Cristina Morat

KRLOWE PRZEKLTE
Tytu oryginau: Reinas Malditas
 Mojej siostrze, Maite Morat,
ktra tyle mnie nauczya

Ksita i ksiniczki s po prostu niewolnikami swojej pozycji; nie mog ulega

skonnociom serca.
Stare przysowie

Nie uwaam za bardzo szczliw pozycj krlowej; nigdy nie chciaabym ni by. Stale
poddawana jest przymusom, a nie korzysta z adnej wadzy. Jest jak bstwo, musi
wytrzyma wszystko i okazywa zadowolenie.
Elbieta Charlotta, szwagierka Ludwika XIV,
paac w Wersalu, 1719

Krlowych z ksiek historycznych nie mona myli z krlowymi z bajek. Brylanty

poyskujce w ich koronach czyni nas lepymi na ukady polityczne, ktre ich maestwa
piecztuj, i dyskretne miostki, w ktrych rzadko znajduj pociech.
Chantal Thomas, Les adieux la reine, 1993
CESARZOWA SISSI
 Obca na dworze
Nie pozostaje mi inne wyjcie, tylko y jak pustelnica. W wielkim wiecie mi dokuczaj,
oceniaj le, rani i rzucaj tyle oszczerstw [...] Ale Pan Bg, ktry widzi moj dusz, wie,
e nigdy nikogo nie skrzywdziam.
Elbieta Bawarska do swego nauczyciela greki, Constantina Christomanosa, 1891
Po ukoczeniu trzydziestu piciu lat Elbieta Bawarska synna Sissi postanowia ukry
twarz za wachlarzem i schowa si za parasolk przed wzrokiem ciekawskich. Uznawana za
najpikniejsz cesarzow Europy, miaa do tego, e lud przyglda si jej jak boyszczu. Nie
chciaa rwnie odgrywa roli zachwycajcej wadczyni potnego cesarstwa Austro-Wgier
na starowieckim i przewrotnym dworze, gdzie zawsze czua si obco. Nigdy wicej nie
pozwolia si sportretowa i nikt nie mg by wiadkiem jej fizycznego przemijania, ktre tak
bardzo j martwio. Legendzie o niezwykej urodzie Sissi towarzyszyy opowieci o jej
ekscentrycznym zachowaniu. Zadziwiaa wszystkie krlewskie rodziny niekonwencjonalnym
zachowaniem i lekcewaeniem sztywnej atmosfery dworu Habsburgw. amaa wszystkie
wzorce epoki i bez wtpienia nie bya sodk i gupiutk filmow ksiniczk. Wiele stron
mogoby zaj wyliczenie dziwactw i ekstrawagancji, bdcych wynikiem choroby, ktra z jej
ycia uczynia pieko.
Elbieta bya anorektyczk i bulimiczk bardzo niewiele jada, wykonywaa
wyczerpujce wiczenia, poddawaa si kuracjom napotnym, eby schudn, a nadaktywno
zmuszaa j do bycia w cigym ruchu, na co wiecznie narzekay jej damy do towarzystwa.
Cesarz Franciszek Jzef kocha j a do koca jej nieszczliwego ycia, lecz nigdy nie
rozumia. Poobijana przez rodzinne tragedie i presj dworu, otara si o szalestwo, a
w kocu schronia we wasnym wiecie, zapominajc o obowizkach i yjc tylko dla siebie.
Legendarna Sissi przysza na wiat w paacu ksicym w Monachium mron noc 24
grudnia 1837 roku. Poniewa bya to niedziela i wigilia Boego Narodzenia, jej narodziny
przyjto jako szczliwy znak. Matka, ksina Ludwika, bya crk krla Maksymiliana
I Wittelsbacha i jego drugiej ony, Karoliny Fryderyki Badeskiej. Dla swoich wpywowych
sistr, wietnie wydanych za m za krlw i cesarzy jedna z nich bya krlow Prus, druga
Saksonii, a najstarsza Zofia zostaaby cesarzow Austrii, gdyby nie zmusia swojego sabego
charakterem ma, aby zrzek si tronu na rzecz ich najstarszego syna Franciszka Jzefa
Ludwika bya tylko ubog krewn.
W tamtych czasach wikszo ksiniczek musiaa odsun na bok wasne uczucia, aby
wypeni obowizki wynikajce z ich pozycji. Ludwika nie bya wyjtkiem i w 1828 roku
wysza za m za swojego kuzyna, ksicia Maksymiliana Bawarskiego, nazywanego Maksem
do ekscentrycznego mczyzn o liberalnych pogldach, ktry pochodzi z modszej linii
dynastii Wittelsbachw. Na samym pocztku maestwa Maks wyzna onie, e jej nie kocha
i e zgodzi si z ni oeni jedynie ze strachu przed gniewem energicznego dziadka Wilhelma.
Mimo e byo to maestwo z rozsdku, a przy tym niezgodne, doczekali si dziesiciorga
dzieci, z ktrych jednak dwoje zmaro wkrtce po narodzeniu.
Ludwika, kobieta o niezwykej urodzie, opowiadaa pniej dzieciom, e w pierwsz
rocznic lubu pakaa cay dzie, bo czua si ogromnie nieszczliwa. Duo wysiku
kosztowao j przyzwyczajenie si do swobodnego trybu ycia ma i jego skandali, na
dodatek sama musiaa opiekowa si licznym potomstwem. Bya on uleg, z rezygnacj
znosia zdrady ma, ktry w swoich paacowych apartamentach mia zwyczaj jada drugie
niadanie z dwiema nielubnymi crkami, ktre czule kocha.
Ksiniczka Elbieta wszyscy nazywali j Sissi lub Lisi bya przyzwyczajona do
narzeka biednej matki i nigdy nie zapomniaa sw, ktre stale syszaa: Kiedy jest si
zamn, jest si bardzo samotn!. Rodzina ya z dala od sztywnych konwenansw
monarszego dworu w Monachium i dugi czas spdzaa w swojej letniej rezydencji, zamku
Possenhofen. Rodzice Elbiety nie penili adnych oficjalnych funkcji i prowadzili proste
i beztroskie ycie na wsi, bez adnych zobowiza.
Rodzina przyszej cesarzowej Austrii bya nietuzinkowa. Jej ojciec, ksi Maks, bez
wtpienia w swoich czasach najbardziej popularny spord Wittelsbachw, by niezwyk
osobowoci. W monachijskim paacu przy Ludwigstrasse, w ktrym dziewczynka przysza na
wiat, zainstalowa porodku dziedzica cyrk z trybunami dla goci i fotelami na parterze. Sam
ksi, przebrany za klauna, wystpowa na arenie, demonstrujc swoje jedzieckie
umiejtnoci w ryzykownych popisach akrobatycznych. Sawna bya rwnie jego caf-
chantant w paryskim stylu i sala balowa z ogromnym fryzem dugoci czterdziestu metrw,
przedstawiajcym Uczt Bachusa. Tam, wok gazu nazywanego Okrgym Stoem, spotyka
si z gronem przyjaci pisarzy i artystw ktremu przewodniczy niczym sam krl Artur.
Byy to radosne zebrania literackie, podczas ktrych pito piwo, piewano, czytano poezj oraz
zawzicie dyskutowano. Ksi Maks pasjonowa si rwnie bawarsk muzyk ludow i by
znanym kompozytorem utworw na cytr, ktr przywiz ze swojej podry dookoa wiata.
Miesic po narodzinach Sissi Maks opuci rodzin i rozpocz dug podr na Bliski
Wschd. Kiedy dotar do Kairu, ku zdumieniu arabskich towarzyszy zagra na cytrze na
szczycie piramidy Cheopsa. Wykorzysta rwnie ten pobyt do zakupu licznych zabytkw,
a take niewolnikw, trzech Murzynkw, ktrzy w Monachium wzbudzili wielk sensacj.
Ksi, czowiek zamony i hulaka, y, jak chcia, i trwoni majtek. By jednoczenie bardzo
wyksztacony i mia wspania bibliotek zoon z prawie trzydziestu tysicy tomw, ktre,
jak gosi, przeczyta lub przynajmniej przejrza. Ze wszystkich swoich dzieci szczegln
sabo czu do Sissi nazywa j swoim boonarodzeniowym prezentem. Bya te do niego
najbardziej podobna zarwno pod wzgldem swoich zamiowa, jak i z uwagi na charakter.
Elbieta przeya wiksz cz dziecistwa i modoci na zamku Possenhofen,
usytuowanym malowniczo nad brzegami jeziora Starnberg. Possi, jak go nazywano, by
skromn, lecz mocn fortec, flankowan czterema wieami i otoczon rozlegym parkiem
z ranymi ogrodami, ktre opaday a do samego jeziora. Chocia dzieci rzadko miay okazj
widywa ojca, Maksowi udao si im zaszczepi mio do natury, wolnoci i prostego ycia.
Inn jego pasj byy konie czystej krwi. W ogrodzie swego monachijskiego paacu kaza
zbudowa hipodrom, gdzie organizowa konkursy jedzieckie.
Sissi, podobnie jak ojciec, wolaa wie od miasta i nigdy nie zamieniaby lenych pejzay
Possenhofen na blaski paacowych salonw. Od dziecka kochaa zabawy na wieym
powietrzu, jazd konn, pywanie po jeziorze, wdkowanie, samotne wdrwki po lesie
i wspinanie si po grach. Lubia piwo i miaa sabo do bawarskich kiebasek, ktrych na
wiedeskim dworze bardzo jej brakowao.
Ludwika, mimo e od urodzenia nosia tytu Jej Krlewskiej Wysokoci i Krlewskiej
Ksiniczki Bawarskiej, zachowywaa si raczej jak mieszczanka ni reprezentantka wysokiej
arystokracji. Prawie nie miaa suby. Podczas gdy maonek z dala od domu wid swe
wczgowskie ycie, ona samodzielnie wychowywaa dzieci, co w arystokratycznej rodzinie
byo niespotykane. Ksina nie miaa wielkich ambicji politycznych, spory wpyw na ni
wywieraa o trzy lata starsza energiczna siostra, arcyksina Zofia Habsburg. Ludwika
arliwie j kochaa i zarazem podziwiaa za autorytarne rzdy w cesarskim Hofburgu.
Obawiajc si utraty przychylnoci Zofii, z gorliwoci podaa za jej radami i zawsze
stawiaa j za wzr swoim dzieciom.
Dwr wiedeski wydawa si Ludwice bardzo daleki. ya jak wieniaczka, nosia
swobodne ubrania i nie utrzymywaa adnych stosunkw ze swoim bratankiem, krlem
Bawarii Maksymilianem II. Jej jedynymi zamiowaniami byy kolekcjonowanie
najrniejszych zegarw i studiowanie geografii. Ksi Maks pokpiwa sobie, e caa
geograficzna wiedza ony pochodzi z misjonarskich kalendarzy wiszcych na cianach salonu.
A do szesnastego roku ycia Elbiety Possenhofen by dla niej rajem. Uwielbiaa chodzi
boso po kach i wczy si ze swoimi zwierztami: danielem, barankiem i krlikami rnych
ras. Ksiniczka mwia regionalnym dialektem i miaa przyjaci wrd chopskich dzieci
z ssiedztwa. Nowa nauczycielka, baronowa Wulffen, staraa si, cho bez powodzenia,
zaszczepi nieco dyscypliny w semce na wp dzikich dzieci, wychowywanych w poczuciu
sporej wolnoci i bez spoecznych uprzedze. Sissi bya dziewczynk delikatn, bardzo
wraliw i czasami, bez wyranego powodu, pograa si w smutku.
Baronowa wkrtce zdaa sobie spraw, e Sissi jest szczeglnym dzieckiem i bardzo rni
si od swojej starszej siostry: Elbieta jest z charakteru sabsza, wtpica i ma tendencj do
zamartwiania si. Starsza siostra nad ni dominuje. Dziewczynka nie bya za bardzo
zainteresowana nauk, jednak ukradkiem pisaa naiwne, dziecinne wiersze. Lubia rwnie
rysowa, zwaszcza zwierzta, drzewa w ogrodzie i dalekie grzbiety Alp, ktre niezwykle j
pocigay. Niekiedy ksi Maks przerywa uciliwe lekcje z baronow Wulffen i szed
z dziemi zbiera owoce albo pozwala im wspina si po drzewach. Innym znw razem
pojawia si w Possenhofen z niewielk orkiestr i organizowa koncert lub tace porodku
ki. Elbieta uwielbiaa tego nieobecnego, czuego i penego fantazji ojca, z ktrym miaa tak
wiele wsplnego.
Osiemnastego sierpnia 1848 roku Franciszek Jzef Habsburg ukoczy osiemnacie lat
i marzenie, jakie od pewnego czasu pielgnowaa w sobie jego wpywowa matka, miao
wanie si speni. Po abdykacji wuja Ferdynanda I, ktry cierpia na epilepsj
i wodogowie, i rezygnacji z tronu ojca, modszego brata Ferdynanda I, arcyksicia Franciszka
Karola czowieka sabego i niezbyt zdolnego stawi czoo obowizkom rzdzenia mody
Franciszek Jzef zosta gow cesarskiego domu Habsburgw. Objcie przez niego tronu
zbiego si w czasie z wybuchem rewolucji buruazyjnej w Austrii, ktra wstrzsna
fundamentami monarchii i zostaa powstrzymana cik rk przez armi. Zofia, zadowolona,
e udao si przezwyciy powany kryzys bez strat terytorialnych, mylaa tylko o koronacji
swojego syna. Z obawy przed nowym buntem w stolicy zorganizowano j nie w Wiedniu, lecz
w paacu arcybiskupim w Oomucu na Morawach.
Cesarzowa wywieraa wielki wpyw na modego i niepewnego siebie syna, mimo e
przyrzeka nie miesza si do spraw rzdu: w chwili wstpienia na tron mojego syna
stanowczo postanawiam nie ingerowa w adne sprawy pastwa; po trzynastu latach
bolesnego zaniedbywania nie sdz, abym miaa do tego prawo; odczuwam gbok rado, e
mog teraz z wielkim zaufaniem pozostawi wszystko w dobrych rkach i po trudnym roku
1848 obserwowa podjt na nowo drog.
Jednak Zofia nie spenia swoich obietnic. W cigu nastpnych lat to ona pocigaa za
sznurki w Hofburgu, bdcym gwnym orodkiem wadzy cesarskiej. Pierwsze decyzje
podjte przez Franciszka Jzefa jako suwerena midzy innymi egzekucja przeciwnikw
politycznych i zniesienie konstytucji wgierskiej byy dzieem jego matki. Zofia,
pragmatyczna i autorytarna, wyrzeka si wasnych ambicji politycznych i dziki swoim
wpywom na dworze zdoaa osadzi na tronie najstarszego syna. Bya szar eminencj
i wedug wasnego upodobania kierowaa agodnym potomkiem, ktrego nazywaa mj
Franzi.
W modoci arcyksina Zofia Wittelsbach syna z urody jej ekscentryczny przyrodni
brat, krl Ludwik I Wittelsbach, wczy jej portret do synnej Galerii Piknoci w swojej
rezydencji w Monachium. W wieku dziewitnastu lat bya zmuszona wyj za m za
arcyksicia Franciszka Karola Habsburga, mczyzn, ktrego ani nie znaa, ani nie kochaa.
By to zwizek czysto polityczny i chocia Zofia rozumiaa, e nie bdzie pani swojego
smutnego losu, przeciwnoci zmieniy j w kobiet niezalen i energiczn.
Z czasem pokochaa swojego dobrotliwego ma jak dziecko, ktrym naley si
opiekowa, i zaja si troskliwie edukacj ich piciorga dzieci. W Wiedniu mwiono, e
jest jedynym mczyzn na dworze. Arcyksina, ktra zawsze bardzo surowo oceniaa
swoj synow, zapomniaa, e ona rwnie bya kiedy mod i niedowiadczon bawarsk
ksiniczk, zagubion na cudzoziemskim dworze, gdzie nikogo nie znaa i gdzie czua si
bardzo samotna.
Pi lat pniej Franciszek Jzef sta si monarch absolutnym i jednym z najpotniejszych
ludzi epoki. Wierny przedstawiciel ancien rgimeu, by naczelnym dowdc armii i rzdzi
bez parlamentu i konstytucji. Jego ministrowie faktycznie penili funkcj doradcw, on sam
bowiem odpowiada za polityk imperium.
W tym czasie Austria staa si wielkim wiatowym mocarstwem i najwikszym po Rosji
pastwem w Europie, liczcym okoo czterdziestu milionw mieszkacw i obejmujcym
terytoria nalece dzi do Woch, Czech, Sowacji, Wgier, Polski, Rumunii, Ukrainy, Serbii,
Boni i Hercegowiny oraz Chorwacji.
Cesarz wanie skoczy dwadziecia cztery lata, budzi podziw otoczenia wadczym
wygldem i majestatyczn postaw. Na wczesnych oficjalnych portretach wida szczupego,
przystojnego blondyna o jasnych oczach, na ktrym mundur wojskowy ley dopasowany jak
rkawiczka. By mczyzn uprzejmym, o nienagannych manierach, dobrze taczy i sta si
przedmiotem westchnie wielu dam. I oto nadesza chwila poszukania odpowiedniej ony dla
monarchy, ktry na wielu europejskich dworach uchodzi za najbardziej podanego kawalera.
Zofia i jej siostra Ludwika od duszego czasu pielgnoway pomys oenienia Franciszka
Jzefa z Helen, zwan Nn, najbardziej odpowiedzialn i najlepiej przygotowan do roli
dobrej cesarzowej. Chocia dziewczyna pochodzia z modszej linii bawarskiej i nie naleaa
do krlewskiego domu, siostry uwaay, e bdzie najlepsz kandydatk. Franciszek Jzef by
tak zdominowany przez matk, e robi tylko to, co ta mu kazaa, i bez protestu zaakceptowaby
kad wyznaczon mu narzeczon.
Latem 1853 roku arcyksina Zofia zaprosia swoj siostr Ludwik z crkami Helen
i Elbiet do synnego uzdrowiska Bad Ischl, gdzie rodzina cesarska spdzaa wakacje.
Franciszek Jzef obchodzi swoje urodziny, co stanowio doskonay pretekst do tego, eby
pozna kandydatk wybran przez matk na cesarzow wspmaonk. Na pierwszy rzut oka
Helena bya idealn narzeczon: pikna, taktowna, doskonale mwica po francusku (bo tego
jzyka uywano na europejskich dworach) i niele znajca skomplikowany ceremonia
dworski.
Dla Sissi, niewiadomej tego, co knuj jej matka i ciotka Zofia, duga i wyczerpujca
podr po krtych drogach okolic Salzburga bya utrapieniem. Matka nalegaa, eby im
towarzyszya, martwia si bowiem stanem jej ducha. Pitnastoletnia Elbieta zakochaa si
w przystojnym hrabim, czonku dworu jej ojca, lecz kiekujcy romans zosta szybko
przerwany przez ksicia Maksa, ktry wysa kawalera na jak misj z dala od Monachium.
Powrci z niej powanie chory i wkrtce zmar, a Sissi popada w gboki smutek, spdzaa
dugie godziny w swoim pokoju, piszc wiersze i rozpaczliwie paczc.
Ludwika uwaaa, e zmiana powietrza dobrze jej zrobi i crka odzyska rado ycia. Prcz
tego miaa cich nadziej, e modszy brat cesarza Franciszka Jzefa, arcyksi Karol
Ludwik, nadal interesuje si Sissi. Oboje poznali si w 1848 roku na spotkaniu rodzinnym
w Innsbrucku, kiedy byli jeszcze dziemi. Karol Ludwik okazywa szczeglne zainteresowanie
jedenastoletni wwczas siostr cioteczn z Bawarii. Przez jaki czas pisywali do siebie
romantyczne listy miosne i posyali sobie prezenty, ale z upywem miesicy ich stosunki
ulegy ochodzeniu. Ksina uwaaa, e ta podr moe na nowo oywi zainteresowanie
arcyksicia modsz crk, ktra bardzo si zmienia i bya ju teraz dorastajc panienk,
adn [...], cho bez adnej szczeglnie piknej cechy.
Od wiosny Ludwika nie ustawaa w korespondencji z siostr i przygotowaniach do podry,
w ktrej pokadaa wielkie nadzieje. W tym tak szczeglnym wydarzeniu ksi Maks im nie
towarzyszy, by nie przeszkodzi w matrymonialnych projektach, i poegna je na granicy. Jego
demokratyczne przekonania i ekstrawagancki sposb ycia nie przypad do gustu Zofii, ktra
jego imi staraa si na wiedeskim dworze wymawia jak najrzadziej.
Szesnastego sierpnia 1853 roku ksina z crkami dotara do Bad Ischl, pokonujc
wczeniej rne przeszkody cierpiaa na siln migren, ktra zmusia j do przeoenia
wyjazdu, dlatego przyjechay ze znacznym opnieniem. Wszystkie trzy nosiy pen aob, bo
wanie zmara ich ukochana ciotka. Baga przyby na miejsce pniej, nie miay wic czasu,
by zmieni czarne i zakurzone ubranie, w ktrym podroway. Arcyksina Zofia posaa
dam dworu do hotelu, gdzie si zatrzymay, by pomoga uczesa si Helenie musiaa
przecie wyglda nienagannie w chwili prezentacji cesarzowi. Sissi nikt nie pomaga, sama
si uczesaa, zbierajc wosy w dwa dugie warkocze. Zofia zaprosia siostr i jej obie crki
na herbat do Willi Cesarskiej, luksusowej rezydencji, ktr monarchia austriacka
wynajmowaa na letnie pobyty. W gwnym salonie punktualny Franciszek Jzef czeka na
swoich goci, nieco zdenerwowany, bo doskonale wiedzia, co oznacza ta wizyta. Tylko raz
widzia swoje cioteczne siostry i prawie ich nie pamita, poniewa wwczas ca jego
uwag zajmoway kwestie polityczne. Stwierdzi, e Helena jest adna, elegancka
i dystyngowana, cho nieco chodna i dumna. Miaa dwadziecia lat, a jej wyraziste rysy
i aobne ubranie sprawiay, i wygldaa na starsz. Za to Sissi, bardziej spontaniczna
i dziecinna, wydaa mu si zachwycajca i nie mg wprost wzroku od niej oderwa.
Tej mioci od pierwszego wejrzenia nie sposb byo nie zauway: Zakochany jak kadet,
szczliwy jak bg stwierdzi niedugo po tym spotkaniu. Arcyksi Karol Ludwik,
zmartwiony i zazdrosny z powodu nieoczekiwanego zainteresowania jego brata t, ktra bya
jego modziecz mioci, wyzna matce, e od momentu, w ktrym cesarz ujrza Elbiet,
pojawi si na jego twarzy wyraz takiego zadowolenia, e ju nie byo wtpliwoci, ktr
wybierze.
Sissi nie bawia si dobrze owego wieczoru, a zdenerwowanie pozbawio j apetytu.
W odrnieniu od Nn nie bya przyzwyczajona do spotka towarzyskich i w sytuacjach
publicznych czua skrpowanie. Nastpnego ranka cesarz przyszed wczenie do sypialni
matki, ktra wanie si obudzia. By rozpromieniony i zakomunikowa jej, e modsza Sissi
wydaa mu si zachwycajca i e to z ni, nie z Helen, pragnie si oeni. Zofia poprosia go,
eby si nie spieszy, poniewa ledwie j zna, on jednak niecierpliwie nalega, by niczego ju
nie przedua. W swoim dzienniku arcyksina Zofia zapisaa pierwsze wraenia na temat
modej dziewczyny: Ale jaka urocza jest Sissi! Wida, e jest wiea jak migda, kiedy si go
otwiera i... co za wspaniaa korona wosw otacza jej twarz! Ma sodkie i pikne oczy, a jej
wargi przypominaj poziomki.
Na nic si zdao powtarzanie przez Zofi synowi, e dziewitnastoletnia Helena jest
dziewczyn dojrzalsz i lepiej przygotowan do dwigania z nim ciaru Korony, e jej siostra
to jeszcze mia dziewczynka. Pierwszy raz Franciszek Jzef, ktry tak czci i szanowa matk,
okaza si nieugity. Wieczorem wydano bal, na ktrym cesarz wybra Sissi na swoj
partnerk, w obecnoci wszystkich goci bardzo jasno dajc do zrozumienia, jakie miejsce
zajmuje ona w jego sercu. Jednak jego cioteczna siostra, tak moda i niewinna, jeszcze nie
zdawaa sobie sprawy z tego, co dziao si wanie wok niej. Nawet gdy monarcha
ofiarowa jej wszystkie bukieciki kwiatw, ktre, wedug tradycji, powinien by rozdzieli
pomidzy pozostae damy, nie zwrcia na to uwagi.
Po balu, na ktrym Sissi miaa prost sukni z bladorowego jedwabiu, Zofia opisaa ze
wszystkimi szczegami swojej siostrze, Marii krlowej Saksonii, wygld siostrzenicy:
W swoich piknych wosach miaa wielki grzebie, utrzymujcy sploty warkoczy z tyu
gowy. Jak jest teraz modnie, wosy odgarna z twarzy. Zachowanie modszej jest tak
delikatne, tak skromne i doskonae, i tak pene wdziku, niemal ulegoci, kiedy taczy
z cesarzem! Wydaa mi si nadzwyczajnie atrakcyjna w swojej dziewczcej skromnoci,
a przy tym wygldaa z nim tak naturalnie. Jedyne, co budzio w niej lk, to ogrom ludzi, ktrzy
j obserwowali. Defektem, ktry nie uszed uwadze Zofii, byy nieco tawe zby
ksiniczki Ludwika obiecaa, e je doczyci z wiksz starannoci, aby siostrze si
podobay.
Nastpnego ranka los Sissi by ju przesdzony. Tego dnia, 18 sierpnia, Franciszek Jzef
obchodzi swoje urodziny na prywatnej uroczystoci rodzinnej. Podczas przyjcia Elbieta
siedziaa obok cesarza, ktry nie przestawa jej adorowa. Tego samego wieczoru poprosi
matk, eby wybadaa, czy jego siostra cioteczna, Sissi, go akceptuje, ale w taki sposb, aby
nikt na ni nie naciska. Kiedy Ludwika zapytaa crk, czy byaby zdolna pokocha cesarza,
zmartwiona i zdenerwowana dziewczyna zacza paka. Pord szlochu odpowiedziaa, e
zrobi wszystko, co mona, eby cesarz by szczliwy i eby by kochajc crk dla ciotki
Zofii. Dodaa rwnie, e nie rozumie, jak suweren mg zwrci na ni uwag, bo przecie
ona tak niewiele znaczy.
Kiedy po latach kto zapyta ksin Ludwik, czy crk zapytano o jej uczucia przed tak
powanym krokiem, odpowiedziaa: Cesarzowi Austrii si nie odmawia!. Ksina, nie
zwaajc na to, co odczuwaa crka, bya bardzo szczliwa i wdziczna swojej siostrze, co
wyrazia w licie: To ogromne szczcie, a zarazem tak [...] trudna sytuacja, e jestem pod
wraeniem w kadym calu. Ona jest tak moda i niedowiadczona [...] Mam nadziej jednak,
e bd yczliwi dla Sissi. Jej ciotka Zofia jest dla niej bardzo dobra i czua, a dla mnie jest
wielkim pocieszeniem, e moja crka bdzie miaa jakby drug matk w mojej tak ukochanej
siostrze. Elbieta, ju jako cesarzowa Austrii, wspominaa tamte dni z mniejszych
romantyzmem i stwierdzia: Maestwo jest instytucj absurdaln. Kobieta czuje si
sprzedana w wieku pitnastu lat i skada przysig, ktrej nie rozumie i ktrej pniej auje
przez cae trzydzieci lat lub duej, ale ktrej ju nie moe zama.
W nastpnych dniach Sissi ya z gow w chmurach, goszczona przez eleganckiego
i czuego cesarza, ktry patrzy tylko na ni. Organizowano na jej cze kolejne zabawy, bale,
bankiety, zewszd odbieraa prezenty. Cesarz podarowa jej kosztown biuteri, w tym
midzy innymi wspaniay diadem z diamentami i szmaragdami, ktry moga wple w dugie
wosy. Nie przestawa okazywa swojego szczcia, ale przy jego boku Sissi bya bardzo
niemiaa, milczca i paczliwa. Zofia, obojtna na uczucia dziewczyny, napisaa do swojej
siostry Marii: Nie moesz sobie wyobrazi, jak zachwycajca jest Sissi, kiedy pacze.
Ludwik mniej przejmoway szlochy crki ni ewidentny fakt, e jej dziecko nie jest w stanie
sprosta temu, czego oczekiwano od cesarzowej Austrii. W owych dniach zwierzya si
przyjacice ze swoich obaw, kiedy to przestraszya si skomplikowanych obowizkw
czekajcych jej crk Elbiet, ktra praktycznie wstpi na tron wprost z pokoju dziecinnego.
Niepokoia j rwnie zjadliwa krytyka dam arystokracji wiedeskiej.
Ojciec narzeczonej dowiedzia si o zarczynach ukochanej crki z suchego telegramu
wysanego przez on, a brzmicego nastpujco: Cesarz poprosi o rk Sissi i Twoj
zgod; zostan w Bad Ischl a do koca sierpnia, wszyscy bardzo zadowoleni. Zapoznawszy
si z wiadomoci, ksi Maks najpierw uzna, e chodzi o pomyk w zapisie, poniewa
byo uzgodnione, e wybrank zostanie Nn. Kiedy jednak potwierdzio si, e cesarz
faktycznie poprosi o rk jego sodkiej Sissi, z lekcewaeniem stwierdzi: Odradzam Ci, to
to gupek.
Gdy w nastpny czwartek Maks spotka si z przyjacimi z grupy przy Okrgym Stole,
wszyscy nader artobliwie mu gratulowali. Na obiedzie, ktry wydali na jego cze 30
padziernika 1853 roku, gdy wino ju poczynio efekty, wszyscy zgromadzeni biesiadnicy
piewali chrem improwizowane duety, nienacechowane zbytnim szacunkiem dla rodziny
cesarskiej. Krl Bawarii Maksymilian II, dowiedziawszy si o tym wydarzeniu, w licie do
ksicia Maksa da do zrozumienia, e odtd powinien on wie czcigodne ycie prywatne,
poniewa zarczyny jego crki z cesarzem cign na ca rodzin publiczne
zainteresowanie. Ale ksi nie by skonny przestrzega niczyich rozkazw, tym bardziej rad
sabego i chorowitego monarchy.
W Wiedniu arcyksina Zofia, ktra uwaaa Maksa za hab dla rodziny i zy przykad dla
dzieci, staraa si narzuci klauzul maesk, zapobiegajc jego obecnoci na cesarskim
lubie. Ludwika prosia siostr, eby nie fundowaa jej takiego ponienia, poniewa
nieobecno ma na uroczystoci mogaby by interpretowana jako dowd na to, e m
porzuci j dla jednej ze swoich licznych kochanek.
Sissi urzeka wszystkich, ktrzy j poznali, ale na wiedeskim dworze niektrych martwio
to maestwo, poniewa narzeczeni nie tylko byli ciotecznym rodzestwem, lecz take
naleeli do tej samej rodziny krlewskiej. Rodzice narzeczonej rwnie byli blisko
spokrewnieni oboje naleeli do rodziny Wittelsbachw. Ta dynastia, ktra przez siedemset
lat panowaa w Bawarii, w cigu swoich dugich dziejw wydaa wielu ksit i krlw
ekscentrycznych i szalonych. Mwiono, e istnieje w tej rodzinie dziedziczna skaza ksi
Pius, dziadek Sissi, ojciec Maksa, by mczyzn garbatym i obkanym, ktry skoczy swoje
smutne ycie niczym pustelnik, w absolutnej samotnoci. Rwnie dwaj inni krewni Sissi, krl
Ludwik II Bawarski (synny Ludwik Szalony) i jego brat Otton zostali uznani za niezdolnych
do rzdzenia ze wzgldu na osobliwe zachowanie i powane rozchwianie umysowe.
eby mogo doj do lubu spokrewnionej pary cesarskiej, potrzebna bya dyspensa
papiea. Wreszcie 24 sierpnia, zaledwie osiem dni po spotkaniu Sissi z Franciszkiem Jzefem,
oficjalnie ogoszono ich zarczyny. Wiadomo wywoaa wielk sensacj i, tak jak obawiaa
si Ludwika, na dworze w Wiedniu zaczy kry plotki na temat narzeczonej. Po pierwsze,
krytykowano fakt, e przysza cesarzowa Austrii, cho wywodzia si z arystokratycznej
rodziny, nie miaa takiego rodowodu jak Habsburgowie. Zawi i niech dworu, ktre tak
miay uprzykrzy ycie Sissi, dopiero si rodziy.
Trzydziestego pierwszego sierpnia przyjemny pobyt w Bad Ischl dobieg koca. Franciszek
Jzef musia wraca do swoich obowizkw w Wiedniu, a Sissi do zamku Possenhofen.
Cesarzowi trudno byo rozsta si z narzeczon, z ktr dzieli chyba jedyne szczliwe
chwile w swoim surowym yciu. Na pamitk zarczyn arcyksina Zofia postanowia kupi
Will Cesarsk, gdzie para si poznaa, i przeksztaci j w sta letni rezydencj rodziny
krlewskiej. Ju z Hofburga pochonity sprawami dworu cesarz napisa do matki:
Doprawdy to ciki przeskok i straszne przejcie z tamtego nieba do smutnej egzystencji
atramentu i papieru do pisania, uciliwe to i mczce. Powrt Sissi rwnie nie by atwy,
poniewa czeka j czas intensywnej nauki w cigu omiu miesicy narzeczestwa musiaa
szybko przygotowa si do nowych wyzwa, nauczy francuskiego i woskiego, poprawi
dosy zaniedban edukacj. Nie mniej istotna bya nauka historii Austrii, dlatego trzy razy
w tygodniu przychodzi do niej do domu historyk, hrabia Johann Mailth, gorliwy uczestnik
spotka towarzyskich ksicia Maksa. Nauczyciel, ktrego Sissi bardzo polubia, by
czowiekiem dumnym z wgierskich korzeni i skutecznie potrafi jej przekaza uczucia oraz
oczekiwania sponiewieranej ojczyzny. Swojej pilnej uczennicy nie waha si opowiada, e
w 1849 roku dawna wgierska konstytucja zostaa zniesiona przez mczyzn, ktrego wkrtce
miaa polubi. Mailth tumaczy modziutkiej jeszcze Sissi korzyci z formy rzdw
republikaskich, a jego polityczne ideay zapady ksiniczce w pami bardzo gboko. Ju
jako cesarzowa Elbieta Bawarska wprawia w osupienie grup dworzan na przyjciu
w Hofburgu, stwierdzajc: Syszaam, e republika jest najlepsz form rzdw.
Jeli przedtem nie zauwaano jej pord sistr, teraz narzeczona cesarza skupiaa na sobie
wszystkie spojrzenia. Trzej artyci zajli si jej portretowaniem, eby posa najlepsz
miniatur Franciszkowi Jzefowi; zaczto rwnie przygotowywa jej wypraw lubn.
W cigu nastpnych tygodni dziesitki krawcw, hafciarek, szewcw i modystek z Bawarii
pospiesznie pracowao nad przygotowaniem wiana przyszej cesarzowej. Arcyksina Zofia
nie przestawaa z oddali udziela rad i przypomina siostrze, e moda ksiniczka powinna
lepiej my zby. Sissi bardzo niewiele obchodziy stroje. Cige przymiarki byy dla niej
udrk. Klejnoty, ktre nadeszy z Wiednia, ledwie wzbudziy jej zainteresowanie i aden
z kosztownych prezentw nie zrobi na niej takiego wraenia jak papuga, ktr cesarz posa
jej do Bawarii.
Ludwika obserwowaa z niepokojem, jak crk opada melancholia, jak pogra si
w milczeniu. Tylko przyjazd cesarza na par dni w poowie padziernika przywrci jej
rado. Franciszek Jzef czu si szczliwy w swobodnej atmosferze Possi, spdza
przyjemnie czas, bawic si z modszymi brami Sissi, jedzi konno z narzeczon i odkrywa
uroki jej ukochanych gr. Mio Sissi do narzeczonego rosa i kade nowe rozstanie
wywoywao w niej wiksz rozpacz. Pewnego razu, gdy Franciszek Jzef musia pospiesznie
wyjecha ze wzgldu na swoje obowizki, Sissi tak pakaa, e miaa twarz i oczy bardzo
opuchnite.
Na pocztku marca, po uzyskaniu papieskiej dyspensy, podpisano kontrakt maeski.
Przysza cesarzowa, oprcz wiana odpowiedniego dla jej rangi i hierarchii, otrzymaa w darze
od ksicia Maksa, na dowd ojcowskiej mioci i szczeglnego upodobania, sum
pidziesiciu tysicy florenw. Cesarz zobowiza si powikszy jej skromny posag
nastpnymi stu tysicami dukatw, do ktrych dorzuci jeszcze dwanacie tysicy dukatw tak
zwanego Morgengabe, czyli porannego prezentu, ktry wedug dawnego zwyczaju Domu
Cesarskiego mia by zadouczynieniem zoonym onie tu po nocy polubnej i utracie
dziewictwa. Cesarzowa otrzymaa rwnie sto tysicy dukatw przeznaczonych wycznie na
ubrania, ozdoby i jamuny oraz inne pomniejsze wydatki. Wszystkie pozostae koszty na
bielizn pocielow, rczniki i tym podobne, konie, utrzymanie i opacenie suby, na
wyposaenie i dekoracje paacw cesarskich mia pokrywa Franciszek Jzef. Roczna
pensja, ktr Sissi miaa dysponowa po koronowaniu na cesarzow Austrii, bya
piciokrotnie wysza od poborw arcyksinej Zofii suma znaczna, jeli bra pod uwag, e
robotnik mg rocznie zarobi okoo dwustu florenw.
Podczas swojej ostatniej przedlubnej wizyty w Monachium Franciszek Jzef podarowa
narzeczonej cenny klejnot, ktry miaa naoy w dniu zawarcia maestwa. By to diadem
z opali i brylantw, wraz z naszyjnikiem i kolczykami do kompletu, stanowicy podarunek od
arcyksinej Zofii. Na razie Sissi nie moga narzeka na zachowanie przyszej teciowej.
Oprcz czynienia jej wspaniaych prezentw arcyksina zaja si dekorowaniem
z najwikszym zbytkiem apartamentu modej pary w skrzydle paacu Hofburg. Nie skpia
wydatkw, by zadowoli synow. Wszystko miao by jak najlepszej jakoci i jak najdrosze:
od tapiserii po zasony, dywany i meble; przybory toaletowe Sissi byy z litego zota. Zofia
udekorowaa pomieszczenia cesarskiego apartamentu licznymi dzieami sztuki, obrazami,
przedmiotami ze srebra, chisk porcelan, posgami i zegarami pochodzcymi z rnych
prywatnych kolekcji Domu Cesarskiego.
Kiedy Sissi napisaa list do przyszej teciowej, eby podzikowa jej za wszystkie
starania, tej nie spodoba si ton poufaoci, jakiego uya, o czym pospiesznie powiadomia
swojego syna. Franciszek Jzef tak powiedzia o tym Sissi: Byoby niedobrze, gdybym ja, jej
prawdziwy syn, mwi do niej pani, ale wszyscy pozostali powinni traktowa moj matk
z szacunkiem i powaaniem, na jaki zasuguje ze wzgldu na swj wiek i pozycj. Ten
incydent zrani wraliwo dziewczyny i pozostawi jej gorzkie wspomnienie. By to zaledwie
pocztek trudnych relacji, naznaczonych cigymi nieporozumieniami. Jej ciotka i zarazem
teciowa, Zofia Wittelsbach, nie bya dla Sissi drug matk, jak tego pragna Ludwika, lecz
staa si jej najwikszym wrogiem na wiedeskim dworze.
W dniach poprzedzajcych lub wyprawa przyszej cesarzowej zostaa przygotowana
i w dwudziestu piciu kufrach wysana do Wiednia. Ze skrupulatnego spisu wszystkich
nalecych do niej rzeczy jasno wynikao, e narzeczona cesarza nie bya tym, co uwaano za
dobr parti. Wikszo biuterii, jak Sissi zabraa ze sob, stanowiy otrzymane z okazji
zarczyn prezenty od narzeczonego i teciowej. Damy dworu, widzc jej skromny posag,
szybko zaczy ocenia przysz on cesarza, ktr od pierwszej chwili uznay za bawarsk
ksiniczk bez majtku i pochodzenia. Tymczasem dla zaledwie szesnastoletniej Elbiety,
ktra spdzaa dni, biegajc swobodnie w drewniakach po lasach i parkach Possenhofen, taka
wyprawa lubna bya nieznanym do tej pory luksusem. Dla dziewczyny przyzwyczajonej do
prostego wiejskiego ycia widok eleganckich strojw z satyny, tiulu czy jedwabiu, gorsetw,
krynolin i przybra gowy ze strusich pir, koronek i pere wydawa si snem; snem
dziecinnym, ktry bardzo szybko zamieni si w bolesny koszmar. Trudno byo oczekiwa, by
Sissi, ktra nie znosia arystokratycznej wyniosoci i etykiety, pasowaa do klimatu dworu tak
sztywnego, tak pompatycznego i ultrakonserwatywnego jak wiedeski. Dwudziestego
sidmego marca podczas uroczystoci, ktra odbya si w sali tronowej paacu ksicego
w Monachium, ksiniczka Elbieta w obecnoci caego dworu zrzeka si swoich
ewentualnych praw do tronu Bawarii. Tego samego dnia ustalono dat wydarzenia, ktre
ogoszono lubem roku.
Ciar korony
W kocu kwietnia ksiniczka Elbieta Bawarska opucia Monachium w towarzystwie
swojej matki i sistr. Z wielkim wzruszeniem poegnaa si z przyjacimi i pejzaami
bawarskich Alp, do ktrych odtd ju zawsze miaa tskni. Niemal przez cay czas
trzydniowej podry pakaa, a bdcy tego wiadkiem pruski dyplomata zauway: Moda
ksiniczka, mimo caego splendoru i dostojestwa pozycji, jaka na ni oczekuje wraz z jej
znakomitym mem, wydaje si bardzo smutna, poniewa musiaa opuci swoj rodzin
i swj kraj. I bl tego rozstania zdaje si rzuca cie melancholii na jej twarz. Gdy zaprzg
dojecha do brzegw Dunaju, czeka na nich wspaniay rzeczny parowiec Franciszek Jzef,
oddany do ich dyspozycji przez cesarza, aby przewie orszak lubny. Statek zosta
wyposaony z nadzwyczajnym przepychem: kabin Sissi wyoono purpurowym aksamitem,
a pokad zamieniono w ogrd kwietny z ran altank porodku, aby narzeczona moga tu
znale wytchnienie.
Na caej trasie tysice osb, w wikszoci biednych chopw, przychodzio na brzeg
w nadziei, i ujrz narzeczon. Cho wyczerpana mczc podr, Sissi nie przestawaa
pozdrawia ich koronkow chusteczk i niemiao si umiecha. Nadal byy z ni matka
i siostry, ktre staray si j zabawia i zagodzi jej podenerwowanie. Ksin Ludwik,
ktra bardzo dobrze znaa crk, martwia jej blado, milczenie i przestrach.
Po dopyniciu do przystani w Nussdorf nieopodal Wiednia wszyscy pasaerowie zmienili
ubiory. Przysza cesarzowa Austrii zostaa przyjta przez wiedeczykw z wszelkimi
oznakami przywizania i podziwu. Wadze, cesarscy dygnitarze, najwybitniejsi
przedstawiciele Domu Habsbursko-Lotaryskiego i arystokraci czekali niecierpliwie pod
wzniesionym na t okazj kwietnym ukiem. Sissi ukazaa si ubrana w zwiewn sukni
z rowego jedwabiu z szerok krynolin, szalem z biaej koronki i w maym kapelusiku do
kompletu. Zanim jeszcze parowiec przycumowano u przystani, wiedziony niecierpliwoci
Franciszek Jzef wskoczy z brzegu na pokad, eby przywita narzeczon. Na oczach tysicy
osb, ktre toczyy si, aby zobaczy now cesarzow, wzi j w ramiona i z zachwytem
pocaowa. Na widok tej spontanicznej sceny miosnej wybuchy wiwaty i oklaski. Od dawna
mieszkacy Wiednia pragnli mie tak cesarzow jak Sissi. W poprzednim roku Napoleon III
polubi pikn Hiszpank Eugeni de Montijo, a Pary sta si centrum europejskiej elegancji
i dobrego gustu. Teraz Austriacy wierzyli, e dziki urokowi i modoci nowej cesarzowej
Wiede odzyska dawny splendor.
Widzc tak bardzo zakochanego cesarza, wielu uwaao, e nadejd lepsze czasy i e
powodowany szczciem Franciszek Jzef stanie si mniej despotyczny i bardziej otwarty na
reformy, ktrych kraj tak bardzo pragn. Gdy utorowano ju przejcie w tumie, cesarska para
wsiada do zoconej karocy i ruszya w stron paacu Schnbrunn, wspaniaej letniej
rezydencji Habsburgw.
 Od momentu przybycia do Austrii ksiniczka Elbieta nie moga skorzysta z chwili
wytchnienia i prywatnoci. Zmczona i podenerwowana dug podr i niekoczcymi si
spotkaniami, po przybyciu do paacu musiaa raz jeszcze wyj na balkon, umiechn si
i pozdrowi ludzi zebranych w ogrodzie. Odtd tego rodzaju gesty stanowi miay wan
cz ycia cesarzowej. W Wielkiej Sali paacu Schnbrunn nastpi pocztek wzniosej
ceremonii, ktra przecigna si a do pnego wieczoru. Przez kilka godzin przedstawiano
jej, jednego po drugim, wszystkich czonkw rodziny Habsburgw wrd nich trzech
modszych braci jej ma, kuzynw, ciotki i wujw oraz wysokich funkcjonariuszy dworu.
Po wymianie lubnych prezentw pokonana zmczeniem Sissi oddalia si do swoich pokoi.
Ale dzie wci nie dobieg koca. Zostaa jeszcze prezentacja osb, ktre od tej pory miay
jej suy zamiast bawarskich dam zmuszonych do powrotu do Monachium. Jej pierwsz dam
dworu zostaa Zofia Esterhzy, z domu ksina Lichtenstein, cieszca si ogromnym zaufaniem
matki cesarza. Ta dumna pidziesicioszecioletnia dama, ceremonialna i surowa, w praktyce
miaa peni funkcj nauczycielki modej monarchini. Od pierwszej chwili Elbieta poczua
do niej gbok niech, uznajc j za szpiega sucego teciowej. Jak zanotowa adiutant
cesarza: Z jednej strony traktowaa mod cesarzow, zachowujc si nazbyt jak
nauczycielka, z drugiej za uwaaa, e jednym z jej gwnych zada w inicjacji w dworskie
ycie [...] ony cesarza jest opowiedzenie jej wszystkich plotek o najwyszej arystokracji,
ktrymi oczywicie bawarska ksiniczka ledwie si interesowaa. Za to jej mode druhny,
majce wprowadzi j w zwyczaje i ceremonie dworu, z miejsca wyday si do
sympatyczne, jakkolwiek arcyksina Zofia przestrzega j, aby jako cesarzowa nie zacieniaa
wizw z adn osob spord suby.
Oprcz sekretarza i dam dworu dwr cesarzowej Elbiety skada si z dwch pokojwek,
majordomusa, klucznika, czterech lokajw, sucego i sucej. Kiedy pno w nocy nadesza
wreszcie pora, by pooy si spa, Sissi otrzymaa z rk Zofii Esterhzy zeszyt zatytuowany
Ceremonia majcy wprowadzi na Dwr Cesarski Jej Krlewsk Wysoko, Janie
Owiecon ksin Elbiet Bawarsk. Miaa dokadnie przestudiowa jego tre, eby
nazajutrz nie zrobi adnego faszywego kroku i aby wszystko przebiegao zgodnie z tradycj,
niezmienn od stuleci.
Narzeczona cesarza Austrii uroczycie wjechaa do Wiednia w bogatej karocy zaprzonej
w osiem biaych koni z grzywami zaplecionymi w warkoczyki, eskortowanej przez dwch
lokajw w galowych ubraniach i w biaych perukach. Sissi, ktrej towarzyszya matka,
ksina Ludwika, miaa na sobie zwiewn sukni w kolorze rowym, haftowan zot nici
i ozdobion maymi wianuszkami r. Na gowie za diadem z brylantw, prezent od
narzeczonego. Przez trzy godziny modystki i damy dworu ubieray j i szykoway na t okazj
do tego ceremoniau musiaa si przyzwyczai. Wiedeczycy zauwayli, e za szybami
zoconej karocy narzeczona ani na chwil nie przestawaa paka.
Dugi orszak przekroczy mury miasta przy dwikach wszystkich dzwonw Wiednia. Ze
zami w oczach i cinitym odkiem Sissi przybya do miejsca, ktre miao sta si jej
nowym domem wspaniaego Hofburga, najwikszego gmachu w stolicy. Ignorujc cierpienie
i smutek przyszej synowej, arcyksina Zofia, ktra w towarzystwie caej rodziny czekaa na
narzeczon u wejcia do paacu, napisaa w swoim dzienniku: Zachowanie mojej kochanej
dziewczynki byo doskonae, pene sodkiej i ujmujcej godnoci.
Okazaa ceremonia lubu odbya si po poudniu 24 kwietnia 1854 roku w kociele
Augustianw, a lubu udzieli arcybiskup Wiednia. Wszyscy kronikarze zgadzali si w kwestii
niedocignionego przepychu i majestatu caej uroczystoci, zaplanowanej tak, eby ukaza
wiatu potg cesarstwa austriackiego. Jeden z zaproszonych goci, ambasador Belgii, tak
podsumowa to wydarzenie: W miecie, w ktrym nie tak dawno duch rewolucyjny poczyni
takie spustoszenia, wypadao okaza ca wielko i splendor monarchii.
Wntrze wityni zostao owietlone pitnastoma tysicami wiec, dziki ktrym byo jasno
niemal jak w dzie, a wysokie kolumny przystrojono bogatymi draperiami z czerwonego
aksamitu. Modzi, atrakcyjni nowoecy wydawali si postaciami z bani. Franciszek Jzef,
wysoki i zgrabny, w mundurze marszaka polnego z orderami na piersi olniewa wadcz
postaw. U jego boku staa rozpromieniona siostra cioteczna, Sissi, w delikatnej, haftowanej
zotem i srebrem biaej sukni z dugim koronkowym trenem. W upitych do tyu wosach
poyskiwa diadem z brylantw i opali, nalecy wczeniej do arcyksinej Zofii, a pier
ozdabia bukiecik wieych r. Cho panna moda wygldaa wprost piknie, zwracaa
jednak uwag jej blado i pospny wyraz twarzy. Gdzie w tle tej romantycznej sceny
rozgrywanej na ich oczach niektrzy zaproszeni gocie, jak baron Kbeck, intuicyjnie
wyczuwali, e nie wszystko rysuje si tak rowo: Na podium i wrd widzw entuzjazm
i rado. Za kulisami przeczucia bardzo, bardzo pesymistyczne.
W czasie dugiej i uciliwej ceremonii Elbieta wydawaa si wyczerpana i na granicy
kryzysu nerwowego. Poprzedniej nocy prawie nie spaa ze wzgldu na swoje nowe
obowizki. W chwili gdy wanie miaa pooy si do ka, hrabina Esterhzy przyniosa jej
kolejne dwa zeszyty. Pierwszy miaa tylko przeczyta, jednak drugiego nauczy si na pami
zatytuowany Niezbdne przypomnienia, na swoich stronach zawiera wszystkie szczegy
ceremonii zalubin. Cesarz otrzyma takie same instrukcje i eby rozwia niepokj narzeczonej
niezdolnej do odrnienia dam dworu od dam pierwszej rangi, szlachetnych paziw
czy podtrzymujcych lubny tren uspokaja j tymi sowami: Uwierz mi, w kocu to
wszystko nie bdzie tak kopotliwe, a kiedy przejdziemy przez te prby, bdziesz moj sodk
i dobr oneczk i razem ju bdziemy mogli rozkosznie zapomnie o tylu niedogodnociach
w naszym piknym paacu w Laxenburgu.
Ale niosce ukojenie zapewnienia cesarza miay si nie zici. Pocztkowo Elbieta
sdzia, e po lubnych ceremoniach bdzie moga uciec z dworu i schroni si w swoje
prywatne ycie. Jake si pomylia. Po zawarciu maestwa z Franciszkiem Jzefem raptem
spady na ni waga i chwaa caego imperium. I tak moda cesarzowa Austrii utracia to, co
najbardziej cenia swoj wolno. Przestaa by pani wasnego czasu i musiaa ani na
chwil nie przestajc si umiecha wytrzymywa nieskoczenie wiele uroczystoci,
ceremonii, parad wojskowych i przyj oraz towarzyszce im trzy lub cztery razy dziennie
zmiany stroju. Wedug sztywnego ceremoniau Habsburgw nikt nie mg si do niej odezwa
pierwszy, a jedynie odpowiada na pytania. Miaa by grzeczna, ale zdystansowana, nie
umiecha si nadmiernie, a jedynie z rezerw. Pocaunki i uciski byy zabronione, nawet
w stosunku do krewnych monarchini wolno byo tylko pocaowa w rk. Spontaniczna
z natury, niejeden raz naruszaa te zasady, eby pozdrowi ludzi na ulicy, tak jak robia to
w ojczystej Bawarii.
Arcyksina Zofia staa si jej cieniem, nie odchodzia od niej i stale kontrolowaa,
krytykujc kady jej ruch: Powinna umie postpowa z ludmi, pozdrawia ich z wiksz
askawoci, Zapomniaa wysucha tej damy, Bya nadmiernie rozbawiona,
rozmawiajc z tamtym kawalerem. Po ceremonii zalubin moda para wrcia do Hofburga,
aby kontynuowa czynnoci przewidziane protokoem, to jednak byo ju ponad siy Sissi,
ktra osuna si na ziemi. Otoczona nieznajomymi i wyczerpana napiciem tego niezmiernie
dugiego dnia pospiesznie opucia wytworn Sal Zwierciadlan, gdzie czekali na
nowoecw ambasadorowie, poselstwa i pozostajcy w ich subie dworzanie. egnana
penymi dezaprobaty spojrzeniami obecnych, dziewczyna schronia si w ssiednim pokoju
i wybucha paczem. Teciowa, zakopotana reakcj, uznan za kapryn i dziecinn, wkrtce
odkrya, e jej synowa ktr ju uznaa za ekscentryczn po prostu nie jest przygotowana
do tak twardej dyscypliny. A do dnia swojej mierci Zofia zarzucaa Sissi, e ta nie zgodzia
si powici osobistego ycia w imi obowizku. Nigdy si nie rozumiay, a przepa
pokoleniowa midzy nimi stale rosa. Sissi, tyle romantyczna co prostoduszna, krzykna po
lubie: Bardzo kocham cesarza... ale auj, e nie jest zwykym krawcem!. Dla niej tytuy,
klejnoty i pienidze nie miay znaczenia. Liczyo si jedynie uczucie do ma, w ktrym
wydawaa si coraz bardziej zakochana. Elbieta nie rozumiaa, e wanie staa si
osobistoci publiczn i e od tej chwili nawet najmniejszy jej gest bdzie obserwowany
przez tysice oczu i odpowiednio komentowany. Tak jak obawiaa si jej matka, caa mio
i zapa, jaki Sissi nazywana przez Austriakw narzeczon-dziewczynk wzbudzaa
wrd ludzi od momentu przybycia do Austrii, po przekroczeniu progw Hofburga zamieniy
si w niech i szyderstwo.
Uroczystoci lubne zakoczyy si po niezwykle wytwornym bankiecie i para cesarska
moga oddali si do swoich apartamentw. Sissi musiaa jeszcze wytrzyma ceremoni
pokadzin, obowizujc na wiedeskim dworze od niepamitnych czasw. Przy tej okazji
zrezygnowano ze skomplikowanego i zimnego rytuau, jaki otacza ten akt, i obie matki
towarzyszyy, kada swojemu dziecku, a do alkowy. Tak opisaa to Zofia w swoim dzienniku:
Ludwika i ja zaprowadziymy mod pann do jej pokoi. Tam zostawiam j
w towarzystwie matki i czekaam w maym pomieszczeniu, ktre znajduje si obok sypialni, a
Sissi si pooy. Wwczas poszam po swojego syna i zaprowadziam go do ony, ktr
rwnie pozdrowiam, yczc jej dobrej nocy. Sissi staraa si ukry wrd poduszek swoj
adn twarz, otoczon wspaniaymi wosami, jak przestraszony ptaszek, ktry chowa si
w swoim gniedzie.
Nastpnego ranka modzi maonkowie rwnie nie mogli by sami. Elbieta, zaraz po
przebudzeniu, musiaa zje niadanie z cesarzem i swoj teciow. Chocia pragna
pozosta w swoich apartamentach wraz z mem, ten poprosi j, eby zesza do salonu, bo
chcia unikn nieprzyjemnej sceny z matk. Znacznie pniej Elbieta wyznaa swojej damie
dworu, hrabinie Festetics, jak czua si udrczona, kiedy teciowa wypytywaa j
z ciekawoci o przebieg nocy polubnej: Cesarz by tak przyzwyczajony do posuszestwa,
e nawet w tym ustpi. Ale dla mnie to byo straszne. Jeli w kocu ustpiam, to dla niego.
Nawet w cesarskiej sypialni nie byo prawdziwej intymnoci. Lokaje i pokojwki
rozpowszechniali kad plotk, choby nie wiem jak niedyskretn. Cay dwr dowiedzia si,
e do trzeciego dnia cesarska para nie skonsumowaa maestwa, a take, e cesarz
Franciszek Jzef, cho bardzo zakochany w swojej onie, w ku by niezdarny i nie potrafi
uczyni jej szczliw.
Po tygodniu audiencji, przyj, tacw i uroczystych kolacji para wyjechaa do paacu
w Laxenburgu na miodowy miesic. To wwczas Sissi po raz pierwszy uwiadomia sobie
swoj samotno i wyobcowanie. Codziennie bardzo wczenie rano cesarz wyjeda do
wiedeskiego Hofburga oddalonego ponad dwadziecia kilometrw, eby peni swoje
obowizki, ona za zostawaa na cay dzie sama albo w towarzystwie teciowej. Jej matka
Ludwika i siostry wrd nich Nn wrciy do Bawarii. Ju nie miaa przed kim si
wyali, a otaczajcych j osb, od hrabiny Esterhzy po pokojwki, nie znaa. Pocieszenia
szukaa u swoich nieodcznych pupili przywiezionych z Possenhofen: spdzaa dugie godziny
przed klatkami z papugami, uczc je wymawia pojedyncze sowa oraz cae zdania, i bawia
si w sypialni ze swoimi duskimi wyami. Wiedziona gbok tsknot, znajdowaa
schronienie w poezji i cae strony swojego zeszytu zapeniaa wierszami, ktre oddaway stan
jej duszy.
Jej pniejsza dama dworu, Maria Festetics, spisaa odczucia Sissi w czasie tego
miodowego miesica:
W tamtych dniach duo pakaam. Na sam myl o tym ciska mi si serce. Po moim lubie
czuam si bardzo samotna i opuszczona [...] Cesarz wraca dopiero o szstej po poudniu na
kolacj. Do tego czasu odczuwaam okropny strach na widok mojej teciowej arcyksinej
Zofii, ktra przychodzia codziennie, eby szpiegowa wszystko, co robiam. Tu nie byo
nikogo, kto by przed ni nie dra, i oczywicie wszystko natychmiast jej opowiadano. Kade
gupstwo stawao si spraw wagi pastwowej.
Pierwsze miesice w Wiedniu byy dla Sissi bardzo trudne. Dorastajca w liberalnej
i swobodnej atmosferze, musiaa teraz stawi czoo rygorowi najbardziej pompatycznego
i starowieckiego dworu Europy. Zaledwie dwa tygodnie po lubie czua si winiem
w zotej klatce i bya udrczona cigymi konfliktami z teciow. Arcyksina Zofia,
zaabsorbowana utrzymaniem godnoci cesarstwa, nie tolerowaa buntowniczego usposobienia
swojej synowej, jednak ostatecznie poniosa klsk w prbach uksztatowania jej na wasn
mod, co jej si udao z wasnym synem. Sissi, cho ukoczya zaledwie szesnacie lat, bya
bardzo niezalena i nie tak agodna, na jak wygldaa.
Podczas pierwszej kolacji w Hofburgu jej wielce niestosowne zachowanie wzbudzio
due poruszenie. Podczas tego wieczoru Sissi, ku zdumieniu biesiadnikw, poprosia o piwo
zamiast wina, a nastpnie zdja rkawiczki, by wzi sztuce. Zofia zgania j
nieprzyjemnymi sowami: Wywoaa skandal i zgorszya wszystkich, zachowujc si jak
jaka bawarska wieniaczka. Rkawiczki s nakazane przez etykiet, a piwo nie jest napojem
cesarzowej, przynajmniej publicznie. Cesarzowa nie powinna si mia, tylko ograniczy do
umiechu i to zarwno wwczas, gdy si bawi, jak i wtedy, kiedy si nudzi. Sissi
odpowiedziaa stanowczo: Jeli nie lubi mnie pani tak, jak jestem, bardzo auj, lecz nie
zamierzam si zmienia. Chocia staraa si opiera zaleceniom etykiety, ktre uznawaa za
przestarzae (jak przymus jedzenia kolacji w rkawiczkach czy oddawanie pokojwkom
swoich butw, ktre nosia tylko jeden raz), w przypadku innych musiaa ustpi. Bya
niemiaa i skromna, i bardzo jej si nie podobao, e jakie nieznajome osoby codziennie j
ubieraj i rozbieraj, kiedy z powodzeniem mogaby to robi sama. W tej jednak kwestii nie
zdoaa narzuci Zofii swojej woli.
Stara arystokracja wiedeska, czego tak bardzo obawiaa si jej matka Ludwika, bez litoci
krytykowaa jej bezporednio i prby omijania witej dla Habsburgw etykiety. Sissi
publicznie czua si skrpowana, niewiele mwia, a jej dugie chwile milczenia
interpretowano jako objawy niewielkiej inteligencji. Tak naprawd mwia mao i bardzo
cicho, poniewa jeszcze nie opanowaa dobrze jzyka francuskiego, ktrym posugiwano si
na dworze. Banalne i powierzchowne rozmowy paacowe na og zwyke plotki zupenie
jej nie interesoway. Poza tym miaa brzydkie zby, a z tego powodu takie kompleksy, e
staraa si jak najmniej otwiera usta. Po kilku miesicach od jej przybycia austriacka
arystokracja uznaa swoj now cesarzow za manieryczn i gupi. ona ambasadora Belgii
tak to skomentowaa: Jest bardzo pikna, ma wspania figur i wosy, ktre, jak mwi,
sigaj jej a do kostek. Jej konwersacja nie jest natomiast tak olniewajca jak wygld
fizyczny.
Od pierwszego dnia spdzonego w cesarskim paacu zimowym, Hofburgu, ta stara oficjalna
rezydencja Habsburgw bya dla niej nie do zniesienia. Monumentalny gmach, ogromny,
wilgotny i lodowaty, jak go opisaa, wydawa jej si wizieniem jeszcze gorszym ni
Laxenburg. Sissi przejmoway dreszcze, gdy ogldaa portrety Marii Antoniny, ktra urodzia
si w tym paacu mron zim 1755 roku. Tak jak nieszczliwa krlowa Francji, ktra jako
niemal dziewczynka przybya na dwr w Wersalu, aby wyj za m za krla, ktrego nie
znaa, ona take czua si wiziona na teatralnej scenie, cay czas otoczona wit pokojwek
i lokajw, ktrzy nie pozwalali jej niczego zrobi samej. Zapeniajcy paacowe korytarze
przedstawiciele najwyszej arystokracji, urzdnicy, duchowni i wojskowi patrzyli na ni
z gry i nie wiedziaa, jak ma si do nich zwraca ani jak na nich reagowa. Nawet
w ogrodach, z rozkazu Zofii otwartych dla publicznoci, z trudem znajdowaa intymno.
W Hofburgu wszystko byo zabronione. Nie moga spacerowa sama nawet po paacowych
korytarzach, jedzi konno powinna zawsze w towarzystwie jednej ze swoich bojaliwych
dam i by zapowiadana, zanim wesza do pokojw swojej teciowej. Nie moga wybra si
na zakupy do miasta, pi piwa do posikw ani okazywa nadmiernego miosierdzia.
Publicznie nie moga afiszowa si ze swoj czuoci wobec cesarza ani go choby
obejmowa. Jedna z jej dam dworu wspominaa pniej, e cesarzowa odczuwaa strach
w tym wiecie nieznajomych, gdzie wszystko byo tak odmienne, i gboko tsknia do swojej
ziemi i rodzestwa, a take do owego pozbawionego trosk niewinnego ycia, jakie wioda
w Possenhofen. Wszystko to, co w niej byo naturalne i szczere, musiao znikn pod
absurdalnym przymusem etykiety. Innymi sowy, tutaj chodzio tylko o robienie wraenia,
a nie o bycie, co dla niej okazao si podwjnie trudne.
Chocia cesarzowa moga liczy na wsparcie ma, ten nie mg zrozumie, e tak bardzo
cierpi z powodu swojej samotnoci. Jego matka wychowywaa go w kompletnym
odizolowaniu i zrobia z niego dobrze wychowanego modzieca wiadomego swoich
obowizkw, rzetelnego, bronicego wartoci ancien rgimeu. Franciszek Jzef przyjmowa
te powicenia jako element nieodczny od swego stanowiska i cesarskiej rangi. Z upywem
miesicy oboje odkryli, e niezmiernie si rni.
Mczyzna, ktrego polubia, by skrupulatny, uporzdkowany, niemiay i skromny. By
niezwykle pracowity, wstawa o czwartej rano i nie opuszcza swojego gabinetu a do
pnego wieczoru. By pierwszym urzdnikiem pastwa, jak sam si okrela. Ona
natomiast bya typow Wittelsbachwn, jak jej ojciec: kapryn, ekscentryczn, kulturaln,
nadmiernie wraliw i ogromnie przywizan do wolnoci. Franciszek Jzef kocha j do
koca ycia, jednak zawsze czu si oddany swojej roli konserwatywnego i wszechwadnego
cesarza.
Elbieta czua si rwnie wykluczona, poniewa m nigdy nie informowa jej
o wydarzeniach, jakie wstrzsay cesarstwem. Cesarz konsultowa sprawy pastwa tylko ze
swoj potn matk, ktrej rady bardzo sobie ceni. Cho to Sissi bya pierwsz dam
cesarstwa, nie miaa jednak ani gosu, ani prawa gosu. Jako cesarzowej Austrii przysugiway
jej liczne tytuy midzy innymi krlowej Wgier i Czech, krlowej Lombardii i Wenecji,
Dalmacji, Chorwacji, Sowenii i czterdziestu siedmiu innych krajw, o ktrych istnieniu nie
wiedziaa ani ktrych nie potrafiaby usytuowa na mapie. Nic nie wiedziaa rwnie
o trudnej sytuacji, w jakiej znajdowaa si Austria, zagroona bankructwem, wojnami
i godem, zacofana w porwnaniu z innymi europejskimi krajami. Surowe represje rozptane
przez cesarza przeciw demokratycznym rewolucjonistom i nacjonalistom wgierskim z 1848
roku wywoay niezadowolenie, ktre zagraao jednoci imperium.
Zapowied pierwszej podry cesarskiej pary na Morawy i do Czech ucieszya Sissi, ktra
na kilkanacie dni moga uciec od obowizkw dworu. Po powstaniach w Wiedniu i na
Wgrzech rodzina cesarska bya zmuszona uciec ze stolicy i znalaza schronienie w Oomucu,
gdzie Franciszek Jzef zosta koronowany na cesarza. Podr bya aktem podzikowania za
pomoc i wierno okazan Habsburgom w trudnych chwilach przez oba te kraje. Po raz
pierwszy Elbieta moga odgrywa rol cesarzowej wobec swoich poddanych. Odwiedzaa
klasztory i kocioy, sierocice, szkoy i szpitale dla biednych. Swym bezporednim
i serdecznym sposobem zwracania si do najbardziej nieszczliwych wzbudzia entuzjazm
poddanych.
Ze wzgldu na swoje wychowanie i osobowo mogaby sta si cesarzow narodu,
inicjujc tak potrzebne w zuboaym cesarstwie dziea dobroczynne, lecz Zofia obawiajc
si jej liberalnych i rewolucyjnych pogldw nie pozwolia na to i wyznaczya jej rol
czysto dekoracyjn. Po dwch wyczerpujcych tygodniach w Czechach para cesarska ledwie
moga odpocz po powrocie do Wiednia. Nastpnego dnia bardzo uroczycie obchodzono
wito Boego Ciaa, ktre w czasach Franciszka Jzefa miao charakter bardziej polityczny
ni religijny. Cesarz stawa pod baldachimem na czele procesji, eby zademonstrowa swj
cisy zwizek z Kocioem katolickim. Po zakoczeniu procesji rozpoczynaa si wielka
parada wojskowa, co zaskoczyo Elbiet, nierozumiejc takiego pokazu wadzy ani
imperialnej pompy z okazji religijnego wita. Dla niej, wychowanej w katolickim domu,
bardzo tolerancyjnym i liberalnym, sojusz Kocioa i Pastwa wydawa si niezrozumiay.
Mimo e chciaa by obecna tylko w kociele, a nie na paradzie, teciowa na to nie pozwolia.
Zachwycajca i bardzo elegancka cesarzowa staa si gwn atrakcj tych uroczystoci
i tamtego dnia tysice osb przybyo ze wszystkich prowincji imperium, by uczestniczy w tym
wydarzeniu i zobaczy panujc monarchini.
Relacje Sissi z teciow stay si jeszcze bardziej napite, kiedy cesarzowa zasza w ci.
Znowu w Hofburgu czua si bardzo samotna i kontrolowana przez wszystkich. Cesarz ledwie
mia dla niej czas, poniewa ca jego uwag pochona wojna krymska. Rosja staa si
wwczas wrogiem Austrii i zmobilizowano cesarskie wojska, aby udaremni powikszanie
si jej wpyww, rosncych kosztem pastwa tureckiego. Arcyksina Zofia traktowaa Sissi
z t sam surowoci co zawsze, zmuszajc j do publicznego eksponowania bogosawionego
stanu. Elbieta po latach wspominaa: Ledwie przyszam, przywoaa mnie do ogrodu, aby
wytumaczy, e moim obowizkiem jest dobrze uwidoczni brzuch i pokaza narodowi, e
naprawd jestem w ciy. Bya straszna. Czuam ulg, gdy zostawiaa mnie sam, i wtedy
mogam paka do woli.
Zofia, majc nadziej na pojawienie si ksicia nastpcy, jeszcze cilej kontrolowaa
synow i wtrcaa si do wszystkiego. W licie datowanym na 29 czerwca 1854 roku napisaa
do cesarza:
Wydaje mi si, e Sissi nie powinna spdza tylu godzin z papugami, poniewa, zwaszcza
w pierwszych miesicach ciy, jest niebezpiecznie uporczywie patrze na okrelone
zwierzta, bo bdce w drodze dziecko moe sta si do nich podobne. Dobrze by byo, eby
duo patrzya w lustro albo niech patrzy na Ciebie. Gdyby sprbowaa tak robi, bardzo by mi
si to podobao.
Nastpnie teciowa zabronia, eby wielkie owczarki niemieckie, ktre chodziy wszdzie
za Sissi, przebyway w jej pokojach.
W wieku siedemnastu lat cesarzowa urodzia creczk: du i zdrow, ktrej na chrzcie
nadano imi jej babki i matki chrzestnej, Zofii, zupenie tego z Sissi nie uzgadniajc.
W nastpnym roku, ku rozczarowaniu cesarza pragncego mskiego potomka, urodzia
nastpn creczk, ktr nazwano Gizela. Cesarzowa bya szczliwa z powodu narodzin
dzieci i po raz pierwszy przez duszy czas widziano j w takim oywieniu. Ale teciowa raz
jeszcze wtrcia si w szczcie maeskie. Zofia uznaa swoj synow za zbyt mod
i niestabiln, aby moga wychowywa przysze ksiniczki. Wedug niej cesarzowa powinna
wypenia swoje obowizki wobec narodu i swojego ma i nie traci czasu na opiek nad
potomstwem. Postanowia sama zaj si opiek nad wnuczkami i rozkazaa urzdzi pokoje
dziewczynek obok wasnych.
Zofia wychowywaa ksiniczki zgodnie z tradycj, kierujc si swoim gbokim
katolicyzmem. Sissi, gdy chciaa zobaczy dzieci, musiaa najpierw wspi si po bardzo
wysokich schodach, a po dotarciu do ich pokoju nie moga ani na minut pozosta z nimi sama,
poniewa stale byy tam obecne suce i gocie przychodzcy podziwia malestwa.
Cesarzowa sama czua si traktowana jak dziecko, nie moga nawet zaopiniowa wyboru
mamki czy nianiek. Zofia wybraa rwnie dla nich naczelnego lekarza, doktora Seeburgera,
ktrego starowieckich metod cesarzowa nie aprobowaa. Sissi martwia si szczeglnie
o zdrowie starszej crki, ktra kiepsko wygldaa i ktr czsto mczyy wymioty. Narzekaa,
i susznie, e dziewczynki zostay umieszczone w pokojach prawie pozbawionych dziennego
wiata i niewietrzonych, poniewa ich lekarz uwaa, e przecigi i zmiany temperatury
mog im zaszkodzi. Wwczas jeszcze Sissi bya bardzo niemiaa i niepewna siebie,
i pragna zachowywa si ulegle wobec ma.
Z upywem miesicy rozdzielenie z crkami stao si dla niej nie do zniesienia i poprosia
cesarza, eby wzi sprawy w swoje rce. Franciszek Jzef zebra si na odwag i napisa do
matki taki oto list:
Prosz gorco, eby Pani bya pobaliwa w stosunku do Sissi, jeli nawet wydaje Ci si
ona matk zbyt zazdrosn. Jest on i matk tak oddan! Jeli Pani raczy rozway spraw ze
spokojem, moe zrozumie bl, jaki wywouje w nas ogldanie naszych dzieci praktycznie
zamknitych w Pani domu, kiedy biedna Sissi jest zmuszona wspina si po wskich schodach,
eby z rzadka poby sam na sam z wasnymi dziemi [...] Ponadto Sissi absolutnie nie ma
zamiaru pozbawi Pani dziewczynek i specjalnie zobowizaa mnie, ebym Pani powiedzia,
e dzieci bd zawsze do Pani penej dyspozycji.
Po raz pierwszy cesarz podway zdanie matki. Ta, oburzona pomysem odsunicia od niej
ksiniczek, zagrozia, e opuci Hofburg na zawsze. Oczywicie i tak by tego nie zrobia,
wci jednak walczya, eby mie dzieci pod swoj wyczn kontrol.
Wobec trudnej sytuacji odizolowania, jak przeywaa Austria po zakoczeniu wojny
krymskiej i wobec ruchw niepodlegociowych zagraajcych jednoci imperium, Franciszek
Jzef zdecydowa si odzyska powaanie najbardziej kopotliwych prowincji: Wgier oraz
Lombardii i Wenecji. Aby zademonstrowa militarn potg, zim 1856 roku pojecha razem
z on do dominiw Habsburgw w pnocnych Woszech. Przez cztery miesice mieszkali
w starych paacach Mediolanu i Wenecji i demonstrowali splendor Dworu Cesarskiego.
 W czasie tej podry Sissi, przyzwyczajona do tej pory do ciepego przyjcia, moga
odczu napicie panujce na wizytowanych terytoriach. Mimo wysikw cesarskiej pary, ktra
chciaa wydawa si mia i bliska ludziom, spotykano si z nieufnoci, a nawet nienawici.
Kiedy pojawiali si publicznie, zawsze towarzyszya im wielka asysta wojskowych, co Wosi,
majcy do okupacji ich kraju, odbierali jako prowokacj. Sissi odgrywaa swoj rol
doskonale i mimo klimatu wrogoci nie unikaa oficjalnych przyj, a nawet towarzyszya
mowi w przegldzie wojsk. Najtrudniejszy moment przeyli w Wenecji. Kiedy cesarska
para przemierzaa rozlegy plac w. Marka, aby odwiedzi bazylik, zgromadzony tum przyj
ich lodowatym milczeniem. Brytyjski konsul wysa do Londynu nastpujcy komentarz:
Ludzie kierowali si wycznie ciekawoci zobaczenia cesarzowej, ktrej legendarna uroda
bya oczywicie znana take tutaj.
Kilka tygodni po pobycie we Woszech para cesarska rozpocza podr na Wgry. Relacje
midzy Wiedniem a Budapesztem byy bardzo napite od 1849 roku, kiedy wojsko brutalnie
stumio bunt wgierskiej arystokracji, a wielu jej przedstawicieli zostao straconych. Dwr
wiedeski z arcyksin Zofi na czele by skrajnie antywgierski, tymczasem Elbieta czua
sympati do tego odwanego i dumnego narodu. Podr bya ryzykowna, jednak cesarz trwa
w przekonaniu, e wdzik i uroda ony zachwyc poddanych. Poniewa mieli by nieobecni
przez cztery miesice, Sissi chciaa zabra ze sob crki, co wywoao kolejny konflikt
z teciow. Arcyksina bya przeciwna temu, eby dzieci wyruszay w tak dug
i wyczerpujc podr, i obawiaa si, e niezdrowy klimat rzeki moe im zaszkodzi. Ale tym
razem Sissi postawia na swoim i wyjechaa w towarzystwie dziewczynek.
Statkiem po Dunaju popynli z Wiednia do dzisiejszego Budapesztu wwczas byy to
dwa miasta, Buda i Peszt, ktre poczyy si w 1873 roku. Moda cesarzowa poczua mio
od pierwszego wejrzenia do kraju, z ktrym miaa si czu zwizana ju na zawsze. Mimo
napicia politycznego, jakie wprost unosio si w powietrzu, przyjto ich z oznakami sympatii
i szacunku. Umiejtnoci jedzieckie Sissi wzbudziy wielki podziw na Wgrzech. Kiedy
pewnego dnia konno wraz z mem uczestniczya w paradzie wojskowej, publiczno
oklaskiwaa j z entuzjazmem. Za to czonek cesarskiej wity, hrabia Crenneville, przerazi
si, gdy zobaczy, jak cesarzowa wsiada na konia: Zachowanie tak niestosowne dla
cesarzowej zrobio na mnie godne ubolewania wraenie.
Sissi zachowaa smutne wspomnienie ze swojej pierwszej oficjalnej wizyty na Wgrzech.
Kiedy para cesarska szykowaa si do odwiedzenia wgierskich prowincji, dwuletnia Zofia
rozchorowaa si: dokuczaa jej gorczka i ciga biegunka. Chocia rodzice bardzo si
niepokoili, doktor Seeburger uspokoi ich, e to nic powanego i e jej stan jest nastpstwem
wyrzynania si zbw. Ale w nastpnych dniach stan zdrowia dziecka si pogorszy. Podr
w gb kraju zostaa odoona. Sissi nie odchodzia ani na chwil od eczka chorej crki,
ktra bya niezmiernie saba. Po dwunastu godzinach agonii Zofia, w ramionach matki, zmara
na tyfus. Nasza maleka ma ju swj dom w niebie. Jestemy pogreni w smutku. Sissi
poddaa si wyrokowi Pana napisa w telegramie do swojej matki Franciszek Jzef.
Maonkowie wraz ze wit natychmiast wrcili do Wiednia, wiozc ze sob ma
trumienk z ciaem dziecka. Po tym nieszczciu cesarzowa staraa si zdymisjonowa
Seeburgera, ktrego uwaaa za niekompetentnego i winnego mierci jej dziecka, ale teciowa
si na to nie zgodzia i cesarski lekarz, bardzo szanowany na wiedeskim dworze, pozosta na
swoim stanowisku, ledzc uwanie kryzysy nerwowe i niebezpieczne dla zdrowia godwki
stosowane przez Sissi.
 Dwuletnia arcyksina Zofia Fryderyka Habsburg-Lotaryska zostaa pochowana z caym
ceremoniaem w krypcie Kapucynw, gdzie spoczywaj szcztki czonkw rodziny
Habsburgw. Franciszek Jzef za porad lekarza zadecydowa, e ona nie bdzie
uczestniczya w pogrzebie, by dodatkowo nie pogarsza jej i tak ju delikatnego zdrowia.
W czasie trwania bolesnej aoby Sissi nie miaa si, by odwiedza miejsce, w ktrym zostaa
pochowana jej crka, jednak we wrzeniu 1858 roku zmara jej siostra cioteczna, Magorzata
Wettyn, ksiniczka Saksonii i ona Karola Ludwika, jednego z braci Franciszka Jzefa. Miaa
zaledwie osiemnacie lat, a Sissi bardzo j lubia. Mimo zego stanu zdrowia zdecydowaa si
wzi udzia w pogrzebie swojej nieszczliwej krewnej, take chowanej w krypcie
Kapucynw. Tak naprawd chciaa pozna miejsce, w ktrym znajdowa si grb jej creczki.
Kiedy schodzia po wskich i pospnych schodach owietlonych pochodniami, krypta,
w ktrej znajdoway si sarkofagi austriackich monarchw, wydaa jej si zowieszcza. Zimna
i wilgotna piwnica bya miejscem wiecznego spoczynku zarezerwowanym dla wszystkich
Habsburgw. Ju wwczas Sissi, ktra zaczynaa mie obsesj na temat mierci, wyrazia
swoje pragnienie, eby nie by pochowan w cesarskiej krypcie. Jednak u kresu swoich dni
nie zdoaa si uwolni od nienaruszalnych regu panujcych na wiedeskim dworze take
jej ciao zostao zoone w tym pospnym rodzinnym mauzoleum.
Naga mier creczki Zofii pogrya Sissi w cikiej depresji, ktra miaa naznaczy jej
ycie na zawsze. Bya zrozpaczona, odizolowaa si od wszystkich, pakaa bez przerwy i nie
chciaa je. Nikt nie mg zagodzi jej gbokiego poczucia winy, e narazia swoj crk na
tak ryzykown podr. Teciowa, cho nie odwaya si niczego jej zarzuca i bya
w stosunku do niej nieco yczliwsza, w gbi duszy nigdy nie wybaczya jej tego, co si stao.
Relacje midzy nimi stay si jeszcze bardziej chodne i napite.
Po tej rodzinnej tragedii Sissi uznaa, e jest niekompetentn matk i przestaa walczy
o drug crk, Gizel, majc wwczas zaledwie jedenacie miesicy. Przestaa zajmowa
si dzieckiem i zgodzia si, by opiekowaa si nim babka dziewczynki, Zofia. Podr
cesarskiej pary na Wgry, mimo jej tragicznego finau, przyczynia si do tego, e cesarz sta
si dla Wgrw bardziej przychylny i cho nie zgodzi si na przywrcenie dawnej
konstytucji, ogosi amnesti i nakaza zwrot majtkw skonfiskowanych wgierskiej
szlachcie.
Tamtego lata, 1857 roku, stan ducha cesarzowej by tak niepokojcy, e ksina Ludwika
przyjechaa z Possenhofen do Wiednia, aby pocieszy crk. W czasie swojego pobytu udaa
si z Sissi do starego lekarza rodziny, doktora Fischera, ktry wzbudza wicej zaufania
w cesarzowej ni lekarz rodziny cesarskiej. Ale obecno matki i dwojga rodzestwa nie
zdoaa podnie Sissi na duchu. Na dodatek w tym tak bolesnym dla niej okresie modszy brat
cesarza Franciszka Jzefa, arcyksi Maksymilian, oeni si z Mari Charlott, crk krla
Belgii. Nowa bratowa Sissi bya nie tylko pikna, lecz take inteligentna i bardzo bogata,
miaa rwnie nieposzlakowane pochodzenie. Arcyksina Zofia niestrudzenie wychwalaa
znakomite wyksztacenie nowej synowej, porwnujc j z Elbiet, ktra nadal zachowywaa
si tak, jakby bya w Bawarii. Okazujc niezwyk przychylno Charlotcie, arcyksina
doprowadzia do tego, e midzy obiema modymi kobietami zacza narasta nienawi.
Pozycja Sissi na dworze bya coraz gorsza, ale kiedy pod koniec owego nieszczliwego roku
zorientowaa si, e jest w ciy, wszyscy poczuli wielk satysfakcj i przybyli jej
gratulowa.
Dwudziestego pierwszego sierpnia 1858 roku cesarzowa urodzia w swojej rezydencji
w Laxenburgu dziedzica cesarskiego tronu. Syn otrzyma na chrzcie imi Rudolf dla
upamitnienia pierwszego cesarza z dynastii Habsburgw. Rado z powodu tych narodzin
bya wielka na dworze w Wiedniu i szczera wrd prostego ludu, ktry otrzyma szczodre
datki. Cesarz, w dowd wdzicznoci, podarowa onie wspaniay naszyjnik z trzema
sznurami pere. Nastpnego dnia Franciszek Jzef, bardzo przejty, mianowa noworodka
pukownikiem wojsk. Pragn, aby syn, ktry zosta mi dany z aski Boga, nalea do mojego
dzielnego wojska ju od dnia swego przyjcia na wiat owiadczy z wielk radoci. Byo
dla niego oczywiste, e ksi musi zosta onierzem bez wzgldu na to, czy mu si to
spodoba, czy te nie.
Podczas gdy wszyscy w jej otoczeniu byli radoni i szczliwi z powodu tego wydarzenia,
dla Sissi byo to bardzo cikie dowiadczenie. Pord, w odrnieniu od poprzednich, okaza
si dugi i skomplikowany. Bya bardzo saba i dopiero po kilku tygodniach odzyskaa siy.
Mimo prb rwnie tym razem nie pozwolono jej karmi piersi i syna oddano mamce
Mariance, krzepkiej i zdrowej wieniaczce z Moraw, wybranej przez teciow.
Podczas gdy Sissi przeywaa jedne z najtrudniejszych chwil od czasu przybycia na dwr
w Wiedniu, jej siostry, do ktrych tak tsknia, jedna po drugiej wychodziy za m. Najpierw
najstarsza Helena, Nn, ktra mocno cierpiaa z powodu odrzucenia przez cesarza, w wieku
dwudziestu czterech lat polubia z mioci ksicia Maksymiliana Thurn und Taxis, jednego
z najpotniejszych i najbogatszych w kraju. Po niej przysza kolej na modsz Mari Zofi,
ktra zarczya si z ksiciem Franciszkiem II Burbonem, dziedzicem Krlestwa Obojga
Sycylii. Wiadomo wywoaa wielkie poruszenie w caej rodzinie, bo oto znowu jedna
z crek miaa zosta krlow europejskiego pastwa. Zwizek z Domem Krlewskim Neapolu
oznacza znakomit parti dla bawarskiej ksiniczki.
W styczniu 1859 roku Maria Zofia Bawarska, po lubie per procura z dziedzicem
neapolitaskiego tronu, mczyzn, ktrego ani nie znaa, ani nie kochaa, zatrzymaa si
w Wiedniu w drodze do swojego nowego kraju. Siedemnastoletnia dziewczyna przez dwa
tygodnie gocia na dworze w Wiedniu ku radoci swej siostry cesarzowej, ktrej zdrowie
stale si pogarszao. Pod koniec jej pobytu Elbieta towarzyszya siostrze a do Triestu i pena
melancholii ogldaa ceremoni oddania panny modej. Tak samo jak Sissi, Maria Zofia bya
bardzo nieszczliwa ze swoim sabym fizycznie i intelektualnie mem, zmuszona tua si po
wiecie, gdy Krlestwo Obojga Sycylii zostao przyczone do krlestwa Woch. Ten los
przypomina Sissi jej wasny, cho przy boku nadal miaa ma, ktry mimo rodzinnych
nieszcz by w niej tak samo zakochany jak pierwszego dnia.
Nieobecna cesarzowa
Chocia Franciszek Jzef nigdy nie rozmawia z ni o polityce, Sissi zdawaa sobie spraw,
e niepokoje w prowincjach woskich i na Wgrzech ci na wewntrznej polityce Austrii.
Wiosn 1859 roku, gdy Gizela miaa trzy lata, a Rudolf dziewi miesicy, cesarz
zmartwiony postpami wrogich armii wyruszy na terytoria objte wojn z pnocnymi
Wochami, eby osobicie nadzorowa operacje na froncie. Dominia Habsburgw we
Woszech byy zagroone, a brak dowiadczenia cesarza cign na jego wojska straszn
i krwaw klsk. Kiedy Sissi dowiedziaa si, e m wyjeda na front, bardzo si
zamartwiaa. Po penym smutku poegnaniu na dworcu w Mrzzuschlag cesarzowa wrcia do
Schnbrunnu, gdzie zamkna si w swoich pokojach, eby paka. Opiekunka jej dzieci,
Leopoldyna Nischer, napisaa w swoim dzienniku: Smutek cesarzowej przechodzi wszelkie
wyobraenie. Nie przestaa paka od wczorajszego ranka, nic nie je i jeli nie jest ze swoimi
dziemi, cigle pozostaje sama.
Pod nieobecno ma Elbieta przeywaa stan rozpaczy niemal histerycznej, ktry
bardzo martwi jej matk Ludwik. Cesarzowa, podenerwowana i podamana, cakowicie
porzucia oficjalne obowizki i prawie nie opuszczaa swoich apartamentw. To wwczas
zacza wie ycie rwnie niezdrowe, co osobliwe. Bardzo mao spaa i miaa lki. Wrcia
do rygorystycznych postw, wci zatapiaa si w mylach i godzinami jedzia konno. Jej
dziwne zachowanie wprawiao w zakopotanie arcyksin Zofi, ktra jednak nie odwaya
si opowiedzie o wszystkim synowi. Jedynym pocieszeniem Sissi byy dugie listy miosne,
jakie para cesarska pisaa do siebie codziennie.
Po przybyciu do Werony 31 maja 1859 roku Franciszek Jzef, zaniepokojony stanem
zdrowia ony, napisa do niej: Mj kochany aniele, Sissi, gdy tylko si obudz, od razu myl
o Tobie i chc Ci powiedzie, jak bardzo Ci kocham i jak moja tsknota kieruje si do Ciebie
i do malestw. Mam nadziej, e dobrze si czujesz, musisz jednak stara si dba o siebie
i nie by zbyt smutn tak, jak mi przyrzekaa. Postaraj si wic o jakie radoci i zachowaj
dobry nastrj. Po straszliwej bitwie pod Magent w 1859 roku i ewakuacji z Mediolanu
cesarzowa prosia, eby pozwoli jej doczy do siebie, na co cesarz odpowiedzia:
Niestety, nie mog teraz ulec Twoim probom, cho bardzo bym tego pragn.
W niespokojnym yciu kwatery gwnej nie ma miejsca dla kobiet, a ja nie mog da zego
przykadu onierzom. Cesarz nie wiedzia, jak uspokoi on, i w innym licie znw j
baga: Aniele mj, jeli mnie kochasz, nie zamartwiaj si tak bardzo. Dbaj o siebie, postaraj
si znale jak rozrywk, wybierz si na konn przejadk albo spacer powozem, byle
z umiarem i ostronoci. Zachowaj dla mnie Twoje cenne zdrowie, eby po moim powrocie
bya wypoczta i bymy mogli by bardzo szczliwi.
Jednak na nic si zday czue rady cesarza. Sissi wci kontynuowaa swoje godwki,
galopowaa konno wiele godzin, zatopiona w mylach, unikaa herbatek i wydawanych przez
teciow rodzinnych posikw. Czua si samotna i otoczona wrogami obmawiajcymi j za
plecami. Doktor Seeburger, ktry zupenie jej nie szanowa, powici jej te oto surowe
sowa: [...] jako kobieta nie spenia oczekiwa, w rzeczywistoci wiedzie prniacze ycie.
Spotyka si z dziemi tylko od czasu do czasu, a kiedy pacze i rozpacza z powodu
nieobecnoci cesarza, pociesza si, godzinami jedc konno, przez co ewidentnie naraa
swoje zdrowie. Midzy ni a arcyksin Zofi utworzya si lodowata przepa i pierwsza
dama dworu, hrabina Esterhzy, nie ma na ni adnego wpywu. Natomiast dowdca paacu
tak j krytykowa: zachowanie cesarzowej, ktra palia, gdy jechaa powozem, wydao mi si
cakowicie nieodpowiednie. Oburzaa si tym nawet krlowa Wielkiej Brytanii Wiktoria,
dowiedziawszy si, e take modsza siostra Sissi, przysza krlowa Obojga Sycylii, jest
mioniczk tytoniu.
Franciszek Jzef z frontu niestrudzenie przypomina onie o obowizkach nieodcznie
zwizanych z jej pozycj:
Bagam Ci na nasz wit mio, aby staraa si zachowa spokj i aby widywano Ci
w miecie. Odwiedzaj sklepy i miejsca publiczne. Nie wyobraasz sobie, jak wiele dobrego
moesz tym dla mnie zrobi. Moesz podnie odwag Wiednia, moesz podtrzyma ducha, co
jest potrzebne narodowi, eby zwyciy. Bd spokojna dla mojego dobra, bo na mnie spado
ju wiele nieszcz.
Dotaro do jego uszu, e Sissi wiele razy jedzia konno sama, a czasami towarzyszy jej
stajenny Henry Holmes, przystojny i dowiadczony jedziec, do ktrego cesarzowa czua
wielk sympati. Zofia nie aprobowaa takiego zachowania, lecz Sissi nadal uprawiaa
ulubiony sport i ku przeraeniu maonka staa si mioniczk skokw przez przeszkody.
Podczas gdy wiadomoci napywajce z frontu byy coraz bardziej niepokojce, a stan
ducha Austrii fatalny, cesarz wci pisa do ony czue listy, starajc si ukoi jej niepokj.
Koniec konfliktu by bliski i po klskach poniesionych w bitwach pod Magent i Solferino
z wojskami Napoleona III Franciszek Jzef po raz pierwszy musia wzi na siebie
odpowiedzialno za porak. Nigdy nie by tak niepopularny we wasnym kraju jak
w tamtych trudnych dniach. Nard zarzuca wszechmocnemu monarsze bdy w przywdztwie
politycznym i militarnym oraz obarcza win za mier tysicy onierzy w absurdalnej wojnie
w obronie zagranicznej prowincji. Zaamany, pisa do Sissi: Zdobyem wiele dowiadcze
i teraz wiem, co czuje pokonany genera. Wakie konsekwencje naszego nieszczcia dopiero
nadejd, lecz ufam Panu Bogu, myl, e nie mam za co si kaja, bo nie popeniem adnego
strategicznego bdu. Tymczasem ksina Ludwika bez wahania skrytykowaa upr cesarza,
by dowodzi wojskami mimo braku dowiadczenia militarnego.
O klsce poniesionej we Woszech Elbieta dowiedziaa si, bdc w Laxenburgu, gdzie
zorganizowaa szpital zajmujcy si ofiarami wojny. W jednym z listw Franciszek Jzef
napisa: Ulokuj rannych, gdzie chcesz, we wszystkich przylegociach paacu. Bd bardzo
szczliwi, e maj opiek. Poniewa w wyniku krwawych bitew ponad szedziesit dwa
tysice onierzy zostao rannych lub chorowao, a w austriackich szpitalach brakowao miejsc
i lekw, paace, kocioy i klasztory zostay zamienione w tymczasowe lazarety. O tym, co si
stao w tamtych trudnych momentach, Sissi dowiadywaa si z gazet i bya bardzo krytyczna
wobec swojej teciowej, ktr oskaraa o wystawienie na niebezpieczestwo pastwa,
dynastii, przyszoci jej ma i jej dzieci. Bya przekonana, e pogldy Zofii w sprawach
polityki zagranicznej, tak gboko oddziaywujce na cesarza, doprowadz imperium do
ostatecznej ruiny.
Sissi przyjmowaa postaw coraz bardziej opozycyjn wobec absolutystycznych
i wojskowych rzdw ma. Po raz pierwszy te odwaya si udzieli mu politycznej rady
eby jak najszybciej podpisa pokj z Napoleonem III. Franciszek Jzef cakowicie to
zignorowa i okaza niezadowolenie wobec tego, co uznawa za mieszanie si do jego
spraw. W kocu Austria podpisaa pokj z Francj, na mocy ktrego musiaa zrzec si
Lombardii, swojej najbogatszej prowincji, zdoaa jednak, cho na krtko, utrzyma Wenecj.
