narodowosocjalistyczna na lsku, s. 228.
92 A PKat, NSDAP Gauleitung OS Kattowitz, sygn. 209, k. 23.
93 Ibidem, k. 91.
94 Ibidem, k. 57, 70.
95 AAN, D R , 202/136, k. 120.
96 A. L a s i k, Ewolucja kadrowa formacji SS Totenkopf a udzia Volksdeutschw polskich w zaodze obozu
koncentracyjnego w Owicimiu, Przegld Zachodni 1989, nr 4, s. 112.
434 ADAM DZIUROK

skim, co wynikao z rejonizacji przydziaw, polegajcej na kierowaniu esesmanw do

obozw lecych na operacyjnym terenie dziaania danego nadodcinka SS. W przypadku
Owicimia waciw placwk bya komenda uzupenie VIII nadodcinka SS Poudnio
wy Wschd z siedzib we Wrocawiu. Bya to komenda uzupenie dla volksdeutschw ze
lska, std stosunkowo dua ich liczba wrd czonkw SS Totenkopfverbnde
w Owicimiu97.
Powojenne sdy specjalne uznay, e przymusowy zacig do SS rozpocz si od
1 wrzenia 194398. Wypadki przymusowego wcielania do SS miay jednak miejsce ju
wczeniej. Sdzia Sdu Okrgowego w Bytomiu, sdzc pewnego esesmana, uzna, e po
wkroczeniu wojsk niemieckich, niektre osoby, chcc otrzyma prac, byy zmuszane do
zapisywania si m.in. do SS99. Przyznano take, e zdarzay si ju w latach 1940-1942
wypadki powoywania mieszkacw Grnego lska do SS przez komend wojskow
w Katowicach100. W lutym 1943 r. w Katowicach okoo 40 osb wcielono do SS, w tym
dwch Polakw nie wpisanych na volkslist. Przed samym zacigiem wygoszono zach
cajce przemwienie na temat bohaterskich walk Waffen SS. Wrd uczestnikw nie byo
ani jednego ochotnika wszystkich wcielono przymusowo101. W grudniu 1939 r. w Kale
tach zebrano modych mczyzn w sali restauracyjnej i podzielono wedug wzrostu na
dwie grupy. Wielu wysokich modziecw, powyej 170 cm wzrostu, zakwalifikowano do
oddziaw SS, mimo nieznajomoci jzyka niemieckiego102. Niebezpieczna suba i wia
domy los po dostaniu si do niewoli sowieckiej powstrzymywa nie tylko Grnolzakw,
lecz take rdzennych Niemcw przed zgaszaniem si do tego rodzaju suby. Kiedy jeden
z oficerw zwrci si do grupy trzydziestu lzakw o dobrowolne wstpienie do mona
chijskiej dywizji SS, na jego apel nikt nie odpowiedzia. Zdenerwowany nawymyla
lzakom, po czym wszystkich wpisa na ochotnika do tej formacji103. Taki sposb
rekrutacji do Waffen SS stal si wkrtce powszechn praktyk.
Wstpienie do NSDAP wizao si z reguy ze zdecydowan opcj pronazistowsk,
ale wrd jej czonkw znaleli si i tacy, ktrzy traktowali swj udzia w ruchu nazistow
skim jako szans awansu spoecznego. Liczyli wic przede wszystkim na korzyci material
ne, lepsz prac, przywileje. Nie bez znaczenia bya ch zasmakowania wadzy nad
ludmi, odwetu na swych wrogach. Ludzie ci reprezentowali czsto niski poziom obycza-
jowo-moralny i w przedwojennej Polsce naleeli przewanie do najniszych grup spoecz
nych. Jako neofici szczeglnie aktywnie angaowali si w przeladowania ludnoci pol
skiej. Znali doskonale stosunki w swych miejscowociach, std jako blockleiterzy czy
zellenleiterzy czsto wskazywali osoby do aresztowania czy wysiedlenia, donosili bez
adnych oporw moralnych na swoich ssiadw mwicych po polsku, podsuchiwali pod
oknami. Grupa ta staa si postrachem ludnoci lska104.

97 Ibidem, s. 115.
98 AIPNW , SOKt-409, k. 37.
99 AIPNW , SOB-119, k. 49.
100 AIPNW , SOKt-305, k. 46.
101 AAN, D R, 202/139, k. 98.
102 J. B a r o n , lska droga mnie wioda... Wspomnienia, do druku przygotowa, wstpem i przypisami
opatrzy W. L e s i u k, Opole 1988, s. 63.
103 AAN, D R, 202/139, k. 197.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 435

Odrbn grup stanowili urzdnicy, ktrzy wstpili do NSDAP w celu utrzymania

posady. Natychmiast po wkroczeniu wojsk niemieckich wielu urzdnikw zgosio si do
nowych wadz, proszc o zatrudnienie. Szczeglnie dao si to zauway u pracownikw
kolei, gdzie wobec duego napywu kandydatw wymagano przynalenoci do jednego
z niemieckich zwizkw lub partii albo powiadczenia proniemieckiego usposobienia
przez dwch dobrych Niemcw105. Bywao tak, e osoby, ktre przed wojn naleay do
wielu polskich organizacji, byy rwnoczenie czonkami Volksbundu czy NSDAP tak
byo np. z picioma urzdnikami Magistratu Katowickiego106. Wedug lzaka pracujce
go w Delegaturze Rzdu na Kraj, take wielu przedwojennych dziaaczy Polskiego Zwiz
ku Zachodniego czy sanacyjnego OZON znalazo w czasie okupacji miejsce na stanowi
skach blockleiterw i ortsgruppenleiterw107.
Zdarzay si rwnie wypadki, e powodem wstpienia do organizacji nazistowskiej
byo polecenie wydane przez polsk organizacj podziemn. W Chwaowicach kolo Ryb
nika jednemu z czonkw tajnej organizacji harcerskiej udao si wkra do organizacji
SA w celu ostrzegania harcerzy przed grocymi im niebezpieczestwami. Kiedy jednak
chodzi w esamaskim mundurze ulicami swojej miejscowoci, to niewtajemniczone w je
go misj osoby pluy za nim jako zdrajc i zaprzacem108.
Naciski na zaangaowanie w ruchu nazistowskim musiay by due, skoro dziaa
cze podziemia informowali, e mieszkacy Grnego lska unikali organizacji o profilu
politycznym (SA, NSKK, NSFK, a tym bardziej SS), a dla ochrony przed podejrzeniami
i natarczywoci partii zapisywali si do organizacji o nieco innym charakterze, jak BDO,
NSV lub Reichsluftschutzbund109. Do tej ostatniej naleeli czasem ludzie oficjalnie przy
znajcy si do polskoci, eby nie narazi si na zarzut, e skoro nie chc broni si przed
bombardowaniami, to sprzyjaj wrogom Niemiec110. Bardziej uwiadomieni i przezorni
Grnolzacy, jeli ju musieli si zaangaowa w ruch niemiecki, to unikali przede
wszystkim partii i jej przybudwek, czyli organizacji o wyranym obliczu ideologicznym.

