Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
As idias filosficas de
Francisco Sanches
paulo roberto margutti pinto
(Faculdade Jesuta de Filosofia e Teologia FAJE/MG). E-mail: paulomargutti@terra.com.br
i - introduo
exigiam uma reviso das orientaes da ltima fase da Idade Mdia. Assim,
os filsofos ibricos do s. XVI no eram reacionrios cegos, mas foram
capazes de assentar as bases da jurisprudncia internacional, de fornecer
uma metafsica inicial para os modernos e de elaborar normas mais humanas
para as conquistas ultramarinas.3
So vrios os motivos que levaram os ibricos a optar por uma verso
alternativa da histria ocidental, sem passar pelas revolues cientfica e
religiosa, mas preservando a fidelidade ao tomismo e renovando a tradio
medieval, como descreve Morse.4 Um deles est certamente nas circunstn-
cias especficas que viveram, as quais so muito diferentes daquelas dos pa-
ses setentrionais. Talvez o aspecto mais significativo deste processo esteja
em que, poca das revolues cientfica e religiosa, a Pennsula Ibrica j
tinha assumido uma forma moderna que conservava seu esprito medieval.
No sculo XVI, Portugal e Espanha encarnavam programas nacionais
claros e possuam as instituies polticas e religiosas necessrias para rea-
liz-los.5 Do ponto de vista filosfico, isto gerou uma forma especfica de
racionalidade, a formal-objetiva, que orienta a conduta das pessoas entendi-
das como intercambiveis e encontra sua maior expresso no tomismo. Esta
forma se ope racionalidade dialtico-pessoal, caracterstica da mente
anglo-americana, que v cada pessoa como nica e encontra sua maior ex-
presso no protestantismo.6
Outros autores, como Gilberto Freyre, Viana Moog e Cruz Costa, con-
vergem com essa interpretao de Morse.7 Por motivos de espao, no
poderemos tratar de suas idias aqui. Teremos de nos contentar em afirmar
que todos eles enfatizam a importncia de considerar as circunstncias
especficas da Pennsula Ibrica para compreender sua evoluo no contexto
da histria europia. Todos convergem na afirmao de que a dominao
rabe, que se estendeu por muitos sculos, exigiu dos ibricos uma postura
de tolerncia inter-racial e intercultural muito maior do que a observada na
europa setentrional. Raas diferentes, possuindo culturas diferentes e vises
de mundo diferentes foram obrigadas a conviver pacificamente por oito-
centos anos. Isto parece ter desenvolvido, nos ibricos em geral e nos portu-
gueses em particular, mecanismos de conciliao bastante eficazes nos mais
106 As idias filosficas de Francisco Sanches
reunidas em Scrates, um filsofo que viveu sua filosofia e morreu por ela,
sem ter deixado qualquer obra escrita. Seu pensamento envolve simultane-
amente certa dose de ceticismo, expressa pela sua doutrina da douta igno-
rncia e pela sua ironia, e uma ligao da filosofia com a ao neste mundo,
expressa pela sua adeso ao dilogo vivido como forma de fazer filosofia e
pela coerncia que tentou estabelecer entre suas idias e sua conduta. Alm
disso, Scrates, por vezes, ficava imvel durante horas, como se estivesse
passando por alguma espcie de transe. Isso permite estabelecer uma ligao
da postura socrtica seno com o misticismo, ao menos com uma religiosi-
dade intensa e essa ltima tambm constitui uma caracterstica marcante
dos portugueses. Sob todos esses aspectos, Scrates foi a inspirao filos-
fica dos pensadores cticos lusitanos do perodo, embora tenha sido visto
de maneira bastante positiva tambm por aqueles voltados para o comen-
trio exegtico. Com efeito, a desconfiana desses ltimos com relao
prpria capacidade de construir sistemas filosficos pode ser ligada a alguma
forma de influncia socrtica. Parece que todos esses autores, consciente-
mente ou no, tiveram como meta a imitao de Scrates. Desse modo, o
aparecimento e a persistncia, em Portugal, de uma desconfiana mais ou
menos ctica com respeito sistematizao em filosofia, so explicados a
partir da.