Cesarz zaaprobowa tak zwany dyplom padziernikowy, akt prawny, ktry by pierwszym
krokiem do ustanowienia rzdw parlamentarnych i nadania cesarstwu konstytucji. W licie
do matki, arcyksinej Zofii, konstatowa: Musimy tolerowa co w rodzaju ycia
parlamentarnego, aby wadza pozostaa w moich rkach. Po dymisji tych, ktrzy do tej pory
byli jej najbardziej zaufanymi ludmi, wrd nich hrabiego Grnne generaa kawalerii
i wielkiego przyjaciela arcyksina uwiadomia sobie, e traci wpywy na dworze.
Odsunita od wasnych dzieci i spraw rzdzenia, do ktrych m nie pozwala jej si
wtrca, zim 1859 roku Sissi przeya pierwszy kryzys maeski. Franciszek Jzef, ktry do
tej pory okazywa wiele cierpliwoci w stosunku do swojej ekscentrycznej i kaprynej ony,
mia ju do niekoczcych si ktni cesarzowej z jego despotyczn matk. Napita
atmosfera w Hofburgu staa si dla niego nie do zniesienia i po raz pierwszy w cigu niemal
szeciu lat maestwa pojawiy si plotki o romansach cesarza. Cho od pewnego czasu Sissi
zapomniaa o obowizkach maeskich seks rodzi w niej prawdziw niech i rzadko
dzielili wsplne oe ta wiadomo wywoaa w niej wielkie rozgoryczenie, do tej pory
przecie cesarz okazywa jej gbok mio i pozwala na wszystkie kaprysy.
Nie wiedziaa, jak stawi czoo tej nowej, nieoczekiwanej sytuacji, i postanowia
prowokowa otoczenie. Tamtej surowej zimy, gdy po klsce doznanej we Woszech cesarz
przeywa najgorsze chwile, a austriacka stolica bya pogrona w biedzie, Sissi postanowia
si zabawi. Ona, ktra zawsze odmawiaa uczestniczenia w yciu towarzyskim pomijajc
oficjalne uroczystoci dworskie, od ktrych nie moga si wymwi wiosn 1860 roku
zorganizowaa w swoich apartamentach sze wspaniaych balw. Na kady z nich zaprosia
tylko dwadziecia pi panien i tylu modych kawalerw, wywodzcych si z najwyszych
sfer i czego wymagay zwyczaje wiedeskiego dworu mogcych si wylegitymowa
nienagannym pochodzeniem. Wybuch skandal, bo na te prywatne zabawy Jej Wysokoci
zostali zaproszeni tylko modzi, nie zaproszono natomiast ich matek, co nakazywaa etykieta.
Co wicej, Sissi, zawsze bardzo niemiaa i zamknita w sobie, teraz zacza uczszcza na
wielkie bale organizowane w prywatnych domach i do paacu czsto powracaa nad ranem.
Wszyscy na dworze byli oburzeni zachowaniem cesarzowej, ktra zdawaa si traci rozum.
W salonach i na korytarzach Hofburga mwiono tylko o ekstrawagancjach pierwszej damy.
O jej manii galopowania godzinami konno, o jej nowym zamiowaniu przeskakiwania przez
przeszkody, o jej cigych i niebezpiecznych dla zdrowia godwkach, o jej uporze noszenia
gorsetu tak ciskajcego jej tali osy, e wywoywa zadyszk i dusznoci, a take o jej
niepohamowanej mioci do psw i brazylijskich papug, ktre zawsze z ni podroway,
o mapce, ktr kupia jako zwierztko domowe dla swojej crki Marii Walerii i ktra biegaa
swobodnie po salonach, wywoujc panik wrd dam dworu.
Bardzo szybko cay dwr znalaz nowy temat do rozmw i jeszcze jedn okazj do
krytykowania cesarzowej. W owym czasie bowiem kazaa ona zainstalowa w swoich
apartamentach urzdzenia gimnastyczne kozio, obrcze i drabinki eby codziennie
godzinami wiczy. Niczym dorastajca panienka, poprosia dokejk z wiedeskiego cyrku
Renz o uoenie listy wicze pomagajcych utrzyma ciao w odpowiedniej kondycji
i elastycznoci. W kocu padziernika 1860 roku dziwna choroba, na ktr cierpiaa Elbieta,
bardzo zaniepokoia lekarzy. Troje dzieci, ktre urodzia zaledwie w cztery lata, niepokj
o los siostry Marii, krlowej Obojga Sycylii, podczas gdy ruch zjednoczeniowy
niepohamowanie scala Wochy, nadto dworskie intrygi i napicia z teciow wszystko to
zniszczyo jej nerwy. Czsto odczuwaa zawroty gowy, migreny, nudnoci i zmczenie,
cierpiaa na gorczk, bezsenno i apati.
Jednak naprawd Elbieta zacza chorowa ju po lubie z cesarzem, nie mogc znie
dusznej atmosfery dworu. Jako dziecko bya silna i bardzo zdrowa, a po urodzeniu Rudolfa
blada i zmczona, cay czas kasaa, co przeszkadzao jej zasn. Staa si anemiczna,
a rygorystyczne godwki jeszcze bardziej j osabiay. Dolegliwoci, cho przypisywane
kolejnym ciom i nazbyt surowym dietom, ktrym si poddawaa, eby jak najszybciej
odzyska figur, miay bez wtpienia pochodzenie psychosomatyczne.
Nieliczni mieli przyjemno widzie, jak cesarzowa je publicznie, na og bowiem
wymawiaa si od posikw i rodzinnych kolacji. Po urodzeniu crek, eby utrzyma
modziecz i smuk sylwetk, poddaa si zwyczajom ywieniowym, ktre powanie
podkopay jej zdrowie. Objadanie si ciastkami rwnowaya surowymi dietami, ktrych
przestrzegaa z zaskakujc dla wszystkich konsekwencj. Bulion na czterech rodzajach misa
z cielciny, kurczaka, jelenia i kuropatwy gotowana piecze rzymska, surowa krew
woowa, mleko, ciasta i lody stanowiy jej codzienne poywienie. Nie jada jarzyn ani
owocw, z wyjtkiem pomaraczy. W pewnym okresie, gdy z zapaem uczestniczya
w polowaniach na lisa, poddaa si wpywom diety, jakiej przestrzegali angielscy jedcy,
i jej jedynym poywieniem sta si krwisty befsztyk. Ulubionym napojem Sissi byo surowe
mleko i podczas wszystkich podry wozia ze sob krowy i kozy. Gdy zamieszkaa w willi na
greckiej wyspie Korfu, kazaa sobie statkami przywozi z Triestu adunki czekolady,
czerwonego misa i piwa.
ya obsesj utrzymania swojej pidziesiciokilogramowej wagi i zachowania synnej
talii o obwodzie zaledwie czterdziestu szeciu centymetrw. Sissi miaa sto siedemdziesit
dwa centymetry wzrostu i bya sporo wysza od swojego ma, ale na oficjalnych portretach
przedstawiano j tak, by wydawaa si nisza od cesarza. Obsesyjne zachowania dotyczyy nie
tylko diety, lecz take codziennych zaj naznaczonych gorczkow potrzeb ruchu. W swoich
salach audiencyjnych zabronia stawiania krzese, spacerowaa od czterech do piciu godzin
dziennie, galopowaa konno a do wyczerpania. Jednym z jej ulubionych zaj byy, niezwyke
dla damy tej rangi, codzienne wiczenia gimnastyczne. Pobieraa rwnie lekcje fechtunku
i wiczya strzelanie w fosach Schnbrunnu. Jej dugie piesze spacery szybkim krokiem
budziy niezadowolenie dam do towarzystwa i personelu ochrony, niezdolnych dotrzyma jej
kroku. Kiedy bywao, e pokonywaa pieszo trzydzieci kilometrw dzielce Possenhofen od
Monachium. Te manie i wycieczajce godwki jeszcze nasiliy jej neurasteniczny sposb
bycia. Elbieta miaa wszelkie symptomy nieznanej wwczas choroby, anoreksji.
Tu przed dwudziestymi trzecimi urodzinami dosza do kresu si i owiadczya cesarzowi,
e chce wyjecha daleko od Wiednia, cho boli j konieczno rozstania z dziemi: Czuj si
chora, musz unikn surowoci zim, odpowiada mi klimat rdziemnomorski. Doktor Skoda,
specjalista od chorb pucnych, zaleci z obawy przed grulic aby cesarzowa przeniosa
si w cieplejsze miejsce, poniewa jej ycie moe by naraone na niebezpieczestwo. Aby
moga leczy puca, Franciszek sugerowa wyjazd do jakiego uzdrowiska na poudniu kraju,
nad Adriatyk, Sissi jednak odpowiedziaa, e chce opuci granice Austrii i pojecha bardzo
daleko. Po wysuchaniu opowieci ulubionego szwagra, arcyksicia Maksymiliana, wybraa
Mader, ktrej pikno wychwala, sam bowiem przez duszy czas tam rezydowa. Odlego
Madery sprzyjaa samotnoci i temu, eby cesarz nie mg jej odwiedza, czego cesarzowa
rwnie pragna, chcc odnale spokj potrzebny udrczonej duszy.
W swojej desperacji Sissi nie mylaa o wraeniu, jakie wrd opinii publicznej wywoa to
pospieszne opuszczenie dworu i wyjazd do obcego kraju. Chocia ze wszystkich prowincji
docieray wiadomoci o rosncym poparciu dla cesarza, arcyksina Zofia ostro skrytykowaa
to, co uznaa za porzucenie obowizkw przez pierwsz dam cesarstwa. W gruncie rzeczy ta
sytuacja jej odpowiadaa, poniewa podczas dugotrwaej nieobecnoci synowej miaa szans
odzyska utracone wpywy na dworze i bez jej interwencji wychowywa wnuki. W swoim
dzienniku Zofia zademonstrowaa wasn hipokryzj, piszc na temat rychego wyjazdu Sissi:
Bdzie przez pi miesicy rozdzielona z Franciszkiem Jzefem i dziemi, ktrym daje tyle
szczcia i ktre wychowuje naprawd dobrze. Wiadomo o jej decyzji sprawia mi wielk
przykro.
Na dworze nikt Sissi nie wspczu, wrcz przeciwnie, wielu cieszyo si z tego wyjazdu,
uwaajc, e w Hofburgu sprawy bd mogy wrci do dawnego biegu i znowu matka
z synem bd razem spdzali wieczory. Chocia liczni poddani wtpili, by choroba Sissi bya
a tak powana, jak to wynikao z diagnozy jej lekarza, nieoczekiwany wyjazd wywoa
poruszenie. Krlowa Wiktoria oddaa chtnie do dyspozycji cesarzowej swj komfortowy
jacht, ktry w ostatnich dniach listopada cumowa w Antwerpii. Sissi nie musiaa martwi si
o swoje wydatki, poniewa cesarz udzieli jej nieograniczonego kredytu. Sama wybraa damy
i kawalerw do wity, wszystkich modych, wesoych i atrakcyjnych, ktrzy pozwoliliby jej
zapomnie o smutnych twarzach Hofburga.
Tym razem hrabina Esterhzy nie miaa moliwoci z ni jecha i szpiegowa. Sissi kazaa
jej pozosta w Wiedniu i opiekowa si dziemi. Franciszek Jzef towarzyszy onie a do
bawarskiego Bambergu, gdzie przepeniony smutkiem chodno si poegna. Nastpnego dnia
Elbieta wraz ze swoj wit i ogromnym bagaem, obejmujcym rwnie jej nieodczne
ulubione zwierzta, wsiada na pokad brytyjskiego jachtu krlewskiego. W Zatoce
Biskajskiej zaskoczya ich silna burza, ktra wywoaa chorob morsk niemal wszystkich
pasaerw, w tym rwnie lekarzy. Cesarzowa, cho tak delikatnego zdrowia, najlepiej
zniosa morskie niewygody. Z dala od pospnej atmosfery Hofburga poczua, e odywa.
Podr rozpocza tuacze ycie cesarzowej, ktra staraa si spdza w Wiedniu jak najmniej
czasu. Stao si to jej sposobem na ucieczk od naciskw i przynosio ulg nostalgicznemu
i melancholijnemu duchowi. W jednym z listw wyznawaa: Chciaabym stale podrowa.
Kady odpywajcy statek wzbudza we mnie pragnienie znalezienia si na jego pokadzie.
Obojtne, czy kierowaby si do Brazylii, Afryki, czy na przyldek Horn, byle nie przebywa
zbyt wiele czasu w jednym miejscu.
Na Maderze cesarzowa zamieszkaa w piknej, pobielonej wapnem will Quinta Vigia, ze
wspaniaym widokiem na morze. Zbudowan na skaach rezydencj otacza gsty tropikalny
ogrd. Sissi prowadzia spokojne i do samotnicze ycie, poniewa wyspa oferowaa
niewiele rozrywek. Bawia si ze swoimi psami i papugami, a take z kucykami, ktre kazaa
kupi, eby przypomnie sobie dziecistwo w Possenhofen. Wiosenny klimat sprzyja
polepszeniu jej zdrowia i cesarzowa pozostawaa w dobrym nastroju. Jednak w miar upywu
dni zacza odczuwa wielk tsknot za mem i dziemi. Od czasu do czasu dostawaa listy
od cesarza interesujcego si jej dolegliwociami, ale wiadomoci, jakie napyway do
Wiednia, byy sprzeczne. Hrabia Rechberg, ktry odwiedzi j w willi, napisa w licie:
Biedna cesarzowa budzi wielki niepokj; jej kaszel si nie cofn, wydaje mi si, e jest
w tym samym stanie, cho po prawdzie nigdy nie kasaa duo. Ale psychicznie znajduje si
w stanie straszliwego przygnbienia, pogrona w gbokiej melancholii, co naturalne w jej
sytuacji. Wikszo dnia spdza zamknita w swoim pokoju, paczc [...] W swej melancholii
nie ma nastroju, eby wychodzi, niemal zawsze siedzi przy oknie, za wyjtkiem czasu, kiedy
jedzi konno, nigdy wicej ni godzin.
Tymczasem inni gocie uwaali, e cesarzowa odmodniaa i staa si spokojniejsza.
Spdzaa czas, grajc na mandolinie, suchajc Traviaty Verdiego na pianoli i grajc w karty
z damami do towarzystwa. Przede wszystkim jednak duo czytaa midzy innymi Rousseau
i niemieckiego poet Heinego, dwch ulubionych pisarzy. Z pomoc hrabiego Hunyadyego
uczya si wgierskiego ten elegancki kawaler, ktry podziela jej mio do morza i koni,
szybko zakocha si w melancholijnej cesarzowej i rwnie szybko otrzyma rozkaz powrotu do
Wiednia.
Na pocztku kwietnia 1861 roku cesarzowa mylaa o powrocie do Hofburga ze
sprzecznymi uczuciami. Po dugiej nieobecnoci pragna zobaczy dzieci, obawiaa si
jednak ponownej konfrontacji z teciow i niechtnym dworem:
auj, e nie spdziam maja w Wiedniu, poniewa ominy mnie wycigi. Ale z drugiej
strony wol pozostawa jak najmniej w miecie z kim, kto niewtpliwie wykorzysta do
maksimum moj nieobecno, eby nadzorowa cesarza i nasze dzieci. Pocztek nie bdzie
przyjemny, potrzebuj troch czasu, eby si zaadaptowa i ponownie dwiga mj krzy.
Zanim cesarzowa Elbieta poczya si z mem w Triecie, dopyna do wybrzey
Kadyksu na pokadzie jachtu krlowej Wiktorii. Pragna podrowa incognito i prosia
swojego ambasadora w Madrycie, eby nie urzdza dla niej adnego przyjcia. W Sewilli
Sissi odrzucia propozycj ksicia Montpensier, szwagra krlowej Hiszpanii Izabeli II, ktry
oddawa do jej dyspozycji galowy powz zaprzony w sze koni i oferowa wspaniay
paac San Telmo, aby zamieszkaa w nim wraz ze wit. Wolaa zwiedzi miasto na wasn
rk, bez zobowiza i etykiety. Nie przyja rwnie zaproszenia krla i krlowej Hiszpanii,
aby odwiedzi ich w letnim paacu w Aranjuez. Bya za to zainteresowana obejrzeniem
korridy, ktr 5 maja zorganizowano na jej cze w Sewilli. Jej obecno na arenie bya
bardzo oczekiwana, a ludzie chwalili j za prostot i naturalno.
Podr kontynuowano przez Gibraltar a do Majorki i stamtd na Korfu. Wyspa, znajdujca
si wwczas w rkach Wielkiej Brytanii, zachwycia j od pierwszego wejrzenia. Chciaa
pozosta tam duej i zwiedzi inne Wyspy Joskie, ale zniecierpliwiony Franciszek Jzef ju
wyjecha na jej spotkanie do Triestu. Po szeciu miesicach rozki znowu padli sobie
w objcia ze zami w oczach. Kiedy ksina Ludwika dowiedziaa si o powrocie crki,
napisaa w licie do swojej siostry Zofii:
Oby Bg sprawi, eby Sissi miaa teraz szczliwe ycie rodzinne. I eby Franciszek Jzef
znalaz wewntrzny spokj i intymn rozkosz, na ktr tak zasuguje po dugiej i smutnej zimie.
Ufam, e po tak dugim czasie Sissi bdzie potrafia cieszy si swoim szczciem, a on
znajdzie w niej to, czego potrzebuje jak balsamu i rodka agodzcego bolesne zmartwienia
zwizane tak ze stanowiskiem, jak i z niewdzicznoci, z jak si spotyka.
Lecz Sissi nigdy nie miaa sta si sodkim balsamem dla zakochanego w niej ma.
Ledwie spdzia kilka dni w Wiedniu, jej stan zdrowia znowu si pogorszy, wrci kaszel
i napady gorczki. Pakaa z byle powodu i szukaa samotnoci. W czerwcu doktor Skoda
zdiagnozowa galopujce suchoty i poradzi mowi, eby dla ratowania ycie pozwoli jej
przez jaki czas zamieszka na Korfu. Chocia wielu na dworze uwaao, e diagnoza jest
nacigana, nie ulegao wtpliwoci, e stan nerwowy Sissi stawa si coraz bardziej
alarmujcy. Zmartwiona, e jest ciarem dla Franciszka Jzefa, cesarzowa pisaa do matki:
Obym miaa chorob, ktra mnie szybko std zabierze! Wwczas cesarz mgby ponownie
si oeni i by szczliwy ze zdrow kobiet, bo teraz stopniowo straszliwie si niszczymy
[...] To nieszczcie dla niego i dla kraju.
Sissi pojechaa na greck wysp z trzydziestoma trzema osobami wity, midzy innymi
doktorem Skod, ktry mia czuwa nad jej zdrowiem. Ju w czasie podry statkiem poczua
si lepiej, gorczka spada, a cesarzowa wydawaa si pogodniejsza. Gubernator brytyjski
odda jej do dyspozycji paac, w ktrym mieszka, ale ona wybraa spokojny dom stojcy na
skraju wsi. Zmiana klimatu bardzo dobrze na ni wpyna i w krtkim czasie znikn kaszel
i bl w piersi, a na policzkach pokazay si rumiece. Sissi spacerowaa po wawrzynowych
lasach, robia dugie wycieczki aglowcem wok wyspy i polubia kpiele w morzu. Moje
ycie jest tu spokojniejsze ni na Maderze, zachwyca mnie spdzanie dugich godzin na skale
nad morzem, kiedy psy baraszkuj w wodzie, a ja obserwuj blaski ksiyca na falach
napisaa do arcyksicia Ludwika Wiktora, brata cesarza.
Kiedy ona odpoczywaa w idyllicznym schronieniu nad Morzem rdziemnym, Franciszek
Jzef spdza dni w swoim gabinecie, zmartwiony rozruchami, ktre wstrzsay Wgrami,
i trudn sytuacj, jak przeywao cae imperium, coraz biedniejsze i sabsze. W pierwszych
dniach padziernika postanowi sam pojecha na Korfu, eby osobicie sprawdzi, jak si
sprawy maj. Nie byo to romantyczne spotkanie jak dawniej, ale raczej zimna i pena
uszanowania wizytacja. Sissi wyznaa mu, e pozbawiona dzieci bardzo cierpi, lecz nie chce
spdza zimy w Wiedniu z obawy, e znowu zapadnie na zdrowiu. W kocu doszli do
porozumienia i cesarz, widzc popraw jej stanu, pozwoli, eby dzieci wyjechay do Wenecji
i spdziy tam z ni kilka miesicy. Arcyksina, kiedy si o tym dowiedziaa, zakrzykna:
Jeszcze jedno powicenie naszego biednego mczennika, ich doskonaego ojca!. Zofia
staraa si wszelkimi sposobami doprowadzi do tego, eby wnuki na duej nie opuszczay
Wiednia. Stwierdzia nawet, e woda w Wenecji jest szkodliwa dla zdrowia i mog si
pochorowa. Po tych sowach cesarz kaza codziennie wozi do Wenecji wie wod ze
rda w Schnbrunnie, eby tylko nie musia sucha matczynych wymwek.
Po roku spdzonym na Korfu i w Wenecji cesarzowa nadal nie miaa odwagi wrci do
Hofburga i wolaa na jaki czas zatrzyma si w swoim rodzinnym Possenhofen. Tygodnie tam
spdzone, ktre przypomniay jej szczliwe czasy dziecistwa, pomogy odzyska siy przed
ponown konfrontacj z zimnym i nudnym yciem wiedeskiego dworu. Sissi podrowaa
z liczn sub, fryzjerami, lokajami, sucymi, kucharzami... byo ich tyle, e nie zmiecili
si w rezydencji i musiano ulokowa ich w okolicznych gospodach. Dla wymuskanych
wiedeskich dam z jej wity rodzinny klimat Possenhofen, tak nieformalny i swobodny, wyda
si niezwykle nieprzyjemny. W swoich listach pisay o nieznonym zamcie przy posikach
i zachowaniu ksinej Ludwiki, ktra, podobnie jak jej crka, miaa sabo do zwierzt:
Ksina nie rozstaje si z psami, zawsze ma jakiego na spdnicy, przy swoim boku lub pod
rk i zabija im pchy nad talerzami. Oczywicie talerze s natychmiast zmieniane. Jedna
z dam, zgorszona swobod obyczajw, omielia si pisa o ebraczej atmosferze
rodzinnego domu Elbiety.
Chocia Sissi wolaaby spdzi wicej czasu w ukochanej Bawarii, w poowie sierpnia
1862 roku musiaa wrci do Wiednia na urodziny cesarza. Franciszek Jzef ukoczy
trzydzieci dwa lata. W licie do matki, ktra wyjechaa na wakacje do Bad Ischl, napisa:
Taki jestem szczliwy, znowu majc Sissi przy sobie i znowu cieszc si domowym
ogniskiem! Przyjcie mieszkacw Wiednia byo naprawd serdeczne i sympatyczne. Od
dawna nie panowa tu tak sprzyjajcy duch.
Elbieta zamieszkaa chwilowo w Schnbrunnie, gotowa cieszy si dziemi i prowadzi
spokojne ycie poza Hofburgiem. W czasie spdzonym z dala od ma i dworu cesarskiego
dojrzaa i potrafia ju bez wahania narzuca swoj wol. Franciszek Jzef, bojc si, e Sissi
znowu wyjedzie, zagraajc w ten sposb prestiowi Domu Cesarskiego, zgadza si bez
szemrania na wszystkie jej warunki. Pragna, eby szanowano jej samotno i umoliwiono
spacery po paacu i ogrodach bez wity i nadzoru, ktry tak j mczy; chciaa jedzi konno
wtedy, kiedy bdzie miaa na to ochot, a w oficjalnych uroczystociach uczestniczy jedynie
w sytuacjach niezbdnych; podczas krtkiego spotkania z cesarzem na wyspie Korfu uzyskaa
rwnie zgod na zdjcie z urzdu swojej gwnej damy dworu, hrabiny Esterhzy, ktr
musiaa znosi przez osiem dugich lat. Bya to pierwsza prowokacja Sissi na wiedeskim
dworze i uznano j za wielk zniewag.
W swoim schronieniu w Schnbrunnie cesarzowa zapominaa o znienawidzonej etykiecie
i ya, jak chciaa. Jedna z jej dam informowaa 15 wrzenia 1862 roku:
Cakowicie porzucia zwyczaj wychodzenia w towarzystwie, duo spaceruje i jedzi
powozem z cesarzem. Kiedy Jego Wysokoci nie ma w paacu, siedzi sama w swoim pokoju
albo w prywatnym ogrodzie. Ale dziki Bogu teraz jest u siebie w domu i w nim pozostanie,
a to najwaniejsze. Wyglda zdrowo, wydaje si inn kobiet, ma adn cer, jest silna
i zahartowana, je z apetytem, pi dobrze, moe chodzi caymi godzinami.
Sissi poprosia ma rwnie o to, by od tej pory moga decydowa o tym, co bdzie
najlepsze dla rozwoju i wychowania ich dzieci. Szecioletnia ksiniczka Gizela i czteroletni
ksi Rudolf byli wychowywani przez autorytarn babk i mieli niewielki kontakt z matk. Po
mierci najstarszej crki, Zofii, cesarzowa nie chciaa si nimi zajmowa, ale teraz, kiedy
wrcia do domu, do zdrowia, stwierdzia, e may Rudolf jest dzieckiem bardzo wraliwym,
ktre potrzebuje jej mioci. Jego ojciec, Franciszek Jzef, kaza rozdzieli syna z siostr
i niak, baronow Welden, i odda go pod opiek nowego, surowego wychowawcy, hrabiego
Gondrecourt. Od chwili narodzin nastpcy cesarz marzy o tym, eby zrobi z syna odwanego
i silnego onierza niestety, charakter dziecka mu to uniemoliwia. Rudolf odziedziczy
wraliwo po matce, by niemiay, nerwowy i atwo ulega emocjom. Odkd oddano go pod
opiek nowego preceptora, cierpia na gorczki, anginy, niestrawnoci i liczne niepokoje.
Gondrecourt otrzyma bardzo cise instrukcje mia traktowa surowo przyszego nastpc,
aby uczyni z niego wzorowego onierza.
Metody wychowawcze doprowadziy do tego, e biedne dziecko powanie si
rozchorowao i zaczto si nawet obawia o jego ycie. Kiedy doszo do uszu cesarzowej, e
jej syn jest poddawany wyczerpujcym wiczeniom fizycznym, lodowatym prysznicom i cierpi
gd, zareagowaa i postanowia interweniowa u cesarza. Jej oburzenie byo tak wielkie, e
zebraa si na odwag i przekazaa mowi na pimie nastpujc not:
Jest moim pragnieniem, eby przyznano mi nieograniczon wadz nad wszystkim, co
dotyczy naszych dzieci: nad wyborem osb, ktre je otaczaj, miejscem ich pobytu,
wszystkimi sprawami zwizanymi z ich edukacj, czyli ebym sama decydowaa o wszystkim
do momentu ich penoletnoci. Elbieta, Ischl, 27 sierpnia 1865.
Jedenacie lat potrzebowaa Sissi, eby nabra wystarczajcej odwagi i stawi czoo
swojemu mowi i teciowej. Domagaa si tego energicznie od cesarza, nawet mu grozia, e
jeli nie speni jej wymaga, opuci Austri na zawsze. Franciszek Jzef ustpi. Nie trzeba
byo dugo czeka, eby na dworze pojawiy si plotki. Wielu krytykowao cesarza za sabo
okazywan wobec maonki. Dla Elbiety wane byo to, e zdoaa uwolni swojego syna od
surowego, wojskowego wychowania, jakie wpaja mu Gondrecourt, i zastpi go innym
preceptorem, ktry czuby prawdziw mio do dziecka. Cesarzowa zaja si rwnie
wyborem nauczycieli dla syna, stawiajc na intelektualistw buruazyjnych i liberalnych,
ktrych nauki gboko zapady w pamici ucznia.
Z czasem ksi nastpca Rudolf Habsburg sta si z przekonania liberaem, co
doprowadzio go do powanych sporw z ojcem cesarzem. Jednak jego matka zawsze
ubolewaa, e nie interweniowaa wczeniej, poniewa ksi przez cae ycie odczuwa
nastpstwa wojskowego wychowania, miewa pewne zaburzenia psychiczne, nkay go
koszmary.
Jeli Franciszek Jzef coraz bardziej ustpowa probom i kaprysom ony, czyni tak nie
tylko dlatego, e w gr wchodzi presti Habsburgw, lecz po prostu nadal by w niej
zakochany. Elbieta dojrzaa i wci olniewaa urod. Stae uprawianie wicze i surowe
diety utrzymyway jej modzieczy wygld. Okoo 1860 roku o urodzie cesarzowej Elbiety
Bawarskiej mwiono w caej Europie. Odkd Sissi przybya na wiedeski dwr, arcyksina
Zofia bya wiadoma magnetycznej siy, jak synowa wywieraa na prostych ludzi. Pewnego
razu, po wycieczce po ogrodach Prateru, zapisaa w swoim dzienniku: To cesarzowa
przyciga ludzi, poniewa jest ich nadziej, ich idolem. Kiedy Sissi pokazywaa si na
ulicach Wiednia, tworzyy si takie zgromadzenia, e niemal zawsze musiaa interweniowa
przyboczna ochrona, eby cesarzow uwolni i torowa jej drog.
wiadoma swojej uwodzicielskiej wadzy, Sissi staa si bardziej arogancka, kapryna
i egocentryczna. Wszyscy byli w niej zakochani, poczwszy od Napoleona III po ksicia Prus
i szacha Persji, zawsze gotowego spenia jej kaprysy. W 1869 roku, kiedy Franciszek Jzef
podrowa po Egipcie, napisaa do niego, e pragnaby mie Murzynka, eby jej crka
Maria Waleria moga si z nim bawi. Poniewa cesarz nie zgodzi si na now
ekstrawagancj ony, szach Persji posa jej jednego w prezencie. Nazywa si Rustimo i by
biednym czarnym karem, brzydkim i garbatym. Sissi bawia si jego kosztem, zabierajc go ze
sob na spacery i wycieczki, ku przeraeniu dam do towarzystwa, ktre uwaay go za
monstrum. Kiedy po kilku latach cesarzowa si nim znudzia, nieszcznik zakoczy swoje dni
w przytuku dla biedakw.
Podczas swoich pierwszych podry na Mader i Korfu Sissi doznaa wielkiej przemiany
i staa si wiadoma wasnej urody. Modzi kawalerowie, ktrzy z ni podrowali, jak jej
arliwy wielbiciel hrabia Hunyady, nie wahali si wychwala cnoty i powabu cesarzowej.
Z czasem Sissi rozwina w sobie prawdziwy kult pikna, bardzo typowy dla rodziny
Wittelsbachw przykadem Ludwik I Wittelsbach i jego synna Galeria Piknoci
w Monachium co dotyczyo take kobiet, ktrymi odtd chciaa si otacza.
W 1862 roku podczas pobytu w Wenecji Elbieta zacza zbiera fotografie piknoci
z caej Europy. Swojemu szwagrowi, arcyksiciu Ludwikowi Wiktorowi, napisaa: Zaczynam
album piknoci i kolekcjonuj fotografie kobiet. Byabym Ci wdziczna, gdyby wysa mi
wszystkie adne twarze, jakie moesz zdoby od Angerera[1] i innych fotografw. Rwnie
austriaccy dyplomaci otrzymali instrukcj, aby wysya do ministra spraw zagranicznych
fotografie piknych kobiet dla cesarzowej. W obliczu tak dziwnej proby wielu z nich
podejrzewao, e w rzeczywistoci fotografie s przeznaczone dla samego cesarza, a nie dla
jego ony.
W latach szedziesitych kade z rzadkich publicznych wystpie Sissi wzbudzao
sensacj. W 1865 roku, kiedy przyjechaa do Drezna na lub swojego brata Karola Teodora,
jej obecno wywoaa nieoczekiwane zamieszanie. Sissi bya olniewajco pikna i ludzie
szaleli. Nigdy nie widziaem czego podobnego zanotowa wiadek uroczystoci. Elbieta
ubraa si na t okazj w bia sukni haftowan w gwiazdeczki, we wosach miaa synne
gwiazdy z brylantw, a na piersi bukiecik wieych kamelii. To w tym czasie Winterhalter
namalowa trzy znakomite portrety Elbiety, ktre przysporzyy mu midzynarodowego
uznania. Powszechne zachwyty nadzwyczajn urod zamiast sprawia rado, staway si dla
niej coraz bardziej przytaczajce. Niemiaa i a do przesady zamknita w sobie, musiaa
stawi czoo ciekawskim spojrzeniom. Nawet najmniejsze niedocignicie, w ubraniu czy
fryzurze, byo szeroko komentowane.
Zacza lka si nieznajomych i bardzo rzadko pokazywaa si publicznie. O urod dbaa
wycznie dla siebie, czerpic z niej si i poczucie pewnoci. Ci, ktrzy j dobrze znali,
zapewniali, e swoje ciao uznawaa za dzieo sztuki nazbyt cenne, aby je wystawia na
spojrzenia gapiw. Uroda pozwalaa jej myle, e jest wybrana, e jest inna. Hrabina
Festetics, ktra znaa i bardzo cenia cesarzow, w kocu lat siedemdziesitych napisaa
w swoim dzienniku, e Elbieta Bawarska ma bardzo wiele zalet, lecz jaka za wrka nadaa
im przeciwny sens:
Uroda, wdzik, wytworno, prostota, dobro, szlachetno uczu [...] rozum, gracja,
figlarno, inteligencja, przenikliwo i roztropno wskutek jakiej kltwy obracaj si
przeciw Tobie i nawet Twoja uroda przysparza Ci jedynie przykroci, a Twj wzniosy duch
wzlatuje tak wysoko, tak wysoko, e w rezultacie bdzisz.
Najwikszy podziw wywoyway gste i dugie wosy cesarzowej. Sissi oddawaa im
prawdziwy kult naturalny blond farbowaa na kasztanowaty odcie i niezmiernie o nie dbaa.
Pewnego razu nawet wyznaa: Jestem niewolnic moich wosw. Wspaniae, dugie i gste
wosy ju w modoci sigay jej do kostek. Na og nosia je upite, poniewa byy tak
cikie, e wywoyway ble gowy. Oryginalne i artystyczne fryzury kopiowane przez damy
dworu byy wielkim wyzwaniem nawet dla najzrczniejszych fryzjerw, a koszt i wysiek,
jakich wymagao utrzymanie wosw Jej Wysokoci, okaza si przeogromny. Mya je co trzy
tygodnie w drogocennych esencjach i odywiaa mieszanin koniaku z tkami jaj. Takie
zabiegi zajmoway cay dzie, w ktrym cesarzowa nie robia niczego innego. Jej oficjalna
fryzjerka Fanny Angerer staa si wan osob na dworze i pobieraa pensj porwnywaln
z honorarium uniwersyteckiego wykadowcy. Cesarzowa tylko jej pozwalaa si czesa,
a jeli fryzjerka bya chora, rezygnowaa z udziau w oficjalnych uroczystociach. Codzienne
czesanie wymagao co najmniej trzech godzin, ubieranie si nastpnych trzech. Zwykle
wykorzystywaa ten czas na czytanie i pisanie listw. Zacza rwnie uczy si greki
i kontynuowaa nauk wgierskiego.
Lata mijay i kwestia zachowania urody przyja u Elbiety form chorobliwej obsesji.
Walczc z dziaaniem czasu, wyjedaa do najsawniejszych europejskich uzdrowisk:
Karlowych Warw, Bad Gastein, Baden-Baden czy Bad Kissingen, gdzie poddawaa si
dugim i kosztownym kuracjom. W epoce, kiedy nie znano jeszcze kosmetykw, uywaa
innowacyjnych zabiegw pielgnujcych ciao. eby utrzyma gadko skry, nakadaa sobie
maseczki ze wieego cielcego misa czy roztartych truskawek. Nocami spaa z wilgotnymi
chustami na biodrach, poniewa wierzya, e w ten sposb nie utraci szczupej figury.
W Hofburgu cesarzowa kazaa za garderob zbudowa pokj kpielowy nieistniejcy
w innych pomieszczeniach krlewskich w ktrym zainstalowano wann z miedzianej blachy.
Braa tam kpiele parowe i w oliwie z oliwek, eby nawily skr. Zatrudnia rwnie
specjalist od masau i hydroterapii. Sissi ya tylko dbaniem o wasn urod, cho
Mulek jak cesarz podpisywa swoje listy prosi, aby tak czsto nie wyjedaa
z Wiednia i od czasu do czasu wypeniaa obowizki cesarzowej.
Elbieta nigdy nie ukrywaa swoich sympatii do narodu wgierskiego, tak le traktowanego
przez dwr i rzd w Wiedniu. Z czasem staa si arliw protektork ich narodowych
aspiracji. W 1864 roku na dwr w Wiedniu przybya Ida Ferenczy, moda szlachcianka
pochodzenia wgierskiego, ktra wywara duy wpyw na cesarzow. Jej nominacja na dam
do towarzystwa cesarzowej bya w Hofburgu ostro krytykowana, poniewa wybranka nie
naleaa do najwyszej arystokracji. W cigu trzydziestu czterech lat, a do mierci Sissi, Ida
bya jej najblisz powiernic, znaa wszystkie jej sekrety i zajmowaa si jej najbardziej
prywatn korespondencj. Zostaa wiern przyjacik Sissi. To ona poznaa Elbiet z hrabi
Gyul Andrssym, jednym z przywdcw wgierskiej Wiosny Ludw 1848 roku i bohaterem
narodowym, ktrego idee gboko zapady w duszy cesarzowej. Kiedy na jednym z dworskich
przyj Andrssy mia zaszczyt zosta przedstawiony cesarzowej, zrobi na niej wraenie
egzotycznym wygldem ni to Cygana, ni to dzikusa hrabia nosi wspaniay haftowany
zotem strj wgierskiej arystokracji, ktry skada si z opoczy wysadzanej drogocennymi
kamieniami, wysokich butw z ostrogami i skry tygrysa narzuconej na ramiona.
Na wiedeskim dworze plotkowano, e byli kochankami, ale w istocie cesarzowa
podziwiaa Andrssyego za jego inteligencj i odwag w obronie susznej sprawy. Po
powstaniu Franciszek Jzef skaza go na mier za zdrad, lecz Andrssy zdoa uciec do
Parya i wrci dopiero po ogoszeniu amnestii. Po dugich latach negocjacji z austriack
Koron w 1867 roku cesarz przywrci Wgrom konstytucj i przyzna przywileje
niezalenego krlestwa w ramach imperium. By to osobisty triumf polityczny Elbiety, ktra
od tej chwili moga liczy na szczer mio narodu wgierskiego. smego czerwca
w ceremonii o prawdziwie azjatyckim przepychu zorganizowanej w kociele w. Macieja
w Budzie para cesarska zostaa koronowana na krla i krlow Wgier. Franciszek Jzef mia
na sobie mundur wgierskiego marszaka, a cesarzowa zwiewn sukni o wgierskiej
inspiracji z brokatu i srebra, uszyt w Paryu przez krawca Charlesa Wortha, aksamitny
akiecik i koron z diamentw. Cesarskiej parze nie byo atwo znowu wystpi razem
publicznie.
Tuacze ycie
W podzikowaniu za wsparcie nard wgierski podarowa austriackiej parze cesarskiej
zamek Gdll, ktry sta si odtd ulubionym schronieniem Sissi. Ten monumentalny
barokowy gmach zwieczony wydatnymi kopuami lea niedaleko stolicy i by otoczony
gstymi lasami zajmujcymi dziesi tysicy hektarw. Najwikszym darem, jaki z kolei
Elbieta moga ofiarowa Wgrom i swojemu mowi, byy narodziny czwartego dziecka. Po
dziesiciu miesicach od koronacji urodzia si w Budzie ksiniczka Maria Waleria, jej
wgierska crka, jak j potem czsto nazywaa. Cesarzowa opiekowaa si ni z niezwykym
oddaniem i a przesadn matczyn mioci. Teraz poznaam szczcie, jakim s narodziny
dziecka. Tym razem mam odwag kocha moj malek i zostawi j przy sobie. Jake
ubolewam, e moje pozostae dzieci zostay mi natychmiast odebrane wyznaa po latach
hrabinie Festetics. Chocia w Wiedniu krya plotka, e ojcem Marii Walerii by Andrssy,
ojcostwo Franciszka Jzefa byo niewtpliwe. W tamtym czasie monarsza para oywia swe
intymne relacje, a wobec ogromnego podobiestwa Walerii do cesarza plotki szybko ucichy.
Uwielbienie dla Andrssyego, mianowanego premierem Wgier, trwao a do mierci
polityka. W jego obfitej korespondencji z cesarzow znajduje odbicie bezwarunkowa
lojalno i wdziczno: Pani ju wie, e mam rnych panw: krla, Izb Gmin, Senat itp.
[...] Ale pani mam tylko jedn i wanie dlatego, e znam kobiet, ktra moe mn rzdzi,
jestem jej chtnie posuszny powiedzia pewnego razu do Idy Ferenczy.
Chrzest ksiniczki odby si w wgierskim zamku Buda, co jeszcze bardziej oburzyo
arcyksin Zofi i towarzystwo na dworze austriackim. Elbieta kochaa dziewczynk
mioci tak zaborcz i duszc, e na dworze w Wiedniu nazywano j ironicznie Jedyn. Po
latach sama Maria Waleria wyznaa: Nadmierna mio mamy ciy mi jak brzemi nie do
zniesienia.
Przeduajce si pobyty Elbiety na Wgrzech i triumfy, jakie odnosia w tym kraju, ktry
tak kochaa, wywoay wielkie niezadowolenie w cesarskiej stolicy. ycie w Hofburgu byo
dla niej piekem ze wzgldu na pogard dworu i krce plotki o jej yciu prywatnym.
Informacja z lipca 1867 roku o zabjstwie w Meksyku cenionego przez ni szwagra
Maksymiliana tylko wzmoga w niej ch do ucieczki. Arcyksina Zofia, ktra ukoczya ju
szedziesit dwa lata, nie moga przey utraty ukochanego syna. Po otrzymaniu wiadomoci
o jego rozstrzelaniu w Quertaro napisaa z blem: Jednake wspomnienie mczestwa, jakie
musia przey w samotnoci, tak od nas daleko, stanowi bl nie do opisania i bdzie mi
towarzyszy przez czas, jaki mi pozosta. Niegdy silna i wszechmocna dama imperium
wycofaa si z ycia publicznego i porzucia wszelk walk, nawet t, ktr prowadzia
z synow.
Po narodzinach Marii Walerii cesarzowa spdzaa wiksz cz roku na Wgrzech lub
w swoim rodzinnym paacu w Bawarii. Jej cige afronty rozczaroway wiedeczykw, ktrzy
pokadali tak wielkie nadzieje w modej i piknej monarchini. W maju 1869 roku otwarto
now siedzib Opery Wiedeskiej, wspaniay i kosztowny gmach. Specjalnie dla cesarzowej
kazano urzdzi w jego wntrzu peen przepychu salon wyoony fioletowym jedwabiem
i zoconymi ozdobami. ciany pokryy ogromne malowida z pejzaami Possenhofen
i jeziorem Starnberg. A i sama data otwarcia opery zostaa dwukrotnie przeoona z powodu
przeduajcej si wizyty Elbiety na Wgrzech. Cesarz zmuszony by sam wypenia
wszystkie obowizki reprezentacyjne, a ponadto funkcje ojca. W tamtym czasie cesarzowa
zupenie nie zajmowaa si dwojgiem starszych dzieci. Nie bya nawet obecna podczas
pierwszej komunii Gizeli. To Franciszek Jzef, mimo wielu obowizkw, znajdowa czas, by
spacerowa z dziemi, zabiera je na wycieczki czy do cyrku Renz.
Kiedy cesarz obserwowa niedajc si zahamowa dekadencj Austrii, jego ona ya
tylko dla samej siebie i swojej uwielbianej crki. Krajowi groziy gwatowne bunty
wewntrzne, walki narodowowyzwolecze i wojny, ktre wydaway si nie mie koca.
W 1864 roku Austria i Prusy wsplnie walczyy z Dani, a zaledwie dwa lata pniej wojska
austriackie traciy resztki si w starciu z Prusami. Straszliwa klska pod Sadow podkopaa
potg Austrii, ktra utracia ziemie w Niemczech i musiaa wycofa si z Wenecji.
Arcyksina Zofia nie bya ju wiadkiem nieuchronnego upadku cesarstwa austriackiego,
ktremu powicia swoje ycie po dugiej i bolesnej chorobie zmara 28 maja 1872 roku.
Jej wola ycia bezpowrotnie zgasa po tragicznej mierci Maksymiliana w Meksyku.
Dla Franciszka Jzefa by to cios, poniewa czu si z matk bardzo zwizany. Elbieta,
ktra znajdowaa si poza Wiedniem, dowiedziawszy si o agonii teciowej, przybya do jej
oa i nie odstpowaa go a do ostatniego tchnienia. Wszyscy na dworze chwalili rol, jak
odegraa Zofia, ktr wielu uznawao za najwaniejsz posta polityczn wrd wszystkich
kobiet Domu Cesarskiego. Te pochway byy jednoczenie skierowane przeciwko Elbiecie,
ktr oskarano o niewypenianie swoich obowizkw. Cho Sissi ju od osiemnastu lat
zasiadaa na tronie, nie bya akceptowana przez intelektualn i polityczn elit kraju. Po
pogrzebie Zofii dama dworu Elbiety musiaa wysucha tych oto przykrych sw: Oto
pochowalimy nasz cesarzow Austrii.
Ci, ktrzy mieli nadziej, e po mierci arcyksinej cesarzowa wrci do Hofburga i wraz
z mem bdzie wypenia obowizki pierwszej damy, bardzo si mylili. Sissi nadal uciekaa
z dworu, a relacje z Franciszkiem Jzefem jak dawniej byy pene dystansu. Prowadzili
oddzielne ycie i widywali si tylko przy specjalnych okazjach, jak urodziny czy ceremonie
religijne, zawsze otoczeni damami dworu i lokajami. Nawet mier Zofii nie zmienia
w Hofburgu sztywnej etykiety, tak znienawidzonej przez Sissi. Obiady rodzinne w ktrych
nigdy nie uczestniczya byy pene chodu i nudne. Nikt nie mg odezwa si do cesarza,
nawet aby o co zapyta czy co skomentowa. Franciszek Jzef, ktry nie by zbyt rozmowny,
na og jad w milczeniu, a gdy skada sztuce, posiek uznawano za zakoczony, nawet jeli
pozostali biesiadnicy nie doszli do deserw. Ju przed laty Sissi zaniechaa wysikw
podtrzymywania rozmowy podczas takich spotka, poniewa tematy, ktre j interesoway, jak
literatura klasyczna czy filozofia Schopenhauera, nikogo nie obchodziy.
Odkd skoczya trzydzieci pi lat, unikaa towarzystwa, a jej osobliwe zachowanie
jeszcze si pogbio. Ukrywaa si przed spojrzeniami nie tylko obcych ludzi, lecz take
dworskich urzdnikw. Nie chciaa, aby ktokolwiek by wiadkiem zmierzchu jej urody,
chocia nadal bya bardzo pikn kobiet o godnej pozazdroszczenia figurze. To wwczas
zacza nosi gsty bkitny welon, bia parasolk i skrzany wachlarz, ktrym w publicznych
miejscach zakrywaa twarz. Wedug hrabiny Festetics przyczyn tego zachowania byo to, e
cesarzowa miaa zbyt wiele czasu na rozmylania:
Jest romantyczk i jej ulubionym zajciem jest zatapianie si w mylach. A jakie to
niebezpieczne! Ona chciaaby dociec wszystkiego i zbyt duo si zastanawia, odwayam si
jej powiedzie, e nawet najzdrowszy umys ucierpiaby przy podobnym sposobie ycia.
Cesarzowa potrzebowaaby jakiego zajcia, obowizku.
Ulubionym schronieniem Elbiety by teraz zamek Gdll, gdzie miaa stajni
z szedziesicioma komi i spdzaa czas, zajmujc si swoj wielk pasj hipik. Tu
zgromadzia wasny dwr, zoony z najlepszych austro-wgierskich jedcw i prniaczych
arystokratek, mioniczek tego sportu, z ktrymi uczestniczya w polowaniach i galopowaa po
kach otaczajcych zamek. Szybko na dwr w Wiedniu dotary plotki o nowych
ekstrawagancjach cesarzowej. Bo Sissi kazaa zbudowa w Gdll aren cyrkow, podobnie
jak wczeniej w swoim monachijskim paacu zrobi to jej ojciec, ksi Maks. Ulokowaa tam
szko jedzieck i trenowaa woltyerk. Jej bratanica Maria, baronowa Wallersee, ktra
w tym czasie jej towarzyszya, wspominaa: By to wspaniay spektakl zobaczy ciotk
ubran w czarny aksamit, ktra robia okrenie na arenie tanecznym krokiem na swoim maym
czystej krwi arabie. Jasne, e w wykonaniu cesarzowej byo to zajcie nieco dziwaczne.
Jedzia konno, siedzc bokiem, na sposb kobiecy, i nosia zawsze eleganckie stroje
amazonki, ktre kiedy wsiada na konia kazaa zszywa tak, eby fady spdnicy wyglday
doskonale. Sissi zapraszaa najsawniejsze amazonki cyrku Renz, aby uczyy j akrobacji, ale
prcz artystw cyrkowych zapraszaa rwnie do Gdll kapele wgierskich Cyganw, ktre
noc w wietle ognisk gray uwielbian przez ni muzyk.
W 1874 roku Maria, bya krlowa Obojga Sycylii, zaprosia Sissi do swojego
myliwskiego paacyku w Anglii. Siostra Elbiety pdzia ycie bezczynnej krlowej na
pozacanym wygnaniu, interesujc si jedynie komi i zabawami arystokracji. Dziki niej
cesarzowa wesza do angielskiej elity i poznaa najlepszych dokejw i jedcw. Od czasu
tej pierwszej podry do Wielkiej Brytanii, ku zmartwieniu cesarza, ktry ba si ryzyka
upadku, wprost oszalaa na punkcie polowania na lisa i skakania przez przeszkody. W cigu
nastpnych dziesiciu lat cakowicie oddaa si byszczeniu na najbardziej znanych
polowaniach, kupowaniu bardzo drogich koni i odgrywaniu przed wiatem roli krlowej
amazonki.
Chocia jej podre i pobyty byy bardzo kosztowne towarzyszya jej zawsze
szedziesicioosobowa wita teraz moga sobie na to pozwoli. W 1875 roku zmar dawny
cesarz Ferdynand, ktry nie mia bezporednich spadkobiercw, wobec czego jego bratanek
sta si dziedzicem fortuny Habsburgw, do tej pory pozostajcej w rkach wuja. Pierwsze, co
cesarz zrobi, to zwikszy roczn pensj swojej ony, ponadto podarowa jej dwa miliony
florenw (rwnowarto okoo dwudziestu trzech milionw euro). Moga od tej pory
wydawa pienidze do woli, jakkolwiek trzeba przyzna, e poczynia rwnie dobre
inwestycje, przewidujc trudniejsze czasy. Doradza jej Rothschild, z ktrym bya
zaprzyjaniona kupowaa akcje, otworzya rachunki w rnych bankach pod przybranym
nazwiskiem i lokowaa swoje dochody w Szwajcarii. By to pocztek znacznej osobistej
fortuny, jak cesarzowa Austrii zgromadzia w cigu swego ycia.
W tych czasach poznaa Baya Middletona, jednego z najlepszych angielskich jedcw,
ktry sta si jej przewodnikiem i nieodcznym towarzyszem polowa. Ten dziewi lat od
niej modszy, przystojny sportowiec uleg w kocu wdzikom cesarzowej. Podziwia przede
wszystkim jej odwag, poniewa trasy byy wyczerpujce, a konie przeskakiway przez bardzo
wysokie przeszkody z du prdkoci. Tylko nieliczne damy w caej Europie byy zdolne
uczestniczy w angielskich polowaniach. Elbieta moga wytrzyma sze godzin w siodle
i przejecha nawet dwiecie kilometrw w cigu dnia. Bardzo czsto jedzia bez rkawiczek
i od tego miaa pokrwawione rce. Przez dwa lata Bay towarzyszy jej rwnie podczas wizyt
w Irlandii, gdzie cesarzowa rywalizowaa z najlepszymi jedcami. Ten kraj podoba jej si
szczeglnie, poniewa w odrnieniu od Anglii nie czua si tam zmuszona, by reprezentowa
austriack Koron. Wielk zalet Irlandii jest to, e nie ma tam monarchw ani ksit, na
ktrych naleaoby zwaa komentowaa.
Okoo roku 1883 Sissi nagle stracia cay entuzjazm do koni i polowa. Zlikwidowaa
swoje stajnie i sprzedaa najlepsze konie, take te ulubione. Nagle i bez powodu straciam
zapa wyznaa przyjacice. Rok wczeniej jej ukochany kapitan Middleton zaoy rodzin
i ju nie mg towarzyszy jej jak dawniej. (Gdy po latach, w roku 1892, Middleton skrci
kark, spadajc z konia w czasie wycigu, moda wdowa zniszczya wszystkie listy, jakie
wysaa do niego cesarzowa w okresie ich bliskiej znajomoci). Sissi wpada w jeden ze
swoich czstych kryzysw. Jada tylko niedogotowane miso, pia krew wou i objadaa si
lodami. Zapocztkowaa zwyczaj niekoczcych si codziennych wdrwek, ktre
wyczerpyway damy do towarzystwa. Potrafia wytrzyma od omiu do dziesiciu godzin
marszu i ani burze, ani ulewy czy niene zadymki nie potrafiy jej zniechci.
Jej ukochane Wgry dotkny powane powodzie, ktre pochony wiele ofiar, i cesarzowa
zgodzia si przerwa odpoczynek w Anglii, aby wrci na par dni do Wiednia. W licie do
ma napisaa: Dlatego wydaje mi si, e lepiej, bym wrcia i e Ty rwnie by tak wola.
To najwiksze powicenie, o jakie mona prosi, ale w tym wypadku jest potrzebne.
Para cesarska obchodzia swoje srebrne gody w kwietniu 1879 roku. Z tej okazji, trzymajc
si pod rk, pozowali do ich, jak si potem okazao, ostatniego oficjalnego portretu. Ju nic
nie pozostao z tego ksicia, ktry w swoim dopasowanym mundurze wojskowym olniewa
jak model z urnala i ktrego majestatyczna postawa wzbudzaa podziw na wszystkich
dworach Europy. U jego boku wida Sissi, szczup i bardzo delikatn, ktra nie wyglda na
swj wiek, ale jej twarz powana i bez wyrazu wiadczy, e czuje si nieszczliwa. Ma na
sobie wspania galow sukni z tak przesadnie zasznurowanym gorsetem, e trudno uwierzy,
i moe oddycha.
Wszyscy na dworze wiedzieli, e cesarscy maonkowie od jakiego czasu yj oddaleni od
siebie i e po narodzinach Marii Walerii ju nie dziel nawet sypialni. Jednak wpyw Sissi na
cesarza wzrasta. Ten mczyzna, budzcy strach i szacunek, teraz nie potrafi odmwi onie
niczego. Franciszek Jzef przez lata podpisywa swoje listy sowami: Twj samotny
Mulek lub Twj kochaneczek. W listach, ktre Sissi do niego pisaa, traktowaa go jak
dziecko: Bardzo mnie odsuwasz, moje kochane malestwo, i to teraz, kiedy w ostatnich
dniach tak dobrze Ci edukowaam.
Midzy maonkami istniaa przepa, ktra z upywem lat si pogbia. Nie mieli ze sob
nic wsplnego. Kiedy ona ya, oddajc si przyjemnociom i fantazjom, on zachowywa si
rozsdnie i niestrudzenie pracowa. W Hofburgu by ostatnim, ktry kad si spa,
i pierwszym, ktry si budzi. Maria Festetics, ktra z cesarzow spdzia ponad dwadziecia
lat, tak oto pisaa na temat jej relacji z cesarzem:
Monarchini szanowaa swojego ma i bya z nim silnie zwizana. Nie [...] on jej nie
nudzi. To nie jest trafne okrelenie. Ale Elbieta zdawaa sobie oczywicie spraw, e
Franciszek Jzef nie uczestniczy w jej yciu wewntrznym i e nie jest zdolny poda za ni
w jej duchowych lotach, ktre wedug wyraenia uytego przez niego byy tylko zamkami
z piasku. W sumie trzeba powiedzie, e cesarzowa darzya estym i szanowaa swojego
ma, chocia uwaam, e nigdy go nie kochaa.
Chocia kryo wiele plotek o niewiernoci cesarzowej rozpowszechnianiem niektrych
z nich zajmowaa si zreszt jej teciowa Zofia nigdy tego nie udowodniono. Dla osb, ktre
j lepiej znay, zarwno uczucie do wgierskiego bohatera hrabiego Gyuli Andrssyego, jak
i sympatia dla szorstkiego jedca Baya Middletona byy mioci platoniczn. Sissi odrzucaa
fizyczne zblienie, ale lubia otacza si przystojnymi i rycerskimi mczyznami, ktrzy
podziwiali j i podali, a w kocu zamczali swymi pochlebstwami. Jak zanotowaa jedna
z jej dam: Cesarzowa nigdy nie schodzia z piedestau swego majestatu, zimnego
i niedostpnego. Rozczarowana swoim yciem maeskim i pamitajca o zdradach ojca,
ksicia Maksa, nie miaa zbyt dobrej opinii o mczyznach. Nie istnieje na wiecie aden
mczyzna, ktry zasugiwaby na to, by serce kobiety dla niego si rozerwao. Mczyzna,
nawet jeli uwaa, e jest namitnie zakochany, zawsze znajdzie sobie jak inn kobiet, eby
si pocieszy. Kobieta za nigdy.
Franciszek Jzef by w Wiedniu coraz bardziej samotny i odizolowany. Sporadyczne
przygody miosne nie potrafiy wypeni pustki. Jeli dawniej te niewiernoci wywoyway
straszliwe ataki zazdroci cesarzowej, teraz odczuwaa ona jedynie wspczucie dla ma,
ktry starza si i ktrego ju nie kochaa. To wwczas, aby rozweseli samotn egzystencj
cesarza, zgodzia si, eby aktorka Katharina Schratt staa si jego oficjaln metres. Ta moda
artystka, bardzo popularna w Austrii, bya od niego dwadziecia trzy lata modsza, lecz od
pierwszej chwili, kiedy j zobaczy, zaiskrzyo.
Elbieta zgodzia si na ten zwizek, poniewa dziki temu moga na duej wyjeda
z Wiednia, wiedzc, e jej m pozostawa z kobiet dobr, przyzwoit i mi, ktra
rozweselaa jego monotonn egzystencj. Katarzyna staa si nieodczn towarzyszk
i powiernic cesarza a do jego mierci w 1916 roku. eby unikn skandalu na dworze
aktorka bya on pewnego wgierskiego arystokraty, z ktrym miaa dziecko i z ktrym ya
w separacji cesarzowa publicznie zaprezentowaa Schratt jako swoj przyjacik, cho
wszyscy znali prawdziwy charakter tej znajomoci. Cesarz by szczodry dla swojej kochanki
nie tylko podarowa jej bajeczne klejnoty, ale rwnie spaci dugi w kasynie w Monte Carlo
i finansowa kosztowny tryb ycia. Z czasem aktorka staa si czci rodziny i Sissi czsto
zapraszaa j do paacu Schnbrunn i do swojej cesarskiej willi w Bad Ischl.
Najmodszej crce Sissi, arcyksiniczce Marii Walerii, ktra miaa wwczas dwadziecia
lat, ta sytuacja wydawaa si bardzo kopotliwa, co odnotowaa w swoim dzienniku:
Po poudniu mama, tata i ja pokazalimy jej ogrd [...] Naprawd, jest bezporednia
i sympatyczna, czuj do niej pewn zo, chocia Schratt nie jest winna temu, e tato chce by
z ni a tak zaprzyjaniony. Ludzie, na og zoliwi, plotkuj, nie zastanawiajc si nad tym,
z jak prostodusznoci podchodzi tata do tej sprawy i jakie to sentymentalne. Ale o cesarzu
nawet nie wolno mwi. Mnie to boli naprawd i uwaam, e mama nie powinna tak wspiera
tej jego przyjani.
Okoo 1886 roku Elbieta zdawaa si intuicyjnie wyczuwa, e spadn na ni nieszczcia,
a nawet e niebawem umrze. Kto opowiedzia jej o kltwie cicej nad Habsburgami.
Wedug legendy od bardzo dawnych czasw tajemnicza posta, Biaa Dama, miaa zwyczaj
pojawia si czonkom rodziny, zapowiadajc jak tragedi. Sissi widziaa j par razy, ale
teraz uwaaa, e ju nie zdoa przed ni umkn. Wiem, e zmierzam do straszliwego koca,
ktry zosta mi wyznaczony przez przeznaczenie i e tylko przycigam do siebie nieszczcie
powiedziaa pewnego dnia, przechadzajc si ze swoj lojaln hrabin Festetics.
I nie pomylia si. Najpierw w dziwnych okolicznociach zmar Ludwik II Bawarski, jej
ukochany krewniak, ktrego zwoki znaleziono w wodach jeziora Starnberg. Oboje mieli ze
sob wiele wsplnego: byli istotami wraliwymi, narcystycznymi i samotnymi, ktre
nienawidziy dworskiego ycia. Ludwik w wieku osiemnastu lat odziedziczy tron Bawarii po
mierci ojca Maksymiliana II. Przez jaki czas pikny i niezrwnowaony monarcha by
zarczony z Zofi, modsz siostr Sissi. Po kilkakrotnym przekadaniu daty lubu w kocu
zarczyny uniewaniono i Zofia wysza za m za ksicia Ferdynanda dAlenon. Tymczasem
Ludwik Szalony, jak go nazywano, roztrwoni fortun, budujc na grskich szczytach
malownicze zamki, ktre rodziy si w jego wyobrani, a w kocu ogoszono, e jest
niezdolny do sprawowania rzdw. Wiadomo o jego tragicznej mierci, ktra miaa miejsce
nastpnego dnia po uwizieniu go si na zamku Berg, nasilia jedynie ekscentryczne
zachowania Sissi tym razem zainteresowaa si spirytyzmem, eby mc si kontaktowa
z zawiatami, a potem twierdzia, e Ludwik pojawi si jej par razy.
Prbujc uczyni on szczliw i zatrzyma j u swego boku, Franciszek Jzef kaza
zbudowa na przedmieciach Wiednia paacyk w stylu romantycznym, znany jako Willa
Hermesa, na cze ulubionego greckiego boga Sissi. Chcia, eby by to zamek z jej snw
wszystkie szczegy obmylono tak, by zaspokoi jej wymagania: ciany i sufity wspaniaej
sypialni cesarzowej ozdobiono freskami przedstawiajcymi sceny ze Snu nocy letniej
Szekspira, jednego z jej ulubionych pisarzy; ciany sali do wicze dekoroway malowida
ukazujce walki gladiatorw. Jednak cesarzowa przechodzia jeden z najgorszych swoich
kryzysw i prawie tam nie bywaa. Miaa pidziesit lat i jej uroda przemijaa; tylko
wiersze, ktre nadal pisaa, nauka greki i coraz dusze i bardziej wymylne podre
wypeniay ogromne poczucie egzystencjalnej pustki.
Trzydziestego stycznia 1889 roku na Elbiet spad cios ostateczny, z ktrego ju nigdy si
nie podniosa. To ona, jako pierwsza, dowiedziaa si o straszliwej mierci syna, dziecka,
ktrym ledwie si opiekowaa, a ktre jednak odziedziczyo po niej artystyczny temperament
i wraliwo. Fataln wiadomo przekaza towarzysz polowa Rudolfa, gdy cesarzowa
czytaa Homera podczas lekcji greki. Dziedzic cesarstwa austro-wgierskiego i kontynuator
dynastii Habsburgw popeni samobjstwo w swojej sypialni w paacyku myliwskim
w Mayerling. By onaty zawar maestwo z rozsdku z ksiniczk belgijsk Stefani
mia niespena trzydzieci lat i otaczaa go sawa kobieciarza. Obok jego zwok znaleziono
ciao jego kochanki, Marii Vetsery, siedemnastoletniej wgierskiej arystokratki, z ktr mia
namitny romans.
Dla cesarzowej ta tragedia okazaa si rujnujca i skonfrontowaa j z wasnym
szalestwem, ktrego tak si obawiaa. Dopiero pniej dowiedziaa si, e syn, schorowany
i apatyczny, poszukiwa towarzystwa modej zakochanej w nim kobiety, eby nie umrze
w samotnoci. Kilka dni po pogrzebie Sissi potajemnie zesza do Krypty Kapucynw, gdzie
znajdowa si sarkofag Rudolfa, a to w nadziei, e syn si jej ukae i wyjawi motywy swego
samobjstwa. W swoim poegnalnym licie ksi nastpca prosi, by pochowa go z jego
kochank na cmentarzu Heiligenkreuz, lecz ojciec cesarz na to nie zezwoli.
W nastpnych dniach stan ducha Elbiety by bardzo niepokojcy. Chciaa pj w lady
syna. Najblisi bardzo si o ni bali. Prasa europejska publikowaa artykuy, w ktrych
twierdzono, e cesarzowa Austrii, tak jak jej niezrwnowaony krewniak Ludwik II Bawarski,
popada w obd. Jej crka Maria Waleria, bardzo tym dotknita, zapisaa w swoim dzienniku:
Mama bardzo mnie ostatnio martwi [...] Mwi, e tata to przezwyciy i e jej narastajcy
bl wydaje mu si uciliwy; narzeka, e on jej nie rozumie, i ubolewa, e w ogle go kiedy
poznaa, poniewa przynis jej nieszczcie. Nie ma na wiecie siy zdolnej j uwolni od tej
myli.
Cesarzowa rozdzielia swoje ubrania i bajeczne klejnoty midzy crki i najwierniejsze
damy. Ju ich nie potrzebowaa, poniewa od tej pory zawsze nosia aob i ukrywaa swoj
twarz za czarnym wachlarzem i nieodczn bia parasolk. Nigdy wicej nie pozwolia si
sfotografowa ani sportretowa. Niewiele jada czasem wypijaa tylko sze szklanek mleka
ale waya si trzy razy dziennie, owadnita obsesj, by nie uty. Jej waga wynosia
zaledwie czterdzieci sze kilogramw. Powrcia do swoich kuracji cieplicowych
i pobytw w modnych uzdrowiskach, gdzie lekarze ju nic nie mogli dla niej zrobi.
Kiedy ju nie mam obowizkw w stosunku do mojej crki Marii Walerii, mojej
najukochaszej crki, uznaj si za woln, by rozpocz mj lot mewy. Po lubie
najmodszej crki cesarzowa rozpocza tuacze ycie, stronic od wszystkich. Wwczas to
zapaaa namitn mioci do morza i kupia sobie statek parowy Miramar o wypornoci
tysica omiuset ton, pragnc rywalizowa z Odyseuszem, bohaterem mitologii greckiej,
i pywa po wzburzonych morzach. Kazaa sobie wytatuowa na ramieniu kotwic i spdzaa
cae dnie, pywajc bez wytyczonego kierunku, losowo wybierajc cel. Chc pru morskie
fale jak kobiecy odpowiednik Latajcego Holendra, a ktrego dnia utopi si i znikn
napisaa coraz bardziej owadnita szalestwem.
Jej wita bya w panice, poniewa nieprzewidywalna cesarzowa kazaa zaodze wychodzi
w morze nawet podczas zbliajcych si sztormw i burz. Wiern i oddan hrabin Festetics,
ktra ju si postarzaa i nie cieszya dobrym zdrowiem, bardzo niepokoio dziwne
zachowanie cesarzowej:
Robi rzeczy, ktre nie tylko ciskaj serce, lecz take paraliuj umys. Wczoraj rano bya
brzydka pogoda, ona jednak wypyna aglwk. O dziewitej zaczo la jak z cebra i burza,
ktrej towarzyszyy byskawice i grzmoty, trwaa a do trzeciej po poudniu. Mimo wszystko
pywalimy bez przerwy, a ona, siedzc na pokadzie, bya przemoczona, mimo e bardzo
staraa si osania parasolem. Nagle postanowia zej na ld, poprosia o powz i nasza j
ochota, eby spdzi noc w obcym miasteczku. Moesz sobie wyobrazi, do czego emy
doszli. Tyle dobrego, e wszdzie towarzyszy jej lekarz! A zdarzaj si jeszcze gorsze rzeczy.
Na cesarzowej zdaway si nie robi wraenia ani burze, ani sztormowe fale. Ktrego
razu, podczas straszliwej zawieruchy, kazaa si przywiza do masztu, ku zdumieniu kapitana,
ktry nie mg nic zrobi, eby posza po rozum do gowy. Postpuj jak Odyseusz, poniewa
uwodz mnie fale wyznaa swojemu modemu i zakochanemu nauczycielowi greki,
Constantinowi Christomanosowi, ktry towarzyszy jej w tych niebezpiecznych rejsach.
Szedziesicioletnia Elbieta przemierzaa wiat niczym udrczona dusza, uciekajc od
siebie samej i ogromnego blu. Ju nie bya zwinna jak dawniej, z trudem chodzia, bo
cierpiaa midzy innymi na reumatyzm i rw kulszow. Bya bardzo schorowana, lecz nie
moga spokojnie usiedzie w jednym miejscu. Przemierzya mnstwo krajw pocigiem,
pieszo czy statkiem, midzy innymi Portugali, Maroko, Algieri, Malt, Grecj, Irlandi,
Turcj i Egipt. W Hiszpanii, zwabiona ciepym klimatem, odwiedzia Palm de Mallorc,
Alicante i Elche, gdzie ochrzcia palm o siedmiu konarach. Podrowaa z ponad
szedziesicioma kuframi i apteczk z lekarstwami, kataplazmami, flaszeczk morfiny
i strzykawk do kokainy, ktra pomagaa jej kontrolowa stan ducha. Na Korfu, gdzie przed
laty odnalaza w sobie zamiowanie do tuaczego ycia, kazaa zbudowa wspania will
Achilleon, nazwan tak ku czci Achillesa, jednego z jej ulubionych herosw.
By to okres jej pasji greckiej: studiowaa grek i tumaczya na ten jzyk dziea
Szekspira i Schopenhauera, a take sama duo pisaa. Sissi pragna zosta uznana przez
potomnych za wielk poetk, cho bya tylko amatork pozostajc pod wielkim wpywem
uwielbianego przez ni Heinego. W 1890 roku zebraa swoje dziea w dwch tomach, ktre
trzymaa w kufrze, i polecia, aby w 1950 roku zostay one przekazane prezydentowi
Konfederacji Helweckiej i opublikowane, co te uczyniono.
Ale Korfu rwnie nie mogo jej zatrzyma. Ledwie ukoczono budow piknej biaej
willi, postanowia wyruszy w inne miejsce. W miar upywu lat staa si osob budzc
jedynie wspczucie. W swojej paranoi czua si przeladowana: W wielkim wiecie mi
dokuczaj, oceniaj le, rani i rzucaj tyle oszczerstw. Sam siebie uwaaa za wrk
Tytani, osob wyjtkow, cudownego winia zamknitego w maodusznym wiecie,
w ktrym nikt jej nie rozumia. W jednym ze swoich wierszy napisaa:
Nie powinna Tytania chodzi midzy ludmi
w wiecie, ktry jej zrozumie nie potrafi.
Spoglda na ni tum gamoni
i szepcze: Popatrz, wariatka, popatrz!
W ostatnich latach ycia jednym z jej ulubionych miejsc staa si Szwajcaria. Bya
zakochana w jej zielonych pejzaach, onieonych grach i krystalicznych jeziorach, ktre
przenosiy j do scenerii dziecistwa z bawarskich Alp. Tutejszy klimat dobrze jej robi. Nie
moga ju jak dawniej odbywa forsownych wdrwek, a jej gwn rozrywk stao si
kupowanie zabawek dla licznych wnuczt. W zasadzie ju nie bywaa w Wiedniu, ale z mem
utrzymywaa sta korespondencj. Po ponad czterdziestu latach maestwa i tylu
nieporozumieniach teraz byli dla siebie czuli i peni zrozumienia. Pozostawili za sob
wszelkie wymwki i u kresu ycia starali si nawzajem pocieszy. W jednym z ostatnich
swoich listw, datowanym na 16 lipca, Franciszek Jzef napisa do niej: Tak bardzo mi
Ciebie brakuje; moje myli nie oddalaj si od Ciebie i z blem myl o czasie, dla mnie
nieskoczonym, od kiedy jestemy rozdzieleni. Z melancholi patrz na Twoje puste pokoje.
Nie zobaczyli si ju wicej.
To wanie w Genewie Elbieta stana twarz w twarz z Bia Dam, ktra tyle razy jej si
ukazywaa. Rano 10 wrzenia 1898 roku cesarzowa i jej nowa dama dworu, Wgierka Irma
Sztray, wyszy z hotelu Beau Rivage nad brzegiem Jeziora Genewskiego, gdzie si
zatrzymay. Miay wanie zamiar wsi na parowiec do Montreux, kiedy na przystani kto
rzuci si na Elbiet i wbi jej ostry pilnik na wysokoci serca. Sissi osuna si na ziemi,
chyba nie zdajc sobie nawet sprawy, e zostaa zraniona. Natychmiast wstaa i obie damy
przeszy jeszcze jakie sto metrw, eby wsi na statek. Ju na pokadzie cesarzowa upada.
Osoby, ktre si ni zajy, szybko stwierdziy, e jest martwa.
Napastnikiem okaza si niezrwnowaony woski anarchista Luigi Lucheni, ktry zezna, e
przyjecha do Genewy z zamiarem zamordowania pretendenta do tronu Francji, Henryka
Orleaskiego. Przeznaczenie chciao, e ten nie dotar do miasta, jak byo przewidziane,
wobec czego morderca wybra inn ofiar. W miejscowym dzienniku przeczyta, e cesarzowa
Austrii znajduje si przejazdem w miecie i zatrzymaa si w Beau Rivage. Musia tylko
poczeka i dopa dam w czerni, ktra nigdy nie dotara do swojego celu.
Kiedy cesarz przebywajcy w Schnbrunnie dowiedzia si z suchego telegramu o mierci
Sissi, stara si zachowa spokj, ale po twarzy cieky mu zy. Pan sobie nie wyobraa, jak
bardzo kochaem moj on wyzna swojemu najbliszemu wsppracownikowi, hrabiemu
Paar. Nie przestawa powtarza na gos, e nie moe zrozumie, jak kto moe chcie
zamordowa osob, ktra nigdy nikomu niczego zego nie zrobia. Franciszek Jzef naprawd
kocha Sissi bya promieniem wiata w jego nudnym yciu, jego jedynym szczciem.
Jednak odwieczny krlewski majestat nie by zdolny nawet w takiej chwili uzna ostatniej
woli ony. Elbieta pragna by pochowana nad morzem, w swoim schronieniu na Korfu,
bardzo daleko od Wiednia, ktry sta si dla niej przekltym miastem. Zamiast tego,
przestrzegajc tradycyjnego protokou dynastycznego Habsburgw, ktrego Sissi tak
serdecznie nie znosia, zabalsamowane zwoki poddano makabrycznemu rytuaowi. Jej
zranione serce zoone zostao w urnie ze srebra w Kaplicy Loretaskiej w kociele
Augustianw; w katedrze w. Szczepana, w niszy obok innych dostojnych monarchw,
spoczy jej wntrznoci. Trumna, pokryta biaymi kwiatami, w asycie dwustu jedcw na
czarnych koniach zostaa przewieziona do Krypty Kapucynw, dokd dotara o dziewitej
wieczorem. W jej ponurym i wilgotnym wntrzu Elbieta Bawarska spoczywa wrd
Habsburgw, obca i wbrew swojej woli.
1 Mowa o Ludwiku Angererze, fotografie rodziny cesarskiej (przyp. tum.).
MARIA ANTONINA
 Nieszczliwa krlowa
Mog Wam, o Pani, tylko przepowiedzie nieszczliwe ycie i wyznam, e zwaywszy na
mio, jak do Was ywi, wywouje to we mnie nieskoczony bl.
List cesarza Jzefa II Habsburga do siostry Marii Antoniny, 1775
Maria Antonina zawsze uwaaa, e jej ycie zostao naznaczone nieszczciem. Ju data jej
narodzin bya z przepowiedni. By to Dzie Zaduszny i w czasie mszy aobnych
wspominano w Wiedniu osoby zmare. Dzwony w kaplicy w Hofburgu biy ku pamici tych,
ktrzy odeszli. W wigili jej przyjcia na wiat trzsienie ziemi zniszczyo Lizbon,
pozostawiajc cae miasto w ruinie. Krl i krlowa Portugalii, rodzice chrzestni nowo
narodzonej, przejci straszliw tragedi, ktra pochona tysice ofiar, nie przyjechali na jej
chrzest. Niezwyka to zapowied trudnoci i cierpie, jakim musiaa stawi czoo przysza
krlowa Francji. Dziewczynka, ktra pojawia si na wiecie tak pospnego dnia, miaa
wzbudzi wicej nienawici i obaw ni wszystkie pozostae krlowe jej epoki. Jedna
z najpikniejszych i najbogatszych ksiniczek w Europie, uznana winn zdrady, zgina na
gilotynie, nim ukoczya czterdzieci lat.
Wtedy wanie, pod koniec ycia, w obliczu nieszczcia wykazaa si odwag i godnoci,
jakie skrywaa pod pozorami lekkomylnoci. Zanim wesza na szafot, w ostatnim
i najbardziej wzruszajcym licie napisaa do swojej szwagierki, ksinej Elbiety:
Wanie zostaam skazana nie na zaszczytn mier, rezerwowan chyba tylko dla
przestpcw, poczy mnie ona z Waszym bratem, krlem; tak jak on jestem niewinna
i w ostatnich chwilach mam nadziej okaza tak sam stateczno jak on. Czuj si spokojna,
bo sumienie mam czyste. Paraliuje mnie jedynie gboki smutek, e musz opuci moje
biedne dzieci.
Dziewczynka, ktra przysza na wiat 2 listopada 1755 roku w paacowych komnatach
wiedeskiego Hofburga, bya pitnastym dzieckiem krlowej Marii Teresy Habsburg.
Urodzia si po trwajcym cay dzie cikim porodzie, a na chrzcie nadano jej imiona Maria
Antonia Jzefa Joanna, cho zapamitana zostaa jako Maria Antonina. W rodzinie nazywano
j Antoine (lub madame Antonia) dla odrnienia od jej omiu sistr, wszystkie bowiem na
pierwsze imi miay Maria. Rozemocjonowany szambelan dworu zanotowa w swoim
zeszycie: Jej Wysoko szczliwie urodzia arcyksiniczk malek, ale cakiem zdrow.
By to pord kameralny i prywatny, poniewa monarchini pooya kres nadal
obowizujcemu w Wersalu zwyczajowi, ktry dopuszcza dworzan do oa rodzcej
krlowej.
Maria Teresa, cesarzowa rzymska i krlowa Czech i Wgier, zaskoczya wszystkich swoim
dobrym wygldem po skomplikowanym i wyczerpujcym porodzie. Bya zadowolona,
przybycie na wiat nowego potomka co rwnie wane oznaczao bowiem dla niej
korzystne sojusze polityczne. W sumie miaa szesnacioro dzieci, przy czym szecioro z nich
zmaro w dziecistwie. Kade narodziny byy nadziej na dobre maestwo, ktre miao
zapewni sojusz z jednym z gronych ssiadw.
Trzydziestoomioletnia monarchini, elazn rk wadajca rozlegym imperium, ledwie
zajmowaa si malestwem. Nienawidzia traci czasu i ya wycznie swoimi obowizkami.
Crka cesarza Karola VI wstpia na tron po jego mierci w mao sprzyjajcych
okolicznociach. W czasie dugiego panowania dwigaa na swoich barkach los milionw
poddanych i musiaa stawia czoo zdradom, wojnom i spiskom. Wysza z nich zwycisko,
zachowujc nie tylko cesarstwo, lecz take zagroony tron. W swoich czasach bya
najpotniejsz kobiet Europy i jedyn, ktra rzdzia w dominiach Habsburgw. Maria
Teresa, podziwiana za granic jako chluba swojej pci i wzr wszystkich monarchw,
cieszya si wielk popularnoci w swoim kraju.
Niestrudzona w pracy, zaraz po porodzie powrcia do swoich zada, przyjmujc
w sypialni ministrw i podpisujc w ou pilne dokumenty. W tamtych dniach przymusowego
odpoczynku dojrzewa w cesarzowej pomys sojuszu z Francj wiecznym rywalem; sojuszu,
ktry mgby zahamowa wzrost potgi Prus i poskromi ambicje Wielkiej Brytanii. Ju
wwczas mylaa, e dziewczynka o zotawych wosach, ktra spokojnie spaa w swojej
koysce, ktrego dnia moe nosi koron Francji.
Maria Antonina zostaa ochrzczona ze wszystkimi honorami przez arcybiskupa Wiednia
w kociele Augustianw. Matka nie uczestniczya w tym wydarzeniu. Tradycja pozwalaa, by
cesarzowa odpoczywaa przez kilka dni dla odzyskania si. Maa arcyksiniczka zostaa
powierzona mamce, poniewa w tamtych czasach wysoko urodzone damy nie karmiy swoich
dzieci. Kiedy nieco pniej pozwolono dworzanom i dygnitarzom wej do komnat
cesarzowej, aby zobaczyli nowo narodzone dziecko, wszyscy oni byli zgodni, e jest malutkie,
ale ma adne rysy.
Po swojej matce Maria Antonina odziedziczya blond wosy, gadk i perow cer, pikne
bkitne oczy i abdzi szyj, ktr gdy bya ju starsza, przyzwyczaia si ozdabia
zwracajcymi uwag naszyjnikami. Po ojcu, cesarzu Franciszku I Lotaryskim, mczynie
eleganckim i mioniku przyjemnoci, niewtpliwie odziedziczya zdolno uwodzenia.
Suweren, ktry peni funkcj ksicia maonka, nigdy nie wtrca si w sprawy pastwa,
poniewa zostawi to uciliwe zajcie w rkach energicznej ony. By czowiekiem
wyksztaconym i wyrafinowanym, mionikiem sztuki i wacicielem cennej biblioteki. Mia
rwnie opini kobieciarza, do czego Maria Teresa nigdy nie zgaszaa zastrzee. Dla niej
byo to maestwo z mioci i niewtpliwie namitnie kochaa ma.
Cesarzowa szybko dosza do siebie po urodzeniu Marii Antoniny i, jak wyznaa swojemu
szambelanowi, nigdy nie czua si lepiej po porodzie. Chocia dopenia zaleconych przez
lekarza czterech tygodni odpoczynku, szybko wznowia swoj aktywno i wrcia do
obowizkw. Wstawaa o godzinie czwartej rano latem i o szstej zim. Uczestniczya we
mszy witej, czytaa gazety, wzywaa ministrw, wysyaa poczt, podpisywaa dekrety
i jeszcze znajdowaa czas, by przyj swoje liczne potomstwo. Kada si spa zawsze
punktualnie o dziesitej. Przy tak cisym rytmie pracy, ledwie widywaa swoje dzieci, ktre
pynnie przechodziy z rk mamek w rce guwernantek.
Kiedy Maria Teresa ukoczya czterdzieci lat, jej najmodsza crka miaa szesnacie
miesicy. Monarchini znajdowaa si u szczytu chway, ale ju nie miaa witalnoci ani
humoru sprzed lat. Utya, a jej krpa sylwetka wzmacniaa wraenie imponujcej godnoci.
Caa energia cesarzowej bya nakierowana na sprawy pastwa i jego problemy, ktre w owym
czasie nie byy mae. Austria i Francja po dwch wiekach wrogoci podpisay sojusz, by
stawi czoo dwm aktualnie wsplnym wrogom: Prusom i Wielkiej Brytanii. Ten pakt midzy
zapiekymi rywalami nie wyeliminowa za jednym pocigniciem pira uprzedze, jakie przez
tak dugi czas dominoway w relacjach midzy dwoma krajami, jednak marzenie, aby jedn ze
swoich crek wyda za m za delfina Francji, zaczo nabiera ksztatw.
Na pozr idylliczne dziecistwo Marii Antoniny przebiegao midzy majestatycznym
paacem cesarskim w Hofburgu, gdzie rodzina krlewska spdzaa surowe zimy, i odlegym
zaledwie o osiem kilometrw Schnbrunnem. W Hofburgu, mimo jego ogromnych rozmiarw
ponad dwa tysice pomieszcze w osiemnastu skrzydach dzieci dorastay w minimalnej
wolnoci, pod staym nadzorem. Natomiast letnia rezydencja, Schnbrunn nazywana
wiedeskim Wersalem bya wymarzonym domem, otoczonym zadbanymi ogrodami i lasami
cigncymi si, dokd siga wzrok. Zgodnie z wczesn mod Maria Teresa kazaa ozdobi
jego wntrza w motywy orientalne, w tym take chiskie, co nadao im magiczny wygld,
niczym z azjatyckiej bani. Cesarz Franciszek I, majcy ekstrawaganckie upodobania, by
wielkim mionikiem rolin i w Schnbrunnie stworzy ogrd botaniczny zoony
z egzotycznych gatunkw. Zgromadzi rwnie niezwyk kolekcj dzikich zwierzt, ktre
kaza ulokowa w takim miejscu ogrodu, aby mg je oglda, jedzc niadanie. Jego
prywatny ogrd zoologiczny skada si z przysanego przez sutana wielbda, pumy,
nosoroca, rudych wiewirek i jaskrawo ubarwionych papug, wprawiajcych w zachwyt
zwaszcza dzieci.
Jednak ze wszystkich rezydencji ulubionym miejscem Marii Antoniny by rokokowy paac
w Laxenburgu, na poudnie od Wiednia, na skraju spokojnej miejscowoci otoczonej gstym
lasem, obfitym w zwierzyn own. Ta cesarska rezydencja bya bardziej przytulna
w porwnaniu z innymi, a i tamtejsza wita rwnie bya mniejsza. Tutaj dzieci cieszyy si
urokami wsi i wolnoci nie do pomylenia na dworze w Wiedniu. Wesoy i beztroski
charakter cesarza Franciszka I pomaga zagodzi surowe i rygorystyczne zwyczaje
Habsburgw. Chocia dwr austriacki utrzymywa ca ceremonialn pomp, gdy wymagaa
tego okazja, prywatnie ycie pary cesarskiej przypominao ycie normalnej mieszczaskiej
rodziny. Na interesujcym portrecie wykonanym owkiem przez arcyksiniczk Mari
Krystyn w 1762 roku wida ten nieformalny styl, jakim mogli si cieszy w prywatnoci
Schnbrunnu, co na wyelegantowanym dworze w Wersalu byo wprost nie do pomylenia.
Franciszek przedstawiony zosta, jak siedzi przy niadaniu ubrany w szlafrok i pantofle,
z turbanem na gowie zamiast peruki. Suknia cesarzowej Marii Teresy jest bardzo prosta,
a dziewczynki, ktre bawi si wok niej, przypominaj raczej suce ni arcyksiniczki.
Od najmodszych lat Maria Antonina uczestniczya w organizowanych przez jej rodzicw
uroczystociach rodzinnych, podczas ktrych dzieci pieway, wystpoway lub wykonyway
jaki taniec. Liczna progenitura uczestniczya rwnie jako publiczno w paacowych
koncertach. Maria Antonina nigdy nie zapomniaa swojego spotkania z Wolfgangiem
Amadeuszem Mozartem. Trzynastego padziernika 1762 roku dziecko z Salzburga przybyo
na dwr w Wiedniu ze swoim ojcem i siostr. May muzyk gra przecudownie na
klawesynie w obecnoci cesarskiej rodziny. Mozart by genialnym, ale psotnym dzieckiem i,
amic protok, usiad na kolanach cesarzowej Marii Teresy, ktra go ucaowaa. Kiedy
innym razem zosta zaproszony na wystp w Schnbrunnie, polizgn si na podium,
wywoujc miech i arty obecnych. Siedmioletnia Maria Antonina pospieszya, by pomc
wsta maemu chopcu, a wdziczny Mozart powiedzia jej: Jeste dobra.
Arcyksiniczka miaa niewtpliwy talent artystyczny wzmacniany przez rodzicw, ktrzy
przekazali jej mio do muzyki i belcanta. Para cesarska zatrudnia dla niej najlepszych
wczesnych nauczycieli, w tym muzyka i kompozytora cesarskiego dworu, niejakiego Glucka,
ktry udziela jej lekcji piewu, a take wielkiego choreografa Jeana-Georgesa Noverrea,
ktry uczy j taca i sztuki chodzenia z klas.
Jak wszystkie arcyksiniczki z rodziny Habsburgw, take Mari Antonin uczono, by bya
agodna i uprzejma, i oczekiwano od niej zrcznoci, skromnoci i ulegoci. Dziewczyn
zachwycao haftowanie, kobieca umiejtno bardzo ceniona w jej czasach, ale miaa
buntowniczy charakter. Maria Teresa bya bardzo rygorystyczna w kwestii absolutnego
posuszestwa, jakie powinny byy okazywa jej crki. W roku, w ktrym przysza na wiat
Maria Antonina, cesarzowa owiadczya: Urodziy si, by by posuszne, i w swoim czasie
musz si tego nauczy. Ona sama jednak nie bya najlepszym przykadem. Mari Teres
podziwiano w Europie za si i zdecydowanie, a kiedy jej m powica si polowaniu
i korzysta z urokw ycia, ona tward rk rzdzia losami rozlegego imperium. Marii
Antoninie nie byo atwo mie tak autorytarn i kontrolujc matk. Monarchini bya
przyzwyczajona do tego, e wypenia si jej wol i nikt z ni nie dyskutuje. W wiecie polityki
z tego te wzgldu nazywano j elazn dam, ale rwnie w rodzinnym gronie bya bardzo
surowa.
Od najwczeniejszych lat Maria Antonina staraa si przypodoba matce. Ju jako dojrzaa
kobieta i krlowa Francji przyznaa: Kocham cesarzow, ale jej si boj, nawet na
odlego. Nigdy nie jestem cakiem spokojna, kiedy do niej pisz. Chocia zajcia nie
pozwalay jej zajmowa si licznym potomstwem, Maria Teresa zauwaya, e najmodsza
z jej omiu crek wydaje si najmniej pilna, ale najlepiej z nich opanowaa sztuk podobania
si wszystkim, ktra to umiejtno moga okaza si przydatna do przetrwania w Wersalu.
Pewnego dnia cesarzowa odkrya, e guwernantka, pani Brandeiss, pisze owkiem prace
domowe jej crki, ktra potem musi tylko poprawi to atramentem. Pobaliwa dama zostaa
zastpiona przez hrabin Lerchenfeld, guwernantk bardziej surow i energiczn, z ktr
Maria Antonina zupenie si nie rozumiaa i ktrej, niestety, nie udao si wpoi uczennicy
ochoty do nauki i lektury.
Wszyscy okazywali pobaliwo wobec czarujcej Antosi, przede wszystkim ojciec,
ktry mia do niej sabo. Mniej wyrozumiaa matka stale jej wytykaa, e jest zbuntowana,
porywcza i kapryna. Nie zdawaa sobie sprawy, e swoim zachowaniem i psotami crka
staraa si zwrci na siebie jej uwag. Czua si zazdrosna o swoj starsz siostr, Mari
Krystyn, zwan Mimi, ulubienic cesarzowej. Najmodsza, poniewa nigdy nie czua si
kochana przez matk, szukaa schronienia u trzy lata starszej siostry, Marii Karoliny, do ktrej
bya ogromnie podobna fizycznie. czya je szczeglna wi obie byy ekstrawertycznymi
i bardzo gadatliwymi dziewczynkami, obie rwnie miay wspln przywar: lubiy
podmiewywa si z ludzi. Kiedy cesarzowa dowiedziaa si o ulubionej rozrywce crek,
zdecydowaa natychmiast je rozdzieli. Dziewitnastego sierpnia 1767 roku Maria Teresa
napisaa do crki Marii Karoliny krtki i surowy list, w ktrym stwierdzia: Ostrzegam Was,
e na zawsze bdziecie rozdzielone. Zabraniam Wam wszelkich rozmw czy wsplnych
tajemnic; jeli maa znowu bdzie to robi, masz j zignorowa!.
Spokojne i beztroskie dziecistwo Marii Antoniny zostao przerwane nieoczekiwan
tragedi rodzinn. W sierpniu 1765 roku para cesarska wyjechaa do Innsbrucku, by
uczestniczy w lubie syna, arcyksicia Leopolda. Przed wyjazdem suweren poegna si ze
wszystkimi dziemi, jednak ze szczegln czuoci obj dziewicioletni Mari Antonin.
Dziewczynka zauwaya, e ojciec jest wyranie poruszony i ma oczy pene ez. Nigdy nie
zapomniaa tego smutnego poegnania, poniewa ju wicej nie zobaczya ojca. Osiemnastego
sierpnia w Innsbrucku cesarz zmar na atak apopleksji. Mia pidziesit sze lat i pozostawi
pogron w rozpaczy on.
Szczcie cesarskiej rodziny rozwiao si w jednej chwili. Cesarzowa, zamana blem,
zanotowaa w swoim dzienniku: Moje szczliwe ycie maeskie trwao dwadziecia
dziewi lat, sze miesicy i sze dni. Wyliczya rwnie godziny szczcia, ktre razem
spdzili: dwiecie pidziesit osiem tysicy siedemset siedemdziesit cztery. Na znak aoby
obcia swoje dugie blond wosy, z ktrych bya tak dumna, i kazaa wyoy ciany swoich
komnat ciemnym aksamitem. aob nosia do koca ycia. Tak chciaa upamitni ukochanego
ma. Ta niegdy potna, silna i wpywowa wielka dama staa si jeszcze bardziej surowa,
ale te zgorzkniaa i nieszczliwa. Maria Antonina wspominaa: wszystko, co j otaczao,
stao si smutne i ciemne.
Cho owdowiaa Maria Teresa zastanawiaa si nawet, czy nie skry si na zawsze za
murami klasztoru, ostatecznie przewayo poczucie obowizku. Musiaa podzieli si wadz
z najstarszym synem, po mierci ojca wybranym na cesarza jako Jzef II, lecz mody
i niedowiadczony monarcha potrzebowa pomocy matki, aby rzdzi imperium. Mimo aoby
i blu z powodu utraty ma ca energi Maria Teresa powicia na korzystne wydanie za
m swoich crek. Liczne potomstwo zapewnio jej sojusze polityczne ze wszystkimi
europejskimi potgami, co przysporzyo jej tytuu Teciowej Europy. Jako pierwsza wzia
lub arcyksiniczka Maria Krystyna. Bdc ulubienic cesarzowej, miaa przywilej wyjcia
za m z mioci, za Alberta Kazimierza Saskiego, ksicia bez korony ani fortuny. Triumf
siostry wzbudzi jeszcze wiksz zazdro pozostaych arcyksiniczek, ktre czeka mniej
romantyczny los.
Na pocztku 1767 roku Maria Teresa musiaa zadecydowa o przyszoci swoich piciu
crek: dwudziestotrzyletniej Marii Elbiety, niemal dwudziestojednoletniej Marii Amalii,
szesnastoletniej Marii Jzefy, czternastoletniej Marii Karoliny i Marii Antoniny, ktra wkrtce
miaa ukoczy dwanacie lat. Ale w tym strasznym roku spady na cesarsk rodzin nowe
tragedie, ktre zmusiy monarchini do zmiany maeskiej strategii. Arcyksiniczka Maria
Krystyna omal nie stracia ycia w trakcie porodu, w wyniku ktrego pniej nie moga ju
mie wicej dzieci, a jej creczka zmara zaraz po urodzeniu. Potem nastpiy kolejne
nieszczcia. Zjadliwa epidemia ospy pustoszya Wiede, zbierajc setki ofiar, midzy innymi
on cesarza Jzefa II. Sytuacja staa si jeszcze trudniejsza, gdy zachorowaa sama
cesarzowa, a poniewa bya bliska mierci, otrzymaa ostatnie namaszczenie.
Po cudownym ozdrowieniu Maria Teresa udaa si do rodzinnego mauzoleum w Hofburgu,
by pomodli si przed trumn synowej. Swojej crce arcyksiniczce Marii Jzefie, ktra
wanie miaa wyjecha do Neapolu, by wyj za m za krla Ferdynanda, przykazaa, by
towarzyszya jej do krypty. Ale trumna ony cesarza nie bya dobrze zamknita i moda
narzeczona zarazia si chorob. Dwa tygodnie pniej Maria Jzefa zmara po strasznej
agonii i pochowana zostaa w swojej lubnej sukni. To nowe nieszczcie pogryo Mari
Antonin w wielkim smutku. Jej ulubiona siostra Maria Karolina, wsplniczka zabaw i psot,
zaja miejsce zmarej i wysza za m za krla Neapolu.
