Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
1
Si trataredes de amores, con dos onzas q u e sepis de la lengua toscana topareis con
Leon Hebreo, q u e os hincha las medidas, Miguel de CERVANTES SAAVEDRA, El ingenioso
hidalgo Don Quijote de la Mancha, P r l o g o , ed. F. R . M a r i n , Espasa-Calpe (Col. Clsicos
Castellanos), Madrid, 1958, 7 . ' ed., vol. I, p p . 20-21.
Veja-se t a m b m , para u m estudo da presena d o pensamento de Leo H e b r e u n a obra
de Cervantes, o livro IV de La Galatea (1.* ed., Alcala de Henares, 1585; ed. J. B . Avalle-Arce,
Espasa-Calpe, Col. Clsicos Castellanos, M a d r i d , 1961, vol. II, p p . 44 e ss.) o n d e o l o n g o
debate sobre o a m o r quase textualmente devedor aos Dialoghi d'amore de Leo H e b r e u ,
b e m c o m o s obras de outros tratadistas d o Renascimento, c o m o Castiglione, B e m b o o u
Mario Equicola. Especificamente sobre este p o n t o p o d e ainda ver-se: F. LPBZ ESTRADA,
La influencia italiana en 'La Galatea' de Cervantes, Comparative Literature, Eugene, O r e g o n ,
IV, 1952, pp. 162-166 e G e o f f r e y STAGG, Plagiarism in 'La Galatea , Filologia Rotnanza,
VI, 1959, p p . 255-276.
2
Dall'amore solo, e n o n da niuna altra cosa, procedettero p r o c e d o n o e procederanno
sempre tutti i beni, o d ' a n i m a o di corpo o di fortuna, che in tutti i luoghi, per tutti i tempi
o da tutte le cose, s'ebbero, s'hanno o s'avranno mai (...). Perciocch che il cielo si mova,
n ' prima e principale ragione amore; ed il moversi il cielo fa che la terra stia ferma; dal
movimento dei cielo come padre, e delia quiete delia terra come madre nascono, crescono
e si mantengono tutte le cose, tanto le viventi, come son le piante e gli animali, quanto le
mancanti di vita, come son tutte l'altre cose sotto il cielo, che animali e piante n o n sono.
Anzi non pur tutte le cose che da D i o e dalla natura si fanno, si fanno solo mediante 1'amore;
ma ancora tutte quelle che parlano e che operano tutti gli uomini, B. VARCHI, Sopra alcune
questioni d'amore, Lez. 1; Opere, Trieste, 1859, vol. II, pp. 531-532.
3
... ultimamente (...) il Dialogo di Filon Ebreo, diviso in tre libri..., B. VARCHI,
Sopra alcune questioni d'amore, Lez. 1; Opere, Trieste, 1859, vol. II, p. 532.
Para uma importante recolha de textos sobre este tema e perodo: Tratatti d'amore dei
Cinquecento, a cura di G. Zonta, Laterza, Bari, 1912.
4
Se os Dilogos de Leo Hebreu estivessem vestidos c o m o mereciam, no teramos
que invejar n e m a Latinos n e m a Gregos (Se i Dialoghi di Leone Ebreo fossero vestiti come
meriterebbero, noi non a r e m m o da invidiare n i Latini n i Greci, B. VARCHI, IJErcolano,
ed. princeps, Firenze, 1570, p. 27.
5
Sobre as relaes entre Espinoza e Leo Hebreu so, sobretudo, de ver: E. SOLMI,
Benedetto Spinoza e Leone Ebreo. Studio su una fonte italiana dimenticata dello Spinozismo,
Vincenzi, Modena, 1903 e C . GEBHARDT, Spinoza und das Platonismus, Chromcon Spino-
zanum, t. I, Haag, 1921, pp. 178-259.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 377
6
Cf. Jos BARATA-MOURA, Amizade humana e amor divino em Leo Hebreu,
Didasklia, Lisboa, II, 1, 1972, pp. 155-176.
378 DIDASKALIA
7
Compare-se, por exemplo, c o m o longo fragmento 17 sobre a Amizade e o dio,
ed. Diels-Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, 15." ed.,Weidmann, Dublin e Zurich, 1971,
vol. I, pp. 315-318.
