Anna Palusiska

Katera Historii Filozofii Staroytnej i redniowiecznej KUL

IKONA SENTYMENTALNA
(fragment ksiki Ikona w Polsce dzisiaj i jej bizantyskie inspiracje)

W XIX stuleciu obserwujemy dewaluacj ikony, pozostajcej w rosyjskim krgu

kulturowym. Ikon tak moemy nazwa sentymentaln ze wzgldu na jej stylistyk,
ktra przy zachowaniu kompozycyjnych kanonw tradycyjnej bizantyskiej ikony,
nasika emocjonalnym charakterem. Wprawdzie postacie trwaj dalej w bezruchu
wykonujc domi symboliczne gesty, a nawet woski quasi-renesansowy pejza
pojawiajcy si w tle wraz z wysoko wyrastajcymi cyprysami nie nabiera zbytnio
konkretnoci, poniewa staje si jakim symbolicznym miejscem Edenem zatopionym w
zotej paszczynie, mimo to jednak wszystko przenika nastrj ckliwej uczuciowoci, tak
przecie obcy zintelektualizowanej sztuce Bizancjum. Widzimy na tych obrazach
wygadzone twarze witych wymodelowane wiatocieniem, pynnie ukadajce si
wiato agodnie omywajce cae postaci.

Rzdy Aleksandra III w Rosji przypadajce na lata 1881 -1894 to czasy centralizacji
wadzy carskiej, apoteozy rosyjskoci, jedynowadztwa i imperialnej hegemonii we
wszystkich dziedzinach spoecznego ycia, take religijnego. Rosyjska Cerkiew
prawosawna pozornie odzyskujc pewien obszar niezalenoci poprzez przywrcenie
Synodu, staje si w owym czasie jednym z instrumentw wadzy, podporzdkowanym
oberprokuratorowi, wysokiemu urzdnikowi pastwowemu. Cerkiew staa si jednym z
departamentw pastwowej administracji, a jej rola staa si czysto narzdna.
Prawosawie suyo do utrzymywania narodu w ryzach i spajania go w idei
jednomylnego organizmu poddanego boskiej wadzy caratu. Malowanie ikon zostao
wic automatycznie podporzdkowane pastwowym wytycznym, ktre wyznaczyy jego
artystyczne cieki.
w Rosji sprzyja duchowi religijnemu, w ktrym rozwijaa si pobono
zwizana ze witymi obrazami, a to z kolei przyczyniao si do ogromnej produkcji ikon,
wzrostu iloci pracowni ikonograficznych, w ktrych powstaway one na masow skal.
Specjalizacja w obrbie warsztatw posuna si tak dalece, i wprowadzono na swj/ich
uytek swoist typologi ikon. Wymienia si w niej ikony cwietnyje, starowierskie,
wielopostaciowe, w trzech rzdach, czteropolowe, pod ryz (podriznyje), pod szat,
postarzane, ozdobne, z ywotem (ywopisnyje).
Zapotrzebowanie na ikony z koniecznoci prowadzio do obnienia ich poziomu
warsztatowego i wartoci artystycznej. Doszo do tego, e ikony przeznaczone pod
metalowe lub srebrne ryzy byy malowane tylko w tych miejscach, ktre miay zosta
niezasonite, to jest twarzy i doni.
W Rosji w drugiej poowie XIX wieku sztuka religijna tworzy swego rodzaju
rnobarwny kobierzec, na ktry skadaj si kolorowe nici wzite z odrbnych
artystycznych tradycji. S tu ikony, ale te s obrazy o tematyce biblijnej wielkich
rosyjskich malarzy: Ge, Polenowa, Kramskoja, Wrubela, Wereszczagina. Mistrzostwo tych
dzie nie pozostaje bez echa i nastrj religijnego zaangaowania, a czasami dramatyzmu,
przenika do malarstwa ikon, ktre stajc si ikon sentymentaln, pocigajc nas
religijnymi uczuciami.
Ikony XIX wieczne i z pocztku XX wieku zapeniaj dzi muzealne magazyny,