Kiedy Maria Antonina staraa si doj do siebie po strasznych wydarzeniach, jakie
naznaczyy jej ycie w cigu ostatnich miesicy, matka zadecydowaa o jej losie. Dugie
i uciliwe negocjacje, by oeni j z delfinem Francji, Ludwikiem Augustem Burbonem,
rozpoczte, kiedy dziewczynka miaa zaledwie sze lat, przyniosy rezultaty wczeniej, ni
si spodziewaa. Krl Ludwik XV poinformowa hrabiego Mercy-Argenteau, ambasadora
Austrii na dworze w Wersalu, e wybranka majca w przyszoci zaj tron Francji moe
liczy na jego aprobat.
Po raz pierwszy Maria Teresa skoncentrowaa ca swoj uwag na najmodszej,
dwunastoletniej ju crce. Maria Antonina bya szczupa, niska, miaa wsk tali i niewielki
biust. Urody dodaway jej blond wosy o jasnym odcieniu, gste i mocne jak u matki. Wedug
krytycznej oceny cesarzowej dziewczynka bya atrakcyjna, a jej defekty mona byo
z atwoci zatuszowa. Miaa na przykad zby krzywe i w zym stanie, ale po noszeniu przez
trzy miesice niewygodnych stalowych drucikw zyskaa adne uzbienie. Inn rzucajc si
w oczy niedoskonaoci byo jej czoo, bardzo szerokie i wysokie. Synny paryski perukarz
Larseneur stworzy specjaln fryzur, by zakry wypuke czoo arcyksiniczki. Jedynie jej
orlego nosa i charakterystycznej dla Habsburgw grubej dolnej wargi, nadajcej jej nieco
zarozumiay wygld, nie mona byo skorygowa. Ale w sumie, po tych niewielkich
retuszach, arcyksiniczka zdecydowanie poprawia swoj urod.
Problemem Marii Antoniny nie by jednak jej wygld, lecz edukacja. W wieku dwunastu lat
ledwie potrafia pisa, popeniaa bdy ortograficzne, nie miaa zamiowania do lektury
i nigdy go nie zyskaa a jej znajomo historii i literatury bya niemal adna. Mwia troch
po wosku i z trudem wymawiaa francuskie sowa. Krl Ludwik XV bardzo jasno da do
zrozumienia, e przysza ona jego wnuka delfina powinna nauczy si francuskiego. Maria
Teresa nie szczdzia wic wysikw, by uczyni z crki wyedukowan dam w nastpnych
tygodniach podwojono godziny lekcji francuskiego, gramatyki i ortografii.
Z Francji przysano na dwr wiedeski wybitnego erudyt, opata Vermonda, majcego
obj oficjalne stanowisko preceptora delfiny, ktry podczas pobytu w Austrii sta si jej
powiernikiem i doradc. Kiedy duchowny pozna Mari Antonin jesieni 1768 roku,
powiedzia o niej: Jest wesoa, czarujca i sympatyczna. Ma wszystkie niekwestionowane
wdziki i jeli troch podronie, mona si spodziewa, e Francuzi nie bd potrzebowali
niczego wicej, aby by wdzicznymi swojej monarchini. Vermond zdoby zaufanie
i sympati arcyksiniczki i szybko doprowadzi do pewnych postpw. Uczy j nie tylko
francuskiego, lecz take historii Francji oraz dziejw wielkich arystokratycznych rodzin, ktre
zajmoway wane stanowiska na dworze w Wersalu. Rok pniej Maria Antonina mwia po
francusku z dostateczn swobod, aczkolwiek z lekkim niemieckim akcentem. W swoich
raportach Vermond podkrela, e dziewczynka jest bardziej inteligentna, ni na pozr si
wydaje, ale ubolewa nad jej lenistwem w nauce i lekkomylnoci.
Cesarzowej Marii Teresie sze dugich lat zajo uzgodnienie szczegw maestwa jej
najmodszej crki z delfinem Francji. Po trudnych i skomplikowanych negocjacjach czua si
usatysfakcjonowana z sukcesu poczenia krlewskich rodzin Francji i Austrii, ale jako matka
miaa powane zmartwienie. Nikt nie przygotowa Marii Antoniny na los, jaki j czeka.
Dwunastoletnia dziecinna i beztroska arcyksiniczka dowiedziaa si, e zostanie krlow
Francji. Dwa miesice przed wyjazdem crki matka staraa si odzyska stracony czas
i kazaa przenie ko dziewczynki do swojego pokoju. W intymnoci sypialni cesarzowa
prowadzia dugie rozmowy z Mari Antonin i staraa si j przygotowa do objcia
wysokiego stanowiska. Dawaa jej kolejne zalecenia, midzy innymi podkrelaa, eby nigdy
nie wstydzia si prosi o rad i nigdy nie dziaaa powodowana czystym kaprysem,
przypominaa jej rwnie, by nie przestawaa by dobr Niemk.
Cesarzowa, ktra dobrze znaa mi natur crki, obawiaa si, eby publicznie nie okazaa
si niezrczna i nieodporna i by nie staa si celem powszechnej krytyki. Pozbawiaa j snu
take niemoralno panujca na francuskim dworze i obawa, by arcyksiniczka wychowana
w wierze katolickiej nie ulega niestosownym zwyczajom. Maria Teresa, kobieta prawa
i pobona, przeya ju gbokie rozczarowania z powodu innych crek, ktre zasiady na
tronach, zwaszcza arcyksiniczki Marii Amalii, ktrej rozwize ycie oburzao Europ. Ku
jej wielkiemu strapieniu krew rodziny Lotaryskiej pyna w yach jej dzieci, skonnych
niczym ich ojciec do rozrywek.
Szstego czerwca 1769 roku ambasador francuski na dworze w Wiedniu w imieniu delfina
Francji, ktry jeszcze nie ukoczy lat pitnastu, oficjalnie poprosi o rk, majcej trzynacie
i p roku, Marii Antoniny. Kilka dni pniej Maria Teresa zorganizowaa wspaniae przyjcie
w paacu w Laxenburgu dla uczczenia imienin krlewskiej narzeczonej. Wszyscy obecni
wiedzieli ju o chwalebnej przyszoci, jaka otwieraa si wanie przed najmodsz crk
cesarzowej. Tylko biorc pod uwag majestat twojej pozycji, jeste najszczliwsz ze
wszystkich twoich sistr i ksiniczek przypominaa jej cesarzowa, cho w gbi duszy
baa si czekajcego j losu.
Dla Marii Antoniny skoczyy si dziecice zabawy i rozrywki. Na wyrane yczenie matki,
jeszcze nim zawara lub, eby oczyci dusz, odbya trzydniowe rekolekcje w czasie
Wielkiego Tygodnia pod duchowym przewodnictwem opata Vermonda, ktry by rwnie jej
spowiednikiem. Po powrocie na dwr w Wiedniu dziewczyna stwierdzia z dum, e staa si
obiektem spojrze caego otoczenia. Ona, najmniej adna i najgorzej wyksztacona spord
arcyksiniczek, do tego najmodsza, z ktrej siostry drwiy i ktra musiaa znosi tyrani
i obojtno matki, miaa wej do historii.
Zanim nadszed w dzie, Maria Teresa wysaa pilny list do krla Ludwika XV, w ktrym
zakomunikowaa mu z nieskoczon przyjemnoci, e 7 listopada biecego 1770 roku
madame Antoinette przestaa by dzieckiem. Bya to wana wiadomo, poniewa odtd krl
Francji ju wiedzia, e kiedy nadejdzie czas, przysza delfina bdzie moga zosta matk.
Maria Teresa w sposb obsesyjny ledzia na odlego cykle menstruacyjne swoich crek:
cesarzowa prosia arcyksiniczki, ktre stay si ju maonkami krlw i ksit innych
krajw, by informoway j na bieco o la gnrale Krottendorf jak midzy sob nazyway
menstruacj nie pomijajc adnego szczegu. W przypadku Marii Antoniny kontrola matki
w sprawie tak intymnej bya jeszcze wiksza, poniewa najmodsza crka dopiero po omiu
latach maestwa zasza w ci.
Siedemnastego kwietnia Maria Antonina przysiga na Bibli, i zrzeka si terytoriw
przypadajcych jej w spadku w Austrii i Lotaryngii, a take praw do sukcesji. Tej samej nocy
jej brat cesarz Jzef II wyda kolacj na tysic piset osb w wiedeskim Belwederze
i wspaniay bal maskowy w jego ogrodach. Maestwo per procura zostao zawarte 19
kwietnia w kociele Augustianw, tym samym, w ktrym Maria Antonina bya chrzczona. Po
lubie wydano oficjaln uczt weseln wielogodzinny bankiet zoony ze stu da wystawi
na prb wytrzymao panny modej. Na uczcie tej nie zakoczyy si uroczystoci. Przez cay
nastpny dzie Maria Antonina przyjmowaa ambasadorw i dostojnikw, ktrym pozwolono
ucaowa do madame la Dauphine, jak oficjalnie zaczto j tytuowa. Jednak tym, co
absorbowao cesarzow i jej wanie wydan za m crk przez ostatnie godziny przed
wyjazdem, byo pisanie listw do Ludwika XV. Delfina musiaa zwraca si do krla Panie
i mj ukochany Dziadku, poniewa odtd uznawano, e wszyscy czonkowie francuskiej
rodziny krlewskiej s jej krewnymi. W swoim pierwszym licie do krla Francji moda
matka wyrazia rado, e teraz naley do rodziny Jego Wysokoci, i wyznaa rwnie,
e ze wzgldu na mj wiek i brak dowiadczenia czsto bd potrzebowaa Waszej, o Panie,
pobaliwoci. Podpisaa list imieniem, jakim rodzina nazywaa j w dziecistwie
Antonina.
 Sonecznego wiosennego ranka 21 kwietnia 1771 roku Maria Antonina opucia
z ogromnym smutkiem dwr w Wiedniu i wyruszya do Wersalu. Wspaniay orszak, ktry jej
towarzyszy, by godny wielkiego imperium. Jej osobista wita skadaa si z ponad setki
osb: dam dworu, pokojwek, fryzjerw, sekretarzy, krawcowych, medykw, paziw,
kapelanw, aptekarzy, lokai, kucharzy, a take gwardzistw i wielkiego poczmistrza. Od dnia
wyjazdu do 7 maja, dnia przekazania delfiny jej przybranej ojczynie, podr przebiegaa
zgodnie z ustalonymi etapami. Liczny austriacki orszak, w tym ponad sto wybitnych
osobistoci, zajmowa pidziesit siedem powozw. Krl Francji podarowa przyszej
krlowej dwie luksusowe karoce wycieane wewntrz aksamitem z delikatnymi zotymi
haftami.
Mimo e Maria Teresa nie bya skonna do sentymentw, egnajc crk, nie moga
powstrzyma ez. Uciskaa j, zanim udzielia jej bogosawiestwa, i drcym gosem
powiedziaa: egnaj, kochana crko. Znaczna odlego nas rozdzieli. Siej dobro midzy
ludem, by mona byo powiedzie, e posaam mu anioa. Nigdy wicej si nie zobaczyy.
Komunikoway si wycznie poprzez listy cesarzowa udzielaa w nich mdrych rad, ktrych
crka nie zawsze suchaa. Skulona w swojej karocy wycieanej karminowym jedwabiem
Maria Antonina przywara twarz do okna, by po raz ostatni spojrze na idylliczne pejzae
swojego dziecistwa, ktre zostawiaa za sob. Z daleka widziaa zmczon i postarza
sylwetk cesarzowej patrzcej ze zamanym sercem, jak jej najmodsza crka jedzie za swym
przeznaczeniem.
Podarunek niebios
Maria Antonina przemierzya Europ rodkow w czasie podry z Wiednia do Wersalu.
Przez dwa i p tygodnia wyczerpujcej i monotonnej jazdy na og nie wychodzia z karocy.
W cigu ostatnich tygodni ya w wielkim napiciu i wydawaa si wyczerpana. Rozstanie
z matk i najbardziej ukochanymi osobami wzmogo jej smutek i przygnbienie. Kiedy noc 6
maja dotara do opactwa Schuttern, by to jej ostatni dzie na rodzinnej ziemi, nim zostaa
oddana Francji. Czeka tam na ni ambasador nadzwyczajny Ludwika XV, hrabia de Noailles,
ktry mia suy jej za przewodnika na pocztku pobytu w Wersalu.
Jego ona, hrabina Anna Klaudia de Noailles, ktr delfina poznaa par godzin pniej,
zostaa mianowana jej dam do towarzystwa. Dla tej surowej madame etykieta Wersalu bya
wita i zachowywaa si wobec przyszej krlowej jak despotyczna nauczycielka. Nigdy nie
zostawiaa jej samej by chroni jej reputacj stale przywoywaa do porzdku
i strofowaa, zamiast uczy nowych obowizkw. Maria Antonina serdecznie j znienawidzia
i przezwaa Madame Etykieta, poza tym staa si ona obiektem jej kpin. Pewnego dnia
delfina upada na ziemi, gdy dosiadaa osa, i miejc si, powiedziaa: Poszukajcie
madame de Noailles, ona wam powie, co nakazuje etykieta, kiedy przysza krlowa Francji
nie potrafi utrzyma rwnowagi na ole.
Nastpnego dnia miaa miejsce oficjalna ceremonia przekazania delfiny. Na t historyczn
chwil wybrano wysepk porodku Renu koo Kehl. Postawiono tam wielki drewniany
pawilon z bogato dekorowanym podium. Mia on dwa wejcia, jedno od strony cesarstwa,
drugie od strony Francji, z wasnymi salonami. Delfina wesza do budynku prowadzona przez
swojego adiutanta, ksicia Starhemberga, jedynej osoby z caego orszaku, ktra miaa jej
towarzyszy a do Wersalu. Tu mia miejsce rytua: Maria Antonina musiaa zdj swj bogaty
austriacki ubir w tym poczochy i bielizn i ubra si w strj francuski.
Delfina ze zami w oczach poegnaa swj orszak, zwaszcza ulubione damy do
towarzystwa. Nie pozwolono jej zabra do Francji nawet ukochanego mopsa. Kiedy znalaza
si po stronie francuskiej, stana naprzeciwko potnej postaci hrabiny de Noailles.
Dziewczyna, wiedziona impulsem, rzucia si w ramiona nowej mentorki, amic na chwil
protok. Wyniosa hrabina odsuna j dwornie od siebie i zaprezentowaa francuski orszak,
w wikszoci zoony z dam dojrzaych i powanych, ktre suyy na dworze krlowej Marii
Leszczyskiej, zmarej ony Ludwika XV.
Wreszcie 14 maja o zmierzchu Maria Antonina moga pozna krla Francji oraz swojego
nowiusiekiego ma. Legendarne spotkanie miao miejsce w okolicach Compigne.
Monarcha przyby swoim powozem w towarzystwie wnuka delfina i trzech z czterech swoich
niezamnych crek, ktre jeszcze mu pozostay. Znane jako Mesdames Tantes, byy niezbyt
powabnymi i niesympatycznymi starymi pannami, ktre cho nie skoczyy jeszcze czterdziestu
lat, wyglday na staruszki. Najstarsza, madame Adelajda, bya znana ze zjadliwego jzyka
i najgorsza z nich trzech. Madame Wiktoria bya bardzo pobona i tak naiwna, e wiele osb
uznawao j za gupi. O madame Zofii mwiono za, e jej niezwyka brzydota oszaamia
kadego, kto j pozna. Monarcha ju w latach ich najwczeniejszego dziecistwa nada
crkom przydomki: Adelajda bya madame ciereczk, Wiktoria madame wink,
a Zofia madame Wron.
Chocia pocztkowo Maria Antonina na swj sposb im wspczua, szybko odkrya, e
trzy siostry skazane na dworze na zapomnienie mog by bardzo niebezpieczne. Dowiedziaa
si rwnie, e jej m, delfin Francji, ktry sierot zosta w dziecistwie, wprost uwielbia
swoje ciotki.
Z kolei Ludwik XV, mimo e ukoczy szedziesit lat, wyglda wytwornie i nadal by
mczyzn najbardziej eleganckim z caego swego dworu. Od pierwszej chwili moda
delfina, ktr nazywa swoj wnuczk, wydaa mu si czarujca. Pewnie, e nie bya bardzo
wysoka i jak na jego gust zbyt mao rozwinita, ale jej oglny wygld go satysfakcjonowa.
Spontaniczna i troch dziecinna tak okreli radosn dziewczynk, ktra wysiada z karocy
i pochylia si przed nim w gbokim ukonie. Po przybyciu do Wersalu krl wysa do
Wiednia szybk poczt, by poinformowa cesarzow wdow Mari Teres Habsburg, e
rodzina krlewska jest zachwycon arcyksiniczk. Wszyscy uznali j za dar niebios.
Na delfinie Francji Ludwiku Augucie sodka ksiniczka austriacka nie wywara takiego
wraenia jak na jego dziadku. W dzienniku polowa, w ktrym zapisywa tylko wane
wydarzenia, zanotowa krtko: Spotkanie z pani delfin. Widzc j, ucaowa j skromnie
w policzek bez najmniejszego entuzjazmu. Przyszy dziedzic francuskiej korony by
modziecem niemiaym i nieco niezrcznym, a poza tym niezbyt urodziwym. Bez wtpienia
na portretach, ktre Maria Antonina ogldaa, jego defekty zostay zrcznie wyretuszowane.
Mia pitnacie lat i nadal pozostawa pod opiek swojego preceptora, mczyzny cieszcego
si na dworze opini intryganta, ktry od najwczeniejszego dziecistwa przestrzega go przed
niegodziwoci Habsburgw.
Osierocony przez ojca w wieku jedenastu lat, delfin otrzyma znakomite wyksztacenie i by
modziecem inteligentnym, cho na takiego nie wyglda. Jego dziad, Ludwik XV, oeniony
z polsk krlewn, zmar przed dwoma laty Mari Leszczysk, z ktr mia dziesicioro
dzieci, nie zajmowa si wnukiem i pozostawi jego wychowanie w rkach preceptorw. O ile
na pocztku swojego panowania Ludwik XV by bardzo kochany przez nard nazywano go
Ukochanym o tyle z upywem lat jego sabo w podejmowaniu decyzji oraz bdca
rdem intryg staa obecno na dworze jego kochanek podkopay popularno monarchy.
 W paacyku La Muette, ostatnim miejscu postoju przed przybyciem do Wersalu, Maria
Antonina poznaa reszt licznej rodziny ma i najwybitniejszych przedstawicieli arystokracji,
a wrd nich pikn kobiet, ktra pojawia si na kolacji krlewskiej rodziny wydanej przez
monarch, by zaprezentowa mod delfin. Maria Antonina bya olniona t dam
obwieszon klejnotami, na widok ktrej zblad austriacki ambasador we Francji, Florimond
Mercy-Argenteau. Chodzio o oficjaln metres krla Ludwika XV, ktr omieli si zaprosi
na wieczr. Kiedy delfina zapytaa hrabin de Noailles, kim jest owa dama, ta, zawstydzona,
odpowiedziaa: To hrabina Du Barry, najlepsza przyjacika Jego Krlewskiej Wysokoci.
Jej obecno na rodzinnej kolacji okazaa si bardzo niezrczna, zwaszcza dla trzech crek
krla, nieznoszcych libertyskiego zachowania ojca. W licie wysanym do matki, zaledwie
dwa miesice po swoim przybyciu do Wersalu, Maria Antonina opisaa madame Du Barry
jako najgupsze i najbardziej bezczelne stworzenie, jakie moesz sobie wyobrazi.
Szesnastego maja Maria Antonina wraz z orszakiem dotara do Wersalu, wspaniaego
krlewskiego paacu o tysicu okien, ktry teraz sta si jej domem i gdzie miaa spdzi
reszt swojego ycia. By to soneczny dzie, a delfin zachwyci otaczajcy j przepych.
Cay kompleks paacowy sam w sobie by miastem, odlegym o dwadziecia kilometrw od
Parya. Mieszkao w nim prawie pi tysicy osb, wrd nich arystokracja, rodzina
krlewska i czonkowie rzdu. Kolejne pi tysicy stanowia suba i personel dbajcy
o utrzymanie i administrowanie paacem. Wersal liczy szeset pokoi i mg pomieci
dwadziecia tysicy osb. Jego wspaniae ogrody, ktre zajmoway osiemset hektarw, byy
ozdobione licznymi marmurowymi posgami, sadzawkami i fontannami.
Po przybyciu Maria Antonina zostaa zaprowadzona do apartamentw na parterze, ktre
niegdy naleay do poprzedniej delfiny, Marii Jzefy. Krl kaza je powikszy i odnowi,
ale zaplanowane prace si opniy. Rozczarowanie, e musi tymczasowo zamieszka
w przygnbiajcych komnatach, pozbawiona prywatnoci, zrekompensoway jej klejnoty, ktre
otrzymaa w prezencie. Do jej rk trafiy wspaniae diamenty, pery, rubiny i szmaragdy
o nieokrelonej wprost wartoci. Poniewa Maria Leszczyska, krlowa Francji, nie ya, to
delfina zostaa obdarowana bajecznym naszyjnikiem z pere, z ktrych najmniejsza bya
wielkoci orzecha laskowego, dziedzictwem Anny Austriaczki dla kolejnych krlowych
maonek.
Wieczorem w dniu przybycia Maria Antonina i Ludwik August uczestniczyli we mszy
witej odprawionej przez arcybiskupa Reims w paacowej kaplicy dla przypiecztowania ich
zwizku. W ogromnej nawie toczyli si ludzie, by zobaczy delfin, ktra wygldaa
olniewajco w sukni z biaego brokatu; jej umiech zachwyci wszystkich. Po ceremonii tum
ruszy do ogrodw Wersalu i czeka na pokaz sztucznych ogni, jaki krl kaza przygotowa.
Jednak nieoczekiwana burza zmusia do odwoania pokazu i lud pozbawiony spektaklu wraca
do niemal opustoszaej stolicy. Tymczasem za pogoda nie zdoaa popsu wielkiej uczty
zaplanowanej na t noc.
Krl Ludwik XV pragn przewyszy przepychem swojego poprzednika, Krla Soce,
i zorganizowa wspania uczt weseln w jednej z sal, owietlonej przepiknymi
krysztaowymi pajkami. Bya to ostatnia wielka uczta ancien rgimeu. Menu skadao si
z setki da, a wieczr uprzyjemniaa orkiestra zoona z osiemdziesiciu muzykw.
W przyjciu uczestniczyo ponad sze tysicy zaproszonych goci, wybranych spord
arystokracji nie po to, eby zje razem z krlem, tylko by mc oglda z galerii, jak
dwudziestu dwch czonkw rodziny krlewskiej degustuje wykwintne przysmaki, ktre
paradoway przed ich oczami. Ludwik XV, czowiek wesoy i dowcipni, radzi swojemu
wnukowi delfinowi, eby nie jad zbyt duo, majc na uwadze czekajc go noc polubn. Ale
modzieniec, ktry wyglda na apatycznego i niemiaego, odpowiedzia, e zawsze lepiej
pi, kiedy dobrze zje.
Po sutej kolacji krl osobicie zaprowadzi mod par za rce do sypialni, gdzie mieli
skonsumowa maestwo. Ceremonia pokadzin bya, jak wszystko w Wersalu, aktem
publicznym. Wiele dam i dworzan, zalenie od pochodzenia i pozycji, miao dostp do sali
krlewskiej, gdzie arcybiskup Reims pobogosawi maeskie oe. Sam krl Francji
wrczy koszul nocn swojemu wnukowi, a ksina Chartres podaa koszul delfinie. Gdy
modzi maonkowie pooyli si czerwoni ze wstydu, gocie zoyli im gboki ukon
i dyskretnie si wycofali. Na koniec zasunito zasony, a cho krl w ostatniej chwili da
wnukowi pewne rady, okazay si one bezuyteczne. Po raz pierwszy odkd si poznali, byli
sami i tak wyczerpani, e zasnli natychmiast, niemal rwnoczenie.
Nastpnego dnia delfin zapisa w dzienniku myliwskim swoje synne: Nic, odnoszc si
do pierwszego intymnego spotkania z on. Mari Antonin brak zainteresowania ma
absolutnie nie zmartwi. Dla nastolatki takiej jak ona Wersal wydawa si miejscem jak z bajki
i nastpne dni powicia odkrywaniu zaktkw ogromnego paacu. Dwr francuski by
najbardziej wystawny w caej Europie rwnie najbardziej zepsuty i jego wszechobecny
przepych nie mia sobie rwnych. Ale w Wersalu obowizyway te przestarzae zasady
etykiety, ktre sigay czasw Krla Soce i ktre jej wyday si mieszne i przesadne.
Bardzo szybko odkrya, e olniewajcy dwr by scen, na ktrej monarchowie codziennie
odgrywali swoj rol przed narodem. Nie istniaa tutaj intymno i wszyscy mieli prawo
odwiedza suwerena bez wczeniejszej zapowiedzi. Mogli rwnie spacerowa swobodnie
po majestatycznych salonach i patrze, jak wstaje, je i kadzie si spa krlewska rodzina.
Tylko psy, ebracy i ludzie naznaczeni osp mieli zakaz wstpu do rodka. W jednym z listw
do matki Maria Antonina napisaa: Poczynajc od poudnia, wszyscy mog wchodzi do
moich komnat, nakadam r i myj rce przed wszystkimi. Nastpnie panowie wychodz,
a damy dworu zostaj i ubieram si w ich obecnoci.
Po pocztkowym olnieniu Wersalem w chwili przybycia z upywem miesicy Maria
Antonina czua si coraz bardziej samotna i znudzona, wszystkie dni bowiem byy takie same.
Na dworze moga tylko si bawi, i to ukradkiem, z modszymi brami delfina, hrabi dArtois
i hrabi Prowansji, ktrzy byli niemal w tym samym wieku co ona.
Mesdames Tantes zdoay ukry niech, jak do niej czuy, i day jej klucz do paacowych
korytarzy, przez ktre bez wity, niewidziana przez nikogo, moga doj do komnat swoich
ciotek i spotka si z nimi prywatnie. Opuszczona przez ma, ktry by wobec niej
niemiay, delfina czsto biegaa do ich pokoi, szukajc jakiej rozrywki.
W jednym z listw do matki, z lipca 1770 roku, opisaa swoje monotonne codzienne ycie.
Wstawaa midzy dziewit a dziesit, ubieraa si w nieoficjalny strj, jada niadanie,
nastpnie odwiedzaa krlewskie ciotki.
O jedenastej zaczynaam si czesa. W poudnie msza; jeli krl jest w Wersalu, id z nim,
z moim mem i z ciotkami na msz; jeli go nie ma, id sama z moim panem delfinem, ale
zawsze o tej samej porze. Po mszy jemy obiad we dwoje w obecnoci wszystkich, ale
koczymy ju o wp do drugiej, bo oboje jemy bardzo szybko. Std id do komnat mojego
pana delfina, a jeli ma on co do zrobienia, wracam do moich pokoi, czytam, pisz lub
pracuj, poniewa robi kubrak dla krla [...] O trzeciej znowu id odwiedzi ciotki, dokd
o tej porze przychodzi krl; o czwartej przychodzi opat; o pitej codziennie mistrz klawikordu
lub piewu, a do szstej. O wp do sidmej id niemal zawsze do pokoi ciotek [...]
O sidmej jest zabawa do dziewitej. Potem jemy kolacj, kadziemy si do ka
o jedenastej. To jest cay mj dzie.
W wieku czternastu lat Maria Antonina staa si pierwsz dam Wersalu. Zajmowanie
pustego miejsca, ktre pozostawia poprzednia krlowa Francji, Maria Leszczyska, nie byo
atwe. ona Ludwika XV, mimo e na pocztku nie zostaa dobrze przyjta, z czasem zyskaa
szacunek wszystkich. Kiedy krl, w ktrym bya bardzo zakochana, opuci j ostatecznie dla
swojej kochanki, monarchini daa lekcj wielkiej dyskrecji i godnoci. Maria Antonina te
przestrzegaa konwenansw i staraa si zachowywa z godnoci, ktrej wszyscy od niej
oczekiwali. Dziki lekcjom taca poruszaa si elegancko i z gracj, co pozwalao jej
zachowa swobod w cikich dworskich strojach, zoonych z ogromnych obrczy i dugiego
trenu. Nie znosia jednak skomplikowanego ceremoniau, ktry naznacza jej codzienne ycie
jako delfiny Francji. Od pierwszej chwili, gdy postawia stop w Wersalu, wydawao jej si
czym okropnym, e musi zalee od innych w rzeczach, ktre w Wiedniu robia sama.
Codzienna ceremonia ubierania i rozbierania si w otoczeniu nieznanych ludzi bya
prawdziw katusz. Maria Antonina nie moga niczego wzi sama, poniewa podanie delfinie
(czy krlowej) czego do ubrania byo upragnionym przywilejem. Ktrego razu podczas
porannej toalety rozebraa si i kiedy zamierzaa woy koszul, ktr wzia z rk
najstarszej damy dworu, po tym jak ta otrzymaa j od jednej ze swoich dam, pojawia si
ksina Orleanu. Etykieta wymagaa, e jeli do pokoju wchodzi osoba wyszej rangi, do niej
naley przywilej dopenienia tego rytuau i podania ubrania delfinie. Kiedy ksina
zdejmowaa rkawiczk, aby speni swj obowizek, wesza inna ksiniczka, hrabina
Prowansji, ktra w hierarchii staa jeszcze wyej od pozostaych dam, i to ona otrzymaa
koszul i naoya j delfinie. Przez cay ten czas Maria Antonina staa naga ze skrzyowanymi
rkoma, drc z zimna. W jednym z listw do matki napisaa na ten temat: To szalestwo,
dziwactwo. Jej mowi rwnie bardzo ciy ten przestarzay protok, ktry jego dotyka
szczeglnie, nie mia jednak odwagi go zmieni.
Bardzo daleko od dworu, w Hofburgu, spragniona wnuka cesarzowa wdowa Maria Teresa
zaczynaa si martwi. Mijay miesice i z listw, jakie pisaa do niej crka, z gbokim
blem wnioskowaa, e maestwo nadal nie zostao skonsumowane. Kiedy delfina ukoczya
szesnacie lat, jej m przyrzek, e uczyni j swoj on, kiedy rodzina krlewska
przeniesie si latem do Compigne. Maria Antonina popenia jednak bd i opowiedziaa
o tym samotnym ciotkom, a te, poniewa byy niezbyt dyskretne, rozpuciy plotk o majcym
nadej nieuchronnym wydarzeniu. Tymczasem podczas swojego letniego wypoczynku Ludwik
August zajmowa si wycznie polowaniem i noc, wyczerpany, nie wychodzi ze swoich
komnat.
Po miesicu dwr przenis si do Fontainebleau i sytuacja si powtrzya. Wreszcie
Ludwik XV osobicie interweniowa i zapyta wnuka o przyczyny jego oziboci w stosunku
do atrakcyjnej ony. Ten odpowiedzia mu, e musi jeszcze pokona swoj niemiao.
Cesarzowa Maria Teresa bya coraz bardziej nieustpliwa wobec crki i nie wtpia, e to na
ni spada odpowiedzialno za domnieman impotencj ma. Nie rozumiaa zwyczajw
dworu francuskiego, zgodnie z ktrymi maonkowie niekoniecznie musieli spa razem.
Poprosia crk, eby wzia sprawy w swoje rce i przekonaa delfina o korzyciach
dzielenia maeskiego oa. Ponadto cesarzowa przypomniaa crce, e w tak delikatnej
sprawie wszystko zaley od ony, czy okazuje wol, jest sodka i zabawna w stosunku do
ma.
Powoli Maria Antonina staraa si spdza wicej czasu z mem i robi co z nim
wsplnie. Ju pod koniec 1770 roku zacza organizowa w swoich komnatach prywatne bale,
w ktrych jej m te uczestniczy. Z braku intymnych relacji, mogli przynajmniej korzysta
z normalnego ycia towarzyskiego. Ten pomys przynis lepsze efekty ni uporczywe
pieszczoty, ktre Maria Teresa zalecaa crce, aby zdoby Ludwika Augusta w ou. Kiedy
pewnego razu jedna z dam dworu chwalia gracj i urok osobisty Marii Antoniny, delfin
odpowiedzia: Ma tyle wdziku, e wszystko robi doskonale. Ten modzieniec, ktry
znajdowa przyjemno tylko w polowaniu, stolarstwie i kowalstwie, szybko da si uwie
urokom ony, jedynej osoby, ktr mia naprawd pokocha na cae ycie. Kiedy bowiem
Ludwik August zostanie ju krlem Francji, zawsze bdzie aprobowa to, co robi jego ona,
i pozostanie jej wierny a do koca swoich dni.
Podczas gdy ze wzgldu na nieskonsumowane maestwo Maria Antonina pozostawaa na
dworze w centrum wszystkich spojrze i komentarzy, szedziesicioletni Ludwik XV szczyci
si swoim niezaspokojonym apetytem seksualnym. Prcz oficjalnej metresy krl mg liczy
rwnie na Intendant des Menus-Plaisir, czyli osob zajmujc si jego przyjemnociami,
ktrej misja polegaa na organizowaniu intymnych spotka monarchy z pannami bdcymi na
og w wieku delfiny z czym wiza si rwnie obowizek dostarczania mu najlepszych
win i przysmakw. Dla Marii Antoniny, wychowanej zgodnie z purytaskimi zasadami
wszczepionymi przez matk, sabo dziadka krla do modszej od niego o trzydzieci lat
kobiety o skandalicznej przeszoci, jak madame Du Barry, bya nie do przyjcia.
Niedowiadczona delfina nie wiedziaa, e na dworze relacje pozamaeskie nie byy le
widziane i obecno kochanek nie wywoywaa w Wersalu adnego skandalu. Mesdames
Tantes, nienawidzce madame Du Barry, podsycay w delfinie pogard do krlewskiej
faworyty. Ale dama, ktra zajmowaa serce suwerena, miaa wicej wadzy, ni Maria
Antonina moga sobie wyobrazi. Pod koniec 1770 roku moda dziewczyna ze smutkiem
ogldaa, jak jej dobry doradca tienne-Franois ksi Choiseul udaje si na wygnanie. Ten
minister Ludwika XV popeni powany bd, krytykujc faworyt, i za swoj miao
zapaci wysok cen.
Utrata oddanego wsppracownika, ksicia Choiseul, przerazia cesarzow Mari Teres,
ktra nie zapomniaa, e by on konstruktorem tak upragnionego przez ni sojuszu francusko-
austriackiego. Po przybyciu do Wersalu Maria Antonina nie wahaa si wypowiedzie wojny
madame Du Barry, ktr uznawaa za rywalk w paacu. W swojej naiwnoci otwarcie
przeciwstawia si samemu krlowi, odmawiajc odezwania si do jego faworyty. Ku
zdumieniu Marii Antoniny jej pobona matka usiowaa przywoa crk do rozumu
i doradzaa, aby traktowaa uprzejmie kochank krla, mimo e w Wiedniu prostytutki jak
Du Barry byy srogo karane.
W kocu delfina zaakceptowaa porady cesarzowej matki i podczas noworocznych
uroczystoci w 1772 roku w Galerii Zwierciadlanej w Wersalu zwrcia si do swojej
zaartej przeciwniczki, wypowiadajc zdanie, ktre przeszo do historii: Ilu ludzi jest
dzisiaj w Wersalu!. Dowiedziawszy si o tym, krl Ludwik XV okaza si wicej ni
usatysfakcjonowany, ale Maria Antonina, wyniosa i zawzita, powiedziaa pniej:
Przemwiam do niej tylko jeden raz, lecz jestem zdecydowana na tym poprzesta. Ta kobieta
wicej nie usyszy mojego gosu. I sowa dotrzymaa.
 Miny trzy lata od lubu Marii Antoniny i delfina Francji, kiedy krl Ludwik XV po raz
pierwszy okaza niepokj brakiem potomkw. Nakaza swojemu osobistemu medykowi, eby
zbada wnuka, jednak diagnoza bya klarowna modzieniec by absolutnie zdrowy. Zalecono
mu lepsz diet i uprawianie wielu wicze fizycznych. Maria Antonina okazywaa ogromn
cierpliwo i nie tracia nadziei, e jej dziwny m zmieni swoje zachowanie. Zanim ten dzie
nadejdzie, zadecydowaa, eby poznali j mieszkacy Parya. Poniewa na razie nie moga
da Francji upragnionego dziedzica, chciaa paryanom zrekompensowa ten brak swoj
obecnoci i uciszy krce na jej temat plotki.
Wjazd do Parya 8 czerwca 1773 roku okaza si wielkim sukcesem. Delfin i delfina
uczestniczyli we mszy witej w katedrze Notre Dame, zjedli obiad w Tuileries i przejechali
w karocy gwnymi bulwarami stolicy. Przez ca tras byli przyjmowani wiwatami przez lud
dzikujcy im za wizyt. Maria Antonina czua si ogromnie szczliwa, nawet jej m,
zawsze taki powcigliwy, by rozemocjonowany, czujc mio poddanych. Po powrocie do
Wersalu w licie do matki moga wreszcie jej zakomunikowa o swoim triumfie: Jestem taka
szczliwa ze zdobycia przyjani ludu za tak nisk cen! Nie ma nic cenniejszego; tak to
czuam i nigdy tego nie zapomn. Ta pierwsza oficjalna wizyta w Paryu odmienia delfina,
ktry poczu si dumny z czaru wasnej ony, jej litociwej duszy i jej ogromnej popularnoci.
Od tej chwili spdza z ni wicej czasu i nawet publicznie kierowa do niej sowa mioci
i podziwu.
Mimo doskonaej harmonii istniejcej teraz midzy delfinem a jego on ich problemy
sypialniane nie zostay rozwizane. Ludwik August coraz czciej odwiedza pokoje ony, ale
nic si nie dziao, co pogbiao tylko maeski dramat obojga. Wreszcie pewien francuski
medyk na dworze wyrazi opini, e powodem impotencji dziedzica jest stulejka i e ten
problem mona rozwiza za pomoc interwencji chirurgicznej. Ksi, z natury bojaliwy
i niezdecydowany, nie chcia si na razie podda operacji i przekada na pniejsze terminy
zabieg, ktry w tamtych czasach wykonywano bez znieczulenia. Tymczasem Maria Antonina,
zraniona w mioci wasnej, poszukiwaa sposobw, aby zapomnie o plotkach i staych
wyrzutach matki. Kochaa swojego ma i nadal bya mu wierna, ale musiaa odsun si od
intryg i dworskich plotek. Miaa osiemnacie lat, bya moda, adna i do tej pory znosia
z godnoci maeskie frustracje. Teraz mylaa tylko o tym, eby si rozerwa, i coraz
czciej uciekaa wieczorami do Parya, miasta, ktre wydawao jej si fascynujce.
Delfina czsto pojawiaa si w operze w towarzystwie swojego szwagra, hrabiego
dArtois, bywaa w teatrze i na bardzo wwczas modnych wycigach konnych. To podczas
balu maskowego, w ktrym uczestniczya na pocztku 1774 roku, rozmawiaa ze szwedzkim
hrabi Hansem Axelem von Fersenem. Wysoki, elegancki, o subtelnych manierach, by synem
marszaka polowego, czonka szwedzkiej Rady Krlewskiej. Mia dwadziecia lat i odbywa,
jak wszyscy wczeni modzi arystokraci, dwuletni podr po Europie. Jego przybycie do
Wersalu wywoao sensacj wrd dam, ktre uwaay, e jest on pikny jak anio. Maria
Antonina spdzia mi chwil z tym nieznanym kawalerem, ktry zosta zaproszony do paacu
przed wyjazdem do Anglii. Z czasem hrabia von Fersen sta si jednym z jej najwierniejszych
sojusznikw i jedynym, ktry jej nie opuci, gdy spado na ni nieszczcie.
W roku 1774 w yciu Marii Antoniny zasza nieoczekiwana zmiana. Dziesitego maja po
dugiej agonii krl Ludwik XV zmar w swoim ou na osp. Jaki czas wczeniej wyprosi ze
swojej sypialni hrabin Du Barry, ktra nie opuszczaa go mimo ryzyka zaraenia. Madame,
jestem chory i wiem, co musz zrobi [...] Bd spokojna, e zawsze zachowam do ciebie
nieskoczon mio byy to jego ostatnie sowa skierowane do kochanki. Picioletnie
panowanie uwodzicielskiej hrabiny Du Barry dobiego koca. Ku satysfakcji Marii Antoniny
ostatnia krlewska faworyta, ktrej tak si bali ministrowie i dworzanie, musiaa pospiesznie
opuci Wersal, schowana za firankami swojej karocy. Gdy decydowano o jej losie, nowy
krl Francji, niemajcy dla niej adnego szacunku, nakaza odesa j do opactwa.
Ludwik August i Maria Antonina usyszeli smutn wiadomo o mierci krla w komnatach
delfiny. Uklkli i objli si z emocji. Ich pierwsz reakcj, ktra wzruszya obecnych, bya
wsplna modlitwa: Kochany Boe, prowad nas i chro. Jestemy zbyt modzi, eby
panowa. Po mierci Ludwika XV Francuzi skupili wszystkie swoje nadzieje na nowych
suwerenach, ktrzy jeszcze nie ukoczyli dwudziestu lat. Wierzono, e wraz z modoci
i przykadnym zachowaniem przynios oni nowy klimat na dekadenckim i skorumpowanym
dworze, coraz bardziej oddalonym od ludzkich potrzeb. Jednake cho cieszyli si wwczas
wielk popularnoci, adne z nich nie czuo si przygotowane do objcia tak wysokiego
stanowiska.
Delfinowi Ludwikowi Augustowi Burbonowi, ktry mia panowa jako Ludwik XVI,
brakowao dowiadczenia, by bowiem systematycznie odsuwany od spraw pastwa. Ale
w odrnieniu od swojego libertyskiego dziadka by uczciwy, mia rwnie gbokie
poczucie obowizku i sprawiedliwoci. U jego boku pikna i wykwintna Maria Antonina
wydawaa si doskona krlow Francji. Cho z woli Boga urodziam si do stanowiska,
jakie zajmuj, nie mog unikn podziwu wobec usposobienia Opatrznoci, ktra wyznaczya
mnie, ostatni z crek, do panowania w najpikniejszym krlestwie Europy napisaa Maria
Antonina do matki w tamtych dniach aoby. Chwalona przez wszystkich tych, ktrzy chcieli
zdoby jej wpywy, i kochana przez poddanych, krlowa po raz pierwszy w swoim yciu czua
si silna i potna.
Dworskie intrygi i przyjemnoci
Leniwe ycie Marii Antoniny niewiele si zmienio od czasu objcia tronu Francji.
W listach do matki ubolewaa, e jej ycie maeskie nie jest satysfakcjonujce, cho
przyznawaa, e ma u swego boku ma, ktry paci jej rachunki i szanuje upodobania.
W rzeczywistoci byli bardzo rni. On lubi polowania, jedzenie i prac w swojej lusarni
mia may warsztat w Wersalu na strychu, gdzie bawi si, kujc elazo i produkujc zamki do
drzwi. By typem samotnika. Ona bya ogromnie towarzyska, lubia taniec, muzyk i rozrywki.
W miar upywu czasu staa si wyniosa i zuchwaa, skonna do frywolnoci. Wiedziaa, e
bez wzgldu na to, jak by nie bya olniewajca, jej pozycja na dworze nigdy nie bdzie
traktowana powanie, dopki nie urodzi upragnionego dziedzica.
Aby zwalczy nud i frustracj, uywaa ycia wraz ze swoj now dam do towarzystwa
i powiernic, ksin de Lamballe, i dekorowaa zachwycajc rezydencj wanie
podarowan jej przez ma, Le Petit Trianon. Ten pawilon w klasycystycznym stylu
usytuowany w ogrodach Wersalu zosta zbudowany na polecenie Ludwika XV dla jego
faworyty madame de Pompadour. Przez ponad dziesi lat by jej najbardziej intymnym
schronieniem i nikt nie mg do niego wej bez zaproszenia. Maria Antonina ozdobia jego
szerokie i pene wiata pomieszczenia z wielk subtelnoci, a w pobliu zaoya
romantyczny ogrd angielski.
Krlowa po swoim ojcu Franciszku Lotaryskim odziedziczya mio do botaniki. Kazaa
przywozi drzewa ze wszystkich zaktkw wiata. Jej pierwsza dama dworu, madame
Campan, napisaa w swoich pamitnikach zniecierpliwiona: Krlowa jest teraz bardzo zajta
ogrodem angielskim, ktry chce zaoy w Trianon. Ta rozrywka byaby do niewinna, gdyby
jednoczenie pozostawiaa miejsce dla powanych pomysw [...] Krlowa nie zabiera si
jeszcze do przemylenia spraw, ktre s w obecnej chwili najwaniejsze. Tutaj monarchini
si odpraa i bya szczliwa z dala od dusznej atmosfery dworu, ktrej tak nie lubia.
Ubieraa si wygodnie i wymylia dla siebie sielankowe proste ycie przenoszce j do
czasw dziecistwa. W odrnieniu od Wersalu nie byo tu etykiety, jado si, lec na
trawniku z odkryt gow i w lekkim ubraniu, i tylko sucy krlowej nosili czerwon
i srebrn liberi.
W Trianon krlowa spotykaa si z wskim krgiem zaufanych osb, w wikszoci dam
z Wersalu, z ktrymi si przyjania i dzielia zwierzeniami. Maria Teresa Ludwika
Sabaudzka, ksina de Lamballe, bya jej pierwsz dam do towarzystwa i przyjacik.
Spdzay razem duo czasu, co rodzio zoliwe komentarze o ich domniemanym zwizku
homoseksualnym. Kiedy poznay si na balu karnawaowym zorganizowanym przez
hrabiostwo de Noailles, delfina miaa pitnacie lat, a ksina dwadziecia jeden. Teraz
Mari Antonin zachwycia jej niemiao i szacunek, jaki okazywaa jej jako krlowej
Francji. Bya mod wdow, mi, ostron i dobroduszn. Monarchini mianowaa j
superintendentk swojego paacu, majc planowa jej rozrywki, ale bardzo szybko zacza
si nudzi, poniewa jej przyjacika bya zbyt formalna, zbyt pobona. Z czasem zastpia j
pikn hrabin Polignac, bardziej lekkomyln i chtn do zabaw. W odrnieniu od jej
lojalnej poprzedniczki nie wahaa si wykorzysta tej przyjani dla korzyci wasnych
i swojej rodziny, co powanie zaszkodzio reputacji krlowej.
W pierwszych miesicach panowania Maria Antonina powicia duo czasu i pienidzy na
wybr strojw, by prezentowa si olniewajco podczas wystpie publicznych. Krl
powierzy jej rozrywki dworu, ktremu to zajciu oddaa si dusz i ciaem. Krlowa
organizowaa dwie kolacje tygodniowo, co dwa tygodnie wspaniae bale o rnej tematyce
i choreografii, co wymagao codziennych prb, a take prywatne koncerty, na ktre zapraszaa
najbliszych przyjaci, niezalenie od ich rangi. Jej wizerunek jako monarchini Francji musia
by nieskazitelny i zgodny z wysok pozycj. Pary odgrywa ju w tym czasie rol centrum
wiata mody i dobrego gustu dwory krlewskie zamawiay tu stroje i wyprawy dla
ksiniczek. Ju wkrtce krlowa staa si najlepsz reprezentantk mody rokoko, co oprcz
prestiu przynosio francuskiej stolicy spore zyski finansowe.
To hrabina de Chartres przedstawia jej Rose Bertin, modystk majc wasny dom przy rue
Saint-Honor. Krlowa pragna wymieni si z ni opiniami w sprawie wyboru stroju, jaki
miaa woy w dniu koronacji swojego ma. Oczywicie musia by bardzo wspaniay,
haftowany i aplikowany szlachetnymi kamieniami, jak wymagaa tego tak wana okazja. Maria
Antonina, mimo wysokich kosztw moga sobie na to pozwoli. Jej budet przeznaczony tylko
na stroje wzrs do stu pidziesiciu tysicy liwrw rocznie, sumy astronomicznej, jeli si
wemie pod uwag, e jej poddani zarabiali liwra dziennie. Madame Bertin, ambitna
i chciwa, znalaza w penej pasji krlowej idealn klientk. Z oddalenia Maria Teresa nie
rozumiaa, dlaczego jej crka zatraca si w takich przyjemnociach i nie okazuje adnego
zainteresowania tym, by pozna wasne krlestwo i zobaczy, jak yj jej poddani.
Aby zwalczy frustracj, odczuwan z tego powodu, e nie moga by matk, Maria
Antonina oddaa si gorczce zakupw i drogich kaprysw. W nastpnych miesicach
spdzaa cae dni, przymierzajc setki strojw, kapeluszy i butw wykonanych z jedwabiu,
haftowanych, zdobionych diamentami, perami i drogocennymi kamieniami. Szalestwo
wydatkw oraz nadmiar klejnotw i pir oburzay cesarzow Mari Teres. Tymczasem Rose
staa si stylistk modej krlowej, a stworzony przez ni dla monarchini styl da podstawy
haute couture. Relacja midzy Mari Antonin i t plebejk, majc wyobrani, talent
i dominujcy charakter, staa si tematem dworskich komentarzy. Wadza jej bya tak wielka,
e zaczto j nazywa ministrem mody. Od czasu objcia tronu Maria Antonina
przyjmowaa j w swoim gabinecie dwa razy w tygodniu. To Rose stworzya dla niej
najbardziej wyszukane i ekstrawaganckie stroje, ktre naladoway potem wszystkie damy
dworu. Obszerne fiszbinowe stelae projektowanych przez ni sukien miay nawet pi
metrw obwodu, nigdy te nie noszono w Wersalu rwnie ekstrawaganckich fryzur byy tak
wysokie, e damy nie mogy siedzie w karocach i musiay w nich klcze, a w loach
teatralnych trzeba byo podwyszy sufity. Najwikszym sukcesem madame Bertin byy jej
synne poufs istne rusztowania wykonane z tkaniny i wosw, ktre mogy osiga ponad
metr wysokoci i ktrych ciar kobiety z pokor nosiy na gowach. To do zada Leonarda,
fryzjera krlowej, naleao wykonywanie tych pozbawionych umiaru fantazji
architektonicznych. Maria Antonina potrafia nosi na gowie cay angielski ogrd z kami,
wzgrzami i strumykami albo statek z rozwinitymi aglami i armatami. Jednak jej ulubion
bya fryzura Minerwy, wykonana przy uyciu ponad dziesiciu strusich pir, tak wysokich,
e nie moga wsi do swojej karety, aby uczestniczy w balu w operze.
Maria Teresa wznosia okrzyki do nieba, czytajc o fryzurach crki, i w jednym z listw
zarzucia jej: Nie mog powstrzyma si, by nie poruszy tematu, ktry bardzo czsto
znajduj w gazetach: Twoje fryzury. Mwi si, e od podstawy wosw maj niemal metr
wysokoci, a na wierzchu pira i kokardki. Krlowa moda i adna, ktra ma wdzikw
w nadmiarze, nie potrzebuje takich przesadnych ozdb. Cesarzowa nie wiedziaa o tym, e
jednym z obowizkw krlowej Francji byo promowanie francuskiej mody na wiecie.
A dziki Marii Antoninie owe pira, ktre przeszkadzay jej matce, zyskay tak wielkie
powodzenie, e lukratywny handel t ozdob po prostu rozkwita.
Krlowa wiedziaa, e Francja przeywa powany kryzys gospodarczy, e krlestwo ma
ogromny deficyt, e zbiory pszenicy byy katastrofalne i zaczyna brakowa chleba. ya jednak
odwrcona plecami do rzeczywistoci. Nowy minister finansw mianowany przez Ludwika
XVI by zwolennikiem urzdzenia prostej ceremonii koronacji w Paryu. Uwaa, e wywrze
to dobre wraenie na ludziach, niezadowolonych ze wzrostu cen mki. W kocu zdecydowano,
e ceremonia odbdzie si jednak w Reims. Koronacja krla, ktra miaa miejsce 11 czerwca
1775 roku, bya pena przepychu i pompy. Wspaniay strj Marii Antoniny, haftowany
drogocennymi kamieniami, by nie tak znw wielkim wydatkiem, biorc pod uwag
rozrzutno caej koronacji. Strj krla by przetykany zotem i ozdobiony diamentami, a na
ramionach monarcha mia narzucony paszcz dugoci dziesiciu metrw z aksamitu
podszytego futrem z gronostajw. Jego cika korona, zamwiona u zotnika, bya wysadzana
rubinami, szmaragdami i szafirami, miaa rwnie najwymienitszy diament nazywany
Regentem. Maria Antonina bya rozemocjonowana, kiedy na koniec koronacji otwarto na
ocie drzwi katedry i tum wszed do nawy, krzyczc: Niech yje krl!.
Ale na ulicach Parya rozptaa si kampania kalumnii, ktre miay nka Mari Antonin
do koca ycia. W krcych przeciw niej pamfletach oskarano j o to, e ma kochankw, e
utrzymuje homoseksualne stosunki ze swoimi damami do towarzystwa i trwoni publiczne
pienidze na bahostki. W Londynie ukaza si paszkwil, w ktrym zapewniano, e stara si
mie dziecko z innym mczyzn, nie z krlem. W najbardziej wyszukanych salonach Parya
Mesdames Tantes, crki Ludwika XV, ktre utraciy swj wpyw na krlow, zajmoway si
rozsiewaniem plotek i cikich kamstw na temat Austriaczki, jak pogardliwie j nazyway.
Maria Antonina szybko zapomniaa o radach matki i na pocztku 1776 roku rzucia si
w wir nowych przyjemnoci. Jeli wczeniej czsto uciekaa do Parya, by oglda
widowiska operowe lub wycigi koni w Lasku Buloskim, teraz co noc przychodzia do
komnat ksinej Gumne, gdzie hazard sia spustoszenie. Maria Antonina namitnie graa
w karty i w krtkim czasie zamienia Wersal w dom gry na pienidze. Hrabia Mercy-
Argenteau ostrzega j, e daje zy przykad poddanym. Gdy rzd Jego Wysokoci stara si
ograniczy gry hazardowe, krlowa Francji rozwijaa je we wasnym paacu i miaa coraz
wiksze dugi. Po prawdzie Ludwik XVI, aby nie urazi ony, zgadza si w Wersalu na to,
czego zabrania w caym swoim krlestwie. Sytuacja staa si nie do zniesienia i latem 1776
roku Maria Antonina wyznaa mu, e jej dugi sigaj piciuset tysicy liwrw. Monarcha
zapaci, jak zwykle, bez narzekania i ani jednego sowa wymwki. Ludwik by uprzejmy
i godzi si na to, by krlowa bawia si jak tylko chce i nie ulegaa wikszym pokusom.
Wiedzia, e Maria Antonina jest mu wierna i cho otaczali j modzi i atrakcyjni dworzanie,
potrafia utrzyma ich na dystans, gdy prbowali si do niej zaleca.
Cesarzowa Maria Teresa bya jednak mniej pobaliwa wobec crki i gdy doszo do jej
uszu, e krlowa trwoni pienidze na hazard, postanowia interweniowa. W licie
zapowiedziaa jej, e do Wersalu przybdzie brat Marii Antoniny, cesarz Jzef II, aby
sprbowa powstrzyma nieuniknione nieszczcie. Wizyta miaa dwojaki cel. Z jednej strony
cesarz pragn porozmawia jak mczyzna z mczyzn ze swoim szwagrem Ludwikiem XVI
i przekona go, by podda si operacji i dziki temu skonsumowa maestwo, z drugiej za
mia zamiar przestrzec siostr przed fatalnymi konsekwencjami jej lekkomylnego zachowania
dla przyszoci francuskiej Korony.
Kiedy 19 kwietnia 1777 roku Maria Antonina przyja go w swoim gabinecie w Wersalu,
by przyjemnie zaskoczony jej przemian. Nie widzia siostry od duszego czasu i nie
wiedzia, e maa arcyksiniczka wyrosa na swobodn, uwodzicielsk i wyrafinowan
krlow, co sprawio, e wykrzykn: Gdyby nie bya moj siostr, bez wahania ponownie
bym si oeni!. Ale za nieskaziteln fasad i pozorn pewnoci siebie krya si bezbronna
i bardzo nieszczliwa kobieta. Podczas tych dni, ktre moga spdzi z cesarzem, szczerze
opowiedziaa mu o swojej samotnoci, problemach maeskich, intrygach na dworze,
walkach jej dam dworu, karcianych dugach, a przede wszystkim o swojej rozpaczy, e nie
moe zosta matk.
Raporty wysyane przez cesarza na wiedeski dwr opisyway krlow Francji jako
kobiet uczciw i dobr, nieco niewiadom ze wzgldu na wiek, ale godn szacunku
i cnotliw. Przed wyjazdem pod koniec maja Jzef II pozostawi swojej siostrze kilka
przemyle, jakie napisa podczas swojego pobytu. Prosi j w nich, eby nie zapominaa
o swoich obowizkach ony i krlowej Francji, i naciska, aby porzucia lekkomylne ycie
i ze towarzystwo. Urodzia si, eby by szczliwa, cnotliwa i doskonaa. Ale staa si
dorosa i ju nie masz wymwki, e jeste zbyt moda. Kim si staniesz? Kobiet
nieszczliw i krlow godn litoci. Maria Antonina miaa wwczas dwadziecia jeden
lat.
Podczas dwch miesicy, ktre nastpiy po smutnym wyjedzie brata, krlowa czciej
towarzyszya mowi w jego polowaniach i odesza od karcianego stolika. Cesarz,
przynajmniej na t chwil, osign to, e siostra przemylaa jego sowa, niemniej wikszy
sukces odnis ze szwagrem. I tak, w wieku dwudziestu trzech lat, Ludwik XVI pozby si
wreszcie strachu przed skalpelem, odkry rozkosze seksu i stwierdzi, e jest bezmiernie
szczliwy. Swoim ukochanym ciotkom wyzna: Bardzo mi si podoba ta przyjemno
i auj, e nie znaem jej przez tak dugi czas. Rwnie Maria Antonina, po dugim
oczekiwaniu, czua si szczliwa i speniona jako kobieta, jak wyznaa jednej ze swoich dam
do towarzystwa.
Rok po wizycie brata Maria Antonina napisaa do matki list, na ktry ta czekaa od kilku
dugich lat. Powiadomia j, e jest w ciy. Porzucia gr, wycigi konne, balet w operze i po
raz pierwszy dbaa o siebie. Kada si wczeniej, nie jedzia konno ani saniami, zdrowo si
odywiaa. Dziewitnastego grudnia 1778 roku poczua pierwsze ble porodowe i szykowaa
si do wydania na wiat upragnionego dziedzica. Pord krlowej Francji by aktem
publicznym, w odrnieniu od zwyczajw na wiedeskim dworze, gdzie Maria Teresa
nakazaa znie ten poniajcy obyczaj. Wszyscy czonkowie rodziny krlewskiej, a take
najwysi dygnitarze i suba monarchw mieli prawo by obecni w sypialni. Ponad
pidziesit osb toczyo si w pokoju przy zamknitych oknach, by do wntrza nie wpada
zimowy chd. Nie byo czym oddycha i krl bardzo zdenerwowa si, widzc cierpienie
ony. Wreszcie po dwunastu godzinach Maria Antonina urodzia crk, ktrej na chrzcie
nadano imiona Maria Teresa, a dwr nazwa j Madame Royale. Kiedy noworodka
wyniesiono do pokoju obok, krlowa dostaa krwotoku i zemdlaa. Presja widzw, duszce
gorco i wyczerpanie odebray jej siy. Lekarz, obawiajc si o jej ycie, nakaza upuszczenie
krwi. Zdoa j uratowa. To dlatego Maria Antonina dowiedziaa si o pci dziecka dopiero
ptorej godziny po porodzie.
Dla krlowej, ktra bardzo lubia dzieci, urodzenie zdrowej i silnej crki byo
bogosawiestwem. Jednak na dworze w Wiedniu uznano to za narodowe nieszczcie. Od
pocztku krlowa chciaa sama karmi crk piersi, zgodnie z teoriami Rousseau na temat
zdrowego i naturalnego macierzystwa. Ale w tamtych czasach uwaano, e w okresie
karmienia kobiety s bezpodne, a obowizkiem krlowej byo znowu zaj w ci i da
Koronie dziedzica. Cesarzowa Maria Teresa nie popieraa pomysu crki, w kocu jednak
krl zezwoli onie, by przez jaki czas karmia dziecko. Po trzech miesicach ksiniczka
Maria Teresa zostaa oddana krlewskiej opiekunce, ksinej Gumne, cho Maria Antonina
bardzo dbaa o jej wychowanie i okazywaa jej mio, ktrej sama nie zaznaa.
Macierzystwo odmienio krlow, zacza nowe ycie z dala od ekscesw dworu, ktry
tak j skrzywdzi. Jednak Francuzi nie wybaczyli jej saboci. Jej popularno spada. Czas,
kiedy to zachwycajca delfina wydawaa im si podarunkiem niebios, dobieg koca.
Piekielna machina paszkwili uruchomiona przed wieloma miesicami dziaaa nadal. Krl,
ignorujc te kalumnie, pragn tylko spdza wicej czasu z on, w ktrej by coraz bardziej
zakochany.
Po narodzinach crki ukadao si midzy nimi lepiej, a ich intymne relacje stay si
bardziej intensywne. Oboje pragnli da francuskiemu narodowi dziedzica. Latem 1779 roku
krlowa poronia i jeszcze raz musiaa znosi gorzkie wymwki matki. eby si pocieszy,
wicej uwagi powicaa swojej creczce, znw jednak grywaa w karty i tracia mnstwo
pienidzy. Ju zapomniaa o radach ukochanego brata i znowu zabijaa nud rozrywkami. Krl
nadal j kocha i okazywa to swoj wiernoci, nie chcia bowiem mie kochanki jak jego
poprzednicy. Po raz pierwszy na francuskim dworze nie byo krlewskiej metresy i dworzanie
nie mogli ju intrygowa ani zabiega o przychylno kolejnych faworyt. W tamtych dniach
krl jasno okreli swoje stanowisko: Wszyscy chcieliby, ebym mia kochank, ale nie mam
zamiaru jej mie. Nie chc powtarza scen z czasw poprzednich krlw.
Trzeciego listopada 1780 roku Maria Teresa Habsburg napisaa ostatni list do crki, ktra
wanie skoczya dwadziecia pi lat. Po raz pierwszy niczego jej nie zarzucaa i daa
wyraz tsknocie za Mari Antonin, ktrej nie widziaa od dziesiciu lat: Wczoraj przez cay
dzie moje myli byy bardziej we Francji ni w Austrii. Cesarzowa miaa zaledwie
szedziesit trzy lata, ale bya bardzo chora i zmara niedugo potem w ramionach swojego
syna, cesarza Jzefa II. Wiadomo o jej mierci dotara na dwr francuski z tygodniowym
opnieniem i krl poleci opatowi Vermondowi, aby to on przekaza Marii Antoninie te
smutne wieci podczas porannej wizyty, ktr codziennie skada w jej komnatach.
Chocia relacje z autorytarn matk byy zawsze konfliktowe, jej utrata bardzo gboko j
dotkna. Czua wyrzuty sumienia, e nie bya crk, jakiej pragna cesarzowa, i obwiniaa
si o przykroci, jakie jej sprawia. Pniej bdzie jej brakowao mdrych, niekiedy czuych
rad matki. W emocjonalnym licie, ktry napisaa 10 grudnia do brata, wyrazia swj bl:
Jestem zrozpaczona tym straszliwym nieszczciem; nie przestaam paka od chwili, gdy
zaczam do Ciebie pisa. O, mj bracie! O, mj przyjacielu! W tym kraju, w Austrii, tylko Ty
jedyny pozostae, kogo kocham i zawsze bd kochaa.
Po utracie matki Maria Antonina wyznaa, e czuje si osierocona. Jej kontakty z bratem
cesarzem stay si bardziej sporadyczne, a relacji z siostrami prawie nie byo. Jednak bl
szybko ustpi radoci, gdy w marcu 1781 roku krlowa stwierdzia, e znowu jest w ciy.
Tym razem nie moga napisa listu do matki, ktra tak pragna, by zakomunikowano jej
wiadomo o narodzinach chopca. Po porodzie, lejszym ni poprzedni, sam krl przekaza
jej szczliw wiadomo: Madame, usatysfakcjonowaa nasze pragnienia i pragnienia
Francji. Jeste matk delfina.
Tym razem drzwi sypialni krlowej byy zamknite, aby unikn ciekawskich, a obecni byli
tylko czonkowie rodziny krlewskiej i najblisi. Na rozkaz krla pokj by wietrzony, by nie
zabrako powietrza i krlowa nie zemdlaa jak poprzednim razem. Po ucaowaniu noworodka
i pogaskaniu jego gwki monarchini oddaa go opiekunce, madame Gumne, z tymi
sowami: We go, bo on naley do pastwa, a ja w ten sposb odzyskam moj crk. Na
chrzcie syn krlewskiej pary otrzyma imiona Ludwik Jzef, a krla podczas tej ceremonii
widziano paczcego z emocji.
Podwjne macierzystwo zmienio Mari Antonin, ktra staa si bardziej dojrzaa i coraz
wicej czasu spdzaa z dziemi w spokojnej i zdrowej atmosferze Petit Trianon. Tam cieszya
si piknem ogrodw, prywatnymi przedstawieniami teatralnymi i sposobem ycia dalekim od
sztywnego dworskiego protokou. W tak sielankowym otoczeniu krlowa ubieraa si
w wygodne stroje, odkadaa na bok gorset i potne stelae. W 1783 roku znana malarka
Vige-Lebrun uwiecznia j w prostym, szerokim ubraniu z biaego mulinu, przypominajcym
stroje Kreolek. Mod t wprowadzia wanie Maria Antonina. Spit w pasie bkitn szarf
sukni z kilkoma falbanami dopenia oryginalny somkowy kapelusz.
Portret wywoa wielki skandal na dworze, uznano bowiem, e jest niestosowny dla
krlowej Francji. Maria Antonina poprosia swoj krawcow, Rose Bertin, eby caa jej
garderoba bya w kolorze biaym i w tonach pastelowych, z cienkiego, lekkiego
i przewiewnego mulinu idealnego do ycia na wsi, jakie pragna wie w swoim Petit
Trianon. Tkacze jedwabiu z Lyonu trzli si z oburzenia, widzc zagroenie dla swojego
lukratywnego interesu. Kiedy krlowa zapraszaa kogo, by j odwiedzi, uprzedzaa:
Poniewa spotkacie mnie sam, nie ma potrzeby, ebycie si bardzo stroili, a wic kobiety
w wiejskich sukniach, a mczyni w surdutach.
Krlowa Francji potrzebowaa scenerii zgodnej z jej now filozofi ycia i w 1783 roku
doczya do swojego Petit Trianon bezpretensjonaln wiosk, jak sama j okrelia. Ta
nowa ekstrawagancja, znana jako Wie Krlowej, bya wiosk w normandzkim stylu
w miniaturze, zoon z jedenastu rustykalnych budynkw, w tym gobnika, wiatraka
i mleczarni z marmuru, a take sadzawki i werandy. Byo tam wiele zwierzt: byk, krowy,
owce i szwajcarska koza, bya ptaszarnia i kurnik. W 1785 roku krlowa zaprosia dwanacie
biednych rodzin, by zamieszkay w wiosce i zajy si jej utrzymaniem. Maria Antonina
pragna, aby jej dzieci dorastay z dala od grzesznego dworu Wersalu, w kontakcie z natur.
Powodowana tsknot, staraa si odtworzy w paacu Schnbrunn swobodn atmosfer
swojego dziecistwa, ktrej tak jej brakowao.
Po okresie aoby po mierci matki krlowa wznowia w swoim wiejskim schronieniu
spektakle teatralne. Polecia zbudowa pomniejszon replik teatru w Wersalu, osobicie
zajmujc si jego planem i kosztown dekoracj. Jak zwykle prace pochony wiele
pienidzy, co wywoao oburzenie cierpicego gd francuskiego ludu. Jeszcze gdy Maria
Antonina bya dzieckiem, matka wpajaa jej mio do sztuki, a teraz, kiedy dojrzaa,
amatorski teatr sta si jedn z jej pasji. Stworzya trup teatraln zoon z najbliszych jej
osb, a jedynymi widzami mieli by krl, hrabia i hrabina Prowansji oraz ksiniczki.
Dworzanie, ktrzy zostali wyczeni z tego wskiego krgu, czuli si ponieni i puszczali
w obieg zoliwe plotki na temat artystycznych wieczorkw Jej Wysokoci. Ludwik XVI
oglda z zachwytem przedstawienia, w ktrych jego ona odgrywaa rol pastereczki albo
prostej wiejskiej panny.
Z biegiem miesicy krlowa izolowaa si coraz bardziej w swoim rajskim paacu Trianon,
otoczona kamaryl pochlebcw, z madame Polignac na czele. Ledwie zagldaa do Wersalu,
co irytowao czonkw dworu, ktrzy obserwowali, jak ogromny paac pustoszeje. Biedna
ksina de Lamballe popada w nieask i wyjechaa ze swoim teciem na wie, gdzie
zajmowaa si dziaalnoci dobroczynn. Wzgldy, jakimi krlowa obdarzya ambitn
ksin Polignac takim tytuem zostaa uhonorowana oraz czonkw jej rodziny, wywoay
oburzenie ludu. Wpyw, jaki ta intrygantka i jej klika wywieray na krlow, by coraz
wikszy. Wkrtce nie wystarczyy im ju tytuy, obfite pensje i przywileje, i zbliywszy si do
krla, zaczli ingerowa w sprawy pastwa i wpywa bezporednio na wybr ministrw.
Jesieni 1782 roku, gdy Maria Antonina oddaa si wychowaniu swoich dzieci, jej
reputacj powanie naruszy skandal, w jaki bya zamieszana krlewska opiekunka. Ksina
Gumne zostaa zmuszona do dymisji z powodu gonego bankructwa swego ma, ktry
popad w milionowe dugi. Monarchini postanowia zastpi nieszczsn opiekunk swoj
przyjacik, ksin Polignac, kobiet, jej zdaniem, pen zrozumienia i czuoci, ktra sama
urodzia czworo dzieci. aska, jak okazaa tej starej, lecz bardzo zaduonej rodzinie,
przysporzya jej wielu wrogw zarwno na dworze, jak i poza nim. Wiadomo, e odtd
wychowaniem nastpcy tronu ma zajmowa si znienawidzona Yolande de Polignac,
wywoaa powszechne niezadowolenie.
Tymczasem Marii Antoninie bardzo odpowiadaa ta nominacja. Dobrze znaa indolencj
swej przyjaciki i wiedziaa, e nie bdzie ona wykonywa swoich obowizkw. Krlowa
osobicie zaja si dziemi i bardzo powanie podchodzia do swojej roli, co z kolei
irytowao ambasadora Mercy-Argenteau, ktry w licie do cesarza Jzefa II napisa:
 Od kiedy zajmuje si wychowaniem swojej dostojnej crki i ma j stale w swoich
pokojach, nie ma sposobu, by omwi z ni jak powan spraw, bo w dowolnej chwili
rozmow przerywaj niewielkie incydenty zwizane z zabaw krlewskiego dziecka, a do tej
niedogodnoci docza si jeszcze naturalna dyspozycja do rozrywek i rozpraszania uwagi
krlowej, ktra ledwo sucha.
W kocu czerwca 1783 roku Mari Antonin odwiedzi hrabia Axel von Fersen, mczyzna,
ktrego potajemnie kochaa. Szwedzki arystokrata wanie wrci z Ameryki Pnocnej, gdzie
spdzi trzy lata, walczc w wojnie o niepodlego. Mia dwadziecia siedem lat, cho ze
wzgldu na trudy obozowego ycia wydawa si starszy. Nadal by kawalerem i nic nie straci
na swojej atrakcyjnoci jako mczyzna wzbudzajcy westchnienia dam dworu, ktre uwaay,
e nie mona mu si oprze. Krlowa przyja go w Zotym Salonie, gdzie dokonywaa
prywatnych audiencji, grajc na harfie, swoim ulubionym instrumencie. Fersen znalaz j
jeszcze pikniejsz i bardziej rozpromienion ni kiedykolwiek, krlowa bowiem znowu
bya w ciy. Znajomo Jej Wysokoci z przystojnym hrabi staa si tematem dworskich
plotek nikt nie wtpi w to, e s kochankami. W oczach Marii Antoniny ten odwany
mczyzna, lojalny wobec Korony, dyskretny i uwodzicielski, by kawalerem idealnym. Biorc
pod uwag, e krl Ludwik XVI nigdy nie postawi stopy we francuskiej szkole wojskowej ani
nie dokonywa przegldu wojsk, atwo sobie wyobrazi, e czua skryty pocig do tego
odznaczonego orderami oficera, tak innego od jej gnunego ma.
Krlowa poruszya niebo i ziemi, by dla swojego przyjaciela uzyska stanowisko
dowdcy cudzoziemskiego regimentu. We wrzeniu Ludwik XVI mianowa hrabiego von
Fersena pukownikiem i dowdc Krlewskiego Regimentu Szwedzko-Francuskiego, a ten
opuci Wersal i uda si do Niemiec. W jednym z listw, ktre hrabia wysa do swojej
ukochanej siostry Sophie, zwierzy si, e nie pociga go maeskie ycie i aluzyjnie
nawiza do Marii Antoniny: Skoro nie mog by z jedyn osob, ktr kocham, i jedyn,
ktra naprawd kocha mnie, wol nie by z nikim. Wkrtce po jego wyjedzie krlowa
stracia dziecko, ktrego oczekiwaa.
Latem 1784 roku Maria Antonina ponownie zasza w ci. Wiadomo napenia
szczciem krla i krlow, ktrzy zmartwieni saboci i zym zdrowiem delfina, pragnli
zapewni kontynuacj dynastii narodzinami drugiego syna. W odrnieniu od swojej siostry
Marii Teresy, niezbyt posusznej i aroganckiej, trzyletni Ludwik Jzef by dzieckiem dobrym
i czarujcym. Wyglda delikatnie z powodu gorczek, na ktre czsto zapada, co
wywoywao wielkie zmartwienie i smutek jego rodzicw.
Powikszenie rodziny zmotywowao Mari Antonin do nabycia nowej rezydencji. Wersal
potrzebowa pilnego remontu, ale koszt prac by bardzo wysoki i Ludwik XVI postanowi
odoy reperacje do 1790 roku. Krlowa nie czua adnego przywizania do tego zimnego
i wielkiego gmaszyska i mylaa o zakupie paacu w Saint-Cloud, nalecego do ksicia
Orleanu, ktrego rodzina z powodw finansowych zmuszona bya do sprzeday rodowego
klejnotu. Wody termalne wystpujce w okolicy i dobry klimat Saint-Cloud byyby zbawienne
dla zdrowia biednego delfina, ktrego ycie z powodu nieznanej choroby powoli gaso.
Maria Antonina staa si wacicielk wspaniaego paacu, nabywajc go w swoim imieniu
z zamiarem pozostawienia posiadoci w spadku dzieciom, co wywoao gniewn reakcj
jednego z parlamentarzystw, ktry uwaa za politycznie nieroztropne i niemoralne, e
krlowa Francji jest wacicielk paacw. O ile wczeniej lud przezywa j pogardliwie
Austriaczk, o tyle teraz nada swojej krlowej nowe miano, Madame Deficyt, i bardzo
szybko zrzuci na ni odpowiedzialno za ruin finansow kraju. Raz jeszcze nie zwaajc na
krytyk, monarchini zaja si dekoracj swojej wspaniaej rezydencji. Sze ostatnich
miesicy ciy spdzia na wybieraniu jedwabi, gobelinw, mebli i delikatnej porcelany, by
ozdobi salony i inne pomieszczenia z charakterystycznym dla siebie wykwintnym gustem.
Niedugo przed porodem Maria Antonina zwierzya si opatowi Vermondowi, e obawia
si o swoje ycie. Cia bya bardzo trudna i prawie trzydziestoletnia ju krlowa baa si, e
pord moe by skomplikowany. Jej obawy okazay si nieuzasadnione i o wicie 27 marca
1785 roku, w Niedziel Wielkanocn, urodzia silnego i zdrowego chopca, ktremu na
chrzcie nadano imiona Ludwik Karol i mianowano ksiciem Normandii. Byo to pierwsze
dziecko, ktre krlowa szczliwie urodzia, odkd ksina Polignac zaja miejsce
krlewskiej opiekunki. I tym razem by to pord bardzo kameralny i nieuciliwy, poniewa
ksina, nie chcc, by monarchini przechodzia wczeniejsze katusze publicznego porodu,
zdecydowaa si ponownie ograniczy moliwo wejcia osb postronnych do sypialni
krlowej. Z czasem wdzik, sodycz i sia fizyczna tego dziecka sprawiy, e sta si
ulubiecem matki.
Kiedy dwa miesice pniej krlowa udaa si do Parya na msz dzikczynn odprawian
w katedrze Notre Dame z okazji narodzin trzeciego dziecka, tum przywita j z ogromnym
chodem i pogard. Pragna odzyska mio paryskiego ludu, jednak na to byo ju za pno.
Po dziesiciu latach panowania mio, jak pocztkowo j obdarzano, zamienia si
w nienawi. Po powrocie do Wersalu tej samej nocy, skonsternowana zimnym przyjciem
w Paryu, krlowa rzucia si z paczem w ramiona ma i powiedziaa: Co im zrobiam, by
zasuy na tak nienawi, co im zrobiam?.
W tej napitej atmosferze 12 czerwca 1785 roku Maria Antonina otrzymaa dziwny list od
Bhmera, dworskiego jubilera, ktry wprawi j w zakopotanie. Jubiler zakomunikowa jej,
e zgodnie z ustaleniami wkrtce otrzyma najpikniejszy na wiecie diamentowy naszyjnik.
Zirytowana jego bezczelnoci, krlowa wrzucia list do ognia i zapomniaa o caej sprawie,
ktra w aden sposb nie moga jej dotyczy. W rzeczywistoci list zosta podyktowany
Bhmerowi przez kardynaa de Rohan, ktremu wmwiono, e Jej Wysoko pragnie naby
ten cenny klejnot, ale brakuje jej potrzebnych rodkw.
Ksi Louis de Rohan, najbogatszy i najbardziej wpywowy we Francji katolicki praat,
nalea do jednej z najwaniejszych rodzin francuskiej arystokracji. Maria Antonina nigdy nie
ukrywaa antypatii, jak odczuwaa do tego osobnika, cieszcego si saw
zdemoralizowanego libertyna, ktry w czasach cesarzowej Marii Teresy peni funkcj
francuskiego ambasadora w Wiedniu. Ambitny kardyna pragn zdoby przychylno
krlowej, by uzyska stanowisko pierwszego ministra Francji, i nie waha si zapaci
zaliczki za bardzo drogi naszyjnik. W rzeczywistoci kardyna wpad w puapk pewnej
piknej, pozbawionej skrupuw kobiety, Jeanne de Valois, hrabiny de La Motte, ktra mimo
swojego arystokratycznego pochodzenia bya pogrona w absolutnej biedzie. Ta intrygantka
przekonaa praata, e jest blisk przyjacik Marii Antoniny i pomoe mu polepszy jego
relacje z krlow. Jeanne wiedziaa o istnieniu bajecznego naszyjnika, jaki niegdy krl
Ludwik XV kaza wykona w prezencie dla swojej faworyty, hrabiny Du Barry, lecz
przeznaczenie chciao, e Ludwik XV zmar, zanim klejnot trafi w rce jego kochanki. Na
wszystkich europejskich dworach pokazywano kopi synnego naszyjnika, ale by on zbyt duy,
ciki i zbyt drogi... i nikt si nim nie zainteresowa. Sama Maria Antonina odrzucia go
trzykrotnie.
 Wielkie oszustwo stulecia, ktrego jedyn ofiar staa si Maria Antonina, nabrao impetu
i nikt nawet nie podejrzewa, e chodzi o spisek. Elokwentna hrabina de La Motte zdoaa
przekona kardynaa, e krlowa pragnie kupi nadzwyczajny klejnot i mylaa
o negocjowaniu warunkw zakupu. Oszukany kardyna nie wtpi w sowa hrabiny, poniewa
otrzyma list z paraf Maria Antonina, krlowa Francji, w ktrym monarchini okazaa
zainteresowanie tym, by dziaa jako porednik. Kardyna de Rohan natychmiast rozpocz
negocjacje z nadwornym jubilerem, po ktrych zakupi naszyjnik w imieniu krlowej,
zobowizujcej si, jak wskazywa sfaszowany list, zapaci za klejnot w kilku ratach.
Naszyjnik zosta dostarczony do domu hrabiny de La Motte, ktra miaa go przekaza
domniemanemu wysannikowi krlowej. Tej samej nocy oszustka i jej wsplnicy rozoyli
naszyjnik na czci. Zamierzali sprzeda pojedyncze diamenty w rnych miejscach, midzy
innymi w Londynie.
Caa afera wysza na jaw, gdy jubilerzy, nie otrzymawszy zapaty, pojawili si w Wersalu,
dajc pienidzy. Gdy Bhmer wyzna krlowej, e jest zrujnowany, zrozumiaa, e kardyna
posuy si jej imieniem, aby zdoby klejnot. Maria Antonina nie miaa wtpliwoci, e
kardyna de Rohan, do ktrego nie czua adnej sympatii, popeni cikie przestpstwo.
Oburzona, pobiega opowiedzie o tym, co si stao, krlowi i poprosia, eby jak najprdzej
t spraw osdzi. Nie zastanawiajc si dugo, Ludwik XVI nakaza aresztowa kardynaa
i przykadnie go ukara. Kiedy lud dowiedzia si, e zosta on uwiziony w Bastylii, oskary
krlow o doprowadzenie do jego aresztowania, co tylko potwierdzao jej umiowanie do
drogich kaprysw. Skandal polityczny i spoeczny, ktrego rozmiarw ani krl, ani krlowa
nie byli w stanie sobie wyobrazi, by bliski.
Dotknita do ywego krlowa domagaa si publicznego procesu przed parlamentem
Parya, by oczyszczono jej dobre imi i by oszust publicznie wytumaczy si z obrazy Jej
Majestatu. Kardyna wyrazi zgod, a Maria Antonina schronia si w swoim paacu w Saint-
Cloud, gdzie przebywa powanie chory delfin, o ktrego ycie si obawiaa. Chocia
krlowa bya po raz czwarty w ciy i lekarze zalecali jej wypoczynek, nie odchodzia od
ka syna. Ostatnie wydarzenia wystawiy na prb jej nerwy i, jak przyznaa w licie do
swojego brata Jzefa, po raz pierwszy obawiaa si, e pord moe cign na ni powane
kopoty zdrowotne. Po paacu krya plotka, e krlowej przeszkadza to, i jest znowu
w ciy, bo bya ju matk dwch chopcw, wobec czego przyszo dynastii zostaa
zapewniona. Kiedy jaki czas pniej monarchini dowiedziaa si, e madame de La Motte
zostaa skazana, a kardyna oczyszczony z wszelkich zarzutw, poczua si zdradzona.
Wydajc ten werdykt, parlament Parya nie posucha rozkazw krla i zamanifestowa swj
sprzeciw.
Maria Antonina nie wiedziaa jednak, e niebawem spotka j jeszcze wiksze ponienie.
Kiedy staraa si przey ten ciki cios, jej m Ludwik XVI nakaza kardynaowi de Rohan
opuci dwr i wyjecha do swojego opactwa. Prowokatorka spisku przeciwko krlowej
ucieka z wizienia, gdzie miaa odby kar doywocia. Hrabina de La Motte nigdy nie
zapomniaa chosty, jak w ramach kary dostaa od kata, ani tego, e na oczach tumu zostaa
brutalnie napitnowana liter V jako zodziejka (voleuse). Zemcia si pniej za te
upokorzenia, publikujc wspomnienia pene nienawici i kamstw na temat krlowej Francji,
ktrymi chtnie posuy si Trybuna Rewolucyjny, aby skaza Mari Antonin na mier.
Kiedy wieczorem 9 lipca 1786 roku Maria Antonina urodzia creczk, ktrej nadano
imiona Zofia Beatrycze, bya kobiet smutn i zgorzknia. Szczliwe wydarzenie nie
wymazao z pamici wyroku sdu i krlowa czua si bezsilna ze zoci za przeyty afront.
Wiedziaa, e ju nic nie bdzie takie samo i e po raz pierwszy monarchia zostaa
zakwestionowana. Afera naszyjnikowa, jak j odtd nazywano, przyczynia si do zrujnowania
jej publicznego wizerunku. Zostaa znienawidzona przez star francusk arystokracj i prosty
lud. Jej zdrowie byo rwnie nadwtlone z powodu niedawnego porodu, po ktrym z trudem
odzyskiwaa siy, oraz przez stres, jaki przeywaa w cigu ostatnich, zdawaoby si
niemajcych koca dni. Miaa nadwag, cierpiaa na czste migreny i problemy
z oddychaniem, a wszystko przez trawice j lki.
Jake daleko pozostay sowa jej matki cesarzowej, ktre 1 listopada 1770 roku, w wigili
pitnastych urodzin Marii Antoniny, napisaa w licie: To Wy powinnicie dawa przykad
Wersalowi i czycie to bardzo dobrze. Bg da Wam tak wiele ask, tyle wdzikw
i agodnoci, e wszyscy musz Was kocha; to dar Boga i naley go chroni nie po to, aby si
nim chepi, lecz aby dba o niego troskliwie, dla Waszego wasnego szczcia i dla tych
wszystkich, ktrzy do Was nale.
Rzdy terroru
W lutym 1787 roku, gdy krlowa po raz pierwszy zostaa wygwizdana w operze, po
powrocie do paacu wygldaa na zaaman i bardzo dotknit. Wobec tego afrontu wadze
czuwajce nad jej bezpieczestwem zaleciy, eby przez jaki czas nie jedzia do Parya,
poniewa moe pa ofiar zamachu. Kraj pogrony by w kryzysie i sytuacja stawaa si nie
do zniesienia. Monsieur de Calonne, zajmujcy si kontrol wydatkw, stwierdzi, e
wszystkie rodki zostay wyczerpane, wobec czego ogosi bankructwo. Nie mogc
doprowadzi do zniesienia przywilejw i ukoczenia swoich reform, w gecie oburzenia
upubliczni ksigi rachunkowe dworu.
W cigu niewielu dni caa Francja dowiedziaa si, ile kosztuje utrzymanie Wersalu. W tak
trudnej sytuacji nie pozostao nic innego, jak tylko znale odpowiedzialnego za wszelkie zo
wkrtce wszystkie spojrzenia zwrciy si w stron krlowej, Madame Deficyt, trwonicej
pienidze na bahostki bez brania pod uwag potrzeb francuskiego ludu. Nikt nie
kwestionowa kosztw utrzymania przestarzaej etykiety w paacu, pensji ponad dwch tysicy
lokajw czy czterech tysicy osb zatrudnionych przy obsudze dworu Ludwika XVI. Pod
wpywem swojej ony krl zdymisjonowa Calonnea za niekompetencj i nakaza mu
wyjecha do Lotaryngii. Pniej okazao si, e gdyby mg liczy na wsparcie krla, jego
miay plan reform najpewniej uratowaby monarchi.
To by szczeglnie ciki i smutny rok dla krlowej. Wiosn jej najmodsza crka,
ksiniczka Zofia, zmara na kilka tygodni przed swoimi pierwszymi urodzinami. Chocia
w tamtej epoce miertelno dzieci bya bardzo wysoka take wrd najwyszych warstw
spoecznych, Maria Antonina gboko odczua t nag strat. Ze wzgldu na ostatnie
skandale i cig trosk o delikatne zdrowie delfina prawie nie zajmowaa si noworodkiem.
Rozbita, schronia si w Petit Trianon z mem i trojgiem dzieci. Kiedy zaprosia ksin
Elbiet, aby zobaczya zwoki mojego anioka, ta ujrzaa dziewczynk lec w salonie
w zotym diademie zdobicym gow, przykryt pogrzebow tkanin z aksamitu. Po tym
nieszczciu wydawao si, e krlowa postarzaa si o dziesi lat, a blask jej oczu zgas na
zawsze. Napicia, jakim zostaa poddana, wystawiy swj rachunek i kazay jej dojrze
w cigu paru miesicy.
mier ksiniczki Zofii pogorszya i tak ju sabe zdrowie Ludwika XVI. Po wyroku
w aferze naszyjnikowej czu si bardzo sfrustrowany i pogry si w depresji. Wiedzia, e
popeni bd nie do naprawienia i e nigdy nie powinien by powierzy tej zagmatwanej
sprawy parlamentowi Parya, ktrego czonkowie byli zagorzaymi wrogami jego ony.
Suweren, coraz sabszy i nieufny, zwraca uwag tylko na on. Na dworze, widzc, e jest
zagubiony i zmartwiony, zaczto szepta, e pije i e krlowa podsyca jego nag, aby przej
stery krlestwa.
Cho Maria Antonina nie miaa geniuszu politycznego swojej matki cesarzowej, w obliczu
skrajnej bezbronnoci krla zacza interesowa si sprawami pastwa. Po pierwsze,
zaproponowaa, eby zastpi zdymisjonowanego monsieur de Calonnea arcybiskupem
Tuluzy Lomnie de Brienne, czowiekiem rekomendowanym jej przez doradc, opata
Vermonda. Reformy finansowe krlestwa miay zosta przeprowadzone kosztem klas
najbardziej uprzywilejowanych, jednak rodki, przyjte po to, eby zagodzi deficyt,
wprowadzone zostay zbyt pno i nie day efektw. Skarb by pusty, a wydatki rodziny
krlewskiej zdaway si nie male. eby okaza dobr wol, Maria Antonina postanowia da
przykad, ograniczajc kosztowny tryb ycia Domu Krlewskiego, i uczestniczya w naradach
Ludwika XVI z ministrami. Skoczyy si wystawne bale i kosztowne zabawy trwajce a do
witu. Krlowa zawiesia prace w paacu w Saint-Cloud, zaakceptowaa skasowanie stu
siedemdziesiciu trzech stanowisk na dworze Jej Wysokoci i drastycznie zmniejszya wydatki
na stroje, co bardzo zaniepokoio jej stylistk, Rose Bertin, dostrzegajc w tym zagroenie
dla interesw swojego lukratywnego haute couture.
To w tych cikich chwilach Maria Antonina wykrzesaa siy, by broni Korony. Jej
najblisi opisywali j jako kobiet melancholijn, ktra znajduje spokj tylko w ciszy
i samotnoci. Do niepokojw politycznych i upokorze pamitniki uraonej hrabiny de La
Motte ju kryy po Paryu i oskaray j o najwiksze grzechy doszo gbokie
zmartwienie pogarszajcym si stanem zdrowia dziedzica. We wstrzsajcym licie do brata
Jzefa Maria Antonina wyznaa:
Cierpi z powodu mojego starszego syna. Cho zawsze by saby i delikatny, nie
spodziewaam si kryzysu, ktry przechodzi. Jego talia si zmienia, jedno biodro ma wysze
od drugiego, a na plecach krgi krgosupa s wystajce i nieco przesunite. Od pewnego
czasu stale ma gorczk, jest bardzo szczupy i osabiony.
Cho lekarze nie znali rda tej choroby, symptomy opisywane przez krlow w jej
penych rozpaczy listach do brata odpowiadaj grulicy krgosupa, choroby znieksztacajcej,
na ktr nie byo lekarstwa. Odkd skoczy pi lat, chopiec musia nosi metalowy gorset
wywoujcy wielki bl i otwarte rany. W odrnieniu od cesarzowej Marii Teresy, dla ktrej
polityka zawsze bya waniejsza od rodziny, Maria Antonina zachowywaa si jak wzorowa
matka. W tamtych dniach umiecia delfina na zamku Meudon, przekonana, e czyste
powietrze, ktrym mg tam oddycha, bdzie korzystne dla jego zdrowia. Przez pewien czas
wydawao si, e dziecko czuje si lepiej i staje si weselsze, ale na pocztku lata jego stan
fizyczny by ju fatalny chopiec wyglda rachitycznie, a wykrzywienie krgosupa stao si
tak widoczne, e biedak nie chcia, by ktokolwiek go oglda. Maria Antonina czsto go
odwiedzaa i bya pod wraeniem spokoju i hartu ducha, jakie wykazywa mimo straszliwego
blu.
Pocztek 1789 roku przynis surow zim, jakiej nie pamitano w Paryu, i niedostatek
ubogich jeszcze si pogbi, gdy wzrosy ceny chleba. We wszystkich zaktkach kraju
wybuchay rozruchy i drobne bunty, na czele ktrych sta godny lud majcy do
niesprawiedliwoci.
 W obliczu powanego kryzysu we Francji krl zwoa nadzwyczajne posiedzenie Stanw
Generalnych. Byo to zgromadzenie zoone z czonkw duchowiestwa, szlachty i tak
zwanego trzeciego stanu, czyli reszty spoeczestwa. W odpowiedzi na niepokoje wrd ludu
zgodzono si, by trzeci stan podwoi liczb deputowanych. Krl i krlowa przystali na ten
nowy skad, przekonani, e dajc wicej wadzy ludowi mieszczastwo byo wiernym
sojusznikiem Korony zdoaj uratowa monarchi. W miesicach poprzedzajcych
posiedzenie Stanw Generalnych para krlewska nadal trzsa si nad stanem zdrowia delfina.
Kiedy zrozpaczeni rodzice obawiali si najgorszego, ulice Parya zaleway obelywe
pamflety i satyryczne wierszyki, zniesawiajce krla, ukazujc go jako pijaka i impotenta,
a krlow przedstawiajce jako zdeprawowan cudzoonic.
Rano 4 maja 1789 roku odprawiono msz przed uroczystym otwarciem posiedzenia Stanw
Generalnych w Wersalu. Rodzina krlewska, za ktr szli deputowani wybrani miesic
wczeniej, kroczya na czele majestatycznej procesji, ktra wyruszya z Notre Dame do
kocioa w. Ludwika. Tysice mieszkacw toczyo si na ulicach, eby zobaczy przejcie
orszaku. Maria Antonina wezwaa Leonarda, eby j wspaniale uczesa, odpowiednio do
sukni ozdobionej patkami srebra, ktr zamierzaa woy. Fryzjer by wiadkiem gbokiego
smutku, jaki przepenia krlow przy tej okazji: No uczesz mnie, Leonardzie, musz wyj
i pokaza si jak aktorka przed publicznoci, ktra zapewne mnie wygwide.
Kiedy si pojawia, zostaa przyjta lodowat i rozdzierajc cisz. Brak wiwatw dla
ony by obraz dla Ludwika XVI, ktry nie potrafi ukry zoci. Tylko obecno maego
delfina podniosa na chwil ducha pary krlewskiej. Ludwik Jzef, chudy i bardzo blady,
chcia zobaczy procesj z balkonu, wsparty na poduszkach. w tum, ktry tak nienawidzi
Austriaczki, nic nie wiedzia o cierpieniu, jakie przepeniao krlow, ktra patrzya, jak
dziedzic powoli umiera, i nie moga zrobi nic, by go uratowa.
Nastpnego dnia po procesji odbyo si otwarcie posiedzenia Stanw Generalnych i ponad
tysic deputowanych zebrao si w jednym ze wspaniaych salonw wersalskiego paacu.
Chocia Maria Antonina pragna pozosta przy ku chorego syna, znalaza siy, by si
wyszykowa i woy eleganck sukni z biaej satyny z peleryn z fioletowego aksamitu
i proste przybranie gowy z diamentami we wosach i pirem czapli. Siedziaa na tronie po
lewej stronie ma. Cho staraa si zachowa krlewsk postaw, wida byo, e czuje si
niezrcznie i jest niespokojna. Nie potrafia ukry swego stanu wobec wymuszonych
umiechw i faszywych wyrazw szacunku, jakimi szafowano. W tamtej chwili miaa
przeczucie, e odtd nic nie bdzie takie, jak dawniej. Ju pniej, w licie do swojego
przyjaciela hrabiego von Fersena z 31 padziernika 1791 roku, napisaa w zoci: Nie ma
adnego korzystnego aspektu tego zgromadzenia, jest to zlepek ludzi bezdusznych, szalecw
i bestii. Maria Antonina nie wyobraaa sobie nawet, e oto po raz ostatni pojawia si
publicznie na oficjalnej uroczystoci jako krlowa ancien rgimeu.