DZIAALNO W RUCHU NAZISTOWSKIM

Sprawdzianem gorliwoci i stopnia zniemczenia mieszkacw Grnego lska bya

nie tyle sama przynaleno do organizacji nazistowskich, lecz rzeczywista postawa i ak
tywno w tym ruchu. Zaangaowanie mieszkacw Grnego lska w prace tych organi
zacji zmieniao si podczas okupacji. Najwiksz aktywno daje si zauway w pier
wszych miesicach i latach II wojny wiatowej, kiedy mwimy o wzrocie fali niemczyzny
na Grnym lsku. Poza nielicznymi wyjtkami przyjcie opcji proniemieckiej nie miao
jednak charakteru ideowego. O atrakcyjnoci opowiedzenia si po stronie niemieckiej

105 AAN, D R, 202/169, k. 363.

106 AIPNOK a, W. K r z y a n i a k , I. S i k o r a , S. W a l k o w i a k , Katowice w okresie okupacji hitlerowskiej
w latach 1939-1945, Katowice 1946, s. 33.
107 AAN, D R , 202/150, k. 90; AAN, D R , 202/146, k. 57; potwierdzeniem tych informacji moe by
fakt przynalenoci do NSDAP na terenie Rybnika sekretarza O ZON . W Tychach byy czonek O Z O N spra
wowa podczas okupacji funkcj blockleitera NSDAP, A D U O PK at, Wykaz czonkw NSDAP zamieszkaych
na terenie woj. katowickiego, sygn. C/133, t. II, k. 139,196.
108 I. L i b u r a, Z dziejw domowych powiatu. Gawda o ziemi rybnickiej, Opole 1984, s. 182.
109 AAN, D R, 202/139, k. 402.
436 ADAM DZIUROK

decydoway gwnie wzgldy materialne111. Ruch nazistowski na Grnym lsku zasiliy

wic osoby, ktre z punktu widzenia wadz niemieckich byy niepewne pod wzgldem
narodowociowym i politycznym. Rodzio to wiele trudnoci w prawidowym funkcjono
waniu organizacji narodowosocjalistycznych na tym terenie. Kopoty z jakoci kadr miay
jeszcze inn przyczyn. Tereny Grnego lska stay si miejscem, gdzie gromadziy si
rnego rodzaju szumowiny. Wielu funkcjonariuszy partyjnych przybyych z Rzeszy trak
towao swoje stanowiska jako rdo szybkiego wzbogacenia si. Dochodzio do czstych
naduy i konfliktw z prawem112. Takie zachowania nie byy dobrym przykadem dla
dopiero co pozyskanych zwolennikw narodowego socjalizmu, std nie dziwi wieci
o tym, e rwnie czonkowie NSDAP, rekrutujcy si z miejscowej ludnoci, zachowywali
si niezbyt karnie. Zdarzay si wypadki nagannych z punktu widzenia partii nazistowskiej
zachowa jej funkcjonariuszy. Na przykad w Studzienicach pijany blockleiter zada na
spotkaniu chopskim, by zgromadzeni odpiewali hymn polski113. Spotykamy take przy
padki nie tylko naruszania dyscypliny, ale wrcz naraania ycia przez lzakw zaanga
owanych w ruch nazistowski. Jeden z esesmanw z Goduli przechowywa w swoim miesz
kaniu zbiegego jeca, cho zdawa sobie doskonale spraw z ewentualnych tego konsekwen
cji114. Gdyby czonkowie organizacji nazistowskich na lsku rygorystycznie przestrzegali
polece kierownictwa, to dziaalno polskich organizacji podziemnych byaby znacznie
utrudniona. W rzeczywistoci jednak tylko najgorliwsi wypeniali cile wytyczne
NSDAP115. Kreisleiter w Katowicach skrytykowa niektrych czonkw partii za ich stosu
nek do ludnoci polskiej. Uzna, e postpowanie niektrych czonkw NSDAP wobec
Polakw j est niezrozumiae pomagali bowiem polskim j ecom woj ennym w ucieczkach
z obozw116. Jakie byo oblicze ideologiczne niektrych wsppracownikw wadz partyj
nych na lsku, wiadczy choby raport szefa gestapo w Katowicach o likwidacji tajnej
organizacji, dziaajcej pod nazw Polska Obrona Obywatelska. Donosi, e jednym z jej
czonkw by mieszkaniec powiatu tarnogrskiego wpisany do II grupy volkslisty. By on
kierownikiem bloku NSDAP i kandydatem na czonka partii oraz czonkiem DAF117.
Jednym z waniejszych zada, jakie mieli do spenienia czonkowie organizacji nazi
stowskich, bya walka z wszelkimi przejawami polskoci. Stosunek do ludnoci polskiej
mona uzna za jeden z gwnych miernikw zniemczenia jednostek zaangaowanych
w ruchu nazistowskim. Przypominano im ustawicznie, e jednym z naczelnych ich zada
powinna by troska o to, by na lsku nigdzie nie brzmiaa polska mowa. Zdarzao si

111 AAN, D R, 202/139, k. 401.

112 T. K r u s z e w s k i , Partia narodowosocjalistyczna na lsku, s. 206, 230, 259. Szef partii w powiecie
cieszyskim donosi, e do znaczna cz towarzyszy partyjnych z Altreichu nie udziela si w pracach NSDAP,
a liczba oddanych wsppracownikw jest niewielka. Ci wic, ktrzy powinni by uwaani za nosicieli niemiec
kiej godnoci narodowej, sami nie dawali dobrego przykadu swoim zaangaowaniem politycznym, APKat,
NSDAP G au O/S, 209, k. 57.
113 T. K r u s z e w s k i , N SD A P a spoeczestwo niemieckie na lsku w okresie Trzeciej Rzeszy, Studia nad
Faszyzmem i Zbrodniam i Hitlerowskimi t. XV II, 1994, s. 212.
114 AIPNW , SO R ac-71,k. 30 V-31.
115 M. S t a r c z e w s k i , Polskie Pastwo Podziemne na lsku w latach 1939-1945 [w:] Grny lsk i Gr
nolzacy w I I wojnie wiatowej, pod red. W. W r z e s i s i e g o, s. 12.
116 I. S r o k a , A. S z e f er , op. cit., s. 306.
117 Ruch oporu w rejencji katowickiej 1939-1945. Wybr dokumentw, opra. Z. B o d a - K r e l , B. K o -
b u s z e w s k i , J. O s o j c a , M. W r z o s e k , W arszawa 1972, s. 116-119.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 437

