Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
PIOTR M. A. CYWISKI
Polska Akademia Nauk
Instytut Historii
1 A. B r c k n e r , Staroytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, Warszawa 1904, wyd. 2,
opra, i wstp J. J a s a n i s, Olsztyn 1985.
2 H. o w m i a s k i , Prusy pogaskie [wyd. 1, Toru 1935] [w:] Prusy-Litwa-Krzyacy, opra. M. K o s
ma n , Warszawa 1989, s. 84-92; idem, Stan bada nad dziejami dawnych Prusw, Instytut Mazurski w Olsztynie.
Komunikat Dziau Informacji Naukowej, Seria prehistorii i historii, nr 4,1947, nr 7-8 (13-14), s. 1-28; idem,
Elementy indoeuropejskie w religii Batw [w:] Ars Historica. Prace z dziejw powszechnych i Polski. Ksiga pamit
kowa Gerarda Labudy, red. B. M a r i a n et al., Pozna 1976, s. 145-153; G. L a b u d a,Religia pogaskich Prusw
[w:]Historia Pomorza, 1.1: Do roku 1466, red. G. L a b u d a, Pozna 1969, s. 332-335; G. L a b u da, . i s k u p,
Dzieje Zakonu Krzyackiego w Prusach, wyd. 2, Gdask 1989, s. 63-66.
XVwieku, Vilnius 1996, wraz z bogat literatur; G. B e r e s n e v i c i u s , Batu religines reformes, Vilnius
1995. Wrd prac archeologw przydatnym katalogiem ziem witych jest V. V a i t k e v i c i u s , Senosios lietuvos
sventvietes Zemaitija [t. 1: mud], Vilnius 1998; idem, Alkas: lietuviskas paminklu kontekstas, Lietuvos
Archeologija t. XV, s. 333-350, ibidem dalsza literatura.
11 W nauce polskiej ostatnich lat chodzi gwnie o refleksj J. D r a b iny, op. cit., rozdzia dotyczcy Batw,
s. 33-38. Cf. te elementy bibliografii w M. G i m b u t as, op. cit., s. 273.
12 Relacja Wulfstana jest przytoczona w caoci w wersji oryginalnej i tumaczeniu u G. L a b u d y, rda
88 PIOTR M. A. CYWISKI
Wiele pisano na tem at owych Tulissw i Ligaschw, lecz nie byli oni dotychczas
poddawani gbszej krytyce. W historiografii powtarzany jest wszdzie pogld, e chodzi
tu o pomniejszych, wyspecjalizowanych kapanw, odgrywajcych specyficzne funkcje
pogrzebowe20. Proponuj stopniowo rozpatrzy ich rol w obrzdowoci pogrzebowej.
Ze rda jasno wynika pi faktw. Pierwszym jest funkcja tych ludzi. Zostali opisani
przez Krzyakw jako niby-kapani. A wic nie kapani sensu stricto. rdowe quasi to
stwierdzenie zaskakujce, nie widz jednak podstaw, aby je pomija. Rozumiem przez t
wzmiank, e ci ludzie penili funkcje odnoszce si do wiata wierze, ale nie mona ich
byo nazwa pogaskimi kapanami, gdy nie byli oni ofiarnikami, analogicznie do sacer
dos idolorum znanego z ywotw zabjcy w. Wojciecha21.
Drugim faktem jest zewntrzny obraz penienia funkcji religijnej. Dwukrotnie rdo
twierdzi, e owi niby-kapani podczas dopeniania swych funkcji zachowuj si krzykli
wie. Krzyacy uywaj pojcia histriones i exclamantes. Jest to take ciekawym spostrzee
niem, ktre naley wyjani.
Trzeci informacj podan w rdle jest m om ent ich dziaalnoci. Jest nim pogrzeb,
czyli przejcie w zawiaty. Z kroniki Piotra Dusburga wiemy, e Prusowie wierzyli w ycie
pomiertne, lecz nie tak, jak naley22. Odmienno ich wiary w zawiaty moe mie
zwizek ze specjalnymi niby-kapanam i, ktrych rola bya nieczytelna dla chrzecija
skich obserwatorw i dla ktrych Krzyacy nawet nie potrafili znale aciskiej nazwy.
Po czwarte naley przyjrze si spoecznej roli religijnych atrybutw niby-kapa-
nw, gdy w tym ley klucz do zrozumienia caoci ich funkcji. Podczas pogrzebw ludzie
ci patrzc w niebo krzycz zgromadzeniu, e widz umarych, jak poprzez niebo
oddalaj si na koniu i z sokoem w zawiaty. Wtek ten podda pod wtpliwo chyba
tylko Antoni M i e r z y s k i piszc: Pomijamy to, e dusze litewskie w niebiosach nie
przebyway, sama pora tego widzenia podczas mowy tylu wiadkw, majcych take oczy,
zdaje mi si bardzo niestosown23. Po upywie wieku, wzbogaceni o liczne wyniki religio
znawstwa porwnawczego, widzimy w tym opisie ludzi widzcych wicej ni inni zgroma
dzeni na pogrzebach Prusowie. Ludzie ci, jako wizjonerzy, ledz podr w zawiatach
i referuj jej postpy zgromadzonym.