8
Gli elementi per la sua contrariet sono divisi e separati. (...). Pur moite volte
per intercession dei benigno cielo, mediante il suo m o t o e li suoi razi, si congiungono in
amicizia. E in tal forma si mescolano insieme e con tale amicizia, che pervengono quasi in
unit d'uniforme corpo e d'uniforme qualit, LEONE EBREO (Giuda Abarbanel), Dialoghi
d'amore, Dial. II; a cura di Santino Caramella, Gius. Laterza & Figli, Bari, 1929, pp. 76 e 77.
Os textos de Leo Hebreu sero citados como segue: L. EBREO, Dialoghi, indicao
do dilogo de que se trata (I, II ou III) e p. (da edio acima referida).
9
... come ogni male e rovina deriva da 1'inimicizia di questi quattro elementi, cosi
ogni bene e generazione viene da l'amore e amicizia loro, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 79.
LEO HEBREU E O SENTIDO D O AMOR UNIVERSAL 379
10
C f . L. EBREO, Dialoghi, II, pp. 77-78.
interessante observar c o m o toda esta doutrina cujo d i n a m i s m o intrnseco platnico
n o f u n d o , trata-se de u m esquema hierrquico de participao assenta e incorpora
elementos essenciais de inspirao vincadamente aristotlica.
P o r exemplo, q u a n t o constituio dos mistos, t a m b m Aristteles nos diz que da unio
dos elementos entre si resulta u m n m e r o indefinido de mistos cuja natureza depende da m a i o r
o u m e n o r p r o p o r o c o m q u e neles e n t r e m os quatro elementos primordiais; cf. ARIST-
TELES, Da gerao e corrupo, I, 10, 328b22.
Mais concretamente, n o caso presente desta concepo dos diferentes tipos de almas,
no s a noo aristotlica de vida est subjacente Dos entes naturais uns t m vida e
outros no; e p o r vida entendemos o alimentar-se, crescer e perecer p o r si ( TW S
u d i x v T (xv yzi covjv, x S ' o x coTjv XYOFASV TT;V 8'ATOU TpotpVjv ts
x a l avjaiv x a l <patv, ARISTTELES, Da Alma, II, 1, 412al3-14) c o m a distino que
envolve entre corpos animados (fitj/i>xa otjxaTa) e corpos inanimados (fejiuxcc
afAXTa), c o m o t a m b m a prpria classificao das almas e m vegetativa (0p7mxv) ;
sensitiva (a,<J0'/)Tlxv) e racional (Siavo-r-uxv) a que Leo H e b r e u chama simples-
m e n t e alma e a respectiva caracterizao dos seus traos fundamentais, b e m c o m o a
ideia de que elas n o se multiplicam nos seres vivos, u m a vez q u e as mais perfeitas c u m -
p r e m igualmente as funes das inferiores.
11
PLATO havia distinguido, relativamente ao p r o b l e m a da cincia, u m a razo discursiva
(Sivoia) e u m a inteligncia intuitiva (voO, v7]ai); cf. Repblica, VII, 533e. ARISTTELES,
r e t o m a n d o e m parte esta distino, fala-nos, n o respeitante ao h o m e m , da alma racional
\Siavor]Ttxv) ou simplesmente alma (JJU^Y)) e t a m b m de u m intelecto (vou) que, p o r sua
vez, se diversifica ainda; cf. Da Alma, III, 4, 4 2 9 a l 0 e ss.