niektre z nich maj to szczcie, aby zaj miejsce na cianach sal wystawowych, a cz
wisi w sklepach antykwarycznych, stanowic kosztowne cacko, podane przez
zamoniejszych obywateli o wyrafinowanych gustach. Du cz stanowi ikony w
bardziej lub mniej zdobnych okadach (koszulkach), na ktrych lica witych, niegdy
janiejsze, a teraz ju sczerniae, odcinaj si od jasnego byszczcego metalu. Wadimir
Soouchin w poowie ubiegego wieku przemierza magazyny Muzeum Rosyjskiego
wczesnego Leningradu i tak to opisywa:
Pomieszczenia, gdzie si przechowuje, e tak powiem, nadmiar ikon, czyli ikon
albo odrestaurowanych, lecz niewystawionych, albo czekajcych na restauracj wydaj
si bardzo ciasne. Po pierwsze s istotnie ciasne, po drugie umieszczono w nich za
duo ikon. Ikony przechowywane s na regaach, ustawione grzbietami, tak jak ksiki w
bibliotece. S pki z nieduymi ikonami domowymi. S rzdy solidnych ikon. S
ikony dwumetrowej wysokoci. Pozwolono mi. Czasem na chybi trafi braem ikon jak
ksik z pki i od razu widziaem, e ikona jest pikna, lub, e bdzie po umiejtnej i
troskliwej restauracji. W magazynach s tysice ikon. Pikno, ktre cienk warstw
zostao rozoone po caej ziemi rosyjskiej, obecnie zeskrobano jak poztk i uoono
garstkami.1
Ikona sentymentalna zyskaa swj dominujcy status z poparciem synodu cerkwi
1 Wadimir Soouchin, Spotkanie z ikonami, tum. Maria Zagrska, Krakw 1975, s. 49.
prawosawnej, ktry w dekrecie z 1880r. zaleca stosowanie akademickiego stylu w
twrczoci religijnej, zarwno w ikonach jak i freskach, a nawet przy odnawianiu
dawnych polichromii2. Zdobycze malarstwa europejskiego zostay wczone w twrczo
ikonograficzn i tym sposobem uzyskano nowy twr, ktry nie by ju obrazem
renesansowym lub barokowym, poniewa zachowa bizantyskie i ruskie formy
kompozycyjne, ale jeszcze nie sta si ikon. XIX wieczna rosyjska ikona to zupenie
nowy rodzaj sakralnego obrazu, ktry wprowadza widza w nierzeczywisty wiat, stajcy
si miejscem ucieczki, wypeniony chodnym prawie metalicznym wiatem,
wprowadzajcym nastrj mistycznej egzaltacji i oderwania. Co ciekawe, artysta, ktry
kae swoim postaciom porusza si w trjwymiarowej przestrzeni i maluje
perspektywiczn gbi, zachowuje rwnoczenie bizantyskie kanony kompozycji,
przeznaczone dla konkretnych scen. I tak, Spotkanie Paskie, ktre rozgrywa si na tle
ujtej w perspektywiczny skrcie renesansowej absydy, jest skomponowane wedug
kanonicznych regu: Maria i Jzef przynosz Dzieci do wityni i widzimy moment,
kiedy Symeon trzyma na rkach owinitego w bia szat Chrystusa Emmanuela, obok
za ukazana jest prorokini Anna. Postacie ubrane s w klasyczne greckie szaty, a na ich
twarzach widnieje religijne uniesienie.
Innym zupenie nurtem rosyjskiej XIX wiecznej ikony, wspistniejcym z
dzieami wykorzystujcymi w akademicki sposb warsztat zachodniego malarstwa, jest
twrczo staroobrzdowcw, ktra stara si zachowa redniowieczne klasyczne kanony
przedstawiania; niestety z powodu peryferyjnoci tego odamu prawosawia oraz jego
hermetycznoci, ikony powstae w tym rodowisku nie odznaczaj si wysokim
warsztatem, a raczej pewnym skostnieniem. wici na tych obrazach staj si
dodatkowym, bardziej skomplikowanym ornamentem, ktremu brak ycia.