Ainda do ponto de vista filosfico, a valorizao da ao, associada aos
oito sculos de adaptao cultural exigida pela dominao moura, tambm
significou o aparecimento no pas de uma tendncia ao ecletismo, que cons-
titui um mecanismo de conciliao conceitual extremamente eficaz, embora
nem sempre leve produo de filosofias que primem pela coerncia. No
podemos esquecer ainda as fortes razes catlicas de Portugal, que se man-
teve fiel Igreja durante todo o tempo da dominao moura. A influncia do
catolicismo significou a presena constante, na viso de mundo dos portu-
guses, de um salvacionismo ardente. Esse ltimo se explica pelo fato de que
o homem ibrico da poca considerada dava mais importncia quilo que
lhe vinha do corao do que quilo que lhe era sugerido pela razo. Isso
tem alguma ligao com a caracterizao feita por Srgio Buarque de Ho-
landa do brasileiro como homem cordial. Embora j tenhamos defendido
108 As idias filosficas de Francisco Sanches
Sinto que trago em mim uma alma medieval e creio que medieval a alma
de minha ptria; que esta passou fora pelo Renascimento, a Reforma e a
Revoluo, aprendendo com elas, verdade, mas sem deixar que lhe tocassem
a alma, conservando a herana espiritual daqueles tempos que chamam de
a Idade das Trevas.11
skpsis, ano iii, n 5, 2010 pinto, p.r.m. 109
est sendo chamado desse modo atravs de um nome particular que ele
partilha com outros indivduos a ele semelhantes na figura. Quando enun-
ciamos a proposio Scrates um animal, com ela queremos significar que
este mesmo indivduo chamado deste modo atravs de outro nome parti-
cular que ele partilha com outros indivduos que se movem, mas que no lhe
so semelhantes na figura. Quando enunciamos a proposio Scrates um
ente, com ela queremos dizer que este mesmo indivduo chamado deste
modo atravs de outro nome particular que ele partilha com todas as coisas
individuais existentes. Insatisfeitos com essas palavras simples, como homem,
os lgicos usam expresses mais complexas, como animal racional mortal.
O problema que qualquer uma da palavras pertencentes nova expresso
mais difcil do que homem. Isto gera, entre os escolsticos aristotlicos,
infinitas discusses sobre pormenores inteis.32 Nas palavras de Sanches:
ser humano de carne e osso, Sanches ignora o que foi antes de existir e ape-
nas acredita naquilo que v. Alm disso, se saber recordar, ento aquilo
que a alma j sabia antes de entrar no corpo teria de ser tambm uma recor-
dao. Isto, porm, exigiria uma segunda alma que saberia tudo e estaria
inserida previamente na primeira. Como o saber desta segunda alma tam-
bm recordar, isto exigiria uma terceira alma previamente inserida na
segunda e assim por diante, numa sucesso infinita. Se a alma recordasse
por si prpria, sem recurso a uma segunda alma, tambm teramos um
regresso ad infinitum: com efeito, aquilo que a alma sabia antes de ligar-se
a um corpo e de que se esqueceu teria de ser tambm uma recordao.