A o referir-se neste passo simplesmente a alma sem mais, Leo H e b r e u est a garantir,
n o f u n d o , a possibilidade de a distinguir d o intelecto, e m sentido aristotlico, n u m plano
psicolgico, o q u e efectivamente far, mais adiante, apelando para a sua vinculao ao c o r p r e o
e t a m b m , e sobretudo, para a dualidade q u e essencialmente a constitui, o que passa a aproxim-la
agora da discursividade caracterstica da diania platnica e, simultaneamente, permite
encontrar nela u m reflexo da problemtica q u e se j o g a , ao nvel csmico, entre a Inteligncia
(vo) e a Alma d o M u n d o , n u m contexto hiposttico de inspirao neoplatnica:
... a alma inferior ao intelecto abstracto p o r q u e o intelecto e m t u d o u n i f o r m e ,
sem m o v i m e n t o de u m a coisa a outra, n e m de si a u m a coisa a'heia; mas a alma q u e lhe
inferior (porque depende dele), n o u n i f o r m e , antes, p o r ser m e i o entre o m u n d o intelectual
e o corpreo (digo: meio e vnculo, pelo qual u m e o u t r o se ligam conjuntamente), precisa
de ter u m a natureza mista de inteligncia espiritual e de m u t a o corprea, [pois,] de o u t r o
m o d o , n o poderia animar os corpos (... l'anima inferiore a l intelletto astratto, perch
l'intelletto e in tutto uniforme, senza m o v i m e n t o d ' u n a cosa in altra n di s a cosa aliene;
380 DIDASKALIA
per l'anima, che inferiore a lui (perche da lui dipende), non uniforme, anzi per esser
mezzo fra il m o n d o intellettuale e il corporeo (dico mezzo e vinculo, con quale l'uno con
l'altro si collega), bisogna che abbi una natura mista d'intelligenzia spirituale e mutazione
corporea, altramente non potrebbe animar i corpi, L. EBREO, Dialoghi, III, p. 178).
12
... participano la forma propria de li corpi celesti ed eterni: la qual l'anima; che
solamente, fra tutti l'inferiori, si truova ne la spezie umana, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 78.
13
... l'amore (...) si truova in questo m o n d o inferiore, cio in tutte le cose generabi
e corruttibili, cosi negli uomini come negli animali bruti, come ne le piante e ne le misti che
n o n hanno anima alcuna, e cosi ne li quattro elementi e ne la materia prima, comune a tutti,
L. EBREO, Dialoghi, II, p. 79.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 381
e mais adiante:
... ao mover-se o cu, pai das coisas gerveis, n o seu movi-
mento contnuo e circular, sobre todo o globo da matria
prima, e movendo-se ela e misturando todas as suas partes,
produz ela [a matria prima] todos os gneros e espcies de
indivduos do mundo inferior da gerao: assim como ao
mover-se o macho sobre a fmea e movendo-a a ela, ela faz
filhos. 16
14
... pi eminente e di maggior eccellenzia, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 80.
15
... la generazione degl'inferiore viene dal cielo come da vero padre; s come la
matria la prima madre ne la generazione; e di poi li quattro elementi, massimamente la
terra, ch' la pi manifesta madre, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 80.
16
... movendosi il cielo, padre de li generabili, nel suo m o t o . continuo e circular
sopra tutto il globo de la materia prima, e movendosi e mescolando tutte le sue parti, ella
germina tutti li generi e spezie e individui dei m o n d o inferiore de la generazione: come
movendosi il maschio sopra la femina e movendo quella, ella fa figliuoli, L. EBREO, Dialoghi, II,
p. 80.
11
382 DIDASKALIA
17
Acerca das dificuldades de u m a cincia universal e m Aristteles, veja-se, por exemplo:
Enrico BERTI, L'unit dei sapere in Aristotele, Pubblicazioni delia Scuola di Perfezionamento
in Filosofia dell'Universit di Padova, CEDAM, Padova, 1965.
Sobre o sentido d o m o v i m e n t o que n o de instaurao d o ser, mas de transformao
de u m ser pr-existente, relacionado t a m b m c o m o p r o b l e m a da matria, veja-se: ARIST-
TELBS, Metafsica, Z , 7, 1032b30-1033a5.
18
... a natureza de u m a substncia individual o u de u m ser completo ter u m a noo
to acabada que seja suficiente para c o m p r e e n d e r e fazer deduzir dela todos os predicados
d o sujeito a q u e m esta noo atribuda (... la nature d ' u n e substance individuelle ou d ' u n
tre complet est d'avoir u n e n o t i o n si accomplie qu'elle soit suffisante c o m p r e n d r e et en
faire dduire tous les prdicats d u sujet qui cette n o t i o n est atribue, LEIBNIZ, Discours de
Mtaphysique, 8; ed. Gerhardt, vol. IV, p. 433.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 383
A matria.