jednak czsto, e czonkom partii musiano przypomina, e w pierwszym rzdzie im

samym nie wolno si tym jzykiem posugiwa. Winnych tego wykroczenia usuwano
bezwzgldnie z szeregw partii118. O wadze tego problemu wiadczy fakt, e gauleiter
Bracht kilkakrotnie musia apelowa o zaniechanie uywania jzyka polskiego przez
czonkw NSDAP119. Stosunkowo czsto miay miejsce wypadki posugiwania si jzykiem
polskim przez czonkw SA. Jeden z nich tak ostentacyjnie demonstrowa swe przywiza
nie do polskiej mowy w domu i pracy, e okoliczni Niemcy pisali nieraz kred na jego
mieszkaniu SA Pole120. Wpisywani pod przymusem nowi czonkowie organizacji nazi
stowskich nie ukrywali swego polskiego pochodzenia, co budzio wrd prawdziwych
Niemcw niezadowolenie, gdy czuli si obco w takim towarzystwie121. Prowadzio to do
paradoksalnych sytuacji. Na przykad wiadkowie na procesie jednego esamana zeznali,
e jeden z czonkw NSDAP bil go po twarzy i mwi, e jest najwiksza Polska winia
chocia nosi mundur SA122. Rozpatrujc po wojnie spraw esamana z Chorzowa, sd
specjalny doszed do przekonania, e oskarony by istot jakby dwuosobow, z jednej
strony przedstawia si i uchodzi za Polaka z drugiej za strony na wszelki wypadek
zabezpieczy si przed wadzami niemieckimi, wpisujc si formalnie do SA123. W Orze-
gowie jeden z czonkw SA nazwa innego esamana, uwaanego za Polaka, polsk
wini i grozi, e zabierze mu mundur124. Czasem posugiwanie si jzykiem polskim
wynikao ze sabej znajomoci niemieckiego przez niektrych czonkw organizacji nazi
stowskich, co znalazo wyraz w wielu dowcipach o kierownikach grup niemieckich, ktrzy
nie potrafili wyda komendy po niemiecku125.
Kiedy zblia si koniec wojny, mieszkacy lska coraz czciej manifestowali swoje
przywizanie do polskoci przez uywanie jzyka polskiego czy te bojkot organizacji
nazistowskich. Dotyczyo to take HJ i BDM, ktrych wielu czonkw przestao okazywa
zainteresowanie dalsz prac126. Jzyk polski za na dobre zagoci w szeregach tych
formacji. Ju wczeniej dao si zauway pewne rozdwojenie, gdy niektre grupy czuy
si obco w szeregach HJ czy BDM, a nawet uyway jzyka polskiego127. Wadze nazistow
skie z pewnoci nie mogy traktowa takich osb jako godnych zaufania propagatorw
ideologii narodowosocjalistycznej; tolerowanie ich wynikao jedynie z brakw kadrowych.
Jak podkrela biskup Adamski, mimo zapisu volksdeutsch partia nazistowska uznawaa
za prawdziwych Niemcw tylko czonkw NSDAP i organizacji partyjnych, za wszyscy
inni uchodzili za podejrzanych o polsko lub sympatie polskie128. Zarzuty o sprzyjanie
polskoci mona byo na Grnym lsku postawi jednak take czonkom organizacji
nazistowskich. Mieszkacy lska dobrze wiedzieli, e przynaleno do organizacji nazi

118 K. P o p i o e k, lsk w oczach okupanta, Katowice 1960, s. 123.

119 E. S e r w a s k i , Hitlerowska polityka narodowociowa na Grnym lsku, W arszawa 1963, s. 137-138.
120 AIPNW , S O G -16,k. 19.
121 AAN, D R, 202/139, k. 309.
122 AIPNW , SO Rac-36, k. 12.
123 AIPNOK a, A kta osobowe winiw, sygn. 210.
124 AIPNW , SOKt-322, k. 40.
125 AAN, D R, 202/139, k. 198.
126 K. P o p i o i e k, op. cit., s. 148.
127 AAN, D R, 202/139, k. 137.
128 S. A d a m s i, Pogld na rozwj sprawy narodowociowej w wojew. lskim w czasie okupacji niemieckiej,
Katowice 1946, s. 13.
438 ADAM DZIUROK

stowskich nie bya rwnoznaczna z przyjciem ich ideologii, i e w szeregach tych organi
zacji byo sporo osb nie czujcych si Niemcami, a tym bardziej nazistami129.
Wanym czynnikiem wpywajcym na stopie zaangaowania Grnolzakw w or
ganizacjach nazistowskich by stosunek wadz niemieckich do Kocioa katolickiego130.
Gbokie zakorzenienie religii w yciu mieszkacw lska wizao si z uznaniem dla
Kocioa w sferze jego dziaalnoci narodowej, spoecznej i kulturalnej oraz siln pozycj
ksiy rwnie w yciu pozareligijnym131. Przeladowanie Kocioa przez wadze nazistow
skie spowodowao ograniczenie zaufania do poczyna Niemcw na Grnym lsku oraz
niech angaowania si po stronie przeciwnikw wiary. Na porzdku dziennym byy
prowokacje czonkw NSDAP i Hitlerjugend wobec ludzi deklarujcych swj zwizek
z Kocioem. Od czonkw NSDAP wadze partyjne domagay si zaprzestania uczszcza
nia na naboestwa oraz formalnego wypisania si z Kocioa i udokumentowania tego.
Takie zachowanie miao wiadczy, e jest si nie tylko prawdziwym Niemcem, ale
i stuprocentowym nazist132. Na terenie powiatu katowickiego przyjcie do partii byo
moliwe po przedstawieniu zawiadczenia o wystpieniu z Kocioa133. W diecezji kato
wickiej wystpio z Kocioa okoo 4 tys. katolikw, z czego wikszo stanowia napywo
wa kadra urzdnikw aparatu administracyjnego i partyjnego z Rzeszy134. Apostatw
wrd rdzennych mieszkacw lska byo znacznie mniej, w wikszoci byli to z pewno
ci czonkowie NSDAP, ktrzy w ten sposb chcieli zamanifestowa sw pen lojalno.
Zerwanie lub rozlunienie kontaktw z Kocioem byo cen za zaangaowanie si w ruch
nazistowski. Tak byo na lsku Cieszyskim, gdzie modzie z HJ zniszczya wiele figur
witych, pomnikw i kapliczek135. Ataki na tak bardzo szanowany na lsku Koci zra
ay do tych formacji rodzicw, ktrzy du wag przywizywali do wychowania religijnego
swoich dzieci. W powiecie rybnickim na przykad, gdzie jak podkrelano ludno
bya bardzo religijna, rodzice nie posyali dzieci do HJ i BDM wanie dlatego, e byy to
organizacje uwaane za antyreligijne136. Przywizanie do tradycyjnych wartoci, ktrych
ostoj by Koci katolicki, utrudniao prac organizacjom nazistowskim. Koci by
postrzegany jako zaplecze dla negatywnych zjawisk wystpujcych w organizacji HJ,
a objawiajcych si osabieniem dyscypliny137.