Mas recordao de qu? Daquilo que ela sabia antes de tudo isso e de que
tambm tinha se esquecido. E assim at o infinito.40 Sanches afirma que
tudo no passa de uma questo de nomes: o saber e o recordar so o mesmo
ou no? Se eles so o mesmo, Plato tem de explicar por que no usamos
indiferentemente um pelo outro. Entretanto, as evidncias apontam na
direo contrria: os ces, por exemplo, so capazes de recordar, mas isto
no significa que sejam capazes de saber. Ora, se se trata de duas coisas
distintas, Plato no tinha o direito de confundi-las.41
As dificuldades no terminam a. Se acharmos que a cincia o conhe-
cimento das coisas por suas causas, teremos de buscar tambm as causas das
causas e cairemos assim num regresso ad infinitum. Este raciocnio se aplica
aos quatro tipos aristotlicos de causa: eficiente, material, formal e final. Des-
te modo, a cincia no o conhecimento das causas.42
Depois de mostrar a ignorncia dos outros, Sanches procura mostrar a
sua prpria. Para tanto, ele define a verdadeira cincia como o conhecimen-
to perfeito da coisa, scientia est rei perfecta cognitio.43 Tudo indica que este
conhecimento perfeito coincide com a viso interna, segundo a interpreta-
o de Lothar Thomas, anteriormente mencionada, embora Sanches no
fornea esclarecimentos a este respeito. De acordo com a nova definio, a
cincia envolve trs coisas, que devem ser explicadas separadamente para se
concluir que nada se sabe: a coisa que se conhece, o sujeito cognoscente e o
prprio conhecimento.44 Comeando pelo objeto do conhecimento, San-
ches desenvolve uma longa argumentao, da qual podem ser destacados
120 As idias filosficas de Francisco Sanches
mais excelente, tendo em vista que no h nada mais digno que a alma. Se
o homem conhecesse perfeitamente sua alma, seria semelhante a Deus.
Mas ningum pode conhecer perfeitamente aquilo que no criou. S Deus,
que criou o mundo a partir de uma perfeita precognio, sabedoria, conhe-
cimento, entendimento perfeito, penetrando tudo, tudo sabendo, tudo
conhecendo, tudo entendendo. Isto assim porque Deus todas as coisas e
est em todas e todas so Deus e esto em Deus. O homem, imperfeito e
miservel, no poder conhecer outras coisas, pois no pode conhecer a si
prprio. At mesmo isto que Sanches est escrevendo e pensando neste
momento certamente no entendido por ele prprio, embora tenha sido
dito com verdade e retido.51
Analisando o terceiro aspecto da cincia, o conhecimento em si mesmo,
Sanches o define como a apreenso da coisa e o divide em dois tipos: o per-
feito, atravs do qual se contempla e entende a coisa por todas as partes,
mas que no pertence aos homens; o imperfeito, atravs do qual se apreen-
de a coisa de qualquer maneira e que familiar aos homens. O conheci-
mento imperfeito pode ser externo ou interno. O primeiro se faz atravs dos
sentidos e o segundo, atravs da mente.52 Ora, o entendimento nada encon-
tra compreensvel nas coisas internas, fato este que coloca tal conhecimento
em posio desvantajosa diante do conhecimento das coisas externas atravs
dos sentidos. Neste ltimo, o entendimento alcana algo. Isto faz com que
o conhecimento sensorial seja superior inclusive quele que se faz atravs do
discurso, o qual no passa de dvida, opinio, conjetura.53 Todavia, mesmo
o conhecimento externo problemtico, pois no nos d a substncia das
coisas e sim os acidentes que se percebem atravs dos sentidos engana-
dores.54 Depois de mais um bom nmero de consideraes a respeito da
imperfeio do conhecimento externo, Sanches conclui:
Nada mais certo que os sentidos, nada mais falso do que eles.55
Como se pode ver, o homem deveria ser perfeito para poder conhecer
de maneira perfeita. O conhecimento perfeitssimo exige um corpo perfei-
tssimo, unido a uma razo perfeitssima. Ora, fora Deus, no h seres no
122 As idias filosficas de Francisco Sanches
cristo. Seu ceticismo, em virtude disso, possui uma dimenso moral que
no encontra paralelo no pirronismo e no probabilismo acadmico. ver-
dade que essas escolas helensticas esto localizadas num contexto moral,
pois visam a busca de alguma forma de ataraxia. Mas essa ltima possui
carter laico e muito diferente daquilo que Sanches est buscando: a paz
de esprito proporcionada pela f. Nessa perspectiva, o ceticismo nada mais
do que uma confirmao da fatuidade humana nesse mundo de tentaes
e sofrimentos, uma preparao para a redeno. A rejeio da iluso de saber
e sua substituio por uma forma de probabilismo so realizadas no em
nome de algum suposto otimismo cientfico, mas de um projeto de libertao
do pecado e de salvao em Cristo. Desse modo, h em Sanches uma afir-