Irina Jazykowa pisze:

Wraz ze starodawn ikon powrci do niej twrczy duch teologii patrystycznej,
kracowo odmienny od formalnego rytualizmu i faryzejskiego doktrynerstwa synodalnej
organizacji cerkiewnej3
Odkrycie klasycznej ikony w Rosji, a wic odkrycie najwikszych jej twrcw,
takich jak Andrzej Rublow, Dionizy czy Teofan Grek dokonao si dopiero na pocztku
XX wieku w zwizku z pracami konserwatorskimi, ktre zdzieray przemalowania narose

2 Por. L. Uspieski, Teologia ikony, Warszawa 2009, s. 339

3 I. Jazykowa, Oto czyni wszystko nowe. Ikona w XX wieku, Warszawa 2011, s.10.
w cigu wiekw, odsaniajc pierwotn warstw malarsk redniowiecznej sztuki. Ruska
redniowieczna ikona, ktra bya ju przecie znaczn modyfikacj bizantyskiego
warsztatu, bya cakowicie nieznana i nierozumiana w Rosji do tego czasu, nawet przez
ludzi wyksztaconych o intelektualnych ambicjach.

Polskie prawosawie zawsze pozostawao mniej lub bardziej w krgu wpyww

Kocioa moskiewskiego, przynajmniej od momentu przeniesienia stolicy patriarchatu z
Kijowa do Moskwy w XV wieku, ale nawet po 1926 roku, kiedy Polski Koci
Prawosawny uzyska autokefali, moemy cigle mwi o silnym oddziaywaniu
rosyjskiego prawosawia na ksztat wschodniego chrzecijastwa na terenach polskich.
Ma ono kilka wymiarw i nie bez znaczenia jest tutaj masowy exodus rosyjskich
onierzy i oficerw uciekajcych przed rewolucj padziernikow, ktrzy osiedlili si po
1920r w Lublinie, Warszawie i odzi., zasilajc spoeczno istniejcych tu wczeniej
wsplnot konfesyjnych. Ostatnim za bodaj takim znaczcym wydarzeniem bya wizyta
patriarchy Moskwy i caej Rusi Cyryla I w Warszawie w 2012r. Wpyw ten wyraa si
rwnie w przyjtym sposobie dekorowania cerkwi, w ktrym dominuje
dziewitnastowieczna ikona rosyjska, akceptowana i lubiana przez wiernych. Mona
powiedzie, e na trwae wesza do ich wiadomoci religijnej, stajc si elementem
identyfikacji wyznaniowej. Tym bardziej wic zadziwiajce staje si odkrycie klasycznej
bizantyskiej stylistyki przy kocu XX wieku w bielskiej Szkole Ikonograficznej.