Po tym symbolicznym akcie o zowieszczych konsekwencjach dla Korony krl i krlowa
pospiesznie opucili Wersal, karoc udajc si do zamku Meudon. Nastpne dni byy drog
przez mk dla rodzicw, ktrzy, gdy tylko mogli, czuwali u boku dziecka dzielnie walczcego
ze mierci. Chopiec, tak upragniony, ktry urodzi si po niemal dziesiciu latach
oczekiwania i napeni ich tak wielkim szczciem, zmar 4 czerwca. Niekoczca si agonia
delfina Francji Ludwika Jzefa dobiega koca. Surowy protok paacowy, tak
znienawidzony przez Mari Antonin, zabrania jej uczestniczy w egzekwiach syna, ktry nie
doczeka swoich smych urodzin. Rodzice, kompletnie zaamani, wrcili do Wersalu, gdzie
zorganizowano prosty pogrzeb. Smutek krlowej by jeszcze wikszy, gdy widziaa obojtno
francuskiego ludu wobec mierci nastpcy tronu. Jego modszy brat Ludwik Karol, ksi
Normandii, zosta nowym delfinem Francji. Dla Marii Antoniny byo to dziecko tak cudne, e
nazywaa je Kochaneczkiem. Teraz on i jego starsza siostra byli jedyn racj jej istnienia.
Czternastego czerwca Maria Antonina i krl wyjechali do paacu Marly, by tam spdzi
tydzie aoby. Podczas ich nieobecnoci wydarzenia przyspieszyy. Trzeci stan obwoa si
Zgromadzeniem Narodowym i zaproponowa opracowanie dla Francji nowej konstytucji
ustrojowej. Akt by wyzwaniem dla krla, ktry zdecydowa si natychmiast rozwiza Stany
Generalne ze wzgldu na przekroczenie ich funkcji. Ale machina rewolucyjna zostaa
uruchomiona i nie mona ju byo jej zatrzyma. Ludwik XVI, wci cierpicy z powodu
mierci syna, okaza si niezdolny do sprostania sytuacji i pozostao mu tylko obwinia si, e
by zbyt pobaliwy w stosunku do trzeciego stanu. Dni majcej kilkusetletni tradycj
monarchii absolutnej byy policzone.
Minister finansw Jacques Necker, jedyny wiarygodny porednik midzy narodem
a monarchi, zosta przez krla zdymisjonowany i oddalony z dworu. Ten synny szwajcarski
bankier optowa za redukcj wydatkw i surow reform finansow, ktrej nie mg jednak
zrealizowa. Wybr jego nastpcy, ultrakonserwatywnego barona de Breteuil, podpisany przez
Mari Antonin, by kropl, ktra przepenia czar goryczy. Kiedy w Paryu dowiedziano si
o dymisji Neckera, sycha byo tylko zowieszczy krzyk nienawici i zoci: Do broni!.
Czternastego lipca 1789 roku ponad dwadziecia tysicy ludzi zalepionych wciekoci
i noszcych trjkolorow kokard, ktra staa si sztandarem Republiki, ruszyo na Bastyli.
Twierdza zostaa zdobyta, a gow szefa wizienia obnoszono nabit na lanc wrd
powszechnej wesooci. Rewolucja francuska wybucha i wadza krlewska zostaa
zniesiona na zawsze napisa rosyjski minister w Paryu, wiadek tych wydarze.
W Wersalu Ludwik XVI spa spokojnie w swoim ou, zadowolony, e pozby si ministra
finansw, i zdecydowany wzi udzia nastpnego dnia w zgromadzeniu, by rozwiza Stany
Generalne. Ani on, ani jego maonka nie mieli pojcia o tym, co wydarzyo si w stolicy.
Dowiedzieli si dopiero po kilku godzinach, gdy ksi de Liancourt ogosi krlowi bez
wstpw, e Bastylia zostaa zdobyta, a jej dowdca zamordowany. Krl zapyta z nadziej,
czy chodzi o bunt, lecz odpowied go oszoomia: Nie, Panie, to rewolucja.
Tak jak sobie zaplanowa, krl uczestniczy w zgromadzeniu, ale ju nie po to, eby
rozwiza Stany Generalne, lecz by ogosi wycofanie wojsk i powrt Neckera. Bardziej
konserwatywni ministrowie zostali zdymisjonowani, a najwybitniejsi czonkowie starej
arystokracji zaczli dre, mylc ju wycznie o ucieczce. W obliczu powagi wydarze
wielu przyjaci krlowej, ktrzy w przeszoci tak wiele zyskali na jej faworach, zaczo jak
najszybciej opuszcza Wersal. Kiedy Maria Antonina egnaa si z blisk przyjacik,
ksin de Polignac, nie moga powstrzyma ez. Wraz z ni odeszy jej szczliwe dni
modoci, kiedy to jeszcze czua si kochana przez nard.
Jednak najbardziej zabolao j poegnanie z opatem Vermondem, jej zaufanym doradc
przez ponad dwadziecia lat. Wobec wciekoci i grb ludu ministrowie radzili, aby
rwnie krlowa natychmiast wyjechaa za granic, ale ona stanowczo odmwia. Bya
zdecydowana, bardziej ni kiedykolwiek, zaj pozycj krlowej maonki i matki delfina.
W tamtych tak ponurych dniach gwnym zmartwieniem Marii Antoniny nie by chaos
panujcy w Paryu ani wcieko ludu, lecz znalezienie nowej opiekunki dla dzieci. Zostaa
ni markiza de Tourzel, czterdziestoletnia wdowa majca picioro dzieci, znana ze swojego
silnego charakteru i prawoci. May delfin nazywa j gron pani, cho ta bardzo go
pokochaa. Maria Antonina w takich sowach opisaa jej swojego czteroletniego syna Ludwika
Karola, ktrego zalecaa nie rozpieszcza nadmiernie, tylko ksztaci na przyszego krla:
Jak wszystkie dzieci silne i zdrowe jest bardzo energiczny, bardzo lekkomylny i gwatowny
w swoich napadach zoci, ale to dobre dziecko, wraliwe i nawet czue, kiedy nie zapanuje
nad nim jego pocho [...] Jest bardzo wiarygodny, kiedy co obieca, ale te bardzo
niedyskretny i powtarza z atwoci to, co usysza, i bardzo czsto nieumylnie kamie,
dodajc to, co dyktuje mu wyobrania. To jest jego najwiksza wada i naley j skorygowa.
Wada ta, tak bardzo martwica matk, miaa tragiczne konsekwencje podczas procesu
krlowej przed Trybunaem Rewolucyjnym.
Bl Marii Antoniny by tak wielki, e nawet najgorsze pamflety i pornograficzne paszkwile,
ktre kryy po caym kraju, nie mogy uczyni jej krzywdy. Pary rewolucyjny nadal skupia
na niej swoj nienawi. Oskarano j o wszelkie nieszczcia Francji. Najbardziej okrutne
ataki pochodziy od jej najgorszego wroga, ksicia Orleanu, ktry majc ambicj zajcia tronu
Francji, wspar rewolucj. Jego rezydencja w Palais Royal staa si centrum dworskiej
opozycji i z niej rozsiewano straszliwe kalumnie, ktre tak szkodziy wizerunkowi krlowej.
Po aferze naszyjnikowej nie przestano podsyca niechci, zarzucajc jej, e jest rozwiza, e
preferuje kobiety, e oprnia sakwy krlewskie i, wreszcie, e jest niebezpieczn agentk
obcego mocarstwa.
Maria Antonina nigdy nie przywizywaa wagi do tych plotek, poniewa w rzeczywistoci
bardzo niewiele wiedziaa o swoich poddanych. Jej ycie przebiegao midzy wspaniaymi
paacami: Wersalem, Petit Trianon, Marly, Fontainebleau, Rambouillet i Saint-Cloud. Poza
podr polubn na pnocny wschd Francji i wypraw do Reims na koronacj krla nie
okazywaa najmniejszego zainteresowania poznaniem swojego przybranego kraju. Jednak
bardzo szybko okrutne i powtarzajce si paszkwile pokonay mury luksusowych paacw
i raniy j bardziej, ni to sobie wyobraaa: Kalumnia jest tym, co mnie zabije zwierzya
si kilka miesicy pniej madame de Campan.
Pitego padziernika po poudniu Maria Antonina udaa si na piechot do Petit Trianon, jak
to miaa w zwyczaju. Spacerowaa po swoich ogrodach i obesza paacow wiosk z chatami
pokrytymi jesiennymi limi. Z oywieniem rozmawiaa z mieszkacami wioski, a nastpnie
odwiedzia jedno z miejsc najbardziej sekretnych: grot pord zielonej ki, chodzon
przepywajc przez ni rzeczk. Siada na mchu i kiedy cieszya si spokojem, jakiego od
dawna nie zaznaa, pomylaa, e jeszcze mog liczy na wsparcie ludzi lojalnych, ktrzy
pomog im obroni tron. W tej samej chwili jej myli przerwao przybycie pazia z listem.
Wiadomo wprawia j w drenie: uzbrojony lud ruszy na Wersal, Zgromadzenie stracio
zdrowy rozsdek, a w miecie rzdzi chaos i terror. Krlowa pospiesznie opucia ogrd, nie
zdajc sobie sprawy, e wicej ju nie wrci do tego miejsca, w ktrym spdzia swoje
najszczliwsze chwile.
Wersalski dwr by skonsternowany powag wydarze, ale Maria Antonina staraa si
doda otoczeniu otuchy. Ponownie nie zgodzia si na ucieczk, poniewa nie chciaa opuci
ma. Widziaa, e place i aleje miasteczka wypeniy si kobietami w achmanach
i uzbrojonymi mczyznami dajcymi jej gowy. Po raz pierwszy poczua, e jej ycie jest
powanie zagroone, ale nie baa si mierci. O pnocy przybyy posiki z Parya
i dwadziecia tysicy ludzi z Gwardii Narodowej przywrcio porzdek.
Z nastaniem witu Maria Antonina poderwaa si, zbudzona straszliwymi krzykami
i kilkoma wystrzaami. Pod oknami jej sypialni tum zoony w wikszoci z kobiet zdoa
pokona ogrodzenie i szturmowa wejcie. Ju nie krzyczeli jak dawniej: Niech yje
krlowa!, lecz: mier Austriaczce! albo Przeklta prostytutka, Dziwka diabelska!.
Paszkwile i oszczerstwa wywary wraenie na wciekych i niewyksztaconych kobietach,
ktrym wmwiono, e zabraknie chleba, poniewa krlowa go wykupia, eby zamorzy
godem paryski lud. Natychmiast tum zaatakowa paac i szuka komnat krlowej, ale jej
samej nie znalaz. Maria Antonina zdoaa uciec z pomoc swoich dam korytarzami do
komnaty krla. Caa rodzina bya bezpieczna, ale krlowa nie moga zapomnie obelg,
gwatownoci i nienawici tych ludzi. Po raz pierwszy uwiadomia sobie, e starano si j
zabi i e w kadej chwili moe si to powtrzy. Wyznaa ksinej de Lamballe: Jeszcze
sysz ich wycie i okrzyki gwardzistw. Te straszne sceny zapewne si powtrz, ale
widziaam mier z nazbyt bliska, eby jej si ba. Mylaam, e zaraz zostan rozszarpana.
Nastpnego dnia o wp do pierwszej krl i krlowa Francji zostali zmuszeni do
opuszczenia paacu wersalskiego na zawsze. Nadzwyczajny orszak krlewski ponad dwa
tysice wozw wypenionych damami, ministrami i deputowanymi wyruszy w stron
Parya. Smutna podr krlewskiej karocy do stolicy trwaa siedem niekoczcych si godzin
wrd obraliwych okrzykw, grb, wygraania i popychania przez tum, ktry potrzsa
pojazdem. Kiedy o dziesitej w nocy orszak zatrzyma si w paacu Tuileries, koszmar zacz
si od nowa. Ten ogromny gmach, w ktrym krl Ludwik XV spdzi swoje dziecistwo, przez
dugi czas sta opuszczony i teraz by w opakanym stanie. Nic nie zostao z uroku jego
rozlegych ogrodw z fontannami i sadzawkami, uznawanych dawniej za najpikniejsze
w Europie. Delfin, przyzwyczajony do splendoru Wersalu i wyrafinowania Trianon,
wystraszy si pustych salonw z odrapanymi cianami, zapachu stchlizny, potuczonych szyb
i sabego wiata w pomieszczeniach. May czterolatek skomentowa: Tutaj wszystko jest
bardzo brzydkie, mamo. Maria Antonina, wyczerpana okropnymi godzinami, obja syna
i eby go uspokoi, powiedziaa mu na ucho: Synu, tutaj spa Ludwik XIV i mu si podobao,
nie bdmy bardziej wymagajcy od niego.
W nastpnych tygodniach krlowa staraa si zorganizowa ycie w tym pospnym
otoczeniu, gdzie, korzystajc z jego cakowitego opustoszenia, zamieszkali take krlewscy
sucy z rodzinami. Maria Antonina moga zaj pomieszczenia w skrzydle poudniowym na
parterze, ktre byy najwygodniejsze i wychodziy na ogrd. Ze wzgldw bezpieczestwa
zadecydowaa, e dzieci bd spay osobno, podobnie jak krl, ktry urzdzi si w pokojach
na pierwszym pitrze. Po tym, co zaszo w Wersalu, nie chciaa ycia swoich dzieci naraa na
niebezpieczestwo, gdyby zdarzy si mia kolejny atak.
Stopniowo rodzina krlewska zacza wie w Tuileries niby normalne ycie. Maria
Antonina kazaa przywie z Wersalu niektre meble i przedmioty osobistego uytku,
pozostawione w czasie pospiesznej ucieczki. Zaja si dekoracj, kazaa wyoy ciany
tkanin, wstawi szyby w oknach i naprawi drzwi. Jej fryzjer Leonard nadal j odwiedza,
stajc si jej zausznikiem, a krawcowa Rose Bertin wci oferowaa jej swoje usugi, chocia
teraz ju nie szya wspaniaych strojw, a tylko ograniczaa si do naprawiania starych sukien.
Krl nie wyjeda na polowania, a Maria Antonina nie miaa ochoty wychodzi na ulice czy
do teatru. Uzgodnia z mem, e ju nie bd wicej organizowa przyj, balw ani kolacji.
Nikogo rwnie nie odwiedzali, z wyjtkiem najbliszych krewnych i najwierniejszych
zwolennikw, wrd ktrych pozosta hrabia Axel von Fersen, przybyy za krlow do Parya,
gdzie nieopodal wynaj dom, aby by blisko niej. W tym starym opuszczonym paacu, gdzie
pod cisym nadzorem Gwardii Narodowej yli jak polityczni winiowie, krl i krlowa
czuli si bardziej razem ni we wspaniaym Wersalu. Po raz pierwszy Maria Antonina miaa
wicej czasu, aby by ze swoimi dziemi, bawia si z nimi, uczestniczya te w lekcjach
najstarszej crki, Madame Royale.
Ci, ktrzy w tamtych dniach byli razem z Mari Antonin, zgodnie wspominali, e krlowa
zupenie si zmienia. Wobec przeciwnoci losu okazywaa odwag i spokj, ktre wszystkich
zaskakiway. Mimo e w Wersalu stan jej zdrowia by przez dugi czas powodem zmartwie,
madame de Campan stwierdzia, e czste napady histerii cakowicie znikny. Teraz
krlowa czua, e jest potrzebna rodzinie, Koronie i Francji i e nie moe zawie. Majc
bardzo ograniczony budet, prbowaa odtworzy w Tuileries co na ksztat dworu. Protok
zosta wyranie zredukowany, cho pewne tradycje pozostay. W krtkim czasie krlewska
para zacza prowadzi ycie wygodne i proste, o jakim tak marzya od chwili objcia tronu.
Cisza i spokj, ktre przez pewien czas otaczay krlow, pomogy jej odzyska zdrowie
i day czas do namysu. Maria Antonina nie chciaa ulega emocjom, poniewa wobec
saboci krla miaa przed sob duo pracy. W nastpnych tygodniach, zaangaowana w now
rol straniczki i obroczyni Korony, pracowaa bez odpoczynku, by znale jakie
rozwizanie. Stworzya w swoich pokojach w Tuileries prawdziw kancelari, gdzie kadego
dnia przyjmowaa najwybitniejszych politykw i wypracowywaa z nimi propozycje
negocjacyjne. Udao jej si nawiza sekretn korespondencj z krewnymi za granic, w tym
z jej ukochan siostr Mari Karolin, krlow Neapolu. Jeszcze miaa nadziej. Jednak wraz
z nastaniem nowego roku zwolennicy rewolucji bardzo si wzmocnili, dlatego zaczto
planowa ucieczk jej i delfina z Francji.
W lutym 1790 roku Maria Antonina otrzymaa smutn wiadomo o mierci brata, cesarza
Jzefa II. Stracia nie tylko najukochaszego brata i wiernego doradc, lecz take wanego
politycznego sojusznika. Po jego mierci na tron wstpi Leopold II, brat, z ktrym Maria
Antonina miaa niewiele kontaktw. Wraz ze zmian na cesarskim tronie krlowa stracia
take jednego ze swoich najbardziej inteligentnych wsppracownikw: hrabia de Mercy-
Argenteau, austriacki ambasador we Francji, ktry zna krlow od czasu, gdy miaa
czternacie lat, otrzyma zgod od cesarza Leopolda II na opuszczenie Parya i objcie mniej
niebezpiecznego stanowiska w Brukseli. Maria Antonina zawsze liczya na jego rady i bardzo
aowaa, e opuci j w tak wanym dla niej momencie. Na prob hrabiego uczestniczya
w tajnych negocjacjach z czonkiem Konstytuanty, hrabi de Mirabeau, ktremu
zaproponowaa w zamian za spor sum pienidzy aby pracowa dla krla
w Zgromadzeniu Narodowym. Po swojej pierwszej rozmowie z krlow ten wybitny polityk
napisa: Krl liczy tylko na jednego mczyzn: swoj on. Dla niej liczy si tylko
bezpieczestwo i ponowne ustanowienie krlewskiej wadzy. Myl, e nie chciaaby y bez
swojej korony; ale jestem cakiem pewien, e nie bdzie moga zachowa swojego ycia, jeli
t koron utraci.
W 1791 roku caa seria wydarze przekonaa krla i krlow, e musz ucieka, by
uratowa Koron. W kwietniu mier hrabiego Mirabeau, jedynego sojusznika w walce
z rewolucj, pozostawia ich samych wobec wciekoci poddanych. Jego ostatnie sowa byy
fataln przepowiedni: Nios w sercu bl z powodu monarchii, ktrej resztki stan si
winiami buntownikw. Do tej istotnej straty doczyo si potpienie papiea, ktry okaza
swoj wzgard dla francuskiej rewolucji i cywilnej konstytucji kleru zaaprobowanej przez
Zgromadzenie i ratyfikowanej, bardzo niechtnie, przez krla. Owa konstytucja zmuszaa
ksiy do zoenia przysigi pastwu, konfiskowaa ich dobra, wprowadzaa zasad, e
biskupi s wybierani przez lud. W tamtych cikich chwilach, kiedy Maria Antonina widziaa
zagroenie dla monarchii, naciskaa na swojego brata cesarza, eby jej pomg, ale wysiki te
okazay si daremne. Jakie rozczarowanie dla krlowej! Ona, ktra tak walczya
o polepszenie relacji midzy Austri a Francj i zyskaa przydomek Austriaczka, poczua, e
jej ojczyzna odwraca si do niej plecami.
Kilka dni pniej pewne wydarzenie gboko poruszyo Ludwika XVI i kazao mu
zadecydowa o swoim przeznaczeniu. Osiemnastego kwietnia rodzina krlewska szykowaa
si do wyjazdu do Saint-Cloud, by spdzi tam Wielkanoc. W poudnie para krlewska
pojawia si na dziedzicu Tuileries, gdzie zostaa przyjta przez tum rzucajcy w ich stron
obelgi. Nieporuszeni, wsiedli do karocy, lecz jacy ludzie zastawili im drog. Przez dwie
ponure godziny obelg i grb, krl, krlowa, ich dzieci i nieodczna nauczycielka, a take
ksina Elbieta, nie mogli opuci karocy. Po raz pierwszy Ludwik XVI uwiadomi sobie, e
nie jest ju czowiekiem wolnym i e nie ma adnej wadzy. Z wielkim oburzeniem zakrzykn:
To zadziwiajce, e po tym, jak daem wolno narodowi, sam nie jestem wolny!. Dla Marii
Antoniny to nowe upokorzenie oznaczao kolejn publiczn demonstracj, ktrej si
spodziewaa.
W nastpnych tygodniach plany ucieczki zajmoway ca jej energi. Niebezpieczestwo
i przeciwnoci wydaway si j mobilizowa. Cakowicie porzucia prniacze ycie, tak
krytykowane przez matk. Wysyaa jednego posaca za drugim. Prosia o pomoc krla
Hiszpanii Karola IV, o wojsko swojego brata Leopolda, o pienidze Szwajcarw
i Holendrw... ale wszystkie te wysiki okazay si daremne, nikt bowiem jej nie pomg.
Jedynym wyjciem sta si jak najszybszy wyjazd i prba dotarcia do belgijskiej granicy.
Zaaprobowany przez krla plan przewidywa wyjazd do Montmdy, oddalonego o jakie
pidziesit sze kilometrw od Metzu miasta pooonego w pobliu granicy z cesarstwem
Habsburgw, i poczenie si z wojskami generaa Bouill, ktre pozostay wierne
Ludwikowi XVI. Nawet przez chwil nie myleli, by schroni si za granic, pragnli bowiem
pozosta we Francji, aby przywrci porzdek i konstytucj uwzgldniajc wol krla.
W poowie maja 1791 roku Bouill zagwarantowa Fersenowi, e droga, ktr mieli
pojecha, bdzie chroniona przez wojska lojalne monarchii. Szwedzki oficer, ktry potajemnie
wszed do Tuileries przez niestrzeone drzwi, powiadomi krlow o ostatnich staraniach.
Chocia by mczyzn ostronym, popeni kilka bdw, ktre okazay si fatalne dla
powodzenia caego przedsiwzicia. Wybra na ucieczk duy powz, berlink, ktr kaza
wymalowa na zielono i to, a w rodku wyciea biaym aksamitem. Bardzo przestronny,
luksusowy i wygodny powz wzbudza nadmierne zainteresowanie. W rodku byy
przygotowane zapasy jedzenia i wina na wiele dni, srebrne nakrycia stoowe i garderoba.
Genera Bouill zaleca krlowi, by zaostrzy rodki ostronoci i zabra ze sob uzbrojonego
mczyzn, ktry dobrze zna drog, jednak rad odrzucono, poniewa w pojedzie miecio
si tylko sze osb, a nie zamierzali porzuci ani ksinej Elbiety, ani madame de Tourzel,
preceptorki krlewskich dzieci. Po dwukrotnym przekadaniu terminu ustalono w kocu dat
ucieczki na poniedziakow noc 20 czerwca.
Maria Antonina przygotowaa swj baga, nie biorc pod uwag, e chodzi o ucieczk i e
naley przejecha niezauwaenie. Chciaa by nieskazitelna i poprosia swojego fryzjera
Leonarda, eby zrobi jej trwa fryzur na dug podr. Madame de Campan powanie
niepokoi zbyt obfity baga krlowej. W swoich wspomnieniach napisaa:
 Od marca krlowa zajmowaa si przygotowaniami do wyjazdu. Spdziam te miesice
razem z ni i wypeniam wikszo tajnych polece, jakie wydaa mi w tej sprawie.
Patrzyam z blem, e zajmuje si rzeczami, ktre wydaway mi si bezuyteczne, a nawet
niebezpieczne, i mwiam, e koszule i ubrania moe dosta wszdzie. Moje uwagi okazay
si pozbawione sensu, chciaa bowiem mie w Brukseli pen garderob zarwno dla siebie,
jak i dla dzieci. Chciaa te zabra swj peny neseser.
Sam neseser krlowej by duych rozmiarw i mieci wiele drobiazgw, od podgrzewacza
do ka po srebrn misk.
Maria Antonina organizowaa ucieczk, dbajc o najmniejsze szczegy, tak jak kiedy
czynia przed balami w Trianon. Chocia mieli by zbiegami, pragnli dotrze na miejsce
przeznaczenia z caym majestatem waciwym dla krla i krlowej Francji. W bagau jechaa
korona krla i jego bogate krlewskie stroje. Na ten dzie krlowa wybraa dyskretne ubranie
z szarego jedwabiu, apaszk, czarny kapelusz z zasaniajc twarz szerok woalk. Nie
zapomniaa rwnie o sprawach bytowych i zlecia hrabiemu von Fersenowi, eby zaj si
aprowizacj, poniewa podczas drogi pragn zje sztufad woow i zimn cielcin, a do
picia naley przygotowa butelk wina z Szampanii i pi butelek ulubionej przez krlow
wody z Ville-dAvray. Fersen zdoby dla nich paszporty na faszywe nazwiska i zaopatrzy
w spory worek pienidzy, eby mogli zapaci za zmian koni na postojach i mieli na napiwki.
Dzie tak upragniony dobiega koca i krlowa ze zami w oczach egnaa si ze swoim
ukochanym Fersenem. Elegancki kawaler, ktrego poznaa w czasach modoci na balu
maskowym, sta si jej lojalnym przyjacielem, zdolnym ryzykowa ycie dla ratowania
monarchii, ktra nawet nie bya jego. Krl, widzc zy ony, powiedzia do Axela: Monsieur
von Fersen, cokolwiek si ze mn stanie, nigdy nie zapomn tego, co Pan dla mnie zrobi. Po
odjedzie szwedzkiego oficera Maria Antonina postpowaa zgodnie z obmylonym
scenariuszem. Rodzina krlewska zjada kolacj tak jak zwykle, z hrabi i hrabin Prowansji,
i przesza do salonu, eby chwil porozmawia. Punktualnie o dziesitej skierowaa si do
swoich pokoi. Nikt nie dostrzeg niczego podejrzanego.
Kiedy zapada noc, Maria Antonina obudzia dzieci i kazaa madame de Tourzel, by ubraa
delfina w strj dziewczynki. Kilka minut pniej wraz z dziemi i nauczycielk opucia paac
przez drzwi pozostawione bez nadzoru. Potem tak samo uczyni krl, przebrany w peruk
i kapelusz lokaja. O pnocy wszyscy wsiedli do berlinki i Axel von Fersen, przebrany za
wonic, podj si wywiezienia ich z Parya w pierwszym etapie podry. Kiedy w Tuileries
odkryto ich nieobecno, wiadomo podawano z ust do ust w caym Paryu. Ryzykowna
podr krlewskiej rodziny zakoczya si fatalnego 21 czerwca 1791 roku, kiedy
dojechawszy do Varennes, zostali rozpoznani i aresztowani.
Powrt do stolicy by koszmarem, ktrego krlowa nigdy nie zapomniaa. W duszcym
upale berlinka jechaa powoli wrd tumu, ktry przyby, by nie straci widowiska. We
wntrzu powozu, ktry w poudnie zamienia si w duszny piec, jechao cinitych szecioro
zbiegw, wyczerpanych po bezsennych nocach, brudnych i przesiknitych potem. Dotarcie do
Varennes zajo im dwadziecia dwie godziny, a powrt do stolicy trwa cztery bolesne dni,
w ktrych krlewski duch cakowicie podupad. Przez wiksz cz drogi musieli znosi
przemoc i zniewagi ludzi czekajcych na nich na poboczach zakurzonych drg. Krlowa bya
jakby nieobecna, gdy krzyczano wok: mier Austriaczce, ajdaczce, dziwce, mier tej
suce!, Zjemy jej serce i wtrob!. Tysice mczyzn i kobiet otaczao berlink i grozio
mierci suwerenom, unoszc pici i plujc w okna powozu. Ostatnie kilometry przed
przybyciem do Tuileries staway si coraz dusze i coraz bardziej bolesne.
Kiedy o smej wieczorem Maria Antonina wesza do swoich pokoi w paacu, bya kobiet
wyczerpan, pokonan i przedwczenie postarza. Te zaledwie pi nocy spdzone poza
Paryem wydao jej si wiecznoci. Kiedy popatrzya w lustro swojej toalety, zobaczya, e
popielato blond wosy stay si siwe. Wygldaa na staruszk, mimo e jeszcze nie skoczya
trzydziestu szeciu lat. W krtkim licie do madame de Campan, ktry podyktowaa jednej ze
swoich dam, napisaa: Pisz do Pani z mojej wanny, gdzie przed chwil weszam, eby
zadba przynajmniej o swj komfort. Nic nie mog powiedzie o stanie mojej duszy;
istniejemy, to wszystko.
Ponownie trafili do swojego wizienia. Tym razem wzmoono strae wartownicy byli we
wszystkich zakamarkach, nawet na dachach paacu. Kiedy nastpnego dnia, 26 czerwca,
komisja parlamentarna przybya do Tuileries, eby przesucha Ludwika XVI pod ktem tego,
co si wydarzyo, krl w sposb grzeczny odpowiedzia, e stali si ofiarami porwania. Bya
to wersja oficjalna, zaaprobowana przez Zgromadzenie Narodowe, nadal potrzebujce krla,
aby zaakceptowa konstytucj, ktr niebawem miano uchwali. Monarcha mia sta si
monarch konstytucyjnym z ograniczon wadz, jednak wydarzenia z Varennes bardzo
podkopay jego autorytet. Maria Antonina upieraa si, by towarzyszy mowi, ktry nie
zasiad na tronie, ale na prostym krzele z wymalowanym kwiatem lilii. Podczas jego
przemwienia deputowani siedzieli i nie zdjli nakry gowy. Krlowa obserwowaa to
wydarzenie z prywatnej loy. Nie moga ukry niechci do tego, co usyszaa. Po powrocie do
Tuileries krl Francji, ktry wanie straci tytu Jego Wysokoci, wybuchn szlochem
i zwrci si do ony: Bya wiadkiem mojego upokorzenia! Przyby do Francji, eby to
wszystko zobaczy!. Oboje maonkowie, ktrych nieszczcie jeszcze bardziej poczyo,
objli si, paczc.
W nastpnych miesicach Maria Antonina odzyskaa siy, wydawaa si niezmordowana.
Teraz jej jedynym priorytetem pozostao zapewnienie przyszoci delfinowi. To dziecko, ktre
po egzekucji ojca zostao ogoszone przez monarchistw Ludwikiem XVII, pozostao jej
jedyn nadziej. Publicznie udawaa, e zgadza si z prawami konstytucji, starajc si zyska
na czasie i zdoby wsparcie obcych mocarstw. Cay czas pisaa listy, nie tylko do swojego
kochanego hrabiego von Fersena, ambasadora Mercy-Argenteau i brata Leopolda, lecz take
do carycy Katarzyny Wielkiej i krlowej Portugalii. Tragiczny bd Marii Antoniny polega na
tym, e nadal nie rozumiaa, e zostaa sama. Inne monarchie, w ktre tak wierzya, nie stany
w jej obronie.
W Tuileries rodzina krlewska przebywaa w izolacji. Ludwik XVI, upokorzony i saby,
wydawa si y w innym wiecie, a jego sabo bya tematem plotek w caej Europie. Maria
Antonina staraa si przekona ksin de Lamballe, eby nie wracaa do Francji, czego ta
pragna. Wierna przyjacika martwia si o bezpieczestwo krlowej. Wbrew staraniom
monarchini opucia swoje wygodne schronienie w Londynie i nie wiedzc, na co si naraa,
zdecydowaa si do niej doczy. Kiedy znalaza si w Tuileries, bya pod takim wraeniem
okropiestw, jakie wygadywano na temat krlowej, e prawie nie wychodzia z paacu.
Syszaa jakiego mczyzn, ktry z caych si krzycza w pobliu krlewskiej rezydencji:
Maria Antonina to prostytutka, ktrej naley la rozpuszczony ow na piersi! Zasuya na
biczowanie!. Nie ma si co dziwi, e wraliwa dama z miejsca si rozchorowaa i wolaa
zosta w swoim pokoju, ni stawi czoo furii motochu.
Pocztek nowego roku przynis Marii Antoninie dalsze nieszczcia i upokorzenia.
W lutym 1792 roku krlowa w rozpaczliwym licie do Mercy-Argenteau stwierdzia: Nie
wiem, co zrobi ani jaki ton przyj; wszyscy oskaraj mnie o udawanie, fasz i nikt nie moe
uwierzy susznie e mj brat tak mao interesuje si straszliw sytuacj swojej siostry,
jakby bez przerwy si kompromitowa, nic nie mwic. Nienawi, nieufno i bezczelno s
teraz jedynymi ywioami tego kraju. Fersen, jedyny, ktremu krlowa moga zaufa,
powrci incognito do Parya z nowym projektem ucieczki, zakadajcym wspudzia krla
Szwecji Gustawa, lecz Ludwik XVI stanowczo odmwi, poniewa przyrzek Zgromadzeniu
Narodowemu nie opuszcza stolicy i nie chcia by oskarony o zdrad.
Monarcha mia bardzo drogo zapaci za swoj uczciwo. Oferta Fersena bya ostatni
szans uratowania im ycia. Hrabia nie zdoa uwolni Marii Antoniny od fatalnego
przeznaczenia i wicej ju jej nie zobaczy. Kiedy pniej dowiedzia si o jej mierci na
gilotynie, napisa w swoim dzienniku: Ach, dobrze pamitam kady dzie, ktry wraz z ni
utraciem, i wiem, jaka bya we wszystkim doskonaa. Nigdy nie byo ani nie bdzie kobiety
takiej jak ona.
O wicie 10 sierpnia rozesza si plotka, e uzbrojony tum kieruje si w stron Tuileries,
gotowy zaatakowa krlewsk rezydencj. Wobec powagi sytuacji, chcc zapobiec rozlewowi
krwi, Ludwik XVI zgodzi si na wsparcie Zgromadzenia. Tego sonecznego sierpniowego
ranka para krlewska z rodzin opucia paac i ruszya przez ogrody. Za monarch sza ona,
trzymajc dzieci za rce, ksina Elbieta, madame de Lamballe i zamykajca pochd madame
de Tourzel. Maria Antonina nie spojrzaa za siebie ani razu. Pozostawia na zawsze
rezydencj, z ktr wizay si same bolesne wspomnienia. Krl jeszcze nie wiedzia, e po
ucieczce najbardziej konserwatywnych deputowanych Zgromadzenie skadao si wycznie
z najwikszych przeciwnikw monarchii. Po przybyciu do sali obrad rozwiay si wszystkie
jego nadzieje na ratunek. Zaprowadzono ich do loy na trybunie, gdzie trzymano pod stra
cay dzie. Wkrtce potem dowiedzieli si, e buntownicy zdobyli Tuileries i wtargnli do
paacu. Maria Antonina z podniesion gow obserwowaa, jak przez sal maszerowali
zwycizcy, ktrzy przynieli tu swj up: klejnoty Korony, srebrn misk, otwarte kufry,
korespondencj krlowej... Winiowie patrzyli na ten okropny spektakl rabunku, gdy
debatowano nad ich losem.
Zaczynay si rzdy terroru 13 sierpnia rewolucyjny rzd, nazwany Komun Parya,
zadecydowa o umieszczeniu rodziny krlewskiej w twierdzy Temple. ycie krla i jego
bliskich znalazo si teraz w rkach rewolucjonistw. Kiedy Ludwikowi XVI
zakomunikowano, e zostan przeniesieni do Temple, wyobraa sobie, e umieszcz ich
w paacu Wielkiego Przeora, wasnoci jego brata, hrabiego dArtois. Ale ich now
rezydencj okazaa si ponura baszta zbudowana przez templariuszy, ktra wznosia si
w gbi ogrodu. Mimo niepewnej sytuacji wszyscy odczuli ulg, poniewa byli razem i cali.
Przez chwil rezydowali w mniejszej, stosunkowo wygodnej wiey, ktra suya za
mieszkanie konserwatorowi archiww Temple, jednak niebawem przygotowano im
pomieszczenia w wielkiej wiey. Po ostatnich dniach trwogi i lku po raz pierwszy korzystali
ze wzgldnego spokoju.
Czas wydawa si zatrzyma w Temple i para krlewska nie wiedziaa, e na ulicach
Parya triumfowaa przemoc i z bezprecedensow brutalnoci mordowano wrogw
rewolucji. Zamknita w wiey Maria Antonina nie wyobraaa sobie skali krwawego
szalestwa, jakie zaatakowao cay Pary. Kiedy w nocy 2 wrzenia adiutant pokoi delfina
poinformowa krlow, e ksina de Lamballe zostaa brutalnie zamordowana przez tum,
ktry zaatakowa wizienie, gdzie zostaa osadzona, Maria Antonina osuna si na ziemi
i wybucha paczem. Kilka godzin pniej pord krzykw i dzikich miechw grupa pijanych
mczyzn i kobiet zbliya si do Temple, aby krlowa moga zobaczy przez okna gow
nieszcznicy wbit na ostrze lancy. Zdjta groz Maria Antonina zemdlaa i nie widziaa na
wasne oczy tego potwornego widowiska, a potem spdzia ca noc, modlc si i opakujc
wiern przyjacik, ktra zmara, oddana jej a do koca. Nastpnego dnia przysiga, e nie
okae saboci i bdzie stara si dawa przykad dzieciom.
Pewnego razu napisaa: W nieszczciu odkrywasz swoj prawdziw natur. Te sowa
nabray szczeglnego znaczenia w ostatnich dniach krlowej Francji, kiedy wszystko zaczo
obraca si wniwecz. Po zamordowaniu ksinej de Lamballe wydarzenia nabray tempa.
Dwudziestego pierwszego wrzenia 1792 roku winiowie usyszeli krzyki dochodzce od
strony miasta. Zgromadzenie Narodowe zostao zastpione Konwentem Narodowym,
zniesiono monarchi i proklamowano Republik. By to koniec pewnej epoki. Maria Antonina
pooya si wczenie, czujc si bardzo nieszczliwa. W najbliszych miesicach miano
debatowa nad losem krla, ktry przyj swoje przeznaczenie ze stoickim spokojem.
Ludwik XVI po faszywym i upokarzajcym procesie zosta stracony 21 stycznia 1793 roku.
Spokj i odwaga, jakie okaza przed zgilotynowaniem na oczach tumu, zapady bardzo
gboko w serce jego ony. Ich crka, Maria Teresa, wspominaa pniej w dzie tymi
sowami:
Rano tego strasznego dnia wstalimy o szstej. Poprzedniej nocy moja matka miaa
zaledwie tyle siy, eby rozebra i uoy do snu mojego brata, zaraz potem pada w ubraniu
na ko i syszelimy, jak przez ca noc draa z zimna i blu. Za pitnacie szsta otworzyli
nasze drzwi i weszli, szukajc ksiki do naboestwa mojego ojca; sdzilimy, e zejdziemy
na d, kiedy krzyki radoci niepohamowanego motochu uwiadomiy nam, e zbrodnia
zostaa dokonana.
O dziesitej dwadziecia rano Maria Antonina zrozumiaa, e jest wdow. Ani jedna za nie
popyna z jej oczu, tylko w jej uszach nadal pulsoway okrzyki: Niech yje Republika!.
Jedynym, co teraz trzymao j przy yciu, byo pragnienie wychowywania omioletniego
delfina, ktry po mierci ojca sta si przyszym Ludwikiem XVII. Ale marzenie szybko
zostao zniweczone. Noc 3 lipca jacy mczyni wdarli si do jej pokoi i z rozkazu
Konwentu zadali natychmiastowego oddania Ludwika Karola Kapeta, jak teraz go
nazywano. Dziecko zbudzio si przestraszone i rzucio w ramiona matki, ktra nie godzia si
na rozdzielenie. Przez godzin krlowa rozpaczliwie walczya o syna, starajc si
wynegocjowa jakie rozwizanie. Poniewa w kocu zagrozili zabiciem chopca, musiaa go
odda.
Nic ju nie byo takie samo. Ci, ktrzy otaczali krlow, byli wiadkami jej zaamania.
Nic ju nie mogo uciszy smutku mojej matki; nie byo moliwe, aby wla w jej serce jak
nadziej; stao jej si obojtne, czy bdzie y, czy umrze. Chwilami patrzya na nas ze
smutkiem, ktry nami wstrzsa. Maria Antonina nigdy wicej nie zobaczya swojego
modszego dziecka, ktre tak jak i ona zostao nieludzko potraktowane. Chopiec zmar
w wieku dziesiciu lat w odizolowanej celi w Temple, zagodzony i chory na grulic,
wierzc w to, co powiedzieli mu rewolucjonici, e jego rodzice yj, ale ju go nie kochaj.
Pierwszego sierpnia 1793 roku krlowa zostaa przeniesiona z wiey Temple do La
Conciergerie, dawnej twierdzy zamienionej na wizienie Republiki i siedzib Trybunau
Rewolucyjnego. Bya to poczekalnia mierci, std bowiem wychodzono tylko po to, by wspi
si na szafot i umrze od gilotyny. Teraz ju niczym nie mona mnie skrzywdzi szeptaa.
Wiedzc, e nadesza jej godzina, z zaskakujc statecznoci poegnaa si ze swoj
czternastoletni crk Mari Teres i ze swoj szwagierk, ksin Elbiet, ktrej
powierzya opiek nad dziewczynk. Nie pozwolono jej poegna si z synem, ktry nawet nie
dowiedzia si o losie matki. Kiedy dotara do swojego nowego wizienia, z tobokiem
w rku jako jedynym bagaem, stranik zanotowa w grubej ksidze rejestrw wejcie
winiarki numer 280, oskaronej o konspirowanie przeciwko Francji. Potem zaprowadzi
j do celi, nie udzielajc adnych wyjanie. Jej ostatnim miejscem pobytu by pospny brudny
loch, ktrego ciany pokrywaa ple. Straniczka i opiekunka z La Conciergerie, poruszone
przyjciem byej krlowej, staray si j pocieszy w ostatnich chwilach. W wieku trzydziestu
siedmiu lat Maria Antonina wygldaa na szedziesit, podupada te na zdrowiu, po
ostatnich przejciach cierpiaa bowiem na cige krwotoki. Cae godziny spdzaa na ku,
z derk na nogach, wodzc zagubionym wzrokiem.
Przez prawie dwa miesice oczekiwania na sd bya pozbawiona wiadomoci o wiecie
i swoich dzieciach. Wielu uwaao, e umara. W dniu procesu, mimo pogorszenia si stanu
fizycznego, okazaa wielkie opanowanie. Pitnastego padziernika Maria Antonina stana
w wielkiej sali rozpraw Paacu Sprawiedliwoci, gdzie miano zadecydowa o jej przyszoci.
Ubranej w proste i zniszczone czarne ubranie, z biaym lnianym czepkiem na gowie,
publiczno, ktra wypenia sal, niemal nie rozpoznaa. Zamknita przez prawie rok
w wilgotnym, pozbawionym wieego powietrza lochu, nie ogldaa soca i bya pozbawiona
ruchu. Teraz wygldem przypominaa trupa: miaa zapadnit twarz i bya przeraliwie blada.
Wdowa Kapet, jak nazywali j rewolucjonici, nie dysponowaa pomoc prawn.
Zrobia wraenie na sdziach, bo przed kolejnymi zarzutami bronia si sama, okazujc spokj
i udzielajc precyzyjnych odpowiedzi. Wiedziaa, e cay ten sd jest fars nie mieli
przecie przeciw niej dowodw ju wczeniej zostaa skazana. Po dugich godzinach
przesucha i przemarszu faszywych wiadkw na krlow niespodziewanie spad niezwykle
pody cios. Jacques Hbert, dziennikarz satyryczny i pozbawiony skrupuw autor wielu
paszkwili przeciw krlowej, przyby do wizienia Temple, by uzyska od maego Ludwika
Karola zeznania zniesawiajce matk. Dziecko, odizolowane w celi, zdziczae i chore, nie
wiedzc, co podpisuje, zeznao, e utrzymywao z ni kazirodcze stosunki. Kiedy
przewodniczcy Trybunau poprosi krlow o wyjanienia, okrzyk oburzenia Marii Antoniny
bardzo poruszy sal: Odwouj si do wszystkich obecnych tu matek!. Rewolucjonici
uzyskali swj cel i zranili j najgbiej, jak tylko mogli.
Gdy koczc rozpraw, zapytano krlow, czy ma co na swoj obron, spokojnie
odpowiedziaa: Wczoraj nie znaam wiadkw i nie wiedziaam, co powiedz. Owszem, nikt
nie przedstawi na mj temat niczego pozytywnego. Powiem na koniec, e byam tylko on
Ludwika XVI i musiaam postpowa zgodnie z jego wol. Kiedy Maria Antonina
wysuchaa wyroku skazujcego j na kar mierci, ledwie zmienia si na twarzy. Mylaa
jedynie o tym, eby zobaczy swoje biedne i ukochane dzieci.
Po powrocie do celi, na kilka godzin przed egzekucj, przy wiecy drc rk napisaa list
do swojej szwagierki, ksinej Elbiety, ktr kochaa jak siostr. Ta jednak nigdy nie
otrzymaa listu uwaanego za testament Marii Antoniny, poniewa kilka dni pniej, tak jak
szwagierka, zostaa zgilotynowana. Krlowa Francji, ktrej zrobiono tak krzywd, nie czua
w sercu urazy. W tym poruszajcym licie pisaa o swojej mioci do dzieci i swojej gbokiej
skrusze:
 Prosz o wybaczenie tych wszystkich, ktrych znam, i Was, zwaszcza Ciebie moja siostro,
za wszystkie cierpienia, ktre mogam nieumylnie spowodowa. Przebaczam wszystkim
moim wrogom krzywd, jak mi uczynili [...] egnaj, moja kochana i czua siostro, oby ten list
do Ciebie dotar; myl zawsze o mnie; cauj Ci z caego serca, tak jak i moje biedne
i kochane dzieci. Boe mj, jak trudno opuszcza je na zawsze! egnaj, egnaj!
Szesnasty padziernika 1793 roku by dniem wyznaczonym na publiczn egzekucj. Gdy
okoo jedenastej rano wszed do jej celi kat Sanson, zasta Mari Antonin klczc u stp
ka, przesuwajc paciorki niewidzialnego raca. Nie tracc czasu, zdj jej czepek
i gwatownie wielkimi noyczkami obci dugie wosy. Krlowa zostaa przewieziona na
szafot brudnym wozem na siano cignitym przez jednego konia, z rkoma zwizanymi na
plecach jak kryminalistka.
W Paryu wiecio jesienne wspaniae soce i krlowa skorzystaa z kilku sekund wiata,
ktre olepio jej zaczerwienione oczy, tak ju przywyke do ciemnoci. Musiaa jeszcze
przej przez ostatni mk, przejedajc przed wciekym tumem, ktry na ni wrzeszcza
i zniewaa bez litoci. Wwczas jednak Maria Antonina bya ju tylko cieniem samej siebie.
Nie widziaa ani nie syszaa niczego. Stawia czoo mierci z tak sam odwag jak jej m
Ludwik XVI. Kiedy dotara na wielki plac Rewolucji, obecnie plac Zgody (de la Concorde),
tysice osb zaczo klaska i krzycze. Krlowa, nie porzucajc swoich manier i godnoci,
sama zdecydowanym krokiem wesza na strome schody szafotu. Na podecie przez popiech
niechccy potrcia kata i to do niego skierowaa swoje ostatnie sowa: Prosz was
o wybaczenie, panie. Nie zrobiam tego naumylnie.
KRYSTYNA WAZWNA
 Nieokieznana dusza
Krlowa, moja matka, zapewniaa mnie, e oszukali j magowie, przekonujc, e zamiast
mnie urodzi chopca; miaa sny, ktre uwaaa za tajemnicze, mia je rwnie krl.
Astrologowie, zawsze gotowi chwali ksita, upewniali j, e nosi pod sercem dziedzica;
i tymi pochlebstwami podtrzymywali nadzieje, a doszo do rozczarowania.
Pamitniki Krystyny Wazwny
smego grudnia 1626 roku krlowa Maria Eleonora Hohenzollern zacza rodzi w paacu
krlewskim w Sztokholmie. O pnocy, w wietle pochodni, ukazao si stworzenie tak
wielkie, brzydkie i owosione, e poone uznay je za chopca. Od pocztku ciy dworscy
astrologowie byli przekonani, e monarchini nosi pod sercem upragnionego dziedzica
szwedzkiego tronu.
Sama krlowa miaa sny zapowiadajce narodziny ksicia, ktry poprowadzi kraj ku
wielkoci. Jej rozczarowanie byo ogromne, kiedy oczekiwany syn okaza si dziewczynk.
Przysza krlowa Szwecji, Krystyna Wazwna, tak opisaa swoje przyjcie na wiat:
Urodziam si pod szczliw gwiazd, miaam gruby, silny gos i cae ciao pokryte
wosami. Widzc to, poone sdziy, e jestem chopcem. Przez t pomyk wypeniy paac
okrzykami radoci, ktre przez chwil oszukay samego krla. Pragnienie i nadzieja
dopomogy w oszukaniu wszystkich i kiedy kobiety zrozumiay swoj pomyk, znalazy si
w powanym kopocie. Zmartwione, nie wiedziay, jak powiedzie prawd krlowi.
To jego siostra, ksina Katarzyna, wzia noworodka na rce i mu go pokazaa. Krl
Gustaw II Adolf zupenie si nie zmartwi i odrzek w euforii: Dzikujmy Bogu, moja siostro.
Wierz, e ta dziewczynka zastpi mi chopca. Bagam Boga, eby jej strzeg, skoro mi j da.
Bdzie sprytna, bo zadrwia z nas wszystkich.
Uznawany za jednego z najwybitniejszych szwedzkich monarchw Gustaw II Adolf
pochodzi z dynastii Wazw, ktra rzdzia Szwecj od 1523 roku i wprowadzia w tym kraju
protestantyzm. Odkd zosta koronowany w Uppsali w wieku niespena dwudziestu trzech lat,
czu, e ma do spenienia bosk misj zachowania i ochrony krlestwa szwedzkiego przed
zagroeniami. Mimo e pocztkowo okazywa tolerancj religijn, pod wpywem doradcw
ogosi, i adne wyznanie nie moe wspistnie z luteranizmem bdcym religi pastwow,
i w surowych sowach potpi katolicyzm: Ta religia, jeli za religi chce si j uznawa, nie
tylko sama w sobie jest idolatri i ludzkim wymysem, lecz take uczy rzeczy godnych
potpienia. Jezuitw natomiast nazwa diabelskimi podami. Rozpoczy si
przeladowania katolikw, ktrym grozia kara mierci. Krl cieszy si wielk popularnoci
wrd poddanych, a z powodu jego zwyciskich bitew, w ktrych zazwyczaj walczy
w pierwszym szeregu, nadano mu przydomek Lew Pnocy. By zdolnym strategiem
i wadc, ktry przeksztaci swj kraj w wielk wiatow potg. W 1626 roku, gdy urodzia
si Krystyna, Europa od omiu lat pogrona bya w okrutnej wojnie midzy wyznawcami
luteranizmu a zwolennikami papiea. Udzia Gustawa II Adolfa w wojnie trzydziestoletniej
przyda mu wielkiej sawy. W wyniku dziaa wojennych Szwecja poszerzya swoje granice
i wzmocnia obecno na Batyku.
ycie prywatne monarchy byo mniej przykadne i naznaczone skandalami. Gustaw Adolf
Wielki, bo tak rwnie go nazywano, by mczyzn wesoym i penym wigoru,
nieukrywajcym saboci do piknych modych kobiet. Mioci jego ycia bya Ebba Brahe,
szwedzka dama dworu o niezwykej urodzie, z ktr w modoci zamierza si oeni. Planom
tym sprzeciwia si jego surowa matka i bez skrupuw usuna pann z dworu. Ognisty
i bardzo krewki monarcha, ktrego Wosi ze wzgldu na jasne wosy nazywali Zotym
Krlem, podbi pniej serce plebejki Margarity Slots, crki kupca. Mia z ni syna,
pniejszego hrabiego Gustawa Gustavssona Vasaborga. Podobno synw z nieprawego oa
byo kilku. Przystojny krl, jak insynuowali polscy jezuici, mia rwnie inklinacje do
mczyzn okoo 1617 roku w obozie wojskowym dzieli oe z jasnowosym modziecem,
Axelem Banrem, do ktrego pono ywi gwatown namitno.
W 1620 roku krl Gustaw II Adolf oeni si z niemieck ksiniczk Mari Eleonor,
crk elektora brandenburskiego Jana Zygmunta Hohenzollerna i Anny Hohenzollern,
ksiniczki pruskiej. Byo to maestwo z rozsdku, na ktrym zawayy racje polityczne,
a take luteraskie wyznanie panny modej. Matka krla pragna maestwa syna
z protestanck ksiniczk, by wzmocni Szwecj przed zagroeniami ze strony krla Polski
Zygmunta Wazy starajcego si wyegzekwowa swoje prawa do szwedzkiej korony.
W 1618 roku Gustaw II Adolf pojecha do Berlina, aby pozna kandydatk dorodn
i bardzo pikn dziewczyn, ktra wydaa mu si niezwykle atrakcyjna. Po dwch latach
uporczywych stara o jej rk w kocu uzyska zgod ksiniczki na lub. Planowanemu
maestwu sprzeciwi si jednak jej brat, ksi Jerzy Wilhelm, ktry niedawno obj po ojcu
rzdy w Brandenburgii i obawia si zerwania stosunkw z ssiedni Polsk. Ksiniczka
Anna, matka Marii Eleonory, postanowia, e lub dojdzie jednak do skutku, nawet gdyby
musiaa ukradkiem wywie crk. Co te uczynia matka i crka potajemnie wyjechay do
niemieckiego Wismaru nad Batykiem, gdzie dziewczyna zostaa zabrana przez szwedzki
orszak. lub odby si z wielk pomp w Sztokholmie 25 listopada 1620 roku, a kilka dni
pniej Maria Eleonora zostaa koronowana na krlow Szwecji.
W pierwszej chwili nowa monarchini zachwycia czonkw dworu i szlacht swoj urod,
skromnoci i inteligencj. Wszyscy gratulowali krlowi mdrego wyboru, szybko jednak
zmienili zdanie. Na pocztku para publicznie demonstrowaa swoje szczcie; wydawali si
bardzo zakochani, czyo ich te wsplne zamiowanie do sztuki i muzyki. Ale ju po
miesicu miodowym Maria Eleonora zacza zachowywa si irracjonalnie. Kochaa ma
mioci zaborcz i kade z nim rozstanie, nawet krtkie, traktowaa jak katastrof. Gustawa
Adolfa przede wszystkim pocigaa jej posgowa uroda i stara si nie rozstawa z on,
nawet gdy stacjonowa w obozie wojskowym. Chocia czuli do siebie duy pocig fizyczny,
dopiero po trzech latach krlowa zasza w ci i, po pierwszym poronieniu, w 1623 roku
urodzia crk. Dziewczynka, ktrej na chrzcie nadano imiona Krystyna Augusta, zmara
w nastpnym roku, zostawiajc rodzicw pogronych w blu. Rok pniej Maria Eleonora
znowu bya w ciy, tym razem jednak dziecko urodzio si martwe.
Frustracja wynikajca z faktu, i nie jest w stanie da uwielbianemu mowi dziedzica,
zmienia j w kobiet neurotyczn i nieprzewidywaln. Ku zmartwieniu monarchy wkrtce
zacza zdradza symptomy niezrwnowaenia emocjonalnego. Kiedy si pobierali, Gustaw
Adolf mia wiadomo, e wrd ich przodkw zarwno Wazw, jak i Hohenzollernw
zdarzyy si przypadki wrodzonych anomalii psychicznych. Granic otchani szalestwa
krlowa przekroczya po przedwczesnej mierci swego ma, a i sama Krystyna Wazwna
miaa skomplikowan osobowo, co po czci wynikao z jej problemw z identyfikacj
pciow, przeladujcych j przez cae ycie.
Od przybycia na dwr Maria Eleonora, dla ktrej Szwecja bya krajem barbarzycw,
zachowywaa si wyniole i kaprynie wobec poddanych. Jej zamiowanie do luksusu
i ostentacyjnego stylu ycia okazao si bardzo kosztowne dla finansw krlestwa. Przenoszc
si z Brandenburgii do krlewskiej rezydencji w Sztokholmie, zabraa ze sob wielk wit,
zoon nie tylko z dwrek i dam do towarzystwa, lecz take z muzykw, baletmistrzw,
krawcw, fryzjerw, malarzy i rzebiarzy, a nawet grupy zdolnych ebenistw i tapicerw,
ktrzy wykonali meble do jej krlewskich apartamentw. Maria Eleonora nigdy nie ukrywaa
niechci i antypatii zarwno do Szwecji kraju, ktrego zimnego klimatu wprost nie znosia
jak i do jej mieszkacw. W obcym otoczeniu na dworze, gdzie bardzo szybko zaczto jej
nienawidzi, jedyne schronienie i racj istnienia widziaa w mu.
Przed kolejnym porodem, do ktrego doszo w mrony grudniowy dzie 1626 roku, bardzo
zaniepokojonej krlowej kazano lee w ku. Lekarze przewidywali, e pord bdzie
szczeglnie ciki, niektrzy nawet obawiali si o ycie matki i dziecka. Nie moe wic
dziwi rado szwedzkiego monarchy, kiedy usysza paczcego z caych si noworodka
wydajcego z siebie nadzwyczajny i wadczy ryk, jak to opisa. Krystyna bya jedynym
dzieckiem krlewskiej pary, a dla ojca istnym cudem po wczeniejszych poronieniach ony.
Od samego pocztku Maria Eleonora odrzucia crk, przygnbiona tym, co uznaa za
niesprawiedliwo i straszne nieszczcie. Sama Krystyna wyznaa w autobiografii:
Krlowa, moja matka, ktra posiadaa wszystkie sabe cechy typowe dla pci kobiecej, ale
take i jej cnoty, bya niepocieszona. Nie moga znie mojego widoku, bo byam jak
powiedziaa dziewczynk, do tego brzydk. Tak naprawd to miaa racj, bo miaam ciemn
cer, jak jaki may Murzynek. Maria Eleonora nie moga zrozumie, jak ona, kobieta taka
pikna, moga urodzi tak mao powabn istot. Dziecko zostao oddane pod opiek dam
dworu i nianiek. Krl osobicie wybra na mamk Ann Svensson, jedn ze swoich dawnych
kochanek, zamn z wysokiej rangi oficerem i matk krzepkich dzieci, znan ze swojego
niewyczerpanego i zdrowotnego mleka.
Krlowa nie okazywaa crce zainteresowania do tego stopnia, e nawet nie chciaa by
obecna na jej chrzcie odprawionym w kaplicy krlewskiej. Ksiniczce nadano imi Krystyna
na pamitk zmarej w poprzednim roku matki Gustawa II Adolfa. W swoich pamitnikach
przysza krlowa sugerowaa, e matka nie tylko si ni nie opiekowaa, lecz take moga by
zamieszana w mroczne machinacje majce doprowadzi do jej mierci. Kilka tygodni po
narodzinach Krystyny nieznany sprawca wypchn z sufitu ogromn belk, ktra spada u stp
jej koyski. Innym razem damy dworu krlowej wiadomie upuciy j na podog podczas
przebierania, w konsekwencji czego miaa zdeformowane jedno rami, ktre dokuczao jej
przez cae ycie. Na dworze uwaano, e za tymi dziwnymi zamachami mg skrywa si krl
Polski, Zygmunt Waza, stryjeczny brat Gustawa Adolfa, pozbawiony szwedzkiego tronu
midzy innymi ze wzgldu na swoje katolickie wyznanie. Makiaweliczna posta i intrygant,
nigdy nie straci nadziei na odzyskanie krlestwa, jednak narodziny Krystyny pooyy kres
wszelkim jego oczekiwaniom i ambicjom.
Gustaw Adolf bardzo kocha crk i okazywa jej zainteresowanie, wwczas niespotykane
w stosunku do maych dzieci. Krystyna go uwielbiaa, zwaszcza e matka nie okazywaa jej
ani krzty czuoci. Monarcha, dumny z crki, ktr wychowywa jak chopca, mia zwyczaj
przechwala si, e odziedziczya po nim odwag. Zaledwie dwuletni creczk zabra na
przegld wojsk i chepi si, e ksiniczka nie przestraszya si wybuchu salw armatnich.
Dziewczynka, tak jak i szwedzcy poddani, podziwiaa ojca, nie znajdujc w nim adnej wady.
By dla niej ideaem. Kiedy tylko wyznaa, e krl nadmiernie lubi kobiety, odnoszc si
do jego sawy uwodziciela.
Wiosn 1627 roku, gdy Krystyna nie ukoczya jeszcze szeciu miesicy, Gustaw II Adolf
przeprawi si na czele wojsk przez Batyk i zaatakowa Polsk. W jednej z potyczek
niemieckiej wojny, jak wwczas nazywano wojn trzydziestoletni, zosta powanie ranny
i przez kilka miesicy nie mg si porusza. Po raz pierwszy waleczny krl powanie
obawia si o swoje ycie i dostrzeg potrzeb mianowania swojego nastpcy. Kiedy mg ju
wrci do Sztokholmu, zwoa Parlament Stanowy. Dwudziestego czwartego grudnia
deputowani uchwalili, e w wypadku mierci krla nastpc tronu Szwecji zostanie
ksiniczka Krystyna. Gustaw Adolf, ktremu ona do tej pory nie urodzia mskiego potomka,
postanowi nie czeka duej i zabezpieczy sukcesj. Jeden ze wiadkw tak opisa t
ceremoni: Oto patrzylimy na Jej Krlewsk Wysoko domagajc si piersi od mamki
wrd niekoczcych si ukonw wszystkich dostojnikw krlestwa.
W maju 1630 roku krl Szwecji uda si na niemieckie wybrzee Pomorza Zachodniego,
gdzie oczekiwa na swoje wojska. Po omiu miesicach postanowi sprowadzi on
i powierzy opiek nad crk przyrodniej siostrze, ksinej Katarzynie, oraz jej mowi,
hrabiemu palatynowi Janowi Kazimierzowi Wittelsbachowi, mieszkajcym w Niemczech.
Krl zaprosi ich do Szwecji i podarowa im zamek Stegeborg, pooony na wyspie w pobliu
miasta Norrkping. Uwaa bowiem, e jego trzyipletnia crka bdzie szczliwsza
i bezpieczniejsza pod ich opiek ni w rkach dworzan i szlachty. Krystyna spdzia ze
swoimi krewnymi najlepsze lata dziecistwa. Jan Kazimierz by nie tylko powizany z krlem
rodzinnie, lecz take sprawowa funkcj jego doradcy i zajmowa si krlewskimi finansami.
Przewidujc swoj dug nieobecno, Gustaw Adolf przed wyjazdem napisa do szwagra,
a zarazem dobrego przyjaciela: Mam nadziej, e moja crka, ktra jest jeszcze bardzo maa,
nie bdzie dla Was zbyt wielkim ciarem. Dbajcie o ni.
Po wygoszeniu w Sztokholmie wzruszajcego przemwienia monarcha poegna si
z creczk, niewiadomy, e nigdy wicej jej nie zobaczy. Wedug niektrych wiadkw
Krystyna bya niepocieszona i cay czas pakaa.
Zapewniali mnie, e kiedy wyjecha, tak bardzo pakaam przez cae trzy dni, e prawie
przestaam widzie na oczy, ktre miaam, podobnie jak krl, bardzo sabe. Byli i tacy, ktrzy
dostrzegli w moich zach z wrb, bo z natury rzadko i niewiele pacz.
Krl przed wyjazdem wyranie poleci, eby trzyma on z dala od spraw pastwa
i wychowywania jego jedynej crki. Po pierwszych szczliwych latach maestwa Gustaw II
Adolf nazywa on swoim malum domesticum, domowym nieszczciem, i uwaa, e jej
zapalczywy i histeryczny charakter moe powanie zaszkodzi crce. W licie do kanclerza
i swojego najwierniejszego wsppracownika, Axela Oxenstierny, napisa:
Gdyby co mi si stao, moja rodzina bdzie godna wspczucia, dlatego e mnie utraci, jak
i z wielu innych powodw. Koniec kocw, to tylko kobiety. Matka niezdolna do udzielania
rad i jeszcze nieuksztatowana crka. Obie bd nieszczliwe, gdyby musiay same panowa,
obie te znajd si w niebezpieczestwie, jeli bd nimi rzdzili inni.
Przez cae ycie Krystyna wspominaa, e nkay j ze przeczucia, gdy patrzya, jak znika
na horyzoncie okrt wojenny szwedzkiej floty, na ktrym pyn jej ojciec. Krlewski astrolog
zaobserwowa wwczas przejcie nieznanej komety, co odebrano jako z wrb.
W nastpnym roku wyscha zwykle obfitujca w wody rzeka Motala. Znaki te przekonay
dziewczynk, e stanie si co strasznego. Ksiniczka Krystyna bya przygotowywana do roli
krlowej, zanim jeszcze doszo do nieszczcia. Ojciec chcia, by szkolono j na onierza.
Mimo e bya dzieckiem, na dodatek dziewczynk, uczya si konnej jazdy, szermierki
i strzelania. Z czasem staa si znakomit amazonk, niezmordowanie przemierzaa na koniu
szwedzkie lasy, nie czujc ani strachu, ani wyczerpania. Kochajca ciotka, ktr Krystyna
nazywaa swoj prawdziw matk, daa jej to, czego zimna i wiecznie nieobecna Maria
Eleonora jej odmwia.
Szstego listopada 1632 roku wielki Gustaw II Adolf poleg w bitwie pod Ltzen, walczc
z armi cesarsk pod dowdztwem Albrechta von Wallensteina. Mia wwczas trzydzieci
osiem lat i pozostawi kraj pogrony w aobie. Jego ciao zostao odnalezione kompletnie
nagie, pobrudzone botem i krwi. Jacy wczdzy ukradli mu ubranie, zegarek kieszonkowy,
lubn obrczk, zoty acuch i ostrogi. Towarzyszca mu w Niemczech ona, ktra
ulokowaa swj dwr w Moguncji, tam otrzymaa t straszn wiadomo. Latem statek
transportujcy doczesne szcztki monarchy, ktrym towarzyszya Maria Eleonora, dotar do
Nykpingu, portowego miasta na poudnie od Sztokholmu, gdzie znajdowa si warowny
zamek nalecy do Korony. Osiem miesicy krlowa wdowa spdzia w Wolgast, nadmorskim
miecie na pnocnym wschodzie Niemiec, czuwajc przy zabalsamowanym ciele ma. Jego
tragiczna mier, z ktr nie chciaa si pogodzi, pogorszya ju i tak nie najlepszy stan jej
umysu.
Krlowa na jaki czas zatrzymaa si w zamku w Nykpingu. Trumn krla kazaa ustawi
w wielkiej sali ledwie owietlonej kilkoma wiecami, a cae pomieszczenie wyoy czarn
tkanin. Nieutulona w alu wdowa, bdca w stanie silnej depresji, stanowczo nie godzia si
pogrzeba ma za swojego ycia. Nie chciaa si z nim rozsta i opniaa egzekwie, jak
tylko moga. W swoich zamkowych komnatach kazaa zawiesi u wezgowia oa zot puszk
zawierajc bardzo due i cikie serce Gustawa II Adolfa.
Krystyna, tak jak i cay kraj, dowiedziaa si o mierci krla z miesicznym opnieniem.
W swoich pamitnikach napisaa, e to ciotka Katarzyna podja si przykrego obowizku
poinformowania jej o tej tragedii:
Natychmiast [...] wydano wszystkie niezbdne rozkazy dotyczce bezpieczestwa mojego
i caego krlestwa. Kazano ubra mnie w aob, rwnie cay dwr i miasto, nie pominito
niczego, co naley zrobi przy tego rodzaju okazjach. Byam tak maa, e nie rozumiaam ani
mojego nieszczcia, ani mojego przeznaczenia [...], mimo to pamitam, e byam zachwycona
widokiem wszystkich tych ludzi u moich stp, caujcych mnie w rk.
Wkrtce potem ksiniczka Krystyna zostaa oficjalnie proklamowana krlow Szwedw,
Gotw i Wenedw, wielk ksin Finlandii, ksin Estonii i Karelii. Poniewa
odziedziczya tron w wieku lat szeciu, a do osignicia penoletnoci miaa sprawowa
rzdy pod kuratel Axela Oxenstierny. Kanclerz nie mg by obecny na tej pamitnej
uroczystoci, bo znajdowa si w Niemczech, gdzie po mierci krla reorganizowa szwedzkie
wojska.
Nim Krystyna ukoczya siedem lat, zacza udziela audiencji i przyjmowa ambasadorw.
W sierpniu 1633 roku podczas wysuchania rosyjskiego poselstwa zadziwia wszystkich
swoj stanowczoci i przedwczesn dojrzaoci. Jak sama pniej przyznaa:
Byam jeszcze tak maa, e obawiano si, i nie zdoam przyj rosyjskich ambasadorw
z waciw powag. Niektrzy uwaali, e mog przestraszy si ich barbarzyskich manier
i ubra, ktrych nigdy wczeniej nie widziaam [...]. Udzieliam Rosjanom audiencji, o ktr
prosili, siedzc na tronie i zachowujc majestatyczn i dumn postaw zamiast lku, jakiego
inne dzieci dowiadczyyby przy tego rodzaju okazjach, dlatego wysannicy patrzyli na mnie ze
strachem i czci, jakie budz si w kadym w obecnoci monarchy.
Maria Eleonora opakujca utrat ma nie zapominaa o wasnych interesach i uknua plan
odzyskania Krystyny. Pod nieobecno kanclerza Oxenstierny, ktry przebywa w Niemczech
przez dziesi lat, bronic szwedzkich interesw, sprbowaa odebra Katarzynie opiek nad
crk. Ta nie potrafia przeciwstawi si grobom i daniom krlowej, ktra si zabraa
dziecko do zamku w Nykpingu. By to straszny czas dla Krystyny, zmuszanej przez histeryczn
matk do dzielenia z ni niekoczcej si i okrutnej aoby. Wdowa kazaa wyoy na czarno
ciany i okna wszystkich swoich pokoi, nawet podogi przykry czarnymi tkaninami. Coraz
bardziej niezrwnowaona, zmuszaa crk, by spaa z ni w niewygodnym spartaskim ou
i uczestniczya w makabrycznych rytuaach. Przez pewien czas trzymaa w swoich komnatach
sarkofag z ciaem krla i kazaa crce caowa zimne policzki ojca na dobranoc.
Dowiedziawszy si o tym, regenci zaalarmowali kanclerza Oxenstiern, ktry z Saksonii
nakaza ostatecznie zama opr krlowej. W czerwcu 1634 roku, a zatem niemal rok po
powrocie do Szwecji, Maria Eleonora zostaa zmuszona do wydania wadzom zwok ma.
Wspaniay orszak towarzyszy szcztkom krla z Nykpingu do Sztokholmu, gdzie odbya si
ceremonia pogrzebowa. Ciao wadcy spoczo w kociele luteraskim na wyspie
Riddarholmen, niedaleko zamku krlewskiego Tre Kronor (Trzy Korony). Dla upamitnienia
swojej aoby krlowa wdowa ufundowaa order w ksztacie zwisajcego z czarnej tamy
serca i trumny, opatrzony dewiz: Post mortem triumpho et morte vici multis despectus
magna feci.
Koszmar Krystyny jednak si nie skoczy, jeszcze przez dwa lata bowiem musiaa
mieszka w Nykpingu. Moda dziewczyna z groz wspominaa potem smutek aobnych
pokoi, zapach wiec i ze traktowanie fizyczne i psychiczne ze strony zaborczej matki.
Jedno z opisanych wydarze dobrze ilustruje, co musiaa wycierpie w dziecistwie. Ktrego
dnia Maria Eleonora, by zabawi swoich baznw, podaa crce wino ze swojego kieliszka,
jednak dziewczynka stanowczo odmwia. Rozgniewana, zaspokoia pragnienie, pijc
krystalicznie czyst wod, ktr matka zazdronie trzymaa dla siebie w dzbanie w swojej
sypialni. Kiedy krlowa to odkrya, zezocia si i nakazaa natychmiast przyprowadzi do
siebie crk. Wedug wiadkw uderzaa j z tak zawzitoci, e Krystyna si pochorowaa
i przez kilkanacie dni leaa w ku z wysok gorczk. W czasie rekonwalescencji
w tajemnicy napisaa list do ciotki Katarzyny, ktr nadal darzya wielk mioci.
Maria Eleonora, po latach ignorowania crki, teraz nie moga y bez jej towarzystwa.
Zmuszaa j, by spay w jednym ku, i nie pozwalaa ani na chwil oddali si z zasigu jej
wzroku. Neurotyczne zachowanie matki byo dla dziewczynki trudne do zniesieniach i tak
wspominaa ten czas:
Topiam si w jej zach i prawie dusiam w jej ramionach. Pakaa niemal bez przerwy,
a w pewne dni jej bl szczeglnie narasta, tak e nie mona byo patrze na ni, nie czujc
choby najmniejszego wspczucia. Darzyam j wielk czci i prawdziwie czu mioci.
Ale ta cze oniemielaa mnie i przytaczaa, zwaszcza wwczas, gdy wbrew woli mojego
opiekuna zamykaa si ze mn w swoich pokojach.
Wczesna mier ojca i niestabilno emocjonalna matki pozostawiy widoczne lady
w psychice Krystyny.
Z upywem miesicy krlowa wdowa stawaa si coraz bardziej nieustpliwa i zgorzkniaa.
Przez cay czas pozostawaa w konflikcie z rzdem i dla osignicia swoich celw nie
omieszkaa ucieka si do intryg. Czua si upokorzona, bo wykluczono j z regencji, jej
rozrzutny tryb ycia wywoywa natomiast wielkie oburzenie na dworze. Gdyby przynajmniej
moga uczestniczy, czego sobie yczya, w edukacji crki, zaagodzioby to sytuacj. Zo
i nienawi, jakich doznawaa, odbijay si na biednej Krystynie, ktra spokj znajdowaa
tylko w studiach i kontaktach z preceptorem. Krl yczy sobie, by da crce wychowanie
cakowicie mskie i nauczy j wszystkiego, co mody ksi wiedzie powinien. Na
szczcie Marii Eleonorze nie udao si zniweczy jego zalece i dziewczynka otrzymaa
bardzo staranne wyksztacenie.
Krystyn od dziecka wyrnia niezwyky entuzjazm do nauki. Po mierci ojca w 1632 roku,
i z jego woli, szwedzka Rada Krlewska oficjalnie mianowaa teologa Johannesa Matthie jej
preceptorem. Wyksztacony, wraliwy i tolerancyjny, obj on powierzon mu funkcj niedugo
przed sidmymi urodzinami dziewczynki. Bardzo szybko zdoby jej szacunek i zaufanie,
a nawet zacza publicznie nazywa go tat. Jako wychowawca Matthie zajmowa si
rwnie jej formacj religijn, uczy piln podopieczn filozofii, historii, sztuki rzdzenia,
teologii, matematyki, astronomii i geografii. W swoich zapiskach zwraca uwag na jej
ogromn ciekawo wszystkiego. Miaa niezwyk pami i cigle zadawaa pytania
zwyczaj ten zachowaa przez cae ycie. Narzucony jej rytm nauki by wyczerpujcy i bardzo
rygorystyczny niemal dwanacie godzin dziennie z jedn przerw na skromny obiad ale
nigdy nie syszano, by narzekaa. Popoudnia powicaa na doskonalenie jzykw obcych. Od
malekoci znaa niemiecki, jzyk swojej matki, i szwedzki, a od smego roku ycia potrafia
z elegancj wysawia si w pimie w obu tych jzykach. Wtedy rwnie zacza uczy si
aciny, jzyka dyplomacji w caej wczesnej Europie. Miaa nadzwyczajn atwo uczenia
si jzykw oprcz szwedzkiego i niemieckiego mwia pynnie po acinie, francusku,
wosku, hiszpasku, holendersku, znaa te nieco hebrajski.
Sama Krystyna tak wspominaa mczyzn, ktry rozbudzi jej intelektualn ciekawo:
Mj mistrz Johannes Matthie kaza mi si bardzo duo uczy, czemu oddawaam si
z entuzjazmem. Kochaam dobre ksiki i czytaam je z przyjemnoci. Miaam nieograniczony
gd wiedzy, byam biega we wszystkich dyscyplinach i rozumiaam je bez wysiku. Mj
nauczyciel by moim powiernikiem.
Nieliczne momenty odpoczynku powicaa na uprawianie wicze fizycznych, nauk taca
i posugiwania si broni. Kiedy ukoczya dwadziecia cztery lata i zostaa koronowana na
krlow Szwecji, preceptor nadzorujcy jej edukacj nie by jej ju potrzebny.
Ze swojego dziecistwa na zamku w Nykpingu Krystyna ze szczegln niechci
wspominaa baznw i karw czsto obecnych na dworach europejskich w XVII stuleciu
ktrymi otaczaa si jej matka, agodzc w ten sposb swoj samotno. Krlowe zmuszone
do ycia w nudzie i zamkniciu, jak Maria Eleonora, darzyy sympati ulubionych karw,
czerpic rozrywk z ich dziwactw. Krystyna nie zapomniaa, e kiedy bya maym dzieckiem,
kto prbowa j skrzywdzi, a nawet zabi, i tak o tym pisaa: Niewane, jak byo
naprawd, w kadym razie mj proces wzrostu przebiega z pewn nieregularnoci, czemu
mogabym zapobiec, gdyby chciao mi si woy w to troch wysiku. Cho prbowaa je
bagatelizowa, wydarzenie to pozostawio widoczne lady w jej wygldzie. Osoby z jej
bliskiego otoczenia oraz czonkowie rzdu byli zawsze bardzo ostroni i dyskretni w tej
delikatnej kwestii, ale inni, jak przeor Blanchelande, ktry zobaczy j, gdy przybya do
Parya, w poufnym licie opisa szwedzk krlow bez ogrdek: Ma jedn pier p stopy
niej ni drug i tak zagbion, e wydaje si, jakby poow piersi miaa cakiem pask.
Druga prezentuje si lepiej, dobrze wypeniona, naprawd, i cakiem przyjemna.
 Chocia wikszo wczesnych portrecistw potrafia bez trudu skorygowa ten fizyczny
defekt, miedzioryt z 1662 roku przedstawiajcy trzydziestoszecioletni wwczas Krystyn
Wazwn ukazuje j z caym realizmem: krlowa wydaje si dwukrotnie starsza, wyranie
znieksztacona, lewe rami ma znacznie wyej ni prawe i zapadnit, jakby spaszczon
klatk piersiow. Trudno si dziwi, e miaa kompleksy i staraa si ukry te deformacje,
ubierajc si w lune mskie stroje. Mimo e silnej budowy ciaa, bya bardzo niska. Czua na
punkcie niedostatkw swojej urody, z przykroci znosia obecno karw i baznw.
Na nielicznych zachowanych wizerunkach Krystyny wyranie widoczne jest jej fizyczne
podobiestwo do ojca. W 1634 roku pozowaa nadwornemu malarzowi Jacobowi Elbfasowi,
ktry sportretowa j w eleganckiej sukni, z perami i innymi cennymi klejnotami krlowa na
popielatoblond wosach ma niewielk koron i cho liczya wwczas zaledwie osiem lat, jej
twarz z szerokim i wysokim czoem, duym orlim nosem, cienkimi i ukowatymi brwiami,
duymi, intensywnie niebieskimi oczami oraz wydatn doln warg bardzo przypomina rysy
wielkiego Gustawa II Adolfa. Wyglda na krlow pewna siebie i nad wiek dojrzaa. Fakt,
e tak bardzo przypominaa ludziom swojego ojca, by dla niej powodem do dumy. Ilustruje to
pewna anegdota. Kiedy Krystyn ogoszono krlow Szwecji, stary wieniak, czonek
Parlamentu Stanowego, uzna za absurdalny pomys osadzenia na tronie dziecka, ktrego nikt
nie zna ani wczeniej nie widzia. Jednogonie postanowiono, e ksiniczka ma zosta
zaprezentowana wszystkim czonkom zgromadzenia. Kiedy w drzwiach pojawi si bardzo
powany dygnitarz prowadzcy za rk do brzydk i ubran na czarno dziewczynk, starzec
wykrzykn: To prawda! Ma nos, oczy i czoo swojego ojca! Niech ta dziewczynka bdzie
wic nasz krlow!.
Podczas dugiej nieobecnoci matki Krystyna, ju jako nowa krlowa, wci mieszkaa
z wujostwem i ciotecznym rodzestwem (mody ksi Karol Gustaw mia zosta oficjalnym
pretendentem do jej rki) na zamku Stegeborg. Bya jednak wiadoma, e co si midzy nimi
zmienio, bo Jan Kazimierz jako jeden z pierwszych podszed, by zoy jej ukon. Jego gest
mia znaczenie, bo przyszo hrabiostwa palatynw po mierci krla Gustawa II Adolfa
rysowaa si bardzo niepewnie. Szwedzki rzd nie ukrywa swojej wobec nich wrogoci
i utrudnia im ycie, by zmusi do opuszczenia krlestwa. Uznawano ich za cudzoziemcw, bez
ojczyzny i majtku, gotowych w kadej chwili przej tron. Wielki wpyw, jaki ksi palatyn
wywiera na krlow, wzbudza niezadowolenie kanclerza Oxenstierny i jego rodziny
piastujcej najwaniejsze urzdy w kraju.
Krlowa dziecko
W 1636 roku po dugiej nieobecnoci wrci z Niemiec Axel Oxenstierna i obj regencj.
Gdy tylko zjawi si w Sztokholmie, od razu poleci rozdzieli krlow Krystyn z jej
niezrwnowaon matk, jak to niegdy nakaza Gustaw II Adolf. Kanclerz chcia za wszelk
cen unikn zgubnego wpywu Marii Eleonory, ktra prowadzia crk zymi drogami
i przyzwyczajaa do patrzenia na Szwedw z pogard. Kieroway nim rwnie inne, jake
wane racje. Krlowa matka, cakowicie odseparowana od udziau w rzdach, miaa wasne
plany i snua intrygi, a w kocu ulega duskim wpywom i rozwaaa wydanie Krystyny za
Fryderyka, syna krla Danii Chrystiana IV. Ten monarcha, zagorzay wrg Szwecji, po mierci
krla Gustawa II Adolfa ywi nadziej na poczenie trzech skandynawskich krlestw pod
duskim berem.
Po rozdzieleniu dziewczynki z Mari Eleonor poproszono ksin Katarzyn, by
zamieszkaa z dziemi na zamku w Sztokholmie. Krystyna miaa wwczas dziesi lat,
z ktrych ostatnie cztery spdzia poddana emocjonalnym wahaniom nastroju matki. Krlow
wdow, zapewne podaman rozstaniem z crk, umieszczono na zamku Gripsholm, twierdzy
oddalonej o szedziesit kilometrw od Sztokholmu. Pozwolono jej widywa crk tylko
przez trzy tygodnie w roku lub wwczas, gdy si rozchorowaa. Znowu Katarzyna zaja
miejsce matki, ale na krtki czas. Ukochana ciotka, jedyna osoba, ktra okazywaa Krystynie
mio, w 1638 roku niespodziewanie zmara, pozostawiajc j osierocon i pogron
w wielkim blu.
Maria Eleonora nie zamierzaa pogodzi si z tym, co uwaaa za przymusowe wygnanie,
i zacza potajemnie snu plany ucieczki ze Szwecji. Moga liczy na pomoc krla Chrystiana
IV i rezydujcego w Sztokholmie duskiego ministra sucego jej za porednika. Od pewnego
czasu Duczycy mieli przygotowany dla niej statek, jednak cige zmiany jej planw ich take
dezorientoway. Maria Eleonora postanowia w kocu, e ucieknie z Gripsholmu saniami
w rodku zimy 1640 roku, jednake choroba uniemoliwia jej wcielenie w ycie tego
niedorzecznego planu, ku ogromnej uldze duskiego ministra, ktry napisa do krla: Wydaje
si, e Bg, zsyajc t opatrznociow chorob, zechcia udaremni awantur, jakiej nie byy
w stanie zapobiec nasze rady.
W cigu nastpnych miesicy Maria Eleonora codziennie pisaa pene blu listy do
Krystyny, w ktrych narzekaa, e nie pozwalaj jej odwiedzi grobu ukochanego ma, e
traktuj j jak winiark i e nie moe mieszka z crk na zamku Tre Kronor. Rezydujca
w Sztokholmie trzynastoletnia krlowa nie miaa do matki zaufania i skrupulatnie
przechowywaa t korespondencj.
Wydawao si, e dziki pobytowi na zamku Gripsholm, lecym wrd sielskich
krajobrazw nad brzegiem jeziora Mlaren, krlowa wdowa na jaki czas odzyskaa spokj.
Odwiedzajcy j gocie opowiadali, e zajmuje si muzyk jedn z jej wielkich pasji
konsultuje si z astrologami, spaceruje po ciekach i szerokich topolowych alejach oraz czyta
francuskie powieci, zawsze wsplnie z ulubion dam do towarzystwa, pikn Ann Zofi
von Blow. Wrd suby kryy plotki, e znajomo obu pa jest niezwykle bliska i e
spdzaj razem duo czasu same. Ale Maria Eleonora nie zamierzaa spdzi reszty ycia
wrd kamiennych murw. W licie adresowanym do Oxenstierny zagrozia, e opuci
Szwecj, przeklty kraj, peen barbarzycw, i wrci do ojczystych Prus. Kanclerz
wzmocni nadzr nad wdow z obawy, e ta sprbuje uciec za granic, i nakaza kontrol jej
poczty. Z jednego z listw, jaki wpad w jego rce, wynikao, e krlowa wdowa poprosia
krla Danii o azyl, co byo rwnoznaczne ze zdrad stanu, a zatem z przestpstwem.
Krlowa matka zostaa pilnie wezwana do Sztokholmu, by wytumaczy si ze swojego
haniebnego postpku. Krystyna, take obecna przy skadaniu wyjanie, szczegowo opisaa
to wydarzenie w swoich pamitnikach. Pord paczw i krzykw Maria Eleonora
zaprzeczya wszystkim oskareniom i zacza ali si na sposb, w jaki jest traktowana, oraz
na lekcewaenie ze strony kanclerza. W kocu crka, wykazujc godny podziwu autorytet,
poprosia, eby wrcia do Gripsholmu, przyrzekszy wczeniej, e wycofuje prob o azyl
oraz ubolewa nad wszystkim, co si do tej pory wydarzyo. Niebawem wdowa staa si
bohaterk skandalu, o ktrym mwiy wszystkie europejskie dwory i ktry pozostawi gboki
lad w pamici Krystyny.
Zawstydzona i upokorzona, Maria Eleonora jak najprdzej opucia Sztokholm i wrcia do
Gripsholmu z jedn tylko myl w gowie uciec z kraju, ktrego tak nie znosia. Trzy dni
pniej, 17 lipca 1640 roku, kazaa wezwa marszaka, ktry mia obowizek j nadzorowa,
i oznajmia, e wczenie udaje si do swoich komnat w towarzystwie damy dworu, bo
zamierza skupi si na lekturze dugiej powieci wanie przysanej jej z Parya. Rozkazaa,
eby nikt jej nie przeszkadza, nawet w porze posiku. W nocy krlowa wdowa w przebraniu
chopki wraz z nieodczn dam do towarzystwa zdoay uciec, opuszczajc si przez okno.
Przepyny jezioro i wsiady do powozu, ktry szybko zawiz je do nadmorskiego
Nykpingu. Kiedy si tam znalazy, niewielki duski statek zabra je na Gotlandi, gdzie na
obie damy czekay ju dwa duskie okrty wojenne.
Nastpnego ranka informacja o ich znikniciu dotara na dwr w Sztokholmie. Nikt nie zna
miejsca pobytu uciekinierek. Kanclerz poinformowa o tym fakcie Krystyn, ktra, wedug
wiadkw, popada w przygnbienie i zacza zanosi si od paczu. Moda krlowa
rozchorowaa si ze smutku, nie chciaa je i zarzucaa rzdowi, e zmusi matk do ucieczki
z kraju. A do poowy sierpnia nie znano wszystkich szczegw caej eskapady. Krystyna
bardzo le przyjmowaa nadchodzce wieci do blu spowodowanego znikniciem matki
doczyo poczucie ponienia i obrazy, gdy dowiedziaa si, e jest ona gociem krla Danii.
W jednym z listw do wuja Jana Kazimierza przyznaa, e czuje si bezradna: Ten incydent
wprawi nas, mnie i rzd, w gbokie zakopotanie.
Maria Eleonora, coraz bardziej niezrwnowaona i despotyczna, szybko staa si dla krla
Christiana IV kopotliwym gociem i tylko jaki czas przebywaa w Kopenhadze, stale
zmieniajc rezydencje. Po podpisaniu traktatu pokojowego midzy Szwecj a Brandenburgi
w 1641 roku jej bratanek, ksi elektor Fryderyk Wilhelm, zgodzi si udzieli jej
schronienia w Prusach. Ale koszty pobytu Marii Eleonory, ktra zawsze lubia y ponad stan,
byy tak due, e elektor wkrtce zada od Sztokholmu, by wspuczestniczy w jej
utrzymaniu. Oburzenie szwedzkiego rzdu byo ogromne, w kocu jednak zgodzono si
wypaca jej pensj. Maria Eleonora zobaczya Krystyn ponownie dopiero dziesi lat
pniej, gdy udzielono jej zgody na udzia w koronacji crki na krlow Szwecji. Jednak
relacje midzy nimi si nie poprawiy.
Krystyna potrzebowaa nieco czasu, by pokona depresj wywoan porzuceniem jej przez
matk. Stopniowo wysza ze swojego zamknicia, zacza jada w towarzystwie i powica
si studiom. Dla modej, ciekawej wiata dziewczyny ycie na szwedzkim dworze byo
monotonne i dostarczao niewielu bodcw. Nigdy nie wykazywaa zainteresowania zajciami
typowymi dla wysoko urodzonych kobiet, a swj czas dzielia midzy szermierk, polowanie
i jazd konn. Bya wspania amazonk i uwielbiaa polowa, jednak przez wikszo czasu
czua si miertelnie znudzona. Gdy tylko moga, uciekaa ze stolicy, by cieszy si yciem
na onie natury. Tylko na wsi, w kontakcie z przyrod, czua si naprawd szczliwa.
Uprawiaa dugie i wyczerpujce marsze, starajc si uodporni na surowy szwedzki klimat,
gd, pragnienie i brak snu. Jej damy dworu narzekay na wycieczajcy rytm ycia, ktremu
nie byy w stanie podoa.
Czternastoletnia Krystyna tryskaa energi, miaa ywy, niespokojny i silny temperament.
Wszyscy, ktrzy gocili na szwedzkim dworze i mieli okazj j pozna, byli pod wraeniem
jej rozlegej wiedzy. Bya inteligentna i ciekawa, potrafia stale przyswaja najrniejsze
informacje. Miaa jednak w sobie, jak jej matka, pewn niestabilno charakteru i j rwnie
opisywano jako niecierpliw, nieufn choleryczk. Pierre Hector Chanut, ambasador krla
Francji na szwedzkim dworze, w swoich pamitnikach opublikowanych okoo roku 1674 stale
wychwala jej niezwykle wyostrzon inteligencj i cudown pami. Dyplomata i subtelny
obserwator by wiadkiem zarwno krtkiego panowania, jak i ycia prywatnego Krystyny.
Chanut, ktry czsto towarzyszy krlowej w podrach po Szwecji, by jej zaufanym
czowiekiem i oddanym przyjacielem. Kiedy po abdykacji zaczy kry szkalujce j
pamflety, zawsze publicznie wystpowa w jej obronie. Jego podziw dla Krystyny by tak
wielki, e paryscy przyjaciele podejrzewali dyplomat, i si zakocha, na co Chanut im
odpowiedzia: Gdybycie tylko przez jeden dzie obserwowali krlow, nigdy bycie nie
uwierzyli w to, by mczyzna, choby najbardziej waleczny, odway si w niej zakocha [...]
Pewnie, e si j kocha, ale tak jak si kocha prawo.
Mimo wtpliwej atrakcyjnoci fizycznej Krystyna jako potna krlowa bya znakomit
parti. Wiele osb z jej otoczenia pragno j polubi. Od dziecka nie brakowao
pretendentw do jej rki. Duczycy byli bardzo zainteresowani wydaniem jej za jednego
z ksit, zwaszcza za Ulryka, ukochanego syna krla Christiana IV. Kiedy ten zgin,
zaproponowali jego starszego brata, ksicia Fryderyka. Zbiega do Kopenhagi Maria
Eleonora, starajca si pogodzi z crk, rwnie zachcaa j do wyjcia za m za jednego
z duskich ksit. Gorco zapewniaa, e nigdy nie zgodziaby si na to, aby jej crka wysza
za m za czowieka, w ktrego yach nie pynaby krlewska krew, i wyraaa przekonanie,
i jej dziecinka nie postpi wbrew pragnieniom matki. Krystyna odpowiedziaa jej w licie
grzecznie, lecz stanowczo, eby zaja si czym innym i nie mieszaa si w jej prywatne
sprawy.
Kiedy krlowa Szwecji ukoczya szesnacie lat, staa si anemiczn, pozbawion wdziku
nastolatk. Nigdy nie wykazywaa wielkiego apetytu i cho nie bya zbyt wybredna, nie
znosia piwa, wina i wieprzowiny, bdcej podstaw szwedzkiego wyywienia. Poniewa
piwo wydawao jej si napojem nikczemnym, a wody jej zabraniano ze wzgldw
higienicznych, potrafia przez cay dzie nic nie pi, co wywoywao powane nastpstwa
zdrowotne. Ubieraa si jak chopak i nudzia w towarzystwie dam dworu, ktre miay
kontrolowa wszystkie jej kroki. Ju wtedy wolaa przebywa i rozmawia z mczyznami.
Kpia publicznie z zaj i rozrywek kobiet, nie znosia rwnie robtek rcznych. Za to
doskonale znaa reguy politycznej gry. W tak modym wieku uczestniczya w posiedzeniach
Rady Krlewskiej, wczeniej dokadnie studiujc porzdek dnia, zabieraa gos i wydawaa
trafne opinie. Dostrzegajc jej polityczn i intelektualn dojrzao, Parlament Stanowy
postanowi przekaza jej peni wadzy, gdy ukoczy lat osiemnacie, a nie czeka, jak
planowano, do czasu, gdy osignie wiek dwudziestu czterech lat.
Sidmego grudnia 1644 roku w wielkiej sali zamku Tre Kronor Krystyna zasiada na tronie,
ktry niegdy nalea do jej ukochanego ojca. Ubrana we wspaniay paszcz z czerwonego
aksamitu i wedug wiadka adnie uczesana, umyta i przypudrowana, co nie byo dla niej
typowe, przyja dymisj regentw, obejmujc peni wadzy w Szwecji.
Krlowa pod przysig obiecaa szanowa Koci luteraski, broni przywilejw
szlachty i przestrzega Konstytucji. Zakadano, e niedowiadczona monarchini pozostawi
rzdy w rkach osb, ktre do tej pory je sprawoway. Rzeczywisto okazaa si zupenie
inna. Za powan i przezorn dziewczyn, ktrej osobowoci nikt nie zna, skrywaa si
ambitna z natury i pewna siebie kobieta, pragnca jak najszybciej obj wadz, do ktrej
sprawowania czua si zdolna. Mimo e dopiero sze lat pniej zostaa oficjalnie
koronowana, ten dzie rozpocz jej krtkie i chwalebne panowanie. Lud uczci to wydarzenie
z wielk radoci, a na jej cze wystrzelono mnstwo salw.
Krlowa oddaa si rzdzeniu z ca energi. Spaa po par godzin, wstawaa o czwartej
lub pitej rano, by czyta i studiowa. Caymi nocami analizowaa traktaty z dziedziny prawa,
teksty historyczne, matematyczne i astronomiczne, ktre szczeglnie lubia, a take dziea
Katullusa, Owidiusza czy Platona. Wkrtce pochorowaa si z wyczerpania oraz napicia
nerwowego i czsto bywaa w niedyspozycji.
Ju wtedy miaa mocno skrzywione plecy, sztywny kark i saby, zmczony wzrok. W 1634
roku wykryto u niej niewielkiego guza piersi, ale zdaje si nie by zoliwy, bo nadal moga
prowadzi normalne ycie. Zdrowie Krystyny pogorszyo si, odkd zacza rzdzi. Cierpiaa
na silne ble menstruacyjne i bezsenno, czste napady gorczki i omdlenia. Zwaszcza
omdlenia, po ktrych przez wiele godzin nie moga odzyska si, martwiy otoczenie. Kiedy
zorientowano si, e popularne wwczas metody leczenia polegajce na puszczaniu krwi
i podawaniu wdki z korzennymi przyprawami nie potrafi wyleczy jej dziwnej
przypadoci, zdecydowano skonsultowa si ze sawnym francuskim lekarzem Pierreem
Bourdelotem, ktry wanie przyjecha do Sztokholmu. Ta kontrowersyjna posta, medyk
opisywany przez biografa szwedzkiej krlowej jako wesoy spryciarz, niski i gruby,
o zaczerwienionej twarzy, dobry tancerz i lutnista, skonny do grubiaskich artw,
niezmordowany gadua, wielki arok, pijak, z upodobaniem uganiajcy si za sucymi,
szybko przywrci krlowej zdrowie. Wedug wikszoci szwedzkich historykw czowiek
ten, cieszcy si wielk saw jako osobisty lekarz ksicia Wielkiego Kondeusza, by
libertynem, ktry zdeprawowa nieszczliw krlow i nauczy j tylko niemoralnoci. Ale
dziki jego zaleceniom Krystyna odzyskaa ch do ycia. Kiedy przyby do zamku Tre Kronor
i zbada szwedzk krlow, ta bya w opakanym stanie. Poinformowano go, e pacjentka od
tygodni prawie nic nie je, mdleje kilka razy dziennie i z przekonaniem zaamujcym otoczenie
twierdzi, e ju nic jej nie uratuje.