129 Dobrze ilustruje to jeden z dowcipw krcych na lsku podczas okupacji: maszeruj liczne oddzia
y SA. W trzecim rzdzie pierwszego oddziau jeden z maszerujcych gono wygaduje na Niemcy. Idcy za nim
kolega mwi: Pieroniem byd lepi cicho, bo ten tam czwarty w smym rzdzie z sidmego oddziau to jest
hitlerowiec, mgby usysze, K. P o p i o 1 e k, op. cit., s. 112.
130 Nie napotkano na m ateriay dotyczce wpywu przeladowania Kociow ewangelickich na Grnym
lsku na stosunek wiernych do ruchu nazistowskiego.
131 M. B l a s z c z a k - W a c a w i k , W. B a s i a k , T . N a w r o c k i , op. cit., s. 17
132 J. M y s z o r, Stosunki Koci pastwo okupacyjne w diecezji katowickiej 1939-1945, Katowice 1992,
s. 136.
133 APKat, NSDAP Gauleitung OS Kattowitz, sygn. 209, k. 42.
134 J. M y s z o r, op. cit., s. 138.
135 AAN, D R, 202/147, k. 349.
136 AAN, D R, 202/146, k. 150.
137 APKat, NSDAP Gauleitung OS Kattowitz, sygn. 207, k. 145; po utworzeniu G au Oberschlesien
w jednym ze sprawozda stwierdzono: Ze wzgldu na prac Kocioa mamy najwiksze kopoty w Gau O ber-,
i N iederschlesien-------Dzieci znajduj si tutaj pod szczeglnym naciskiem proboszczw, R. K a c z m a r e k ,
Pod rzdami gauleiterw, s. 126-127.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 439

Na jeden z czynnikw wpywajcych na zaangaowanie mieszkacw Grnego lska

w dziaalno partii nazistowskiej i jej przybudwek zwrci uwag w kocu 1942 roku
landrat katowicki. Uwaa, e niedotrzymanie obietnicy zrwnania w prawach wpisanych
do III grupy volkslisty z volksdeutschami z grupy I i II stao si powodem tego, e auto
rytet NSDAP, jak i w ogle zaufanie Grnolzaka do przedsiwzi partii i pastwa
zostao zachwiane. Z prawie wszystkich gmin powiatu katowickiego dochodziy wiado
moci, e ludno, inaczej ni dawniej, wstrzymywaa si coraz bardziej od udziau
w akcjach i instytucjach NSDAP138.
O ile pierwsze lata okupacji zaznaczyy si stosunkowo duym napywem ochotnikw
do SA, to z czasem chtnych do wstpowania byo coraz mniej. Jako jedn z przyczyn
mniejszego zainteresowania dziaalnoci w organizacjach nazistowskich podaje si akcj
volkslisty139. Wydaje si paradoksem, e akcja, ktrej celem byo zniemczenie ludnoci,
wywoaa odwrotne skutki. Osoby wpisane na volkslist poczuy si po prostu pewniej i nie
potrzeboway ju parasola ochronnego w postaci przynalenoci do organizacji nazistow
skich. Sam gauleiter Bracht przyzna, e lzacy po wcigniciu na volkslist zachowywali
si tak, jakby wszystko zrobili i zaatwili, i nie myleli w najmniejszym stopniu o obowiz
kach, powstaych wanie przez wcignicie ich na niemieck list narodow140.
Wadze partyjne zdaway sobie spraw, e lzacy nie spenili pokadanych w nich
nadziei na gorliw sub w ruchu nazistowskim. Dowdca katowickiej grupy NSKK
stwierdzi, e nie potrzebuje osb, ograniczajcych swoj aktywno do noszenia mundu
rw (Uniformtrger), ktre prbuj z faktu przynalenoci do partii czerpa korzyci dla
siebie141. Uczestnictwo w zebraniach i na wiczeniach organizacji nazistowskich od pocz
tku szwankowao. Cz zachowywaa si tak, jakby sam wpis na list czonkowsk by
wszystkim, czego od nich wymagano. Po formalnym zapisie i osigniciu przez to okrelo
nych korzyci (praca, mieszkanie itp.), rezygnowano z dalszego uczestnictwa w pracach
tych organizacji. Jedna z takich osb podsumowaa to krtko: chciaem zosta listono
szem, wic podpisaem list [volkslist AD] i chodziem na zebrania [organizacji
nazistowskiej AD]. A teraz jak ju nim jestem, to po co mam chodzi na zebrania?142.
O tym, e wiele osb, ktre zgosiy si do SA, po kilku tygodniach wycofay zoone
wnioski, pisaa ju na pocztku 1940 r. prasa partyjna143. Pojawiay si take skargi na
papierowych czonkw, czyli osoby figurujce na listach czonkowskich, ale nie biorce
czynnego udziau w yciu organizacji. W Chorzowie dowdca grupy SA zoonej z 90
czonkw zoci si, e jedynie 30 bierze udzia w jej pracach144. Podobnie byo w Kale
tach, gdzie z listy okoo 80 czonkw w wiczeniach brao udzia rednio 20-30 osb145.
Narzekania na lekcewaenie obowizkw przez wielu czonkw organizacji nazistowskich
moe si wydawa zastanawiajce, biorc pod uwag sumienno i zdyscyplinowanie

138 Sprawozdanie sytuacyjne landrata katowickiego z grudnia 1942 r., Stranica Zachodnia 1946, nr 9-11,
s. 336.
139 K. P o p i o e k, op. cit., s. 84.
140 A. T a r g, lsk w okresie okupacji niemieckiej (1939-1945), Pozna 1946, s. 23.
141 Kattowitzer Z eitung z 15 kwietnia 1940.
142 AAN, D R, 202/139, k. 197.
143 I. S a, A. S z e f e r, op. cit., s. 310.
144 AIPNW , SSKKt-B-159, k. 43.
440 ADAM DZIUROK

lzakw. Zdarzay si wykluczenia z organizacji za brak zainteresowania jej pracami czy