19
... bisogna assegnare qualche matria c o m u n e a tutti gli elementi, ne la qual si
possin fare queste lor transmutazioni. (...). Questa chiamano li filosofi materia prima,
L. EBREO, Dialoghi, II, p . 75.
20
Dizemos que h u m a matria dos corpos sensveis, mas nunca separada, sempre
c o m a contrariedade [isto , com alguma das formas que lhe so contrrias, na medida e m que
ela matria], a partir da qual [matria] procedem os chamados elementos ('HfxsT 8 (a.ev
(/.v e i v a i Tva u/.r,v TCV crtofxmv t>v aaO^Tv, /.X TOCTTJV OU yojpiaxTjv,
XX' EL (J.ET' VAVTTFC>AE&> f j yiyvs-RAI r XAOJISVA CXOR/SA, AMSTTELES, Da
gerao e corrupo, II, 1, 329a24-27.
Veja-se, t a m b m , ARISTTELES, Metafsica, H , 1, 1042a26-31; Z, 10, 1036al0.
m DIDASKALIA
21
Veja-se, PLATO, Timeu, 50b-51b e 52e.
Para uma exposio sucinta, por Leo Hebreu, da doutrina platnica da matria eterna
como caos informe produzido e formado por Deus, veja-se: L. EBREO, Dialoghi, III,
pp. 240-242.
22
Veja-se, por exemplo, PLOTINO, Eitadas, II, 4, 8 e 9; III, 6, 16. Para alm das consi-
deraes de natureza tica ou axiolgica, a jnatria t a m b m se define pela indeterminao.
LEO HEBREU E O SENTIDO D O AMOR UNIVERSAL 385
23
... tutte le cose potenzialmente e generativamente, son in quella insieme e in
confusionc, L. EBEEO, Dialogki, II, p. 75.
24
Veja-se, p o r exemplo, ARISTTELES, Metafsica, , 8, 1050a9 e 15-16.
N a Fsica, ARISTTELES chega m e s m o a afirmar, ao criticar a teoria platnica da matria,
que a f o r m a se no p o d e desejar a si prpria, u m a vez que nela n o se verifica qualquer carncia,
mas que, antes, a matria q u e deseja a f o r m a ... c o m o a f m e a o m a c h o e o feio o belo
(&07tep av sl 6-/jXu cppsvo x a l a l a x p v xaXo, autor e ob. ct., I, 9, 192a22).
25
Questa, c o m e dice Platone, appetisce e a m a tutte le f o r m e de le cose generate,'
c o m e la donna 1'uomo, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 76.
26
... x Sk <NVTA x a t t v r a TV SVTCOV & f x t j i ^ a r a , T u r a i v r a iz*
a-rev Tpreov r i v StiatppacJTcv x a 6au(J.a<TTv, PLATO, Timeu, 50c; veja-se, t a m -
b m , 50b, 50e 52de.
27
C o m efeito, a matria dita indeterminada ou no limitada pela adjuno de u m a
determinao (ptcrro), ^in-stvel p o r si mesma ([t^ttoj: c t S c t a Trap' a t ^ ) e em
m o v i m e n t o para toda a forma (TCI TOV eISo (pepo^v/j); Cf.PLOTINO, Enaias, II, 4, 11.
386 DIDASKALIA
28
N e medida e m que o h o m e m u m microcosmo e que nele Cristo veio salvar
toda a natureza, a sobrevivncia do h o m e m aps o cataclismo final far, de certo modo,
sobreviver o universo. No dizemos que a massa e a aparncia dos corpos visveis e sens-
veis ho-de ressuscitar, mas, como muitas vezes se concordou entre ns, [que] ho-de regressar
nas suas causas e razes, as quais esto colocadas no h o m e m , na ressurreio do homem, com
o h o m e m e no homem... (Visibilium et sensibilium corporum moles et species ressurrecturas
non dicimus, sed, ut saepe inter nos convenerat, in suas causas et rationes, quae in homine
factae sunt, in ressurrectione hominis cum homine et in homine reversuras..., JOO ESCOTO
ERIUGENA, De divisione nalurae, 5,25; PL, ed. Migne, vol. C X X I I , col. 913D; veja-se, tambm,
ob. cit., 5, 24; PL, ed. Migne, vol. CXXII, col. 912AB.
29
E, s come essa cagion de la continua generazion di quelle forme che gli mancano,
cosi essa stessa cagion de la continua corruzion de le f o r m e che possiede, L. EBREO, Dialghi
II, p. 76.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 387
Deus e a matria.