Rodzima sztuka historycznych ikon, powstajcych do wybuchu II wojny

wiatowej, zwizana jest przede wszystkim z poudniowowschodni Polsk, gdzie
dziaay liczne warsztaty zaopatrujce prawosawne i unickie cerkwie Galicji, a zwaszcza
Podkarpacia i Karpat. Ocalae materialne zabytki nalece do dzisiaj ju rozproszonych
spoecznoci, moemy obejrze w muzeach w Sanoku, Przemylu i Krakowie. S wrd
nich ikony naprawd wysokiej klasy, na przykad przepikna ikona Hodegetrii w
sanockim muzeum czy pitnastowieczna Deesis w przemyskim, niemniej s to okruchy,
ktre pozostay po wielkiej tradycji i kulturze. Wprawdzie ikonostasw wity
karpackich, podkarpackich i roztoczaskich nie dotkno masowe zaplanowane
zniszczenie, tak jak w Rosji porewolucujnej krwawo rozprawiajcej si z religi i religijn
sztuk, to jednak zginy i zniszczay przez opuszczenie i zapomnienie. Moe wicej
szczcia miay te cerkwie, ktre zostay przejte przez acinnikw i s uytkowane jako
kocioy filialne, ale chyba te tylko do czasu, kiedy to parafia nie postanowi ufundowa
murowanego nowego kocioa w rodku wsi. Los maych zabytkowych cerkwi z
nierozumian sztuk wydaje si przesdzony. Niszczejce drewniane cerkwie, nierzadko z
pikn snycerk i polichromi, tylko w powiecie lubaczowskim znajduj si w
Budyninie, Brunie Starym, Cewkowie, Chotylubie, Dachnowie i w wielu innych
miejscowociach.
Nie miay za szczcia ikony z wystrojw cerkwi z terenw polsko-ukraiskiego
Roztocza, ktre przed wojn rzd polski podejrzewa o to, e s zapleczem dla komrek
komunistw, dziaajcymi w ramach sowieckiej NKWD. witynie zostay wysadzone w
powietrze, a do dzisiaj nieodbudowane stanowi porastajce ruiny.
Najwietniejsze przykady karpackiej ikony, jak wspomniana wyej Hodegetria z
XVI wieku w Sanoku lub Mandylion z pocztku tego wieku z Muzeum w Przemylu, s
najdawniejszymi przykadami sztuki sakralnej, kontynuujcymi redniowieczne tradycje
malarskie bez obcych naleciaoci i mogcymi by przykadem klasycznej bizantysko-
bakaskiej tradycji. Pniejsze ikony nigdy ju nie uzyskaj takiej warsztatowej
biegoci i delikatnej harmonii kolorw jak te redniowieczne. Artyci z czasem nadadz
im cechy ludowe, rysunek postaci straci swoj subtelno, a ornamentyka stanie si
rwnorzdnym elementem obrazu, przytaczajcym sam temat przedstawienia. Ikony te
wystpuj na obszarze, ktry dzi moemy nazwa Galicj: w poudniowowschodniej
Polsce i poudniowozachodniej Ukrainie, ale te w Karpatach Sowackich i na Bukowinie
Rumuskiej i wszdzie zachowuje stylistyczn jednorodno.
Ikona karpacka jest od pocztku a do koca, do powojennego zniszczenia,
najywsz ikonow tradycj na terenach polskich. Posiada cechy swoiste, odrniajce j
od ikony zarwno bizantyskiej, ale i ruskiej, i rosyjskiej. Pierwsz z cech jest stylistyczna
jednorodno, ktra nie ulega zamaniu nawet przez kilka stuleci. Malarze pracujcy na
tym terenie maj dostp do wczeniejszych wzorw, ktre s od nich starsze nawet
kilkaset lat, poniewa ikony te nie czerniej. S pokrywane ywicznym werniksem, a nie
pokostem, tak jak ikony w Rosji, ktry po stu latach tworzy czarn, nieprzewitujc
powok, cakowicie zasaniajc malowido. Pozostaj jasne i widoczne, stajc si
wzorcem dla nastpnych pokole ikonografw. Ponadto, nie znajdziemy metalowych
zdobnych okadw na ikony, ale grawerowane zote lub srebrne ta i nimby, przez co
ikony zyskuj wraenie przepychu i okazaoci. Z czasem pojawiaj si zachodnie
wpywy, ktre przyspieszaj latynizacj ikony: zostaje rozbudowany pejza, tak samo jak
architektura, ktra zyskuje duo realizmu, a nawet inwentaryzatorskiej precyzji w
odtwarzaniu wieyczek, przybudwek i detali, a tym samym traci swj umowny