postpowanie niegodne czonka organizacji nazistowskiej. W jednym z takich przypad
kw, z organizacji SA w Rogowie sd partyjny wykluczy jednego z mieszkacw, stawia
jc mu trzy zarzuty: nieuczszczanie na wiczenia, dziaanie na szkod SA oraz pijastwo.
Orzeczenie to otrzyma na pimie, ktre potem pokazywa swoim znajomym146. Niektre
grupy miay jedynie fasadowy charakter i istniay waciwie tylko na papierze. Tak byo
z oddziaem SA w jednej z wiosek nadodrzaskich, skadajcym si z zaledwie kilku osb,
co wicej nikt tam nie mia munduru i nie odbywa wicze. yciem tego oddziau
w maej, niedostpnej wiosce nikt si nie interesowa, std nie rozwin on adnej dziaal
noci organizacyjnej147. W Komidrach kolo Lublica, gdzie do SA wcignito a 28 osb
(w miejscowoci tej byo zaledwie 40 mczyzn w wieku od 18 do 45 lat), oddziay
szturmowe nie wykazyway adnej ywotnoci, nie wystpoway przeciw ludnoci i kulturze
polskiej148. Podobnie wygldaa aktywno wielu innych grup SA, ktre ograniczay sw
dziaalno do organizowania wiecw i pochodw czy ochraniania uroczystoci partyj
nych. W powiecie pszczyskim w praktyce nie funkcjonoway samodzielne ugrupowania,
zwaszcza Hitlerjugend, brakowao wsppracownikw, a chtnych nie uznawano za god
nych zaufania149. Komentatorzy prasowi podkrelali, e trzeba byo duych zabiegw
wychowawczych, aby przekona mieszkacw Grnego lska do organizacji SA. Pier
wszym za zadaniem byo uwiadomienie nowym czonkom istoty i znaczenia oddziaw
szturmowych. Za pewne uznano, e nie wszyscy, ktrzy ochotniczo tam wstpili, pozostan
w tej organizacji, gdy nie byli gotowi ponie ofiar, jakich wymagano od czonkw SA150.
Wykluczano z szeregw przede wszystkim powstacw lskich i dziaaczy przedwojen
nych polskich organizacji.
Zaangaowanie modziey lskiej w prace nazistowskich organizacji z pewnoci nie
zadawalao wadz niemieckich. Formalnie do HJ i BDM naleaa na Grnym lsku caa
modzie, z bardzo rzadkimi wyjtkami151. Mimo wielkiego znaczenia, jakie wadze nie
mieckie przywizyway do dziaalnoci w tych organizacjach i surowych rodkw przymu
su, czynny udzia modziey w tych formacjach by niewielki152. Wedug katowickiej SD
powodem tego bya sia ywiou polskiego, a take szybsze ni w Rzeszy przechodzenie
modziey mskiej do pracy w kopalniach. Po ukoczeniu ksztacenia w szkole, ktra
stanowia gwn sil wymuszajc dziaalno w HJ, nastpowaa utrata kontroli nad
tymi czonkami, ktrzy prawie natychmiast zaprzestawali dziaalnoci w tej organizacji153.
Mimo, jak ju wspomniano, niewielkiego udziau modziey w zwizkach niemieckich,
jaskrawe formy organizacyjne, takie jak zbirki, apele, marsze, mundury, bbny czy obozy
letnie przycigay modych, dla ktrych byy waciwie jedyn okazj do wyycia si
w warunkach wojennych154. Nie mona zapomina, e formy pracy z modzie w HJ byy,

146 AIPNW , SSKKt-Rac-42, k. 25.

147 AIPNW , SSKKt-Rac-90, k. 51.
148 AIPNW , SSKKt-200, k. 22.
149 T. r u s z e w s i, N SD A P a spoeczestwo niemieckie na lsku w okresie Trzeciej Rzeszy, s. 212.
150 Kattowitzer Z eitung z 4 stycznia 1940.
151 AAN, D R, 202/136, k. 120.
152 AAN, D R, 202/139, k. 637.
153 R. z m a r e k, Pod rzdami gauleiterw, s. 123.
154 AAN, D R, 202/146, k. 150.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 441

jak na owe czasy, bardzo nowoczesne. wiczenia gimnastyczne i wojskowe, zajcia prak
tyczne, szkolenia i wyjazdy tworzyy do atrakcyjny obraz organizacji155. Ze wzgldu na
obowizujce przepisy modzie staraa si o legitymacje czonkowskie i czsto na tym
koczya swoje kontakty z tymi formacjami. Powszechne stao si przedkadanie w razie
potrzeby zawiadcze, e bierze si czynny udzia w HJ czy BDM156. Szczeglnie dotyczyo
to dzieci starszych, ktre przeszy wychowanie patriotyczne w polskich szkoach, przez co
byy bardziej odporne na indoktrynacj nazistowsk. One te, jak podaje raport polskiego
podziemia, unikay kontaktw ze zwizkami niemieckimi, a jeeli zostay zapisane, to
staway si najczciej papierowymi czonkami157. Do osabienia dyscypliny przyczynio
si rwnie powoanie do Wehrmachtu dowdcw HJ158.
Inaczej przedstawiaa si sprawa z modszymi rocznikami, ktre w czasie okupacji
weszy w wiek szkolny. Dzieci te stanowiy dla wadz niemieckich baz planw germani-
zacyjnych jako atwy materia do indoktrynacji i wychowania w duchu niemieckim159.
Kilka lat propagandy nazistowskiej wpajanej dzieciom w szkoach i organizacjach zrobio
swoje. Zniemczone w szkole, przymuszane do uywania jzyka niemieckiego dzieci zacz
y posugiwa si nim bardzo chtnie i czu si po czci Niemcami. W jednym z raportw
wspomina si nawet o przeraajcych postpach zniemczania wrd dzieci, ktrego nie
by w stanie zahamowa nawet wpyw domu160. Zreszt w niektrych patriotycznych ro
dzinach rodzice bali si rozmawia z dziemi po polsku ze wzgldu na ich nieostron
gadatliwo czy moliwo donosu ssiadw161.
W obliczu zmieniajcej si sytuacji na frontach mieszkacy Grnego lska coraz
rzadziej angaowali si w prace organizacji niemieckich. Ju w grudniu 1943 roku zapro
szenia do wstpienia do partii spotykay si z coraz wiksz niechci. Nawet esesmani
i esamani szukali pretekstw, aby tym zaproszeniom odmwi, nie naraajc si przy tym
na nieask wadz partyjnych162. Potencjalni kandydaci nie widzieli ju korzyci w opo
wiedzeniu si po stronie, ktra doznaje w wojnie kolejnych poraek. Partia stawaa si
niepopularna, a zgoszenia nowych czonkw coraz czciej wymuszone163. Oprcz zmiany
sytuacji na frontach przyczynami zniechcenia do niemczyzny i tsknoty za Polsk byy:
polityka antykocielna, powoywanie mczyzn do wojska oraz brak korzyci gospodar
czych. W padzierniku 1943 r. donoszono, e 40% VD z III grupy siedzi na dwch
stoikach: musz by dobrymi Niemcami, a jednoczenie (w zalenoci od sytuacji na
frontach) chc pokaza Polakom, e tymi Niemcami nie s164.
Zmiana nastrojw na lsku wpyna na postaw osb ju zaangaowanych w dzia
alno organizacji narodowosocjalistycznych. Wrd czonkw tych organizacji pojawia
si obawa o swj los w przypadku przegranej Niemiec; nie czuli si ju tak pewnie i nie
wykonywali ju tak gorliwie polece wadz. Ostroniej zachowywali si czonkowie partii,