Dla Bourdelota diagnoza bya oczywista: krlowa rozchorowaa si od nadmiaru pracy,
wyczerpania fizycznego, braku snu, zego odywiania i powanego zaniedbania swojego
zdrowia. Poradzi, eby zwolnia tempo ycia, wicej odpoczywaa i korzystaa z rozrywek
waciwych jej wiekowi. Opracowa dla niej lekk diet: miso cielce, duo owocw
i pynw, i zachca, aby braa ciepe kpiele i moczya nogi. W krtkim czasie zdrowie
Krystyny si poprawio. Przekonana, e Bourdelot uratowa jej ycie, oddaa si w jego rce.
W paacowym yciu zaszy zmiany: stale organizowano przedstawienia teatralne, opery,
przyjcia, bale i maskarady. Medyk zatrudni woskich komediantw i muzykw, organizowa
wesoe wieczorki, w ktrych uczestniczyy damy dworu i kawalerowie. Zaraona radoci
i dobrym humorem Bourdelota, ktry potrafi ukada pieni, gra na gitarze, komponowa
perfumy i gotowa wykwintne dania, krlowa bawia si jak nigdy dotd. Francuski medyk
okaza si doskonaym kompanem, tolerowaa nawet jego bezwstydno i dowcipy w zym
gucie. Wkrtce sta si jednym z najpotniejszych ludzi w Sztokholmie, a take najbardziej
znienawidzonym ze wzgldu na zjadliwe poczucie humoru i upokarzajce traktowanie
dworskich erudytw podczas debat literackich, w ktrych uczestniczy wraz z Jej Krlewsk
Wysokoci.
Sybaryta Bourdelot zaznajomi Krystyn z klasyczn literatur erotyczn i pornograficzn
poezj, jak Sonetti lussuriosi (Sonety lubiene) Pietra Aretina, ktre czyta z wielkim arem.
Niewtpliwie za pomoc tych wierszy ilustrowanych rycinami o sporym adunku erotycznym
pragn zwrci jej uwag na znaczenie seksu dla rwnowagi psychicznej. Nie wiadomo, czy
krlowa wprowadzia w ycie rady Bourdelota. Podobno by on pierwszym mczyzn, ktry
j uwid, i bez wtpienia w cigu dwch lat, jakie spdzi w Szwecji, mia na ni gboki
wpyw. W tym czasie Krystyna, wcignita w szalestwa francuskiego medyka, prawie
zupenie nie interesowaa si sprawami kraju. Caymi miesicami nie zwoywaa Rady
Krlewskiej ani nie przyjmowaa kanclerza. Taka sytuacja nie moga trwa zbyt dugo.
W 1653 roku Bourdelot ostatecznie wyjecha do Francji, gdzie a do mierci, a zmar w roku
1685, wid radosne ycie libertyna. A krlowa, co wszyscy powitali z ulg, znowu
powicia si sprawom pastwa i ulubionej lekturze.
Krystyna bya wiadoma, e ma nie tylko sabe zdrowie, lecz take trudny charakter.
W 1679 roku swojemu lekarzowi z dziecistwa wyznaa, e jest jak ogie i pomie,
i okrelia si choleryczn, wynios i niecierpliw. W swoich pamitnikach dzikowaa
Bogu, e chroni j przed nieszczciem, do ktrego moja swoboda i pomienna krew atwo
mogyby mnie skoni. Niewtpliwie wyszabym za m, gdyby Ty, Boe, nie da mi si, by
wyrzec si rozkoszy mioci. Biografowie krlowej Krystyny uwaaj, e jej obsesja na
punkcie zachowania dziewictwa i pozostania niezamn wynikaa ze sprzecznoci jej
wasnego ciaa. Na temat ekscentrycznego zachowania krlowej i wytykanej jej przez
wspczesnych nienormalnoci pciowej wylano morze atramentu. W roku 1654 napisano:
Miaa tylko pe kobiety, jej postawa, gesty oraz gos byy cakowicie i zupenie mskie.
Henryk II, ksi Gwizjusz, jak tylko j pozna, stwierdzi: Ma gos i postaw mczyzny.
Cioteczna siostra Krla Soce, ksina Anna de Montpensier, ktra odwiedzaa krlow
Szwecji podczas jej pobytu w Paryu, opisaa j w swoich pamitnikach jako adnego
i bardzo mskiego chopca. Tymczasem badacze jej biografii zapewniaj, e mioci
Krystyny, zarwno te z mczyznami, jak i te z kobietami, miay bardziej charakter platoniczny
ni cielesny. Sama nigdy nie wypowiedziaa si w tej tak intymnej kwestii, jednak jej
zachowanie i domniemana biseksualno stay si poywk dla rnego rodzaju szyderstw
i okrutnych paszkwili, ktre raniy j gboko.
Cho byo wiadomo, e krlowa nie jest zainteresowana maestwem, otoczenie dyo do
wydania jej za m jak najprdzej, by urodzia dzieci i zagwarantowaa cigo dynastii.
Wrd pretendentw do jej rki wymieniano Fryderyka Wilhelma Brandenburskiego
idealnego kandydata zdaniem jej matki, krla Wgier Ferdynanda IV Habsburga, krla
Portugalii Jana IV, krla Polski, gubernatora Niderlandw, a nawet krla Hiszpanii Filipa IV.
Ten ostatni, kiedy zosta wdowcem, wysa na szwedzki dwr swojego ambasadora Saavedr,
by przekona czonkw rzdu do korzyci wynikajcych ze lubu z hiszpaskim monarch.
Krystyna jasno, cho dyplomatycznie daa do zrozumienia, e na razie nie szuka ma,
a i niezbyt urodziwy Filip IV, bezwolny, zatwardziay kobieciarz i najgorszy z wadcw,
zupenie jej nie pociga.
Niepokonana awersja krlowej do maestwa rujnowaa wszystkie plany. Jedynym
spord kandydatw, ktremu, przynajmniej we wczesnej modoci, okazywaa jakie
wzgldy, by jej brat cioteczny, Karol Gustaw, syn hrabiostwa palatynw i towarzysz jej
zabaw na zamku Stegeborg. Przez siedem lat ywili do siebie czu dziecic mio, o czym
wiadcz pisane przez nich po niemiecku listy. W jednym z nich maa ksiniczka prosia brata
o cierpliwo do czasu, a bd nosia na gowie koron, a Wasza Mio nabdzie wicej
wojennego dowiadczenia. Ale ju w okresie dojrzewania przesta j pociga ten niezbyt
lotny, tusty modzieniec o wilgotnych rkach i cikich powiekach.
Aby zademonstrowa wierno krlowej i swoje bitewne walory, ksi Karol Gustaw
postara si w 1642 roku o zgod na wyjazd do Niemiec, gdzie doczy do szwedzkich wojsk.
Cho wykaza si odwag na froncie, to jednak, gdy po trzech latach powrci, krlowa
przyja go chodno. A poniewa nadal zabiega o wzgldy Krystyny, ta na pocieszenie
obiecaa, e mianuje go swoim nastpc i ksiciem dziedzicem krlestwa. W ten sposb daa
jasno do zrozumienia, e nie zamierza wyj za m ani mie dzieci. Moe do ulubionego
krewnego zniechciy j wieci o jego podbojach i sprowadzeniu do Szwecji syna
z nieprawego oa. Opromieniony saw bohater, do ktrego moda krlowa pisaa
entuzjastyczne listy miosne, zamieni si w korpulentnego wojaka o prostackim wygldzie
i przesta j interesowa.
Aby uciszy plotki na temat swojego stanu panieskiego, w 1649 roku Krystyna
owiadczya przed parlamentem, e nie czuje si zdolna do maestwa:
Pragn, by byo wiadomym, e nie jest moliwe, abym wysza za m. To jest moja
ostateczna decyzja. Nie zamierzam tumaczy powodw, ale nie jestem mentalnie
dysponowana do zawarcia maestwa. Prosiam arliwie Boga, bym tego zapragna, ale
moje bagania nie zostay wysuchane.
Przyzwyczajona do rzdzenia od dziecka, nie miaa zamiaru podporzdkowywa si wadzy
ma ani dzieli z nim tronu. W kocu, by rozwiza problem sukcesji, mianowaa Karola
Gustawa jedynym dziedzicem korony.
Trwaa niech Krystyny Wazwny do zawarcia zwizku maeskiego daa powody do
rnego rodzaju przypuszcze. Niektrzy wspczeni jej medycy wspominali o defektach
fizycznych uniemoliwiajcych skonsumowanie maestwa. Krlowa, wiadoma zoliwych
plotek na temat jej pci, czsto artowaa z nich publicznie. Pewnego razu, gdy wysiadaa
z kolasy, uniosy jej si do gry spdnice, co wcale jej nie zezocio i co skomentowaa
z ironi: niech mnie ludzie zobacz tak, jak stworzya mnie natura, bo w ten sposb
przekonaj si, e nie jestem ani mczyzn, ani hermafrodyt, co usiuje si o mnie
rozgasza. Legenda o domniemanej naturze hybrydy u krlowej towarzyszya jej a do
mierci w 1689 roku. Po przeprowadzonej sekcji zwok lekarze poinformowali, e nie istniaa
adna nienormalno w jej zewntrznych narzdach pciowych.
Kiedy Krystyna ukoczya dwadziecia pi lat, jej wygld daleko odbiega od
uwodzicielskiego wizerunku stworzonego przez Gret Garbo, ktra w filmie Roubena
Mamouliana wcielia si w posta szwedzkiej krlowej. Mski charakter monarchini
zaskakiwa wszystkich, ktrzy j poznawali. wiadkowie z epoki opisywali j jako uczon,
zaniedban, le ubran i na dodatek niezbyt schludn. Mimo e brakowao jej wdziku i urody,
zyskaa wielkie powaanie w caej Europie, mwiono o niej z podziwem i ogromnym
zaciekawieniem.
Protestanck krlow interesowano si zwaszcza we Francji. Na prob krlowej matki
Anny Austriaczki ambasador francuski Chanut wysa szczegowy raport na temat Krystyny,
ktr nazwa zjawiskiem. Dyplomata podkrela jej niezwyk, godn pozazdroszczenia
wytrzymao fizyczn. Podobno gdy braa udzia w polowaniu, potrafia nie schodzi z konia
przez dziesi godzin lub jednym strzaem pooy biegncego zajca. Moga spa
w dowolnym miejscu, take pod goym niebem, i kochaa wiejskie ycie. Ani najsurowsze
lodowate zimno, ani najbardziej duszcy upa nie wydaway si jej przeszkadza. Lubia
proste jedzenie, spaa zaledwie pi godzin na dob i nie okazywaa najmniejszego
zainteresowania swoim wygldem. Ubieraa si, wedug Chanuta, w cigu kwadransa, a na
bardziej uroczyste okazje spinaa wosy grzebykiem i ozdabiaa wstk. Nie dbaa o cer
i cigle wystawiaa nieupudrowan twarz na deszcz i wiatr. Jeli si do tego doda, e miaa
si dononie, gwizdaa i przeklinaa jak zwyky odak, trudno si dziwi, e w wielu budzia
zakopotanie. Kiedy nieustraszona i wolna galopowaa w mskim kaftanie i kapeluszu,
z rozwianymi wosami i opalon twarz, jej poddani nie wiedzieli zbyt dobrze, czy maj krla
czy krlow.
Cho odrzucaa pomys maestwa, zawsze lubia otacza si modymi, atrakcyjnymi,
bogatymi, cho niezbyt mdrymi arystokratami. Na pocztku traktowaa ich z wielk atencj,
obsypywaa wzgldami i prezentami, szybko jednak si nimi nudzia. W ramach rekompensaty
aranowaa im korzystne maestwa z rozsdku lub przyznawaa jaki arystokratyczny tytu.
Jednym z jej faworytw by pochodzcy z zamonej rodziny przystojny hrabia Magnus Gabriel
De la Gardie, bliski przyjaciel Karola Gustawa. Krlowa od pocztku nie ukrywaa przed nim
swojego zainteresowania i aby go przy sobie utrzyma, w 1645 roku mianowaa go
pukownikiem swojej gwardii. Wkrtce pikny Magnus zacz korzysta
z uprzywilejowanej pozycji na dworze, a Krystyna obsypywaa go wzgldami i zaszczytami.
Mody, elegancki, wyksztacony i obeznany ze wiatem dworzanin zdoby zaufanie krlowej
i szybko awansowa. Po powrocie z misji dyplomatycznej do Francji zosta mianowany
czonkiem Rady Krlewskiej, nastpnie gubernatorem Saksonii, w kocu za krlewskim
skarbnikiem. Francuski ambasador Chanut by wiadkiem owej pomiennej namitnoci
krlowej. W kocu jednak, z nieznanych powodw, Krystyna zaaranowaa maestwo
ambitnego hrabiego z siostr swojego ciotecznego brata Karola Gustawa, Mari Eufrozyn.
Jeli kogo kochaa w modoci, to sodk Ebb Sparre, szwedzk arystokratk i dam do
towarzystwa, nazywan pikn hrabin, znan na dworze ze swej urody. Podobno w taki
sposb przedstawia j ambasadorowi angielskiemu Whitelockeowi: Panie, przedstawiam
moj towarzyszk oa i niech mi pan powie, czy jej wntrze nie jest rwnie pikne jak jej
zewntrze. Odkd po raz pierwszy zobaczya j na dworze, bya ni tak oczarowana, e
zatrudnia francuskiego malarza Sbastiena Bourdona, by j sportretowa. Mimo niechci, jak
na og okazywaa kobietom, ulega wdzikom tej agodnej dziewczyny, do ktrej w kocu
poczua, wedug jej wasnych sw, gwatown namitno. Nawet po lubie Ebby
z Jakobem De la Gardie, bratem jej dawnego faworyta, pisaa do niej pomienne listy miosne.
Belle, jak j nazywaa krlowa, bya jej blisk przyjacik, kochank i powiernic. Po
abdykacji prosia, eby wyjechaa z ni najpierw do Hamburga, a nastpnie do Rzymu, gdzie
zamieszkaa wraz z dworem. Przedwczesna mier Ebby w 1662 roku zniweczya jednak te
plany i szanse na wsplne ycie. Listy krlowej Krystyny do ukochanej Belle zdradzaj
stopie intymnoci i erotyzm, ktry je czy. W jednym z nich, napisanym w Rzymie w 1656
roku, Krystyna wyznaa: Jaka byabym szczliwa, gdyby dane mi byo Pani spotka, Belle,
ale jestem skazana na to, by po wieczne czasy kocha Pani i wielbi, nie mogc ju nigdy
zobaczy si z Pani. W marcu 1657 roku napisaa ponownie do kobiety, ktr pokochaa
przed dwunastoma laty, i tym razem by to jeden z najbardziej namitnych listw: miaam
wwczas szczcie, e byam przez Pani kochana, krtko mwic, e do Pani w taki sposb
naleaam, e nie moga mnie Pani opuci. Tylko mier pooy kres mojej do Pani mioci.
Chocia Ebba zajmowaa wane miejsce w sercu krlowej, nie bya jedyn dam, ktr
Krystyna uwioda, nie zwaajc na skandal, jaki mogo wywoa jej zachowanie. Podczas
swojej pierwszej podry do Francji okazaa gwatown namitno w stosunku do pani
Thianges, siostry madame de Montespan, faworyty Ludwika XIV. Wedug wiadkw gorco
staraa si j przekona, by rozstaa si z mem i pojechaa z ni do Woch; naley jednak
odda cze pani de Thianges, bo nie towarzyszya krlowej do Rzymu, tylko pozostaa
wierna swojemu mowi.
W 1654 roku, niedugo po przyjedzie do Hamburga, w domu pewnego bogatego
portugalskiego yda Krystyna poznaa jego pikn bratanic. Dziewczyna miaa na imi
Rachela. Krlowa, zachwycona jej wdzikami, zaprosia j na obiad i szybko nawizay
zayo. Widziano, jak jechay razem w odkrytej karocy, trzymajc si za rce i caujc na
oczach oszoomionych gapiw. Kiedy krlowa opucia miasto, Rachela bya zmuszona stawi
si przed rad rodziny i wytumaczy ze swojego zachowania. I nie do, e nie zaprzeczya
oskareniom, to jeszcze si bronia: Uczynki praktykowane z jedn z najchwalebniejszych
monarchi Europy przynosz wicej zaszczytu ni wstydu. Jej argument musia ich przekona,
bo o sprawie zapomniano, cho niebawem ojciec, aby uchroni honor crki, oeni j
z miejscowym cyrulikiem.
Dwudziestego padziernika 1650 roku Krystyna Wazwna, o ktrej mwia ju caa Europa,
zostaa uroczycie koronowana. Tego sonecznego jesiennego dnia byo ju wiadomo, e nie
zamierza ona wyj za m i swoim nastpc czyni brata ciotecznego oraz jego potomkw. Na
jej wyrane yczenie ceremonia odbya si w katedrze w Sztokholmie, a nie, jak nakazywaa
tradycja, w Uppsali bdcej siedzib arcybiskupstwa. Uwaano wwczas, e panowanie
monarchy, ktry nie zosta koronowany w tym historycznym miecie, bdzie trwao krtko. Ale
zakorzeniony przesd nie robi wraenia na szwedzkiej krlowej, ktra chciaa z przepychem
obej ten dzie w stolicy, otoczona mioci poddanych.
Krystyna bya wwczas bardzo kochana przez nard, ktry docenia jej starania o pokj dla
Szwecji i stworzenie z niej wielkiego europejskiego mocarstwa. wiadoma wagi swojej
koronacji, sama zadbaa o wszystkie szczegy ceremonii. Zaproszono wszystkich krajowych
dygnitarzy, do Sztokholmu przybyy rwnie delegacje gwnych dworw europejskich. Sze
dni przed koronacj Krystyna wyjechaa z miasta i schronia si na zamku Jakobsdal. W tym
czasie lud mg za darmo zaspokaja pragnienie, pijc czerwone wino tryskajce z czterech
pozacanych fontann. Kiedy po dwch dniach monarchini ze swym licznym orszakiem
powrcia do Sztokholmu, tysice Szwedw wiwatowao na jej cze. Krlowa uroczycie
wjechaa do stolicy w wykwintnej karocy wycieanej czarnym aksamitem, obszytym zot
i srebrn pasmanteri, i zaprzonej w cztery biae konie ze srebrnymi podkowami.
Eskortowali j jej gwardzici, tarczownicy, dworzanie i halabardnicy w galowych mundurach.
Arystokraci i senatorowie, delegaci i ambasadorowie obcych pastw jechali w dwudziestu
czterech ozdobnych dworskich karocach.
Koronacja odbya si na zamku Tre Kronor. Sam Karol Gustaw w gronostajowym paszczu
czeka na siostr cioteczn u stp schodw katedry i zaprowadzi j przed otarz. Po
odczytaniu z wielkim wzruszeniem przysigi krlw Szwecji arcybiskup naoy jej na gow
cik zot koron, t sam, w ktrej po latach zostaa pochowana. Krystyna staa
wyprostowana, z uroczyst min i z dum pokazywaa oznaki wadzy: bero, jabko, miecz
i klucz. Po ceremonii wrcia karoc na zamek, a poprzedzajcy j wielki skarbnik rzuca
w tum zote i srebrne monety. W miecie biy dzwony, ze szczytu murw wystrzelono setki
armatnich salw, czczc szczliwe wydarzenie.
Po koronacji na sztokholmskim zamku wydano przyjcie. Goci usadzono przy dugich
stoach, za na samym szczycie, na kocu ogromnej sali, jada krlowa, w ktrej utkwione byy
spojrzenia wszystkich. Za wyjtkiem bliskiego otoczenia Krystyny, w osobach kanclerza
Oxenstierny i Karola Gustawa, bardzo niewielu mogo poszczyci si tym, e zna choby
w minimalnym stopniu now wadczyni. Wiedziano na og, e wychowywano j jak
chopca, e dobrze jedzi konno, zrcznie strzela i ma rozleg wiedz.
Na ulicach lud uczci to wydarzenie tacami i pieczystym podlewanym dobrym winem.
Wedug wiadkw zorganizowano pokaz sztucznych ogni, walki lww i niedwiedzi oraz
innych dzikich zwierzt. Szczliwy i niezapomniany dla krlowej dzie zakcia tylko
obecno jej matki. Maria Eleonora chciaa zobaczy koronacj crki i w kocu ta udzielia
jej zgody na powrt do Szwecji. Przebaczya matce publicznie, ale nigdy nie zapomniaa
upokorzenia i blu doznanego na wie o jej skandalicznej ucieczce. Z rozkazu Krystyny
przydzielono jej na rezydencj zamek w Nykpingu. Matka i crka ponownie zobaczyy si
cztery lata pniej, kiedy krlowa Szwecji zrzeka si tronu i opucia kraj.
Minerwa Pnocy
W 1652 roku synny francuski bibliotekarz Gabriel Naud napisa o Krystynie:
Europa interesowaa si t krlow, ktra ubieraa si jak mczyzna [...], nigdy nie
karbowaa wosw, kochaa kobiety, pozwalaa si adorowa przelotnym faworytom,
pracowaa dniami i nocami, a w kocu w sposb najbardziej niezwyky zesza z wytyczonej
drogi, na ktrej trzymay j pastwowe obowizki. Europa mwia z szacunkiem o tej dziwnej
pisarce, ktra miaa dziesitki dyplomw naukowych i literackich, ktra przycigaa do siebie
z caego wiata energie duchowe swoich czasw [...] ktra inspirowaa prace otaczajcych j
uczonych, a na dodatek nie przechwalaa si zbytnio swoj wiedz.
W cigu dziesiciu lat jej panowania dwr szwedzki sta si promieniujcym centrum ycia
intelektualnego i artystycznego, zachwycajcym ca Europ. Krystyna pragna przeksztaci
ponury Sztokholm w nowe Ateny, gdzie rozkwityby nauki i sztuka. To wwczas powstay
pikne renesansowe gmachy: ratusz, Riddarhuset (Dom Rycerstwa) i Paac Wrangla,
projektowane bd przez Francuza Jeana de la Valle, bd przez Niemca Nicodemusa
Tessina. Krlowa zastpia redniowieczne turnieje i barbarzyskie pnocne zwyczaje
muzycznymi wieczorkami, oywionymi spotkaniami literackimi, wystawnymi przyjciami
i przedstawieniami teatralnymi dorwnujcymi sztukom wystawianym w Wersalu. Szczeglnie
lubia wywodzce si z Niemiec maskarady, nazywane gospodarskimi zapustami, cieszce si
w Szwecji wielk popularnoci. Mwiono, e w 1650 roku pojawia si na nich przebrana za
holendersk suc, a kilka lat pniej za pasterk, w staniczku haftowanym diamentami,
ktre na koniec zabawy kazaa rozdzieli wrd uczestnikw.
Stary zamek Tre Kronor, wwczas bardziej przypominajcy twierdz, zosta dziki
krlowej przeksztacony w przestrze wolnoci i rozkoszy estetycznej, wedug poetyckich
sw Chanuta. Dyplomata francuski tak pisa o tej nowej Szwecji: Bg sprawi, e rzdzi tam
dziewczyna, ktra ma wielkie zamiowanie do literatury i filologii oraz inteligencj, by je tam
wprowadzi, bo ten wojowniczy nard nie tolerowaby tego, eby krl nie ceni nauki.
Krystyna wioda ascetyczne ycie, oddana studiom i poszukiwaniom. Stopniowo otoczya si
intelektualistami, uczonymi, erudytami, filologami, filozofami i poetami, ktrzy przybywali na
jej dwr ze wszystkich zaktkw Europy. W tym czasie na niemieckim terytorium, oddalonym
o tysic kilometrw od yjcego w pokoju Sztokholmu, protestanci i katolicy nadal toczyli
krwawe boje. Wojna trzydziestoletnia, ktra wydawaa si nie mie koca, zbieraa swoje
niwo. Krystyna, odziedziczywszy po ojcu pozycj najwaniejszego obrocy protestantw,
chciaa doprowadzi do pojednania i zakoczy walki. Jej stanowcza wola dialogu
przyczynia si do zawieszenia broni. Po raz pierwszy narzucia swoj wol kanclerzowi
Oxenstiernie, ktry ju nie cieszy si jej ask. Podpisanie pokoju westfalskiego w 1648 roku
byo momentem kulminacyjnym jej panowania Szwecja staa si wielkim mocarstwem
europejskim.
Krlowa odziedziczya po swoich poprzednikach zaledwie kilka piknych gobelinw
z Aubusson, ktre krl Francji Karol IX podarowa szwedzkiemu monarsze Erykowi XIV.
Jednak od modoci zdradzaa niezwyke zamiowanie do dzie sztuki, od rzeb antycznych, po
gobeliny i obrazy, ktre zawsze udawao jej si zdoby w zamian za tytu lub odznaczenie. Jej
pierwszym wanym nabytkiem bya wspaniaa biblioteka Hugona Grocjusza, ktr, po
miesicach twardych negocjacji z wdow po uczonym, kazaa przewie z Parya do
Sztokholmu w konwoju zoonym z czterdziestu omiu karet. Jej wierni oficerowie znajcy
namitno monarchini do ksiek pldrowali dla niej biblioteki zamkw, domw
szlacheckich, paacw i klasztorw w czasie zwyciskich kampanii w Niemczech. Tylko
w 1647 roku zasuony marszaek wysa do Sztokholmu piset beczek wypenionych
inkunabuami i cennymi manuskryptami.
Dziki tym rabunkom Krystyna Wazwna stworzya trzon swoich sawnych, a zarazem
kontrowersyjnych zbiorw. Najwspanialszy up wojenny zdobyto dla niej na dworze
w Pradze. Kiedy w lipcu 1648 roku wojska szwedzkie pod dowdztwem Knigsmarka
wtargny do krlewskiego paacu na Hradczanach, zraboway wszystkie jego artystyczne
skarby oraz cesarsk bibliotek. Przez niemal trzydzieci lat cesarz Rudolf II powica
wszystkie swoje wysiki, czas i pienidze na zgromadzenie jednej z najcenniejszych kolekcji
dzie sztuki w Europie. Znajdoway si w niej dziea bezcenne, ktre przyniosy Szwecji
ogromne bogactwo: klejnoty i drogocenne kamienie, monety, porcelan, grafiki, antyczne
brzy, emalie, zegary kominkowe, przedmioty z koci soniowej, jedwabie, koronki,
instrumenty muzyczne, zwierciada i zbroje ze wszystkich epok. Wrd ponad czterystu
obrazw byy dziea najwikszych artystw, jak Micha Anio, Leonardo da Vinci, Rafael,
Tycjan, Tintoretto, Veronese, Drer czy Bosch, ktre przeszy na wasno szwedzkich
kolekcji krlewskich. Przewiezienie tych skarbw z Pragi do Sztokholmu co wielu uznao za
najwikszy rabunek dzie sztuki w historii trwao ponad rok. Jeden z goci przebywajcych
na szwedzkim dworze napisa w 1654 roku, e krlowa pokazywaa w swoich prywatnych
galeriach jedenacie Correggiw, dwa Rafaele, dwanacie Rubensw i mistrzowskie dziea
Tycjana, Veronesego, Leonarda da Vinci i Belliniego.
Mimo e sytuacja finansowa krlestwa bya trudna ze wzgldu na wydatki wojskowe,
ktrych wymaga status wielkiego mocarstwa, krlowa nie wahaa si inwestowa duych
pienidzy w powikszanie zbiorw artystycznych i wspaniaej biblioteki. Jej sawa mecenasa
i protektorki sztuk zacza rosn, a znani intelektualici okazywali zainteresowanie jej
projektami. Krystyna dostrzega moliwo cignicia ich do Szwecji i objcia swoim
mecenatem. To dlatego w 1649 roku przyby na dwr w Sztokholmie francuski filozof
Kartezjusz, z ktrym od dwch lat korespondowaa. Krystyna przestrzega go przed ostrymi
mrozami pnocnej zimy, dochodzcymi do minus dwudziestu stopni, i radzia, eby odwiedzi
j wiosn lub latem. Ale znany filozof i matematyk pragn jak najszybciej pozna krlow
i dlatego zjawi si na pocztku padziernika. Monarchini przyja go ze wszystkimi honorami.
Jej podziw dla niego by tak wielki, e zaproponowaa, aby zamieszka na stae w Szwecji,
i obiecaa nada mu ziemi i tytu szlachecki. Kartezjusz grzecznie odmwi. A po pierwszym
spotkaniu o pitej rano w ogromnej i lodowatej bibliotece zamku Tre Kronor prawie przez
miesic czeka na kolejn audiencj.
Krystyna houbia w sercu pomys stworzenia akademii uczonych pod intelektualnym
przywdztwem Kartezjusza. Poprosia filozofa, eby opracowa jej statut, jednak jego
pocztkowy entuzjazm z czasem ustpi rozczarowaniu. Poczu si oszukany, uwaa bowiem,
e krlowa chce tylko doczy go do grupy erudytw jako jeszcze jeden obiekt w swojej
kolekcji. Poza tym uczennica zawioda jego zaufanie, bo opanowaa dziesi jzykw,
przeczytaa wszystko i ciekawio j co nowego, a to byo dokadnym przeciwiestwem
zdobywania wiedzy i zdolnoci sdu zgodnie z zasadami filozofii kartezjaskiej. Spotkania
krlowej ze znakomitym gociem wywoay wielk zazdro szwedzkich dworzan. Zaczto
oskara Kartezjusza, e odrywa krlow od rzdw, dyskutujc z ni o filozofii i religii, a to
znw wyranie na ni wpywa. Niewtpliwie wywar on niemay wpyw na sposb mylenia
Krystyny i jej pniejsz konwersj na katolicyzm. Niestety, zimowy chd nie posuy
delikatnemu zdrowiu Kartezjusza, ktry zmar pi miesicy po przybyciu do Sztokholmu.
Wedug wersji oficjalnej przyczyn jego mierci byo zapalenia puc, chocia mg rwnie
zosta otruty.
Dziki krlowej Szwecja przestaa by barbarzyskim krajem i staa si wanym orodkiem
humanizmu w Europie. Erudycja Krystyny przydaa jej miano Minerwy Pnocy, bogini
wiedzy i sztuki. Jej zachty sprawiy rwnie, e uniwersytety w Sztokholmie i Uppsali
zapraszay wybitnych zagranicznych uczonych do obejmowania najwaniejszych katedr.
Krlowa bya tam czstym gociem, uczestniczya w wykadach i dyskusjach akademickich,
fundowaa stypendia, a szczeglnie uzdolnionych studentw wysyaa za granic w celu
pogbienia ich wiedzy. Krlestwo odnosio korzyci z jej polityki kulturalnej, jednak proci
ludzie cierpieli gd. Krystyna przeznaczaa ogromne sumy na zakup dzie sztuki i bya
szczodra dla swoich goci, ale jej rozrzutno znacznie podkopaa zasoby finansowe pastwa.
Zainteresowania krlowej wykraczay poza sprawy artystyczne. Od pewnego czasu gnbia
j powana sprzeczno w sercu czua si katoliczk, postpowaa jednak jak protestantka.
Jej krytyczny stosunek do doktryny luteraskiej, ktr stale podawaa w wtpliwo, dotar do
wiadomoci katolikw. Ciekawa z natury, w roku 1650 prowadzia dysputy teologiczne
z jezuit Antoniem Macedo, tumaczem i duchowym przewodnikiem ambasadora Portugalii
w Sztokholmie. Wkrtce zakonnik zosta jej powiernikiem. Od razu dostrzeg kiekujc
w niej sympati do katolicyzmu. Krlowa zakomunikowaa mu, e chciaaby mie na dworze
dwch jezuitw, ktrzy wprowadziliby j w prawdy wiary katolickiej. Sidmego sierpnia
1651 roku, niedugo po rozmowie z ojcem Macedo, Krystyna Wazwna poinformowaa
Parlament Stanowy o swoim zamiarze abdykacji. Stwierdzia, e podjta przez ni decyzja
najlepiej przysuy si interesom kraju i jej ciotecznego brata Karola Gustawa, ona bowiem
pragnie powici si yciu kontemplacyjnemu: Potrzebujecie mczyzny, dowdcy, ktry
w czasie wojny moe dosi konia i walczy u waszego boku w obronie krlestwa, do czego
kobieta nie jest zdolna.
Decyzja krlowej o abdykacji nie bya pochopna, pomys ten bowiem od dawna w niej
dojrzewa. Oprcz podziwu dla katolicyzmu kierowaa si rwnie innymi racjami. Pragna
uwolni si od obowizkw rzdzenia, wyjecha z kraju, w ktrym gnbiy j dugi, i w kocu
by wolna. Kiedy stwierdzia: Nie musie by posusznym to wiksze szczcie ni rzdzi
ca Ziemi. Ale zanim nadszed ten upragniony dzie, prowadzia w swoich apartamentach
dugie rozmowy z jezuitami przysanymi z Rzymu.
Krl Hiszpanii Filip IV wysa w charakterze ambasadora nadzwyczajnego don Antonia
Pimentela de Prado, powierzajc mu misj umacniania krlowej w decyzji przejcia na
katolicyzm. Wybr nie mg by lepszy ani bardziej skuteczny. Pidziesicioletni Pimentel
by mczyzn atrakcyjnym, uwodzicielskim i penym galanterii. Pochodzi z jednej
z najwybitniejszych rodzin dawnego krlestwa Leonu. Kiedy z Flandrii, gdzie peni funkcj
gubernatora Nieuwpoort, przyby do Sztokholmu, z wielk pomp zaprezentowa listy
uwierzytelniajce krlowej Krystynie. Jak si wydaje, przypadli sobie do gustu. Na Pimentelu
niezwyke wraenie wywara porywajca osobowo krlowej i jej wielka erudycja, jej za
spodobaa si elegancka postawa ambasadora, jego wykwintne maniery i umiech: wnis
poudniow namitno, mia w sobie ar, ktry mi si spodoba, dlatego zdoby moje serce
i doprowadzi mnie do upadku.... Krystyna zawsze interesowaa si hiszpask kultur,
uwielbiaa Velzqueza, Queveda i Calderna de la Barca. W 1647 roku, kiedy utworzono
katedr jzyka hiszpaskiego na Uniwersytecie w Uppsali, doskonale nim wadajca krlowa
zalecia ministrom, by si go uczyli, poniewa jest bardzo uyteczny nie tylko na dworze, ale
te ze wzgldu na wane zagadnienia, o jakich napisano i jakie opisano po hiszpasku.
Na pocztku listopada 1653 roku z powodu epidemii dumy panujcej w stolicy Krystyna
postanowia przenie dwr do Uppsali. Przed wyjazdem zaprosia drogiego Pimentela, by
zamieszka w zamku w Sztokholmie, co stao si powodem niewybrednych artw. Bardzo
szybko rozesza si plotka, e krlowa utrzymuje miosne relacje z temperamentnym
Hiszpanem. Nadworny malarz, Sbastien Bourdon, w swoich pamitnikach napisa, e
Krystyna cae dnie spdza, rozmawiajc z Pimentelem, ktry obsypuje j prezentami, i e noc
wsplnie spaceruj, co wzbudza rozmaite domysy. Ona, oprcz cennych podarunkw, jak
wspaniay powz i sze najlepszych koni z krlewskich stajni, przyznawaa mu najwysze
aski i honory. Plan uknuty przez hiszpask Koron zacz przynosi rezultaty. Przystojny
hidalgo Pimentel wywar istotny wpyw na krlow, by rwnie obecny w 1654 roku
w Brukseli, kiedy dokonaa konwersji na katolicyzm, i pniej w Innsbrucku, kiedy uczynia to
podczas oficjalnej ceremonii.
Zrzeczenie si przez Krystyn szwedzkiego tronu poruszyo ca Europ, bo byo
wydarzeniem amicym wszelkie ustanowione zasady. A jej konwersja na katolicyzm
wprawia wszystkich w zdumienie. Fakt, e crka wielkiego obrocy protestantyzmu przyja
wiar katolick, uznano za zdrad stanu. Krlow od lat gnbiy wtpliwoci religijne. Bya
wewntrznie przekonana, e katolicyzm da jej wiksz swobod ducha i dziaania ni
luteranizm. Na nic zday si bagania najbliszych doradcw, kanclerza Axela Oxenstierny czy
samego Karola Gustawa, ktry prosi j, eby zachowaa to bero, ktre tak mocno trzyma
w rkach dla chway, ochrony i bezpieczestwa krlestwa. Krystyna nie wtpia, e ksi
nastpca, mimo jego nienadzwyczajnej lotnoci umysu, zamiowania do trunkw i kobiet,
bdzie dobrym wadc. Udowodni, e ma zdrowy rozsdek i wielki talent wojskowy,
porwnywalny z zaletami Gustawa II Adolfa.
Krlowa odwaya si ogosi swoj decyzj przed caym Parlamentem Stanowym, ktrego
deputowanych zaprosia do swoich apartamentw. Spotkanie byo pene napicia i emocji.
Wikszo nie zgodzia si na jej abdykacj, uwaajc, e bdzie to oznaczao upadek jej
polityki i ideaw. Kanclerz Oxenstierna gono i uroczycie przypomnia przysig, jak
zoy jej ojcu Gustawowi II Adolfowi, e wszelkimi sposobami utrzyma potomkw
luteraskich Wazw na czele krlestwa. Jednak tym, co krlow wzruszyo i zmusio do
opuszczenia sali ze zami w oczach, byo jego owiadczenie, e wszyscy obecni s gotowi
spaci ze swoich majtkw dugi Korony i subwencjonowa potrzeby dworu w taki sposb,
by sta si jeszcze bardziej olniewajcy i sawny, jak adnego innego monarchy. Ten
nieoczekiwany przejaw mioci gboko j poruszy.
Wystawny tryb ycia Krystyny dosownie oprni krlewski skarbiec. Monarchini, tak jak
jej matka Maria Eleonora, szafowaa pienidzmi. Turnieje, polowania, kosztowne koncerty,
przedstawienia baletowe i sztuki teatralne pochaniay ogromne sumy. Do tego naleao doda
wydatki na faworytw, ktrym w hojny sposb okazywaa sympati i przyja. Aby pokry
swoje zobowizania finansowe, w 1651 roku bya zmuszona zmniejszy o poow pensje
urzdnikw i odroczy wypat wynagrodzenia krlewskiej gwardii. Po spotkaniu z czonkami
Parlamentu Stanowego krlowa spdzia dwa tygodnie na dzikiej Gotlandii, jedynie
w towarzystwie Platona, i wrcia upewniona w swojej decyzji, gotowa uczyni kolejny
krok, ktry na zawsze mia zmieni jej przeznaczenie. Niebawem oficjalnie poinformowaa
krla Filipa IV o swoim zamiarze przejcia na katolicyzm i zamieszkania w Rzymie. W dowd
wdzicznoci za wsparcie otrzymane od hiszpaskiego monarchy ktrego poprosia
o wstawiennictwo w Watykanie podarowaa mu swj znakomity portret konny wielkich
rozmiarw. Wiele osb oskarao mczyzn z jej otoczenia, libertyna Bourdelota czy
wybitnego myliciela Kartezjusza, nie wspominajc o jezuitach, o odsunicie jej od studiw
i politycznych obowizkw.
Wrd rozmaitych argumentw, jakimi Krystyna uzasadniaa swoj abdykacj, znalaz si
i ten, e jako kobieta nie nadaje si do rzdzenia, bo w gbi duszy nie czuje si zdolna do
odgrywania tak odpowiedzialnej roli. W tamtych dniach zwtpienia, kiedy dojrzewaa w niej
decyzja o abdykacji, wyznaa angielskiemu ambasadorowi: Powodem, ktry doprowadzi
mnie do podjcia tej decyzji, jest fakt, e jako kobieta nie nadaj si do rzdzenia. Takie
wyznanie w ustach jednej z najbardziej wyksztaconych, odwanych i inteligentnych wadczy
epoki wydaje si niezrozumiae. Sama bowiem wykazaa, e ze swoimi zdolnociami
i rozleg wiedz moe rzdzi rwnie dobrze jak mczyzna. Ale publicznie przyznawaa, e
uwaa, i kobieta nie jest zdolna wada pastwem:
Jest prawie niemoliwe, eby kobieta godnie wypeniaa obowizki wadcy, niezalenie od
tego, czy rzdzi sama, czy w imieniu maoletniego dziedzica. Niewiedza kobiet, ich sabo
duchowa, intelektualna i fizyczna czyni je niezdolnymi do tej funkcji [...] I ja sama nie jestem
wyjtkiem od tej reguy, a w przyszoci ujawni si niedostatki, jakie w sobie dostrzegam.
W trakcie jej niespokojnego ycia zarwno w dziaaniach politycznych, jak i w yciu
osobistym wyszy na jaw istniejce w niej sprzecznoci. Ju po abdykacji Krystyna bez
wahania bdzie aspirowa do tronu Neapolu, Polski, a nawet, ponownie, Szwecji, ktrego
wczeniej nie docenia.
Jedenastego lutego 1654 roku krlowa po raz drugi poinformowaa parlament o swoim
zamiarze abdykacji. Bya to decyzja ostateczna i nic nie mogo jej zmieni. Dugo
dyskutowano nad tym, czy Krystyna ma prawo zabra z kraju szwedzkie upy wojenne. Ale ona
ju kilka miesicy wczeniej zacza przygotowania do opuszczenia kraju i niektre dziea
sztuki i manuskrypty z krlewskiej biblioteki byy ju spakowane. Latem 1653 roku, gdy
w Sztokholmie wybucha epidemia dumy, ogosia, e wyjeda ze stolicy, a na zim ulokuje
swj dwr w Gteborgu. Nikt, za wyjtkiem wiernego Pimentela, nie wiedzia o jej planach
nawrcenia si na katolicyzm i zamieszkania na stae w Rzymie. Pod pretekstem urzdzenia
nowej zimowej rezydencji kazaa spakowa cz gobelinw z kolekcji krlewskiej i wiele
dzie sztuki niegdy zrabowanych z paacu w Pradze. Cenny adunek przetransportowano,
zgodnie z jej zaleceniami, do Gteborga, jednak krlowa w kocu tam nie zamieszkaa.
Pniej przedmioty te zaadowano na statek pyncy do Antwerpii.
Niedugo przed ustalon dat abdykacji Krystyna pojechaa do zamku w Nykpingu,
z ktrym czyy j ponure wspomnienia, by poegna si z matk. Tam te ostatni raz przed
opuszczeniem tronu rozmawiaa ze swoim bratem ciotecznym Karolem Gustawem. Spotkanie
byo pene napicia, gorco spierali si w kwestiach wiary. Maria Eleonora, wyranie
postarzaa, ostro skrytykowaa decyzj crki, a take jej ekscesy i rozrzutno dworu. Syszc
te wymwki, krlowa stracia panowanie nad sob i wzburzona opucia pokj. Nastpnego
ranka zo jej mina i ponownie spotkaa si z matk. Poprosia j o wybaczenie
i zapewnia, e cho traci crk, zyska w zamian syna, bagaa j, eby pokochaa ksicia
Karola, a nastpnie zwrcia si do niego w jej obecnoci i poprosia, by dba o jej matk.
Wicej si ju nie zobaczyy. Po wyjedzie Krystyny krlowa wdowa wioda ycie
w cakowitym odosobnieniu w Nykpingu. Rok pniej zmara, sama i zgorzkniaa
w Sztokholmie. Jej szcztki spoczy w kociele Riddarholmen, przy jej ukochanym mu,
krlu Gustawie II Adolfie.
Ceremonia abdykacji odbya si na zamku w Uppsali 6 czerwca 1654 roku. Krystyna,
ubrana w bia sukni i purpurowe aksamity, wesza do wielkiej sali i zasiada na tronie
z litego srebra. Uroczycie pozbya si insygniw wadzy krlewskiej: oddaa bero, jabko
i koron ze zoconego srebra, miedzi i drogocennych kamieni, tak cik, e z trudem moga
utrzyma j przez kilka minut na gowie. Na koniec odebrano jej paszcz krlewski podbity
futrem z gronostajw i haftowany w zote korony. Poniewa minister sprawiedliwoci, Per
Brahe modszy, nie odway si wypeni swojej powinnoci i zdj jej z gowy korony,
zrobia to sama, po czym pooya j na poduszce. Tym aktem ostatecznie zrzekaa si tronu
Szwecji na rzecz ciotecznego brata, a teraz krla Karola X Gustawa, jednak do koca ycia
tytuowano j krlow.
Krystyna otrzymaa na swoje utrzymanie ziemie dziedziczne i roczn rent w wysokoci
dwustu pidziesiciu tysicy talarw, ktra wedug oblicze miaa pozwoli jej na dostatnie
ycie. Cztery godziny pniej w katedrze koronowano jej nastpc, ona jednak nie bya przy
tym obecna, wolaa spacerowa samotnie po przedmieciach Uppsali. Napisaa rwnie
poegnalny list do matki, oziby i peen krlewskiej godnoci: Uznajcie si za
usatysfakcjonowan rozwaaniem moich bdw i oszczdcie mi niedogodnoci Waszej,
o Pani, wymwki.
Niedugo po ceremonii, mimo zej pogody i drczcej j gorczki, opucia miasto na
biaym koniu. Towarzyszyli jej krl, wikszo senatorw i liczni dworzanie. Gwna cz
orszaku dojechaa z Krystyn do wsi Flottsund, ale Karol X Gustaw chcia odprowadzi j do
Mrsta. Tam bya ju monarchini i nowy wadca poegnali si na skraju drogi. Przed odjazdem
ponownie zaproponowa jej maestwo, na co Krystyna odpowiedziaa gonym miechem.
Wwczas podarowa jej na podrne wydatki weksel na sum pidziesiciu tysicy skudw
oraz zapink do wosw ze wspaniaymi perami i diamentami.
Karol Gustaw wiedzia, e Krystyna pozostawia kraj obciony ogromnymi dugami, ktre
pewnego dnia trzeba bdzie spaci. Wiedzia rwnie, e kilka dni wczeniej wypyno do
Niemiec dwanacie wielkich statkw zaadowanych po brzegi gobelinami, meblami, setkami
obrazw z jej cennej kolekcji, tysicami manuskryptw i drukw, brzami, klejnotami, zotymi
i srebrnymi monetami, dzieami zotnictwa, a nawet marmurami. Krlowa nie pozostawia
niczego swoim poddanym, zabierajc z zamku Tre Kronor wszystkie cenne przedmioty. Kiedy
nowy wadca w nim zamieszka, nie znalaz nic prcz starego oa i dwch podziurawionych
dywanw. Na t wiadomo kanclerz Axel Oxenstierna, ktry zmar kilka tygodni pniej,
wyranie poruszony zakrzykn: Nigdy aden wrg tyle nie kosztowa Szwecji.
Chocia w Kalmarze czekaa na ni flota zoona z dwunastu statkw wojennych, ktre
Karol X Gustaw odda do jej dyspozycji na podr do Spa, nieustraszona dama wolaa
dotrze do Hamburga, jadc konno przez Dani. Dokonaa tego zaledwie w sze dni
prawdziwy wyczyn jak na owe czasy. Kazaa sobie obci wosy, woya mski strj
i uzbrojona w strzelb udawaa hrabiego Dohna. Podobno, kiedy w kocu przekroczya
szwedzk granic, zsiada z konia i krzykna radonie: Nareszcie jestem wolna!.
W nastpnych miesicach, kiedy oczekiwaa na zaproszenie z Rzymu, maksymalnie korzystaa
z wolnoci, nie przejmujc si zupenie tym, jakie robi wraenie na ludziach. Bawio j
mskie przebranie i posugiwanie si dosadnym sownictwem godnym zwykego odaka. Bya
gotowa zerwa z przeszoci i przey nowe wielkie przygody, niewyobraalne dla kobiety
jej czasw.
Dwudziestego trzeciego lipca dotara do Hamburga. Po raz pierwszy od wyjazdu zdja
mski strj, przywdziaa sukni z czarnego aksamitu i naoya peruk, odzyskujc w ten
sposb kobiecy wygld. W miecie, gdzie zostaa przyjta ze wszelkimi honorami,
zamieszkaa w domu Diego Teixeiry, bogatego portugalskiego yda i sprytnego
przedsibiorcy, ktry mia zaj si uporzdkowaniem finansw znakomitego gocia. Podczas
swojego pobytu odwiedzaa miejscowych literatw i erudytw. Arystokraci skadali jej
wyrazy szacunku i wydawali wspaniae przyjcia na jej cze. W domu Teixeiry Krystyna
cieszya si towarzystwem jego piknej bratanicy Racheli, do ktrej zapona uczuciem. Nie
zwaajc na to, co powiedz ludzie, pokazywaa si z ni publicznie i obdarzaa czuociami.
Powodem licznych komentarzy stao si rwnie jej lekcewace zachowanie podczas
uroczystego luteraskiego naboestwa. Siedziaa w pierwszym rzdzie, gono si miaa
i rozmawiaa w czasie kazania, a wszystko ku oburzeniu obecnych. Wadze Hamburga
wykazay si wielk cierpliwoci w stosunku do ekscentrycznej damy, ktr nadal uprzejmie
gociy. Przedstawiciel cesarstwa, ktry odwiedzi wwczas Krystyn, tak opisa jej wygld:
przyja mnie ubrana w kurtk, jak nosz mczyni, i w spdnic woon na t okazj na
mskie spodnie, ktre miaa pod spodem. Bya nieuczesana i miaa wosy ostrzyone po
msku.
Krlowa nie unikna krytyki, jak prowokowao jej ekscentryczne zachowanie i brak
powcigliwoci. Zaczy kry na jej temat zjadliwe pamflety i obraliwe satyry, w ktrych
pisano, e jest wulgarna, znieksztacona, garbata, ma nos wikszy od swojej stopy i nosi
czarn peruk, eby przypodoba si swojemu Hiszpanowi. Anonimowe paszkwile
opisyway j jako niepohamowan hermafrodyt, ktra zabawia si zarwno z kobietami, jak
i z mczyznami. Pamflety te w wikszoci pochodziy z Francji, niepotraficej wybaczy
Krystynie jej bliskich relacji z Hiszpani, wwczas krajem wrogim. Monarchini poprosia
swojego dobrego przyjaciela Filipa IV, by uzyska dla niej zgod od papiea na zamieszkanie
w Rzymie.
Na koniec, znowu przebrana za mczyzn, noc wsiada na konia i opucia Hamburg.
Pitego sierpnia dojechaa do Antwerpii, gdzie jej pojawienie si wywoao spory zamt.
Arystokraci, erudyci, dostojnicy religijni i zwyky lud... wszyscy chcieli j zobaczy. Listy,
ktre nadal pisaa do ukochanej hrabiny Ebby Sparre, daj wyobraenie o jej nowym poczuciu
wolnoci:
Jak spdzam czas? Smacznie jadam, dobrze sypiam, troszk czytam, ogldam francuskie,
woskie i hiszpaskie sztuki i przyjemnie mijaj mi dni. Krtko mwic nie wysuchuj ju
kaza i nie dbam o tych, ktrzy je prawi. Jak mwi Salomon, wszystko to marno, dlatego
trzeba cieszy si yciem, je, pi i piewa.
W wigili Boego Narodzenia 1654 roku odwana monarchini triumfalnie wpyna do
Brukseli na pokadzie oddanej jej do dyspozycji pozacanej barokowej galery arcyksicia.
Raz jeszcze zostaa przyjta biciem dzwonw, salw armatni i sztucznymi ogniami.
Owietlono cae miasto, a ludzie wylegli na ulice, by j przywita.
Przez dziewi miesicy korzystaa z gocinnoci arcyksicia Leopolda Wilhelma
Habsburga, namiestnika Niderlandw. Ten wyksztacony mczyzna, syn cesarza Ferdynanda
II, by uznanym mecenasem i zgromadzi wspania kolekcj dzie sztuki flamandzkiej
i woskiej. Cho Krystyna podzielaa jego mio do sztuki, nie zamierzaa pozosta na dugo,
przed wyjazdem jednak musiaa uporzdkowa swoje sprawy. Martwio j, e ziemie
przyznane jej w dziedzictwie nie przynosiy spodziewanych dochodw, poniewa nie byy
dobrze administrowane. W styczniu 1655 roku zaproponowaa Karolowi Gustawowi, eby
wypaci jej jednorazowo cztery miliony skudw w zamian za wszystkie jej posiadoci.
Zapewnia go, szczerze, e nigdy nie zada ich zwrotu, bo do kraju nie wrci, zamierza
bowiem osiedli si we Woszech. Krl szwedzki chtnie wypaciby pienidze, jakich
zadaa, bo w ten sposb odzyskaby spore obszary krlestwa, nie by jednak w stanie
zgromadzi tak pokanej sumy. Sprawa zostaa przeoona na pniejszy termin, ale wkrtce
monarchini znowu zacza nalega, bo potrzebowaa pienidzy.
Arcyksi jako rezydencj zaproponowa Krystynie paac jednego z najwaniejszych
niderlandzkich arystokratw, hrabiego Egmonta, ktry odstpi go niechtnie i pospiesznie
opuci, by uczyni miejsce dla krlowej i jej coraz wikszego dworu. W Brukseli spotkaa
ponownie niektrych dawnych faworytw, midzy innymi medyka Bourdelota i ukochanego
Antonia Pimentela. Jak za dawnych czasw na szwedzkim dworze, okazywaa im swoj
wielkoduszno, zapraszaa na wystawne kolacje i rozmawiaa z nimi do witu. Towarzyska
mietanka Brukseli zabiegaa o to, by uczestniczy w jej przyjciach. Wkrtce Krystyna
zyskaa niewielk, stale podajc za ni wit. Wydatki na bale, przyjcia na ponad trzysta
osb i utrzymanie suby w krtkim czasie pochony fundusze, jakie otrzymaa od krla
w dniu wyjazdu. Na pocztku grudnia 1654 roku bya ju winna arcyksiciu fortun i musiaa
zastawi srebrny serwis oraz cz klejnotw.
Kiedy w Szwecji dowiedziano si o jej planach porzucenia luteranizmu, uczyniono
wszystko, by zapobiec tej, jak uwaano, herezji. Sam Karol X Gustaw napisa do niej ostry list
i poprosi, eby natychmiast wrcia do kraju. Ale Krystyna pozostaa gucha na jego proby
i w utrzymanej w cisej tajemnicy prywatnej ceremonii, w ktrej uczestniczyli arcyksi
Leopold, ukochany Pimentel i nieliczne zaufane osoby, wyrzeka si wiary protestanckiej
i przesza na katolicyzm. W maju dotara do niej w Brukseli informacja o mierci matki, co
mimo wszystko bardzo j dotkno. Kazaa przybra paac Egmonta czarn krep i wyjechaa
na trzy tygodnie do zamku w Tervueren, by tam w kompletnej samotnoci przeywa aob.
Krlowa chciaa od razu pody do Rzymu, ale papie Aleksander VII uzna, e bdzie
moga wjecha do Stolicy witej dopiero wtedy, kiedy dokona publicznej konwersji.
Odniosa si do jego pomysu powcigliwie, z obawy, e przestanie otrzymywa pensj
wypacan jej przez Szwecj. W rezultacie uroczysto zorganizowano w austriackim
Innsbrucku, dokd Krystyna przybya w towarzystwie licznej wity i nieodcznego Pimentela.
Na t wan ceremoni umya si, przypudrowaa, kazaa sobie ukarbowa wosy, co samo
w sobie byo dla niej niezwyke. Pojawia si publicznie w prostej sukni z czarnego jedwabiu,
z duym srebrnym krzyem z diamentami i szafirami jako jedyn ozdob. Papie, ktry nie mia
jeszcze okazji pozna skomplikowanej osobowoci szwedzkiej krlowej, sdzi, e przyja
ona wiar katolick w wyniku wewntrznego kryzysu. Krystyna napisaa wwczas oficjalny
list do Karola X Gustawa, informujc go o swojej decyzji. Wiadomo wywoaa w Szwecji
wielkie oburzenie. Ta niegdy ukochana krlowa, crka wielkiego Gustawa II Adolfa, zostaa
teraz uznana za zdrajczyni i persona non grata.
Kiedy Krystyna opuszczaa na koniu swoje krlestwo, miaa ze sob lekki baga i trzech lub
czterech szwedzkich arystokratw za towarzystwo. W cigu miesica porzucili j oni, jeden
po drugim, widzc, jak zabawia si z niegodnymi cudzoziemcami. Teraz, gdy rozpocza
podr do Rzymu, miaa orszak godny potnej monarchini. W jej wicie znaleli si
hiszpascy, flamandzcy, portugalscy, belgijscy, francuscy i niemieccy arystokraci. Przy niej
jecha reprezentujcy krla Hiszpanii Antonio Pimentel, ceniony przez ni jako odwieczny
przyjaciel i zaufany czowiek. Do jej wity naleeli rwnie woscy muzycy, francuscy
kucharze, gwardzici, lokaje, wonice i niemieccy chopcy stajenni. W sumie razem z krlow
podrowao ponad dwiecie osb jadcych w karawanie zoonej z p setki powozw
i karoc, ktre na penych wybojw niemieckich drogach wzbudzay podziw miejscowej
ludnoci.
Kopotliwy go
Pocztkowo Krystyna Wazwna zamierzaa przyby do Watykanu skrycie, ale kiedy jej
orszak min ogrody Belwederu, okazao si, e czeka na ni cay personel paacu i Gwardia
Szwajcarska. Dziao si to noc 20 grudnia 1655 roku. Miasto owietlay pochodnie. Papie
Aleksander VII postanowi uczci gocia z najwyszymi honorami, nie baczc na koszty.
Krystynie przyznano nigdy wczeniej nikomu nienadany zaszczyt zamieszkania wraz
z orszakiem w watykaskich apartamentach. Przeznaczono dla niej wieo odremontowane
komnaty w Wiey Wiatrw, usytuowanej w pobliu ogrodw i Biblioteki Watykaskiej. Kiedy
krlowa si przebraa, zaprowadzono j do wypenionej ludmi sali, w ktrej Ojciec wity
przyj j na krtkiej prywatnej audiencji. Nastpnego dnia, kiedy wczenie rano wysza
pospacerowa po ogrodach Belwederu, spostrzega, e papie kaza wystawi przeznaczone
dla niej prezenty. Wrd przepiknych darw znalaza si kareta, sze koni pocigowych
i jeszcze jeden wspaniay rumak, na ktrego od razu wsiada i ruszya galopem ku zdumieniu
obecnych wszyscy na wasne oczy mogli si przekona o legendarnym mistrzostwie jej
sztuki jedzieckiej.
Trzy dni pniej dokonaa triumfalnego wjazdu do Rzymu. Wspaniay orszak przejecha
przez Porta Pertusa, bram zamurowan od czasu zdobycia Rzymu przez wojska cesarza
Karola V w 1527 roku i otwart specjalnie na jej cze. Tam przyjli j najwysi dostojnicy
miasta ambasadorowie, czonkowie rzymskiej arystokracji i wysocy przedstawiciele
Kocioa, wszyscy ubrani w najlepsze stroje, zgotowali jej gorce przyjcie. Rzymskie paace
bogato ozdobiono gobelinami i srebrnymi draperiami, fasady domw udekorowano kwiatami
i sztandarami. Na cze Krystyny ten dzie ogoszono witecznym w caym Pastwie
Kocielnym i oddano salwy armatnie z zamku witego Anioa. Zamknito sklepy, by take
proci ludzie mogli obejrze uroczystoci. Siedzc na biaym koniu, krlowa eskortowana
przez Gwardi Szwajcarsk wraz z orszakiem przejechaa wypenionymi tumem gwnymi
ulicami i placami miasta, a w kocu dotara do placu w. Piotra.
Dla Aleksandra VII by to moment historyczny fakt, e krlowa Szwecji,
najpotniejszego i najgroniejszego spord pastw protestanckich, przesza na katolicyzm,
wydawa mu si znakomit okazj i chcia, aby Krystyna staa si przykadem dla caego
wiata chrzecijaskiego. Niebawem mia si przekona, e przybya do Rzymu dziwna
kobieta nie jest potuln, pobon konwertytk.
Dwa dni pniej podczas mszy boonarodzeniowej, ktr papie odprawi w Bazylice w.
Piotra, Krystyna zostaa bierzmowana. W dekorowanych przez Rafaela watykaskich stancach
wydano bankiet, podczas ktrego krlowa i Ojciec wity jedli przy osobnych stoach, ale
pod wsplnym baldachimem, tak jak wymaga tego sztywny protok. Bardzo pochlebia jej
fakt, e skupia na sobie ca uwag i wszystkie spojrzenia. Rzym i cay wiat mwili tylko
o niej. Osigna to, co chciaa: wyeliminowaa ze swojej krlewskiej godnoci wszystko, co
oznaczao powinnoci i trudy, i odtd moga y upojona rzymsk niezalenoci napisa
kto z jej bliskiego otoczenia.
Krlowa ya niczym w niekoczcym si nie. Bya najsawniejsz konwertytk
w Europie, a papie obsypywa j wzgldami, radami i cennymi prezentami. Wielkie woskie
rodziny obdarowyway j ksikami, dzieami sztuki, komi, karocami lub podami swoich
rozlegych majtkw: owocami, wieym mlekiem, a zwaszcza beczkami wina, cho bya
osob niepijc. Zyskaa rwnie grupk wielbicieli, w tym starego kardynaa Francesca
Colonn, ktry by ni wyranie zafascynowany. Caymi miesicami karbowa wosy, by
wyglda modziej, i przebrany za trubadura piewa miosne serenady pod oknami jej
rezydencji. Ona kpia z biednego nieszcznika, w kocu ukaranego przez przeoonych, ktrzy
kazali mu opuci Rzym.
Dwudziestego szstego grudnia Krystyna Wazwna zamieszkaa w Palazzo Farnese, jednym
z najpikniejszych w Rzymie, oddanym do jej dyspozycji przez ksicia Parmy. Czua si
znakomicie w tym okazaym, niedawno przebudowanym renesansowym gmachu na jego
fasadzie widnia herb krlestwa Szwecji, ktry kazano wyrzebi na jej cze. Waciciel
oprni paac z mebli, pozostawi w nim jednak swoje synne zbiory antycznych rzeb, kamei
i gemm. Krystyna zaja jeden z naronikw ogromnego paacu pokoje z widokiem na Tybr.
W wytwornych galeriach piano nobile ulokowaa dziea sztuki pochodzce z jej prywatnych
zbiorw. Co roda otwierano drzwi paacu dla publicznoci, by mieszkacy miasta mogli
podziwia wspania pinakotek. W krtkim czasie Palazzo Farnese sta si prawdziwym
centrum ycia towarzyskiego, literackiego i artystycznego Rzymu. W penych przepychu
ozdobionych freskami salach krlowa zorganizowaa teatr i oper dla goci.
Obecno Krystyny wywoaa wielkie poruszenie, a krlowa staa si tematem rozmw
wszystkich wybitnych rodzin. Jej erudycja i gd wiedzy wywary gbokie wraenie na
rzymianach. W pierwszych tygodniach korytarze paacu byy pene goci kardynaowie,
dyplomaci, ksita i rzymskie matrony, wszyscy chcieli zoy wyrazy uszanowania synnej
konwertytce. Krlowa bya niezwykle aktywna, zwiedzaa najwaniejsze witynie, kocioy,
a take zabytki wieckie. Wszdzie owacyjnie j przyjmowano i obsypywano podarunkami.
Mimo szczodrych sum przekazanych jej przez papiea i prezentw rzymskiej arystokracji
zacza mie trudnoci z utrzymaniem kosztownego dworu, kiedy z powodu wydatkw
wojennych nie nadesza ze Szwecji jej pensja. Rzym by miastem drogim, a ona musiaa
dorwna przepychem bogatym gospodarzom, ktrzy wydali prawdziwe fortuny na spektakle
wystawiane na jej cze.
Pocztkowo Watykan finansowa jej kosztowny tryb ycia ze wzgldw prestiowych. Ale
papie wkrtce stwierdzi, e konwersja nie zahamowaa ekscentrycznych zachowa
znakomitego gocia. Wprawdzie krlowa odwiedzaa rzymskie kocioy, bardziej jednak jako
muzea sztuki ni miejsca modlitwy. Stale unikaa spowiedzi, a w katolickiej mszy najbardziej
podobaa jej si teatralno i widowiskowo, tak rne od skromnej liturgii luteraskiej.
Papie wymaga od niej przykadnego zachowania, co oburzao krlow, poniewa nie
tolerowaa adnych rygorw, poza tym nie bya jak tam zakonnic. wczesny Rzym
przesta by radosn i liberaln renesansow metropoli, a zamieni si w duchowy bastion
kontrreformacji. Fanatycy religijni w otoczeniu papiea niewiele rnili si od surowych
szwedzkich luteranw, przed ktrymi Krystynie udao si uciec. Nie daa si jednak zastraszy
i zachowywaa si pogardliwie i prowokacyjnie.
Cho publicznie bya spokojna i cieszyy j wszystkie oddawane jej honory, w gbi duszy
czua si smutna i bardzo samotna. Nie miaa przy sobie nikogo, komu mogaby zaufa,
mylami wracaa do Sztokholmu i swojej ukochanej Belle, ktrej portret zawsze miaa ze
sob. Szstego stycznia napisaa do niej w licie:
Jaka byabym szczliwa, gdybym moga si z Pani spotka, Belle, ale jestem skazana na
to, eby kocha Pani i szanowa bez moliwoci ponownego Jej zobaczenia, a zazdro, jak
gwiazdy odczuwaj wobec ludzkiego szczcia, nie pozwala mi by w peni szczliw, bo
nie mog ni by, gdy jestem z dala od Was, Pani.
Do poczucia osamotnienia doczya si jej niepewna sytuacja finansowa. W cigu
pierwszych miesicy pobytu w Rzymie brakowao jej pienidzy nawet na podstawowe
potrzeby. Sytuacja ulega poprawie w poowie roku, gdy krl Karol X Gustaw mg wreszcie
wysa jej roczn pensj, gwarantujc dostatnie ycie i zachowanie krlewskiej rangi.
Krystyna, niemajca pojcia o oszczdzaniu i rachunkach, nadal wydawaa krocie, rywalizujc
z przepychem wielkich rzymskich arystokratw.
Kiedy ona ya luksusowo i trwonia pienidze, jej dworzanie miesicami nie dostawali
wypaty. Palazzo Farnese sta si prawdziw jaskini zodziei. Na parterze organizowano
gry hazardowe w improwizowanej szulerni, najgorsze typy spaceroway sobie swobodnie po
paacu, straszc sub i kradnc do woli. Najpowaniejsze byo jednak niszczenie
wyposaenia i znikanie wartociowych dzie sztuki. wiadkowie owego wandalizmu
opowiadali, e: pokojwki obcinay zote galony z zason, aby je sprzeda, woni ogrzewali
si, wrzucajc do ognia zocone elementy kasetonowych sufitw, ramy obrazw, a nawet due
krzesa wielkiej wartoci, lokaje za zamieniali srebrne kandelabry na inne, z gorszego
metalu. Pewnego dnia odwiedzajcy krlow Pimentel pozostawi przy gwnym wejciu
swj powz, ktry stajenni rozebrali na czci, by ukra latarnie, drzwiczki, zasony, a nawet
poduszki siedze. Kiedy ksi Parmy dowiedzia si, e jego paac jest rabowany,
powiadomi o tym papiea i poprosi go, by przedsiwzi odpowiednie rodki wobec nowej
katoliczki.
Z upywem miesicy grubiaskie arty i ekstrawagancje Krystyny znalazy si na ustach
wszystkich. Jej zachowanie okazao si dla rzymian nie do przyjcia, a dla papiea stao si
sporym kopotem. Wiele osb po cichu uwaao, e krlowa jest szalona i nie panuje nad
swoimi poczynaniami. Krystyna bez oporw przerywaa kwestie aktorom w trakcie
teatralnych przedstawie, potrafia ich wygwizda i obrzuci obelgami. Kiedy przychodzia na
msz do Bazyliki w. Piotra, rozmawiaa wesoo z kardynaami, miaa si i artowaa. Nie
aprobowaa nadmiernego kultu relikwii, ktry wydawa jej si pogaski i mieszny.
Czasami podwijaa spdnice i siadaa z rozsunitymi nogami jak mczyzna, na oczach
zdumionych kaznodziei, ktrzy natychmiast tracili wtek. Nie godzia si klka publicznie
i modli, czc donie z pokor. Kiedy papie poprosi j, eby przynajmniej raz dziennie
publicznie i z nabonoci odmwia Zdrowa Maryjo, odpowiedziaa wyzywajco, e jej
wolno stoi ponad wszelkimi nakazami.
W Palazzo Farnese gdzie co noc spaa w innym pokoju zachowywaa si rwnie
ekstrawagancko. Gdy tylko w nim zamieszkaa, kazaa zdj licie winoroli, ktre na ksztat
opasek przykryway pe posgw, poniewa, jak twierdzia, nie jest adn bigotk. Polecia
rwnie powiesi w swoich apartamentach obrazy przedstawiajce Wenus i inne akty
wielkich rozmiarw ze swojej woskiej kolekcji. Kiedy udzielaa audiencji, na ktrych
zawsze bya spora grupa kardynaw, przywdziewaa suknie z wielkimi dekoltami.
Poinformowana o tym, e papie nie aprobuje takiego sposobu ubierania, naoya na siebie
tylko wiele naszyjnikw z pere. Wszystko to wyczerpao cierpliwo Aleksandra VII, ktry
ubolewa nad jej brakiem adaptacji i stosownoci. W 1658 roku papie powiedzia
wysacowi z Wenecji, e krlowa jest barbarzyska z urodzenia, wychowana na
barbarzyc i ma gow pen barbarzyskich idei.
Swj czas Krystyna powicaa rwnie sprawom kultury. Otworzya w paacu wasn
akademi i raz w tygodniu zapraszaa na dyskusj intelektualistw, uczonych i filozofw.
Dwudziestego czwartego stycznia 1656 roku w sali cesarskiej Palazzo Farnese odbyo si
pierwsze posiedzenie Akademii Krlewskiej, ktrej zasady oparto na wzorach podziwianej
przez krlow Akademii Francuskiej. Podejmowano tematy z rnych dziedzin, take
astrologii i alchemii, prowadzono gorce dysputy filozoficzne, nie zaniedbywano te muzyki.
Sama Krystyna pobieraa lekcje piewu u Loreta Vittoriego, synnego kastrata, kompozytora
operowego i czonka orkiestry Kaplicy Sykstyskiej.
Podczas pierwszych tygodni pobytu w Rzymie Krystyna poznaa modego, ambitnego
kardynaa, ktry mia odegra decydujc rol w jej yciu. Nazywa si Decio Azzolino, mia
trzydzieci dwa lata i pochodzi z arystokratycznej rodziny od pokole sucej Kocioowi.
Krlowa, ktra nigdy nie zgadzaa si na to, by by polem dla mskiego puga, znalaza
w nim bliniacz dusz. Zrczny dyplomata, obdarzony politycznym talentem, zyska na
dworze papieskim miano Ora. Biografowie opisywali go jako czowieka wiatowego,
poet i muzyka, wadajcego kilkoma jzykami i bardzo inteligentnego. Cho nie by
przystojny, raczej wysoki i korpulentny, wyglda majestatycznie w sutannie z czerwonego
jedwabiu. Zdaniem kobiet by bardzo atrakcyjny i cieszy si saw zdobywcy. W 1653 roku
Watykan mianowa go sekretarzem do spraw korespondencji z wadcami. Kiedy zosta bliskim
przyjacielem Krystyny, ta napisaa o nim: Ma inteligencj diaba, cnot anioa, serce za tak
wielkie i szlachetne jak Aleksander.
Od pocztku przypadli sobie do gustu i nawizali romantyczn przyja. Jednake ich
intensywna znajomo bya mocno krytykowana przez rzymskie towarzystwo. W kocu papie
poprosi Azzolina, by zawiesi swoje przeduajce si wizyty u krlowej i ograniczy si
do wymiany listw. Kardyna rady nie posucha i nadal widywa si z krlow. Kiedy si
poznali, Azzolino pozostawa w burzliwym zwizku z ksiniczk Olimpi Aldobrandini,
wdow po ksiciu Paolu Borghese, zamn po raz drugi z Camillem Pamphilim, ktry dla
niej zrzek si kardynalskiej godnoci. Zapewne Krystyna nie syszaa o sawie kobieciarza
otaczajcej jej przyjaciela, a nowa mio kazaa jej zapomnie o swoich dawnych
faworytach, hrabim De la Gardie i Pimentelu. W Rzymie, gdzie plotki rozprzestrzeniay si
szybko, nikt nie wtpi w to, e krlowa i kardyna s kochankami.
Pobyt Krystyny w Rzymie sta si prawdziwym koszmarem. Papie chcia, eby zesza mu
z oczu na zawsze, ale nie mg odesa jej z powrotem do Szwecji. Zatrzymujc j w miecie,
by zmuszony finansowa jej kosztowny tryb ycia i naraa si na polityczne intrygi. Relacje
midzy nimi dwojgiem staway si coraz bardziej napite. Kiedy szukano najlepszego w tej
sytuacji rozwizania, Krystyna rozchorowaa si z powodu napicia nerwowego, a w trakcie
jej rekonwalescencji do Rzymu dotara epidemia, wczeniej siejca spustoszenie w Neapolu.
Kardyna Azzolino poinformowa j o niebezpieczestwie, na jakie si narazi, pozostajc
w miecie, i doradzi, eby jak najszybciej wyjechaa.
Zaproponowano, by pojechaa do Francji, kraju, ktry podziwiaa i gdzie zostaa bardzo
dobrze przyjta przez krla Ludwika XIV. Pocztkowo nie chciaa opuci Palazzo Farnese,
ale kiedy dowiedziaa si, e Aleksander VII odda do jej dyspozycji galery, chtnie zgodzia
si na wyjazd. Dziewitnastego lipca 1656 roku wyjechaa z aoci z ukochanego Rzymu. By
zebra pienidze na podr, sprzedaa karoc i konie podarowane jej przez papiea, a take
diamenty. Nie odjedaa z Rzymu z pustymi rkoma, papie bowiem podarowa jej dziesi
tysicy skudw oraz pen torb zotych i srebrnych monet wybitych dla upamitnienia jej
przybycia do Stolicy witej. Na szczcie nie moga przeczyta krcego wwczas
holenderskiego pamfletu, ktry gosi: Przybya do Rzymu Hiszpanka, katoliczka, dziewica
i bogata, a odjeda Francuzka, ateuszka, dziwka i ebraczka.
W porcie w Civitavecchii odzyskaa dobry humor, kiedy stwierdzia, e ma do dyspozycji
cztery wspaniae papieskie galery z ponad czterema setkami suby i zaog liczc stu
siedemdziesiciu galernikw. Na najbardziej wytwornym statku, ktrym sama pyna, papie
kaza umieci tapiserie i wielkiej wartoci meble, a take wod zdatn do picia i ywno
wystarczajc na podr co najmniej czterokrotnie dusz ni ta, ktr planowano. Mimo
zej pogody i zagroenia wpadniciem w rce Wielkiego Turka panujcego na Morzu
rdziemnym statki obray kurs na port w Marsylii, dokd dopyny po dziesiciu dniach
cikiego rejsu.
We Francji zaciekawienie Krystyn nie miao granic. W pobliu Lyonu zostaa przyjta
przez imponujc delegacj, ktra miaa jej towarzyszy do Compigne, gdzie dwr spdza
gorce lato. Na jej czele sta mody ksi Gwizjusz, jeden z najelegantszych dworzan
krlestwa, arcybiskup Lyonu, hrabia de Comminges wysannik krlowej Anny Austriaczki,
jej ukochany Pierre Chanut oraz stary przyjaciel Bourdelot, ktry cho zosta opatem, nadal
by bezczelny i libertyski jak dawniej. Z tego spotkania zachowaa si relacja ksicia
Gwizjusza, osobistego wysannika Ludwika XIV, ktry posa szczegowy opis Krystyny na
francuski dwr. List ten przeczytano w obecnoci krla i jego matki:
Ma jedno rami nieco wysze od drugiego, ale ten niewielki defekt potrafi z atwoci
ukry swoim strojem, chodem i sposobem poruszania. Twarz ma du, lecz bez skazy; orli nos
i due usta, ale powabne. Jej fryzura jest ekstrawagancka, nosi du peruk opart na szerokim
czole; czasami te wkada kapelusz. Koszula wystaje jej spod ubrania, ktre wkada do
nieporzdnie. Wosy ma zawsze mocno upudrowane i wypomadowane. Prawie nigdy nie nosi
rkawiczek, buty ma mskie, podobnie jak gos i charakter. Jest wspania amazonk,
odziedziczya odwag i dum po swoim ojcu, Gustawie Wielkim. Jest bardzo uprzejma
i zachwycajca, mwi omioma jzykami, zwaszcza po francusku, ktry opanowaa tak, jakby
urodzia si w Paryu. Wie wicej ni nasza Akademia i Sorbona razem wzite. Zna si na
malarstwie i wszystkim pozostaym. Zna intrygi zawizywane na naszym dworze lepiej ni
sami dworzanie. Jednym sowem jest osob nadzwyczajn.
Krystyna spdzia dziewi dni w Lyonie wystarczajco duo, by odpocz po
wyczerpujcej podry i odegra gwn rol w kolejnym ze swoich synnych skandali. Kiedy
z niewielk wit spacerowaa nad brzegami Saony, zaskoczya w kpieli niemal nag pikn
markiz de Ganges. Jej gracja i uroda sprawiy, e Krystyna nie moga si powstrzyma
i ruszya za dziewczyn: caowaa j wszdzie, w szyj, w oczy, czoo, bardzo mionie
i nawet chciaa pocaowa j w usta i si z ni pooy, czemu dama si sprzeciwia. Po tym
gwatownym zauroczeniu pozosta namitny list Krystyny do markizy, w ktrym napisaa
midzy innymi:
Ach! Gdybym bya mczyzn, padabym pokonana do Waszych stp, o Pani, usychajc
z mioci, i spdziabym tak reszt moich dni [...] i nocy, kontemplujc Wasze boskie wdziki,
oferujc Wam, o Pani, moje namitne i wierne serce. Ale poniewa nie jest to moliwe,
zgdmy si, niezrwnana markizo, na najczystsz i najtrwalsz przyja [...] Wierzc, e
przyjemna metamorfoza zmieni moj pe, chc Was widzie, wielbi, i stale o tym mwi.
Szukaam przyjemnoci, a nie znajdujc jej do tej pory, nigdy nie mogam jej odczu. Jeli
Wasze szczodre serce zechce zlitowa si nade mn po moim przejciu do innego wiata, bd
je pieci z odnowion rozkosz, zakosztuj jej w Waszych, o Pani, zwyciskich ramionach.
Na pocztku wrzenia Krystyna dokonaa uroczystego wjazdu do Parya na wspaniaym
koniu ksicia Gwizjusza, eskortowana przez tysic piciuset ludzi. Gow osania jej wysoki
czarny kapelusz ozdobiony pirami, w rce trzymaa dugi cienki bat, a w ku sioda par
pistoletw. Przejazd ulicami miasta trwa pi godzin i zakoczy si po zachodzie soca.
Pniej Krystyna przyja komuni wit w katedrze Notre Dame, w ktrej wywoaa
zgorszenie swoim brakiem manier: nie przestaa mwi na gos, mia si i wierci przez ca
msz. Na koniec zostaa odprowadzona do Luwru, gdzie zaja krlewskie apartamenty,
specjalnie dla niej udekorowane najpikniejszymi gobelinami z paacu. oe wycieane bia
satyn haftowan zotem byo prezentem kardynaa Richelieu dla poprzedniego monarchy. Nie
aowano niczego, by uczci szwedzk krlow. Przez tydzie prowadzia intensywne ycie
kulturalne. Zwiedzaa zabytkowe budowle i najsawniejsze biblioteki. W Paryu czasw
Moliera i Racinea poznaa francuskich pisarzy i poetw, przyja rwnie u siebie osoby
wybitne, uczonych i erudytw.
W poowie wrzenia opucia Pary i udaa si do Compigne, gdzie rezydowa dwr
i gdzie oczekiwa jej mody Ludwik XIV. W Chantilly, lecym w poowie drogi, spotkaa si
po raz pierwszy z wszechpotnym kardynaem Mazarinem. Delfin straci ojca, krla Ludwika
XIII, kiedy mia cztery lata, a sprawujca regencj krlowa matka Anna Austriaczka
powierzya rzdzenie pastwem i edukacj przyszego Krla Soce wanie kardynaowi.
W licie do ukochanego Azzolina Krystyna opisaa Mazarina jako mczyzn, ktry
naprawd rzdzi Francj, sprawujc wadz absolutn. Monarchini od razu zauwaya, e
jest on nie tylko inteligentny i wyrafinowany, lecz take ambitny i niezmiernie dny wadzy.
Chocia Krystyna zrezygnowaa z tronu Szwecji, nie porzucia swoich ambicji politycznych.
Nieraz wyznawaa swoim faworytom, e pragnie wywoa bitw i zademonstrowa wiatu, e
jest godn crk wielkiego Gustawa II Adolfa. Chytry Mazarin chcia j pozyska do walki
z Hiszpanami, ale nie spodziewa si, e bdzie gotowa obj wadz w krlestwie Neapolu.
Krystyna, ktra uwaaa siebie za heroin i bya spragniona przygody, od pewnego czasu
ukadaa ten zuchway i niedorzeczny plan. Chciaa dowodzi wojskiem i odebra Neapol
krlowi Filipowi IV. Jednym z powodw, dla ktrych pojechaa do Francji, byo
poszukiwanie wsparcia Krla Soce dla tego przedsiwzicia. Kardyna zobowiza si, e
postara si udzieli jej odpowiedzi jak najszybciej.
Osiemnastoletni Ludwik XIV razem z bratem umierali z ciekawoci, by pozna sawn
krlow Szwecji. Niewiele mylc, pogalopowali do Chantilly z zamiarem wmieszania si
w tum po wieczerzy i przyjrzenia si jej z bliska. Mazarin ich dostrzeg i przedstawi
krlowej jako dwch najlepiej obdarzonych kawalerw we Francji. Ona jednak nie daa si
oszuka, natychmiast ich rozpoznaa i owiadczya, e wydaj jej si urodzeni do noszenia
korony. Mody krl, cho jeszcze bardzo niemiay, od razu znalaz wsplny jzyk z Krystyn.
Po oywionej rozmowie bracia wrcili galopem do Compigne.
Nastpnego dnia krl, krlowa matka i cay dwr przenieli si do rezydencji Le Fayet,
eby oficjalnie przywita szwedzk krlow. Madame de Motteville, dama dworu Anny
Austriaczki, pozostawia w swoich wspomnieniach szczegow relacj z tego wydarzenia.
Krystyna przyjechaa powozem w towarzystwie kardynaa i ksicia Gwizjusza. Cho wszyscy
spodziewali si ujrze kobiet wyjtkow, zadbaa o to, by wprawi w zdumienie swoich
wyrafinowanych gospodarzy. Pojawia si le ubrana, z brudnymi rkoma, w oklapnitej
i rozczochranej peruce. Podczas tego pierwszego spotkania u madame Motteville wywoaa
skojarzenie z Cygank o jasnej cerze. Krlowa matka, ktr pocztkowo Krystyna naprawd
wystraszya, ju w trakcie rozmowy zacza si ni zachwyca poniewa bya bardzo
prna, sprawiy jej przyjemno pochway, jakimi szwedzka monarchini hojnie szafowaa,
mwic midzy innymi, e jej rce s niezrwnanej piknoci. Mimo prostackich manier
i niedbaego stroju Krystyna swoj porywajc osobowoci podbia serca wszystkich na
francuskim dworze.
Uczestniczya w przyjciach i przedstawieniach teatralnych organizowanych na jej cze,
a jednoczenie pochaniay j konszachty polityczne z Mazarinem w sprawie Neapolu.
W kocu wrzenia 1656 roku kardyna, pragnc poskromi jej niecierpliwo, przygotowa
tajny traktat, na mocy ktrego mianowano j przysz krlow Neapolu, z tym e po jej mierci
tron mia przej na ksicia dAnjou, modszego brata Ludwika XIV. Ldowanie wojsk
planowano przed lutym 1657 roku. Krl Francji obieca Krystynie flot z czterema tysicami
onierzy piechoty i dwustoma kawalerzystami, a take pienidze na bro i konie. Po
podpisaniu tego dokumentu Krystyna wpada w eufori na myl, e poprowadzi wojsko na
wojn i zdobdzie krlestwo Neapolu. A poniewa jej pobyt na francuskiej ziemi sta si
niepotrzebny, zdecydowaa si wraca do Rzymu.
W tym czasie nie zaniechaa korespondencji z kardynaem Azzolinem, ktry informowa j
o wszystkim, co dziao si w witym miecie. Poniewa ju nie miaa pienidzy, Mazarin
z wasnego skarbca poyczy jej pidziesit tysicy skudw, ktrych wicej nie zobaczy.
Anna Austriaczka towarzyszya szwedzkiej krlowej a na przedmiecia Compigne i nie
ukrywaa swojej radoci z uwolnienia si od tak niewygodnego i ekstrawaganckiego gocia.
Pocztkowy entuzjazm Anny ostyg, kiedy dowiedziaa si, e Krystyna zachca modego
Ludwika XIV do lubu z Mari Mancini. Krl by bardzo zakochany w tej piknej
dziewczynie, siostrzenicy kardynaa Julesa Mazarina. Krystyna radzia mu, eby oeni si
z ni jak najszybciej i e ona bdzie jego zausznikiem. Ta ingerencja w ycie Ludwika XIV
bardzo nie spodobaa si zarwno krlowej matce, jak i samemu kardynaowi, dlatego oboje
pragnli gorco, by jak najprdzej wyjechaa.
Ju w trakcie podry musiaa zmieni plany ze wzgldu na epidemi dumy pustoszc
Rzym. Postanowia spdzi zim nad brzegami Adriatyku w paacu apostolskim w Pesaro,
oddanym jej do dyspozycji przez papiea Aleksandra VII. Tam po raz pierwszy od dugiego
czasu wioda spokojne i uporzdkowane ycie. Kazaa przywie z Rzymu cz swoich
obrazw, by ozdobi nimi apartamenty, uczestniczya rwnie w witach religijnych tego
maego prowincjonalnego miasteczka. Spdzaa czas na lekturze, zajmowaa si astrologi,
a take sprowadzia z Bolonii alchemika, pod ktrego kierunkiem zacza przeprowadza
eksperymenty. Ale poniewa epidemia dumy w Rzymie wydawaa si nie mie koca, sprawa
Neapolu si opniaa, a jej sytuacja finansowa bya wci bardzo niepewna, w Pesaro
spdzia tylko osiem miesicy. Wiedziona marzeniami o wielkoci, zainwestowaa spore sumy
w przysz neapolitask rezydencj i pikne mundury dla swojej wity. Niespokojna
z powodu braku wiadomoci od Mazarina, do ktrego codziennie pisaa listy, proszc
o podanie daty przybycia wojsk, postanowia wrci do Parya.
Zarwno kardyna, jak i sam Ludwik XIV nie byli zainteresowani ponownym z ni
spotkaniem, midzy innymi z powodu neapolitaskiego projektu, ktry porzucono, o czym
Krystyna jeszcze nie wiedziaa. Musiaa zatrzyma si ze swoim dworem zoonym z ponad
siedemdziesiciu osb w Fontainebleau i tam czeka na zaproszenie od francuskiego
monarchy. Jednak dla Mazarina tron neapolitaski przesta ju by spraw pierwszoplanow.
Mia teraz inne priorytety midzy innymi sojusz z Angli wymierzony przeciwko Hiszpanii
cho nie przesta robi Krystynie faszywych nadziei. Poprzez swojego emisariusza
poinformowa j, e ekspedycja do Neapolu musi zosta odoona a do wrzenia,
i jednoczenie zapewni, e zostanie zrealizowana zgodnie z ustaleniami.
W tamtych dniach napitego oczekiwania krlowa kontynuowaa swoje zudne
przygotowania do neapolitaskiej kampanii. Pragna, by jej przyszy krlewski dwr by
wspaniay. Nie szczdzia kosztw na wykonanie czterdziestu galowych mundurw dla
gwardii przybocznej z sukna w kolorze fioletowym z ywymi szkaratami i bia tasiemk,
wraz z poczochami, butami, koszulami, konierzami, szpadami i halabardami; kurtek dla stu
dwch gwardzistw i dwch heroldw oraz liberii dla dziesitkw paziw i lokajw, trzech
wonicw oraz dwudziestu forysiw i chopcw stajennych. W Paryu opowiadano, e
markiz Monaldeschi, wielki koniuszy krlowej, jest bardzo zajty, bo kupuje konie,
haftowane sioda i wspaniae czapraki dla dworu krlowej Szwecji.
Podczas pobytu w Fontainebleau spad na krlow dotkliwy cios. Na pocztku padziernika
1657 roku ambasador Pierre Chanut poinformowa j, e Hiszpanie w Neapolu dowiedzieli
si o francuskich planach zaatakowania krlestwa. Poniewa bardzo niewiele osb wiedziao
o tajnym traktacie z Compigne, krlowa zacza podejrzewa, e wrd jej zaufanych ludzi
znajduje si zdrajca. Szybko okazao si, e to jeden z jej faworytw, markiz Monaldeschi,
poinformowa Madryt o neapolitaskich planach. Krystyna postanowia go ukara i z caym
okruciestwem kazaa straci na dziedzicu paacu Fontainebleau. Wszyscy byli pod
wraeniem bezdusznoci i bezwzgldnoci postpowania szwedzkiej krlowej. Monarchini
przebywaa wwczas we Francji, gdzie egzekucja zdrajcy leaa wycznie w kompetencjach
krla. Raz jeszcze pokazaa, e nie zamierza podporzdkowywa si adnym normom i e to
ona wyznacza zasady. W sposb arogancki odpowiedziaa Mazarinowi na pimie, e jest
w peni odpowiedzialna za swoje dziaania:
My, ludzie pnocy, jestemy nieco dzicy i mao bojaliwi z natury. Bagam, ebycie mi
uwierzyli, i jestem gotowa zrobi wszystko, aby Was, Panie, zadowoli, za wyjtkiem
jednego okazania strachu. Jeli za chodzi o to, co uczyniam Monaldeschiemu, mog Wam
powiedzie, e nie pooyabym si spa tej nocy, wczeniej tego nie uczyniwszy, i nie mam
adnego powodu, by aowa, wrcz przeciwnie, mam sto tysicy powodw, by odczuwa
zadowolenie.
Ludwik XIV nie wybaczy szwedzkiej krlowej tej zuchwaoci ani samosdnego
wymierzenia sprawiedliwoci. Jej obecno we Francji staa si uciliwa i monarcha myla
ju tylko o tym, jak si od niej uwolni. Po caym incydencie, jake powanym, zaczy kry
o niej mroczne opowieci. Mwiono, e po zabjstwie markiza z sadyzmem pokazywaa
gociom ziemi poplamion krwi w miejscu tej przeraliwej zbrodni. Krlowa bez
krlestwa, wadczyni bez poddanych, dobroczyca bez pienidzy, polityk bez celu,
chrzecijanka bez wiary, mistrzyni wasnej ruiny tak okrelono j wwczas w popularnym
powiedzeniu.
Krlowa bez korony
Osiemnastego maja 1658 roku po trzech latach nieobecnoci Krystyna powrcia do Rzymu
z niewielk wit zoon zaledwie z dwudziestu ludzi. Chocia papie, wstrznity
egzekucj Monaldeschiego, prosi j, by nie wracaa do miasta, ona t prob zignorowaa.
Jedynym, ktry ucieszy si na jej widok i przywita przyjanie, by troskliwy Azzolino.
Wykwintnego i zawsze majestatycznego kardynaa zaskoczy zy stan fizyczny przyjaciki:
bardzo zaniedbuje swj wygld, rysy jej stwardniay, plecy ma bardziej ukowate, a jej
modo przemina. Miaa trzydzieci jeden lat i cho wygldaa na duo starsz, nadal bya
nieokieznana i wyzywajca.
Rzymianie ju nie darzyli jej mioci i ta, ktr niegdy uznawali za cud erudycji,
zmienia si w ich oczach w krwawego kata. Jednak dziki zrcznym zabiegom kardynaa
Azzolina relacje midzy szwedzk krlow a Watykanem z wolna si poprawiay. Po paru
miesicach zamieszkaa w Palazzo Riario, a papie przyzna jej roczn pensj, ktra pomoga
jej stan na nogi. Azzolino zaj si administrowaniem jej finansami i dziki byskotliwym
machinacjom zdoa zmniejszy gr zacignitych przez ni dugw. Odprawi podejrzanych
azikw i awanturnikw z jej dworu, ktrzy bezlitonie j wykorzystywali i za jej plecami
robili interesy.
Odarta z neapolitaskiego snu Krystyna dalej marzya o wanej roli, jak odegra jeszcze
w europejskiej polityce, wczeniej jednak musiaa rozwiza swoje problemy finansowe. By
mc wrci do Rzymu, w Paryu sprzedaa Mazarinowi wspaniae diamenty, ale znacznie
poniej ich wartoci. Tymczasem Karol X Gustaw by pochonity kosztown wojn
z Rzeczypospolit, wobec czego fundusze obiecane krlowej nie nadchodziy.
W tym czasie Krystyna ywia nadziej na uzyskanie korony Pomorza (pozostajcego
wwczas w szwedzkich rkach), ignorujc warunki swojej abdykacji, ktre nie pozwalay jej
dziaa przeciw interesom wasnego kraju. Jednak nieoczekiwana mier ciotecznego brata,
Karola X Gustawa, skonia j do porzucenia tych planw. Wadca pozostawi wprawdzie
nastpc, ale jego maoletni syn by chorowity i nie gwarantowa kontynuacji dynastii. Dla
Krystyny, ktra w Radzie Krlewskiej miaa wielu wrogw, mogo to oznacza zagroenie
ugody uzyskanej w chwili abdykacji. Postanowia natychmiast pojecha do ojczyzny, by
porozmawia ze swoimi bankierami w sprawie moliwoci uzyskania nowych kredytw oraz
uprawomocni swoje aspiracje do tronu Szwecji w wypadku mierci chopca. Papie
poyczy jej pienidze na wyjazd, zapewne w nadziei, e Krystyna ponownie obejmie tron
Szwecji i nawrci ten kraj na katolicyzm.
Nard szwedzki przyj dawn krlow z szacunkiem, jednak czonkowie Rady
zachowywali si wobec niej niechtnie. Po mierci Axela Oxenstierny o ktr wielu
obwiniao sam Krystyn Karol X Gustaw mianowa kanclerzem hrabiego Magnusa De la
Gardie. I tak oto dawny faworyt krlowej, cieszcy si w pastwie wielkimi wpywami,
zamieni si w jej najbardziej zagorzaego wroga. Nigdy nie przebaczy jej ponienia,
a w swojej dawnej mioci widzia tylko ekscentryczn podrniczk, ktra omiesza swj
nard i przed ktr lepiej jest si broni. Nazajutrz po przyjedzie Krystyna zacza
prowokowa wadze, nalegajc, e chce uczestniczy we mszy witej, cho prawo zabraniao
Szwedom praktykowania religii katolickiej. Postanowia przeznaczy na kaplic jedn
z najwikszych sal zamku Tre Kronor i kazaa odprawi msz pewnemu woskiemu ksidzu.
Wybuch skandal, a do krlowej udali si reprezentanci luteraskiego kleru z surow
reprymend.
Odesano towarzyszcych jej woskich duchownych i zabroniono odprawiania liturgii
w zamku. Wtedy to Krystyna zaskoczya wszystkich, zgaszajc publicznie swoje aspiracje do
szwedzkiej korony. Na odpowied nie trzeba byo czeka, Rada oddalia bowiem jej pretensje
i zobowizaa j do podpisania uroczystego zrzeczenia si tronu ostatecznie i na zawsze,
pod rygorem utraty dochodw i przywilejw. Jej reakcja bya tak histeryczna, e kanclerz
kaza wzmocni stra przy apartamentach picioletniego dziedzica krlestwa.