30
Mais do que a forma ou a matria, e m Bruno, o importante uma substncia, que
ora designa por forma ora por matria.
Tudo o que constitui diferena e n m e r o puro acidente, pura figura, pura
compleio. Toda a produo, de qualquer espcie que seja, uma alterao, permanecendo
a substncia sempre mesma; porque no seno uma... (Tutto lo che fa differenza e numero,
puro accidente, pura figura, pura complessione. O g n i produzione, di qual si voglia
sorte che la sia, uma alterazione, rimanendo la sustanza sempre medesima; perch n o n
che una..., G. BRUNO, De Ia Causa, Principio e Uno, Dial, V; ed. Gentile, Opere italianc, I:
Dialoghi metafisici, Laterza, Bari, 1907, p. 243.
31
N a linha do pensamento de Bruno, Espinoza considera os atributos nos seus dois
gneros e diversos graus como modos do ser substantivo. As coisas mltiplas no passam de
afeces dos atributos de Deus (affectiones attributorum Dei, ES?INOZA, Ethica I, prop. 14,
corol. 2; Opera, ed. van Vloten-Land, vol, I, p . 47; veja-se tambm, ob. cit., II, props. 1 e 2;
ed. cit., vol. I, pp. 74-75.
32
Veja-se, por exemplo, PLOTINO, Enadas, I, 8 (todo o captulo).
33
. Por exemplo, em PLATO, a virtude (psrr]), a actividade humana por cuja prtica
se alcana o Bem, essencialmente medida ([xTpov), proporo (aujji^ETpa) e harmonia
(pfiovEa); veja-se, p o r exemplo, Repblica, IV, 430e; Grgias, 504d, 506d.
388 DIDASKALIA
34
Veja-se, por exemplo, ARISTTELES, Metafsica, Z, 10, 1036a9.
Atente-se n u m esquema possvel de entender a incognoscibilidade da matria n o
quadro da doutrina da cincia de Aristteles: s h cincia do necessrio (Segundas Anal-
ticos, I, 2, 71b9); isto , do geral (Segundos Analticos, I, 7, 75bl0); este dado nos indivduos
pela forma especfica, substncia segunda encarnada (Categorias, 5, 2al3), logo a matria,
princpio de individuao (Metafsica, Z, 8, 1034a7), no passiva de cincia.
35
Veja-se, PARMNIDES, fragmento 8; ed. Diels-Kranz, Die Fragmente der Vorsokratikeri
15.' ed.; Weidmann, Dublin e Zurich, 1971, vol. I, p. 238.
36
...tutto quel d i e bisogna a l'essere de l'universo certamente buono, poi che
l'essenzia di quello buona, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 106.
37
...non si p u negare che la medesima matria n o n sia produtta e ordinata da la
mente divina, e che tutti li suoi effetti n o n siano dirizzati da la somma sapienzia, poi elle son
necessari a l'essenzia totale dei m o n d o inferiore ed a l'essere umano, L. EBREO, Dialoghi, II,
p. 106.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 389
38
... che causano 1'essere di queste cose imperfette e fondate in privazione...
L. EBHF.O, Dialoghi, II, p. 106.
39
Trata-se, evidentemente, de uma interpretao baseada no princpio e no seritido
da- harmonia,, enquanto Plotino acentua mais o carcter negativo da matria.
N o entanto, para Plato, seria inconcebvel que o mal ou a matria proviessem da
prpria divindade na medida em que ela a prpria bondade; cf. PLATO, Repblica, II, 379c.
Cf. PROCLO, Comentrios ao Timeu, 115e.
41
Cf. PSEUDO-DINIS, O AREOPAGITA, Dos nomes divinos, IV, 28, (371AB); PG, ed. Migne,
v o l . III, col. 729AB.
42
Divindade ou gnio da terra, a quem se prestava culto na Arcdia. repre-
sentado tradicionalmente c o m o u m velho coberto, de musgo que habita -no . centro da terra.
Tinha por companheiros o Caos e a Eternidade. Elevando-se sobre uma pequena bola p o r
ele fabricada deu a volta terra e gerou o cu. Lanou, ento, no cu u m pedao de
lama incandescente e f o r m o u o Sol. D o Sol e da Terra nasceram o Trtaro, e a N o i t e e,
depois, toda uma srie de elementos mticos.