charakter. Szaty postaci zostaj ozdobione motywami kwiatowymi, co nadaje tym
ikonom znami ludowoci, a mocny ciemny kontur obejmuje paskie postacie o
nieproporcjonalnie duych doniach i gowach, wydobywajc wyrazist ekspresj
przedstawienia. Jedn z najbardziej znanych karpackich pracowni ikon jest warsztat z
Rybotycz, ktry dziaa nieprzerwanie od XVII do XIX wieku i zachowuje w duej mierze
stare wzory, interpretujc je w uproszczony, ludowy sposb.
Na cz warsztatw karpackich w wieku XVII zaczyna oddziaywa barokowa
stylistyka i zaczynaj powstawa ikony, ktre tradycyjne tematy ikonograficzne cz z
barokowymi elementami, takimi jak dynamiczne rozwiane fady szat, ekspresja postaci
witych, zwaszcza Jerzego i Michaa Archanioa, nowe modelowanie twarzy. Podobnie
jak w Rosji, gdy z poczenia akademizmu i tradycyjnej ikony w jednym dziele rodzi si
nowy rodzaj obrazu "ikona sentymentalna", tak samo karpacka ikona barokowa jest
tworem odrbnym: ani klasyczn ikon, ani zachodnim barokowym obrazem. Uzyskuje
si znamienne poczenie ikonowej linearnoci, barokowej ekspresywnoci i
ornamentyki oraz ludowego uproszczenia. Nie wszystkie jednak ikony nasikaj
zachodnimi elementami, cz z nich kontynuuje utrwalony od XVI wieku styl
kanonicznych statycznych ukadw. wici nadal przedstawiani s frontalnie z
symbolicznymi gestami doni, wyraajc naczeln funkcj modlitwy i kontemplacji.
Na stopniow degradacj ikony karpackiej zasadniczy wpyw miaa Unia Brzeska
zawarta w 1596r. i powoanie do ycia kocioa greckokatolickiego. Ostatecznym za
ciosem by synod w Zamociu w 1720r., ktry zrwna status ikon z obrazami w obrzdku
aciskim, znis konieczno ikonostasu i wprowadzi poboczne otarze w cerkwi na
wzr zachodni. Uchway synodu zostay zatwierdzone przez papiea Benedykta XIII
pi lat pniej, co jasno okrelio stanowisko Kocioa aciskiego wobec wschodniej
obrzdowoci. Po tych dyrektywach uzasadnienie obecnoci ikony podczas liturgii,
witoci obrazu i wymg kanonu ikonograficznego stay si prawie niemoliwe.
Okcydentalizacja Kocioa greckokatolickiego pocigna za sob upadek ikony, ktry
trwa w tym kociele do dzi. Niemiae prby odrodzenia sztuki cerkiewnej, ktre
rozpoczynaj si od konserwacji zachowanych obiektw, nie przekrel niestety lat i
stuleci procesu redukcji ikony do barwnej historii, ktra ma tylko znaczenie
folklorystyczne.
Dla wspczesnych ikonografw w Polsce ikona karpacka nie jest inspiracj. Nie
stanowi formalnego wzoru dla stworzenia nowej ywej ikony. Powodw jest wiele.
Ikona karpacka nie istnieje w przestrzeni cerkiewnej poza terenami
poudniowowschodniej Polski. Jest nieobecna w wityniach i wiadomoci wiernych
prawosawnych z terenw Podlasia, z ktrych wywodzi si wikszo dzi dziaajcych
ikonografw. Nie moe wic oddziaywa swoimi artystycznymi walorami szerzej i nie
jest w stanie zakorzeni si gbiej w wiadomoci wiernych. Posiada swoj
charakterystyczn stylistyk, czsto przybierajc cechy ludowoci i prowincjonalizmu w
przypadku, gdy ikony wyszy z drugorzdnych warsztatw i mog by one barier w
zaakceptowaniu wyjtkowego statusu witego wizerunku w dramacie liturgii.
Ikona galicyjska po wojnie praktycznie przestaa istnie, ale nowym chyba jej
wariantem byaby ikona, ktra powstaje w pracowni malarzy z terenu Bieszczadw,
Sanoka i Krakowa. Jest tworzona prawie wycznie dla potrzeb artystycznych, nie ma
kontekstu religijnego, funkcjonuje jedynie w wieckiej sferze pomidzy artyst i
odbiorc. Mozolne prby uchwycenia ducha dawnej ikony s tu skazane na
niepowodzenie, poniewa jej jedynym celem jest oddanie kompozycyjnego i
kolorystycznego pikna, ktre zamyka si w formalnym znaczeniu.