Czujc si obco we wasnym kraju, opuszczona przez wszystkich, Krystyna udaa si
w drog powrotn do Rzymu. Wczeniej jednak zatrzymaa si na cztery miesice na zamku
w pobliu Norrkpingu, nadal bdcym jej wasnoci. Pocztkowo udawaa, e interesuje si
administrowaniem swoim majtkiem, w rzeczywistoci jednak niecierpliwie czekaa na to, e
moe saby nastpca przyszy Karol XI umrze i bdzie moga ponownie chwyci cugle
wadzy. Na nieszczcie dla niej dziecko odzyskao zdrowie. Z wielk gorycz musiaa si
podda i wiosn 1661 roku wsiada na statek do Hamburga. W tym wanym niemieckim
porcie spdzia rok. Zaja si nie tylko kwestiami finansowymi, ktre omawiaa ze swoim
wiernym bankierem Diego Teixeir, lecz take niestrudzenie zwracaa si do rzdw
europejskich o zwikszenie tolerancji religijnej. Katolicyzm powinien by tolerowany
w krajach protestanckich, tak napisaa do krla Danii i do Senatu Hamburga. Jednak
wikszo pastw nie bya skonna otworzy si na inne wyznania. Plan Krystyny nie powid
si, w pniejszych latach wspominano jednak szwedzk krlow jako protektork rzymskich
ydw skazanych na ycie w gettach.
Tamten okres by jednym z najgorszych w jej yciu rozdzielona z Azzolinem, z dala od
ukochanego Rzymu, bya wystawiona na wrogo szwedzkiej Rady. W cigu dugich
i napitych miesicy napisaa okoo osiemdziesiciu listw do ukochanego kardynaa,
opisujc mu swoje codzienne ycie w Hamburgu oraz namitne uczucia, jakie do niego ywia.
Chocia ton korespondencji zdradza czc ich intymn przyja, krlowa pisaa jak
nieszczliwa kochanka. Odpowiedzi kardynaa natomiast byy na og chodne, niekiedy
wyrzuca jej, e rozrzutnie wydaje pienidze, ona za bez wahania otwieraa przed nim serce.
Wasz chd, o Panie, nigdy mi nie zabroni kocha Was a do mierci napisaa pewnego
razu, kiedy indziej znw zakomunikowaa, e nigdy nie opuci Rzymu: Wolaabym y
o chlebie i wodzie w Rzymie [...] ni mieszka gdzie indziej, nawet za cen wszystkich
krlestw i skarbw wiata. Pewno, e na jej mio on odpowiada tylko przyjani, zrania
j bardzo gboko i pogrya w melancholii. W tym stanie ducha 20 czerwca 1662 roku
przyjechaa do Rzymu i pozostaa w nim przez cztery lata.
W 1666 roku niespokojna krlowa, ktr z uwagi na cige podre zaczto nazywa
Bkajc si Krlow, opucia Wieczne Miasto, by ponownie uda si do Hamburga.
Mimo chodnego przyjcia, jakie jej zgotowano podczas ostatniej wizyty w Szwecji, wci
bya przekonana, e poddani za ni tskni. Niektrzy wpywowi dygnitarze pozostali wierni
crce walecznego Gustawa II Adolfa, o czym ona doskonale wiedziaa. W Hamburgu czekaa
na waciwy moment, by pojecha do ojczyzny, poniewa krl Karol XI by znowu powanie
chory. Na t wiadomo Krystyna wpada w eufori i ju widziaa siebie jak za dawnych
czasw, wjedajc triumfalnie do Sztokholmu na grzebiecie biaego rumaka. Powodowana
snami o potdze pozyskaa od niektrych naiwnych arystokratw spore sumy pienidzy, dziki
czemu moga zamwi wspania zdobion zotem karoc, kazaa te wyhaftowa nowy
paszcz krlewski i uszy czarne liberie ze srebrnym wykoczeniem dla przyszych sucych
oraz to-niebieskie, w kolorach Szwecji, dla paziw.
Jednak mody Karol XI upar si, eby y, tymczasem z nastaniem jesieni pochorowaa si
Krystyna. Niezdrowy, wilgotny i zimny klimat Hamburga wystawi jej rachunek. Tygodniami
nie opuszczaa lodowatej, wilgotnej sypialni w jednej z wie, w ktrej nie pozwalaa rozpali
piecykw. Silne migreny i kolejne grypy zmusiy j do pozostawania w ou. Znowu, jak
w pierwszych latach swojego panowania, zaniedbaa zdrowie i higien. Spaa mao i le,
czytaa do pna i ledwie tkna jedzenie. W kocu stycznia nagle, jakby cudem, wyzdrowiaa
i ponownie zacza korespondowa z Azzolinem. Kiedy dowiedziaa si, e w maju zostanie
zwoane posiedzenie Parlamentu Stanowego w Sztokholmie, postanowia wzi w nim udzia,
by broni swoich interesw finansowych. Uzyskaa zgod na wjazd do kraju, cho pod
pewnymi warunkami: nie mogli jej towarzyszy ksia katoliccy ani nie powinna miesza si
w sprawy pastwa. Jej marzenie o powrocie na tron Szwecji szybko si rozwiao. Kiedy
wadze lokalne odkryy, i podruje w towarzystwie swojego woskiego spowiednika,
otrzymaa wyrany rozkaz od Karola XI czy raczej od kanclerza De la Gardie by si
zatrzyma, w przeciwnym razie kapan zostanie wygnany. Dla przypomnienia Wam, Panie,
kim jestecie i kim ja jestem, powtrz, e nie urodzilicie si po to, by wydawa rozkazy
osobom mojej pozycji. Pozostaj jednak, Panie bracie i mj bratanku, Wasz oddan siostr
i ciotk. Krystyna Aleksandra.
Na krlow, ktra zatrzymaa si na zamku w pobliu Norrkpingu, spad kolejny bolesny
cios. Rada Krlewska postanowia nie i na adne ustpstwa i nie zezwolia jej na wjazd do
stolicy. Na pocztku czerwca 1667 roku, nie mogc liczy na nikogo, na zawsze opucia swj
kraj i pi dni pniej dotara do Hamburga. Tam dowiedziaa si z listw wysanych jej przez
Azzolina, e w czasie jej nieobecnoci zmar po krtkiej chorobie papie Aleksander VII. Jego
nastpca Klemens IX, czowiek uczony i bardzo ludzki, by jej starym znajomym. W kocu
padziernika 1668 roku ostatecznie opucia Hamburg, by powrci do ukochanych Woch. Po
drodze dotara do niej wiadomo o mierci sprytnego kardynaa Mazarina, ktry rozbudzi
w niej marzenia o neapolitaskim krlestwie.
Mimo wczeniejszych niepowodze raz jeszcze sprbowaa zdoby tron, tym razem Polski,
ktry pozostawa pusty po abdykacji Jana Kazimierza Wazy. Tak bardzo pragna by
ponownie koronowana na krlow, e po raz pierwszy braa pod uwag moliwo zawarcia
maestwa, jednak Polacy wybrali innego kandydata. Przed wyjazdem do Rzymu napisaa do
Azzolina:
Mam nadziej, i wiecie o tym, e przeciwnoci losu nie zmieniy mojego serca. Nie
obawiajcie si, zobaczycie, e jestem najbardziej nieszczliw istot na wiecie, ale si nie
al i nie pragn niczego innego, jak tylko mierci w miejscu, w ktrym wszystkie przedmioty
bd mi przypominay przesze szczcie. Mj bl szybko mi j przyniesie...
Osamotniona, przygnbiona i rozczarowana zimnym przyjciem w rodzinnym kraju,
Krystyna dotara do Stolicy witej w kocu listopada. Z okazji jej powrotu urzdzono
triumfalny wjazd przez Porta del Popolo, po ktrym nastpi wspaniay bankiet na Kwirynale.
Zamieszkaa ponownie w Palazzo Riario z coraz bardziej okrojonym dworem. Cho znacznie
mniej okazay ni Farnese, by on znakomicie pooony na szczycie jednego ze wzgrz
otaczajcych stolic, skd roztaczay si wspaniae widoki. Papie Klemens IX przyj j
z otwartymi ramionami, a nawet opni o kilka tygodni swj wyjazd, by tylko j odwiedzi.
Ponadto przyzna jej roczn pensj w wysokoci dwunastu tysicy dukatw, co pozwolio
Krystynie znw zaznaczy swj wpyw na ycie kulturalne Rzymu. U boku papiea, mionika
sztuki, i jej wiernego Azzolina mianowanego sekretarzem Pastwa Kocielnego staa si
niekoronowan krlow Rzymu czy Pani Rzymu, jak j wszyscy nazywali.
Kiedy po dwuipletniej nieobecnoci kardyna Azzolino ujrza Krystyn, z trudem j
rozpozna. Krlowa miaa wwczas czterdzieci dwa lata, ale wygldaa na szedziesit.
Rysy jej twarzy stwardniay, policzki obwisy, orli nos pokry si narolami, nad grn warg
pojawi si wsik, a na dodatek bardzo utya. Gboko wiadoma swojej brzydoty i nadwagi,
Krystyna zazwyczaj miaa si z siebie. W tym czasie napisaa z ironi do swojego przyjaciela
libertyna Bourdelota: Jeli chodzi o moj tusz, nie obchodzi mnie ona. Mam, co potrzeba,
eby przykry koci. Teraz nie obawiam si, e bardziej utyj. Jem mao, a pi jeszcze
mniej. Odtd kardyna ju nie okazywa jej uczu i zachowywa si wobec niej bardzo
powcigliwie. Dla Krystyny cikim ciosem okazao si odkrycie dziki opacanym
w Rzymie szpiegom e praat zachowywa celibat tylko w stosunku do niej, a nie waha si,
mimo swojej pozycji, zabiega o wzgldy innych piknych dam. Azzolino nie odpowiada na
insynuacje krlowej, oboje zachowali jednak wzajemny szacunek a do koca swoich dni.
Ale spokojny i peen nadziei czas pobytu Krystyny w Rzymie z zaprzyjanionym papieem
i wiernym kardynaem mia niebawem si skoczy. Pontyfikat Klemensa IX okaza si krtki,
a po jego mierci nasta starzec Klemens X. Relacje midzy szwedzk krlow a nowym
papieem byy zdystansowane Ojciec wity wybra zawieszenie broni z ekstrawaganck
dam i nie wtrca si w jej sprawy. Krystyna rozpocza intensywne ycie kulturalne,
pierwszy raz od dawna nie brakowao jej bowiem pienidzy i moga y jak wielka dama.
Chocia czonkowie szwedzkiej Rady Krlewskiej, zwaszcza Magnus De la Gardie, robili
wszystko, co mona, by zablokowa wypat nalenych jej rent, w 1672 roku, gdy Karol XI
osign penoletno, wiele si zmienio. Mody monarcha, nie zwaajc na fakt, e przez lata
Krystyna yczya mu mierci, by zaj po nim tron, sprbowa rozwiza kwesti kopotliwej
ciotki. Pozwoli jej bez ogranicze puci w arend nalece do niej ziemie, a potem
stopniowo zwiksza jej pensj kosztem finansw publicznych. Azzolino narzuci przyjacice
minimalny porzdek w rachunkach i doprowadzi do tego, e po raz pierwszy miaa
oszczdnoci. W ostatnich latach ycia nie nkay jej problemy finansowe i cho nadal
prowadzia kosztowny tryb ycia, moga rezydowa w Rzymie, korzystajc z wszelkich
wygd.
Od 1670 roku Krystyna Wazwna jakby odrodzia si z popiow, a jej nadwyrona
reputacja popada w zapomnienie. Znowu, tak jak dawniej, zaja wane miejsce wrd
rzymskiej elity, zostajc muz artystw i literatw. Palazzo Riario dziki jej wpywom
i mecenatowi sta si w peni tego sowa centrum kultury. Ta renesansowa budowla skrywaa
w swoim wntrzu skarby sztuki z caego wiata i wielk bibliotek krlowej, liczc trzy
tysice siedemset woluminw i dwa tysice manuskryptw, przewiezion w caoci do Rzymu
ze Szwecji. Wielkie wraenie na gociach wywiera wspaniay hol na parterze z dwoma
rzdami popiersi i posgw antycznych. W gbi Sali Kolumnowej pod baldachimem
z zielonego aksamitu znajdowa si pozacany tron byej monarchini. W ssiednich salach
eksponowano kolekcje flamandzkich gobelinw i setki obrazw przywiezionych z zamku
w Sztokholmie. Na grnym pitrze urzdzono sal teatralno-koncertow, ktrej kana dla
orkiestry mg pomieci ponad stu muzykw. W swoim rzymskim schronieniu krlowa stale
wzbogacaa nadzwyczajn kolekcj dzie sztuki.
 W jesieni ycia otoczya si, jak dawniej, krgiem wybracw: erudytw, pisarzy, muzykw
i artystw. Ponownie okrzyknito j Minerw Pnocy. Ufundowaa Akademi Krlewsk
(Accademia Reale) liczc czterdziestu czonkw, ktrej najwaniejszym celem bya obrona
jzyka woskiego przed zym gustem, pompatycznoci i przesad. Po mierci Krystyny
instytucj przeksztacono w Akademi Arkadia, ktra w zmienionej formie przetrwaa do dzi,
dla uczczenia zaoycielki za jej penoprawnymi czonkami s szwedzcy monarchowie.
A poniewa krl Ludwik XIV ufundowa w 1666 roku Akademi Nauk w Paryu, ona rwnie
stworzya Akademi Sztuk i Nauk, ktrej czonkowie zbierali si w Sali Tronowej jej
rezydencji. Krystyna polecia urzdzi na paacowym poddaszu trzy laboratoria do
przeprowadzania eksperymentw naukowych. Kazaa rwnie zbudowa w Riario
obserwatorium, w ktrym spdzaa dugie godziny, przygldajc si niebu w towarzystwie
zatrudnionych astronomw.
Jej inicjatywy si na tym nie koczyy. Cho nie miaa krlestwa, niewielu europejskich
monarchw mogo dorwna jej artystycznym dokonaniom, z ktrymi w szranki mg stan
jedynie Ludwik XIV i Filip IV. Ju w Szwecji interesowaa si teatrem. W 1652 roku
sprowadzia do Sztokholmu wybitn wosk trup operow, chocia sama wolaa dramat
francuski. W Rzymie ufundowaa pierwszy publiczny teatr miejski. W odnowionym dawnym
klasztorze ulokowaa stay zesp aktorw i piewakw, ktrych finansowaa poprzez
przedpaty. Namwia rwnie papiea Klemensa X, by uchyli zakaz udziau kobiet
w spektaklach artystycznych, co byo bardzo nowatorskim posuniciem do tej pory
w melodramatach i operach role eskie wykonywali kastraci. W ten sposb zdobya
ponownie mio rzymskiego ludu, ktry z entuzjazmem wypenia najwysze galerie jej teatru,
by bezpatnie oglda przedstawienia. Cho bya brzydka, ekscentryczna i uywaa spronego
jzyka, ludzie oklaskiwali j, gdy wyjedaa z Palazzo Riario w zoconej karecie. Lubia
rzuca przez drzwiczki powozu sodycze i miedziaki dzieciom i ebrakom z dzielnicy.
Krystyna ukoczya pidziesit sze lat, gdy do Rzymu dotara informacja, e krl
Szwecji zama nog w trakcie upadku z konia. Cho w dziecistwie saby i chorowity,
monarcha ukoczy dwadziecia siedem lat i okaza si odwanym onierzem. Po tym
wypadku obawiano si o jego ycie, a poniewa nie mia mskiego potomka, kontynuacja
dynastii nie zostaa zapewniona. Raz jeszcze w Krystynie odrodziy si ambicje i caa duma
jej pozycji i pochodzenia. Natychmiast napisaa do administratora swoich ziem list
nastpujcej treci:
Chc ywi nadziej, e nie zapomni, i korona, jak posiada, jest darem czystej aski, ktra
zostaa przyznana Karolowi II Gustawowi i jego potomkom przeze mnie i Szwecj,
i w wypadku, gdyby zabrako obecnego Karola, Szwecja nie moe, nie popeniajc zbrodni
wobec Boga i mnie, wybra nowego krla ani nowej krlowej bez wczeniejszego
zabezpieczenia moich praw.
Jak zwykle pospieszya si, piszc ten list, poniewa wypadek krla nie przynis fatalnych
nastpstw. Przeciwnie, monarcha szybko odzyska zdrowie i kilka miesicy pniej jego ona,
krlowa Ulryka Eleonora Duska, urodzia ich drugie dziecko, tym razem chopca. Pniej
przyszy na wiat kolejne dzieci w sumie siedmioro zabezpieczajc dynasti na dugi czas.
Moe dlatego, e nie zostao jej wiele ycia, mimo swojego wczeniejszego egoizmu staa
si wielkoduszna i okazywaa wicej zrozumienia. yczliwie przyjmowaa kolejne narodziny
dzieci swojego ciotecznego bratanka, ktre ostatecznie pogrzebay jej nadzieje powrotu na
szwedzki tron. Zgodzia si nawet zosta matk chrzestn pierworodnego, przyszego krla
Karola XII, do ktrego napisaa kilka czuych listw. W tym czasie staraa si przystosowa
do innych wanych zmian w swoim yciu. Po mierci Klemensa X papieem zosta Innocenty
XI, z ktrym od dawna si nie lubia. Nowa gowa Kocioa, czowiek autorytarny
o ograniczonych horyzontach, rozpocz w Rzymie prawdziw krucjat przeciwko
nieobyczajnoci. Zabroni publicznych przedstawie operowych i teatralnych, cho przed
wyborem na papiea by jednym z bardziej gorliwych bywalcw loy Krystyny. Jej teatr
zamieniono na magazyn zboa, a krlowa musiaa ograniczy si do organizowania
prywatnych wystpw w Palazzo Riario. Relacje Krystyny z surowym papieem byy trudne
i niewtpliwie wpyny na jej sabe zdrowie.
Kiedy ju si zestarzaa, okrelaa siebie jako spokojnego widza teatru wiata. Nie
oznacza to, e bya bierna, do koca bowiem uczestniczya w wydarzeniach publicznych
i wyraaa swoje opinie, wcale o nie nieproszona. Nie przestaa rwnie prowokowa, cho
staa si bardziej milczca i refleksyjna, zachowaa te swj nieokieznany charakter. Jej
dworzanie nadal syszeli, jak przeklina; plua na podog i w towarzystwie unosia spdnic,
gdy grzaa si przy kominku, pokazujc pomarszczon i bardzo brudn skr w jej stuleciu
higiena naleaa raczej do rzadkoci, a krlowa nigdy nie przywizywaa nadmiernej wagi do
dbaoci o siebie.
Tu przed szedziesitymi drugimi urodzinami bardzo podupada na zdrowiu, o czym 30
wrzenia lakonicznie i z ironi napisaa do swojej przyjaciki, mademoiselle de Scudry:
Powiem Wam, o Pani, e w aden sposb nie wypikniaam od czasu, kiedy mnie Pani
widziaa. Zachowaam w peni wszystkie swoje dobre i ze cechy i, mimo pochwa, nadal
jestem niezadowolona z siebie, jak zawsze byam. Nikomu nie zazdroszcz ani jego losu, ani
ziemi, ani skarbw, ale chciaabym wznie si ponad wszystkich miertelnikw w zasudze
i cnocie, std mj brak satysfakcji. Staro budzi we mnie gbok niech i nie wiem, jak si
do niej przyzwyczai. Gdyby dali mi wybr midzy staroci a mierci, bez wahania
wybraabym t drug, ale poniewa nikt nas o to nie pyta, przyzwyczaiam si do ycia i nie
zapominam o przyjemnociach. mier, ktra nigdy nie pominie swojej godziny, mnie nie
niepokoi. Oczekuj jej, ani jej nie pragnc, ani si jej nie bojc.
Od jakiego czasu skrywaa w sercu ponure przeczucia, z ktrych zwierzya si Sybilli,
wrce pozostajcej na jej subie. Pewnego dnia, przymierzajc przed lustrem sukni z biaej
satyny, zapytaa jasnowidzc, na jakiej ceremonii bdzie nosi to ubranie. Odpowied j
zmrozia: Na pogrzebie, Wasza Wysoko, ktry si zblia.
Trzynastego lutego 1689 roku Krystyna Wazwna doznaa nagego omdlenia. Lekarz
zdiagnozowa u niej r na prawej nodze, chorob, ktra od lat j gnbia. Po kilku dniach
spdzonych w ku, z wysok gorczk i powtarzajcymi si omdleniami, nagle jej stan si
polepszy. Nieoczekiwane wyzdrowienie uczczono niczym cud wielkimi obchodami,
w ktrych uczestniczyli ulubieni artyci krlowej. W kocioach Rzymu odpiewano Te Deum,
a w paacach arystokracji organizowano wspaniae uroczystoci i bankiety na jej cze. Cae
miasto, szczeglnie mieszkacy Zatybrza, okazywao swoj rado i wdziczno. W licie do
wiernego bankiera Teixeiry Krystyna napisaa: Nadal yj, za spraw cudu i mocnej
konstytucji cielesnej, ktr Bg mnie obdarzy.
Chora otrzymaa ostatnie namaszczenie, dwukrotnie przyja komuni i podyktowaa
testament, w ktrym kardynaa Azzolina mianowaa swoim jedynym spadkobierc. Decyzj t
uzasadnia dla potomnoci nastpujco: Ze wzgldu na jego niezrwnane zdolnoci, zasugi
i pomoc, jakiej mi udziela przez dugie lata, jestem mu winna ten dowd oddania, szacunku
i wdzicznoci. W tym samym pimie potwierdzia swoj wiar w Koci katolicki, na
ktrego onie zdecydowaa si umrze. W testamencie nie pozostawia niczego krlowi
Szwecji ani nie zwrcia cennych dzie sztuki i obrazw, ktre wywioza z ojczyzny.
Mimo szybkiego powrotu do zdrowia po niedugim czasie znowu zachorowaa. Widzc, e
zblia si jej kres, poprosia papiea rwnie powanie chorego by wybaczy jej
uchybienia i zaopiekowa si jej sub. Ojciec wity niezwocznie udzieli jej absolucji
i zapowiedzia, e odwiedzi j osobicie, gdy tylko si lepiej poczuje. O wicie 19 kwietnia
1689 roku krlowa zmara pogodnie we wasnym ou, a w ostatnich chwilach towarzyszyli
jej spowiednik i nieodczny Azzolino. Miaa szedziesit dwa lata i do koca zachowaa
swj geniusz i charakter. Kardyna, ktrego Krystyna kochaa, czuwa dniami i nocami przy jej
ou. Postarzay i delikatnego zdrowia, swoj protektork i przyjacik przey zaledwie
o kilka tygodni. Krystyna Wazwna zarzdzia na pimie, e yczy sobie by pochowana
w rzymskim Panteonie, ubrana w bia sukni. Nie chciaa, eby jej ciao zostao wystawione
na widok publiczny i pragna skromnej ceremonii. Jej ostatnia wola nie zostaa jednak
speniona. Kardyna Azzolino i papie Innocenty XI postanowili urzdzi jej uroczysty
pogrzeb pastwowy i pochowa j w Bazylice w. Piotra w Watykanie. Zabalsamowane
zwoki ubrane w biay strj ze zotym brokatem i przykryte gronostajowym paszczem zostay
pochowane wraz z jej cik koron i berem w krypcie w. Piotra zaszczyt zarezerwowany
tylko dla papiey i nielicznych cesarzy. Najlepsze epitafium tej zagadkowej, zbuntowanej
kobiety o dwoistej naturze napisaa ona sama: Urodziam si wolna, yam wolna i umr
wyzwolona.
EUGENIA DE MONTIJO
 Tragiczne przeznaczenie
Robi wszystko, co mog, ale mnie nie kochaj. Jestem cudzoziemk. Francuzi nie
wybaczaj tego swoim wadcom [...] Gdyby wiedzieli, co bym daa, eby mnie naprawd
pokochali! Tylko mio poddanych moe odpaci suwerenom ich gorzkie ycie! Gdyby
przestali nazywa mnie Hiszpank! Austriaczka! Hiszpanka! To te sowa zabijaj dynasti.
Eugenia de Montijo, Paac Tuileries, Pary, 1867
Maria Manuela Kirkpatrick, ona hrabiego de Teba, lubia wspomina, e silne trzsienie
ziemi przyspieszyo narodziny przyszej cesarzowej Francuzw. Dziao si to 5 maja 1826
roku w Granadzie. Jak opowiadaa, z powodu gwatownych wstrzsw wysza do ogrodu
poszuka schronienia. To tam zaskoczyy j ble porodowe i pod drzewem urodzia swoj
drug crk, Eugeni. Rzeczywisto bya jednak mniej romantyczna, a sejsmiczne wstrzsy,
ktre spustoszyy miasto, nastpiy dopiero dziesi dni po jej narodzinach... Hrabina de Teba,
kobieta obdarzona niezwyk fantazj, wymylia t opowie, eby ubarwi legend
otaczajc crk. Sama Eugenia w kocu uwierzya w t niemale powieciow wersj
swojego pojawienia si na wiecie i pod koniec ycia wyznaa, e owo trzsienie ziemi byo
zapowiedzi jej przeznaczenia. Jednak wwczas nikt nie by w stanie wyobrazi sobie roli,
jak historia wyznaczy tej przedwczenie urodzonej dziewczynce o bladej twarzy
i miedzianych wosach, tak podobnej do ojca.
Don Cipriano hrabia de Teba by modszym bratem potnego i bogatego hrabiego de
Montijo, potomkiem rodzin Guzmn i Palafox, trzykrotnych grandw Hiszpanii. Nalea do
jednej z najstarszych rodzin arystokracji hiszpaskiej. Wrd jego znakomitych przodkw
figurowa odwany Guzmn el Bueno, czyli Guzmn Dobry, zarzdca Tarify. Podziwia
odwag i geniusz Napoleona, dlatego bez wahania przyczy si do francuskich wojsk i suy
w randze pukownika w armii Jzefa Bonapartego, brata cesarza. Zwolennik idei
napoleoskiej, zapaci wysok cen za swoj odwag na froncie: straci lew rk, mia
pogruchotan nog i utraci oko, manipulujc uszkodzon strzelb w arsenale w Sewilli. Po
upokarzajcej klsce wojsk francuskich w bitwie pod Vitori hrabia de Teba y w biedzie na
wygnaniu, uczestniczy w obronie Parya przed armi sprzymierzonych i dopiero po upadku
cesarstwa zdecydowa si na powrt do kraju po amnestii ogoszonej przez Ferdynanda VII.
Krl, ktry nie ufa bonapartystom, zgodzi si na jego stay pobyt w Maladze, ale pod
rygorem cisej kontroli policyjnej.
W 1817 roku don Cipriano by kulejcym, dojrzaym ju kawalerem, bez jednego oka, ktre
zasania opask, bez przyszoci czy fortuny mimo rozlicznych znakomitych tytuw.
W Maladze, gdzie posiada jakie dobra, mieszkaa w tym czasie pewna moda atrakcyjna
brunetka, ktr przed czterema laty pozna w Paryu. T brunetk bya Manuela Kirkpatrick de
Grivegne, crka pochodzcego ze Szkocji zamonego handlarza win, penicego funkcj
konsula Stanw Zjednoczonych w Maladze, i belgijskiej arystokratki. Manuela urodzia si
w Maladze, mimo e w jej yach pyna szkocka, belgijska i irlandzka krew, ale wychowaa
si we Francji. Kiedy poznaa don Cipriana, ukoczya ju dziewitnacie lat
i zrewolucjonizowaa paryski salon swojej ciotecznej babki, ony hrabiego Mathieu de
Lesseps, u ktrych gocia. Inteligentna, energiczna i wyksztacona, mwia picioma jzykami
i potrafia prowadzi byskotliw konwersacj. Oboje mieli podobne troski i popierali
polityk Napoleona. Ich ponowne spotkanie w Maladze okazao si bardzo udane i cho
musieli pokona liczne przeszkody, 15 grudnia 1817 roku pobrali si. Manuela zostaa now
hrabin de Teba, a arystokratyczny tytu zaspokoi jej aspiracje.
Pierwsze lata maestwa nie byy atwe dla hrabiostwa, ktrym zakazano wstpu do
Madrytu ze wzgldu na ich bonapartystowskie sympatie. Zamieszkali w Granadzie, przy calle
Gracia, gdzie Manuela znosia w milczeniu dugie okresy nieobecnoci ma. Don Cipriano,
wierny swoim ideaom, jedzi po andaluzyjskich wsiach, wygasza krytyczne przemwienia,
spiskowa w tawernach i prbowa nakoni do buntu zwolennikw Napoleona. Jednak kada
rebelia bya twardo dawiona i frankofil hrabia de Teba najpierw spdzi jaki czas
w wizieniu, a nastpnie za kar zosta zesany do Santiago de Compostela. W czasie
przymusowej nieobecnoci ma Manuela okazywaa wielki spokj i mimo cigych
przeciwnoci losu, ktrym musiaa stawia czoo, nigdy nie tracia optymizmu. ya, nie
zwaajc na zoliwe plotki, przypisujce jej rnego rodzaju przygody i licznych kochankw.
W kocu m powrci do Granady i, tak jak tego pragnli, mogli wreszcie stworzy
prawdziw rodzin. W styczniu 1825 roku, siedem lat po lubie, urodzia si ich pierwsza
crka, Maria Francisca, nazywana Pac, adna dziewczynka o niadej karnacji i piknych
ciemnych oczach. Zawsze bya ulubienic matki, ktra stale chwalia jej klasyczn urod,
a take agodny i uduchowiony charakter, tak rny od usposobienia jej o rok modszej siostry.
Eugenia, o zocistokasztanowatych wosach, bardzo jasnej karnacji i fiokowoniebieskich
oczach, bya porywcza, uparta i buntownicza. Od dziecka wykazywaa wielkie podobiestwo
do ojca, po ktrym odziedziczya nie tylko cechy fizyczne, lecz take gboki idealizm
i uwielbienie dla Napoleona. Cenia w ojcu odwag i heroizm oraz to, e mimo okalecze
wyniesionych z wojny pozosta wierny swoim przekonaniom. Lubia jedzi z nim konno, spa
pod goym niebem podczas letnich nocy i wsplnie odwiedza cygask spoeczno Albaicn
w jednej z dzielnic Granady. Fascynowa j piew i taniec flamenco. Bya rwnie
mioniczk korridy, ktrej bardzo jej brakowao, gdy zamieszkaa ju w Paryu.
W 1830 roku krl Ferdynand VII zezwoli hrabiostwu de Teba przenie si do Madrytu,
gdzie zamieszkali w domu przy calle del Sordo. W tamtych latach przeywali trudnoci
finansowe i musieli wie bardzo skromne ycie. Manuela, kobieta towarzyska i lubica si
pokaza, nie godzia si na ograniczenia, o ktre prosi m, i wkrtce w rodzinie pojawiy si
konflikty. Bez oporw wydawaa pienidze, eby byszcze w niewielkim krgu znajomych,
i narobia wiele dugw.
To na ten czas przypada pocztek dugiej i intensywnej przyjani Prospera Mrime, autora
powieci Carmen, z rodzin hrabiego de Teba. Don Cipriano pozna go podczas podry
w interesach po Hiszpanii i zaprosi do swojego madryckiego domu. Manuela od pocztku
poczua wielk sympati i podziw dla pisarza, byskotliwego rozmwcy o wygldzie dandysa,
ktry przygotowywa si do dugiego objazdu Hiszpanii. Los zetkn ich ponownie w Paryu
w zupenie innych okolicznociach.
Cztery lata pniej po bezpotomnej mierci hrabiego de Montijo, jego spadkobierc zosta
brat, don Cipriano. Niespodziewanie ojciec Eugenii zyska tytu granda Hiszpanii i sta si
wacicielem sporego majtku. Ambicje Manueli, hrabiny de Teba, a odtd rwnie ksinej
de Pearanda, wreszcie zostay zaspokojone. Dziki tytuom osigna upragniony presti
spoeczny i, czego zawsze pragna, zacza bywa w najwytworniejszych salonach stolicy.
Don Cipriano w spadku odziedziczy rwnie wspaniay Palacio de Ariza znany jako
Palacio de Montijo i wiejsk rezydencj w Carabanchel, na przedmieciach Madrytu.
Palacio de Montijo, z pitnastowieczn fasad, by wspania, otoczon ogrodami
rezydencj skrywajc we wntrzu cenne dziea sztuki. W krtkim czasie, dziki Manueli, sta
si jednym z ulubionych miejsc spotka towarzyskiej elity dziewitnastowiecznego Madrytu.
Hrabina de Teba, wielka amatorka ycia towarzyskiego, uwielbiaa organizowa bale,
przyjcia, podwieczorki i maskarady. W jej nowej rezydencji spotykali si sawni arystokraci,
dyplomaci i artyci.
Tymczasem w roku 1833 zmar krl Ferdynand VII, ktry nie majc mskiego potomka,
pozostawi koron crce Izabeli II, wwczas trzyletniej dziewczynce. Krlowa wdowa Maria
Krystyna miaa sprawowa regencj a do osignicia przez crk penoletnoci. Ale swoich
praw zada Don Carlos, ktry postanowi zastpi bratanic. Na wybuch konfliktu nie trzeba
byo dugo czeka, a krwawe wojny karlistowskie pogryy Hiszpani w dugotrwaej
bratobjczej walce. Omioletnia Eugenia z jednego z balkonw paacu widziaa brutalny mord
na ksidzu, ktrego ciao rozerwa na strzpy rozwcieczony tum. Ta okrutna scena, ktra
zapada jej w pami na cae ycie, zapocztkowaa wybuch straszliwej przemocy w stolicy.
Wobec niepokojcego rozwoju wydarze i pocztkw epidemii cholery don Cipriano
postanowi wysa on z crkami do Francji, gdzie mia kilku przyjaci. Nie bya to atwa
decyzja, bo sama podr moga okaza si ryzykowna, poza tym ciko mu byo rozsta si
z ma Eugeni, do ktrej by ogromnie przywizany. Poniewa drogi na pnocy byy
niebezpieczne, Manuela z dziewczynkami pojechaa wzdu wybrzea, drog dusz, ale nie
stwarzajc tylu zagroe. Dla Eugenii rwnie rozstanie z ojcem byo bardzo bolesne, a sam
wyjazd na wygnanie okaza si ogromnym przeyciem.
Aby nie wzbudza podejrze, hrabina de Teba i jej crki doczyy w Madrycie do
skromnego konwoju wozw sewilskiego torreadora, ktry jecha do Barcelony z rodzin
i czci swojego zespou. Kiedy damy dotary w kocu do Tuluzy, byy nareszcie bezpieczne.
W tym miecie penym uciekinierw, ktrzy tak jak one chcieli przekroczy granic, wsiady
w dylians jadcy do Parya. Eugenia zawsze wspominaa, jak to udao im si uciec przed
atakami bandytw, przydronych rozbjnikw i karlistw pustoszcych wsie napotykane na
swojej drodze. Pokonujc wiele przeciwnoci, dotary na miejsce przeznaczenia. Eugenia od
razu napisaa krtki list do ojca: Kochany Tatusiu, adna z nas nie umara, na szczcie. Ale
jestemy do nieszczliwe z dala od Ciebie. Podczas podry mylaam o Tobie i nie czuam
strachu.
Kiedy w 1835 roku Eugenia znalaza si w Paryu, miasto dalekie byo od wspaniaoci,
jak miao osign w epoce II Cesarstwa. Za panowania wczesnego monarchy, Ludwika
Filipa I, liczca milion mieszkacw stolica nie miaa ani kanalizacji, ani wody pitnej,
a wikszo paryan mieszkaa w ndznych warunkach. Latem panowaa nieznona duchota
i silny fetor wypenia le wybrukowane ulice. Czsto wybuchay epidemie tyfusu i cholery,
przynoszc wiele ofiar. Wkrtce francuska stolica miaa zosta poddana wielkim zmianom
urbanistycznym i wypiknie, dziki ogrodom, kwietnikom i szerokim alejom. Manuela
zamieszkaa w skromnym apartamencie w nowej dzielnicy Champs-lyses. Miaa ze sob
niewielkie rodki, zaledwie kilka tysicy frankw, i czekaa na pienidze od ma. Ale trudna
sytuacja w Hiszpanii czynia transport pienidzy w gotwce bardzo ryzykownym. Hrabina de
Teba musiaa wic mocno si natrudzi, by pokry biece wydatki i opaci nauk crek. Po
kilku miesicach zapisaa Pac i Eugeni do kolegium Sacr Cur, prowadzonego przez
zakonnice reguy w. Ignacego Loyoli. Bya to jedna ze szk o najlepszej renomie w stolicy,
ale rwnie najdrosza, do ktrej uczszczay dziewczta z elity i arystokratki. Manuela
chciaa jednak, eby jej crki obracay si w towarzystwie dziewczt odpowiadajcych im
pozycj.
Eugenia nigdy nie przyzwyczaia si do sztywnej dyscypliny ani do elitarnego klimatu tej
placwki. Kiedy matka gratulowaa sobie, e udao jej si zapisa crki do tak znakomitej
szkoy, one czuy si za jej murami jak winiarki. Pierwsze tygodnie byy straszne. Koleanki
szydziy z nich, traktoway je jak cudzoziemki i cay czas poprawiay ich hiszpaski akcent.
Wprawdzie Eugenia buntowaa si przeciw surowym normom panujcym w szkole i z trudem
je znosia, polubia jednak jej nabon atmosfer. Wkrtce popada w mistycyzm, ktry mocno
zaniepokoi matk, przekonan, e jeli crka dalej pjdzie t drog, w kocu zostanie
zakonnic. Dla Eugenii, osoby emocjonalnej, o bogatej wyobrani, religia ju wkrtce miaa
sta si pociech w nieszczliwym yciu, oparciem pomagajcym jej znosi rodzinne
tragedie.
Dziewczynka bardzo tsknia za ukochanym ojcem, ktry pozosta w Madrycie. Brakowao
jej jego towarzystwa, wsplnych konnych przejadek i wolnoci, z jakiej korzystaa, gdy
mieszkaa w Granadzie. W tamtym czasie dowiedziaa si z gazet, e bratanek podziwianego
przez ni Napoleona Bonapartego prbowa przej wadz, dokonujc w Strasburgu zamachu
stanu, ktry wszyscy uznali za mieszny. Karol Ludwik Napoleon Bonaparte by synem
Ludwika Bonapartego, krla Holandii i Hortensji de Beauharnais, crki cesarzowej Jzefiny
z pierwszego maestwa. Matka od dziecka wpajaa mu kult wielkiego stryja Napoleona
I i wierno nazwisku Bonaparte.
Po upadku Wielkiego Korsykanina i restauracji monarchii Burbonw w 1816 roku wygnano
z Francji wszystkich czonkw rodziny Bonapartw. Krlowa Hortensja przeniosa si do
Szwajcarii, gdzie ksi spdzi dziecistwo. W 1832 roku przedwczesna mier ksicia
Reichstadt, jedynego prawowitego potomka Napoleona I, otworzya drog do sukcesji. Jego
brat stryjeczny, mody Ludwik Napoleon, sta si oficjalnym dziedzicem bonapartyzmu
i spiskowa, by obali monarchi. Po jego aroganckiej prbie zbuntowania garnizonu
w Strasburgu krl Ludwik Filip I okaza mu wyrozumiao, skazujc na wygnanie do
Ameryki. Monarcha sdzi, e oddalenie zagodzi aspiracje ambitnego bratanka Napoleona,
ale si myli. Eugenia bardzo uwanie ledzia z daleka poczynania dziedzica sawetnej
dynastii, ktry przywrci nadzieje bonapartystom.
Hrabina de Teba, niewiadoma uczu i niepokojw targajcych modsz crk, bya wobec
niej coraz bardziej zdystansowana. Paca, ogromnie przywizana do matki, pozostaa jej
ulubienic. Eugenia bardzo cierpiaa z powodu nieobecnoci ojca. W licie z 6 sierpnia 1836
roku napisaa do niego: Nie potrzebuj prezentw, eby Ci jeszcze bardziej kocha, bo to
niemoliwe [...] Nie myl, e pisz do Ciebie z obowizku, tak bardzo lubi to robi, e nie
ma potrzeby mnie przymusza.
W tym czasie Manuela z crkami przeprowadzia si do wikszego mieszkania w centrum
Parya przy rue de la Ville-lvque, niedaleko Paacu Elizejskiego. Otworzya tu wasny
salon i ponownie zacza spotyka si ze starymi przyjacimi, w tym z Prosperem Mrime,
ktry teraz dzieli swoje pisarskie zajcia z obowizkami generalnego inspektora zabytkw
historycznych.
To Mrime pozna hrabin i jej crki z wybitnym pisarzem Stendhalem, ktry zosta
bliskim przyjacielem rodziny. Eugenia nazywaa go monsieur Beyle (prawdziwe nazwisko
Stendhala). Wspominaa, e sadza j sobie na kolanach i porywa wszystkich bohaterskimi
opowieciami o kampaniach napoleoskich we Woszech, w ktrych bra udzia, suc
cesarzowi. Co czwartek przychodzi na kolacj, a w ten wyjtkowy dzie matka pozwalaa
crkom pniej si pooy, by mogy posucha jego historii.
Nie jadymy obiadu, bo tak niecierpliwie chciaymy go posucha. Za kadym razem, gdy
zadzwoni dzwonek, biegymy do drzwi. Na koniec, trzymajc go za rce, triumfalnie
prowadziymy do salonu i sadzaymy w fotelu obok kominka. Nie dawaymy mu czasu, by
odetchn, i przypominaymy, na jakim to zwycistwie pozostawi naszego cesarza, o ktrym
mylaymy przez cay tydzie, czekajc niecierpliwie na czarodzieja, ktry go dla nas
wskrzesi. Zarazi nas swoim fanatyzmem. Pakaymy, draymy, byymy szalone...
Kiedy po wielu, wielu latach kto zapyta cesarzow, wwczas ju czcigodn staruszk, jak
wspomina sawnego pisarza, odpowiedziaa z rozmarzonym umiechem: By pierwszym
mczyzn, ktry sprawi, e moje serce zabio, i to tak gwatownie.... Stendhal nie
zapomnia entuzjazmu zachwycajcych i ciekawych wiata dziewczt. W swojej powieci
Pustelnia parmeska jeden z rozdziaw zadedykowa po hiszpasku obu siostrom: Dla Was,
Paco i Eugenio, 15 grudnia 1838. Eugenia zachowaa bardzo szczegln wi ze Stendhalem,
ktry napisa do niej ponad dwiecie listw, przechowywanych przez ni niczym skarb. Pisarz
zmar niespodziewanie w 1842 roku w wyniku ataku apopleksji mia wwczas pidziesit
dziewi lat. Dla Eugenii bya to bardzo bolesna strata, z ktr dugo nie moga si pogodzi.
Kiedy wreszcie ojciec Eugenii przyjecha do Parya, nie chcia zatrzyma si u ony
i wynaj mieszkanie w pobliu. Od pewnego czasu relacje midzy maonkami byy chodne
i zdystansowane, obcione wzajemnymi pretensjami. Co gorsza, don Cipriano dowiedzia si
z ogromnym alem, e wrd licznych goci salonu Manueli znalazo si wielu karlistw, jego
najbardziej zawzitych wrogw. Hrabia de Teba chcia widywa crki, poza tym przywiz
pienidze potrzebne na ich utrzymanie. Ale maonkowie znowu zaczli si kci. Manuela
bya kobiet wiatow i lekkomyln, jej m natomiast pozosta wierny swoim ideaom. Don
Cipriano odkry z niepokojem, e ona rozrzutnie wydaje pienidze i yje znacznie ponad stan.
Zarzuci jej, e crki uczszczaj do elitarnego i drogiego kolegium, podczas gdy mogyby
uczy si w innej szkole. Zaniepokojony purytask edukacj Eugenii, skdind znajc jej
zamiowanie do przebywania na wieym powietrzu i sportu, zapisa dziewczynk do
gimnazjum zaoonego przez swojego dawnego koleg z armii Jzefa Bonapartego. Orodek
by jednym z najbardziej postpowych, mia koedukacyjne klasy, a jego celem byo zarwno
wzmacnianie ciaa, jak i ksztatowanie charakteru.
Podczas krtkiego pobytu ojca Eugenia doskonalia swoj jazd konn, uczya si
szermierki i, co niezwyke dla panienki, braa lekcje pywania. Don Cipriano, wyranie ju
postarzay i wyczerpany, cieszy si towarzystwem i mioci crek, ktre widywa bardzo
rzadko. Zabra je do teatru i do cyrku, pywali odzi po jeziorze w Lasku Buloskim
i spacerowali nad brzegami Sekwany. Kiedy na pocztku kwietnia musia wyjecha, Eugenia
wpada w rozpacz. Bardzo za nim tsknia i czsto pisaa do niego pene mioci listy.
W kwietniu 1837 roku, kiedy ojciec uczestniczy w wojnie karlistowskiej, napisaa mu
o swojej tsknocie:
Nie mog duej Ciebie nie oglda. Czy nie po to si urodziam, eby by ze swoim ojcem
i matk? Co za puapka nas rozdziela? To wojna. Ach, wojna! Kiedy zakoczysz swoj
karier? Czas biegnie do przodu, my pozostajemy w tyle i mamy coraz mniej czasu, eby si
ucisn.
Z upywem miesicy hrabinie de Teba przybyo nowe zmartwienie szkolne wyniki jej
crek byy niedobre. Mimo wysikw monsieur Beylea, ktry poprawia Pace i Eugenii
zadania z francuskiego i uczy je mnstwa rzeczy, ktrych nie przerabiay damy z Sacr Cur,
dziewczynki nie robiy postpw w nauce. Ich matka, zawsze gotowa do podry
i nawizywania nowych przyjani, postanowia w kwietniu 1837 roku wyruszy do Anglii.
Tam zapisaa Pac i Eugeni do renomowanej szkoy z internatem w pobliu Bristolu.
Pooone w parku kolegium Clifton spodobao si hrabinie, bo dziewczynki mogy tu uprawia
wicej wicze fizycznych i pozna rwienice z najlepszego towarzystwa. Zamknite znowu
w internacie, tskniy do przyjaci pozostawionych w Paryu, podczas gdy Manuela
korzystaa z wolnoci.
Oddalenie ojca i nieobecno matki zaamay Eugeni, ktra zamkna si w sobie.
W czasie pobytu w internacie nawizaa przyja z rwnie nieszczliw jak ona hindusk
ksiniczk. Obie dziewczynki poczya samotno i poczucie wyobcowania. Wsplnie
zaplanoway ucieczk. Miay jedenacie lat i marzyy o tym, by przey wielk przygod.
Z portu w Bristolu codziennie wypyway statki do Indii Zachodnich. Paca nie zgodzia si
wzi udziau w ryzykownym przedsiwziciu siostry, ktra zamierzaa dosta si na gap na
jeden ze statkw pyncych do Bombaju. Eugenii i jej przyjacice udao si uciec
niepostrzeenie z internatu, ale ich odyseja trwaa zaledwie kilka godzin na nabrzeu
dostrzeg je policjant i odstawi do internatu. Kiedy Manuela dowiedziaa si o prbie
ucieczki crki, ogarn j wstyd. Po czterech miesicach wrcia z crkami do Parya.
Po powrocie do Francji dziewczynki ponownie podjy nauk w kolegium Sacr Cur.
Hrabina de Teba, obawiajc si, e modsza crka znowu sprbuje uciec, zatrudnia angielsk
nauczycielk, miss Flowers, kobiet energiczn, ktra prbowaa nauczy obie panny
dyscypliny i swojego ojczystego jzyka. Manuela zatrudnia rwnie prywatnych nauczycieli
rysunku i muzyki. Z kolei Prosper Mrime, ktry sta si kim w rodzaju wychowawcy obu
sistr, zaj si poprawianiem ich wypracowa z jzyka francuskiego i udziela im lekcji
ortografii. Szybko miss Flowers poczua, e powierzone zadanie jest ponad jej siy, jednak,
mimo narzeka, pozostaa z hrabin a do mierci.
Eugenia ukoczya dwanacie lat i staa si dziewczynk zbuntowan, niezalen
i pyszakowat. Chciaa pozna rozrywki oferowane przez Pary. Na sugesti Mrimego
matka pozwolia mu zabra crki do teatru, wybierajc przedstawienia najbardziej stosowne
dla dziewczt w ich wieku. Wydarzeniem pocztku sezonu 1838 roku by debiut wielkiej
aktorki dramatycznej ydowskiego pochodzenia, mademoiselle Rachel Flix, ktra w wieku
zaledwie siedemnastu lat zostaa przyjta do zespou synnej Comdie Franaise. Eugenia bya
zachwycona gr modej artystki, starszej od niej zaledwie o pi lat. Niebawem Mrime
pojawi si w domu hrabiny w towarzystwie tej gwiazdy, czym wywar wielkie wraenie na
wszystkich. Po tej nieoczekiwanej wizycie Eugenia stwierdzia, e znalaza swoje prawdziwe
powoanie i chce powici si teatrowi. Los jednak przeznaczy jej inn rol. Jak sama
kiedy wyznaa: Gdy miaam dwanacie lat, chciaam by aktork. Nie miaam szczcia:
zostaam cesarzow.
Mijay miesice. Eugenia stale pisaa do ojca, ktry obieca odwiedzi crki na Boe
Narodzenie, ale ku jej rozczarowaniu nie przyby. Don Cipriano nie mg pojecha do Parya,
by bowiem bardzo chory. Pod koniec lutego 1839 roku opiekujcy si nim lekarz
poinformowa on, e stan jest powany i choremu nie zostao wiele czasu. Otrzymawszy t
fataln wiadomo, Manuela spakowaa si jak najprdzej i wsiada do pierwszego dyliansu
jadcego do Madrytu. Crki, przed ktrymi ukrya powd wyjazdu, pozostay pod opiek miss
Flowers. Kiedy dziesi dni pniej dotara do hiszpaskiej stolicy, m by w stanie
agonalnym. Don Cipriano, grand Hiszpanii, zmar 15 marca otoczony mioci ony, ktra
mimo ich wczeniejszych nieporozumie zostaa z mem do koca, opiekujc si nim dniami
i nocami. Mia pidziesit cztery lata. Najbardziej aowa tego, e nie moe raz jeszcze
zobaczy crek. Manuela zawiadomia miss Flowers, by przyjechaa z Eugeni i Pac, nie
informujc ich o tragicznym wydarzeniu. Kiedy dotary do Madrytu i dowiedziay si, e
ojciec zmar przed kilkoma dniami, pogryy si w aobie. Eugenia nigdy nie wybaczya
matce, e nie moga poegna si z uwielbianym ojcem, osob, ktra wywara na ni
najwikszy wpyw.
Mademoiselle de Montijo
Nieoczekiwana mier ojca pozostawia w Eugenii wielk pustk. Chocia bya bardzo
zwizana z Pac, czua si samotna i osierocona. Po mierci ma i zakoczeniu pierwszej
wojny karlistowskiej wdowa, teraz noszca tytu hrabiny de Montijo, ponownie zamieszkaa
z crkami w Palacio de Ariza. Eugenia bardzo tsknia za Paryem, zwaszcza za
towarzystwem bliskich przyjaci, Mrimego i Stendhala. Dziewczynce, przyzwyczajonej do
kontaktw z interesujcymi ludmi, przyjaciele hrabiny wydawali si nudni. Poza tym
w Madrycie miaa mniejsz swobod, bo cho Paca moga ju wychodzi razem z matk, ona,
nie ukoczywszy jeszcze trzynastu lat, zostawaa pod opiek miss Flowers, co j ogromnie
irytowao. Czua si natomiast wspaniale w Quinta de Miranda, posiadoci w Carabanchel,
gdzie moga galopowa konno po lasach i nad brzegiem rzeki. Odwag miaa po ojcu, ponadto
poza miastem zwykle nosia sztylet przyczepiony do paska, potrafia rwnie dobrze
posugiwa si broni. Nie baa si ani dzikw, ani wilkw, ani nawet bandytw. Lubia
odwiedza Cyganw obozujcych w pobliu madryckiej posiadoci, ktrzy noc rozpalali
ogniska. Nigdy nie zapomniaa, jak w Granadzie Cyganka, wrc jej z rki, przepowiedziaa,
e ktrego dnia zostanie kim wicej ni krlow. Wrba j zdumiaa i bardzo rozbawia,
bo wydaa jej si absurdalna: od mierci ojca Eugenia nosia tytu hrabiny de Teba chocia
we Francji wszyscy nazywali j mademoiselle de Montijo a prawdopodobiestwo, e
kiedy zasidzie na tronie, byo niewielkie.
Eugenia nie bya podobna do swoich rwienic, ktre wydaway jej si gupie
i przyziemne. W jednym z listw do swojego przyjaciela i powiernika Stendhala napisaa:
Nie mam przyjaciek, poniewa madryckie dziewczyny s tak ograniczone, e tylko potrafi
rozmawia o modzie, a dla urozmaicenia czasu krytykuj siebie nawzajem.
Wiosn 1842 roku hrabina de Montijo zakoczya aob po mu i znowu zacza
prowadzi bogate ycie towarzyskie. Bramy paacu otworzyy si dla elity Madrytu. W jego
wspaniaych salonach ksita, ministrowie i dyplomaci spotykali si z pisarzami, poetami
i artystami. Tertulie, kolacje, fiesty, tace trway do witu... Madryt sta si dla owdowiaej
Manueli miejscem zabawy. Teraz priorytetem stao si dla niej wybranie dla dziewczynek
dobrych mw spord legionu podliwych samotnych arystokratw bywajcych na
przyjciach w Palacio de Ariza. Eugenii przeszkadzao, e matka, z ktr nadal si nie
rozumiaa, zachowuje si jak swatka. Mama chciaaby uszczliwi cay wiat, ale na swoj
mod, bez patrzenia na potrzeby innych. Wszystko, co do niej naley ludzie i majtek jest
najwaniejsze, a na pierwszym miejscu crki, ktre wychwala w ich obecnoci tak, e te
pochway staj si krpujce. Paca nadal bya ulubienic matki, drug za crk odpychaa,
bo ta bya nieokieznana, uparta i nie cenia wiata, w ktrym ona si obracaa.
Eugenia staa si atrakcyjn panienk, gubi j jednak porywczy i trudny charakter. Podczas
jednego ze spotka towarzyskich urzdzonych przez matk bardzo si z ni pokcia, twardo
bronic liberalnych ideaw i atakujc karlistw. W pewnej chwili hrabina podesza do crki,
podniosa rk i chciaa j spoliczkowa. Dziewczyna uchylia si, wysza na balkon, przesza
okrakiem przez balustrad i trzymajc si jej tylko jedn rk, wyzywajco krzykna do
matki: Jeli zrobisz choby jeden krok, puszcz. Manuela, ktra dobrze znaa crk,
zrozumiaa natychmiast, e ta nie artuje, i si wycofaa.
W tym trudnym dla niej okresie zainteresowanie Eugenii wzbudzia pewna wiadomo,
ktra wskrzesia wspomnienie o jej bohaterze z dziecistwa, Napoleonie Bonapartem. Ksi
Ludwik Napoleon zosta skazany na doywotnie wizienie po kolejnym nieudanym zamachu
stanu, ktrego dokona w Boulogne-sur-Mer w sierpniu 1840 roku. Tym razem Ludwik Filip
I straci do niego cierpliwo. Po aresztowaniu ksi zosta odtransportowany do dawnej
twierdzy Ham, odlegego i smutnego miejsca na pnocy Francji, gdzie mia odsiedzie dugi
wyrok. W tym ponurym wizieniu spdza czas, piszc eseje i czytajc stosy ksiek, dziki
ktrym zyska wiedz z rnych dziedzin. Kiedy pniej kto spyta go, gdzie zdoby tak
rozlege wyksztacenie, odpowiedzia z ironi: Na Uniwersytecie w Ham.
Chocia pocztkowo wizienny reim by bardzo surowy, z upywem miesicy stopniowo
go zagodzono. W poowie 1841 roku wizie korzysta ju z niezwykej swobody, mg do
woli spacerowa lub jedzi konno po dziedzicu twierdzy. Uprawia niewielki ogrdek, gra
w karty albo w szachy ze stranikami, przydzielono mu te wiksz, jasn cel, skadajc si
z dwch pokoi, a na swoje usugi mia kamerdynera. Pozwolono mu rwnie przyjmowa
kobiety, w tym jego angielsk kochank i protektork, miss Howard. Eugenia, romantyczna
i spragniona przygd, nie wahaaby si ani chwili, by zoy wizyt synnemu winiowi
z Ham i okaza mu cay swj podziw i poparcie.
Pitego maja 1843 roku pikna arystokratka ukoczya siedemnacie lat, co matka
postanowia obej bardzo uroczycie. Hrabina zorganizowaa wielki bal maskowy w Quinta
de Miranda w Carabanchel, o ktrym pniej wszyscy opowiadali. Posiado wygldaa
wspaniale. Goci witay dugie aleje akacji i bzw, w rozlegym parku hrabina kazaa
posadzi tysice kwiatw i krzewy r. Po gruntownej przebudowie rezydencja miecia
siedemdziesit pokoi i obszernych salonw, w ktrych mona byo podziwia midzy innymi
obrazy Tintoretta, Goi i Murilla. To hrabina de Teba wprowadzia w Madrycie mod na bale
maskowe, cieszce si wielkim powodzeniem w Paryu. Paca i Eugenia poprosiy wiernego
przyjaciela Prospera Mrim o pomoc w wyborze kostiumw. Ten wysa im z Parya katalogi
najlepszych krawcw i po otrzymaniu wymiarw obu sistr osobicie nadzorowa wykonanie
ich strojw. Eugenia, pragnc uczci swoje pochodzenie, wybraa zielono-czerwony szkocki
kostium i rzucajcy si w oczy kapelusz.
Modszej crce hrabiny nie brakowao pretendentw, bya atrakcyjna, wyksztacona i inna
od pozostaych dziewczt. Jej biograf, Claude Dufresne, opisa j nastpujco:
Wysoka, o fiokowoniebieskich oczach i mahoniowych wosach. Miaa tak doskonay profil,
jak na starych medalach, i bardzo indywidualny wdzik, ktry sprawia, e nie mona jej byo
porwna z adn inn. Czoo wysokie i proste, zwao si ku skroniom. Cechowaa j
doskonaa harmonia fizyczna i duchowa.
Eugenia zakochaa si jak pensjonarka w jednym z wytwornych kawalerw odwiedzajcych
ich paac. Jej wybranek, ktrego znaa od dziecistwa, Jacobo Fitz-James Stuart, ksi Alba
i Berwicku, mia dwadziecia dwa lata, by wyksztacony, niemiay i kulturalny. Eugenia
czsto odwiedzaa wspaniay Palacio de Liria ksit Alba, gdzie Jacobo mieszka z rodzin.
Rezydencja otoczona niewielkim parkiem stuletnich drzew znajdowaa si jak i dzi si
znajduje w samym centrum Madrytu i miecia wspania kolekcj dzie sztuki
i flamandzkich gobelinw. Zdaniem dziewczyny ukochany mia same zalety i podobne do niej
zamiowanie do taca, koni i korridy. Uwaaa, e ksi jest ni zainteresowany, jednak
mijay dni, a on si nie deklarowa. Poniewa by skryty i wydawa si niezdecydowany,
postanowia wyzna mu otwarcie swoj mio i do niego napisaa:
Nie ma ani jednej rzeczy, ktrej nie zrobiabym dla Ciebie. Poddaj mnie prbie, bagam [...]
Popro mnie o dowolne szalestwo, to je zrobi. Jedno Twoje yczenie, a jestem gotowa
ebra dla Ciebie czy okry si wstydem. Tak, byabym nawet gotowa okry si hab, by
okaza Ci si mojej mioci.
Ksi Alba odpowiedzia na to wylewne wyznanie, e jej list go poruszy, ale nie wyjawi,
jakie ywi wobec niej uczucia.
Romantyczne mrzonki Eugenii trway krtko, bo matka wkrtce sprowadzia j na ziemi.
Jaki czas temu postanowia ju, e to swoj ulubion crk Pac pikn, spokojn
i rozsdn wprowadzi do rodziny Albw, i nic nie mogo jej powstrzyma. Jak si wydaje,
panicz Jacobo waha si midzy dwiema siostrami, ale hrabina potrafia tak nim pokierowa,
by wybra starsz. Tak oto pierwsze miosne rozczarowanie zamienio si w dramat dla
Eugenii, ktra raz jeszcze przekonaa si, e matka woli od niej Pac. List poegnalny
napisany do Jacoba, zaledwie kilka dni po balu maskowym wydanym z okazji jej urodzin,
zdradza jej przygnbienie:
Powiesz, e jestem romantyczna i gupia, ale bd tak dobry i wybacz biednej dziewczynie,
na ktr wszyscy patrz obojtnie, nawet jej matka, siostra i, omiel si powiedzie,
mczyzna, ktrego kocha najbardziej, dla ktrego gotowa bya ebra, a nawet okry si
hab. Znasz tego mczyzn. Nie mw mi, e jestem szalona, bagam Ci, miej lito nade
mn. Nie wiesz, co znaczy kogo kocha i by przez niego wzgardzon. Oby Bg obdarzy
mnie odwag, bym skoczya ycie w klasztorze i nigdy nikt nie sysza o moim istnieniu.
Eugenia, rozczarowana i ze zamanym sercem, prbowaa si otru niczym romantyczna
bohaterka, poykajc pudeko zapaek... Tak naprawd nie chciaa si zabi, ale to wydarzenie
pokazuje, jak bardzo bya nieszczliwa.
Nie spenia rwnie groby zostania zakonnic, cho w tajemnicy przed matk staraa si
przekona przeorysz pobliskiego klasztoru, eby pozwolia jej przywdzia habit. Po
kilkakrotnym odkadaniu terminu 14 lutego 1844 roku odby si lub jej siostry, Marii
Franciski, ktra teraz zostaa ksin Alba i jedn z najbardziej szanowanych dam
madryckiego towarzystwa. Eugenia nie miaa do niej alu i z wielk serdecznoci skadaa
yczenia modej parze. Znalazszy znakomit parti dla starszej crki, hrabina de Montijo
skupia si na wydaniu za m swojego drugiego dziecka. Zadanie nie byo atwe, bo Eugenia,
w odrnieniu od siostry, miaa wasne pogldy i chciaa polubi czowieka, ktrego
pokocha, a nie tego, ktrego wybierze jej matka.
Manuela postanowia wyjecha z crk, aby poprawi jej stan ducha i wyleczy
z dokuczliwego nieytu nosa, na jaki dziewczyna cierpiaa od pewnego czasu. W nastpnych
tygodniach kuroway si wodami w uzdrowisku Eaux-Bonnes we francuskich Pirenejach, do
ktrego przyjedano na leczenie drg oddechowych. Kiedy z gr kufrw wracay pocigiem
do Madrytu, postanowiy zatrzyma si na zamku w miejscowoci Cognac. Podczas kolacji
siedzcy przy ich stoliku ekscentryczny opat, mionik chiromancji, poprosi matk Eugenii
o zgod na przestudiowanie linii papilarnych dziewczyny. W wielkiej ciszy wrbita
stwierdzi, e widzi cesarsk koron. Jego sowa wywoay salwy miechu stoownikw,
jednak ju po raz drugi w cigu piciu lat Eugenii wywrono zaszczytny los.
 Kiedy Eugenia ukoczya dwadziecia lat, matka, podobnie jak Mrime, zacza si
niepokoi, e dziewczyna do tej pory nie znalaza swojego ideau. Nie wiedzieli jednak, e
znowu si zakochaa. Swojego wybranka znaa od dawna, poniewa bywa zarwno
w Carabanchel, jak i w Palacio de Liria, gdzie Eugenia odwiedzaa siostr i szwagra.
Nazywa si Pepe Alcaices i pochodzi z bogatej arystokratycznej rodziny. By ksiciem
Sesto i markizem Alcaices, mia jeszcze czternacie innych tytuw, w tym tytu granda
Hiszpanii. Chocia nie by przystojny, wydawa si inteligentny i elokwentny, czym zwrci na
siebie uwag Eugenii. By od niej rok starszy, otaczaa go sawa awanturnika i zdobywcy
niewiecich serc. Pisa do niej romantyczne listy miosne, w ktrych wyznawa swoje uczucie,
nigdy jednak nie poprosi jej o rk. W kocu to Paca otworzya jej oczy. Tak naprawd Pepe
Alcaices by w niej zakochany i bez skrupuw posugiwa si siostr, by dotrze do modej
ksinej Alba i j zdoby. Wskutek nowego rozczarowania serce biednej dziewczyny
stwardniao i odtd nie miaa ju zaufania do mczyzn starajcych si zdoby jej wzgldy.
Wiadomo o niemal powieciowej ucieczce z twierdzy Ham ksicia Ludwika Napoleona
w maju 1846 roku przywrcia rado pannie de Montijo. Wizie wydosta si sam.
W przebraniu murarza z drewnian belk na ramieniu udawa jednego z robotnikw
pracujcych przy naprawie budynku wewntrz twierdzy. Prasa francuska nie nadaa
szczeglnej wagi ucieczce ksicia, ktry schroni si w Anglii, gotw dalej konspirowa. Po
zmarym ojcu Ludwiku Bonapartem, byym krlu Holandii, otrzyma pokany spadek, ktry
pozwoli mu zamieszka w eleganckiej dzielnicy Londynu i korzysta, po dugim uwizieniu,
z przyjemnoci ycia.
Na pocztku kwietnia 1847 roku krlowa Izabela II mianowaa hrabin de Montijo
pierwsz dam, przyznajc jej w ten sposb najwysze stanowisko na dworze. Premier
genera Narvez, przyjaciel i protektor Manueli, chcia w ten sposb wynagrodzi jej
wsparcie dla monarchini. Wybr stanowi ukoronowanie jej aspiracji. Gdy si o tym
dowiedziaa, wydaa wielkie przyjcie w Palacio de Ariza, by wszem wobec ogosi swj
sukces. Jednak matka Eugenii krtko penia t funkcj. Wielu dworzan uwaao j za
nuworyszk i oskarao o wtrcanie si do wszystkiego, nawet do spraw pastwa. Po trzech
miesicach bya zmuszona poda si do dymisji, gdy dowiedziaa si, e jej zawzity wrg,
markiz Miraflores, zosta mianowany wielkorzdc krlewskiego paacu. Dla zachowania
pozorw powiedziaa przyjacioom, e chce powici si wycznie wychowaniu i edukacji
modszej crki bdcej w najtrudniejszym okresie swojej modoci.
Kiedy hrabina de Montijo staraa si podwign po przeytym ponieniu i utracie
stanowiska, do Madrytu przyjecha Ferdinand de Lesseps i przywrci jej rado. Mczyzna,
ktry w przyszoci mia zosta obwoany bohaterem narodowym, by jej bratem ciotecznym
i wanie zosta mianowany francuskim ambasadorem w Hiszpanii. Mia czterdzieci dwa lata
i mimo modego wieku peni ju funkcje dyplomatyczne w rnych krajach, midzy innymi
w Algierii i Egipcie. Przedsibiorczy wizjoner w pniejszych latach zosta konstruktorem
jednego z najbardziej ambitnych dzie inynierii swojej epoki, Kanau Sueskiego. Eugenia nie
wyobraaa sobie wwczas, e kiedy zostanie cesarzow, bdzie jako go specjalny
uczestniczy w otwarciu Kanau Sueskiego, ktrego projekt wspieraa z entuzjazmem.
Lesseps przywiz wiee informacje z Francji, ktre napeniy nadziej marzycielsk
Eugeni. Od niego bowiem dowiedziaa si, e ksi Ludwik Napoleon, przebywajcy na
wygnaniu w Anglii a do rewolucji lutowej 1848 roku, ktra obalia monarchi i ustanowia II
Republik, powrci do Francji, do Parya, gotw speni swoje marzenie. Wydarzenia
nabray tempa. Zaledwie dwa i p roku po ucieczce z Ham dziedzic dynastii Bonapartw
zosta ogoszony prezydentem Republiki. Nastpio to w grudniu 1848 roku, a kandydat, ktry
zwyciy przygniatajc wikszoci gosw, by niemal nieznany Francuzom.
Dla hrabiny de Teba nadesza waciwa chwila, eby wrci do Parya i osobicie pozna
nowego prezydenta, o ktrym wszyscy mwili. W poowie marca 1849 roku matka i crka
ulokoway si w wynajtym mieszkaniu przy eleganckim placu Vendme 12. Hrabina jak
zwykle zacza prowadzi oywion dziaalno towarzysk, otworzya swoje salony
i wkrtce wszyscy przyjaciele przybyli, aby j powita. Prawie dwudziestotrzyletni Eugeni
nudziy te spotkania siedziaa w kcie i nikt nie odzywa si do niej ani sowem. Tsknia
bardzo do swojej siostry Paki, ktra od lubu staraa si, bez powodzenia, zaj w ci.
I tylko plotki krce o nowo wybranym prezydencie budziy zainteresowanie dziewczyny.
Prezydent rezydowa w Paacu Elizejskim, opuszczonym od 1815 roku, ktry okaza si
nieduy, niezbyt wygodny i na dodatek mia kiepsk sub. A take fataln kuchni, co
osobicie mg stwierdzi pisarz Victor Hugo po sprbowaniu jednego z da w menu:
krlika la Kapet, potrawy nazwanej tak na cze citego Ludwika XVI, duszonego krlika
podawano bowiem bez gowy... Ksi mieszka sam w elizejskiej rezydencji, swoj
kochank, miss Howard, ulokowa za w pobliskim domu i codziennie j odwiedza.
W publicznym yciu prezydenta Francji bya obecna tylko jedna kobieta, jego kuzynka Matylda
Bonaparte, ktra sprawowaa wakujc funkcj pierwszej damy.
Ksiniczka Matylda bya crk Hieronima Bonapartego, byego krla Westfalii i drugiego
brata Napoleona I. Wyksztacona w Rzymie i we Florencji, miaa wyj za m za swojego
stryjecznego brata Ludwika Napoleona w Szwajcarii, ale po nieudanym zamachu w Strasburgu
jej ojciec uzna, e mody czowiek zhabi dobre imi rodziny. Hieronim, gnbiony dugami,
zmusi crk do polubienia bardzo bogatego rosyjskiego ksicia, Anatolija Demidowa,
ktrego dziewczyna nawet nie znaa. Rosyjski arystokrata okaza si czowiekiem wulgarnym
i okrutnym, ktry maltretowa j bez litoci. Matylda wytrzymaa jaki czas, ale w kocu
poskarya si na zachowanie ma carowi Mikoajowi I, swemu krewnemu z linii
Wirtemberskiej. Car ogosi separacj maonkw i nakaza Demidowowi wypacenie onie
wysokiej renty. Kiedy Ludwik Napoleon zosta prezydentem, Matylda staa si jego
najwikszym sojusznikiem. Kobieta elegancka, inteligentna i skoligacona z gwnymi domami
panujcymi w Europie, zaja si organizowaniem penych przepychu przyj w salach Paacu
Elizejskiego.
Po kilku tygodniach od przybycia do Paryu hrabina i Eugenia ktr wszyscy nazywali
mademoiselle de Montijo, cho nosia nazwisko Guzmn i tytu hrabiny de Teba zostay
zaproszone do rezydencji Matyldy. W marcu 1849 roku Eugenia napisaa w licie do siostry:
Jestem dzi bardzo smutna, poniewa musz i z mam do ksiniczki Matyldy, gdzie nie
znam nikogo. Bardzo si boj, e si rozpacz, bo nie mam chci na nic innego. Ubior si
w bkitn sukni, ktr ostatni raz woyam w Madrycie. Najwyej spdz czas, mylc
o Tobie i o Madrycie, poniewa nikt nie bdzie ze mn rozmawia... jak przypuszczam. [...]
Wracam z wieczorku, speniy si moje obawy, nikt, absolutnie nikt, nie odezwa si do mnie
ani sowem i to z dwch powodw: jestem pann, a na dodatek cudzoziemk. Sdz, e gdy
tylko bd moga, przestan chodzi na przyjcia i spotkania.
Jednak mademoiselle de Montijo wywara dobre wraenie na ksiniczce Matyldzie, ktra
potrafia doceni jej niezwyky wdzik i urod.
Wielki dzie, ktrego tak pragna hrabina de Montijo, nadszed, kiedy zaproszono je na
uroczyst kolacj w Paacu Elizejskim. Hrabia Bacciochi, sekretarz ksicia odpowiedzialny
za organizowanie przyj, by starym znajomym obu pa. Nie dziwi wic, e doczy je do
listy goci zapraszanych na uroczyste kolacje i bale wydawane w prezydenckiej rezydencji.
Wreszcie Eugenia miaa pozna mczyzn, ktrego uznawaa za bohatera.
Pierwsze spotkanie z Ludwikiem Napoleonem w 1849 roku nie zapowiadao niczego
szczeglnego. Eugenii wyda si niezbyt atrakcyjny do niezrczny, kiepski mwca,
pozbawiony charyzmy swojego wuja cesarza. Zwrcia uwag na jego niemiecki akcent
i sposb, w jaki na ni patrzy. Jak cay Pary, znaa burzliw przeszo ksicia jako
konspiratora, jego saw kobieciarza i utracjusza, ktry roztrwoni spadek po rodzicach. Ale
dla niej liczy si przede wszystkim blask nazwiska. A taki mionik piknych kobiet jak on nie
mg nie zauway urody hiszpaskiej arystokratki. Ona jednak zawsze wspominaa, e
rozmawiajc z nim, w pewnej chwili uczynia niestosown uwag. Przyszo jej bowiem do
gowy, by powiedzie ksiciu, e w Madrycie poznaa synn piewaczk Eleonor Gordon
(jego dawn kochank) i e ta wyraaa si o nim z nabonoci. Ksi przyjrza mi si
z dziwn min. Wiedzia, e nie mog si orientowa, jaki zawd wykonywaa Gordon, zanim
jako artystka zostaa przyjta do najbardziej wyszukanego towarzystwa. Bya zdumiona, gdy
poegnawszy si z ni grzecznie, zostawi j na rodku sali. Pomylaa, e musiaa mu si
wyda bardzo nieprzyjemna i e wicej si nie zobacz.
Jaki czas pniej zostaa zaproszona z matk na kolacj w Saint-Cloud. Po paru
przyjciach, na ktrych ponownie si spotkali, Ludwik Napoleon sprbowa j zdoby, nie
baczc na konwenanse. Tak wspominaa to pod koniec ycia sama Eugenia:
Przybyymy do paacu i zastaymy powozy gotowe zawie nas do Combleval, maego
domku w parku, w poowie drogi midzy Saint-Cloud a Villeneuve. Ubraymy si jak na
wielkie przyjcie, mylc, e bdzie wielu goci; std nasze gbokie zdziwienie, gdy
zastaymy tylko ksicia z jego sekretarzem Bacciochim. Zjedlimy kolacj. By to jeden
z najduszych dni lata. Kiedy wstalimy od stou, ksi zaoferowa mi rami, eby
pospacerowa po parku. Wwczas ja go przystopowaam, mwic: Wasza Wysoko, tu jest
moja matka, i odeszam, by wskaza, e to jej naley si ten zaszczyt. Nie sdz, eby ksi
bardzo si rozerwa w czasie tego dugiego spaceru.
W ten sposb panna de Montijo daa jasno do zrozumienia, e nie bdzie atw zdobycz.
Bardzo rozczarowaa j ta kameralna kolacja. Zrozumiaa, e podziwiany przez ni prezydent
chce tylko przey z ni przygod. Nastpnego ranka do mieszkania przy placu Vendme
dostarczono wielki bukiet kwiatw od Ludwika Napoleona. Tak prosi o wybaczenie Eugeni,
ktra, odrzuciwszy go, wzbudzia w nim jeszcze wiksze zainteresowanie.
Podczas upalnego lata matka i crka wyjechay z Parya, uciekajc przed epidemi cholery.
Jak zwykle odwiedziy eleganckie uzdrowiska w Spa i Schwalbach, gdzie hrabina de Montijo
czua si jak ryba w wodzie. Ale Eugeni nudziy te kuracje wypenione kpielami, spacerami,
obiadami, grami towarzyskimi oraz lekkimi kolacjami i pogray j w gbokiej melancholii.
Na pocztku jesieni wrciy do Parya. Wiadomo, e siostra Paca spodziewa si dziecka,
uszczliwia j. Pod koniec grudnia zostay z matk zaproszone przez ksiniczk Matyld na
zabaw sylwestrow do jej paryskiej rezydencji. Ludwik Napoleon usiad koo Eugenii i gdy
wybia dwunasta, zgodnie z francusk tradycj prbowa j pocaowa, ta jednak odwrcia
gow i powiedziaa na swoje usprawiedliwienie: Panie, nie ma takiego zwyczaju w moim
kraju, Hiszpanii. Kobiety cauj tam tylko swoich ojcw lub mw. Wwczas on ukoni si
z widocznym szacunkiem i yczy jej pomylnego nowego roku.
 Wkrtce potem hrabina z crk znowu opuciy Pary i przez kilka miesicy stale
podroway. Najpierw byy w Belgii. Wiosn 1850 roku spdziy w Sewilli, gdzie Eugenia
odzyskaa rado ycia, ogldajc korridy, jedc konno i odwiedzajc starych przyjaci.
Latem przeniosy si do Spa, potem do Wiesbaden, uzdrowisk uczszczanych przez
arystokracj. Podre po Europie zawsze zatrzymyway si w najlepszych hotelach i byy
ubrane wedug ostatniej mody byy bardzo kosztowne. Hrabina, przyzwyczajona do ycia
ponad stan, jak zawsze miaa wiele dugw i krawcowe odmawiay ju przyznania jej
kolejnego kredytu. Musiaa pilnie znale dobr parti dla crki, ktra dotd nie zdecydowaa
si na adnego z licznych pretendentw do jej rki.
W Paryu mademoiselle de Montijo na og widywaa Ludwika Napoleona na przyjciach
i spotkaniach towarzyskich, i dobrze odrobia sw lekcj zachowywaa si czarujco, ale
swojego adoratora trzymaa na dystans, nie ulegajc jego zakusom. Ta jej gra tylko
wzmacniaa zainteresowanie ksicia, przyzwyczajonego do atwych podbojw. Za
spotkaniami ciotecznego brata z hiszpask arystokratk staa ksiniczka Matylda, ktra
aprobowaa t znajomo. Ksiniczka niespecjalnie cenia miss Howard, angielsk
awanturnic, ktrej majtek pochodzi z wycigw, i cho ambitna dama na razie trzymaa si
dyskretnie na drugim planie, a jej zwizek z prezydentem pozostawa w cakowitej tajemnicy,
zapewne chtnie zajaby miejsce w Paacu Elizejskim.
Ludwik Napoleon musia na jaki czas zapomnie o miosnych podbojach, poniewa jego
uwagi wymagay sprawy pastwowe. W cigu nastpnych miesicy skupi wszystkie wysiki
na umocnieniu swojej nadal tymczasowej wadzy i doprowadzeniu do reelekcji. Jego mandat
mia trwa cztery lata i wedug Konstytucji nie mona go byo przeduy. Ale ambitny ksi
nie zamierza straci tego, co tak wiele go kosztowao.
Wiosn 1851 roku Eugenia z matk ponownie spakoway bagae i tym razem wybray si do
Londynu pod pretekstem zobaczenia pierwszej Wystawy wiatowej, zorganizowanej przez
ksicia Alberta, ma krlowej Wiktorii. Jednak hrabina zamierzaa przede wszystkim
odwiedzi salony angielskich arystokratw i poszuka dobrej partii dla crki. Punktem
kulminacyjnym tej podry okaza si elegancki bal w paacu Buckingham, na ktry zostay
zaproszone. Matka Eugenii miaa nadziej, i crka zostanie zaprezentowana krlowej, czym
wzmocni swoj pozycj w towarzyskiej hierarchii. By to bal maskowy, a panna de Montijo
wystpia w przebraniu infantki, jednak krlowa Wiktoria ledwie na ni spojrzaa. Cztery lata
pniej obie kobiety spotkay si ponownie w cakiem innych okolicznociach, kiedy Eugenia
bya ju cesarzow Francuzw.
Po odwiedzeniu starych przyjaci i krtkim pobycie na angielskiej wsi matka z crk
powrciy do Parya. W stolicy atmosfera bya bardzo napita. Mandat Ludwika Napoleona
wygasa wiosn. Zgodnie z Konstytucj nie mg on ponownie kandydowa, wobec czego
ksi poprosi o rewizj zapisw, na co Zgromadzenie Narodowe si nie zgodzio. Pary
kipia od plotek, szeptano o nowym zamachu stanu. Sytuacja staa si tak krytyczna, e na
pocztku listopada hrabina postanowia bez uprzedzenia powrci do Hiszpanii. Zanim
wsiady do dyliansu, Eugenia wysaa do hrabiego Bacciochi list adresowany do prezydenta,
w ktrym napisaa: Tylko Wy, Panie, moecie doprowadzi do koca wit misj i uratowa
t Francj, ktr tak kochamy i ktrej mj ojciec suy z takim zapaem.
Miesic pniej, kiedy byy ju w Madrycie, dowiedziay si z gazet, e Ludwik Bonaparte
odway si dokona najbardziej zuchwaego zamachu stanu w historii. W kocu ksi
osign swj cel skupi w swoim rku ca wadz i zosta ponownie wybrany na
prezydenta Republiki. Rozwizano Zgromadzenie Narodowe, trzydzieci departamentw
znalazo si w stanie oblenia, a w samym tylko Paryu zgino okoo tysica osb. Po
zamachu w cigu paru godzin doszo do aresztowa, sdw doranych i deportacji.
Przeciwnikw politycznych prezydenta czekao wygnanie, wrd nich Victora Hugo, ktry
otwarcie sprzeciwi si bonapartystom. Jednak w plebiscycie zorganizowanym 21 grudnia
1851 roku nard francuski popar Ludwika Napoleona ponad siedmioma milionami gosw.
Eugenia dowiedziaa si o tym w Madrycie, kiedy syn Paki stawia swoje pierwsze kroki
w Palacio de Liria. Bardzo uwanie ledzia z daleka wszystkie wydarzenia i ucieszya j
wiadomo, e Ludwik Napoleon rozpocz nowy, tym razem dziesicioletni mandat, ktrego
kulminacj stao si utworzenie II Cesarstwa. Ksi opuci wwczas Paac Elizejski
i zamieszka w historycznym paacu Tuileries, w ktrym rezydowa jego wuj, Napoleon I.
Dokadnie rok po zamachu stanu, 2 grudnia 1852 roku, w paacu w Saint-Cloud Ludwik
Napoleon zosta oficjalnie ogoszony cesarzem Francuzw i przyj imi Napoleona III. Ten,
ktrego wielu uwaao za parweniusza, speni wreszcie swoje marzenie.
Intruz na dworze
W poowie wrzenia 1852 roku Eugenia z matk ponownie zamieszkay przy placu
Vendme. Po paru dniach hiszpaska arystokratka znw spotkaa Ludwika Napoleona na
jednym z przyj organizowanych przez ksiniczk Matyld. By dla niej niezmiernie miy
i wyzna, e bardzo jej brakowao w Paryu. Podzikowa rwnie za list ze wsparciem,
jaki otrzyma od niej przed zamachem stanu. Od tej pory hrabina de Teba i jej matka weszy do
najbliszego krgu znajomych przyszego cesarza. Trzynastego listopada zostay zaproszone na
wielkie polowanie w lesie Fontainebleau. Chocia pocztkowo Eugenia nie chciaa w nim
uczestniczy, bo obawiaa si, eby nie wpa w tak sam puapk jak w Saint-Cloud,
w ostatniej chwili si zgodzia.
Widowisko byo fascynujce: w ogromnym lesie pord zotawych jesiennych drzew
myliwi w strojach z czasw Ludwika XIV dosiadali koni czystej krwi ze stajni ksicia.
Ludwika Napoleona zaskoczyy umiejtnoci jedzieckie mademoiselle de Montijo. Kiedy
ksi odkry jej wielkie zamiowanie do konnej jazdy, przygotowa dla niej niespodziank.
Nazajutrz po przyjedzie Eugenii, w wigili jej imienin, podarowa jej bukiet fiokw
ulubionych kwiatw Hiszpanki i konia, na ktrym galopowaa w czasie polowania.
Dostrzego to wielu goci i zaczy si zoliwe plotki, ktre dotary do uszu dziewczyny.
W jednym z listw do siostry stwierdzia ze zoci: Nie moesz sobie wyobrazi, co o mnie
mwi, odkd przyjam tego przekltego konia.
Wzgldy okazywane przez ksicia ukochanej, ktr nazywa z niemiecka Ugenie,
wzbudzay zazdro i zawi otoczenia. Wrogowie zarzucali jej, e jest cudzoziemk
nazywali j pogardliwie Hiszpank osob ambitn, wcibsk i rozwiz. Ten ostatni
zarzut by dla niej szczeglnie bolesny, bo bya kobiet o nieposzlakowanej moralnoci i do
tej pory z niezwyk elegancj opieraa si zalotom ksicia. Ktrego dnia cesarz wraca
zadowolony do paacu Tuileries po dokonaniu przegldu wojsk na placu du Carrousel. Gdy
dostrzeg, e mademoiselle de Montijo obserwuje go z jednego z balkonw, zbliy si
i zapyta bezceremonialnie: Jak do pani dotrze?, na co ona z miym umiechem odpara:
Przez kaplic, panie.... Eugenia nie chciaa zosta jego faworyt, wiedziaa jednak, e
zajmuje wane miejsce w sercu ksicia. Ozibo, jak mu okazywaa, i twardy opr
wzmagay tylko ekscytacj tego dojrzaego mczyzny wykazujcego si niezwyk wprost
cierpliwoci. Stary krl Hieronim Bonaparte, ojciec Matyldy i ostatni yjcy brat Napoleona
I, trafnie zauway: Mj bratanek polubi pierwsz, ktra przyjdzie mu do gowy i odmwi
mu swoich wzgldw.
Nie zwaajc na krce o niej plotki, Eugenia przygldaa si triumfalnemu wjazdowi
Ludwika Napoleona do stolicy, przyjmowanego owacyjnie jako cesarz Napoleon III. Drugiego
grudnia o pierwszej po poudniu wjecha konno w galowym generalskim mundurze
i uroczycie przejecha pod ukiem Triumfalnym. Wielki orszak skierowa si na Pola
Elizejskie, armaty strzelay na wiwat, tum zgromadzi si wzdu trasy przejazdu. Pniej
w Sali Tronowej paacu Tuileries cesarz przyj wyrazy poparcia i gratulacje swoich
stronnikw. Towarzyszya mu rozemocjonowana stryjeczna siostra Matylda Bonaparte. Kilka
dni wczeniej poinformowano j, e ma prawo uywa tytuu Jej Cesarskiej Wysokoci
Ksinej, otrzymaa dom i bardzo szczodr oficjaln pensj. Jej jedynym zmartwieniem byo
znalezienie dla czterdziestoczteroletniego Napoleona III dobrej ony i zapewnienie w ten
sposb cigoci dynastii. Zadanie nie wydawao si atwe.
Tymczasem Eugenia, ktrej Ludwik Napoleon wci okazywa wzgldy, nie naleaa do
preferowanych przez ni kandydatek. Bya atrakcyjna, elegancka i wyksztacona, ale nazbyt
dumna i niezalena. Miaa jeszcze wiksze wady: bya cudzoziemk o wtpliwie
arystokratycznym statusie, nie miaa wielkiego majtku ani znakomitych rodzinnych koneksji.
Matylda traktowaa j jak kurtyzan o wyjtkowo zej reputacji. Ktrego dnia powiedziaa
gono i wyranie, tak, eby wszyscy syszeli i powtarzali jej sowa na salonach: Kto sypia
z mademoiselle de Montijo, nie bdzie si z ni eni.
Prawda bya jednak taka, e wszystkie kandydatki brane pod uwag przez Napoleona III,
odrzuciy go. Stare monarchie traktoway go jak parweniusza i politycznego banit. Ani
Wielka Brytania, ani Rosja, ani Austria nie akceptoway Bonapartego, by bowiem tylko
burujem zasiadajcym na tronie. Kiedy ksiniczka Adelajda de Hohenlohe-Langenburg,
moda i pikna siostrzenica krlowej Wiktorii, ostatecznie odrzucia jego maesk
propozycj, Napoleon III poczu wielk ulg. Od trzech lat by zakochany w Eugenii
i wreszcie bez przeszkd mg wyzna jej mio.
Hrabina de Montijo wiedziaa o plotkach i oszczerstwach krcych rwnie na jej temat.
W tym czasie brytyjski ambasador lord Cowley wysa z Parya piln wiadomo do rzdu:
Wszystko wskazuje na to, e miss Howard wreszcie zostanie odprawiona. Ale otoczenie
cesarza wydaje si bardzo zmartwione jego uwielbieniem dla pewnej modej Hiszpanki.
Matka bezwstydnie uywa crki w nadziei na zdobycie korony. Hiszpaska dama ktra stale
powtarza, e przysuguje jej po trzykro godno hiszpaskiego granda i ma lepsze
pochodzenie od wikszoci wtpliwych arystokratw na dworze nadal pozostaje obiektem
kurtuazyjnych zabiegw cesarza.
Rzeczywicie przez ostatnie miesice cesarz stara si zaspokoi wszystkie pragnienia
ukochanej. Ktrego razu, gdy spacerowali po lesie, Eugeni zachwycia pikna koniczyna
obsypana kroplami rosy. Nastpnego dnia podczas kolacji cesarz zorganizowa loteri
i mademoiselle de Montijo wygraa nagrod: zot koniczyn wysadzan trzema diamentami,
zamwion u paryskiego jubilera. Podczas innego wieczoru cesarz woy na gow Eugenii
koron z fiokw i wyszepta: Taka korona, pki nie nadejdzie inna.... Dla hrabiny, kobiety
pragmatycznej, te gesty niewiele znaczyy ani nie daway jej pewnoci, e ksi ma powane
zamiary.
I tak oto pewnego dnia cierpliwo Eugenii si wyczerpaa i postanowia pojecha do
Woch, eby uciec przed plotkami i krytyk, ktrych staa si celem. Przed wyjazdem, 31
grudnia rano, pojawia si z matk w Tuileries, aby poegna si z cesarzem. Kiedy Napoleon
dowiedzia si o ich nieoczekiwanym wyjedzie do Rzymu, wydawa si zmartwiony. Tak
naprawd byo to swoiste ultimatum i dama z niepokojem czekaa na reakcj ukochanego. Nie
musiaa czeka dugo. Kiedy obie panie miay wanie wsi do powozu, hrabia Bacciochi
zaprosi je na najbliszy bal i kolacj wydawan przez Jego Wysoko.
Nadzieje Eugenii odyy. Na wielkie przyjcie w Tuileries woya wspania bia sukni
z satyny ozdobion srebrnymi guzami, ktra przycigaa spojrzenia wszystkich. Nieoczekiwana
i nieprzyjemna scena przyspieszya bieg wydarze. Kiedy sza w stron zarezerwowanego dla
niej miejsca przy stole cesarza, natrafia na on ministra spraw wewntrznych, ktra mijajc
j, krzykna z pogard: Bezczelna awanturnica!. Kiedy Napoleon zapyta Eugeni, co jej
jest, bo bya bardzo wzburzona, odpowiedziaa: Tak si stao, e przed chwil zostaam
obraona, jak nigdy dotd, w pana domu, bo nie ma nikogo, kto by mnie broni. Jutro rano
moja matka i ja wyjedamy z Parya i nigdy wicej nikt o nas nie usyszy. Na odpowied
cesarza Francuzw nie trzeba byo czeka: Jutro ju nikt nie omieli si pani obrazi. Dziki
zemu zachowaniu ony ministra Eugenia wygraa bitw przed czasem. Skonsternowany cesarz
nie zamierza godzi si na to, aby ktokolwiek obraa kobiet, ktr ju wybra sobie na on.
Tego samego wieczoru, gdy stwierdzia ponownie, e zamierza wyjecha i opuci dwr,
aby nie przeszkadza w przeznaczeniu Waszej Wysokoci, Ludwik Napoleon j zapyta:
Czy moe mnie pani pokocha? Czy pani serce jest wolne?. Na te nieoczekiwane sowa
Eugenia odpowiedziaa z ca szczeroci: Panie, wiem, e zostaam oczerniona. Moje serce
moe kiedy mocniej zabio, ale przekonaam si pniej, e mnie oszukano. Nadal jestem t
sam mademoiselle de Montijo. Uczciwo i szczero modej kobiety rozwiay wszelkie
wtpliwoci.
Nastpnego dnia do rezydencji ksiniczki Matyldy przyby hrabia Bacciochi z listem od
cesarza, w ktrym ten informowa j, e postanowi nieodwoalnie oeni si z Eugeni de
Montijo i e oczekuje od niej penego wsparcia w bronieniu jej przed oszczerstwami
wiata. Matylda jako pierwsza poznaa jego decyzj i cho w pierwszej chwili si
zezocia, bo uznaa j za zbyt pospieszn, szczero ciotecznego brata j wzruszya. Ze zami
w oczach odpowiedziaa, e zawsze moe liczy na jej wsparcie i mio i e cieszy si ze
wszystkiego, co przyczyni si do jego szczcia. Jednak rodzina Bonapartw nie przyja
yczliwie tego pomysu, pragna bowiem dla cesarza europejskiej ksiniczki, a Eugenia,
cho bya hrabin de Teba i po trzykro hiszpaskim grandem, wydawaa im si nie do
utytuowana jak na on dziedzica sawnej dynastii. Tylko wdowa po Jzefie Bonapartem,
Julia Clary, pochwalia urod i wdzik przyszej cesarzowej:
Po raz pierwszy zobaczyam mademoiselle de Montijo na przyjciu, ktre Matylda wydaa
na cze ksinej Hamilton. Byam zachwycona urod i wdzikiem tej cudzoziemki
i zapytaam, kim ona jest. Bya wysoka, jej rce i ramiona zwracay uwag swoim piknem,
podobnie jak zby i cera, o olniewajcej wwczas wieoci; jej wosy miay adny,
poyskliwie zotawy kolor i od zawsze twierdz, e posiada sztuk ubierania si.
W poowie stycznia 1853 roku hrabina de Montijo w swoim mieszkaniu przy placu
Vendme otrzymaa tak dugo oczekiwany list opatrzony cesarskim nagwkiem. Dostarczy go
do rk wasnych osobisty sekretarz Napoleona III, a tre listu bya nastpujca:
Hrabino, od dawna kocham Wasz crk i pragn uczyni j swoj on. Dzi zwracam si
do Was, o Pani, aby prosi o jej rk. Nikt nie jest bardziej zdolny ni ona uczyni mnie
szczliwym ani bardziej godny nosi koron. Jeli wyrazicie zgod, bagam Was, bycie nie
rozpowszechniay tego zamysu, zanim nie wydamy naszych dyspozycji. Prosz przyj,
hrabino, zapewnienia o mojej szczerej przyjani. Napoleon.
Po tylu troskach matka Eugenii spenia wreszcie swoje marzenie. Jej crka, tak
nieokieznana i trudna, miaa zosta cesarzow Francuzw. Od tej pory Eugenia bdzie
musiaa wykaza si wielk si, aby przetrzyma zniewagi i zajad krytyk swoich wrogw.
Brytyjski ambasador, lord Cowley, ktry wspiera kandydatur ksiniczki Adelajdy,
stwierdzi nawet: Ona bardzo dobrze to rozegraa [cesarz] nie mogc zdoby jej w inny
sposb, aby uly swojej dzy, musi si z ni oeni. Ju myli si o rozwodzie.
Dwudziestego drugiego stycznia w poudnie Napoleon III w uroczystym przemwieniu
ogosi swoj decyzj czonkom Senatu, Rady Stanu i deputowanym, ktrzy zebrali si w sali
tronowej. Zakoczy je tymi sowami:
Tak wic, panowie, jestem tutaj, eby powiedzie Francji, i wol kobiet, ktr kocham
i szanuj, ni kobiet mi nieznan, z ktr zwizek przynisby korzyci poczone
z powiceniami. Nie okazujc pogardy nikomu, ulegem wasnej inklinacji, wczeniej wac
moje racje i przekonania. Przedkadajc niezaleno, zalety serca i szczcie rodzinne ponad
uprzedzenia dynastyczne, nie stan si przez to mniej silny, ale za to bardziej wolny. Bardzo
szybko udam si do Notre Dame i przedstawi cesarzow narodowi i wojsku. Gdy tylko j
poznacie, bdziecie panowie przekonani, e raz jeszcze natchna mnie Opatrzno.