155 R. z m a r e k, Kiedy wojna bya codziennoci, s. 17.

156 AAN, D R, 202/146, k. 179.
157 Ibidem, k. 197.
158 APKat, NSDAP Gauleitung OS Kattowitz, sygn. 207, k. 145.
159 AAN, D R, 202/139, k. 637.
160 AAN, D R, 202/146, k. 145.
161 AAN, D R, 202/167, k. 179.
162 AAN, D R, 202/150, k. 56.
163 AAN, D R, 202/136, k. 105.
164 AAN, D R, 202/146, k. 126.
442 ADAM DZIUROK

ktrzy liczyli na to, e nawet w wypadku klski niemieckiej bd mogli nadal pozosta na
lsku165. W spoeczestwie lskim narasta wrogi stosunek do partii i jej przybudwek.
Dziaacze nazistowscy czuli wzmagajc si w spoeczestwie lskim niech czy wrcz
nienawi do renegatw. Nie dziwi wic powtarzajce si meldunki o ustawaniu pracy
partyjnej w terenie166. Zwracanie si ku polskoci coraz wikszej grupy labilnych pod
wzgldem narodowym lzakw prowadzio do izolacji osb wsppracujcych z wadza
mi niemieckimi. Dochodzio do tego, e esamani czy esesmani nie chcieli nosi mundurw,
by nie ciga na siebie jeszcze wikszej nienawici spoeczestwa167. Zamieraa take
dziaalno organizacji modzieowych.
Polscy dziaacze podziemni latem 1943 r. donosili, e lzacy z tytuu absencji na
zebraniach musieli ponosi liczne kary. Dopiero po stanowczych i le wrcych wezwa
niach zjawiali si na kilku zebraniach, po czym znowu zaprzestawali dziaalnoci168. Spora
grupa czonkw organizacji nazistowskich ju w 1943 r. aowaa tego, e wstpia do tych
formacji i gorco pragna si wycofa169.
Lekcewaenie obowizkw oraz coraz mniejsza karno szy w parze z demonstro
waniem przywizania do polskoci. W marcu 1944 r. donoszono ju o tym, e czonkowie
HJ i BDM czsto publicznie uywali jzyka polskiego170. Zachowanie czonkw modzie
owych organizacji nazistowskich uznawane wszdzie na terenie tzw. Altreichu za skan
daliczne (brak niemieckiego pozdrowienia, nagminne posugiwanie si j zykiem polskim,
sabe uczestnictwo w spotkaniach organizacji), na Grnym lsku byo norm171.
Wiele osb, ktre z pocztkowego okresu nie wynioso czystego sumienia, przecho
dzio w kocu okupacji do obozu polskiego172. Pobaliwie patrzyli na uywanie jzyka
polskiego, sami si nim posugiwali w rozmowach z ludnoci, informowali o grocych
aresztowaniach, pomagali w zdobywaniu ywnoci. Przypomnienie sobie przez te osoby
mowy polskiej miao przede wszystkim zatrze niemile wraenie z pocztkw okupacji
i zjedna sobie miejscow ludno. Po analizie materiaw procesowych czonkw rnych
organizacji nazistowskich mona stwierdzi, e zdecydowana wikszo z tych osb, s
dzonych po wojnie, nie przejawiaa osobicie wrogiej dziaalnoci wobec miejscowej
ludnoci, a w wielu przypadkach okazywaa jej pomoc. Sdy czsto przyznaway, e lza
cy, mimo przynalenoci do organizacji nazistowskich, nie zerwali kontaktu z polskoci,
mwili po polsku, wychowywali swoje dzieci w duchu polskim, dzielili si z mieszkacami

165 AAN, D R, 202/139, k. 215.

166 AAN, D R, 202/150, k. 41.
167 AAN, D R, 202/139, k. 658.
168 AAN, D R, 202/139, k. 197.
169 AAN, D R , 202/169, k. 361,202/139, k. 402; jeden z esamanw na pytanie, dlaczego wstpi! do SA,
odpowiedzia, e auje tego co zrobi i e mu wstyd ale ju wycofa si nie m oe, A IPNOK a, A kta osobowe
winiw, sygn. 8, k. 17 v.
170 K. P o p i o e k, op. cit., s. 149.
171 R. K a c z m a r e k , Pod rzdami gauleiterw, s. 123; do niezwykego wydarzenia doszo w listopadzie
1943 r. w Chorzowie. Podczas zbirki wpisowej czonkw HJ, w szkole doszo do bjki, podczas ktrej uczniowie
powyjmowali drzwi szaf z zawiasw, zerwali wieszaki na ubrania ze cian, rzucali spluwaczkami i piaskiem do
gaszenia w przywdcw H itlerjugend stojcych kolo mwnicy i wykrzykiwali pod ich adresem pogrki. Rewol
ta czonkw H itlerjugend, jak o niej pisay wadze policyjne, zakoczya si aresztowaniem szeciu chopcw
nalecych do tej organizacji, Ruch oporu w rejencji katowickiej, s. 274-275.
172 AAN, D R, 20211/139, k. 403.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 443

wiadomociami z radia zagranicznego i materialnie pomagali Polakom. Z pewnoci jed

nak o zmianie postawy zdecydoway nie tylko wzgldy koniunkturalne, ale rwnie roz
czarowanie systemem rzdw nazistowskich.
Rozszerzajca si wojna i zwizany z ni masowy pobr czonkw partii do wojska
spowodowa przenikanie do struktur partyjnych wielu nieodpowiednich z punktu widze
nia NSDAP osb. Masowo powierzano bowiem funkcje blockleitera volksdeutschom
II grupy, ktrzy czasem dopuszczali si czynw karygodnych. Na przykad w Pszczynie
blockleiter Zabczyk rozmawia po polsku, nie nosi odznaki partyjnej i posya dzieci do
szkoy polskiej173. W ostatnich miesicach 1944 r., wobec brakw kadrowych, nawet na
stanowiska zastpcw ortsgruppenleiterw powoywano osoby, ktre nie byy czonkami
partii174. Siganie po ostatnie rezerwy ludzkie przy poborze do wojska spowodowao, e
w niektrych miejscowociach oddziay SA zaprzestay dziaalnoci wobec braku czon
kw. Starczyo zreszt, e zacig obj kierownika czy kilka osb ze sztabu SA w danej
miejscowoci, by praca organizacji podupada. Nie dziwi wic raport kierownictwa powia
towego NSDAP w Bielsku z grudnia 1941 roku, e praca SA nie jest widoczna, gdy
wikszo modych ludzi zostaa powoana do wojska175. Pobr by dla nich tym bar
dziej bolesny, e czasem wstpowali do SA wanie po to, by uchroni si przed wcieleniem
do wojska. Jak zezna rollenluhrer SA w Czyowicach, dysponowa on pocztkowo 35
osobami, potem organizacja si zmniejszaa i w kocu 1944 r. pozostao mu jedynie 10
osb176. Spotykamy take przypadki, e do wojska powoywano tych, ktrzy nie do
aktywnie uczestniczyli w yciu organizacji nazistowskich. W tych przypadkach suba
w Wehrmachcie bya swoist kar za brak zaangaowania. Jak czytamy w j ednym z rapor
tw Delegatury Rzdu, czonkowie NSDAP czsto umizgiwali si miejscowym ortsgrup
penleiterom, aby by reklamowanym i wzmagali sw czujno partyjn np. donoszc,
kto mwi po polsku. onierze na urlopie nazywali z tego powodu czonkw partii
obijaczami177.
Pod koniec okupacji organizacje nazistowskie i ich dziaacze nie budziy ju takiego
lku mieszkacw. Ludno poczua si pewniej i czasem dopuszczaa si czynw, ktre
byy nie do pomylenia w pierwszych latach okupacji. Dotyczyo to gwnie Grnolza
kw sucych w wojsku niemieckim, nie czujcych adnego respektu przed miejscowymi
dygnitarzami partyjnymi. Bdc na urlopie rozmawiali po polsku, nie pozdrawiali sztan
daru partyjnego, a gdy czonkowie organizacji nazistowskich napadali na nich, ci po
przebraniu si w mundur lub wylegitymowaniu si, publicznie bili napastnikw z SA czy
NSDAP. W Szopienicach pewien esaman uderzy w twarz cywila, ktry rozmawia po
polsku. Napadnity poturbowa esamana, a potem wylegitymowa si jako ranny onierz
Wehrmachtu, odznaczony nawet krzyem elaznym178. W Bieruniu Starym komendant SA
pobi onierza armii niemieckiej, ktry bdc w cywilu nie salutowa przed sztandarem

