Sam om odem izacja spoeczestw w X I X wieku.

Irlandczycy, Czesi, Polacy, p o d redakcj

L echa T r z e c i a k o w s k i e g o i K rzysztofa M a k o w s k i e g o , Instytut H isto rii TJAM, P oz
na 1999, s. 166.

T a maa, gustownie wydana ksieczkajest pokosiem konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut
Historii Uniwersytetu A dam a Mickiewicza z okazji 150 rocznicy mierci K arola Marcinkowskiego. Szkoda
jedynie, e wydawcy nie podali daty konferencji, ktrej zaoenie wygldao bardzo interesujco. Dokonano
bowiem na niej porwnania dziaa podejmowanych w zakresie samomodernizacji przez narody pozbawione
wasnego pastwa, w tym przypadku Irlandczykw, Czechw i Polakw rnych zaborw. Inaczej mwic,
inicjatywa organizatorw wychodzia naprzeciw refleksji wielu nauczycieli akademickich, ktrzy prowadzc
zajcia z dziejw narodw europejskich X IX w. niejednokrotnie musieli si zastanawia nad podobiestwami
i rnicami m etod stosowanych w dziaaniach narodowych w rnych czciach tego kontynentu.
Z tego punktu widzenia wybr Irlandczykw, ktrych walka bya w tej epoce niezwykle popularna i two
rzya wzorzec dla innych narodw (por. czeski RepeaK) jest jak najbardziej uzasadniony, tym bardziej e jako
referenta udao si znale autentycznego Irlandczyka. Podobnie wybr czeskich pobratymcw nie dziwi, cho
szkoda, e w tym wypadku nie dao si znale adnego historyka czeskiego i odpowiednie sprawy referuje
Niemiec, R udolf J a w o r s k i . Przyznajemy jednak, e nie byl to zy wybr. Szkoda, e spraw W grw pom ini
to, bo kraje korony w. Stefana stanowiy w X IX w. oryginalny i wcale nie tak daleki Polakom m odel prac
narodowych. Wybr autorw zajmujcych si trzem a dzielnicami polskimi: Lecha T r z e c i a k o w s k i e g o ,
M ariusza K u l c z y k o w s k i e g o i W iesawa C a b a n a uwaam za bardzo dobry. Kady z wymienionych jest
rzeczywistym autorytetem w referowanym zakresie. D obre wprowadzenie do ksieczki stanowi tekst N orm ana
D a v i e s a M odernizacja: sojusznik czy wrg tworzcych si nowoczesnych narodw, gdzie na omawiane
problemy brytyjski historyk patrzy nieco z boku, delikatnie uwiadamiajc polskim kolegom, jak czsto w swoich
ocenach polityki wadz zaborczych posuguj si moralnoci Kalego, podczas gdy dziaania zmierzajce do
konsolidacji pastwa byy podobne tak w zachodniej E uropie, jak i rodkowej. W X IX w. nie tylko polskim
dzieciom w Prusach, ale i walijskim w Wielkiej Brytanii nie wolno byo mwi w jzyku ojczystym.
Bardzo ciekawy jest referat Sena O R i a i n a, w ktrym pochylajc si nad przeszoci Irlandii
prbuje on odpowiedzie na pytanie, jaki by zwizek midzy zmniejszaniem si liczby ludnoci, podziaem
Irlandii i upadkiem jzyka irlandzkiego. W peni przekonywajce jest jego wyjanienie przyczyn tego ostatniego:
nie tylko masowa emigracja epoki godu, ale zwaszcza postawa Kocioa katolickiego, poparcie jzyka angiel
skiego jako praktyczniejszego przez czoowych dziaaczy typu O Connella odegray tu kluczow rol. wietnie
wyjania te, e to wanie rezygnacja z jzyka irlandzkiego musiaa doprowadzi do upadku integracyjnej roli
kultury irlandzkiej i zwycistwa wiadomoci brytyjskiej. Paradoksem , ale jake typowym, jeli przypomnie
Polakw dziaajcych na rzecz litewskiego odrodzenia narodowego, jest to, e Anglik i protestant rzuci! w X IX w.
haso powrotu do irlandzkiego jzyka, irlandzkiej tradycji i odanglizowania Irlandii (nawiasem mwic, moje
poczucie jzykowe nie chce przyj do wiadomoci tego wymylonego przez tumacza terminu!).
R udolf Jaworski stara! si wydoby szczeglnie te cechy m odernizacji Czech, ktre pozwalaj na porw
nania z Wielkopolsk. Z daniem autora dla rozwoju spoeczestwa czeskiego bardzo wane okazay si ramy
m onarchii habsburskiej oraz stae ssiedztwo i rywalizacja z Niemcami. Brak pastwowych instrum entw m o
dernizacyjnych skoni! Czechw do kolektywnej samopomocy w oparciu o wasny jzyk. A utor szczeglnie
podkrela znaczenie konstruktywnej rywalizacji midzy Czechami a Niemcami. W oparciu o du liczb Cze
chw zatrudnionych w przemyle i handlu, w oparciu o dobrze rozwinit owiat, mona byo stopniowo
dom aga si rwnouprawnienia jzykowego.
Lech Trzeciakowski skoncentrowa si na chyba najlepiej znanej w Polsce samomodernizacji W ielkopol
ski. Jake odm ienne jest jego spojrzenie od tego, ktre przez kilkadziesit la tu nas obowizywao. Dostrzega on
doskonale, e teoretycznie niesprawiedliwe uwaszczenie pruskie pozwolio na rozwj duych gospodarstw
chopskich, a i szlacht zmusio do m odernizacji majtkw oraz rozcignicia swego m ecenatu na warstwy nisze.
Potem kolejno analizuje rol stowarzysze gospodarczych i owiatowych, cznie ze Stra, t jedyn nieudan
inicjatyw polskiej antyhakaty.
 Myl, e nieprzypadkowo M ariusz Kulczykowski wyszed od nieco odmiennej ni najczciej przyjmowa
na definicji m odernizacji pira Davida A p t e r a, w ktrej gwny nacisk kadziony jest nie na industrializacj,
ale transpozycj rl, zmieniajcy si system wartoci. W przypadku Galicji, ktr zaj si autor, gdzie o prbach
wprowadzania kraju na tory uprzemysowienia m ona na serio mwi dopiero w pocztkach X X w., jest to
w peni uzasadnione. Kulczykowski po kolei przedstawia tworzenie kek rolniczych majcych propagowa
nowoczesn gospodark agrarn, znaczenie autonom ii galicyjskiej dla wytwarzania postaw aktywnoci politycz
nej i udziau w yciu politycznym, szerzenie si owiaty w warstwach niszych. Przypomina, e badania dem o
graficzne falsyfikuj teori o kompletnym zacofaniu gospodarczym Galicji.
W ostatnim referacie Wiesaw Caban podj prb oceny, jak rol w przem ianach modernizacyjnych
Krlestwa Polskiego odegrao pastwo, a jak ziemiastwo. A utor ciekawie wykazuje, e m odernizacja przemy
su cikiego podjta przez rzd przyniosa duo gorsze efekty ekonomiczne ni m odernizacja przeprowadzana
przez wacicieli zakadw prywatnych, cho rzdowe zakady stay si nowoczeniejsze od prywatnych. N ato
m iast postp w rolnictwie szlacheckim m ao byo wida w rzadkim plodozmianie, duo silniej w stosowaniu
nowoczesnych maszyn. Propagatoram i postpu byli najczciej nie wielcy waciciele ziemscy, jak do niedawna
sdzono, lecz szlachta rednia. Na powaniejsz modernizacj nie pozwoliy wydatki zwizane z powstaniami.
T ak wic opnieniom winna bya przede wszystkim sytuacja polityczna.
Cao niewielkiego tomiku wieczy angielskie streszczenie. W sumie otrzymalimy pozycj cenn, ktr
w arto bdzie zaleci studentom pragncym zrozumie najwaniejsze problemy X IX w.