Po oficjalnym ogoszeniu zarczyn Eugenia z matk wyprowadziy si z domu przy placu
Vendme i a do dnia lubu mieszkay w Paacu Elizejskim. Jako oficjalnej narzeczonej
cesarza przysugiway jej wszystkie honory. W nowej rezydencji obie panie miay do
dyspozycji ca armi szambelanw, stranikw, lokai i pokojwek, ktre zwracay si do
Eugenii, tytuujc j Jej Ekscelencja, hrabina de Teba. Za osiem dni miaa zosta cesarzow
Francuzw, wic nie byo czasu do stracenia. Musiaa napisa list do krlowej Izabeli II
z prob o wyraenie zgody na lub i zaj si swoj wypraw. U madame Palmyre tej
samej, ktra kiedy odmwia dalszego kredytowania hrabiny de Montijo z powodu
niezapaconych rachunkw zamwiono pidziesit dwa stroje, a sukni lubn u madame
Vignon, innej wielkiej damy paryskiego haute couture. W dniach poprzedzajcych lub od rana
defilowali przez Paac Elizejski dostawcy realizujcy zamwienia przyszej cesarzowej:
szewcy, jubilerzy, kapelusznicy, fryzjerzy i krawcowe.
Co wieczr Ludwik Napoleon przychodzi punktualnie do paacu, eby zje kolacj
z narzeczon i jej nieodczn matk, nadal penic funkcj przyzwoitki. Zawsze pojawia si
z bukietem kwiatw i wybranym przez siebie klejnotem. Eugenia od pocztku dawaa do
zrozumienia, e cho lubi biuteri, pamita rwnie o dzieach dobroczynnoci. Pokazaa to
swoim pierwszym oficjalnym gestem. Rada Miasta Parya postanowia podarowa przyszej
cesarzowej w prezencie lubnym koli z diamentw, Eugenia jednak jej nie przyja, proszc
jednoczenie, eby szeset tysicy frankw, ktre miano zapaci za koli, przeznaczono na
budow orodka ksztacenia zawodowego dla biednych dziewczt. Nie przyja rwnie
szczodrego posagu przyznanego jej przez cesarza, proszc go, eby sum t przekaza na
szpital pooniczy.
Po oficjalnym ogoszeniu zarczyn Eugenia nie musiaa ju znosi kopotliwej obecnoci
miss Howard, do tej pory oficjalnej kochanki ksicia. Cesarz zwrci swojej szczodrej
protektorce wszystkie pienidze, jakie od niej poyczy ponad pi milionw i nada jej
tytu hrabiny Beauregard. Tak oto angielska dama dyskretnie opucia stolic. Wczeniej
Napoleon poprosi kilku policjantw, eby zabrali pozorujc wamanie wszystkie
kompromitujce go listy i notatki, ktre znajdoway si w jej mieszkaniu, aby unikn
ewentualnego szantau.
W caym tym zamieszaniu 22 stycznia 1853 roku Eugenia znalaza czas, by napisa do Paki
i powiadomi j o swoim maestwie z cesarzem.
Siostro moja, dotaram do Paacu Elizejskiego i chc Ci opowiedzie o swoich uczuciach.
Ta chwila jest bardzo smutna. egnam si z moj rodzin i z moim krajem, by powici si
cakowicie mczynie, ktry do tego stopnia mnie pokocha, eby wynie mnie na tron.
Kocham go, a to gwarancja naszego szczcia. Naley pozna go prywatnie, eby wiedzie,
jak bardzo trzeba go ceni. Dzi jeszcze spogldam z lkiem na odpowiedzialno, jaka na
mnie spadnie, a jednak wypeni swoje przeznaczenie. Dr nie ze strachu przed zabjcami,
ale dlatego, e samej sobie wydaj si gorsza ni dwie hiszpaskie krlowe, Blanka
Kastylijska i Anna Austriaczka. egnaj. Dzi po raz pierwszy krzyczeli: Niech yje
cesarzowa. Oby Bg sprawi, by to si nigdy nie zmienio.
Chocia do tej pory potrafia zachowa spokj, wiedziaa, e najgorsze ma dopiero przed
sob i e bdzie miaa wielu wrogw. W dniu poprzedzajcym lub napisaa do Paki szczery
list, w ktrym zwierzya si ze swoich obaw:
W wigili wstpienia na jeden z najwaniejszych tronw Europy nie mog opanowa
przeraenia: to ogromna odpowiedzialno, bd mi czsto przypisywa rzeczy zarwno
dobre, jak i ze. Nigdy nie miaam ambicji, jednak przeznaczenie wynioso mnie na szczyt,
z ktrego mona spa przy najmniejszym podmuchu wiatru, nie wspinaam si jednak z tak
niska, eby czu zawrt gowy. Dwie rzeczy mnie uchroni, tak mam nadziej: moja wiara
w Boga i ogromne pragnienie, ktre w sobie nosz, by pomaga ludziom najuboszym.
Eugenia czua, e przeznaczenie wybrao j do odegrania roli historycznej i e cena, jak
przyjdzie jej za to zapaci, bdzie bardzo wysoka:
Szybko zostan tutaj sama, bez przyjaci. Kady los ma swoj smutn stron: na przykad
ja, ktra miaam obsesj na punkcie wolnoci, nakadam kajdany na moje ycie nigdy sama,
nigdy wolna, z ca t dworsk etykiet, ktrej stan si gwn ofiar. Moja wiara w fatalizm
jest coraz silniejsza.
Przysza cesarzowa bya kobiet przesdn, podobnie jak Ludwik Napoleon. Na pocztku
wieku pewien botanik przywiz z Ameryki do Francji nieznan wwczas rolin, nazwan
lapageri, pltaw row. Posadzona w Ogrodzie Botanicznym zakwita tylko raz, w 1796
roku, kiedy genera Bonaparte bra lub z Jzefin de Beauharnais. Pniej zwida i gdy ju
wszyscy myleli, e nie oyje, znowu pokrya si kwiatami. Kiedy poinformowano Napoleona
III o tym cudownym wydarzeniu, cesarz uzna je za znak nowej ery dla rodziny Bonapartw
i postanowi, e powinien si oeni, tak jak zrobi to jego wuj, z kobiet, ktr kocha.
Ci, ktrzy dobrze znali Napoleona III, zapewniali, e cesarz by bardzo zakochany
w narzeczonej, promieniowa radoci i nie ukrywa swojego szczcia. Za to uczucia Eugenii
byy bardziej zagmatwane. Z tego co pisaa wwczas do swojej siostry i powiernicy Paki
wynika, e na pocztku znajomoci czua przede wszystkim wielki podziw dla cesarza
i olniewao j jego sawne nazwisko. Jej biograf, Octave Aubry, napisa, e gdy niedugo
przed lubem zostaa sama ze swoj przyjacik z dziecistwa, markiz Bedmar, powiedziaa
do niej, obracajc zoty piercionek, ktry zachowaa na pamitk znajomoci z Alcaicesem:
Gdyby w tej chwili pojawi si Pepe i zaproponowa, ebym z nim wyjechaa, zrobiabym
to. Dugo nie moga zapomnie tego, ktry by jej prawdziw modziecz mioci,
a maestwo z Napoleonem akceptowaa zgodnie z wasnymi sowami niczym Bo
misj.
Kiedy Eugenia de Montijo bya ju kobiet w dojrzaym wieku, przyznaa, e mimo
problemw i rnic istniejcych midzy ni a mem, nie aowaa podjtej decyzji. Nigdy
nie mogabym pokocha mczyzny, ktry nie mylaby rwnie szlachetnie jak on
stwierdzia przy jakiej okazji. Byli rzeczywicie bardzo rni. Cesarz mia czterdzieci pi
lat, ale ze wzgldu na swoje delikatne zdrowie wyglda na jeszcze starszego i umczonego.
Skryty z charakteru i powany, cieszy si saw mionika dobrego ycia, rozrzutnika
i kobieciarza. Tymczasem dwudziestoszecioletnia Eugenia znajdowaa si w kwiecie wieku,
bya romantyczna, szczera, delikatna, a na dodatek gboko wierzca. Niektrzy uwaali, e
podchodzia namitnie do wszystkiego z wyjtkiem mioci. To ciao, tak pikne, jest
z marmuru powiedzia o niej stary libertyn, kiedy zobaczy j na jakim przyjciu.
W sobot 29 stycznia odby si ich lub cywilny w wielkim Salonie Marszakw paacu
Tuileries. O smej wieczorem dwie kolasy eskortowane przez konny oddzia karabinierw
wjechay na dziedziniec Paacu Elizejskiego. Ksi Cambacrs, wielki mistrz ceremonii,
wyszed po cesarzow w towarzystwie ambasadora Hiszpanii, ktry mia by jej wiadkiem.
Na t okazj Eugenia woya sukni z rowej satyny ozdobion angielsk koronk, a szyj
oplota trzema sznurami pere prezentem od cesarza. Niemal zabrako jej si, kiedy sama
musiaa wspi si po wielkich schody, gdzie czeka na ni Napoleon. Mylaa, e zemdleje,
ale udao jej si uspokoi i opanowa. Na sam myl, e musi stawi czoo zebranym tam
dworzanom i rodzinie Bonapartw, ktra tak ni pogardzaa, przeywaa katusze. Ceremonia
trwaa krtko i mimo ograniczonego protokou bya dla niej prawdziw tortur. Swojej
siostrze wyznaa:
Ceremonia bya wspaniaa, ale... nie potrafi Ci opisa, jak cierpiaam przez te trzy
kwadranse, siedzc na wysoko ustawionym tronie, kiedy wszyscy stali naprzeciw mnie. Byam
bledsza od jaminw zdobicych moj gow [...] Ponadto nadano mi tytu Jej Wysokoci
i miaam wraenie, e uczestnicz w komedii [...] Moje ostatnie panieskie wspomnienie
przekazuj Tobie.
Paca, jej jedyna powiernica i osoba, z ktr czua si najbardziej zwizana, nie moga by
na lubie z powodu problemw zdrowotnych po poronieniu.
Na cesarski lub wyznaczono dzie 30 stycznia 1853 roku. Byo bezchmurnie i sonecznie,
co rzadko zdarzao si podczas surowych paryskich zim. Od wczesnego ranka krawcowe
i fryzjerzy dokonywali ostatnich poprawek w wygldzie panny modej. Madame Vignon
zaprojektowaa dla niej sukni z biaej satyny ozdobion malutkimi brylantami i paszcz
z angielskiej koronki zakoczony czterometrowym trenem z biaego aksamitu. Na gowie
Eugenia miaa diadem z szafirw i diamentw, ten sam co Jzefina w dniu swojej koronacji.
Ksi Cambacrs przynis go poprzedniego dnia od Jego Wysokoci razem z paskiem
wykonanym z szafirw, ktry Napoleon I podarowa swojej drugiej onie, cesarzowej Marii
Luizie, w dniu lubu.
Jednak ze wszystkich podarunkw przyszego ma najbardziej wzruszy j talizman Karola
Wielkiego fragment Krzya witego oprawiony w wisior z szafirw i pere nalecy
niegdy do Jzefiny Bonaparte i odziedziczony przez krlow Hortensj, matk cesarza.
Sawny paryski fryzjer Flix zaj si jej oryginalnym uczesaniem, skadajcym si z dwch
grubych pasm, jednym uwypuklonym la Maria Stuart, drugim zawinitym na czubku gowy,
i z opadajcymi drobnymi lokami wzdu karku. Ta fryzura na cesarzow miaa cieszy si
takim powodzeniem, e pozostaa modna przez nastpne dwa dziesiciolecia.
 Eugenia przyjechaa powozem do Tuileries w towarzystwie swoich dam dworu, pierwszego
szambelana i kilku oficerw z dworu cesarza. Na widok narzeczonej Napoleon, amic
protok, podszed i wziwszy j za rk, zaprowadzi do okna w Sali Tronowej, ktre
otworzy na ocie. Chcia zaprezentowa swoj przysz on wojsku czekajcemu na
dziedzicu. Monarcha woy swj najlepszy mundur generaa porucznika z wielk wstg
Legii Honorowej i acuchem Orderu Zotego Runa.
Po przywitaniu zgromadzonych wadz narzeczeni pojechali do Notre Dame w pozacanej
karocy, zwieczonej cesarsk koron i zaprzonej w osiem bogato przystrojonych rumakw.
Po drodze doszo do niezwykego incydentu. Kiedy karoca przejedaa pod Arc de Triomphe
du Carrousel, wielka korona cesarska wieczca powz uderzya w sklepienie i oderwaa si,
spadajc na ziemi. Podobne wydarzenie nastpio w dniu koronacji Napoleona I. I cho
oboje byli bardzo przesdni, szczliwa chwila kazaa im zapomnie o tym incydencie. Kiedy
dugi wspaniay orszak dotar przed fasad katedry, Eugenia wysiada z karocy i spontanicznie
zwrcia si w stron tumu czekajcego na ni od kilku godzin. Cesarzowa pozdrowia go
uroczystym ukonem, tak gitka, elegancka i powabna, e wzbudzia zachwyt wszystkich. Na
oklaski i okrzyki Niech yje cesarzowa! nie trzeba byo czeka. Tym gestem Eugenia zacza
zdobywa mio ludu.
Na ceremoni lubu, w ktrej uczestniczyo dwa tysice zaproszonych goci, katedr
wytwornie udekorowano. Cigo dynastii Bonapartw symbolizoway cztery ory wyranie
widoczne na portyku i dwa ogromne sztandary francuskie powiewajce na wieach. Filary we
wntrzu owinito czerwonym aksamitem haftowanym w zote palmy. Ze sklepienia zwisay
draperie podszyte futrem z gronostajw, tarcze i girlandy kwiatw. Wntrze owietlao
pitnacie tysicy wiec, a chr zoony z piciuset muzykw wykona w czasie ceremonii
utwory osobicie wybrane przez cesarza. Po naboestwie para wraz z orszakiem skierowaa
si ponownie do paacu Tuileries, jadc wzdu brzegu Sekwany. Dla Eugenii ten dzie okaza
si szczeglnie wyczerpujcy, nie bya bowiem przyzwyczajona do sztywnego protokou,
mimo to jednak bya uprzejma i czarujca dla wszystkich.
Matylda Bonaparte w jednym z nieco nostalgicznych listw tak wspominaa przybycie
modej pary do paacu:
Wszyscy si obejmowali, gratulowali, nastpnie cesarzowa przebraa si, eby pojecha do
Saint-Cloud, gdzie miaa spdzi czas tylko z mem. Wrcia bardzo oywiona, ubrana
w aksamitn sukni w rubinowym kolorze i futrzan etol. Patrzylimy, jak wsiada do powozu,
z miejscem na baga, i jak ten zabiera j do nowej rezydencji. Damy i suba podyli jej
ladem. Kade z nas wrcio do siebie ze zmczonym ciaem i smutnym sercem, czujc, e
cesarz si nam wymyka.
W Villeneuve-Ltang, w pawilonie ssiadujcym z paacem w Saint-Cloud, skrytym
pord rozlegego parku, Napoleon III spdzi z on swj miesic miodowy. Nareszcie mogli
by sami, z dala od wszystkich spojrze i hrabiny de Montijo, o ktrej w Tuileries kompletnie
zapomnieli. wiadek lubu, markiza de la Ferronays, tak to wspominaa:
W noc polubn na biedn hrabin de Montijo, jak to zdarza si matkom, czekao
rozczarowanie. Poniewa crka wyjechaa do Saint-Cloud, w Paacu Elizejskim zabrako
suby i uwaaa, e ma sporo szczcia, gdy znalaza tam dobr kobiet, pani Gould, troch
ydwk, troch Portugalk, swoj przyjacik, ktra poczstowaa j kolacj.
Nastpnego dnia ten incydent sta si tematem rozmw na salonach. Nowej cesarzowej
rwnie nie szczdzono oszczerstw i plotek. Tak naprawd nikt jej nie zna, ale ju osdzano
j bezlitonie, jak Jzefin czy nieszczliw Mari Antonin. Hiszpanka bya nazbyt pikna,
ambitna i dumna... tak naprawd nie bya zakochana w cesarzu, tylko pragna jego fortuny
i klejnotw Korony... no a w Hiszpanii miaa mnstwo kochankw i z pewnoci lub
przyspieszono dlatego, e ju bya w ciy... Niektre z tych rewelacji mona byo usysze
na przyjciach w paacu u ksiniczki Matyldy, ktra wcale nie prbowaa ich ucisza.
Odstawiona od piersi stryjeczna siostra bez skrupuw obmawiaa nowego czonka rodziny
i podkrelaa, e Eugenia bardzo lubi klejnoty: Zauwayam w Tuileries, z jak
podliwoci patrzya na skarby Korony, piecia pery i przesuwaa je po policzkach.
Jak za dawnych czasw, uruchomiono machin obelg i kalumnii. Pewna dama z najwyszej
arystokracji bywajca na najlepszych salonach przyznaa ze smutkiem: Szkoda patrze na
nasz kraj, ktry upad tak nisko: pamflety i kalumnie sypi si obficie we wszystkich salonach.
Poniyli tak bardzo t biedn cesarzow, e choby przez chrzecijaskie miosierdzie czuo
si zobowizanym j broni. Sama Eugenia, ju w wieku dojrzaym, w chwili podsumowania
tamtego okresu swojego ycia powiedziaa z ogromnym alem: Moja mroczna legenda bya
ju gotowa, ju na samym pocztku panowania zostaam uznana za kobiet lekkomyln, ktr
obchodzi tylko podanie za mod. I jak tu korygowa legend?.
Dni wina i r
W Saint-Cloud, wolna od obowizkw, cesarzowa Eugenia cieszya si szczciem.
Podczas miodowego miesica modzi maonkowie odwiedzili Wersal, Petit Trianon, gdzie
Maria Antonina szukaa schronienia przed intrygami dworu, a take jedzili konno po gstych
lasach otaczajcych rezydencj. Eugenia zapewne rozmawiaa z cesarzem o roli, jak powinna
odgrywa. Bya przekonana, e jako cesarzowa Francuzw nie moe zadowala si
wspaniaymi strojami i wydawaniem przyj w paacu. Wszystkie swoje wysiki chciaa
skierowa na pomoc najuboszym, i tak mu to przedstawia. Ale jako ona cesarza miaa
rwnie wany obowizek przeduenia dynastii i urodzenia mu syna. Zanim nadszed ten
dzie, musiaa przyzwyczai si do cesarskiej etykiety i przesadnego protokou
przywrconego przez Napoleona III, eby oczarowa Francuzw i zrobi wraenie za
granic.
Para cesarska uzgodnia, e ich sta rezydencj bdzie paac Tuileries, historyczna
budowla zamieszkiwana przez Ludwika XIV, Napoleona I, Ludwika XVIII i Karola X.
Cesarzowa nadaa mu oryginalny styl, ktry mia si sta znakiem charakterystycznym II
Cesarstwa. Zim 1853 roku genialny Louis Visconti, mianowany architektem Jego Cesarskiej
Wysokoci, zaj si remontem apartamentw dla nowych mieszkacw, przede wszystkim
salonw Eugenii. Monarchini otrzymaa do dyspozycji dziesi pokoi na pierwszym pitrze
paacu, ktre urzdzia zgodnie ze swoimi upodobaniami. Jedn z jej pasji bya dekoracja
wntrz i potrafia zaadaptowa swj ulubiony styl Ludwika XVI do trendw II Cesarstwa,
tworzc styl nazywany niekiedy Ludwikiem XVI Cesarzowej.
Jej ulubionym miejscem by gabinet, ukryty za przeszklonym parawanem, gdzie spdzaa
wikszo czasu, otoczona najbardziej osobistymi przedmiotami, pamitkami po bliskich jej
sercu osobach, obrazkami religijnymi i ksikami. Tu przyjmowaa tylko najbliszych
i przyjaciki z dziecistwa, zupenie zapominajc o etykiecie. Sekretne schody czyy jej
pokoje z apartamentami ma na parterze od strony ogrodu.
Eugenia bardzo godnie odgrywaa rol wadczyni na olniewajcym dworze II Cesarstwa,
cho w jej yach nie pyna bkitna krew. Ze wzgldu na swoj pozycj miaa do dyspozycji
liczn i bardzo zhierarchizowan sub. Na dworze cesarzowej funkcj ochmistrzyni penia
autorytarna ksina dEssling wspierana przez ksin de Bassano. Obie kobiety miay
obowizek towarzyszy Eugenii i kontrolowa przebieg jej audiencji. Wyznaczono jej rwnie
dwanacie dam dworu, dwch szambelanw, dwch paziw, dwch sekretarzy, bibliotekarza
i lektork, a wic cae mnstwo osb wycznie do jej dyspozycji, ktre zajmoway si
rwnie szpiegowaniem cesarzowej i komentowaniem nawet najmniejszego jej gestu. Ludwik
Napoleon przestrzeg j, eby uwaaa i zachowywaa si wobec nich bardzo ostronie.
W kocu marca, po polowaniach w Fontainebleau, matka Eugenii musiaa opuci Pary.
Sam cesarz poprosi j o to w dniu lubu i dama, skrywajc uraz, szykowaa si do
poegnania z przyjacimi. Relacje midzy matk a crk nigdy nie byy dobre, poza tym
hrabina de Montijo cieszya si saw intrygantki, a przede wszystkim osoby bardzo
rozrzutnej. Ludwik Napoleon dyskretnie spaci jej dugi, ale nie chcia, eby teciowa nadal
trwonia pienidze i konspirowaa za jego plecami.
W jednym z listw do siostry Paki, napisanym trzy tygodnie po lubie, Eugenia
przekazywaa t wanie wiadomo: Dam mamie rne drobiazgi dla Ciebie. Planuje
wyjecha w marcu. Mimo naszych trudnych relacji z winy niezgodnoci charakterw teraz
czuje si bardzo smutna i samotna. Prosper Mrime zaoferowa si towarzyszy hrabinie de
Montijo do Poitiers i obieca odwiedzi j niedugo w Hiszpanii. Kiedy Eugenia egnaa si
z matk, poczua, e zrywa ostatni ni czc j z rodzin. Na szczcie pozwolono jej
zatrzyma przy sobie Pep, andaluzyjsk suc, ktra zawsze jej usugiwaa i ktr
mianowaa swoj gwn pokojwk. Po wyjedzie matki najwaniejsze stao si dla niej
zaoenie wasnej rodziny i los sprawi, e na pocztku kwietnia dowiedziaa si od lekarza,
e jest w ciy.
Szczcie cesarzowej trwao jednak krtko. Po powanym upadku z konia stracia dziecko,
ktrego tak oczekiwaa. Zmuszona lee w ku przez trzy tygodnie, ze swoich cierpie
zwierzaa si siostrze bdcej w ciy ju po raz trzeci: Bardzo cieszya mnie myl, e bd
miaa licznego dzidziusia, takiego jak Twoje, i jestem zrozpaczona, ale dzikuj Bogu, e ten
wypadek nie zdarzy si pniej, to bowiem bolaoby mnie znacznie bardziej. Eugenia
popada w gbok melancholi, jak wynika z listw stale wysyanych przez ni do siostry. Do
depresji i fizycznego osabienia dosza troska o los nienarodzonego dziecka, ktrego tak
pragna: Myl z przeraeniem o biednym delfinie Ludwiku XVIII, Karolu I, Marii Stuart
i Marii Antoninie. Kto wie, jakie smutne przeznaczenie mogoby czeka mojego syna! Tysic
razy wolaabym dla moich dzieci mniej olniewajcej korony, za to bardziej pewnej.
Po okresie rekonwalescencji Eugenia, cho w kiepskim nastroju, wrcia jednak do swoich
obowizkw i staraa si przyzwyczai do nowego oficjalnego ycia. W paacu Tuileries stale
odbyway si uroczystoci, bale i przyjcia. Cesarz, podobnie jak jego wuj Napoleon I,
uwaa, e wspaniay i olniewajcy dwr w stylu starych dynastii jest niezbdny dla prestiu
Francji. Ale czasy si zmieniy, a arystokracja i stare monarchie wci patrzyy z pewn
pogard na cesarza, ktry nie mia w sobie krlewskiej krwi i tylko stara si naladowa
zwyczaje ancien rgimeu.
ycie Eugenii upywao midzy paacem w Saint-Cloud pod Paryem, gdzie przyjmowano
najwybitniejszych goci, niezrwnanym Fontainebleau z jego ogromnym stawem, po ktrym
wiosoway damy i kawalerowie, a Compigne, ulubion rezydencj cesarza, gdzie w okresie
polowa spotykaa si caa francuska elita. Ukochanym miejscem Eugenii byo Biarritz, gdzie
mieszkaa w Villa Eugenia, rezydencji z kamienia i cegy, zbudowanej specjalnie dla niej na
wysokim brzegu obmywanym przez morskie fale. Kiedy tylko jej intensywne ycie towarzyskie
na to pozwalao, cesarzowa wyjedaa do Villeneuve-ltang, miejsca, w ktrym spdzia
miesic miodowy i ktre teraz, dziki szczodrobliwoci cesarza, stao si jej wasnoci.
Podobnie jak podziwiana przez ni Maria Antonina, cesarzowa zaoya wzorcowe
gospodarstwo dostarczajce jej wieych produktw. Byo to jej wasne Trianon, gdzie
bawia si w wieniaczk i zapominaa o cisej etykiecie panujcej w innych paacach.
Z dala od ostentacji i zabaw dworu cesarzowa Francuzw zaangaowaa si ca dusz
w anonimow pomoc najbiedniejszym. Nawet oszczercy nie mogli odmwi jej szczodroci.
Organizowaa zbirki pienine, czynia darowizny, wsppracowaa z przytukami
i hospicjami, take wikszo swoich lubnych prezentw przeznaczya na dziea miosierdzia.
Raz lub dwa razy w tygodniu ubieraa si skromnie w paszcz noszony na og przez starsze
kobiety i kapelusz z dug woalk i niezauwaona wychodzia przez dyskretne drzwi paacu
tylko w towarzystwie damy dworu. Cesarzowa znaa z pierwszej rki bied, w jakiej yy
tysice ludzi, stoczonych w ndznych klitkach w samym centrum Parya. Potrzeba pomagania
zrodzia si w niej znacznie wczeniej, na dugo nim zostaa cesarzow. Jej ojciec, don
Cipriano, przekaza jej pewne ideay sprawiedliwoci spoecznej, o ktrych nigdy nie
zapomniaa i ktre podzielaa z Napoleonem III: Ksi, bdc w wizieniu, napisa ksik
na temat wyrugowania biedy. Ksika ta mnie zafascynowaa, szukalimy wic sposobu
wprowadzenia w ycie jego teorii i marzylimy, by pracowa dla szczcia ludu i polepszenia
doli robotnikw.
Jeli ktokolwiek by gotw zmieni wygld przeludnionego, niezdrowego i niebezpiecznego
miasta, to by nim cesarz. Napoleon III mia przeksztaci Pary w jedn
z najnowoczeniejszych i najpikniejszych metropolii wiata. Do realizacji gigantycznego
projektu przebudowy zatrudni architekta Georgesa Haussmanna, ktry zamieni stary Pary
w monumentalne miasto z eleganckimi gmachami publicznymi, szerokimi bulwarami, parkami
i ogrodami.
W kocu marca 1854 roku Francja i Wielka Brytania wypowiedziay wojn Rosji,
przystpujc do konfliktu toczonego na odlegym o tysice kilometrw Pwyspie Krymskim
nad Morzem Czarnym. Napoleon III, ktry zawsze pragn naladowa bohaterskie czyny
wojenne wuja, zaangaowa si w t walk z wojskami cara Mikoaja I, co kosztowao go
ponad sto tysicy ludzkich istnie. Chocia poddanie Sewastopola i koniec wojny obchodzono
z wielk pomp, wojna krymska ujawnia pewne braki we francuskiej armii i nieudolno
organizacyjn jej naczelnego dowdztwa. Napoleon III nie by geniuszem wojskowym,
a konflikt przysporzy mu niechci i wrogoci Rosji.
Cesarz wykorzysta t okazj do wprowadzenia Eugenii w tajniki wielkiej polityki.
Tygodniami przekazywa jej do przeczytania raporty oraz noty swoich ambasadorw
i ministrw, a take zaprasza j na posiedzenia rady powicone tym zagadnieniom. Napoleon
III, autorytarny i nieufny z natury, rzdzi sam, nalega jednak, by jego ona zostaa dobrze
zaznajomiona z polityk zagraniczn decyzja ta staa si przedmiotem ostrej krytyki.
W 1855 roku, dwa lata po lubie, zaczy kry plotki na temat bezpodnoci cesarzowej.
Niektrzy czonkowie rodziny Bonapartw zajmowali si rozpowszechnianiem okrutnych
paszkwili i wryli nieuchronny rozwd cesarskiej pary. Eugenia, ktra codziennie modlia
si o to, by Bg da jej syna, obawiaa si, e tak jak Jzefina Bonaparte, zostanie odrzucona
przez swojego ma. Jednak w maju 1855 cesarza Napoleona III zajmoway inne sprawy.
Wanie szykowano si do otwarcia Wystawy wiatowej, ktra miaa objawi wielko II
Cesarstwa. Pary zosta odwitnie udekorowany na przyjcie najwaniejszych monarchw
i gw pastw z caego wiata.
Krlowa Wiktoria i jej m ksi Albert razem z dwojgiem dzieci zapowiedzieli, e
w sierpniu zo oficjaln wizyt w Paryu. Gest ten by dowodem na dobre stosunki panujce
midzy dwoma krajami, ktre ociepliy si po odbytej przed miesicami wizycie Napoleona
III z on w Londynie. Para cesarska korzystaa wwczas z gocinnoci brytyjskiej krlowej.
Na ich cze urzdzano uroczyste kolacje, koncerty i bale w paacu Buckingham. Podczas ich
pobytu krlowa Wiktoria udzielia Eugenii kilku mdrych rad swoich niezawodnych
recept, jak je nazywaa jak zaj w ci. adnych gorcych kpieli wywoujcych
poronienie; zaniechajcie jedenia konno i pocie sobie poduszk pod krzy. Nieco
gimnastyki na wieym powietrzu, ale tak, by si nie zmczy, i bd szczliwa, a nadejdzie
poradzia jej na osobnoci. Trzydziestoszecioletniej Wiktorii udao si szczliwie donosi
osiem ci i urodzi krzepkie dzieci. Eugenia nie zapomniaa czuych sw swojej gospodyni,
ktra z czasem staa si jedn z jej najlepszych przyjaciek. Ale tu po powrocie do Francji
cesarzowa wzia udzia w polowaniu w Campigne i znowu poronia. Tym razem prawie nie
czua blu i tak opisaa to swojej siostrze: Lekarze udzielili mi pomocy na czas, bo gdyby
zostawili mnie sam, ju nigdy nie mogabym mie dzieci.
Zaledwie kilka tygodni po otwarciu Wystawy wiatowej cesarzowa Eugenia stwierdzia, e
znowu jest w ciy. Pocztkowa rado zamienia si w obaw, bo w tym czasie czekao j
wiele obowizkw. Bardzo zdenerwowaa si rwnie zamachem na Napoleona III, z ktrego
ten tylko cudem wyszed nietknity. Lekarze zalecili mu odpoczynek w uzdrowisku Eaux-
Bonnes, gdzie przez miesic korzysta ze spokoju i wieego powietrza. Musia zebra siy
przed sierpniow wizyt w Paryu krlowej Wiktorii, ktr pragn ugoci osobicie.
Cesarzowa postanowia wanie wtedy oficjalnie ogosi wiadomo o ciy.
Po wypenieniu obowizkw gospodyni wobec brytyjskiej rodziny krlewskiej
i uczestniczeniu w niekoczcych si aktach protokolarnych, Eugenia schronia si w Biarritz,
eby odpocz. Morska bryza i spokj, jakim oddychano w tej rybackiej wiosce na wybrzeu
baskijsko-francuskim, ktr ona uczynia modn, sprawiy, e jej cia rozwijaa si
prawidowo. Lubia organizowa przejadki odzi, podwieczorki pod goym niebem, dugie
wycieczki wyczerpujce siy jej dam dworu i, mimo zimnej wody, codzienne kpiele morskie.
Kiedy wrcia do Parya, w jej obitym na niebiesko obszernym pokoju w paacu Tuileries
wszystko byo ju przygotowane do porodu, bo zblia si termin. Noc 14 marca dostaa
skurczy, a poniewa zgodnie z etykiet francuskich monarchw pord cesarzowej by
wydarzeniem publicznym, zawoano ministrw, senatorw i deputowanych, ktrzy mieli by
obecni w charakterze wiadkw. Wok niej toczyo si wielu ludzi: matka i Paca
u wezgowia ka, ksiniczka Matylda, ochmistrzyni ksina dEssling, damy dworu i lady
Ely, dama dworu krlowej Wiktorii. Ponad sto wiec owietlao pomieszczenie, a bardzo
pobona cesarzowa ponad meblami rozwiesia grafiki, wite obrazki i talizmany.
Eugenia cierpiaa prawdziwe katusze, pord si komplikowa i eby uratowa ycie jej
i dziecka, trzeba byo posuy si kleszczami. Wreszcie o wicie 16 marca, niemal
nieprzytomna, wydaa na wiat ksicia, niemowlaka o zotawych, jasnych jak jej wasne
wosach. Noworodek mia ran na czole po uyciu narzdzi chirurgicznych. Odebraa to jako
zy znak i pniej powiedziaa: Jego krew si przelaa, gdy przychodzi na wiat. Kiedy
stwierdzia, e chopiec jest zdrowy, pada wyczerpana. Pord trwa dwadziecia dziewi
godzin, a jej lekarz wyzna, e nigdy nie widzia kobiety, ktra tyle by wycierpiaa podczas
porodu. W Niedziel Palmow paryan zbudzi huk armat z Les Invalides, sto i jedn salw
ogaszajcych przyjcie na wiat nastpcy tronu Francji.
Cesarzowa chciaa odpocz przez jaki czas w gronie rodziny i odprawia swoje damy
dworu. Mylaa, e szybko odzyska siy, ale kiedy po dwch tygodniach sprbowaa wsta,
poczua okropny bl. Badajcy j lekarz stwierdzi, e kleszcze zamay jej miednic i przez
miesic musiaa lee w ku w niemal cakowitym bezruchu. Krlowa Wiktoria
pogratulowaa jej jako jedna z pierwszych, ale kiedy dowiedziaa si o szczegach bolesnego
porodu, napisaa w swoim dzienniku: Wspaniae wiadomoci od kochanej cesarzowej, ale
okropne o porodzie, jaki przeya, ktry musia by straszny. Tak bardzo jej wspczuj [...]
Gdyby moga mie przy sobie doktora Lacocka i podawany jak naley chloroform, wszystko
moe byoby inaczej. Wiktoria bardzo dobrze znaa zalety chloroformu, poniewa kiedy
rodzia swoje sme dziecko, ksicia Leopolda, sama poddaa si tego rodzaju znieczuleniu
i bya jedn z pierwszych osb, ktre si na to zdecydoway.
Czternastego lipca, jeszcze nie cakiem zdrowa, monarchini uczestniczya w ceremonii
chrztu syna w katedrze Notre Dame. Po dwch miesicach rekonwalescencji po raz pierwszy
pokazaa si publicznie i wygldaa olniewajco, co dostrzegli wszyscy. Duy welon
z biaego tiulu otacza j, niczym zwiewna chmura napisa jeden z zaproszonych goci.
Ksi otrzyma imiona Napoleon Eugeniusz Ludwik Jan Jzef, chocia rodzice zawsze
nazywali go Ludwikiem. Jedyny syn, ktrego uwielbiaa, by dla Eugenii gwnym sensem
ycia. Zawsze nazywaa go czule Loulou.
Po zakoczeniu ceremonii chrztu cesarzowa zauwaya: Kiedy cesarz nis naszego syna
w ramionach, by pokaza go publicznie, byam tak rozemocjonowana, e omdlay mi nogi
i musiaam szybko usi. Do kocioa przybyo sze tysicy zaproszonych goci, a po
wspaniaym bankiecie wydanym dla czterystu osb pokaz sztucznych ogni ukoronowa dzie,
ktry Eugenia zachowaa w swoich wspomnieniach jako najszczliwszy w jej yciu. Tylko
jedna osoba nie bya obecna na chrzcie, ksi Napoleon, zwany Plon-Plon, ktry uwaa
si za prawowitego reprezentanta cesarskiej rodziny. By synem starego krla Hieronima
Bonapartego i bratem ksiniczki Matyldy. Modzieniec przechwala si, e jest bardzo
podobny fizycznie do Wielkiego Korsykanina i spoglda z gry na swojego stryjecznego
brata, Napoleona III, ktrego ze wzgldu na jego domniemane nieprawe pochodzenie uznawa
za uzurpatora na tronie. Od pocztku pogardza Eugeni i zajmowa si rozpowszechnianiem
plotek i paszkwili, ktre mocno nadwyryy jej wizerunek.
Po chrzcie cesarskiego syna obchodzonym z wielk pomp i radoci poddanych Eugenia
musiaa zmierzy si z okrutn rzeczywistoci. Jej pord by tak trudny, e stworzy
zagroenie dla ycia jej i dziecka. Lekarze zalecili, eby unikaa kolejnej ciy, przez co jej
relacje z mem jeszcze bardziej si skomplikoway. W odrnieniu od krlowej Wiktorii,
ktra zwierzaa si najbliszym, e rozkoszowaa si towarzystwem ma i czua do niego
duy pocig seksualny, Eugenia przeya w noc polubn wielkie rozczarowanie. Moe to
popiech cesarza albo jego brak taktu w tamtej chwili odary jej przeycia z romantyzmu.
Cesarzowa, o chodniejszym temperamencie ni jej m, po miesicu miodowym wyznaa
swojej przyjacice z dziecistwa: Mio fizyczna jest wstrtna! [...] Ale dlaczego tylko
o tym myl mczyni?.
Dla jej ma seks by wan czci ycia, a na dodatek cesarz by nienasycony w swoich
podbojach. Kocha Eugeni, jednak ona mu nie wystarczaa. Stryjecznej siostrze Matyldzie
wyzna pewnego dnia: Cesarzowa? Byem jej wierny przez pierwszych sze miesicy, ale
potrzebuj niewielkich rozrywek. Jeli Eugenia uwaaa, e gdy urodzi dziedzica dynastii
Bonapartw, m stanie si jej wierny, to si mylia. Jego pozamaeskie przygody byy teraz
jeszcze czstsze, a na licie jego kochanek figuroway zarwno damy dworu, jak i mode
modystki. Kiedy osobisty lekarz cesarza przestrzega go przed zagroeniami dla zdrowia
wynikajcymi z takich przygd, ten mu odpowiedzia: Prosz mnie zostawi, ja potrzebuj
tych eskapad, w nic powanego mnie nie wcign. Cesarzowa le postpuje, okazujc
zazdro; te, ktre ona uznaje za faworyty, dla mnie s tylko przyjemnostkami. Ale te
przyjemnostki, jak je nazywa, wystawiay delikatnemu zdrowiu cesarza rachunek, a mimo
to nie godzi si na porzucenie szaleczej aktywnoci seksualnej.
Eugenia, rozczarowana niestosownym zachowaniem ma, musiaa stawi czoo nowemu
problemowi. Dziewitnastoletnia Virginia Oldoini, hrabina de Castiglione, pikna woska
arystokratka, zostaa niebawem cesarsk faworyt. W 1856 roku moda kobieta wraz z mem
przyjechaa do Parya z mocnym postanowieniem wywarcia wpywu na cesarza i pozyskania
go dla idei zjednoczenia Woch. Jej kuzyn, hrabia Cavour, premier krlestwa Piemontu,
zaproponowa, by dziaaa jako tajna agentka i uywajc swoich wdzikw, nakonia
Napoleona III do wypowiedzenia wojny Austrii i pozbawienia jej terytoriw zajmowanych
we Woszech. Castiglione szybko uwioda cesarza, ktry obsypywa j wspaniaymi
prezentami, i staa si gorliw bywalczyni przyj wydawanych przez par cesarsk, na
ktrych spotykaa Eugeni. Woszka bya na tyle bezczelna, e kiedy cesarzowa wchodzia
i wszystkie damy wstaway, ona jedna siedziaa, patrzc wyzywajco.
Eugenia bya o ni zazdrosna i czua si zniewaona zarwno zachowaniem ma, jak
i reakcj na jego postpowanie. Wieci o tym romansie przekroczyy granice. Ambasador
Cowley w jednym z listw do ministra lorda Clarendona napisa:
Swoboda, z jak Jego Cesarska Wysoko prowadza si ostatnio z t Castiglione, wywoaa
skandal w caym Paryu, nawet na dworze opowiadano o pewnej sielankowej biesiadzie pod
goym niebem, urzdzonej pewnej nocy w Villeneuve-Ltang, na ktr zostali zaproszeni
tylko nieliczni uprzywilejowani. Cesarz wsiad sam z ow dam do niewielkiej dki
i popynli do miejsca, w ktrym razem spdzili ca noc. Biedna cesarzowa obserwujca to
z blem zacza taczy, by uspokoi podekscytowane nerwy. A poniewa jest jeszcze bardzo
saba, upada i zemdlaa [...] Wszystko to jest bardzo smutne. Tego rodzaju rzeczy bardzo
szkodz cesarzowi politycznie.
Po raz pierwszy m upokorzy j publicznie z jedn ze swoich kochanek i cesarzowa,
ktrej duma zostaa zraniona, powiedziaa: Do. Zagrozia cesarzowi, e wrci do
Hiszpanii, wczeniej wytumaczywszy Radzie powody swojego wyjazdu.
Przez dwa lata uwodzicielska Castiglione bya przedmiotem podania Napoleona III,
w kocu jednak zmczyy go jej ekstrawagancje i intrygi. Mimo jej rozlicznych wdzikw
cesarz, czowiek skryty i nieufny, nie wpad w zastawion przez ni puapk. Wkrtce inna
pikna dama zaja miejsce poprzedniej faworyty hrabina Walewska, ona ministra spraw
zagranicznych. W jednym z listw do Paki, napisanym w tym nieszczliwym okresie, Eugenia
wyznaa ze smutkiem:
Mam taki wstrt do ycia, tak pustego w przeszoci, tak penego raf w teraniejszoci
i zapewne tak krtkiego w przyszoci (przynajmniej tak mam nadziej), e czasami pytam
sam siebie, czy warto walczy, i brakuje mi odwagi, bo te drobne nieprzyjemnoci
podkopuj moj egzystencj.
W lipcu 1856 roku, kilka miesicy po narodzinach ksicia, Senat zgodzi si na nadanie
cesarzowej tytuu regentki. Mimo rozwizego trybu ycia cesarz myla powanie
o przyszoci. Od tego momentu Eugenia moga ingerowa w sprawy pastwa, a jej opinii
naleao sucha. wiadczy to o zaufaniu, jakim Napoleon III darzy zdolnoci ony. Moe
godzc si na zaspokojenie jej aspiracji politycznych, stara si zrekompensowa jej
cierpienie spowodowane cigymi zdradami. Pod koniec ycia Eugenia wyznaa z pewnym
smutkiem:
Kiedy byam cesarzow, robiam wszystko, co mona, by zrozumie powane kwestie
zajmujce cesarza. Prosiam, by mi je wyjania, robiam notatki, czytaam, ile mogam, eby
je poj. Dyplomacja interesowaa mnie w najwyszym stopniu; najbardziej lubiam
rozmawia z tymi wszystkimi zagranicznymi mami stanu, ktrzy przybywali do Tuileries.
[...] Ludzie, osdzajc mnie po pozorach, uwaali, e zajmuj mnie eleganckie stroje,
wiatowe ycie i fataaszki; zarzucano mi, e jestem lekkomylna, rozrzutna, powierzchowna
i nie wiadomo co jeszcze. Ale ci, ktrzy prowadzili przeciw mnie t zoliw kampani,
byliby zdumieni, gdyby zobaczyli zeszyty, w ktrych codziennie podsumowywaam moje
lektury.
Jeszcze zanim zostaa cesarzow, Eugenia zwracaa uwag swoj elegancj i dobrym
gustem. Francuska pisarka George Sand, ktr trudno posdzi o pochlebstwo, tak j opisaa,
gdy w 1853 roku spotkay si w Paryu:
redniego wzrostu, cudownie proporcjonalna, Eugenia ma donie i stopy tak mae jak
dziesicioletnie dziecko. Gow, dumnie uniesion na olniewajco biaej szyi i piknie
uksztatowanych ramionach, wieczy masa krconych wosw, ktrych kolor, ni rudy, ni zoty,
ni kasztanowy, wydaje si sum tych trzech barw, co niektrzy przypisuj sztuce. Jej
cyzelowane rysy maj doskonao greckiej rzeby. Ale najwiksze pikno tkwi w jej
ciemnoniebieskich oczach, osonitych czarnymi brwiami.
Czasopisma tyczce wczesnej mody powicay cae strony na opisy jej ubra, fryzur
i oryginalnych przybra gowy. Eugenia stworzya wasny styl, ktry sta si symbolem II
Cesarstwa, a jednoczenie w sferze polityki przyczyni si do umocnienia wadzy i majestatu
dynastii Bonapartw. W 1860 roku trzydziestoczteroletnia Eugenia bya uznawana za jedn
z najpikniejszych kobiet w Europie. George Sand mwia, e wszyscy mczyni byli
zakochani w cesarzowej. Ona sama te wiedziaa, e budzi namitnoci, jednak rodzca
podziw uroda nie wystarczaa jej mowi, ktry nadal by jej niewierny. Chocia udawaa, e
ignoruje jego miostki, pewnego razu, przechodzc przed grup piknych kobiet, ktre skoniy
si jej z szacunkiem, powiedziaa przez zby: Zapytuj siebie, ktra z nich jeszcze nie spaa
z cesarzem....
Niezwyka uroda pikne fiokowoniebieskie oczy, kasztanowoblond wosy, doskonaa
figura, mae stopy i talia osy predestynowaa j do miana ikony mody drugiej poowy XIX
wieku. Lubia nada za mod i kiedy pojawiaa si jaka nowinka, nie wahaa si jej
woy, jeli tylko do niej pasowaa, i niewane, czy by to kapelusz z pirami czapli lub
rajskich ptakw, czy apaszka, kaszmirowe szale czy burnus. Damy dworu kopioway jej
fryzury, upite loki, ozdoby z naturalnych kwiatw, a nawet farboway wosy na
mahoniowoczerwonawy kolor. Cesarzowa spopularyzowaa krynolin, ktra podkrelaa jej
cienk tali, cho bya niewygodna, somkowe kapelusze z szerokim rondem, diademy
z drogocennych kamieni i kolor malwy. Wprowadzia take mod na dekolt, ktry uwydatnia
jej opadajce ramiona. Wyznaczya rwnie styl swoim makijaem obrysowywaa sobie
oczy kohlem, stosowaa odywk do rzs i malowaa usta czerwonym karminem.
Na jednym z balw w paacu Tuileries zwrcia uwag na sukni ksinej Pauliny von
Metternich, ony austriackiego ambasadora w Paryu, ktra uchodzia za arbitra elegancji.
Fason tak bardzo jej si spodoba, e kiedy dowiedziaa si, i wykona j angielski krawiec
Charles Frederick Worth, zosta potem jej osobistym projektantem. Pierrea Guerlaina
natomiast mianowaa w 1853 roku swoim perfumiarzem. Stworzy on wycznie dla niej
zapach na bazie esencji cytryny, bergamotki, lawendy, pomaraczy i werbeny. Flakony
sprzedawanej do dzi Eau de Cologne Impriale zdobi motyw zoconych pszcz cesarskich
z paszcza Napoleona III, a ich ksztat nawizuje do zwieczenia kolumny na placu Vendme.
Zdaniem Eugenii, tak jak podziwianej przez ni Marii Antoniny, luksus by elementem
penionej przez ni funkcji, a take sposobem popierania francuskiego przemysu tekstylnego.
W 1894 roku pisarzowi Lucienowi Daudetowi wyznaa: Oskarano mnie o lekkomylno
i nadmierne zamiowanie do ubra, ale to absurd. Oznacza to niezrozumienie roli, jak
powinna peni monarchini, ktra przypomina w tym aktork. Moje stroje byy elementem tej
roli. Dziki wasnemu stylowi i osobowoci zupenie niechccy Eugenia staa si
doskonaym symbolem II Cesarstwa. I w wielkim teatrze, jakim by cesarski dwr, doskonale
odgrywaa swoj rol oddanej ony, matki ksicia nastpcy i cesarzowej Francuzw. Nigdy
nie zdradzaa publicznie swoich uczu i dzielnie znosia najtrudniejsze przeciwnoci. Tak
w jednym z listw pisaa o tym siostrze:
yj w wiecie, ktry musiaam podzieli na dwie czci: publiczn i prywatn. Wszystko,
co ma jaki zwizek z t drug, wydaje mi si profanowane, jeli przenosi si do pierwszej,
i uwaaabym, e odgrywam komedi, gdybym okazywaa ludziom swoje zmartwienia, nawet
jelibym to robia cakiem szczerze.
Chocia jej zainteresowania wykraczay poza luksusowe stroje i klejnoty, w jakich
pokazywaa si na balach i przyjciach, przepych narzucony przez Napoleona III przyczyni si
do jej wizerunku lekkomylnej cesarzowej. Eugenia nadal anonimowo uprawiaa rozleg
dziaalno dobroczynn. Nie tylko fundowaa sierocice i przytuki, lecz take
zapocztkowaa bezpatne nauczanie dla osieroconych dziewczt i rodzicw pozbawionych
rodkw do ycia. Przeksztacia rwnie wizienia dla dzieci w wiejskie zakady poprawcze
i to jej naley zawdzicza ponad trzy tysice uaskawie dla winiw politycznych, ktre
przypady na lata jej regencji. Podczas epidemii cholery odwiedzaa szpitale i rozmawiaa
z chorymi, nie bojc si zakaenia.
Swoj odwag i poczucie obowizku udowodnia te w czasie brutalnego zamachu, jaki
przeya 14 stycznia 1858 roku. Tego wieczoru cesarska para wybieraa si na przedstawienie.
Kiedy wraz z eskort dojechali przed gwne wejcie do teatru, doszo do silnego wybuchu,
ktry wywrci cesarsk karet. A gdy ludzie pospieszyli im z pomoc, cesarzowa, ktra nie
doznaa adnych powanych obrae, podobnie jak jej m, powiedziaa: Nie przejmujcie si
nami. Taki nasz los. Zajmijcie si rannymi. Trzy domowej roboty bomby zabiy dwanacie
osb i raniy sto pidziesit. Tej nocy po raz pierwszy cay Pary podziwia odwag i zimn
krew swojej cesarzowej. Cho potrafia si wwczas opanowa, nigdy nie zapomniaa
tamtych strasznych sekund, w ktrych po raz pierwszy poczua blisko mierci. Odtd ju
wiedziaa, e w kadym momencie moe sta si, podobnie jak cesarz, celem zamachowcw
i przez pitnacie lat ta wiadomo wywoywaa w niej wielki niepokj. Sprawc masakry
okaza si woski arystokrata, syn hrabiego Orsini, ktry wraz ze wsplnikami oskara
Napoleona III o to, e nie speni obietnicy wyzwolenia Woch.
Po zamachu wydarzenia nabray tempa. Wbrew wyobraeniom wielu osb cesarz by
stanowczym zwolennikiem zjednoczenia Woch i postanowi poprze krlestwo Piemontu
skonfliktowane z Austri zajmujc spor cz pnocnej Italii. W zamian premier Piemontu,
hrabia Cavour, przyrzek odstpi mu Nice i Sabaudi. Zaoferowa rwnie jego
stryjecznemu bratu, Plon-Plonowi, rk ksiniczki Klotyldy, crki krla Wiktora Emanuela II.
Trzeciego maja Napoleon III ogosi narodowi, e zamierza osobicie stan na czele wojsk
i regencj pozostawia w rkach cesarzowej.
Eugenia, widzc, jak odjeda, poczua wielki lk. M by czowiekiem w dojrzaym
wieku, chorowitym i nigdy nie bra udziau w wojnie, dlatego te obawiaa si o jego ycie.
W jednym z listw do Paki napisaa:
Jake dziwne jest przeznaczenie! Nie wydaje Ci si? Kt by nam powiedzia, gdy byymy
dziemi, co nas czeka? I kiedy monsieur Beyle [Stendhal] opowiada nam o kampaniach
Cesarstwa, czego suchaymy z uwag, z jak pogard mylao si o cesarzowej Marii Luizie.
Kt by mi powiedzia: ty bdziesz aktywnym uczestnikiem drugiej sceny tego poematu i bd
ci osdza z ca surowoci jak Mari Luiz, jeli postpisz jak ona? Zapewniam Ci, e to
daje do mylenia.
Pierwsze posiedzenie rzdu, na ktre przybya cesarzowa, oniemielio j. Ministrowie
zachowywali si wobec niej uprzejmie, ale nie mieli zamiaru omawia z ni szczegowo
spraw pastwa. Stopniowo zdobya ich zaufanie, zaskakujc powag, z jak podchodzia do
swoich obowizkw regentki. Codziennie studiowaa raporty przysyane przez prefektw
rnych departamentw Francji, noty dyplomatyczne ambasadorw penicych misj
w europejskich stolicach i komunikaty wojskowe informujce o postpach francuskiej armii.
Ktrego dnia jej przyjaciel Prosper Mrime zasta j uczc si na pami Konstytucji.
Dwudziestego czwartego czerwca po krwawej bitwie pod Solferino wojska francusko-
woskie pokonay armi austriack. Bya to prawdziwa rze, ktra doprowadzia do ez
samego cesarza, gdy objeda pole bitwy. Eugenia poczua wielk ulg, dowiedziawszy si,
e m czuje si dobrze, ale kiedy dotary do niej wieci o wysokich stratach poniesionych
przez obie strony, bya wstrznita. Henri Dunant, mody Szwajcar, ktry znalaz si
w solferiskim piekle, by tak poruszony przeytymi cierpieniami, e dwa lata pniej przy
wsparciu Napoleona III zaoy Czerwony Krzy.
Na pocztek 1860 roku zaplanowano oficjalny objazd nowo pozyskanych prowincji
Sabaudii i Nicei przez par cesarsk. Trasa miaa prowadzi z doliny Rodanu do Alp i od
brzegw morza do pustyni Algierii, gdzie Napoleon III zamierza odwiedzi swojego
sojusznika, Abd-al-Kadira. Pocztkowy dobry nastrj Eugenii rozwia si na wiadomo, e
Paca choruje na grulic i jej stan jest powany. Zdoaa przekona siostr, eby przyjechaa
z matk do Parya i skonsultowaa si z najlepszymi specjalistami. Cesarzowa oddaa im do
dyspozycji cesarski aglowiec, ktry zabra je z portu w Alicante do Marsylii, skd pocigiem
dojechay do Parya.
Zanim Eugenia wyjechaa na oficjalny objazd, siostry spdziy razem kilka dni i wybray si
odkrytym powozem na ostatni spacer po Lasku Buloskim, jednym z ulubionych zaktkw
Paki. Niezwyky wiadek, powieciopisarz Pedro Antonio de Alarcn, tak opisa ostatnie dni
ksinej de Alba:
My, Hiszpanie, kadego popoudnia wypatrywalimy z najczulsz trosk i penym szacunku
zainteresowaniem powozu zajmowanego przez dwie damy, ktry, jak spadajca gwiazda,
cztery razy przejeda midzy rzdami pojazdw i znika pod ukiem Triumfalnym na Place
dtoile wkrtce przed zachodem soca, by wrci dopiero nastpnego dnia [...] Nawet ci,
ktrzy nie utrzymywali stosunkw z tymi dwiema paniami, na ich widok zdejmowali uprzejmie
kapelusze, bo ich zachowanie zdradzao najgbsz melancholi [...] jedna z tych dam,
niezwykle elegancka i pikna jak obraz artysty, jechaa pochylona w landzie, nieruchoma,
blada, umierajca, jakby przenikao j wiato i brakowao jej powietrza do ycia. Wszyscy
wiedzielimy, e ta kobieta wkrtce odejdzie z tego wiata, e jej godziny s policzone [...]
Niewtpliwie j poznalicie... Mwi o ksinej de Alba, siostrze cesarzowej Eugenii. Drug
kobiet bya jej matka, jej biedna matka, dostojna hrabina de Montijo.
Kiedy 22 sierpnia para cesarska z liczn wit opuszczaa Saint-Cloud, Eugenia miaa ze
przeczucia. Przez ca podr pisaa do siostry dugie, czue listy, by doda jej otuchy:
Postaraj si by grzeczna i wylecz si jak najprdzej, eby uszczliwi Twoj siostr, ktra
kocha Ci z caych si swojej duszy. Ksina de Alba zmara 16 wrzenia 1860 roku,
w przeddzie przybycia cesarzowej do Algierii. Cesarz otrzyma t straszn informacj na
chwil przed wspania uroczystoci powitaln. Postanowi zatai wiadomo przed on do
nastpnego dnia, by nie odwoywa ceremonii zorganizowanej przez arabskich gospodarzy.
Eugenia poznaa prawd po piciu dniach od mierci Paki. W telegramie do ksicia de Alba
cesarz poprosi, eby poczeka do powrotu Eugenii z przewiezieniem trumny do Hiszpanii.
Nieszczcie zamao serce cesarzowej i pogryo j w gbokim smutku. Do blu
spowodowanego aob doszed al do cesarza, e jej nie zaufa. W licie do hrabiny de
Tascher de la Pagerie wyznaa:
Wszystko si we mnie rozpado i stopniowo pogryam si w otchani, z ktrej wychodzi
si tylko, uprzednio podeptawszy serce. Zmierzyam cen cierpienia, jak paci si za wysok
pozycj, i powiedziaam sobie, e dobra tej ziemi nie s warte wysikw, ktrych dokonujemy,
aby je zachowa.
Wraz ze mierci siostry stracia przyjacik, powiernic i ni czc j z Hiszpani.
Paca miaa zaledwie trzydzieci pi lat i bya jedyn osob, przed ktr moga otworzy
serce i z ktr dzielia si marzeniami, smutkami i radoci. Pociech znalaza w trjce
siostrzecw, o ktrych dbaa z oddalenia niczym matka. Carlosa, jedynego syna Paki,
zatrzymaa u siebie w Tuileries, starajc si znale mu dobrego preceptora. Po odejciu
siostry utrzymywaa regularn korespondencj z ksiciem de Alba, cho listy te byy chodne
i zdystansowane, a to z powodu istniejcych midzy nimi rozbienoci. Szwagier nie zgadza
si z decyzj Eugenii, ktra kazaa zburzy Palais de Alba, pikn rezydencj zbudowan na
jej polecenie dla siostry i jej rodziny na Polach Elizejskich, ktr sama urzdzia.
Wspomnienia czce si z tym domem napaway j takim smutkiem, e postanowia zburzy
ten pikny gmach i sprzeda teren. Nie godzia si rwnie na to, by kto zamieszka w domu,
w ktrym zmara jej siostra, i kazaa przenie do swoich pokoi w Tuileries jej oe mierci
oraz ulubiony leak. W ten sposb chciaa by blisko Paki, a jako zwolenniczka spirytyzmu
bya przekonana, e moe kontaktowa si z dusz siostry bkajc si po paacu. Po
powrocie do Parya zacza uczszcza do salonu synnego szkockiego medium, Daniela
Duglasa Homea, przypisujcego sobie zdolnoci jasnowidzenia, a nawet uzdrawiania. Lubia
kontaktowa si z zawiatami za pomoc wirujcych stolikw dziki niej coraz bardziej
modnych ktrych ruchy i stukania miay odpowiada literom alfabetu.
Kiedy Eugenia pojechaa do paacu w Saint-Cloud, zatrzymaa si tylko na chwil, by
ucaowa syna, i od razu udaa si do kocioa witych Piotra i Pawa w Rueil, gdzie
tymczasowo zoono ciao ksinej de Alba. Zgnbiona, codziennie w aobnej sukni,
odwiedzaa ten koci stojcy w pobliu paacyku w Malmaison i kada na trumnie siostry
jej ulubione biae kwiaty. Czua si winna, e opucia j w ostatnich chwilach ycia,
i wyrzucaa sobie, e moga zrobi dla niej wicej. Po spdzeniu dwch miesicy w zaciszu
paacu w Saint-Cloud, nieoczekiwanie postanowia wyjecha incognito do Szkocji. Tamta
jesie okazaa si dla niej zbyt smutna i melancholijna: duga choroba i mier Paki, cige
zdrady cesarza w tak trudnych dla niej chwilach zaamay j doszcztnie. Pary wydaje mi si
tak smutny, odkd nie ma mojej siostry [...] a fakt, e nie byam z ni w chwili mierci,
potguje mj bl.
Popada w gbok depresj, bya smutna, niewiele spaa, mao jada i miaa silne ble
plecw. Swojemu przyjacielowi lordowi Clarendon powiedziaa, e obawia si, i cierpi na
zwyrodnienie krgosupa, by moe dziedziczne. Francuscy lekarze, z ktrymi si
konsultowaa, nie wiedzieli jak jej pomc, ale poradzili, eby zwrcia si do specjalisty
w tej dziedzinie, doktora Jamesa Younga Simpsona mieszkajcego w Edynburgu. Tak
naprawd jej podr bya ucieczk, chciaa bowiem zmieni powietrze i przy okazji
skonsultowa si ze sawnym lekarzem. Cztery dni pniej, 14 listopada, cesarzowa
z niewielk wit zoon z dwch dam dworu i dwch szambelanw wsiada na statek do
Londynu pod faszywym nazwiskiem, jako hrabina Pierrefonds. Jej pospieszny wyjazd ze
stolicy da powd do rnego rodzaju przypuszcze. Mwiono nawet, e cesarzowa zamierza
rozwie si z mem, bo to w tym czasie Eugenia odkrya, e hrabina Walewska, ktr
uwaaa za przyjacik, zostaa now kochank cesarza. W jednym z listw do szwagra,
ksicia de Alba, tak tumaczya powd pospiesznego wyjazdu: Coraz bardziej delikatne
zdrowie zmusio mnie do wyjazdu. Mamie powiedziaam, e jestem chora, ale Tobie wyznam,
e czuj si saba, czasami nawet bardzo.
Po wizycie u doktora Simpsona w Edynburgu, ktry po starannym badaniu stwierdzi, e
stan zdrowia Eugenii jest znakomity, postanowia zwiedzi Szkocj w czarnym stroju
i z lekkim bagaem. Mimo e zima nie bya najlepsz por roku na zwiedzanie tego kraju, jego
dzika natura, wiejskie pejzae osnute gst mg i tajemnicze jeziora zachwyciy cesarzow,
ktra szybko odzyskiwaa siy. W drodze powrotnej zatrzymaa si w Windsorze, eby spotka
si ze swoj przyjacik, krlow Wiktori. Monarchini przyja j z wielk serdecznoci,
a w swoim dzienniku zanotowaa: Wygldaa piknie, ale bya bardzo smutna i kiedy mwia
o swoim zdrowiu i podry do Algierii, zacza paka. Jednak wydaje si, e podr dobrze
jej zrobia, bo wczeniej nie moga je ani spa [...] Nie wspomniaa ani sowem o cesarzu.
To bardzo dziwne. W Londynie, gdzie jej nie rozpoznawano, korzystaa z wolnoci, chodzc
po sklepach, spacerujc po ulicach i zwiedzajc British Museum.
Dwunastego grudnia Napoleon III pojecha cesarskim pocigiem na spotkanie ony do
Boulogne-sur-Mer. Gest ten j wzruszy, jednak bl po stracie ukochanej siostry by dla niej
nadal nie do zniesienia. W kocu, 19 grudnia, Eugenia po raz ostatni udaa si do kaplicy
kocioa w Rueil, by poegna Pac. W licie do matki napisaa, e po trzech miesicach
oczekiwania specjalny pocig zawiezie szcztki ksinej de Alba do Hiszpanii.
Poszam do siostry i towarzyszyam jej do ostatniej chwili, sama uoyam kwiaty
w wagonie, naprawd zrobiam dla tego ciaa wszystko, co robiam, kiedy bya chora,
i rozstaam si z ni dopiero w chwili, gdy pocig rusza.
Czua, e spenia swoj powinno. Odtd skupia si na wychowaniu picioletniego syna
i wypenianiu obowizkw na dworze. Niebawem nowy odlegy konflikt przywrci jej chci
do ycia, kiedy u boku ma zacza uczestniczy w midzynarodowej politycznej rozgrywce.
Werble wojenne
Eugenia tumaczya po latach, e jej m, jeszcze bdc winiem Ham, marzy o stworzeniu
w Ameryce rodkowej silnego katolickiego pastwa, ktre powstrzymaoby ambicje Stanw
Zjednoczonych. Ale naprawd to cesarzowa przypomniaa o tej sprawie mowi podczas
wakacji w Biarritz latem 1861 roku po swojej rozmowie z Jos Hidalgiem. Ten meksykaski
dyplomata rezydujcy w Paryu, syn Hiszpanw i waciciel wielkiej fortuny, ktry zna
Eugeni od dziecka, potrafi j zainteresowa tym, co dziao si w jego dalekiej ojczynie.
Powiedzia jej, e okrutna wojna domowa midzy konserwatystami i liberaami niszczy kraj.
W poprzednim roku Benito Jurez, adwokat indiaskiego pochodzenia nastawiony niechtnie
wobec Kocioa, obj wadz i wprowadzi republik. Fatalna sytuacja finansw pastwa
skonia Jureza do wstrzymania spaty zagranicznych dugw wobec Francji, Hiszpanii
i Zjednoczonego Krlestwa. Konserwatyci, katolicy i wielcy obszarnicy ziemscy
wystpowali z prob o interwencj z zewntrz i Napoleon przyby im z pomoc.
Cesarz i cesarzowa przekonali arcyksicia Maksymiliana Habsburga, brata cesarza Austrii
Franciszka Jzefa, eby obj tron Meksyku. onaty z ksin Charlott, crk krla Belgii,
wydawa si najbardziej odpowiedni do realizacji tego wielkiego przedsiwzicia. Cesarska
awantura w Meksyku trwaa zaledwie trzy lata i zakoczya si poniajc klsk militarn.
Dwunastego marca 1867 roku wojska francuskie opuciy Veracruz, a kilka miesicy pniej
Maksymilian I, samotny i opuszczony przez wszystkich, po upadku Quertaro zosta
rozstrzelany.
To tragiczne wydarzenie i fatalna postawa Napoleona III wobec tego konfliktu powanie
zaszkodziy prestiowi monarchy, podkopujc fundamenty chlubnego II Cesarstwa. Nawet
dzi nie wstydz si w sprawie Meksyku. auj tego, co si wydarzyo. Ale nie rumieni si
ze wstydu owiadczya po latach cesarzowa. Jednak jej poparcie dla ekspedycji
meksykaskiej, w ktr zaangaowaa si dusz i ciaem, wzbudzio fal ostrej krytyki
i atakw na cesarzow. Za kampani dyskredytacji stali krewni jej ma, ksiniczka Matylda
i jej brat ksi Plon-Plon, ktrzy zazdrocili Hiszpance i nienawidzili jej.
Wielu oskarao Eugeni o nadmierne wtrcanie si w sprawy pastwa, zwaszcza
w polityk zagraniczn. Nie byo moj intencj ani moj rol kierowa Francj, jednak
cesarz podupad na zdrowiu i musiaam mu pomaga, czasami bardziej nibym sobie tego
yczya wyznaa. Napoleon III by wwczas postarzaym, chorym wadc i wydawa si
wyczerpany. Ciar rzdw, klski militarne, niezadowolenie spoeczne, a take sabo do
kobiet powanie podkopay jego zdrowie. Od czterech lat cierpia na silne wycieczajce
ble i bra rodki uspokajajce na bazie opium, ktre pogray go w odrtwieniu. Nie godzi
si na badanie u specjalisty, dlatego prawdziwa przyczyna jego dolegliwoci nadal nie bya
znana.
Seksualne apetyty pidziesicioszecioletniego cesarza pozostay nienasycone. I cho
Eugenia okazywaa niezwyk cierpliwo, nowy skandal omal nie zrujnowa jej maestwa.
Okoo 1864 roku Napoleonowi III wpada w oko wesoa i temperamentna
dwudziestopicioletnia szwaczka, Marguerite Bellanger. Monarcha ulokowa j w domku
w pobliu paacu w Saint-Cloud i czsto odwiedza. Pocztkowo Eugenia nie przejmowaa si
zbytnio now przyjemnostk ma, ale sytuacja si zmienia, gdy dowiedziaa si, e
Bellanger jest w ciy. Nie byo pewnoci, czy ojcem dziecka jest cesarz starszy od niej
o trzydzieci lat i czsto niedomagajcy. Cesarzowa zacza jednak obawia si o przyszo
syna i publiczny skandal, jaki moga wywoa ta wiadomo. Ktrej nocy poinformowano j,
e ma przywieziono do Saint-Cloud w okropnym stanie jak si wydawao, zemdla
w ramionach kochanki w ich miosnym gniazdku. Tego upokorzenia cesarzowa nigdy nie
zapomniaa.
Nastpnego dnia Eugenia wybraa si do domu Bellanger. Stanowczo i klarownie
wyjania: Panienko, pani zabija cesarza. Powinna pani opuci ten dom do jutra i przesta
si z nim spotyka. Dla niego to kwestia ycia lub mierci. Dziewczyna ze zami w oczach
prosia j na kolanach o wybaczenie i obiecaa, e tak wanie zrobi. Ale Napoleon nie
zamierza wyrzec si swojej wesoej kochanki i zarzuci onie wtrcanie si w jego prywatne
sprawy. Wcieka i zraniona Eugenia wyjechaa z Parya, znowu pod faszywym nazwiskiem
hrabiny Pierrefonds, na wodolecznicz kuracj do uzdrowiska Schwalbach, dokd w modoci
jedzia wraz z matk. Uraona i smutna spdzia kilkanacie dni w samotnoci i w kocu
postanowia, e nie speni swojej groby, nie porzuci ma i nie ucieknie z synem do
Hiszpanii.
Odpoczynek, dugie spacery, wycieczki wrd idyllicznych krajobrazw oraz wiee
powietrze pomogy jej odzyska siy. Wrcia do cesarza, gotowa walczy o zachowanie
prestiu cesarstwa, ktrego fundamenty zaczynay si ju chwia. Po powrocie do Tuileries
podja decyzj, ktr tak okreli jej przyjaciel Mrime: Eugenia przestaa istnie;
pozostaa tylko cesarzowa. Wypeniaa doskonale obowizki nieodcznie zwizane z jej
pozycj. Zawsze zachowywaa si nienagannie, cho wielu oczerniao j, mwic, e jest
lekkomylna i leniwa. Jedyn pociech w tamtych trudnych chwilach by dla niej syn, ktrego
uwielbiaa i staraa si wychowa na prawego czowieka. Napoleon mia sabo do jedynaka
i by w stosunku do niego bardzo pobaliwy, natomiast Eugenia chciaa, eby sta si silnym,
odwanym mczyzn, godnym dziedzicem dynastii Bonapartw. Ludwik by dzieckiem
zachwycajcym, mia pikne bkitne oczy, blad cer jak matka i ciemne, lekko krcone
wosy. Kiedy podrowali razem, wszdzie by przyjmowany z wielk sympati
i entuzjazmem, przede wszystkim przez bonapartystw, ktrzy widzieli w nim kontynuatora
cesarstwa.
W 1865 roku, kiedy Napoleon III przez dugie trzy miesice wizytowa Algieri, Eugenia
znowu obja regencj. Chocia zewszd j krytykowano, nie tracia czasu. Bya bardziej
pewna siebie i opanowana, miaa rwnie wicej dowiadczenia. To dao jej siy, eby pod
nieobecno ma rozpocz kilka reform spoecznych, jak na przykad zagodzenie
wiziennego rygoru, zwaszcza dla najmodszych winiw. Najwiksz wag przywizywaa
jednak do prawa do nauki. Dwa lata wczeniej cesarz mianowa Victora Duruy ministrem
edukacji publicznej. Ten wolnomyliciel i humanista wsppracowa cile z cesarzow nad
uruchomieniem programu publicznego szkolnictwa wyszego dla kobiet. Dla rodowisk
bardziej konserwatywnych i kleru by to skandal. Aby zademonstrowa swoje poparcie dla
projektw ministra, Eugenia zapisaa bdce pod jej opiek siostrzenice na Sorbon. W czasie
jej regencji ministrowie i deputowani uchwalili dwie ustawy: o budowie wikszej liczby
szk i instytutw oraz o przyznawaniu ubogim uczniom stypendiw w szkoach i warsztatach
rzemielniczych. Victor Duruy chwali postaw cesarzowej i przed upywem swojego mandatu
w 1869 roku napisa:
Przyszli historiografowie Napoleona III bd mogli powiedzie: Kiedy obj stery rzdu
Francji, poowa ludnoci ya w swej ignorancji, a kiedy odchodzi, wszyscy potrafili czyta,
pisa i liczy. Bdzie to nadzwyczajny powd do dumy, poniewa nie znam adnego innego
wadcy, ktry by to osign.
Cesarzowa na swj sposb walczya rwnie o prawa kobiet i opowiadaa si za
dopuszczeniem ich do udziau w wyborach. Promowaa literatur i sztuk oraz wyrniajce
si talentem artystki, na przykad oryginaln pisark George Sand, ktr chtnie widziaaby
wrd czonkw Akademii Francuskiej. Przed kocem regencji przyznaa Legi Honorow
malarce Rosie Bonheur bya ona pierwsz kobiet udekorowan tym prestiowym
odznaczeniem. Kiedy Napoleon III wrci do Parya, czu si dumny z ony i zrealizowanych
przez ni inicjatyw. Cesarz zawsze podziwia jej talent polityczny, chocia w najwaniejszych
sprawach decyzje podejmowa sam i niemal zawsze za jej plecami. Mimo e w maeskim
yciu dzielio ich wiele, w kwestiach rzdzenia rozumieli si. Oboje pragnli pomaga
najuboszym i kwestie spoeczne byy dla nich priorytetem.
W tamtych trudnych latach sukces Wystawy wiatowej zorganizowanej w Paryu w 1867
roku zdoa podnie cesarzow na duchu. Przez siedem miesicy stolica olniewaa wiat,
przyjmujc wizyty najwaniejszych monarchw europejskich. Francja wprawdzie utracia
hegemoni w Europie, jednak jej stolica stwarzaa obraz nigdy wczeniej nieogldanego
bogactwa, entuzjazmu i dobrobytu. Wyrniajca si swoj elegancj Eugenia doskonale
penia funkcj gospodyni, organizujc bankiety, gale w Operze, obiady w Malmaison,
zwiedzanie zabytkw, bale w Galerii Zwierciadlanej w Wersalu i wielkie przyjcia w paacu
Tuileries z widowiskami wiate i pokazami sztucznych ogni. Ponad dziesi milionw osb
odwiedzio w tym czasie miasto, ogromnie zmienione dziki wysikom architekta Haussmanna.
W cigu zaledwie pitnastu lat Pary sta si nowoczesnym, otwartym i owietlonym miastem.
Zyska przestronne aleje i bulwary, eleganckie nowo zbudowane dzielnice, mosty czce
brzegi Sekwany i wspaniae gmachy, jak siedziba Opery, Dworzec Saint-Lazare czy Gieda.
Nic nie wskazywao na to, e niebawem olniewajce swoim przepychem II Cesarstwo
upadnie.
Dwa lata po wielkim wicie cesarstwa, jakim bya Wystawa wiatowa, najwikszym
zmartwieniem Eugenii stao si zdrowie ma. Cesarz ukoczy szedziesit jeden lat, ale
wydawa si starszy. Pogorszenie jego stanu fizycznego i mieszne ju miosne podboje
budziy szyderstwa opozycji. Jego ostatnia faworyta, elegancka moda blondynka, hrabina
Mercy-Argenteau, bya znana ze swojej saboci do klejnotw. Cesarz przybra na wadze,
mia ciki chd, farbowa sw jake hiszpask brdk i wsy, a take lekko barwi
karminem policzki, by zatuszowa zielonkawot cer. Wci nie godzi si na wizyty
lekarzy i codziennie znosi straszliwe ble. Po Paryu kryy plotki, e jego stan jest
powany, niemniej wedug oficjalnie podawanych komunikatw Jego Cesarska Wysoko
cierpia na ble o charakterze reumatycznym. Napoleon uwaa, e nadal jest bardzo
popularny wrd poddanych, jednak jego autorytarne rzdy przysporzyy mu w spoeczestwie
wielu wrogw.
Mimo niezadowolenia z rzdw cesarza otwarcie Kanau Sueskiego po dziesiciu latach
gigantycznych prac stao si dla Francji powodem do dumy. Bez penego wsparcia pary
cesarskiej zwaszcza Eugenii, ktra niezwykle cenia swojego kuzyna Ferdinanda de
Lessepsa ten nadzwyczajny projekt czcy Morze rdziemne z Morzem Czerwonym nigdy
nie zostaby zrealizowany. Wicekrl Egiptu zaprosi par cesarsk na uroczyste otwarcie
Kanau, przewidziane na 17 listopada 1869 roku. Jednak Napoleon III nie mg pojecha do
Egiptu z powodw zdrowotnych i wczesnych napi politycznych. Tymczasem Eugenia
z wielkim entuzjazmem przygotowywaa si do podry na Wschd. Jej ulubiony krawiec,
Worth ktry dokona wwczas prawdziwej rewolucji, likwidujc krynoliny zaprojektowa
dla niej olniewajce stroje. Trzydziestego wrzenia cesarzowa wraz ze wit i siostrzenicami
Luiz i Mari de Alba wsiada na pokad luksusowego cesarskiego aglowca Aigle.
Perspektywa podry napeniaa j radoci, jednak w gbi duszy martwia si, e opuszcza
ma i syna w tak trudnych dniach. Zbliay si wybory i cho Napoleon III rozumia, e musi
ustpi i dokona koncesji na rzecz parlamentu, niepokoje spoeczne narastay.
Po spokojnej podry i rnych przewidzianych protokoem postojach w poowie listopada
cesarzowa Francuzw dopyna do Port Saidu. Wicekrl Egiptu, Ismail Pasza, osobicie j
przywita i specjalnym pocigiem razem udali si do Kairu. Monarchini wraz ze wit
zamieszkaa we wspaniaym paacu zbudowanym dla najwaniejszych goci na pooonej na
Nilu wyspie Gezira. Jego reprezentacyjne sale ozdobiono stiukami w stylu mauretaskim,
a podogi wyoono marmurem karraryjskim. Pokoje zarezerwowane dla cesarzowej
wyposaono w meble i przedmioty specjalnie sprowadzone z Parya, eby monarchini nie
czua si obco. Wicekrl odda jej do dyspozycji powz cignity przez kucyki dokadn
kopi tego, jaki miaa w Saint-Cloud.
W tamtych dniach w Kairze spotkay si wszystkie koronowane gowy Europy
i najwaniejsi przywdcy wiata. Ale to Eugenia bya gociem honorowym matk chrzestn
Kanau. Z dum uczestniczya wraz z kuzynem Lessepsem w licznych wydarzeniach
towarzyszcych otwarciu: kolacjach, bankietach i balach organizowanych w bajecznych
paacach. Mimo duszcego upau, ktry tak dokucza jej damom dworu, wielk przyjemno
sprawi jej rejs w gr Nilu w tradycyjnych dahabieh, jazda po wydmach na grzebiecie
wielbda, kolacje w haremie sutana, kupowanie staroci na bazarach i zwiedzanie
wspaniaych piramid owietlonych noc wiatem magnezowym. Pustynia i poczucie wolnoci
przywrciy jej zdrowie i dobry nastrj. Jak sama przyznaa, czua si wwczas sutank,
faraonem i nieustraszonym odkrywc.
W Suezie odby si ostatni bankiet urzdzony w scenerii o niezrwnanym wschodnim
piknie. Cesarzowa woya na t okazj najcenniejsze diamenty i eleganck sukni z satyny,
ramiona okrya delikatnym srebrzystym tiulem i kwiatami laku. Siedziaa midzy cesarzem
Austrii Franciszkiem Jzefem a nastpc tronu Prus, przycigajc wszystkie spojrzenia. Tamtej
nocy, w imieniu cesarza, odznaczya swojego kuzyna Lessepsa Krzyem Wielkim Legii
Honorowej. Wszyscy wznieli toast za Kana oraz triumf Francji i Egiptu. W otoczeniu jak
z bani Tysica i jednej nocy Eugenia przeya abdzi piew II Cesarstwa. Kto mg
wwczas przypuszcza, e rok pniej zostaniemy zdetronizowani ubolewaa potem. Tamta
podr okazaa si jednym z najpikniejszych wspomnie w jej burzliwym i tragicznym yciu.
Po triumfalnej podry do Egiptu zimowy chd Parya sprowadzi cesarzow na ziemi.
Napoleon kontynuowa swoje dzieo reform i od 1870 roku przywrci porzdek
parlamentarny. Nowy rzd odsun cesarzow od spraw pastwa i zamkn przed ni drzwi
Rady. Oburzona Eugenia uznaa t decyzj za niesprawiedliw, zwaszcza e dobrze
wypeniaa swoj funkcj podczas dwch regencji. Zrozumiaa, e utracia wpywy,
i powicia si dziaalnoci spoecznej i dobroczynnej oraz wychowywaniu syna i dwch
siostrzenic, ktrymi nadal si opiekowaa.
Liberalna polityka Napoleona wydawaa si odnosi sukcesy, cho Eugenia ubolewaa
w milczeniu, widzc, jak stopniowo oddaje swoje prerogatywy i staje si maszynk do
skadania podpisw. Nard wikszoci gosw zaakceptowa te zmiany w plebiscycie.
Chwilowo cesarstwo byo zabezpieczone, jednak zdrowie cesarza budzio niepokj. W kocu
czerwca, na prob Eugenii, Napoleon zgodzi si na wizyt specjalisty, ktry stwierdzi, e
monarcha cierpi na kamic nerkow. Ryzyko operacji chirurgicznej byo na tyle due, e t
moliwo odrzucono. Napoleon poprosi osobistego lekarza, by ukry prawd przed on
i narodem. Eugenii powiedziano, e m cierpi na reumatyzm i zapalenie pcherza
moczowego, cho cesarzowa intuicyjnie wyczuwaa, e dolega mu co jeszcze.
Na pocztku miesica Napoleon III sporzdzi akt abdykacji z powodw zdrowotnych.
Dokument stwierdza, e cesarz zrzeknie si tronu w chwili osignicia przez ksicia nastpc
penoletnoci, czyli osiemnastu lat. Wtedy te, co byo najwikszym pragnieniem Eugenii, para
miaa przeprowadzi si do piknej nadmorskiej willi w Biarritz i tam razem spdzi staro.
W razie potrzeby ona nadal sprawowaaby regencj. Wszystko zostao przewidziane: naleao
tylko odczeka cztery lata, by ksi Ludwik zasiad na tronie Francji.
Zaledwie miesic pniej wydarzenia nabray zawrotnego tempa. Dziewitnastego lipca
Francja wypowiedziaa wojn Prusom w najgorszym dla siebie momencie. Armia francuska
nie bya w stanie sprosta potnemu wrogowi, a na dodatek lekarze zalecali cesarzowi
odpoczynek dokadnie w chwili, gdy by zmuszony prowadzi intensywn dziaalno. Mimo
choroby Napoleon ogosi swoj wol wyjazdu na front i zabrania ze sob ksicia nastpcy.
Znowu powierzono regencj Eugenii, ktra obja j ze wiadomoci, e tym razem bdzie
miaa bardzo ograniczone uprawnienia, a ministrowie bd dziaa wedug wasnego
przekonania, jedynie informujc j po fakcie o podjtych ju decyzjach.
Dwudziestego smego lipca smutna i niespokojna cesarzowa poegnaa si z chorym mem
i z synem na maej stacji w Saint-Cloud. Ksi Ludwik, ostrzyony, mia na sobie mundur
podporucznika piechoty, szabl za pasem, a na piersiach Krzy Wielki Legii Honorowej. Przy
poegnaniu matka uczynia znak krzya na jego czole i powiedziaa: Wypenij swoj
powinno. Chocia do koca potrafia zachowa spokj, czua si bardzo samotna.
Napoleon nie chcia tej wojny, by jednak winiem swojego nazwiska. Jak sam powiedzia:
Bonaparte nigdy nie moe wycofa si z wojny, ktrej da nard.
Tej samej nocy Eugenia opucia Saint-Cloud, przeniosa si do paacu Tuileries i zwoaa
wszystkich czonkw Rady. Premier w telegramie do cesarza napisa: Cesarzowa czuje si
dobrze. Wszystkim nam daje przykad nieugitoci, odwagi i wielkoci ducha. Byo pewne,
e cesarzowa, w odrnieniu od ministrw i dworzan, nie ulegnie panice. Ci, ktrzy wczeniej
krytykowali j za obsesyjne nakanianie do absurdalnej wojny, jaka miaa doprowadzi do
upadku II Cesarstwa, teraz chwalili jej stateczno. Sam Mrime napisa: Widziaem
cesarzow dwa razy od naszego nieszczcia. Jest twarda jak skaa. Powiedziaa mi, e nie
czuje zmczenia. Gdyby wszyscy mieli jej odwag, kraj byby uratowany.... Nawet Bismarck,
premier Prus, z uznaniem wyrazi si o jej stanowczoci i odwadze, stwierdzajc, e
cesarzowa jest jedynym mczyzn w rzdzie francuskim.
Eugenia ledwie spaa i niewiele jada, zamknita w swoim gabinecie stale przegldaa
depesze z frontu. Cho nerwy miaa napite, zachowaa godno, dum i poczucie obowizku.
Trzydziestego lipca otrzymaa pierwszy list od ma, ktry j przygnbi. Cesarz wyzna, e
znajduje si w opakanej sytuacji, e wszdzie panuje niead i wielkie zamieszanie. Narzeka,
e brakuje onierzy, generaowie cigle si kc i e zawaliy si wszystkie jego plany
strategiczne. Chocia w listach ukrywa przed on zmczenie i nkajce go ble przeywa
prawdziwe tortury, wsiadajc na konia Eugenia wiedziaa, e m momentami mdleje.
Ze wiadomoci z frontu doday jeszcze energii cesarzowej, ktra podja pilne dziaania.
Na pocztku sierpnia Rada zbieraa si dwa razy dziennie, w tym samym czasie wzmocniono
obron Parya, spodziewajc si oblenia. Eugenia kazaa zabezpieczy dziea sztuki
z Luwru i ukrya klejnoty Korony w sekretnym miejscu. Pozwolia na swobodny wypas owiec
w Ogrodach Luksemburskich i w Lasku Buloskim, eby mc wyywi ludno. Nie
zaniedbywaa jednoczenie codziennego obchodu szpitali, ktre wyposaya w dodatkowe
ka, przewidujc nadchodzce wydarzenia. Ci, ktrzy ostro krytykowali Hiszpank, ujrzeli
teraz monarchini, ktra nie zwaajc na najbliszych i siebie sam, mylaa tylko o obronie
honoru Francji. W tamtych penych napicia dniach napisaa do szefa eskorty swojego syna:
Macie, Panie, teraz inn pilniejsz trosk ni bezpieczestwo ksicia honor, i wydaje mi
si, e wycofanie si do Amiens jest niegodne i jego, i Was [...] Mam zdruzgotane serce
i okropne zmartwienia, jednak przede wszystkim pragn, eby kady spenia swoj
powinno. Prosz pomyle: mog paka nad moim martwym albo rannym synem, ale nie
nad uciekajcym! Tego Wam nigdy nie wybacz!
Eugenia zachowywaa do koca spokj ducha, zdumiewajc wszystkich. Zajmowaa si
wycznie przygotowaniami do odparcia obleniu Parya, ktre uwaaa za nieuchronne.
Wiedziaa, e dni imperium s policzone, bya jednak gotowa broni go do koca, o czym
powiedziaa ministrom: Panowie, dynastia jest skazana. Musimy myle tylko o Francji. Aby
jej broni, zostan z wami, wierna mojej misji i mojej powinnoci. Jako pierwsz zobaczycie
mnie w niebezpieczestwie, bronic francuskiego sztandaru. Tysice kilometrw od Parya,
pod koniec owego tragicznego sierpnia, cesarz i jego armia, wyczerpana i z podupadym
morale, ulega pruskiej potdze.
W swoim ostatnim telegramie do ony Napoleon napisa, e kieruje si w stron Sedanu.
Przybita i bardzo niespokojna Eugenia, aby ukoi nerwy, napisaa do matki:
Zrobimy to, co powinnimy, i kady musi si na to przygotowa. Uwierz mi, broni nie
tronu, ale honoru. I jeli po wojnie, kiedy ju nie pozostanie ani jeden Prusak na francuskiej
ziemi, nard nie bdzie chcia ju nic o nas wiedzie, bd zadowolona. Wwczas z dala od
zgieku i od wiata moe bd moga zapomnie o swoich cierpieniach.
Piszc te sowa, nie wiedziaa, e cesarz skapitulowa i odda swoj szpad krlowi Prus.
Tej nocy, kiedy si podda, napisa do ony najszczerszy i najbardziej wzruszajcy list:
Moja kochana Eugenio, nie jestem w stanie opowiedzie Ci, ile wycierpiaem i jak nadal
cierpi. Dokonalimy marszu wbrew wszystkim zasadom i zdrowemu rozsdkowi,
i doprowadzio nas to do katastrofy. Bya absolutna. Wolabym umrze, ni by wiadkiem tak
straszliwej kapitulacji, ale w obecnych okolicznociach by to jedyny sposb na uniknicie
rzezi szedziesiciu tysicy ludzi. Gdyby tylko to byy wszystkie moje cierpienia! Myl
o Tobie, o naszym kraju, o naszym synu. Niech Bg Was chroni! Co stanie si z Paryem?
Jestem zrozpaczony. egnam, przesyam Ci sodkiego causa.
W czasie bitwy pod Sedanem cesarz, po upokarzajcej klsce, zosta wzity do niewoli
przez pruskie wojska. Kiedy Eugenia si o tym dowiedziaa, przeya zaamanie nerwowe.
Nie moga uwierzy, e jej m, Napoleon III, si podda. Pocztkowo mylaa, e j okamuj
i e cesarz zgin w walce, co by do niego bardziej pasowao. Na szczcie syn by
bezpieczny i przekroczy ju granic w drodze do Anglii.
Eugenia nie godzia si na wyjazd z Parya, ale inwazja i zniszczenie cesarskiej rezydencji
wydaway si nieuchronne. Ambasadorowie Woch i Austrii zdoali j przekona, eby dla
wasnego dobra jak najszybciej opucia miasto. Ludzie wyszli na ulice i zajli okolice placu
du Carrousel i Tuileries. Zbuntowany tum, zrywajc cesarskie symbole, dotar do ogrodzenia
paacu. Kiedy rozlegy si okrzyki: mier Hiszpance! jak niegdy do Marii Antoniny:
mier Austriaczce! sytuacja staa si beznadziejna.
Zaledwie przed czterema miesicami, po plebiscycie, w ktrym nard popar Napoleona
siedmioma i p milionem gosw, cesarstwo wydawao si bezpieczne. Teraz dano jej
gowy. Eugenia, ju na wygnaniu, zastanawiaa si nad niewdzicznoci narodw:
We Francji kto dzi wychwalany nastpnego dnia moe zosta wypdzony. Mylaam sobie
czasami, e Francuzi stawiaj swoich bohaterw na piedestaach z soli, dlatego wraz
z pierwsz burz spadaj oni i nurzaj si w bocie. Nie ma adnego innego kraju na wiecie,
w ktrym dystans midzy tym, co wzniose, a tym, co mieszne, byby tak niewielki jak we
Francji.
W cigu paru godzin cesarzowa zabezpieczya biuteri, ktr powierzya ksinej von
Metternich i odzyskaa pniej w londyskim banku a take przejrzaa z pomoc sekretarza
wszystkie swoje papiery. Listy i raporty z osiemnastu lat uwanie poukadaa. Wikszo
dokumentw zostawia w bezpiecznym miejscu, reszt spalono.
Podczas gdy w paryskim ratuszu proklamowano III Republik, cesarzowa ucieka z paacu
Tuileries w towarzystwie pani Lebreton, swojej lektorki. Miaa przy sobie lekki baga
i niewielk sum pienidzy. Twarz ukrya pod kapeluszem i woalk z czarnej krepy. Nie miay
adnego planu, dlatego musiay improwizowa. Na ulicy wsiady do powozu i zday si na
los. Nie wiedziay, dokd jecha ani do kogo si zwrci. W kocu dotary do rezydencji
doktora Evansa, krlewskiego dentysty, Amerykanina i dobrego przyjaciela cesarskiej pary. To
on zdoa wywie je z Francji podczas dugiej i penej przygd podry, ktrej ostatecznym
celem byo miasto Hastings na poudniu Wielkiej Brytanii. smego wrzenia Eugenia moga
wreszcie przytuli syna, poruszonego ostatnimi wydarzeniami, zwaszcza niewol ojca.
Ostatnia cesarzowa Francuzw miaa wicej szczcia ni podziwiana przez ni Maria
Antonina jej m y, a syn by bezpieczny. Doktor Evans, ktry ryzykowa ycie, by
uratowa Eugeni, poruszony samotnoci i dramatem monarchini, mia powiedzie:
To niemoliwe, mylaem sobie w duchu, eby kobieta, ktra zaznaa w obcym kraju tyle
zaszczytw i na ktr tyle milionw ludzi patrzyo z podziwem, bya t sam osob, ktra dzi
jest zbiegiem i ktr nic nie chroni przed przeciwnociami losu, zapomniana przez poddanych
do tego stopnia, e przechodzc obok, nie zauwaaj jej, i zagubiona w tej samej Francji,
gdzie wczeniej tak j powaano...
Dla Eugenii cierpienia jeszcze si nie skoczyy, czekao j bowiem dugie i bolesne
wygnanie.
Podczas pobytu w Hastings cesarzowa zamieszkaa na jaki czas w hotelu, gdzie odwiedzali
j krewni i przyjaciele. W cigu nastpnych dni, ju nieco spokojniejsza, wznowia
korespondencj z mem uwizionym w paacu Wilhelmshhe na przedmieciach Kassel.
Znakomitego winia traktowano z szacunkiem, pozwolono mu zatrzyma pitnastu z jego
czterdziestu sucych, a pruscy stranicy oddawali mu honory, gdy przed nimi przechodzi.
Cesarz, dowiedziawszy si, e rodzina caa i bezpieczna przebywa w Wielkiej Brytanii,
poczu ogromn ulg.
Staa korespondencja, jak cesarska para utrzymywaa ze sob w czasie niewoli Ludwika
Napoleona, ujawnia, e po latach oddalenia odrodziy si midzy nimi wzajemne zaufanie
i mio. Z dala od dworskich obowizkw, zczeni w obliczu wsplnego nieszczcia,
odzyskali swj zwizek. Cesarz pisa do ony z wizienia:
Twoje listy s dla mnie wspania pociech, za co Ci dzikuj. Do czego miabym lgn,
jeli nie do mioci Twojej i naszego syna? Nie mwisz nic o Twoich przeyciach
i niebezpieczestwach, na ktre, przecie wiem, bya naraona. Musiaem si o tym
dowiedzie z gazet. Wszyscy chwal Twoj odwag i Twoj nieugito w trudnych chwilach.
Mnie to nie zaskoczyo.
 Czekajc na uwolnienie ma, Eugenia powierzya doktorowi Evansowi zadanie znalezienia
dla niej rezydencji w okolicach Londynu. ycie w hotelu stao si dla niej nie do zniesienia ze
wzgldu na dziennikarzy i ciekawskich nkajcych j dniami i nocami. W niedziel 11
wrzenia po mszy witej, w ktrej uczestniczya razem z ksiciem Ludwikiem, napisaa do
swojej matki, hrabiny de Montijo, pierwszy list z wygnania:
Pragn, eby wiedziaa, i wyjechaam dopiero po tym, jak proklamowano Republik
i zaatakowano Tuileries. Nie zdezerterowaam z mojego stanowiska. Obecnie nie mog Ci nic
powiedzie o moich planach. Zastanawiam si, jeli oni mi pozwol, czy nie wyjecha i nie
poczy si z cesarzem, ale jeszcze nic ostatecznie nie wiem. Nie mam wystarczajcej
odwagi, aby mwi Ci o nas, jestemy nieszczliwi, opatrzno nas zmiadya. Bardzo bym
chciaa Ci przytuli, ale na razie nie mog si ruszy, bo sama nie wiem, dokd pojad.
Twoja bardzo Ci oddana i nieszczliwa crka.
Eugenia podkrelaa, e nie uchybia swoim obowizkom i jako regentka nie abdykowaa.