173 Sd partyjny w padzierniku 1944 r. wykluczy go z szeregw NSDAP, T. K r u s z e w s k i , Partia naro-

dowosocjalistyczna na lsku, s. 224, 287.
174 Ibidem, s. 273.
175 APKat, NSDAP Gauleitung OS Kattowitz, sygn. 207, k. 145.
176 AIPNW , SO Rac-30, k. 16.
177 AAN, D R, 202/150, k. 62.
178 AAN, D R, 202/139, k. 637.
444 ADAM DZIUROK

partyjnym. Napadnity lzak ubra si w domu w mundur, po czym pobi publicznie

owego esamana i przepdzi interweniujcego andarma179.
Nie mona mwi oczywicie o jednorodnej postawie wszystkich Grnolzakw.
Spotykamy wiele przypadkw gorliwego wysugiwania si Niemcom, nieraz za wszelk
cen, a do zbrodni wojennych. Zniemczeni lzacy, ktrzy ju przed wojn naleeli do
organizacji pronazistowskich, przysuyli si wadzom niemieckim, szczeglnie w pocz
tkowym okresie okupacji, gdy przygotowywali listy Polakw, przeznaczonych do areszto
wania. Po pierwszych tygodniach okupacji Grnolzacy, ktrzy optowali za Niemcami,
nie byli ju tak wrodzy wobec Polakw, jak to byo na Pomorzu czy w Wielkopolsce. Pniej
gorliwoci wykazywali si gwnie ci, ktrych przenoszono na inny teren ni ten, na
ktrym mieszkali przed wojn. Bardzo z reputacj cieszyli si np. Grnolzacy skiero
wani do Zagbia Dbrowskiego180. Wielu lzakw z I i II grup volkslisty wysyano
jako urzdnikw, sztygarw i majstrw wanie do Zagbia Dbrowskiego i Jaworznie -
ko-Chrzanowskiego. Ich postawa rzutowaa w pniejszym okresie na opini o caoci
mieszkacw Grnego lska181. Moemy zaobserwowa rwnie zrnicowanie postaw
w zalenoci od wieku modsi byli czsto bardziej fanatyczni i brutalni ni starsi
wiekiem. Podajmy tutaj przykad ze lska Opolskiego, gdzie w formacjach wartowni
czych w obozie w ambinowicach suyo wielu lzakw z okolicznych wiosek. O ile
starsi wiekiem stranicy wyrniali si na og poprawnym i ludzkim odnoszeniem si do
jecw, to modzi, otumanieni nazistowskim fanatyzmem, traktowali jecw polskich
z pogard, a czsto te z okruciestwem i sadyzmem, a przez znajomo jzyka polskiego
byli tym bardziej uciliwi182.
Wielu Grnolzakw, ktrzy wstpili do organizacji nazistowskich, uczynio to ze
wzgldw oportunistycznych i nie byli oni groni dla mieszkacw. Jak oceni jeden
z sdziw po wojnie, jedynie garstka z nich zapisaa si krwawymi zgoskami w martyro
logii polskiego ludu lskiego183. Dotyczyo to tych, ktrzy nie traktowali instrumentalnie
swojego udziau w organizacjach nazistowskich, lecz dziaali z pobudek ideowych. Oni to
przez ca okupacj zachowali wiar w ideologi narodowosocjalistyczn i z niezmienn
gorliwoci nkali ludno polsk. Bili za rozmowy po polsku na ulicy, za brak pozdrowie
nia sztandaru partyjnego, brali udzia w apankach i aresztowaniach. Tak np. grupa SA
w Gokowicach wraz z urzdnikami gminnymi braa udzia w apankach Polakw wywoo
nych potem na przymusowe roboty do Niemiec184. W Skoczowie bojwka SA wybijaa szyby
Polakom za to, e nie chcieli podpisa volkslisty185. W Nowym Bytomiu za podczas marszu
propagandowego czonkowie SA pobili sze osb, ktre nie pozdrowiy sztandarw

179 AAN, D R, 202/16, k. 74.

180 Cz. M a d a j zy k, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, 1.1, W arszawa 1970, s. 4 93^95.
181 M. B a s z c z a k - W a c a w i k , W. B a s i a k , T . N a w r o c k i , op. cit., s. 58
182 S. S e n f t, Sytuacja polskiej ludnoci rodzimej na lsku w latach 1939-1945 [w:] Polska ludno rodzima
na lsku w okresie Polski Ludowej, cz. III, z. 1, (M ateriay z bada nad przeobraeniam i spoecznymi i naro
dowymi na lsku, pod red. M . L i s a ) , s. 47; H. W i c e k , Jecy polscy w obozie hitlerowskim w ambinowicach
(1939-1940), Studia lskie t. XV I, 1969, s. 261.
183 AIPNW , SO B -119,k. 49.
184 AIPNW , SSKKt-Rac-90, k. 51.
185 AIPNW , Sd Okrgowy w Cieszynie, sygn. 452, k. 21.
 GRNOLZACY W ORGANIZACJACH NAZISTOWSKICH 1939-1945 445