Marek Czapliski
Uniwersytet Wrocawski
Instytut Historyczny

G eorgi D i m i t r o w, D new nik (9 m art 1933 6 fewruari 1949), systawitestwo, prew odi,
redakcija, predgow or, beleki i ukazateli: st. n. s. I st. d - r n a ist. nauki D im ityr S i r k o w,
st. n. s. II st. d - r P etko B o e w , st. n. s. II st. d - r N ikola A w r e j s k i , E k a te rin a K a b a k -
c z i e w a, U niw ersitetsko izdatestw o Sw. K lim ent O chridski, Sofija 1997, s. 794,16 nlb. ilustr.

Opublikowany w Sofii peny tekst prywatnego dziennika wybitnego dziaacza komunistycznego Georgi
Dymitrowa (ktry zyska midzynarodowy rozgos dziki skutecznej obronie podczas procesu w III Rzeszy, gdy
zosta oskarony o udzia w podpaleniu Reichstagu) jest wanym rdem nie tylko do dziejw ruchu kom uni
stycznego, lecz take do wielu innych dziedzin historii, w tym zwaszcza stosunkw midzynarodowych na
Bakanach w latach 1940-1948 oraz celw i m etod radzieckiej dyplomacji. W ydany w jednym tomie duego
form atu (tre zajaby co najmniej dwa grube, mniejsze tomy) zawiera niemal codziennie prowadzone zapiski
0 najrozmaitszym charakterze. Stosunkowo najmniej miejsca zajmuj sprawy osobiste (zwaszcza powtarzaj si
wiadomoci o coraz gorszym stanie zdrowia Dymitrowa, czstych chorobach i pobytach w szpitalu lub sanato
rium). Niewiele jest take o sprawach dotyczcych rodziny; najwaniejsze zapiski dotycz choroby i mierci
ukochanego syna i wyraaj dram at rodzicw, a przejmujc form odbiegaj od innych, suchych najczciej
1 zwizych notatek. Obok nich na uwag zasuguj notatki dotyczce ony oraz matki. Dom inuj zapiski
powicone rozlicznym sferom dziaalnoci politycznej, przewanie krtkie informacje o tym, z kim Dymitrow
rozmawia, ewentualnie na jaki tem at, co pewien czas take odpisy niektrych dokumentw.
Pocztkowe partie dziennika, stosunkowo obszerne, dotycz dowiadcze wiziennych z M oabitu oraz
procesu. Dalej nastpuj zapiski z pobytu w ZSRR. Przez kilka lat krtkie, oszczdne w sowach i treci, w m iar
upywu lat coraz czciej obszerne, zawierajce cytaty lub nawet pene teksty korespondencji oraz streszczenia
niektrych rozmw i polece. Zwaszcza ciekawe s zapiski z czasu drugiej wojny wiatowej, niejednokrotnie
pozwalajce zorientowa si w kulisach decyzji podejmowanych w Moskwie. Czytelnik dostrzee jednak wkrtce,