mao dos dogmas da f, os quais no parecem compatveis com nenhum
dos graus propostos por Carnades para avaliar o provvel (pithann). Se
isso verdade, ento a aproximao feita por Popkin entre o ceticismo de
Sanches e o probabilismo acadmico pode ser questionada ou ao menos
qualificada. Alm disso, ao explicar o ttulo Quod nihil scitur e ao fazer o
elogio de Scrates nessa mesma obra, Sanches parece estar mais prximo
do pirronismo do que do probabilismo acadmico, pois observa naqueles
pontos que sequer sabemos que nada sabemos. Mas at mesmo a aproxi-
mao com o pirronismo seria discutvel, em virtude da diferena nas
respectivas motivaes morais e religiosas. Levando em conta, portanto, a
pouco enfatizada dimenso religiosa do pensamento de Sanches, podemos
concluir, contra Popkin, que o ceticismo desse autor se enquadra numa
vertente de pensamento que apresenta mais diferenas do que analogias
com as escolas helensticas mencionadas. Por outro lado, tambm podemos
concluir, a favor de Popkin, que o ceticismo de Sanches mais estrito do
que pensa Carvalho. Com efeito, a crtica ao aristotelismo e ao princpio de
autoridade em cincia, associada defesa de um exame direto das coisas a
partir de uma combinao de experincia e juzo, embora constituam carac-
tersticas da filosofia de Sanches, ainda se encontram ali em estado eminen-
temente embrionrio. Sua fora grandemente atenuada pelo vis religioso
do pensamento desse autor. Como vimos, Sanches sobretudo um cristo
que recorre ao ceticismo como confirmao de uma viso salvacionista de
132 As idias filosficas de Francisco Sanches
mundo das causas segundas encontra consolo final no contato com a causa
primeira sob a forma do Deus do cristianismo. Nossas pesquisas revelam que
as caractersticas acima tambm podem ser encontradas, mutatis mutandis,
em Pedro da Fonseca, o comentador escolstico mais significativo da poca,
embora no disponhamos de espao para justificar aqui essa afirmao.81
Quanto questo das atitudes alternativas que os portugueses desenvol-
veram com respeito filosofia, o ponto importante a ser destacado est em
que Fonseca e Sanches constituem paradigmas de cada uma delas e que as
mesmas foram seguidas pelos portugueses e brasileiros, em maior ou menor
grau, at os dias de hoje. Poderamos denominar uma destas posturas de
fonsequista e a outra, de sanchista. A primeira se caracteriza pelo tradicio-
nalismo, sendo mais voltada ao comentrio escolstico-hermenutico, sem
grandes pretenses originalidade. Essa postura foi adotada por grande
parte dos pensadores lusitanos da poca e teve um grande sucesso em
Portugal, embora sua influncia seja bem menor no Brasil Colnia. A
denominao fonsequista, para esta postura, se justifica no porque os
pensadores que a ela aderiram conheciam as obras de Fonseca ou foram
influenciados por elas, mas sim porque todos eles convergem numa viso
de mundo dominada pela exegese de tipo escolstico que foi inicialmente
muito bem caracterizada pela postura de Fonseca. O sanchismo, por sua
vez, caracteriza-se por uma postura mais crtica e assistemtica, benefici-
ria de uma maior liberdade de pensamento. Nela no h grandes constru-
es filosficas, mas antes a expresso ibrica da inquietao humana
diante do enigma da existncia. Essa postura costuma ser em geral subter-
rnea, manifestando-se eventualmente atravs de autores isolados, mais
literatos do que filsofos, que se destacam entre os demais pela heterodoxia
de suas posies. A denominao sanchista, para esta postura, se justifica
no porque os pensadores que a assumiram conheciam as obras de Sanches
ou foram influenciados por elas, mas sim porque todos convergem numa
viso de mundo ctica e assistemtica que foi inicialmente muito bem
expressa por tal pensador. No Perodo Colonial, a postura sanchista teve
maior repercusso no Brasil do que em Portugal. Dentre os pensadores
brasileiros dessa poca que adotaram a postura sanchista destacam-se
skpsis, ano iii, n 5, 2010 pinto, p.r.m. 137
academia e por ela ignorados, como lvaro Vieira Pinto e Mrio Vieira de
Mello. Mas esses autores no adotam a postura sanchista, pois em sua maio-
ria se dedicam elaborao de sistemas filosficos, no esprito de Silvestre
Pinheiro Ferreira. Quanto postura sanchista, ela foi predominante em
todo o Perodo Colonial, sendo depois substituda pela tendncia sistem-
tica na poca do Imprio. Mesmo assim, ela tambm sobrevive entre ns,
de maneira um tanto subterrnea, conforme mencionado, manifestando-se
esporadicamente atravs dos textos de literatos com dotes filosficos, como
Machado de Assis, Clarice Lispector e Carlos Drummond de Andrade.