partyjnych186. Wadze nazistowskie prboway rwnie wykorzysta Grnolzakw, wa

dajcych jzykiem polskim, do rozbijania organizacji podziemnych. Na przykad kiedy do
jednego z oddziaw partyzanckich zgosio si dwch ochotnikw, okazao si, e byli to
Volksdeutsche nalecy do SS. Przy prowokatorach znaleziono bro i zaszyte w ubraniach
legitymacje SS187.
Jednym z oprawcw w obozie owicimskim by urodzony w Chorzowie Oswald
Kaduk od 1940 r. czonek SS. Syn z wyjtkowego okruciestwa i brutalnoci; uznany
zosta winnym popenienia 10 morderstw i zbiorowego mordu w co najmniej dwch
przypadkach. Jego rachunek zbrodni by duszy ni wielu innych esesmanw, gdy chcia
w ten sposb w peni potwierdzi sw przynaleno do narodu niemieckiego. By przecie
tylko Volksdeutschem, jego niemczyzna pozostawiaa wiele do yczenia, a dla esesma
nw by pomiewiskiem (nazywali go Wasserpolackiem)188. Innym lskim katem by Karol
Kurpanik z Nowego Bytomia, przed wojn zawodowy sierant Wojska Polskiego. W listo
padzie 1940 r. zacz peni sub w Waffen SS w rnych krajach Europy, a w roku 1942
przydzielono go do obozu koncentracyjnego w Owicimiu, potem w Brzezince. Tam
sadystycznie znca si nad winiami, a wielu zabi. Jako kierownik kolumny ewakuacyj
nej winiw owicimskich z Gliwic do Dzieroniowa by odpowiedzialny za zbrodnie
dokonane na nich w czasie marszu189. Takie zachowania byy charakterystyczne dla wielu
okrutnych i sadystycznych esesmanw, ktrych wydala take ziemia lska. Naley jednak
podkreli, e cho Volksdeutsche z Grnego lska stanowili do liczn grup zaogi
owicimskiej, to sprawowali tam zazwyczaj jedynie sub wartownicz, nie uczestniczc
bezporednio w eksterminacji190.
Nadzieje wadz niemieckich na masowe przyjcie przez Grnolzakw ideologii
narodowosocjalistycznej nie speniy si. W wikszym zakresie ulegy jej osoby, ktre ju
przed wojn miay styczno z tym ruchem. Jak oceniay wadze partyjne, Volksdeutsche
z trudnoci przyjmowali wiatopogld narodowosocjalistyczny, o ile wczeniej nie zdoali
przesikn jego duchem w jakiej organizacji tworzonej na wzr nazistowski191.
Zakrojone na szerok skal werbunki do organizacji nazistowskich na Grnym lsku
(szczeglnie SA) przyniosy tylko poowiczny sukces. Dua liczba czonkw wcale nie
oznaczaa masowego poparcia ideologii nazistowskiej, wiadczyo to raczej o dostosowa
niu si do wymaga wadz okupacyjnych, postawie asekuracji oraz niechci do naraania
si wadzom niemieckim. Fasadowo organizacji narodowosocjalistycznych na terenie
Grnego lska wynikaa nie tylko z braku tradycji funkcjonowania takich organizacji na
tych terenach, ale przede wszystkim z biernej postawy wielu zwerbowanych do nich
czonkw, wywodzcych si z grupy osb o chwiejnej postawie narodowej. Znaczna cz
czonkw wstpia do organizacji niemieckich ze wzgldw oportunistycznych i nie bya
grona dla spoeczestwa polskiego, a tylko nieznaczna grupa dopuszczaa si zbrodni.

186 AAN, D R, 202/146, k. 133.

187 Z. W a 11 e r - J a n e, W A rm ii Krajowej na lsku, s. 280.
188 . o 1, Sd nierychliwy. Frankfurcki proces oprawcw Owicimia, W arszawa 1966, s. 221, 278-279,
319; J. R a w i z, Zbrodniarze Owicimia przed niemieckim sdem, W arszawa 1963, s. 101.
189 J . D e l o w i z, Siadem krwi. Marsz winiw owicimskich przybyych do Rzdwki i poprowadzonych na
zachd, Katowice 1995, s. 176-177.
190 A. L a s i k , op. cit., s. 119-120.
191 R. z m a r e k, Grnolscy Niemcy w administracji niemieckiej rejencji katowickiej, s. 59.
446 ADAM DZIUROK

Grnolzacy traktowali swoj obecno w ruchu nazistowskim bardzo instrumentalnie,

liczc na okrelone korzyci z tego wynikajce, a nie przejmujc si zbytnio obowizkami.
Udzia lzakw w organizacjach nazistowskich wynika w duej mierze z naciskw wadz
niemieckich. Ci, ktrzy znaleli si w nich z wasnej woli, okazywali si czsto najzaciek-
lejszymi wrogami polskoci.
 CONTENTS

ARTICLES

Tomasz Grabowski Egypt between Rome and the Seleucids at the Beginning
of Second Century B.C.

The author discusses the circumstances and consequences of the two alliances made by Egypt with Rome,
whose support was sought in 200 B.C. owing to the encroaching threat of a partial partition by the Seleucids and
Macedonia, and subsequently in 196 B.C. when attempts were made to establish relations with Antiochus III.
Both moves proved to be unsuccessful: after the first alliance, Rome opposed Macedonia but did not prevent
the seizure by Antiochus of the majority of the non-Egyptian lands of the Ptolemies; in the wake of the second
alliance, the Romans defeated Antiochus and did not support Egypt's claims to the lost terrains. In seeking the
reasons for the slight effectiveness of the diplomacy pursued by the Ptolemies, the author accentuates the weak
political position of Egypt, caused by domestic issues.

Mirella Kurkowska Popular Literature as a Source for Social History.

The Popular German Novel of the Biedermeier Era (the First Half of the Nineteenth Century)

The author indicates that popular literature has, on the one hand, preserved the manner of thinking and
assorted aspects of the social reality of a given epoch, and, on the other hand, provided the reader with
ready-made patterns of behaviour; hence, it constitutes a prominent source for studying social history. In
German-speaking countries the functions fulfilled by popular literature were particularly distinct in the first half
of the nineteenth century. This phenomenon was the outcome of an increased readers' market, a multiple growth
of the number of titles and copies of popular works, as well as the emergence of new types of this literature and
the expansion of the old ones.

Adam Dziurok Upper Silesians in Nazi Organisations during the Second World War
an Outline of the Problem

In an analysis of the reasons for the lack of resistance on the part of the Upper Silesians against their
inclusion into the Deutsche Volksliste and their relatively numerous participation in Nazi organisations the
author underlines the special role of the utilitarian factor a striving towards the retention of, or obtaining
well-paid jobs, and the preservation of the traditional lifestyle. A. Dziurok maintains that the instrumental
treatment of the declaration of belonging to the German nation is indicated by a partial waning of the activity
of local branches of Nazi organisations and the use of the Polish language in public, growing since 1943. Against
this backdrop there stood out a relatively small group of Upper Silesians steadfast Nazis, frequently recruited
from among the prewar social margin, for whom participation in the Hitlerite apparatus of power was associated
with social promotion.

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCII, 2001, ZESZ. 4, ISSN 0033-2186