390 DIDASKALIA
43
Significa la generazione, o w e r o produzione, di tutte le cose dal somrao Dio creatore
al qual dicono essere stata compagna 1'eternit, perch egli solo il eterno, poi che , fu e
sar sempre principio e causa di tutte le cose, senz'essere in lui alcuna successione temporale.
Gli danno ancora per compagna eterna il caos, che (secondo dichiara Ovidio) la matria
comune, mista e confusa di tutte le cose, la quale gli antichi ponevano coeterna con Dio;
de la quale esso quando li piacque) gener tutte le cose create come vero padre di tutte,
L. EBREO, Dialoghi, II, p. 109.
Relativamente identificao estabelecida por Ovdio entre o Caos e uma matria comum,
atente-se na seguinte passagem das Memorfoses:
Antes que o mar e a terra, e o cu que cobre todas as coisas [existissem] o aspecto da
natureza sobre todo o orbe era nico, o que se chamou Caos, massa tosca e confusa que no
era seno peso inerte e germes, discordantes, das coisas no b e m ligadas, amontoados n u m
mesmo lugar (Ante mare et tellus et quod tegit omnia caelum / unus erat toto naturae
vultus in orbe, / quem dixere chos; rudis indigestaque moles / nec quicquam nisi pondus
iners congestaque eodem / non bene iunctarum discrdia semina rerum, OVDIO, Meta-
morphoseon, I, 5-9).
44
Cf. Gnesis, 1, 1.
45
A procura de u m sentido vivo por detrs de uma linguagem fossilizada ou perdida
foi, c o m efeito, uma das tarefas que os letrados do Renascimento, tanto os latinistas, c o m o
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 391
43
: .. pii eminente e di maggior eccelenzia, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 80:
49
...si come 1'essere, la vita e l'intelletto e ogni altra perfezione, bont e bellezza
depende dagli spirituali e deriva. dagl'imateriali nc' materiali, in m o d o que tutte queste
eccellenzie prima si truovano negli spirituali che ne' corporali. Cosi l'amore prima e pi
essenzialmente si truova nel m o n d o intellettuale, e da quello nel corporeo depende,
L. EBREO, Dialoglti, II, p. 155.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 393
50
Cf., por exemplo, PROCLO, Elementos de Teologia, prop. 24; (ed. Dodds, p. 28):
Tudo o que participa inferior ao participado; e o participado ao imparticipado (Ilv
T l-iex/OV TO (i,TE/G[J.vO'J XaTaSEcCTTEpOV, Xal T (jlETE/^SVOV TQ fX6XT0U).
51
Veja-se, por exemplo, PSBUJDO-DINIS, O AREOPAGITA; Da Hierarquia Eclesistica, IJ, 2
(168B); P G , e d . M i g n e , v o l . III, col. 3 9 3 B .
394 DIDASKALIA
53
...i superiori amano gl'inferiori c desiderano unirli con loio perch sieno pi perfepi:
il quale desiderio pressuppone ben mancamento, n o n nel superiore desiderante nia ne
L'inferiore bisognante..., L. EBREO, Dialoghi, II, p. 156.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 395
A divindade e o amor.
53
Quel dei superiore a 1'inferiore e dei spirituale al corporaJc. (...). Perch l ' u n o
per ricevere, l'altro per dare..., L. EBREO, Dialoghi, II, p. 156.
54
Cf. PLATO, Repblica, VII, 519d-520a. '
55
Veja-se, por exemplo, ARISTTELES, tica nicomaqueia, X , 7, 1177M-5. A contem-
lao u m fim em si e o objectivo supremo.
86
...li spirituali amano i corporali e materiale per supplire con la loro perfezione
al mancamento di quelli e per unirli con essi e farli eccellenti, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 156.'
396 DIDASKALIA
57
O Primeiro M o t o r dito ser vida perfeita vida, como a melhor [que vivemos]
por u m breve momento (Staytoyi) S'a-civ o a 7) pCTT] (xixpv xpvov -rfv, ARISTTE-
LES, Metafsica, A , 7,1072M5; cf. tambm 1072b23 e ss.), certo, mas encontra-se fechado na
contemplao de si mesmo, do seu prprio pensamento (Cf. autor e ob. cit., A , 9, 1074b33).