Tym samym zaznaczylimy pity element zawarto mitu, do ktrego odnosz si
niby-kapani. Mwi on o podry pomiertnej poprzez niebo, przy pomocy konia
i sokola, w towarzystwie niezidentyfikowanej wielkiej rzeszy. Podr ta nie jest bezpo
rednim udziaem caego spoeczestwa, jedynie zmarego i owych niby-kapanw,
ktrzy opowiadaj swe wizje zebranym na pogrzebie.
Nasuwajc si analogi jest szamanizm. Pod tym pojciem rozumie naley ludzi
zdolnych do ekstatycznych podry, podczas ktrych, w porozumieniu ze wiatem du
chw, mog wpywa na losy wiata ywych uzdrawia chorych, przywracajc im zbieg
dusz lub zapewni zmarym dotarcie do celu pomiertnej wdrwki24. Wci niezastpio
ny opis tej funkcji religijnej da Mircea E 1i a d e25, zaznaczajc istnienie rnych metod
spenienia tych funkcji w przernych kulturach i cywilizacjach wiata. Jeliby przyj, e
mamy tu do czynienia z ludmi o prerogatywach sakralnych podobnych do szamanw,
wyjaniyby si wszystkie elementy opisu rdowego26.
Taka funkcja, w istocie swej szamaska, w chrzecijastwie nie istnieje. Krzyacy nie
potrafili wic jej nazwa po acinie. Zdajc sobie spraw z religijnego charakteru ich roli,
nazwali ich niby-kapanam i. Podczas gdy pierwsz funkcj kapana jest ofiara, pierwsz
funkcj szamana jest wypenienie swej misji poprzez ekstatyczn podr. W tym widzia
bym semantyczne zakopotanie Krzyakw redagujcych interesujcy nas traktat.
Celem odbycia podry szaman wchodzi w trans i doznaje ekstazy. Ten stan zdawa
si Krzyakom najkamliwiej aktorskim, std rdowe pojcie homines videlicet mendacis-
simos histriones, uzupenione przez ciekaw wzmiank o krzyku niby-kapanw w chwili
relacjonowania wdrwki zmarego.
Szaman dziaa w szczeglnoci na dwch polach: w obliczu choroby i mierci, czyli na
styku wiatw. rdowi niby-kapani, maj swj udzia w wdrwce umarego przez
niebo. Owo odprowadzanie, choby tylko wzrokowe, ukazuje, e droga ta nie jest bez
pieczna. M ona zaryzykowa stwierdzenie, e skoro istnieje potrzeba, by niby-kapani
j widzieli, to maj oni moliwo wpywu na szczliwy jej przebieg.
Spoeczestwo utrzymuje niby-kapanw. Wskazuje to na dwa elementy. Po pier
wsze istnieje religijna potrzeba ich udziau w pomiertnej wdrwce, a po drugie
tylko oni mog t rol wypeni. Jest to wic zupenie analogiczna sytuacja do ludw
posiadajcych szamanw, wyruszajcych w wdrwk w zawiaty, tyle ju razy opisanych
przez etnologw i religioznawcw27.
W widzeniach szamaskich wystpuj zoomorficzne duchy pomocnicze, stanowice
o sile danego szamana. Na obszarze caej Eurazji jawi si wanie pod postaciami
niedwiedzi, koni lub te drapienych ptakw (w naszym rdle sokoa). By moe owe
liczne rzesze akompaniujce pruskiemu zmarem u to wanie duchy opiekucze, majce
za zadanie przeprowadzi zmarego przez cik i niebezpieczn drog.
W ten sposb odczytana rola tych niby-kapanw stanowi klasyczny opis obrzdku
szamaskiego, z niemale wszystkimi jego wtkami28. Dwa zastrzeenia mog jeszcze
powsta przy identyfikacji owych Tulissw i Ligaschw z kultur szamask. Po pierwsze:
naley zada sobie pytanie, czy mamy do czynienia z ludmi, ktrych funkcja analogicz
nie do tysicy znanych opisw szamaskich nie ogranicza si do ceremonii pogrzebo
24 Cf. J. S. W a s i l e w s k i , ... Po mierci wdrowa. Szkice z zakresu etnologu wiata znacze, Teksty 1979,
nr 3, s. 97-120.
25 M. E 1i a d e, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa 1994; nowsza praca prbujca miejscami
podway bezskutecznie autorytet M. Eliadego: M. P e r r i n, Le chamanisme, Paris 1998 [wyd 2. poprawione].