Atualmente, a postura sanchista se fortaleceu a ponto de recuperar posio
no interior da academia, atravs dos trabalhos do neopirrnico Oswaldo
Porchat e seus seguidores cticos. Como se pode ver, embora estejamos
muito longe da perspectiva filosfica do Perodo Colonial, ainda h resqu-
cios da mesma nos dias de hoje.
v - observaes finais
para retratar o brasileiro. Isso fez com que a postura pragmtica, o ceticismo,
o ecletismo e o salvacionismo constitussem as principais caractersticas do
esprito filosfico dos portugueses poca do descobrimento e colonizao
do Brasil.
Procuramos mostrar tambm que as evolues do pensamento filos-
fico em Portugal e no Brasil refletiram essas caractersticas. Todavia, a divi-
so do pensamento filosfico portugus no parece corresponder exatamente
quela que tradicionalmente aceita. Com efeito, a Segunda Escolstica,
que se estende de 1500 a 1750, mais convenientemente dividida nos dois
perodos intitulados Barroco-Tomista e de Transio. Isso assim porque
no s os pensadores barrocos, como Sanches e Fonseca, mas tambm os
pensadores tomistas, como Joo de Santo Toms, viveram e produziram
nesse perodo. Alm disso, embora no perodo seguinte as universidades
lusitanas sejam marcadas por uma forte tendncia exegtica de carter
tomista, a atmosfera cultural do pas inclua a atuao dos pensadores
estrangeirados, que combatiam esse mesmo tomismo, justificando a exis-
tncia de uma fase de transio nesse momento.
Francisco Sanches foi apresentado como um dos principais pensadores
do Perodo Barroco-Tomista. Na exposio de suas idias, procuramos
mostrar os aspectos relevantes de seu ceticismo, bem como a tendncia
ecltica manifestada em sua obra. Na discusso das idias de Sanches, re-
corremos a autores como Pedro Calafate, Marcelino Menndez y Pelayo,
Lothar Thomas, Michel de Montaigne, Joaquim de Carvalho, Richard
Popkin e Ferrater Mora. Procuramos deixar bem claro o papel desempe-
nhado pela f catlica em Sanches, uma vez que esse constitui um assunto
disputado entre os intrpretes. Temos a expectativa de ter contribudo para
um esclarecimento da questo ao apelar a textos menos conhecidos de
Sanches, como o De divinatione e, principalmente, o Cap. X do De longitu-
dine. Procuramos mostrar a convergncia entre as idias presentes nessas
obras e o Quod nihil scitur, apontando na direo a um tipo de fidesmo
que seria a posio filosfica fundamental de Sanches. Com isso, tentamos
enfraquecer a idia de que ele foi um filsofo cujo ceticismo se aplicava
tambm religio, mas que, por prudncia, evitou explicitar esse fato. Em
140 As idias filosficas de Francisco Sanches
Referncias Bibliogrficas
Morse, R. O Espelho de Prspero. Cultura e Idias nas Amricas. Trad. Paulo Neves. S.
Paulo: Cia. das Letras, 1988.
Paim, A. Histria das Idias Filosficas no Brasil. S. Paulo: Ed. Grijalbo, 1967.
Popkin, R. Histria do Ceticismo de Erasmo a Spinoza. Trad. D. Marcondes de Souza
Filho. Rio: Francisco Alves, 2000.
Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec
Editores, S. A. 1944.
__________. Opera Philosophica. Ed. por Joaquim de Carvalho, Coimbra, 1955.
Thomas, L. Contribuio para a Histria da Filosofia Portuguesa. Trad. de A. Jos
Brando. Lisboa: Livraria Clssica Editora, 1944.
Vianna Moog, C. Bandeirantes e Pioneiros. Paralelo entre duas Culturas. 19 ed. Rio:
Graphia, 2000.
Notas
1 Minha pesquisa, que conta com o apoio do CNPq, intitula-se Histria do Pensamento
Filosfico Brasileiro no Perodo Colonial (sigla: FIBRA). Os principais resultados, que no
podero ser justificados no presente texto por motivos de espao, sero em breve publica-
dos sob a forma de um livro com o mesmo ttulo do projeto de pesquisa.
2 Morse, R. O Espelho de Prspero. Cultura e Idias nas Amricas. Trad. Paulo Neves. S.
Paulo: Cia. das Letras, 1988, p. 21.
3 Morse, R. O Espelho de Prspero. Cultura e Idias nas Amricas. Trad. Paulo Neves. S.
Paulo: Cia. das Letras, 1988, p. 28-9.
4 Morse, R. O Espelho de Prspero. Cultura e Idias nas Amricas. Trad. Paulo Neves. S.
Paulo: Cia. das Letras, 1988, p. 37.
5 Morse, R. O Espelho de Prspero. Cultura e Idias nas Amricas. Trad. Paulo Neves. S.
Paulo: Cia. das Letras, 1988, p. 42-3.
6 Morse, R. O Espelho de Prspero. Cultura e Idias nas Amricas. Trad. Paulo Neves. S.
Paulo: Cia. das Letras, 1988, p. 47-8.
7 Ver Freyre, G. Interpretacin del Brasil, p. 7-8. Apud Cruz Costa, J. Contribuio
Histria das Idias no Brasil. 2 ed. Rio: Civilizao Brasileira, 1967, p. 16. Freire, G. Casa
Grande e Senzala. In: Santiago, S. (org.). Intrpretes do Brasil. Rio de Janeiro: Ed. Nova
Aguilar S.A., 2002, vol. 2, p. 154-5; 157-8. Vianna Moog, C. Bandeirantes e Pioneiros.
Paralelo entre duas Culturas. 19 ed. Rio: Graphia, 2000, p. 81; 84-6. Cruz Costa, J.
Contribuio Histria das Idias no Brasil. 2 ed. Rio: Civilizao Brasileira, 1967, p. 16-19.
8 Ver nosso texto Aspectos da viso filosfica de mundo no Brasil do Perodo Barroco
(1601-1768). In: O filsofo e sua histria. Uma homenagem a Oswaldo Porchat. Campinas :
Unicamp, Coleo CLE, vol. 36, 2003, p. 337-396.
9 Holanda, S. Buarque de. Razes do Brasil. 26 ed. S. Paulo: Cia. das Letras, 1995, p. 147.
142 As idias filosficas de Francisco Sanches
10 Holanda, S. Buarque de. Razes do Brasil. 26 ed. S. Paulo: Cia. das Letras, 1995, p.
146-147.
11 Unamuno, M. de. Del sentimiento trgico de la vida. Apud Morse, R. O espelho de
Prspero.
12 Paim denomina este ltimo perodo de escolstico propriamente dito, mas iremos
propor uma outra denominao, como se ver mais adiante. Cf. Paim, A. Histria das
Idias Filosficas no Brasil. S. Paulo: Ed. Grijalbo, 1967, p. 24.
13 Paim, A. Histria das Idias Filosficas no Brasil. S. Paulo: Editorial Grijalbo, 1967, p. 27.
14 Popkin, R. Histria do Ceticismo de Erasmo a Spinoza. Trad. D. Marcondes de Souza
Filho. Rio: Francisco Alves, 2000, p. 79.
15 Nossas citaes se basearo em Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de Marcelino
Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944. Sem indicao de tradutor.