Fundamentalmente impassvel (Cf. autor C't., Do cu. II, 12, 292a22), a substncia imvel
no tem qualquer princpio c o m u m c o m as outras substncias (autor cit., Metafsica, A , 1,1069b2).
Vejam-se, tambm, as interessantes consideraes de Maurice BLONDEL sobre o Deus
Pensamfento de Pensamento e o sentido da fecundidade do Agir absoluto, em, por exemplo:
L'Action, vol. I, Excursus 27, P. U . F., Paris, 4." ed., 1949, pp. 299-302.
58
A Inteligncia (vo) tudo e [pensa] todos os seres (7r 8 >v x a l TOXVTOV
PLOTINO, Enadas, III, 8, 8), na medida em que todas as ideias esto reunidas nela (autor
e ob. cit., I, 1, .8), sendo, por conseguinte, una e mltipla (autor e <>!>. cif., IV, 8, 3) ou
u m deus mltiplo (rroX Qs, autor e ob. cit., V, 1, 5; veja-se, tambm, V, 1, 4).
59
...de 1'intelgenzia separata da matria, 1'atto proprio ed essenziale suo 1'intendere
se stessa e in s ogni cosa insieme, relucendo in lei 1'essenzia divina in chiara visione
cme il sole nel specchio, la quale contien l'essenzie di tutte le cose ed causa di tutte
In questo atto debbe consistere la sua felicit e il suo ultimo fine, n o n in muover corpo
celeste, che cosa materiale e atto estrinseco dela sua vera essenzia, L, BREO, Diatoghi, II, p, 162.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 397
60
...tutto 1'universo un individuo, cio come ima persona..., L. EBREO, Dialoghi, II,
p. 162.
61
II fine dei tutto 1'unita perfezione di tutto 1'universo, disegnata dal divino
architettore, e il fine di ciascuna delle parti n o n solamente la perfezione di quella parte
in s, ma che con quella deserva rettamente a la perfezione dei tutto, che il fine
universale, primo intento de la divinit. (...). ...si felicita pi per il comune che per il
proprio..., L. EBREO, Dialoghi, II, p. 163.
11
398 DIDASKALIA
62
Essendo adunque questa legge sempre osservata nel universo, 1'intelligenzia si
felicita pi nel muovere 1'orbe celeste (che atto necessrio a 1'essere dei tutto, se ben atto
estrinseco e corporeo) che ne la intrnseca intelligenzia sua essenziale, che il proprio atto
L. EBREO, Dialoghi, II, p. 163.
63
...n il m o n d o arebbe essere n cosa alcuna in lui si troverebbe, se non fusse
l'amore, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 164.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 399
64
...tanto il m o n d o e le sue cose hanno essere, quanto egli tutto unito e collegato
con tutte le sue cose a m o d o di membra d ' u n o individuo..., L. EBREO, Dialoghi, II p. 165.
65
E siccome niuna cosa non fa unire 1'universo con tutte le sue diverse cose se n o n
l'amore, sguita che esse amore causa de 1'essere dei m o n d o e di tutte le sua cose
L. EBREO, Dialoghi, II, p. 165.
66
Relativamente a textos de Plotino que documentam estes princpios a que fizemos
aluso, veja-se: perfeio e fecundidade (PLOTINO, Enadas, V, 1, 6), unidade na gerao
(ob. ci., V, 2, 1), grau de perfeio da causa e dos efeitos (ob. cit., V , 3, 11).
400 DIDASKALIA
67
II s o m m o Dio con amore produce e governa il m o n d o e collegalo in una unione
per che essendo Iddio u n o in simplicssima unit, bisogna che qual che proceda da lui
sia ancor uno in intera unit; perch da uno uno proviene, e de la pura unit perfetta
unione. Ancora il m o n d o spirituale si unisce col m o n d o corporale mediante l'amore,
1L. EBREO, Dialoghi, II, p. 165.
68
.. .1'amore un spirito vivificante, che penetra tutto il mondo, ed uno legame,
che unisce tutto Tuniverso, L. EBREO, Dialoghi, II, p. 165.
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 401
Tpicos e concluso.
JOS B A R A T A - M O U R A
LEO HEBREU E O SENTIDO DO AMOR UNIVERSAL 403
Rsum
JOS BARATA-MOURA