Obszerna bibliografia: H. S w i e n o, Studia nad szamanizmem. Bibliografia przedmiotowa prac Polakw oraz
prac wydawanych w Polsce w latach 1754-1983, Euhemer 1984, nr 3, s. 163-185. Z ostatnich prac polskich:
A. W i e r c i s k i , Magia i religia, rozdz. IX: Model postaci szamana, Krakw 1997, s. 123-155.
26 Cf. M. E 1i a d e, Histoa wierze i idei religijnych t. III, Warszawa 1995, s. 24.
27 Cf. idem, Szamanizm; take J. S. W a s i l e w s k i , Podre do piekie. Rzecz o szamaskich misteriach,
Warszawa 1979.
28 Brakuje mi tu jedynie supa, drzewa, drabiny jakiego pionu stanowicego klasyczny axis mundi.
Wzniesienie wzroku to troch za mao.
LADY SZAMANIZMU W RELIGIJNOCI WCZESNOREDNIOWIECZNYCH PRUSW 91
jaki latajcy w powietrzu i chronicy wioski te i inne podobne fenomeny36, jak i niektre
zastosowania symboliki ognia37, odwouj si do tych samych wierze zakorzenionych
w animizmie. Cala ta obszerna kwestia wymaga gruntownych bada szczegowych i po
rwnawczych. Tutaj chodzio tylko o zasygnalizowanie takich praktyk pruskich, przytoczo
nych przez tekst ukadu dzierzgoskiego.
Gdy pada pytanie o przyczyn tak pnej chrystianizacji Batw, do tez odwouj
cych si do uwarunkowa geograficznych, spoecznych, historycznych, warto doda tez
o ywotnoci wierze opartych na metafizyce niekompatybilnej z chrzecijask. Jeszcze
w XVI w. na pytanie biskupa wizytatora: an sint incantatores et divinatores publici, odpo
wied dana na Litwie brzmi: sunt, sed non publici. Czy nie jest to w zwizku z pytaniem
tego biskupa o pochwki umarych i z otrzyman odpowiedzi: Multi in campis et aliqui
in cymiterio, sed rari38? Trzeba dalszych bada nad prusk i batyjsk wizj zawiatw, aby
ukaza ca peni wiata duchw, w ktrym dawni Batowie yli. wiat ten utrudni im
przyjcie chrzecijastwa. Diabe czony jest w tradycyjnej mazurskiej wyobrani z wielk
rzesz demonw, topnikw, ognikw, mar i innych. A co ciekawe i odnoszce si bezpo
rednio do animizmu: liczne te mazurskie diaby, przybierajc postacie zwierzt lub ptakw,
mieszkajc w lasach i na bagnach, mog by wedle etnologw ze i dobre39, a moe po prostu
przychylne i nieprzychylne.
The author concentrated his attention on the inner life of the discussed Church, indicating its chief
accomplishments during the first post-war decade: the organisational and material reconstruction of the Church
after losses caused by the war, the changing frontiers of Poland and population migrations, as well as the
enactment of a new Domestic Law in 1954. The latter event was accompanied by a dispute whether the decisive
role in managing the Church should be played by the clergy or the congregation. The article emphasises the
difficulties associated with the fact that the faithful were scattered in various parts of Poland and with the
insufficient number of clergymen. Finally, the author discusses the ecumenical activity of the Reformed
Protestants, co-operating mainly with the Methodist and Evangelical-Augsburg Churches.
DISCUSSIONS
Taking into consideration the most recent studies on literature the author analyses a fragment of an
agreement signed between the Teutonic Order and the Pruthenians on the Dierzgo river in 1249, and
concerning the participation of "quasi-priests" (quasi-sacerdotes) in the burial ritual performed by the pagan
Pruthenians. The "quasi-priests" who led the spirits of the deceased into the netherworld and described this
journey to the gathered mourners, were involved in shamanistic activities. This finding speaks in favour of
a hypothesis about animistic currents in the pagan beliefs of the mediaeval Baits.
J. Bardach A New Synthesis of the History of Ukraine from the End of the Eighteenth
Century (in connection with Historia Ukrainy od czasw najdawniejszych do koca XVIII wieku / History
of Ukraine from the Ancient Times till the XVIIth Century by Natalia Yakovenko)
B. Stoczewska From the "Ethnic Substrate" to the Nation (on the margin of Historia Ukrainy
1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu / The History of Ukraine 1772-1999. The Birth
of a Modem Nation by Jarosaw Hrycak)
The author discusses the conceptions proposed by the Czech historian Miroslav Hroch concerning the
origin of modern nations and his polemic with Ernest Gellner. In this dispute Hroch, in contrast to Gellner,
accentuated the pre-modern roots of contemporary nations and the rule of "objective" (cultural and social)
factors in nation-creating processes. In the opinion of the author, despite often extreme statements the debate
carried out by the two scholars was not the outcome of a fundamental difference of views, but the result of the
divergent meaning ascribed to particular elements of nation-creating processes, taken into consideration both
by Hroch and Gellner.