Trata-se de uma verso mais popular, dividida em sees pelo tradutor, de acordo com os
diversos temas tratados. O texto original, sem subdivises, que utilizamos para cotejar,
Quod Nihil Scitur. In: Sanchez, F. Opera Philosophica. Ed. por Joaquim de Carvalho,
Coimbra, 1955, p. 1-53.
16 Thomas, L. Contribuio para a Histria da Filosofia Portuguesa. Trad. de A. Jos
Brando. Lisboa: Livraria Clssica Editora, 1944, p. 197-8. Ver tambm Francisco Sanches.
Opera Philosophica. Introduo de Joaquim de Carvalho. Coimbra: separata da Revista da
Universidade de Coimbra vol. XVIII. 1955, p. VII-VIII.
17 Popkin, R. Histria do Ceticismo de Erasmo a Spinoza. Trad. D. Marcondes de Souza
Filho. Rio: Francisco Alves, 2000, p. 80.
18 Calafate, Pedro. Francisco Sanches. Disponvel em <http://www.instituto-camoes.pt/
cvc/filosofia/ren4.html>. Acesso em agosto de 2007.
19 H notcias tambm de mais trs obras, as quais se encontram perdidas: Methodus
sciendi, Examen rerum e Tractatus de anima. Ver Thomas, L. Contribuio para a Histria
da Filosofia Portuguesa. Trad. de A. Jos Brando. Lisboa: Livraria Clssica Editora, 1944,
p. 205. Joaquim de Carvalho inclui, na Opera Philosophica de Sanches, uma carta que ele
teria enviado ao matemtico Cristvo Clvio, intitulada Ad C. Clavium Epistola, e que ele
assina com o nome de Carneades Philosophus. A partir dessa carta, possvel extrair
informaes a respeito da posio de Sanches com respeito demonstrao matemtica.
Ver Carvalho, J. Introduo. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por Joaquim de
Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da Universidade de
Coimbra, 1955, p. XVII-XVIII e 146-159.
20 Carvalho, J. Introduo. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por Joaquim de
Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da Universidade de
Coimbra, 1955, p. XVI-XVII.
21 Carvalho, J. Introduo. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por Joaquim de
Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da Universidade de
Coimbra, 1955, p. L.
skpsis, ano iii, n 5, 2010 pinto, p.r.m. 143
33 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 6-7. O texto latino o seguinte: Si verbum verbo
iungas, hoc opus hic labor est: subiectum, praedicatum copulam, proposiitionem, defini-
tionem, divisionem, argumentationemque, constituunt. Horum rursus infinitas alias
species, differentias, conditiones. A traduo bastante livre em Sanches, F. Que nada se
sabe. Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 58,
a seguinte: Como araas sutiles, puestas a fabricar su delgadssima tela, estos filsofos
verbales constituyen el sujeto, el predicado, la cpula, la proposicin, la definicin, la
divisn y la argumentacin. Y de todo esto, adems, otras infinitas especies, diferencias,
condiciones. Esse foi o ponto em que identificamos a maior diferena entre o texto latino e
a traduo argentina.
34 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 7. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de
Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 60.
35 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 13. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 84.
36 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 8. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de
Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 64.
37 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 8. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de
Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 65.
38 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 10-11. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 71-3.
39 Thomas, L. Contribuio para a Histria da Filosofia Portuguesa. Trad. por A. J.
Brando. Lisboa: Livraria Clssica Editora, Primeiro Volume, 1944, p. 244.
40 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 12. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 76-7.
41 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
skpsis, ano iii, n 5, 2010 pinto, p.r.m. 145
Universidade de Coimbra, 1955, p. 12-13. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 79-80.
42 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 13-14. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 84.
43 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 15. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 87.
44 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 17. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 92.
45 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 17. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 93.
46 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 19. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 101.
47 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 25. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 121.
48 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 28. O texto latino o seguinte: Sic non immerito
Philosophiam nostram liceat conferre Minois labyrintho: in quem ingressi regredi non
possumus, nec explicare nos: Si pergamus, in Minotaurum incidimus, qui nobis vitam
adimit. A traduo mais livre em Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de Marcelino
Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 130, a seguinte: As, sanos
lcito, no sin razn, comparar nuestra filosofa al laberinto de Creta, entrados em el qual no
podemos volver atrs ni desenvolvernos, y si vamos adelante, caemos ante el Minotauro,
que nos quita la vida.
49 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 29-30. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 132-5.
146 As idias filosficas de Francisco Sanches
50 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 15-16. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 89.
51 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 30-31. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 136-7.
52 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 31. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 138-9.
53 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 32-33. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 143-4.
54 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 33. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 145.
55 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 36. O texto latino reza: Nil certius sensu: nil eodem
fallacius. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de Marcelino Menndez y
Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 156.
56 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 38-42. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 162-72.
57 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 42-44. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 173-9.
58 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 48-49. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe.
Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 190-1.
59 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
skpsis, ano iii, n 5, 2010 pinto, p.r.m. 147
Universidade de Coimbra, 1955, p. 49. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 191.
60 Sanches, F. Quod nihil scitur. In: Sanches, F. Opera Philosophica. Publicada por
Joaquim de Carvalho. Nova edio, precedida de Introduo. Coimbra: Ed. da
Universidade de Coimbra, 1955, p. 53. Ver tambm Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo
de Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 204-6.
61 Calafate, Pedro. Francisco Sanches. Disponvel em <http://www.instituto-camoes.pt/
cvc/filosofia/ren4.html>. Acesso em agosto de 2007.
62 Menndez y Pelayo, M. Prlogo. In: Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de
Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 12-13.
63 Menndez y Pelayo, M. Prlogo. In: Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de
Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 31.
64 Ferrater Mora, J. Diccionario de Filosofa. B. Aires: Editorial Sudamericana, 1971,
Tomo II, verbete Snchez [Sanches] (Francisco).
65 Menndez y Pelayo, M. Prlogo. In: Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de
Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 23-24. Esse ponto
ser discutido em detalhe mais frente, quando estivermos avaliando a religiosidade de
Sanches.
66 Thomas, L. Contribuio para a Histria da Filosofia Portuguesa. Trad. por A. J.
Brando. Lisboa: Livraria Clssica Editora, Primeiro Volume, 1944, p. 210.
67 Menndez y Pelayo, M. Prlogo. In: Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de
Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 29-30.
68 Em seu Prlogo, Menndez y Pelayo faz referncia a uma brilhante tese alem sobre
o Quod Nihil Scitur, sem, contudo, indicar de qual obra se trata (Menndez y Pelayo, M.
Prlogo. In: Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de Marcelino Menndez y Pelayo. B.
Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 12). Suspeitamos que ele esteja se referindo ao
trabalho de Iriarte.
69 Carvalho, Joaquim de. Introduo. In: Sanchez, F. Opera Philosophica. Ed. por
Joaquim de Carvalho, Coimbra, 1955, p. XXVIII-XXXIII.
70 Thomas, L. Contribuio para a Histria da Filosofia Portuguesa. Trad. por A. J.
Brando. Lisboa: Livraria Clssica Editora, Primeiro Volume, 1944, p. 239.
71 Thomas, L. Contribuio para a Histria da Filosofia Portuguesa. Trad. por A. J.
Brando. Lisboa: Livraria Clssica Editora, Primeiro Volume, 1944, p. 250-1. Evaristo de
Moraes Filho faz uma anlise das relaes de Sanches com Bacon, Descartes, Hume, Kant
e Bergson, chegando a resultados semelhantes aos de Thomas. Ver Moraes Filho, E. de.
Francisco Sanches na Renascena Portuguesa. Rio: Ministrio de Educao e Sade. Servio
de Documentao. Departamento de Imprensa Nacional. Col. Os Cadernos de Cultura,
1953, p. 59-99.
72 Menndez y Pelayo, M. Prlogo. In: Sanches, F. Que nada se sabe. Prlogo de
Marcelino Menndez y Pelayo. B. Aires: Emec Editores, S. A. 1944, p. 23.
148 As idias filosficas de Francisco Sanches