Nie chciaa uzna si za pokonan. Mylaa, e nadal moe wspomc obron francuskiego
narodu, dlatego napisaa listy do cara Aleksandra II i do cesarza Franciszka Jzefa, proszc
ich, by uyli swoich wpyww i doprowadzili do honorowego pokoju midzy Francj
i Prusami. Ich odpowiedzi byy grzeczne, ale zdystansowane.
Jaki czas potem wynaja rezydencj Camden Place w Chislehurst w hrabstwie Kent.
Znw pod faszywym nazwiskiem, jako hrabina Pierrefonds, podpisaa umow na sze
miesicy, co pokazuje, e nie planowaa zosta w Wielkiej Brytanii na duej. Posiado
znajdowaa si zaledwie p godziny drogi od Londynu i miaa bardzo dobre poczenia
kolejowe. Wygodny dom z kamienia i czerwonej cegy przypomina wygldem niedu
rezydencj we francuskim stylu. Chocia oszczercy wytykali cesarzowej, e zamieszkaa
w paacu, jeden z odwiedzajcych j goci, Octave Feuillet, tak go opisa: nie jest to paac.
To dom bogatego angielskiego dentelmena, ale nie wielkiego pana. Jego jadalni cechuje
prowincjonalna prostota, a dziennikarze, ktrzy robi z tego domu wystawny paac, s
kamcami lub osobami, ktre nigdy w yciu nie widziay paacu. Rezydencja leaa porodku
szedziesiciopiciohektarowego parku ze wspaniaymi stuletnimi drzewami. Eugenia bya
zadowolona, bo uwaaa, e znalaza idealne miejsce, aby da mowi spokj, ktrego tak
potrzebowa. Bya przekonana, e ju wkrtce Ludwik Napoleon do niej doczy. Camden
Place, cho nie by paacem, mia dwadziecia przytulnych, gustownie umeblowanych pokoi,
znacznie wicej ni pragn cesarz na swoje schronienie: Kiedy bd wolny, to w Anglii
chciabym zamieszka z Tob i z Ludwikiem w domku z werand i pncymi si rolinami.
Mczyzna, ktry utraci tron Francji, teraz na staro, niczym ziemianin, zadowala si
mieszkaniem w typowym cottage.
W kocu wrzenia krlowa Wiktoria, tak jak obiecaa, odwiedzia Eugeni w Camden
Place. Brytyjska monarchini przybya w penej aobie, wci spowita blem po stracie ma,
ksicia Alberta. Obie kobiety byy strapione niedawnymi wydarzeniami, lecz okazyway
wielk stateczno wobec przeciwnoci losu. W swoim dzienniku Wiktoria zanotowaa:
Cesarzowa, jake blada i szczupa, nadal jest bardzo pikna. Jej twarz zdradza wielki
smutek i czsto zy wil jej oczy. Ubrana bardzo prosto, bez biuterii i ozdb, i uczesana
bardzo skromnie, wosy ma zebrane z tyu w siateczk. Spdziymy razem p godziny. Bya
to smutna wizyta i mnie wydawaa si sennym koszmarem.
Obie kobiety poczya gboka przyja, ktra miaa pomc im przezwyciy osobiste
tragedie, jakie dane im byo przey.
 Wiadomoci napywajce z Parya nie napaway optymizmem. Wojsko pruskie rozpoczo
oblenie Parya i w cigu czterech strasznych miesicy stolica zaznaa godu, mierci
i przemocy. Militarne zwycistwo nad Francj pozwolio na najwiksze upokorzenie kraju
krl Prus Wilhelm I zosta ogoszony cesarzem Niemiec w Galerii Zwierciadlanej
wersalskiego paacu. Kilka dni pniej Pary podda si. Podpisano zawieszenie broni.
Pierwszego marca Zgromadzenie Narodowe zebrane w Bordeaux przegosowao detronizacj
Napoleona III. Jecw wojennych wypuszczono z niewoli i Eugenia czekaa na niechybny
powrt cesarza.
Kanclerz Bismarck speni swoje marzenie: poczy pastwa niemieckie i doprowadzi do
powstania II Rzeszy. W tamtych dniach Eugenia napisaa jeden z najbardziej wzruszajcych
listw do ma:
yjemy w smutku, z dala jedno od drugiego, ale przynajmniej mog Ci powiedzie, e
jestem bardzo Tobie oddana. W czasach szczcia te wizy osaby. Sdziam, e s zerwane,
i potrzeba byo klski, by wykazay swoj solidno. Szczeglnie mocno przypominam sobie
te oto sowa Ewangelii: kobieta bdzie sza za swoim mem wszdzie, w zdrowiu,
w chorobie, w szczciu i niedoli... Ty i Ludwik jestecie dla mnie wszystkim, ca moj
rodzin i moj ojczyzn. Nieszczcia Francji bol mnie gboko, ale nie czuj ani przez
chwil alu za olniewajc stron naszej przeszej egzystencji. By w kocu znowu razem
oto spenienie moich pragnie.
Urazy i wymwki cesarzowej wobec ma odeszy w niepami.
Zbolaa dusza
Po ponad szeciu miesicach niewoli byy ju cesarz zszed ze statku w Dover, gdzie czeka
na niego tum, pragncy go przywita. Cho wydawa si postarzay i szed ociale,
przymusowy odpoczynek i codzienne spacery na wieym powietrzu podreperoway jego
zdrowie. Napoleonowi spodoba si Camden Place, po powrocie okazywa te wiele czuoci
onie i synowi. Mody ksi, ktry niebawem mia skoczy szesnacie lat, nigdy nie
wyrnia si jako pilny ucze, ale odziedziczy po ojcu zamiowanie do wojskowego ycia.
W tym czasie wstpi do prestiowej akademii wojskowej w Woolwich na przedmieciach
Londynu. Poniewa miejscowo znajdowaa si blisko Camden Place, Ludwik odwiedza
rodzicw w weekendy. Stopniowo ycie wracao do normalnoci i otacza ich niewielki dwr.
Cesarz mia swoich adiutantw, lekarzy, szambelanw i sekretarzy. Ksiciem Ludwikiem
nadal opiekowa si Augustyn Filon, jego preceptor z dziecistwa. Siostrzenice Eugenii i jej
klucznica dopeniay krg rodzinny. Pozostaa z ni rwnie pani Lebreton, jej wierna lektorka
i dama do towarzystwa.
Po przeytych dramatach cesarzowa prbowaa zorganizowa na wygnaniu nowe ycie,
naznaczone porzdkiem i harmoni. Jednak wiadomoci napywajce z Parya napeniay j
gorycz. Dwudziestego czwartego maja paac Tuileries podobnie jak jej ukochany paac
w Saint-Cloud, zbombardowany w 1870 roku strawi poar wywoany podpaleniem.
Symbole splendoru II Cesarstwa popady w ruin i ju nigdy nie miay zosta odbudowane.
Latem 1872 roku stan zdrowia Napoleona III pogorszy si. Dwaj renomowani angielscy
lekarze po zbadaniu cesarza zalecili natychmiastow operacj. Na pocztku stycznia 1873
roku dokonano pierwszej interwencji chirurgicznej, by zniszczy kamie sprawiajcy mu
wielki bl. Pierwsza operacja nie przyniosa spodziewanego rezultatu i trzeba byo operowa
ponownie. Kiedy ju wydawao si, e pacjent zdrowieje, nadeszo nage zaamanie, po
ktrym cesarz zmar. Ostatnie sowa skierowa do bliskiego przyjaciela, doktora Conneau:
Henri, bye pod Sedanem? Prawda, e nie stchrzylimy pod Sedanem?.
Ze wszystkich oskare i oszczerstw, jakie spady na Napoleona po militarnej klsce,
najbardziej bolao go to, i nazwano go tchrzem i obarczono za wszystko pen
odpowiedzialnoci. Jak sam przyznawa, nigdy nie chcia uczestniczy w absurdalnej wojnie
przeciw Prusom, ale popeni wielki bd, bo posucha narodu, ktry si jej domaga. Cesarz
umiera, marzc o powrocie na tron Francji, nkany obsesyjn myl, e nie sprosta
okolicznociom. Sir Thomson, jeden z operujcych go lekarzy, powiedzia Eugenii: O pani!
Jaki nadzwyczajny heroizm musia wykaza w bitwie pod Sedanem wasz m, eby
wytrzyma pi godzin w siodle. Musia cierpie w okropny sposb.
Kiedy lekarze powiadomili Eugeni o mierci ma, osuna si i obja syna, woajc:
Teraz mam tylko ciebie!. Cesarzowa zostaa wdow w wieku czterdziestu szeciu lat i przy
yciu trzyma j ju jedynie syn, ksi, ktry mimo modego wieku wykaza wielk dojrzao
w tych cikich chwilach. Egzekwie odprawiono w Camden Place kilka dni po mierci
cesarza, by zdyli przyby przyjaciele i wszystkie osobistoci pragnce zoy mu ostatni
hod. Ceremoni zorganizowano w kaplicy Chislehurst. Eugenii tam nie byo, bo trwaa
pogrona w rozpaczy. Wychodzcego z kaplicy ksicia Ludwika powitao ponad dziesi
tysicy zgromadzonych tam Francuzw okrzykiem: Niech yje Napoleon IV!. Trumna
cesarza zostaa zoona tymczasowo w panteonie w kociele Saint Mary. Eugenia nie tracia
nadziei, e ktrego dnia jej syn bdzie panowa we Francji i przeniesie szcztki ojca do Les
Invalides, by spoczy obok jego wuja, Wielkiego Korsykanina.
Po mierci ojca mody Ludwik pragncy suy przybranej ojczynie zacign si do
brytyjskiej armii. By ambitny, odpowiedzialny i odwany, jednak matka nadal chronia go
niczym dziecko. Ciar nazwiska coraz bardziej go przygniata. By zmczony rol wiecznego
pretendenta do francuskiego tronu, a ycie towarzyskie go nudzio. Na pocztku 1879 roku
wszyscy jego koledzy absolwenci akademii w Woolwich wyjedali do Afryki Poudniowej,
by walczy ze zbuntowanymi Zulusami. Ludwik owiadczy matce, e chciaby do nich
doczy i wykaza swoj odwag na froncie. Nikt nie by w stanie zmieni jego decyzji,
nawet bonapartyci, ktrzy nie rozumieli, jak dziedzic dynastii moe walczy za Wielk
Brytani. Dwudziestego sidmego lutego smutna, cho dumna z syna Eugenia, poegnaa go
w Southampton tymi sowami: Przyrzeknij mi, e nie bdziesz si naraa. Znowu ya, stale
oczekujc telegramw i modlc si, by nie pozbawiono jej jedynej ukochanej osoby, jaka jej
pozostaa.
W swojej rezydencji Camden Place cesarzowa chciaa by sama i ograniczya sub do
minimum. Wysaa te na wakacje swoje damy do towarzystwa. Zostali z ni tylko pani
Lebreton, ksi Bassano i osobisty lekarz. W cigu nastpnych dni ledwie spaa i mao jada,
z sercem penym obaw oczekujc na wiadomoci z frontu. W jednym z listw do ksinej
Mouchy wyznaa:
Ubolewam nad decyzj, jak podj, ale wol dre o syna, ni widzie go smutnym
i w zym humorze. Wygnanie byo dla niego bardzo trudne. Nie mogam mu zarzuci, e chce
przestrzega prawa krwi i szuka daleko wrd niebezpieczestw echa, ktre powinno nie
jego imi do ojczyzny.
Sprawdziy si jednak jej najgorsze obawy. Pierwszego czerwca 1879 roku jej syn wpad
w zasadzk. Zulusi zaatakowali jego kolumn i modego oficera dosigy dzidy przeciwnikw.
Ksi wykaza si wielk odwag sam uzbrojony w pistolet i szabl chcia stawi czoo
wojownikom. Ludwik Bonaparte zgin w walce ubrany w mundur brytyjskiej armii, bronic
imperium Jej Krlewskiej Wysokoci Wiktorii. Ze wzgldu na powolno rodkw cznoci
Eugenia o jego tragicznej mierci dowiedziaa si dopiero trzy tygodnie pniej.
Lakoniczny telegram z t straszn wiadomoci krlowa Wiktoria otrzymaa w swojej
rezydencji w Balmoral. Ogromnie poruszona, mylaa tylko o swojej przyjacice cesarzowej,
ktrej jeszcze nie powiadomiono. Krlowa poprosia lorda wielkiego szambelana, eby
osobicie uda si do Camden Place. Ksi Bassano, marszaek cesarskiego dworu, przekaza
Eugenii t straszn wiadomo. Filon, preceptor ksicia, opowiada, e cesarzowa trwaa
tak, unicestwiona, pokonana, przez cay ten fatalny dzie, tracc przytomno raz za razem.
Baem si o jej ycie i musiao upyn kilka dni, nim odzyskaa siy potrzebne jej do
zmierzenia si ze swoim blem.
Dziesitego lipca do Plymouth dopyn statek transportujcy ciao ksicia, ktre
przewieziono do kocioa w Chislehurst. Eugenia czuwaa ca noc w miejscu, w ktrym sze
lat wczeniej zrozpaczona modlia si za ma cesarza. Nastpnego dnia w pogrzebie wzia
udzia krlowa Wiktoria, ktra nalegaa, e chce pozosta razem z Eugeni. Brytyjska
monarchini miaa ogromne wyrzuty sumienia, e pozwolia wyjecha na front ksiciu, i czua
si zawstydzona, gdy poznaa szczegy tragedii.
Dwudziestotrzyletni Ludwik Bonaparte zgin jak odwany onierz, opuszczony przez
swoj eskort i dowdc oddziau porucznika Careya, ktrzy rzucili si do ucieczki. Wiktoria
chciaa przykadnie ukara tych, ktrzy splamili dobre imi jej wojska, ale Eugenia poprosia
j o miosierdzie. W licie do ksicia Cambridge, najwyszego dowdcy armii brytyjskiej,
napisaa:
Jedynym rdem doczesnej pociechy jest dla mnie myl, e mj uwielbiany syn zgin jak
onierz, wypeniajc rozkazy dowdztwa. Wystarczy ju oskare. Niech wspomnienie jego
mierci poczy we wsplnym blu tych wszystkich, ktrzy go kochali, i niech nie ucierpi nikt
ani na swojej reputacji, ani na swoich interesach. Ja, ktra ju niczego nie mog pragn na tej
ziemi, skadam t ostatni prob.
Dziki niej porucznik Carey zachowa swoje stanowisko, zosta jednak wysany do Indii
Brytyjskich, gdzie zmar w pogardzie swoich ludzi.
Tak jak podczas uroczystoci pogrzebowych Napoleona III, cesarzowa nie moga znie
wspczujcych spojrze ludzi. Jej syn zosta pochowany w tym samym kociele co ojciec,
z myl o ewentualnych przenosinach w przyszoci. W licie napisanym 25 czerwca do matki
cesarzowa wyznaa:
Dzi mam odwag powiedzie Ci, e nadal yj, poniewa nieszczcie nie zabija. [...] Im
bardziej myl o egzystencji, ktr mi dano, tym bardziej moje serce pogra si w smutku; nie
jest on ani gwatowny, ani haaliwy, to bl, ktry owadn mn zupenie, i czuj, e odtd
bdzie mi towarzyszy.
Mimo e dziaalno polityczna bya jedn z jej wielkich pasji, teraz Eugenia czua si
rozczarowana i pragna uwolni si od mrocznej legendy, ktra nadal jej towarzyszya.
W tamtych smutnych dniach, odnoszc si do tych, ktrzy obwiniali j o wszystkie bdy
z przeszoci, napisaa:
Jeli chodzi o polityk, pozostaj na zupenym marginesie. W Camden yje wdowa
pozbawiona syna, ktra czeka tylko na chwil, kiedy si z nimi poczy. Gdybycie wiedzieli,
jak bardzo mnie brzydzi i rani to, co nazywaj polityk! Teraz znam j od strony drobnych
pasji, ambicji i ndznych interesw. W samotnoci, ktra powstaa wok mnie, nie mam
niczego, czemu mogabym si powici, i nie pragn niczego innego, tylko spokoju ducha
w zamian za rozdarte serce.
smego sierpnia w emocjonalnym licie do matki Eugenia opisaa swoje pogodzenie si
z tragediami, jakie na ni spady, i potrzeb samotnoci: Moje ukochane groby, to mi
pozostao, i wszystko, co istnieje poza nimi, wydaje mi si nie z tego wiata [...] Jakakolwiek
emocja sprawia mi straszliwy bl [...] Potrzebuj spokoju, duo spokoju i samotnoci... Twoja
najbardziej oddana crka. Kilka miesicy pniej, w listopadzie, otrzymaa telegram
z informacj, e jej prawie niewidoma osiemdziesiciopicioletnia matka, hrabina de Montijo,
znajduje si w agonii. mier wnuka bardzo j dotkna i pogorszya jej ju i tak kiepskie
zdrowie.
Cesarzowa poprosia rzd Republiki o zgod na przejazd przez Francj, chciaa bowiem jak
najszybciej dosta si do Hiszpanii. Ale kiedy dotara na miejsce, ze smutkiem stwierdzia, e
matka zmara poprzedniego dnia w swojej rezydencji w Carabanchel. Bya przy niej miss
Flowers. Wierna nauczycielka nie rozstawaa si z hrabin, odkd zostaa przez ni
zatrudniona, by uczy angielskiego jej crki. Eugenia szybko wrcia do Anglii i po raz
pierwszy wyjedaa z Madrytu bez alu. Miasto przygotowywao si do uroczystoci
lubnych Alfonsa XII i Marii Krystyny Habsburg, na ktre zostaa zaproszona, ale wolaa by
sama w ciszy Camden Place.
Umary wszystkie najbardziej przez ni kochane osoby i teraz ya tylko jako straniczka ich
grobw. Pewnego razu napisaa: Mwi si, e Bg zechcia mi podarowa wszystkie rzeczy,
jakich mona pragn na tym wiecie, eby nastpnie mi je odebra, jedna po drugiej,
i pozostawi tylko wspomnienia. Poniewa kaplica Saint Mary bya zbyt maa, aby pomieci
oba cesarskie nagrobki, szukaa innego miejsca, gdzie mogaby ulokowa swoje ukochane
osoby, i wybudowa ku ich czci mauzoleum. Wczeniej jednak, w pierwsz rocznic jego
mierci, postanowia dotrze tam, gdzie zgin jej syn. Chciaa dokadnie zobaczy miejsce,
w ktrym zosta pokonany, zapyta wiadkw i pozna nowe szczegy tego wydarzenia.
Bardziej ni podr bya to pielgrzymka, ktra przyniosa jej wielk pociech.
W licie do Pietra, starego przyjaciela swojego syna, napisaa:
Pojechaam do Afryki z myl, by zobaczy i przeby ostatnie etapy ycia mojego
ukochanego syna, znale si o tej samej porze roku wrd pejzay, na ktrych spoczo jego
ostatnie spojrzenie, spdzi noc 1 czerwca, czuwajc, modlc si i wspominajc [...] bya to
potrzeba mojej duszy i cel mojego ycia.
Dwudziestego smego marca 1880 roku cesarzowa wsiada na pokad statku German
pyncego do Afryki Poudniowej z niewielk wit wybran osobicie, zoon z sir Evelyna
Wooda, odpowiadajcego za jej bezpieczestwo, jego ony lady Wood, markiza Napoleona de
Bassano, jej osobistego lekarza oraz dwch przyjaci i kolegw ksicia z garnizonu
w Aldershot. Chocia do ostatniej chwili starano si jej wyperswadowa t nieostron
i niebezpieczn ekspedycj, bya zdecydowana i nic nie mogo zmieni jej decyzji.
Po dwudziestu dniach rejsu do Kapsztadu wyruszya w uciliw drog ku urwistym
paskowyom Natalu, pokonujc te same etapy co jej syn. Podczas podry w wozie
eskortowanym dla jej bezpieczestwa przez dwudziestu ludzi i osiemdziesiciu
kawalerzystw, ukoczya pidziesit cztery lata. Droga bya bardzo cika i mczca. Kraj
zosta niedawno spacyfikowany i brakowao wszelkiego rodzaju wygd. Przez pidziesit
dni spaa w namiotach, nie narzekajc. Czasem trudno jej byo zasn, miaa nawracajc
gorczk i niewiele jada. Po wyczerpujcej wdrwce zaoyli obz dokadnie w miejscu,
w ktrym ostatni z rodu Bonapartw wpad w straszn zasadzk. Tamtej nocy nie moga spa,
wysza wic z namiotu i wiedziona instynktem udaa si dokadnie w miejsce, w ktrym przed
rokiem zgin ksi. Nastpnego ranka potwierdzono, e to tam wanie doszo do krwawej
bitwy. Przy kamiennym grobie wzniesionym przez jego towarzyszy posiaa nasiona wierzby
i geranium.
Wieczorem 1 czerwca ustawia mnstwo wiec i modlia si sama przez ca noc, czujc
spojrzenia zaciekawionych, ale nie wrogich afrykaskich twarzy, ktre obserwoway mnie
zza wysokich traw, tych samych, ktre z pewnoci pozwoliy zabi mojego syna w tamtym
miejscu. Zapytani, Zulusi powiedzieli, e ksi walczy jak lew, i przyznali, e nigdy by
go nie zabili, gdyby wiedzieli, e jest synem Wielkiego Wodza biaych. Dowiedziaa si
rwnie, e ciao syna byo zupenie nagie, ale nie zostao sprofanowane przez Zulusw
w rytuale wyjmowania wrogom trzewi, a to dziki dwm medalionom jednemu religijnemu
i drugiemu z wizerunkiem jego synnego dziadka, Napoleona I ktre nosi zawieszone na szyi
na acuszku. Zapewne tubylcom wyday si niebezpiecznymi amuletami. W kocu nadesza
chwila powrotu do domu, odpoczynku i samotnoci, ktrej teraz tak pragna. Podr
duchow zakoczyam, a wszystkie jej niedogodnoci byy tego warte zwierzya si lady
Wood, ktra towarzyszya jej w tej trwajcej prawie cztery miesice wyprawie.
Po powrocie z Afryki cesarzowa powicia ca swoj energi na znalezienie majtku,
w ktrym mogaby zamieszka i gdzie zbudowaaby cesarskie mauzoleum. By to dla niej
sposb podtrzymania pamici o ostatnim cesarzu Francuzw i jej dzielnym synu. Na jesieni
kupia posiado Farnborough w Hampshire, niezbyt oddalon zarwno od Londynu, jak i od
Windsoru, gdzie mieszkaa krlowa Wiktoria. By to duy wiejski dom z czerwonej cegy
faktycznie neogotycki paacyk myliwski usytuowany na szczycie wzgrza w otoczeniu
lasw.
Obok paacyku kazaa wybudowa niewielki neogotycki klasztor, opactwo Saint Michel, do
ktrego krypty przeniesiono szcztki Napoleona III i ksicia Ludwika. Dwa sarkofagi
wykonane z granitu z Aberdeen, a podarowane przez krlow Wiktori stanowiy dokadne
kopie sarkofagu Napoleona I z Les Invalides w Paryu, podobnie jak marmurowa posadzka
z wyobraeniem wielkiej gwiazdy porodku. W 1895 roku Eugenia zaprosia kilku
wyrzuconych z Francji benedyktynw, by zamieszkali w opactwie i modlili si oraz czuwali
nad wiecznym odpoczynkiem cesarskiej rodziny. Do dzi zakonnicy przebywajcy w Saint
Michel respektuj wol cesarzowej i odprawiaj msze za troje zmarych oraz za Napoleona
I w rocznic mierci kadego z nich.
W jednym z listw do krlowej Wiktorii ktra bardzo dobrze rozumiaa jej rozpacz, bo
sama stracia ma i crk, ksiniczk Alicj Eugenia napisaa: Czuj, e cae moje ycie
upywa midzy tymi dwoma grobami, w oczekiwaniu na to, a Bg zlituje si nade mn
i otworzy mi trzeci. Jednak przeznaczenie obdarowao Eugeni dugim yciem i dopiero po
ponad czterdziestu latach poczya si, tak jak tego pragna, ze swoimi bliskimi.
Tymczasem odzyskaa spokj, dobrze spaa i odywiaa si normalnie. W czasie
dugotrwaych prac przy budowie opactwa Saint Michel odczuwaa wielki niepokj,
przeraona myl, e umrze przed ich ukoczeniem. Jak powiedzia jej prywatny sekretarz
Filon, znajcy j bardzo dobrze: Jej misj na ziemi ju nie byo ycie, tylko zorganizowanie
wiata zmarym. Moliwo zobaczenia z okien swojego pokoju kopuy kocioa
skrywajcego cesarsk krypt napeniaa j wielkim spokojem i duchowym ukojeniem.
Niemal siedemdziesicioletnia cesarzowa staa si niezmordowan podrniczk. Chocia
wygldaa na czcigodn staruszk, dziki codziennym dugim spacerom zachowaa sprawno.
Eugenia nie znosia angielskiej zimy, bardzo brakowao jej soca i morza. Kiedy Napoleon III
panowa we Francji, jej przyjaciel Mrime zachca j do kupienia ziemi w pobliu Cannes.
Wwczas jednak wolaa wybrzee baskijsko-francuskie i bardzo dobrze czua si w swojej
willi w Biarritz. Kiedy podczas jednej z podry po Lazurowym Wybrzeu zatrzymaa si
w Cannes i odkrya pikno Cap Martin, niemal natychmiast kupia rozlegy teren z widokiem
na Morze rdziemne, eby wznie tam swoj letni rezydencj.
Eugenia, ktra bya bardzo zapobiegliwa, nie miaa problemw finansowych. Oprcz
pienidzy i klejnotw zdeponowanych w rnych bankach europejskich zachowaa
nieruchomoci w Paryu i majtki w Hiszpanii. Kiedy Francja zniosa blokad jej dbr,
odzyskaa meble i osobiste przedmioty, a take prywatn kolekcj dzie sztuki, ktr,
uciekajc, zostawia w rnych paacach. Sprzedaa rwnie will w Biarritz, ktra w 1903
roku tak jak wczeniej Tuileries i Saint-Cloud zostaa zniszczona w poarze. W Cap
Martin powstaa wspaniaa pitrowa biaa willa z szerokimi tarasami, otoczona zadbanym
ogrodem i nazwana greckim imieniem Cyrnos (Korsyka). Tu spdzaa czas w otoczeniu
dawnych przyjaci w atmosferze przenoszcej j do szczliwych czasw II Cesarstwa.
W bezchmurne dni wida byo na horyzoncie zarysy rodzinnej wyspy cesarza Napoleona I
miejsca pocztku epopei, ktrej ona czua si straniczk.
Zanim ukoczono prace w jej nowej rezydencji w Cap Martin, Eugenia, tsknic za
podrami, ktre odbywaa na pokadzie Aigle, kupia luksusowy jacht Thistle
z szecioma kabinami. Mimo zaawansowanego wieku w cigu nastpnych dwudziestu lat
przemierzaa morza, odwiedzajc te kraje, ktre najbardziej j pocigay. Z odnowion
energi zwiedzia wszystkie porty Morza rdziemnego, od Woch po wybrzea Cyrenajki,
przez wysp Elb, Algieri, Maroko do Hiszpanii. Wracaa na Sycyli, do Grecji, Turcji, na
Kret, a nawet do Egiptu. W tym kraju, gdzie przed laty bya przyjmowana ze wszystkimi
honorami, teraz czua si zwyk turystk wdrujc krajobrazami, ktre nadal j zachwycay.
Latem wracaa do swojego ukochanego Farnborough Hill, by modli si za zmarych i cieszy
towarzystwem przyjaciki krlowej Wiktorii i jej rodziny w Osborne, Balmoral czy
Windsorze.
Zim 1896 roku Eugenia spotkaa w Cap Martin inn naznaczon tragedi cesarzow, ktra
tak jak ona podrowaa po wiecie, szukajc zapomnienia. Bya to cesarzowa Elbieta
Bawarska synna Sissi ktr poznaa w Salzburgu, kiedy przyjechaa tam z Napoleonem
III, by zoy kondolencje cesarzowi Franciszkowi Jzefowi po mierci jego brata
w Quertaro. Sissi bya od niej jedenacie lat modsza, ale bardzo si postarzaa po
samobjczej mierci syna, ksicia Rudolfa, trzydziestojednoletniego wwczas nastpy tronu
cesarstwa Austro-Wgierskiego. Po tej tragedii matka przemierzaa wiat, uciekajc od blu,
i w czasie swojego pobytu na francuskiej Riwierze odwiedzia cesarzow.
Pocztkowo Eugenia nie bya skonna dzieli swojego smutku z ekscentryczn cesarzow
skrywajc twarz za welonem lub wachlarzem, ktra wydawaa si y w innym wiecie.
Swoim krewnym wyznaa: Odczuwam lk, kiedy j widz, jak pojawia si niczym zjawa,
przechodzc przez ma elazn furtk, ktr jej wskazaam, a ktrej uywaj tylko
ogrodnicy. Ale z czasem zrodzio si midzy nimi pewne poczucie wsplnoty, wizi i odtd
razem spaceroway po lasach Cap Martin. Obie damy, ktre niegdy olnieway na swoich
dworach stylem i urod, byy nie do poznania. Obie nosiy surow aob, donie zakryway
rkawiczkami i osaniay si przed socem za pomoc parasolek. Obie namitnie
podroway i nie mogy usiedzie na miejscu. Sissi, tak jak Eugenia, miaa swj jacht, ktrym
pywaa po Morzu rdziemnym, a na Korfu, nad brzegami Adriatyku, kazaa sobie zbudowa
bajeczn will, Achilleon. Dwa lata po tym wzruszajcym spotkaniu cesarzowa Elbieta
Bawarska zgina, zamordowana przez anarchist w Genewie.
Nastpne mierci napeniy smutkiem Eugeni, ktra patrzya, jak przeszo rozwiewa si
przed jej zmczonymi oczami. Dwudziestego drugiego stycznia 1901 roku zmara jej oddana
przyjacika, krlowa Wiktoria, wwczas rwnie cesarzowa Indii, a trzy lata pniej
ksiniczka Matylda Bonaparte, ktra w kocu wycigna do niej rk i dzielia z ni bl po
utracie ma i syna. T pustk zapenia jej obecno siostrzeca i siostrzenic oraz
hiszpaskich kuzynw, ktrzy czsto odwiedzali j w Farnborough, gdzie z biegiem lat zacza
spdza te zimy, a take przyjaciele i osobistoci pragnce j pozdrowi. Eugenia staa si
czcigodn i szanowan dam, ktrej rady i opinie bardzo cenili dyplomaci i mowie stanu.
Cieszya si znakomit pamici i cho odsuna si od polityki, z ogromnym
zainteresowaniem ledzia informacje ze wiata.
W maju 1906 roku niestrudzona cesarzowa znowu wypyna w morze na pokadzie
Thistle, tym razem do Neapolu, Palermo, na Korfu i do Wenecji. Ukoczya osiemdziesit
lat. Na zakoczenie rejsu cesarz Franciszek Jzef zaprosi j do uzdrowiska Bad Ischl.
Eugenia spdzia niezapomniane dni ze starym monarch, z ktrym zawsze bya
w przyjacielskich stosunkach. Uznawaa go za najbardziej godnego szacunku i majestatycznego
ze wszystkich wczesnych monarchw. Podobnie jak ja, cesarz straci on i syna
w tragicznych okolicznociach. On jednak nadal zasiada na tronie, ja za byam biedn
cesarzow bez korony. Nigdy nie zapomn, z jak szlachetnoci, taktem i dobroci przyj nas
w Salzburgu po tragedii w Quertaro. Zapewne Eugenia nie wyobraaa sobie, egnajc
swojego gospodarza, e za kilka lat zabjstwo bratanka cesarza i nastpcy tronu arcyksicia
Franciszka Ferdynanda w Sarajewie stanie si powodem wybuchu wojny wiatowej.
O tym wydarzeniu Eugenia dowiedziaa si podczas rejsu swoim jachtem wzdu wybrzea
dalmatyskiego. Na wie o ultimatum postawionym Serbii przez Austri, wykrzykna:
Teraz, owszem, mamy wojn! Wracamy!. Powrciy wspomnienia dugich i krwawych walk.
Cesarzowa, tak jak dawniej, szykowaa si do pomocy swojemu krajowi. Francja zawsze ya
w jej sercu i cho nigdy nie bronia si przed spadajcymi na ni kalumniami, pewnego razu,
zmczona wiecznym nazywaniem jej cudzoziemk, krzykna:
e niby nie jestem Francuzk? Zawsze stawiaam Francj ponad wszystko, ponad cesarza,
ponad mojego syna...! Dla niej oddaabym ycie i chtnie porzuciabym to, co mi z niego
zostao. Zapewne ci, co nazywaj mnie Hiszpank, nie wiedz, e cudzoziemka, ktra nosi
na gowie koron Francji, miaaby bardzo strachliw dusz, gdyby tylko poowicznie staa si
Francuzk. Kocham Hiszpani i zawsze bd j kocha, ale mam tylko jedn ojczyzn,
Francj, i umr z jej imieniem wypisanym w moim sercu.
Eugenia zaproponowaa francuskiemu rzdowi zorganizowanie szpitala w Cap Martin,
ktrego wszystkie koszty chciaa pokry sama, ale rzd odrzuci jej propozycj. Za to
w Farnborough moga zamieni nowe skrzydo swojej rezydencji w szpital dla rannych
modych ludzi, ktrzy walczyli za swoj ojczyzn, i tak bardzo przypominali jej syna.
Kiedy 11 listopada podpisano pokj koczcy Wielk Wojn, Eugenia bya ju zgrzybia
staruszk o zamglonym spojrzeniu, ale zwycistwo Francji nad niemieck armi uczynio j
bardzo szczliw. To moja pierwsza rado od 1870 roku wyznaa. Tamtego wieczoru
cesarzowa, zapominajc na chwil o okropnociach wojny, dla uczczenia zwycistwa wydaa
przyjcie w Farnborough dla wskiego grona przyjaci. Jednej z przyjaciek powiedziaa, e
teraz rozumie, dlaczego Bg pozwoli jej y tak dugo i przyzna jej ask zobaczenia, jak
Francja odzyskuje honor.
W tamtych dniach przeya jeszcze inn rado, gdy krl Wielkiej Brytanii Jerzy V nada jej
Wielki Krzy Orderu Imperium Brytyjskiego w uznaniu za opiek nad rannymi i pomoc
niesion w czasie wojny. Po mierci krlowej Wiktorii brytyjska rodzina krlewska
okazywaa jej tak sam sympati jak dawniej, a teraz docenia jej zasugi, przyznajc
odznaczenie, ktre napenio j dum: Otrzymaam je jak prezent od przyjaci, ktry gboko
mnie wzruszy, i znowu poczuam yczliwo Wiktorii, tak wspierajcej mnie w szczciu,
a jeszcze mocniej w rozpaczy.
Pod koniec marca 1920 roku Eugenia wybraa si do Hiszpanii w towarzystwie wiernej
Aline, pokojwki sucej jej od czterdziestu dziewiciu lat, siostrzenicy i damy do
towarzystwa Antonii oraz nowego sekretarza. Leciwa dama i jej maleka wita wsiedli na
statek w Marsylii i w kocu kwietnia dopynli do Sewilli. Na kilka tygodni zatrzymali si
w Palacio de las Dueas, wasnoci ksit de Alba, w ktrym Eugenia mieszkaa jako moda
panna. Zapach pomaraczy i wo kwiatw kazay jej na chwil zapomnie o tragediach
z przeszoci i przeniosy do szczliwych lat dziecistwa. Na jej cze urzdzano fiesty oraz
tak przez ni lubiane wystpy piewu i taca flamenco przy akompaniamencie gitar.
Na pocztku maja pojechaa do Madrytu, gdzie zamieszkaa w Palacio de Liria w pokojach
swojej siostry Paki, ktrej portret wisia nad kiem z baldachimem. Tu przyjli j
siostrzecy, ksita de Alba, i jej crka chrzestna, krlowa Wiktoria Eugenia. Wszyscy
chcieli j zobaczy, wielu przyjaci, znajomych, artystw i osobistoci przychodzio do
paacu, by odda jej hod. Wszystkich te zaskakiwaa pami, inteligencja i ywotno tej
niemal stuletniej kobiety. Jednak mimo dobrego stanu ducha Eugenia bya prawie niewidoma,
a jednym z powodw jej podry bya wizyta u wybitnego kataloskiego okulisty, doktora
Barraquera, w sprawie ewentualnej operacji katarakty. Po badaniu stwierdzi on, e operacja
nie bdzie stanowi adnego zagroenia, poniewa nie uywano przy niej chloroformu. Zabieg
trwa zaledwie par minut i zakoczy si powodzeniem. Cesarzowa odzyskaa wzrok
i pierwsz rzecz, jak zrobia, byo przeczytanie paru linijek ukochanego Don Kichota,
a nastpnie skrelenie na papierze sw: Niech yje Hiszpania!.
W nastpnych dniach bya tak pena ycia, e zaplanowaa swj powrt do Anglii dopiero
na 14 lipca i zacza myle o nowych projektach i podrach po Hiszpanii. Jednak trzy dni
przed wyjazdem do Farnborough doznaa nieoczekiwanego ataku mocznicy, ktry pozbawi j
ycia w cigu paru godzin. Umieraa spokojnie, lec w ku swojej ukochanej siostry Paki.
Ukoczya dziewidziesit cztery lata. Zgodnie z ostatni wol jej doczesne szcztki zostay
przewiezione do Wielkiej Brytanii. Alfons XIII i jego ona Wiktoria Eugenia oraz caa rodzina
Albw towarzyszyli jej w tej ostatniej podry w specjalnym pocigu.
Dwudziestego lipca w kociele w Farnborough odbyy si uroczystoci pogrzebowe, ktrym
przewodniczy krl Jerzy V i krlowa Maria. Ostatni cesarzow Francuzw egnay tumy
ludzi toczcych si na dworcu i trasie przejazdu do kocioa. W ostatniej chwili rzd Francji
poprzez swojego ambasadora nie wyrazi zgody na oddanie jej honorw wojskowych.
Zdaniem wielu bya to niefortunna decyzja, ktra zapewne nie zaskoczyaby cesarzowej,
przekonanej o tym, e niektre rany nigdy si nie zablini. Jeszcze za ycia postanowia, e
nigdy nie bdzie odpowiada swoim krytykom, odrzucajc t polemik dla dobra Francji.
Spenia obietnic i podobnie jak jej m nigdy nie wydawaa owiadcze ani nie bronia
si publicznie przed kalumniami i obelgami przeladujcymi j a do mierci. Za to do koca
cieszya si mioci i szacunkiem kraju, ktry przyj j na dugie i bolesne wygnanie.
Czekaa ponad czterdzieci lat, eby poczy si z najukochaszymi osobami, i wreszcie
nadesza chwila, ktrej tak pragna. Zrzdzenie losu czy fatum jak mwia, bdc osob
bardzo przesdn sprawio, e zakonnicy z opactwa Saint Michel nie potrafili znale
granitowego sarkofagu, ktry od jakiego czasu by dla niej przygotowany. Jej trumn okryt
kap z kwiatw tymczasowo postawiono na posadzce krypty.
W krtkim czasie wykonano nowy sarkofag, ktry ustawiono w miejscu wybranym przez
ni, w niszy za otarzem. Widnieje na nim tylko jej imi napisane po francusku: Eugnie. Ta
nieoczekiwana trudno pozwolia przeorowi na otwarcie jej trumny. Zakonnik stwierdzi za
zdziwieniem, e pod wewntrzn szyb spoczywa cesarzowa ubrana w biay habit zakonnicy.
Crka granda Hiszpanii, ona Napoleona III i ostatnia cesarzowa Francuzw zmara i zostaa
pochowana w habicie tercjarki w. Jakuba. Tajemnic t, jak tyle innych, szlachetna dama
z Granady zabraa do grobu, podobnie jak gbok trosk o to, jak oceni j historia. Zajm
miejsce wrd potworw ludzkoci. Chc mnie widzie jako wynios, wadcz, mciw
i fanatyczn... mona doda dumn, do tego stopnia, e nie mogam si zdecydowa na obron,
kiedy byoby to takie atwe, poniewa wol kalumnie od zniania si do poziomu moich
oszczercw.
KRLOWA WIKTORIA
 Wdowa imperium
To nieco zaskakujce, e ta modziutka dziewczyna pozbya si w dniu objcia tronu
wszystkich swoich dziecinnych idei, zwyczajw i upodoba, e bya zdolna zredukowa do
zera wpyw matki i jej faworyta, e porzucia niemiao waciw jej modoci i w cigu
godziny zamienia si w mczyzn.
Ksina Lieven, ona ambasadora Rosji, Londyn, 1837
Wiktoria miaa dwanacie lat, kiedy jej matka uzgodnia z anglikaskimi biskupami, i oto
nadszed moment, aby poinformowa j o roli, jak wyznaczyo jej przeznaczenie. Scena jest
dobrze znana, poniewa stanowi cz legendy tej najpotniejszej kobiety XIX stulecia.
Podczas lekcji historii, kiedy dziewczynka studiowaa drzewo genealogiczne krlw
Zjednoczonego Krlestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii, odkrya ze zdziwieniem, e jeli umrze
wuj Wilhelm IV, to ona odziedziczy po nim tron. Przez chwil milczaa w zamyleniu,
a nastpnie powiedziaa do swojej nauczycielki: Bd grzeczna. Te sowa w ustach dziecka
zdradzay dojrzao przyszej monarchini, a take pewno siebie i skromno, cechy, ktre
bd dominowa w czasie jej dugiego i szczliwego panowania. Mimo e zachowaa si
powcigliwie, miaa wyzna pniej, e bardzo pakaa, poznawszy te wieci, i baa si, i
nie sprosta oczekiwaniom.
Krlowa, ktra dzierya koron Zjednoczonego Krlestwa przez ponad sze
dziesicioleci, przysza na wiat 24 maja 1819 roku w paacu Kensington. Po siedmiu
godzinach porodu jej matka, ksina Kentu, wydaa na wiat dziewczynk zdrow i grub jak
kuropatwa, blondyneczk ogromnie podobn do swojego krlewskiego dziadka, Jerzego III.
Jej narodziny przeszy prawie niezauwaone, poniewa zajmowaa dopiero pite miejsce
w sukcesji do tronu. W tamtych czasach regencj sprawowa ksi Walii, przyszy Jerzy IV,
pierworodny syn krla Jerzego III, niezdolnego ju do rzdzenia z powodu narastajcego
obdu. Nowo narodzona dziewczynka bya jedyn crk Edwarda, ksicia Kentu czwartego
syna Jerzego III i niemieckiej ksinej Wiktorii Sachsen-Coburg-Saalfeld. Na chrzcie nadano
jej imiona Aleksandra Wiktoria na cze ojca chrzestnego, cara Rosji Aleksandra I, ale
nazywano j Wiktori, a w dziecistwie Drin. Cho prawdopodobiestwo, e dziecko
pewnego dnia zasidzie na tronie Wielkiej Brytanii byo wwczas bardzo niewielkie, jej
ojciec nie zapomnia wrby Cyganki, ktra przepowiedziaa mu, e dotknie go wiele blu
i nieszcz, ale umrze szczliwy, a jego crka zostanie potn krlow. Przekonany, e
pewnego dnia creczka bdzie nosi koron Zjednoczonego Krlestwa, zabiera j ze sob
wszdzie dwumiesiczna Wiktoria w jego ramionach uczestniczya w przegldzie wojsk, ku
oburzeniu ksicia regenta, ktremu przeszkadzaa obecno na trybunie maej ksiniczki
skupiajcej spojrzenia wszystkich.
Ojciec Wiktorii, mczyzna o nieugitym charakterze, jako genera zyska saw tyrana.
Kiedy za niezwykle surowe stumienie buntu armii na Gibraltarze zosta usunity z wojska,
musia wrci do Wielkiej Brytanii. Skandal zakoczy jego byskotliw karier, a on sam
wycofa si do majtku w Ealing, gdzie cieszy si towarzystwem francuskiej kochanki,
madame Julie de Saint-Laurent. Po latach, nkany dugami, musia schroni si w Brukseli.
Zajmowa si yciem towarzyskim, projektowaniem zegarw swoim ulubionym zajciem
i boryka z problemami finansowymi. Chocia brytyjski parlament przyzna mu spor pensj,
zawsze cierpia na brak gotwki.
 Ksi Kentu nie mia najmniejszego zamiaru porzuca swojego wygodnego
starokawalerstwa, jednak w 1818 roku poczu si zmuszony do zawarcia maestwa, by
zapewni krlestwu dziedzica. Jego wybrank zostaa niemiecka ksiniczka Sachsen-Coburg,
siostra ksicia Leopolda, w przyszoci krla Belgii. Przysza ksina Kentu, Maria Luiza
Wiktoria, bya ambitn trzydziestojednoletni wdow, o dziewitnacie lat modsz od
Edwarda, matk dwojga dzieci, Karola i Feodory. Jako siedemnastolatka wysza za m za
ksicia Leiningen, ktry umierajc, pozostawi j z majtkiem mocno uszczuplonym wskutek
swoich ekstrawagancji. Kiedy Edward zaproponowa jej maestwo, bya regentk maego
ksistewka ze stolic w miecie Amorbach i nie interesowao jej powtrne zampjcie.
Jako wdowa cieszya si niezalenoci i rocznymi dochodami z ksistwa. ycie na
wystawnym dworze Wielkiej Brytanii, w porwnaniu z tym, jakie wioda na malekim
i spokojnym dworze niemieckim, nie pocigao jej w najmniejszym nawet stopniu. Poza tym
ksi Kentu nie by dobr parti, cieszy si saw kobieciarza, by od niej prawie
dwukrotnie starszy i nigdy nie mia pienidzy.
W kocu przekona j jej przebiegy brat Leopold, ktry nalega, eby wysza za ksicia
z dalekich od mioci wzgldw: zarwno brytyjski ksi regent, jak i jego nastpcy, ksi
Yorku i ksi Clarence, byli w podeszym wieku i sabego zdrowia. Istniaa zatem pewna
szansa, e ksi Kentu, ktry cieszy si wspania kondycj fizyczn, zostanie ktrego dnia
wadc Zjednoczonego Krlestwa. Para pobraa si per procura wiosn 1818 roku na zamku
w Koburgu.
Kiedy ksina Kentu bya w sidmym miesicu ciy, m zadecydowa, e dziecko urodzi
si w Wielkiej Brytanii. Cho musia poyczy pienidze na wynajcie powozu oraz samemu
trzyma lejce, przejechali z on przez Niemcy i Francj, przeprawili si przez kana La
Manche i zdrowi oraz bezpieczni dotarli do Londynu. Tu zostali ulokowani przez regenta
w paacu Kensington, i to tam wanie urodzia si Wiktoria. Ksina podrowaa ze swoj
jedenastoletni crk Feodor, sucymi, pielgniarkami, pieskami salonowymi i kilkoma
klatkami z kanarkami. Jej syn, czternastoletni wwczas Karol, pozosta w Amorbach, by
opiekowa si rodzinnym majtkiem.
Wiktoria miaa zaledwie osiem miesicy, gdy stracia ojca. Ksi Kentu, ktry przechwala
si swoim elaznym zdrowiem, zmar w wieku pidziesiciu dwch lat na zapalenie puc
w wyniku komplikacji po zwykym przezibieniu. Sze dni pniej zmar jej dziadek, krl
Jerzy III guchy, niewidomy i cierpicy na demencj, zamknity na zamku Windsor. Wuj
Wiktorii i jej ojciec chrzestny, ksi regent, wstpi na tron jako Jerzy IV, ale ani on, ani jego
nastpcy nie mieli dzieci z prawego oa, dlatego zrzdzeniem losu dziewczynka staa si
jedyn dziedziczk tronu. Gdy ksina Kentu owdowiaa, musiaa stawi czoo niepewnej
przyszoci i spaci dugi ma. Czua si obco w kraju, ktrego jzyka ani zwyczajw nie
znaa. I znowu przyby jej z pomoc brat Leopold, oferujc roczn pensj, co umoliwio jej
pozostanie w paacu Kensington. Perspektywa powrotu do Koburga oraz wychowywania
samej i bez rodkw swoich dwch crek sprawia, e przyja jego propozycj. Ksina i jej
niewielki dwr zajmowali wyznaczone im przez krla ciemne i wilgotne pokoje na parterze
paacu. Nigdy nie zapomniaa zimna, wilgoci, a take polowa na karaluchy i szczury
swobodnie spacerujce po tych ponurych wntrzach.
Dopki przeznaczenie nie osadzio Wiktorii na tronie, dziewczynka ya z dala od
rodzinnych dramatw. Gdy zabrako ojca, wuj Leopold zosta jej opiekunem i nadzorowa jej
wychowanie. Trzyletnia Wiktoria bya dzieckiem swawolnym, zbuntowanym i bardzo
rozpieszczonym przez niaki. Matka, wiadoma, e dziewczynka moe kiedy zosta krlow,
od wczesnego dziecistwa wychowywaa j surowo i wpajaa jej sztywne zasady moralne.
Ksina Kentu miaa tylko jedn obsesj by jej crka zostaa chrzecijask krlow i rosa
z dala od zdeprawowanego dworu Jerzego IV, ktry wedug niej reprezentowa pieko
rozpasania i libertynizmu. I to temu celowi powicia wszystkie swoje wysiki i ca energi.
Kiedy ksiniczka ukoczya jedenacie lat, matka postanowia, eby przeegzaminowali j
najwybitniejsi biskupi Wielkiej Brytanii i sprawdzili, czy ksina osigna swoje pobone
cele.
W napisanym wasnorcznie licie ksina Kentu tumaczya:
Czuj, e nadszed moment, kiedy wykonana praca powinna zosta poddana prbie, dziki
temu jeli zosta popeniony jaki bd, bdzie mona go skorygowa, a plany na przyszo
przemyle i zrewidowa [...] Uczestnicz niemal zawsze w lekcjach lub w ich czci i cho
opiekunka ksiniczki jest osob kompetentn i pomaga jej w przygotowaniu prac dla rnych
nauczycieli, postanowiam, e sama bd guwernantk mojej crki [...] Kiedy osigna
odpowiedni wiek, zacza mi regularnie towarzyszy w naboestwach religijnych i jestem
pewna, e ma wiar w duszy i jest do tego stopnia przepojona moralnoci, i wydaje si
nieprawdopodobne, eby jako dziecko zdolne do refleksji nie stosowaa jej do swoich uczu.
Biskupi przybyli do paacu, a wyniki egzaminu okazay si znakomite:
W swoich odpowiedziach na bardzo rne pytania, ktre jej zadano, ksiniczka wykazaa
si gbok znajomoci najwaniejszych aspektw Pisma witego oraz prawd i nakazw
religii chrzecijaskiej zgodnie z nauczaniem ich przez Koci w Anglii, a oprcz tego
wiedz o chronologii i najwaniejszych faktach z historii Wielkiej Brytanii, co godne uwagi
u osoby tak modej.
Dziecistwo Wiktorii byo surowe i monotonne, przebywaa zawsze w otoczeniu dorosych.
Nigdy nie moga zosta sama ani bawi si z dziemi w jej wieku. Kiedy ukoczya pi lat,
matka zatrudnia niemieck guwernantk, frulein Louise Lehzen, crk luteraskiego pastora
z podhanowerskiej wsi. Dziki doskonaym manierom i wielkiemu taktowi udao jej si
ograniczy czste napady gniewu Wiktorii, ktra staa si bardziej potulna. Pocztkowo nowa
guwernantka nie dawaa wiary informacjom o jej wybuchach zoci, w kocu jednak
przyznaa, e nigdy wczeniej nie spotkaa dziewczynki tak gwatownej i nieokieznanej.
Kiedy maa z wytrzeszczonymi oczami i poncymi policzkami zaczynaa wrzeszcze i paka,
wiele osb uwaao, e odziedziczya chorob po zmarym dziadku, szalonym krlu Jerzym III.
Z czasem panna Lehzen odkrya inne cechy dziewczynki, a mianowicie bya ona nad wyraz
uczciwa i nigdy nie kamaa. Dziki swej agodnoci i wielkiej cierpliwoci udao jej si
zdoby mio dziecka i zaufanie. Sprytna i dyskretna guwernantka ktrej Jerzy IV nada tytu
baronowej zyskaa wielki wpyw na mod krlow Wiktori, ktra uwaaa j ze swoj
najlepsz i jedyn przyjacik.
yciem w paacu Kensington rzdzia surowa dyscyplina. Matka stale kontrolowaa
Wiktori. Dziewczynka spaa w tym samym pokoju co ona do ukoczenia osiemnastego roku
ycia, a jej kroki byy stale obserwowane. A do dnia koronacji nigdy nie zesza sama ze
schodw, zawsze kto trzyma j za rk. Ksina Kentu chciaa, eby crka bya
przygotowana do zajcia wanego stanowiska i wpajaa jej takie cnoty, jak prostota,
skromno, religijno i wytrwao w pracy. O przedwczesnej dojrzaoci dziecka wiadczy
nastpujca anegdota. Pewnego dnia siedmioletnia Wiktoria z matk zostay zaproszone przez
Jerzego IV do zamku Windsor. Krl chory na podagr, opasy starzec w peruce przyj je
w towarzystwie dwch kochanek obwieszonych klejnotami i dziwacznej wity. Kiedy
monarcha spacerowa, trzymajc bratanic za rk, zapyta: Orkiestra jest tutaj, zaraz obok.
Co by chciaa, eby dla ciebie zagrali?, ona za odpowiedziaa bez wahania: God Save the
King, panie. Ta riposta ukazuje jej wczenie uksztatowany i obrosy potem legend takt.
Nim dosigo j przeznaczenie, Wiktoria staa si nastolatk, ktrej kondycja intelektualna
pozostawiaa wiele do yczenia. Nie bya zbyt dobrze wyksztacona, ale miaa bystry umys
i trzy cechy, ktre zawsze dziaay na jej korzy: dyscyplin, zdrowy rozsdek i pragnienie,
by by dobr krlow. Od matki nauczya si niemieckiego, wkrtce zaczto j uczy
francuskiego i angielskiego, cho angielskiej gramatyki nigdy nie opanowaa w doskonaym
stopniu. Poza pewn doz wiadomoci z historii Wielkiej Brytanii, intensywn nauk historii
religii, ledwie lizna ekonomi, a take nieco muzyki i taca baga intelektualny przyszej
krlowej nie by wic zachwycajcy. Czytaa niewiele, poniewa nie wolno jej byo siga po
powieci, za to lubia pisa. Od trzynastego roku ycia a do mierci prowadzia dziennik,
w ktrym szczegowo odnotowywaa swoje dziaania i odczucia.
Wiktoria spdzia dziecistwo i okres dojrzewania w otoczeniu kobiet. Nie miaa ojca ani
brata, z ktrym mogaby wspina si po drzewach czy dzieli sekrety. Wyjazdy do rezydencji
w Claremont koo Esher, gdzie mieszka wuj Leopold, byy dla niej jak yk wieego
powietrza i stwarzay jedyn moliwo zetknicia si ze wiatem mczyzn. Ale kiedy
ukoczya dwanacie lat, ulubiony wuj opuci Wielk Brytani i zosta krlem Belgii,
a jeszcze wczeniej Feodora, Fidi, z ktr czua si bardzo zwizana, wyjechaa do Niemiec
i wysza za m za ksicia Hohenlohe-Langenburg.
Po wyjedzie kochanej Fidi Wiktoria pogrya si w wielkim smutku i szukaa pociechy
u baronowej Lehzen, bdcej jej najwikszym wsparciem. Dwa lata pniej Feodora napisaa
do siostry szczery list, w ktrym wyznaa:
Nie tylko pozbawiono mnie dziewczcych przyjemnoci; niewtpliwie najcisze w tej
naszej ponurej egzystencji byo poczucie, e jestem odsunita od wiata i nie towarzyszy mi
adna szczliwa myl. Jedynymi moimi dobrymi chwilami byy nasze wyjazdy powozem czy
spacery z Lehzen. Tylko wwczas mogam mwi i zachowywa si swobodnie. Po lubie
uciekam wreszcie z tego wizienia, ktre Ty, moja kochana siostro, musiaa znosi.
Jedn z nielicznych pociech w cigu tych smutnych szarych lat spdzonych w paacu
Kensington byy wizyty krewnych ksinej Kentu z Niemiec. Czsto na par dni przyjedali
wujowie i kuzyni, przerywajc to klasztorne ycie. W ten sposb Wiktoria poznaa ksit
Ernesta i Alberta, synw starszego brata matki, ksicia Sachsen-Coburg-Gotha. Spdzili razem
zaledwie kilka tygodni, jednak szesnastoletnia ksiniczka zdya zakocha si bez pamici
w kuzynie Albercie. By od niej modszy tylko o trzy miesice, mia dobr prezencj i pikne
bkitne oczy. W swoim dzienniku nie skpia pochwa najukochaszemu Albertowi:
[...] jest nadzwyczaj przystojny. Ma wosy takiego koloru jak moje, oczy due i niebieskie,
pikny nos, sodkie usta i pikne zby; ale najwikszy powab ma wyraz jego twarzy, ktra nie
mogaby by bardziej zachwycajca jednoczenie pena dobroci i sodyczy, przenikliwoci
i inteligencji.
Wiktoria zachowywaa si na og naturalnie i z prostot, natomiast jej matka bya staym
rdem niepokojw dla krla Wilhelma IV, ktry podobnie jak jego poprzednik, Jerzy IV, nie
znosi jej. Nie lubi bratowej, bo bya Niemk, i uwaa, e jest znerwicowan, ograniczon
karierowiczk jak wszyscy Koburgowie. Z kolei ksina Kentu nie wiedziaa, jak ma
traktowa tego starego ekscentryka cieszcego si jak najgorsz reputacj, ojca dziesiciorga
dzieci z nieprawego oa. Bya matk dziedziczki tronu Wielkiej Brytanii i dlatego domagaa
si od krla, by nada jej stosowny tytu, z odpowiadajc tej randze roczn pensj.
Ksina nie mwia po angielsku ani nie miaa przyjaci, ufaa tylko sir Johnowi
Conroyowi, irlandzkiemu oficerowi, chytremu manipulantowi, ktry by koniuszym zmarego
ksicia Kentu. Mianowaa go swoim prywatnym doradc. W kocu zosta jej zaufanym
czowiekiem. W Kensington, ttnicym wprost od plotek i paacowych intryg, szeptano, e byli
kochankami. Za jego namow ksina postanowia, e Wiktoria odwiedzi rne czci kraju
i pozna ich mieszkacw. Kilka lat z rzdu latem i jesieni organizowaa podre crki, ktre
jednak krlowi si nie podobay i nie miay jego oficjalnej akceptacji. Ksina Kentu
zachowywaa si, jakby bya regentk, i bez wahania pokazywaa ma ksiniczk publicznie,
by mieszkacy oddawali jej cze. W czasie pobytu na zamku Norris na Wyspie Wight
skorzystaa z krlewskiego jachtu. daa rwnie, by przy kadym odjedzie egnay je
krlewskie salwy ze wszystkich statkw i twierdz. Dowiedziawszy si o tym, monarcha wpad
we wcieko i natychmiast tego zakaza.
Ten incydent jeszcze bardziej skomplikowa stosunki krla z uraon ksin Kentu, ktra
postanowia, e Wiktoria nie postawi stopy na krlewskim dworze. Jednak kiedy odpoczywaa
w Claremont, nie moga odmwi zaproszenia do Windsoru z okazji urodzin monarchy.
W przeddzie Wilhelm IV przypadkowo odwiedzi paac Kensington i odkry, e ksina,
wbrew jego woli, zaja na wasny uytek skrzydo z siedemnastoma pokojami. Oburzony
monarcha wrci do Windsoru i cho bardzo lubi swoj zachwycajc bratanic, by
wcieky na bratow za jej zuchwao i brak taktu.
Podczas urodzinowej kolacji, w ktrej uczestniczyo stu zaproszonych goci, ksina
siedziaa po prawej stronie monarchy, a Wiktoria naprzeciw niego. Pod koniec wieczoru,
w odpowiedzi na toast wzniesiony za jego zdrowie, krl wsta i gromkim gosem wygosi
mow, w ktr przela ca swoj zo na ksin:
Bagam Boga, eby da mi jeszcze dziewi miesicy ycia, bo wtedy po mojej mierci nie
byaby potrzebna regencja. Miabym wwczas satysfakcj, e zostawiam wadz krlewsk
w rkach tej modej panienki, a nie innej obecnej tu osoby, ktr otaczaj nikczemni doradcy,
a ktra sama nie jest zdolna postpowa zgodnie z pozycj, jak zajmuje. Oprcz wielu
innych, szczeglny al mam do niej o to, e odsuna ode mnie i od mojego dworu ow
panienk.
Ksina staraa si niczego po sobie nie pokaza, w kocu jednak wstaa, poprosia
o powz i jeszcze tej nocy wrcia do Kensington.
Wiktoria, ktra dotd zachowywaa si nienagannie i dojrzale, tej nocy cay czas pakaa
i przeya jeden ze swoich czstych atakw nerwowych. Brudne intrygi Conroya i cige
konflikty matki ze starym monarch jeszcze nieraz miay doprowadzi j do choroby. Czasami
nie moga wytrzyma napicia, tygodniami leaa w ku, obserwujc, jak wosy wypadaj
jej garciami, i cierpic na okropne migreny. Do tego dochodzia niepewno o wasn
przyszo. Nie miaa najmniejszych wtpliwoci, e wyjdzie za m jedynie za mczyzn,
ktrego pokocha, co wydawao si nie mie adnego znaczenia dla jej matki, dla ktrej dwaj
Koburgowie, jej bratankowie, byli jedynymi moliwymi kandydatami. Krl z kolei w 1836
roku zabiega o to, by ksiniczk Wiktori wyda za m za jednego z synw ksicia
Oraskiego, i stara si wszelkimi sposobami zapobiec wizytom modych braci Koburgw
w paacu Kensington. Poniewa dziewczyna, szczera jak zwykle, owiadczya, e wszyscy
synowie ksicia wydaj jej si bardzo brzydcy i gupi, na ten moment szala przechylia si
na stron Alberta.
Relacje Wiktorii z matk staway si coraz chodniejsze i bardziej napite. Chocia
dziewczyna godzia si na odgrywanie przez ni gwnej roli, nie znosia jej manipulacji
i wielkopaskich manier. Nadal dzieliy sypialni, ale ledwie si do siebie odzyway. Kiedy
ksina dowiedziaa si o pogarszajcym si stanie zdrowia starego krla Wilhelma IV,
wysaa list w rzeczywistoci napisany przez Conroya do premiera, lorda Melbourne,
w ktrym zadaa, aby na wypadek mierci monarchy, to jej powierzono regencj do czasu
ukoczenia przez Wiktori dwudziestu jeden lat. Wedug matki crka bya bowiem cakowicie
niezdolna do sprawowania wadzy.
W dniu osiemnastych urodzin Wiktorii Wilhelm IV jako prezent podarowa jej roczn pensj
w wysokoci dziesiciu tysicy funtw, ktrymi mogaby swobodnie dysponowa poza
kontrol matki. Zachwycona dziewczyna przyja ten szczodry dar, za to matka poczua si
bardzo obraona. Ksina owiadczya z niechci, e cztery tysice funtw rocznie to suma
wicej ni wystarczajca dla crki, a sze pozostaych powinno dosta si jej. Jak si
pniej okazao, by to jeden z jego ostatnich gestw sprzeciwu wobec bratowej, Wilhelm IV
zblia si bowiem do kresu swoich dni. Przebyta zapa bardzo go osabia i zaczto
powanie obawia si o jego ycie.
Kiedy krl Leopold dowiedzia si, e brytyjski monarcha spoglda mierci w oczy, zacz
zarzuca siostrzenic mnstwem listw penych dobrych rad i przestrg. Jeden z nich koczy
si nastpujco: Kochana, bd spokojna i odprona, nie tra z oczu moliwoci zostania
krlow wczeniej ni to sobie wyobraasz. W tym czasie krawcowa szya Wiktorii prost
aobn sukni, obcis w talii i z bufiastymi rkawami, a Lehzen czytaa jej powieci Waltera
Scotta, by zagodzi niepokj. Krl Wilhelm IV zmar miesic po ukoczeniu przez jego
ukochan bratanic osiemnastu lat. Marzenia przewrotnego Johna Conroya o regencji
i zostaniu szar eminencj krlestwa prysy. Nadszed czas Wiktorii.
Nauka krlowania
O wicie 20 czerwca 1837 roku w Windsorze zmar krl Wilhelm IV. Po odprawieniu
aobnych modlitw arcybiskup Canterbury ruszy pospiesznie do paacu Kensington, by
powiadomi o tym fakcie Wiktori. Moda ksiniczka w dzienniku zanotowaa:
Mama obudzia mnie o szstej rano i powiedziaa, e arcybiskup Canterbury oraz lord
Conyngham s tutaj i pragn si ze mn zobaczy. Wstaam z ka, poszam sama do salonu
(ubrana jedynie w szlafrok) i zobaczyam, jak klkaj przede mn. Lord Conyngham
owiadczy mi, e krl, mj biedny wuj, nie yje i e w rezultacie ja jestem teraz krlow.
W taki wanie sposb ona, niemal nikomu nieznana osiemnastolatka, zostaa Jej
Wysokoci Wiktori I, krlow Zjednoczonego Krlestwa. Tego samego dnia wieczorem
znowu robia zapiski w dzienniku:
Skoro byo wol Opatrznoci powoa mnie na to stanowisko, zrobi wszystko, co w mojej
mocy, aby speni mj obowizek wobec kraju. Jestem bardzo moda i w niektrych
sprawach, cho nie we wszystkich, niedowiadczona, jestem jednak pewna, e nie ma nikogo,
kto miaby tyle dobrej woli i rwnie pragn czyni to, co dobre i sprawiedliwe, jak ja.
Po przyjciu premiera, lorda Melbourne, ktrego pozostawia na stanowisku, tego samego
dnia w Czerwonym Salonie przewodniczya posiedzeniu Rady Krlewskiej. Nie wiedziaa
prawie nic o wiecie, a jeszcze mniej o polityce. Dorastaa zamknita w paacu Kensington,
niemal bez kontaktu ze wiatem zewntrznym, z wyjtkiem osb z jej suby i wuja Leopolda.
I cho nie bya przygotowana do sprawowania wadzy, od pierwszej chwili zaskoczya
wszystkich delikatnoci, elegancj i przezornoci. Po dugich rzdach monarchw
libertynw, dziwakw i szalecw moda krlowa od razu zyskaa sympati poddanych.
Widok modej, drobnej dziewczyny w aobnym stroju, poruszajcej si z wielk swobod
wrd ludzi, zachwyci wszystkich.
Kiedy Wiktoria zaatwia sprawy najpilniejsze i wreszcie moga zosta sam na sam z matk,
od razu rozkazaa przenie swoje ko do innego pokoju. Marzenie ksinej Kentu, by crka
zostaa krlow, wanie si speniao, jednak ani nie udao jej si zdoby jej zaufania, ani
w przyszoci zyska na ni jakiegokolwiek wpywu. Od tej pory, jeli chciaa spotka si
z Wiktori, musiaa kierowa si sztywn dworsk etykiet i prosi o audiencj, co ogromnie
j zocio. Ptora miesica po wstpieniu na tron krlowa kazaa przenie swj dwr
z Kensington do paacu Buckingham, swojej nowej rezydencji. Wielki i niezbyt wygodny
gmach, w ktrym nie rezydowa do tej pory aden monarcha, musia szybko zosta
dostosowany do potrzeb krlowej i jej licznego dworu. Ksinej Kentu przydzielono kilka
pokoi odizolowanych od apartamentw crki.
Wiktoria postanowia rwnie pozby si znienawidzonego sir Johna Conroya, ktremu
szczodrze zapacia za usugi i nadaa szlachecki tytu. Tym, kto niewtpliwie skorzysta na
wszystkich tych zmianach, bya jej guwernantka, baronowa Lehzen, ktra zyskaa jeszcze
wiksze zaufanie monarchini. Fakt, e jej sypialnia ssiadowaa z sypialni krlowej,
uzmysawia, jak bliskie musiay by ich relacje. Moda krlowa stopniowo zdystansowaa si
take od swojego makiawelicznego wuja Leopolda, ktry prbowa sterowa siostrzenic we
wasnym interesie.
Cho Wiktoria miaa wiele obowizkw i musiaa stawi czoo wielkim wyzwaniom, ani
na chwil nie stracia pogody ducha. Pewien stary dworzanin, ktry zna j od dziecka,
podkrela jej entuzjazm i naturalno:
mieje si chtnie, otwierajc bardzo szeroko usta i odsaniajc niezbyt pikne dzisa [...]
Je niemal rwnie chtnie, jak si mieje, naprawd mona powiedzie, e raczej zmiata
jedzenie z talerza [...] Rumieni si i wybucha miechem przy kadej okazji i to w tak naturalny
sposb, e rozbraja kadego.
Moda krlowa potrafia by rwnie nieubagana dla swoich wrogw. Z upywem
miesicy ujawnia swj prawdziwy charakter osoby wymagajcej i apodyktycznej. Bardzo
lubia wydawa polecenia, miewaa humory i bya nieustpliwa wobec tych, ktrzy mieli inne
zdanie. Kiedy obja tron, rzdy sprawowali wigowie z partii liberalnej, ktrej ona, podobnie
jak jej ojciec, bya entuzjastyczn zwolenniczk. Problem polega na tym, e nie potrafia
ukry swojej pogardy i nienawici do opozycji torysw odmawiajc nawet zatrudniania
dam dworu z tej partii. Niech ta skonia j, by w 1839 roku wtrci si do polityki
i uniemoliwi sformuowanie rzdu szefowi opozycji, konserwatycie sir Robertowi
Peelowi.
Na szczcie w tamtych czasach osob najwyszego zaufania modej i niedowiadczonej
krlowej by lord Melbourne, od dwch lat sprawujcy funkcj premiera. Ten dojrzay,
kulturalny i uwodzicielski mczyzna od pierwszej chwili j oczarowa. Melbourne by
prawdziwym dentelmenem i sprytnym politykiem. Jego urok osobisty i dowiadczenie
sprawiy, e sta si prywatnym doradc i nieodcznym towarzyszem Wiktorii. Bez wtpienia
by te jej najlepszym nauczycielem, ktry pomg jej przezwyciy lki i cieszy si z nowej
pozycji. Moda dziewczyna, dorastajca bez mioci i wzgldw, znalaza w nim nie tylko
szanowanego ma stanu, lecz take ojca, ktrego nigdy nie miaa.
 Po latach ycia pod cis kontrol zaborczej matki Wiktoria nagle poczua si wolna
i potna. Staa si nie tylko pani swoich poczyna, ale te osob bardzo zamon. Parlament
postanowi przyzna jej trzysta osiemdziesit pi tysicy funtw rocznej pensji. W pierwszej
kolejnoci spacia dugi ojca. Zgodzia si rwnie wzi na swoje utrzymanie nielubne
dzieci krla Wilhelma IV, ktrych matk bya jego kochanka, aktorka Dorothea Bland.
Dwa pierwsze lata panowania Wiktorii byy spokojne i szczliwe. Jej ycie przestaa
wypenia nuda. Od smej rano, kiedy wstawaa, nie miaa ani jednej minuty dla siebie.
W swoim dzienniku zapisaa: Dostaj mnstwo pism od moich ministrw, wiele ich odsyam,
i mam tyle dokumentw do podpisania, e stale jestem ogromnie zajta. Ta praca mnie
zachwyca. Poza codziennymi obowizkami, ktre zaatwiaa z lordem Melbourne, po raz
pierwszy w yciu moga korzysta ze swoich najmilszych przyjemnoci: jedzi konno, je
i taczy. Jak szybko mija czas, kiedy jest si szczliwym! krzykna kiedy rozradowana
i zarazem zdziwiona zmian, jaka zasza w jej yciu. Pozbya si atakw nerwowych i migren,
a jedyn rzecz, jaka spdzaa jej sen z powiek, by wielki dzie koronacji w Opactwie
Westminsterskim ustalony na 28 czerwca 1838 roku.
Koronacja Wiktorii okazaa si kolejnym sukcesem modej monarchini, ktra podczas tej
starowieckiej, skomplikowanej i niezmiernie dugiej ceremonii zachowaa si z wielk
godnoci. Potem znowu wioda uregulowane ycie, zakcane tylko narzekaniami matki, ktra
zarzucaa jej, e za czsto chodzi do teatru, zbyt wiele je i nazbyt duo pije wina przy stole
oraz e skazaa na ostracyzm sir Johna Conroya. Martwiy j rwnie listy, jakie co tydzie
dostawaa od krla Leopolda. Cho zawsze czua si z wujem bardzo zwizana, w kocu
musiaa mu jasno uzmysowi, e polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii nie znajduje si
w jego rkach, ale w wycznej kompetencji krlowej i jej ministrw. Leopold przesta
miesza si do polityki siostrzenicy, nie ustawa jednak w swych uporczywych staraniach
oenienia jej ze swoim bratankiem Albertem.
Wiktoria ju zapomniaa o przystojnym stryjecznym bracie, Albercie Saskim, jednak
kwestia maestwa zacza j trapi. Ubolewaa nad tym, e wszyscy chc j wyda za m,
chocia ona woaaby skorzysta jeszcze z kilku lat wolnoci. Lordowi Melbourne wyznaa:
Jestem tak przyzwyczajona do robienia tego, na co mam ochot, e stawiam dziesi przeciw
jednemu, e nie porozumiem si z mczyzn. Ale nawet premier przypomnia, e jeli nie
bdzie miaa dzieci i umrze, jej wuj, ksi Cumberland, wczesny krl Hanoweru,
ultrakonserwatywny i bardzo nielubiany przez Brytyjczykw, zajmie jej tron. Wiktorii
w gruncie rzeczy przeszkadzao to, e wybrano jej pretendenta, nie liczc si z jej zdaniem,
i stale powtarzano, jak dobr parti jest Albert. W kocu zgodzia si, cho niechtnie, eby
brat stryjeczny, jej etatowy kandydat na ma, odwiedzi j jesieni, jednak bardzo jasno daa
Leopoldowi do zrozumienia, e nie istniej midzy nami dwojgiem adne formalne
zobowizania.
Kiedy 10 padziernika 1839 roku dwudziestoletni Albert przyby na dwr angielski,
Wiktoria, pokonana, natychmiast ulega jego urokowi. W swoim dzienniku napisaa:
Jest zachwycajcy, moe a nazbyt przystojny ze swoimi licznymi niebieskimi oczami,
bardzo ksztatnym nosem, adnymi ustami, cienkim wsikiem i maymi bokobrodami. Ma
wspania postur, szerokie ramiona i smuk tali. Skrad mi serce.
Albert mia ledwie metr siedemdziesit wzrostu, ale na zarczynowych fotografiach, na
ktrych pozuje, stojc wyprostowany razem z narzeczon, wydaje si bardzo wysoki.
W nastpnych dniach zwracaa uwag tylko na przystojnego kuzyna. Jedzili razem konno,
taczyli przy dwikach orkiestry i rozmawiali podczas dugich spacerw po ogrodach;
wedug niej wszystko ukadao si doskonale. Albert przyjecha do Londynu w czwartek
wieczorem, a w niedziel rano Wiktoria zakomunikowaa wiernemu lordowi Melbourne, e
zmienia zdanie i pragnie wyj za m jak najprdzej. Premier nie by nadmiernym
zwolennikiem niemieckiego kandydata i ju wczeniej wypowiada si na ten temat:
Polubienie kuzyna nie jest najbardziej zalecane, biorc pod uwag przede wszystkim fakt, e
Koburgowie nie s popularni za granic, zwaszcza w Rosji, gdzie s wrcz znienawidzeni.
Ale krlowa ju podja decyzj i nic ani nikt nie mogo jej zmieni.
Dwa dni pniej kazaa wezwa kuzyna i przyja go sama w swoim gabinecie. Jak wyznaa
w dzienniku, po kilku minutach powiedziaam mu, e powinien zna powd, dla ktrego
zosta poproszony, i e uczyniby mnie ogromnie szczliw, gdyby zgodzi si na to, czego
pragn, i mnie polubi. Wwczas uciskalimy si i by bardzo miy i czuy. Albert, ktry
z pewnoci nie spodziewa si tak szybkiej decyzji z jej strony, odpowiedzia: Uczyni ci
bardzo szczliw. Nie by w niej zakochany, ale niewtpliwie czu si wdziczny za
nieoczekiwany zwrot, jaki wraz z tym oenkiem mia nastpi w jego yciu. Moliwo
zajcia tak wysokiej i godnej zazdroci pozycji napeniaa go dum. Ten mczyzna
o gbokich przekonaniach, na dodatek bardzo religijny, chcia, eby jego ona, jak nikt inny,
staa si symbolem jednoci, moralnoci i godnoci brytyjskiego imperium.
Dziecistwo Alberta naznaczya nieobecno matki i hulaszcze ycie ojca. By synem
Ernesta I, ksicia Sachsen-Coburg i modej ksiniczki Ludwiki, ktra wniosa w posagu
ksistwo Gotha. Po urodzeniu dwch synw, Ernesta i Alberta, zniechcona cigymi
zdradami ma Ludwika zakochaa si w modym oficerze. Wybuch skandal. Ksi wypdzi
on z Koburga i na zawsze zabroni jej widywa dzieci. Ksina zmara na nowotwr
w Paryu, samotna i nieszczliwa, w wieku trzydziestu lat.
Albert, ktrego rozdzielono z matk, gdy mia zaledwie pi lat, nigdy nie pogodzi si z jej
utrat i w pamici zachowa jej wyidealizowany obraz. Podobnie jak brytyjska krlowa by
wychowywany bardzo surowo i niemal bez mioci. Jedenastoletni chopak zaskoczy ojca,
mwic, e zamierza zosta dobrym i przyzwoitym czowiekiem. Kiedy poznaa go
Wiktoria, by modziecem lubicym artowa, jedzi konno, uprawia szermierk
i spacerowa. A do swojego narzeczestwa nie wykazywa adnego zainteresowania pci
przeciwn. Jego przyjaciel i mentor, baron Stockman, napisa: Ksi mia zawsze wiksze
powodzenie u mczyzn ni u kobiet, do ktrych towarzystwa nie wykazywa wielkiego
upodobania. Pisarz Lytton Strachey w swojej znakomitej biografii krlowej Wiktorii
sugeruje, e Albert, zanim zarczy si z kuzynk, utrzymywa intymne kontakty z modym
angielskim oficerem, porucznikiem Francisem Seymourem.
Po ustaleniu daty lubu Albert wrci do Niemiec, eby poegna si z rodzin
i krajobrazami dziecistwa, ktrych nie mia ju ponownie zobaczy. By bardzo strapiony
i zaniepokojony niepewn przyszoci, zdawa sobie bowiem spraw, e lordowie go
lekcewa i e jako jeden z Koburgw bdzie mia na dworze wielu wrogw. W jednym
z ostatnich napisanych przed lubem listw zwierzy si przyjacielowi: Za dwie godziny
bd onaty. Niech Bg mnie wspiera!. Dziesitego lutego 1840 roku krlowa polubia
ksicia Alberta w krlewskiej kaplicy londyskiego paacu Saint James. Wiktoria, w prostym
wianuszku z kwiatw pomaraczy na gowie, bya ubrana w bia haftowan sukni z satyny
z dugim koronkowym trenem. Albert szybko odkry, e ycie krlewskiego maonka nie
bdzie bajk. Kiedy wyrazi ch, by po lubie spdzili razem tydzie w Windsorze, Wiktoria
odpowiedziaa mu stanowczo: Zapominasz, mj kochany, e jestem krlow i e sprawy
pastwa musz i swoim torem. Dopki trwa sesja parlamentu, musz by w Londynie.
Mimo pocztkowych nieporozumie noc polubn przeyli wspaniale. M bardzo pociga
Wiktori fizycznie, czego nawet nie staraa si ukry. Na stronach swojego dziennika
zanotowaa: Nie zmruylimy oka przez ca noc. Kiedy miaam przed sob t anielsk twarz,
moje uczucie przewyszao wszystko, co mog wyrazi! Jest taki atrakcyjny tylko w koszuli
i z odkryt piersi. Musiaa te skreli kilka linijek do lorda Melbourne, by podzieli si
z nim swoim szczciem: Bya to noc tak rozkoszna i porywajca. Nigdy nie mylaam, e
kto moe mnie tak kocha.
Po trzech dniach para wrcia do Londynu i Wiktoria wznowia swoje zajcia z lordem
Melbourne. Chocia krlowa nadaa Albertowi tytu Jego Krlewskiej Wysokoci, na dworze
by tylko jej wspmaonkiem. Mia nie wicej ni dwadziecia lat, le mwi po angielsku,
a jego niemiecki sposb ubierania wywoywa rnego rodzaju kpiny ze strony lordw. Na
polityce nie zna si zupenie i nie mg przymi lorda Melbourne, ktry nie tylko by
premierem, lecz take prywatnym sekretarzem krlowej. Wiktoria oczekiwaa od niego tylko
tego, e bdzie doskonaym mem.
Jednak jego funkcje jako ma rwnie byy ograniczone. yciem prywatnym rzdzia
dawna guwernantka, baronowa Lehzen, ktra nadal zajmowaa pokj obok apartamentw
Wiktorii i kontrolowaa midzy innymi jej wydatki i korespondencj. Moje ycie maeskie
jest bardzo szczliwe i pene [...] jednak na przeszkodzie godnemu wypenianiu moich
obowizkw stoi fakt, e nie jestem panem i wadc, a jedynie mem ubolewa w licie
do wuja Leopolda.
Duma Alberta zostaa zraniona, kiedy przyby do Wielkiej Brytanii, poniewa rodzina
krlewska traktowaa go jak obudnego cudzoziemca, a rzd odmwi honorowego statusu.
Czu si kompletnie obco na dworze, a jego sztywne i formalne maniery nie pomagay mu
w zdobywaniu mioci poddanych. Nigdy nie wchodzi midzy ludzi ani nie spacerowa
ulicami Londynu miasta, ktre uznawa za brudne i niezbyt atrakcyjne. Cho prywatnie
potrafi by czarujcy i dowcipny, publicznie aby tworzy nienaganny wizerunek by
powany i zdystansowany. Albert mia na dworze tylko jednego przyjaciela, prywatnego
doradc i mentora, barona Friedricha Stockmara, niemieckiego lekarza, ktry w modoci
suy u krla Leopolda i z czasem, dziki dyplomatycznym zdolnociom i mdrym radom, sta
si jedn z najbardziej zaufanych osb z otoczenia krlowej.
Ale powaniejsze byy rnice midzy maonkami. Wiktoria i Albert mieli odmienne
upodobania i temperamenty. On by powany, wyksztacony, odpowiedzialny i bardzo
purytaski. Przyzwyczajony do wczesnego wstawania i prowadzenia spartaskiego ycia, nie
znosi swobodnego sposobu bycia lordw. O wp do jedenastej wieczorem mona byo go
zobaczy, jak drzemie na sofie. Natomiast Wiktoria bya porywcza, spontaniczna i wesoa,
lubia taczy przez ca noc i oglda wschd soca z portyku paacu Buckingham. Albert,
w odrnieniu od krlowej, otrzyma bardzo staranne wyksztacenie, najpierw w paacu
w Koburgu, nastpnie na Uniwersytecie w Bonn. Lubi malowa, komponowa muzyk, gra
na pianinie i organach, spotyka si z wybitnymi pisarzami i uczonymi. Jednak krlowa
niechtnie ich zapraszaa, bo nie czua si rwnie wyksztacona, a ich towarzystwo j
krpowao.
Ci, ktrzy myleli, e z powodu tych rnic dni maestwa s policzone, pomylili si.
Wiktoria potrafia by bardzo uparta, arogancka i despotyczna, ale w gbi duszy wiedziaa, e
ulegnie mowi. Bya w nim szaleczo zakochana, a ich maeskie ktnie czsto koczyy si
rozkosznym pogodzeniem. Pewne wydarzenie, ktrego wiadkiem podczas swojego pobytu
w paacu by Ernest, brat ksicia Alberta, wiele mwi o ich zwizku. Pewnego dnia ksi,
obraony na Wiktori po jednym z jej czstych wybuchw zoci, zamkn si na klucz
w swoim pokoju. Wzburzona monarchini dobijaa si do jego drzwi. Kto tam? zapyta.
Krlowa Anglii odpowiedziaa. Albert nie zareagowa, a ona dalej pukaa. To samo
pytanie i ta sama odpowied powtarzay si wiele razy. W kocu, po kolejnym pytaniu,
nastpia cisza i Wiktoria sodkim gosem powiedziaa: To ja, twoja ona, Albercie
i wtedy drzwi natychmiast si otworzyy.
Z biegiem czasu pozycja ksicia si zmienia. Studiowanie polityki okazao si dla niego
mniej nudne, ni to sobie pocztkowo wyobraa, nauczy si rwnie angielskiego prawa.
Zacz bywa na spotkaniach krlowej z ministrami i, zgodnie z sugestiami lorda Melbourne,
otrzymywa wszelkie informacje zwizane z polityk zagraniczn. Przed narodzinami
pierwszego dziecka zosta mianowany regentem na wypadek mierci krlowej i to bez
najmniejszego sprzeciwu ze strony parlamentu.
Dwa miesice po lubie okazao si, e krlowa jest w ciy. Wiktoria, korzystajca
z przyjemnoci maeskiego ycia, przeya wielkie rozczarowanie. Miaa ognisty
temperament i czua ogromny pocig seksualny do Alberta, ktrego msko stale wychwalaa
w swoim dzienniku. W licie do babki Koburg napisaa:
Zaszam w ci natychmiast, co wywoao we mnie niepohamowan wcieko. Prosiam
Boga dniami i nocami, eby da mi ask przynajmniej szeciu miesicy wolnoci. Ale moje
mody nie zostay wysuchane i dlatego jestem nieszczliwa. Nie mog zrozumie, jak mona
tego pragn od razu na pocztku maestwa.
Krlowa, wbrew swojemu publicznemu wizerunkowi, nigdy nie bya nadmiernie rodzinn
osob ani nazbyt czu matk. Bdc ju w dojrzaym wieku, napisaa do swojej najstarszej
crki Vicky: Ble, cierpienia, troski, znoszenie mczarni, rezygnacja z przyjemnoci, stae
podejmowanie rodkw ostronoci na wasnej skrze odkryjesz mki, jakim jest poddana
kobieta zamna i przez ktre, przyznaj, przeszam. Czowiek si czuje straszliwie
ograniczony. Przyjcie na wiat dzieci miaa ich dziewicioro, niemal jedno po drugim
stopniowo oddalao j od polityki, tak jak pragn tego m.
Chocia krlowa cieszya si dobrym zdrowiem i przez pierwsze miesice ciy moga
prowadzi normalne ycie chodzia do opery i teatru pod rk z mem w licie do wuja
Leopolda wyznaa: To tak straszne, naprawd [...] Ta rzecz sama w sobie jest dostatecznie
ohydna i jeli po wszystkich moich cierpieniach miaabym mie paskudn dziewczynk, to
myl, e j zabij. Pragn jedynie chopca. Jej pragnienia nie zostay spenione
i w listopadzie 1840 roku, po trwajcych dwanacie niekoczcych si godzin mczarniach,
urodzia dziewczynk. Ksiniczce nadano imi matki, Wiktoria, ale od pocztku nazywano j
Pussy (Kicia), a z czasem Vicky. W odrnieniu od swojej matki krlowa postanowia nie
karmi sama dziecka, poniewa, jak stwierdzia: nie podobaj mi si kobiety zamienione
w mleczne krowy. Nie lubia rwnie noworodkw, przypominay jej aby, i w jej
mniemaniu byy naprawd brzydkie.
Po urodzeniu pierwszej crki Wiktoria leaa w ku przez dwa tygodnie, podczas ktrych
Albert czule si ni opiekowa. Ksi by uszczliwiony dziewczynka bya wedug niego
bogosawiestwem, a jednoczenie wyranie polepszya jego pozycj na dworze jako ojca
przyszego dziedzica Korony. Krlowa bya wzruszona tyloma wzgldami: Opiekowa si
mn jak matka. Nie mona byoby znale pielgniarki bardziej czuej, uwanej i fachowej.
Wiktoria nigdy nie bya on atw ani wzorow. Nie miaa cierpliwoci do dzieci, a jej
straszliwe wybuchy zoci pojawiay si bez ostrzeenia. Albert nie wiedzia, jak reagowa na
te nage zmiany humoru, i niepokoi si, czy czasem w przypadku jego ony szalestwo
dynastii hanowerskiej nie okae si dziedziczne. W jednym z listw do swojego dawnego
wychowawcy wyzna:
Jest taka popdliwa i gwatowna [...] Kiedy wybucha, dga mnie wymwkami i obwinia, e
jestem ambitny, zazdrosny i jej nie ufam. Przychodz mi wtedy do gowy tylko dwa
rozwizania: albo zachowa milczenie i dyskretnie si wycofa, a bybym wwczas jak
dziecko przed chwil zganione przez matk, ktre odchodzi, stuliwszy uszy po sobie, albo
odpowiedzie na gwatowno gwatownoci, ale to znw prowadzioby do sceny, a nie
znosz oglda Wiktorii w takim stanie.
Ona z kolei przyznawaa w dzienniku, e ma nieznony charakter: Ju przed lubem
wiedziaam, e bdzie to rdem problemw. Albert by przekonany, e jedynym sposobem
na uspokojenie maonki jest stopniowe odsunicie jej od trosk wynikajcych z politycznych
obowizkw i sprowadzenie jej funkcji do roli matki.
W roku 1841 Wiktoria musiaa stawi czoo wanym zmianom rozstaniu z dwiema
osobami, ktre w przeszoci miay na ni najwikszy wpyw. Po dojciu do wadzy torysw,
ktrych szczerze nie znosia, uwielbiany przez ni lord Melbourne poda si do dymisji. Mimo
kolejnych ci nie wyrzeka si przyjemnoci korespondowania z byym premierem i wiernym
przyjacielem. Cho zaufany czowiek ksicia Alberta, baron Stockmar, zoy wizyt lordowi,
starajc si wymc na nim zaprzestanie niemal codziennej korespondencji z krlow, lord
zignorowa t prob. Przez nastpne miesice Wiktoria, oprcz listw penych sympatii i rad
dowiadczonego polityka, dostawaa od niego bukiety r i wawrzynw.
Kiedy urodzia drugie dziecko, Edwarda, ksi postanowi, e osobicie zajmie si
edukacj i wychowaniem dzieci. Po Bertiem, jak wszyscy nazywali ksicia nastpc tronu,
pojawiali si kolejno na wiecie: Alicja, Alfred, Helena, Ludwika, Artur, Leopold i, w 1857
roku, Beatrycze, matka przyszej krlowej Hiszpanii, Wiktorii Eugenii. Albert, ktry otwarcie
narzeka na rol odgrywan przez baronow Lehzen gupi intrygantk, szalon i optan
dz wadzy, jak o niej mwi postanowi si jej pozby. Wyczekawszy waciwego
momentu, z wielkim taktem powiadomi on, e Lehzen zgodzia si przej na emerytur
i wrci do Hanoweru, by tam zamieszka ze swoj siostr. Wiktoria przyja to do
wiadomoci i pogodzia si z utrat kobiety, ktra suya jej przez tyle lat i chronia j przed
intrygami Conroya. Oddana guwernantka reszt ycia spdzia, wspominajc swoj uczennic.
Po jej odjedzie Albert poczu si wolny, pozostaa mu jednak jeszcze jedna sprawa do
zaatwienia. Z wasnej inicjatywy, z typow dla siebie zrcznoci, zdoa pogodzi Wiktori
z jej matk. Jeli w przeszoci ksina Kentu bya kobiet surow i zaborcz, przyjcie na
wiat wnuczt zamienio j w serdeczn babci. Mieszkajc w Clarence House, zaledwie
dziesi minut piechot od paacu Buckingham, moga codziennie odwiedza swoje wnuki
i bawi si z nimi przez chwil. Dla samej krlowej za obecno dzieci miaa sta si
wielkim wsparciem w trudnych czasach.
W miar powikszania si rodziny Albert zorganizowa codzienne ycie maonkw
zgodnie z ustalonym rozkadem. Wiktoria bya nocnym markiem i znaczn cz poranka
spdzaa w ku, on jednak zmusza j do wstania o smej i do wsplnego niadania. Przed
przejrzeniem korespondencji przez krtki czas spacerowali dla zdrowia po ogrodach. Pniej
przez prawie dwie godziny zajmowali si rysowaniem czy robieniem akwafort. Po obiedzie
krlowa, coraz czciej w towarzystwie ma, przyjmowaa ministrw. Kolacje, koncerty,
opery i bale wypeniay im wieczory. Stopniowo to Albert zacz wyznacza protok
i nadzorowa przyjcia w paacu. Ksi, ktry nie znosi rozwizoci, godzi si na
przyjmowanie w Buckingham tylko mczyzn i kobiet o nienagannej reputacji, a ostatecznie
zabroni wstpu do paacu rozwodnikom.
O ile w pierwszych latach panowania na wszystkich spotkaniach towarzyskich to Wiktoria
znajdowaa si w centrum zainteresowania i przyjmowaa czonkw najwyszej arystokracji,
o tyle teraz sytuacja si zmienia. Dawniej nie byo dziedziczki czy atrakcyjnego oficera, ktry
awansowaby do elity, nie bdc wczeniej przedstawionym na dworze i nie pocaowawszy
rki Jej Wysokoci. Co tydzie przez par godzin defilowao przed mod monarchini okoo
trzech tysicy osb. Albert narzuci jednak swoje surowe luteraskie zasady i coraz rzadziej
wydawano przyjcia.
Kolacje na dworze, niegdy zabawne, stay si nudne i poddane rygorystycznemu
i uciliwemu protokoowi. Damy dworu i sami gocie uznawali je wprost za nieznone.
Jedynym, ktry wydawa si na nich dobrze bawi, by sam Albert, ktry wprowadzi do tych
wieczorw cay rytua: najpierw wita goci on, kwadrans pniej pojawiaa si na salonach
krlowa, ktrej lokaje otwierali drzwi z wielk rewerencj. Kiedy ju towarzystwo zasiado
do stou, ksi rozpoczyna rozmow o polityce albo o niemieckiej literaturze z premierem
Peelem lub z ktrym z krewnych przybyych z Koburga. Jake odlege wydaway si Wiktorii
zabawne, a niekiedy nawet pikantne rozmowy, ktre prowadzia z kochanym lordem
Melbourne, i gry w karty przy kominku przecigajce si a do witu.
W niedziel para krlewska uczestniczya we mszy witej w nowej kaplicy paacu
Buckingham wraz z paacowym personelem. Albert, z uporem dcy do odsunicia ony od
obowizkw politycznych, czu si usatysfakcjonowany, widzc, jak si zmienia: Publicznie
daem wyraz swojej satysfakcji, e znajduj krlow tak szczliw, i dodaem, i mam
nadziej, e stopniowo odnajdzie peni szczcia wycznie w krgu rodziny powiedzia
do Stockmara po wyjciu z ceremonii chrztu swojego syna Bertiego.
Ci, ktrzy dobrze znali temperamentn Wiktori, byli zdumieni zmian, jaka w niej zasza
pod wpywem ma. Krlowa wydawaa si ogromnie szczliwa w roli oddanej i pobonej
matki, a take radowao j to, e Albert zajmuje si wszystkimi sprawami, take domowymi.
Na jednej ze stron jej dziennika mona przeczyta:
Wszed Albert z moj ukochan crk Pussy, ubran w podarowane jej przez mam liczne
ubranko z biaej weny z niebieskimi haftami i bardzo adny czepek. Posadzi j na moim ku
i usiad obok niej, a dziewczynka zachowywaa si wspaniale. I widzc tak przed sob
mojego kochanego i dzielnego Alberta z nasz duszyczk, poczuam szczcie i wielk
wdziczno wobec Boga.
Przepojona cnotliwoci i skromnoci, stopniowo narzucanymi przez ma, Wiktoria staa
si doskona dam, zajmujc si wycznie wydawaniem dzieci na wiat, opiek nad
rodzin oraz zachowaniem integralnoci i prestiu Zjednoczonego Krlestwa. Dla ksicia bya
przykadem nowej kobiety, podnej i oddanej matki, anioem domowego ogniska
i nienagann on.
W yciu Wiktorii dokona si nieoczekiwany zwrot. Skoczyy si zabawy, bale do witu
i partie szachw. Jej rozrywk stay si herbatki z paniami skupionymi wok ony pastora
z miejscowej parafii. Kady jej dzie upywa w sztywnym gorsecie zakazw, w ktrym nie
byo miejsca na arty ani dworskie plotki, jakie dawniej tak j rozryway. Tematy rozmw
kryy wok rodziny, dzieci, zgonw i chrztw.
Jeli krlowa w modoci urzekaa wszystkich swoj naturalnoci, radoci
i entuzjazmem, teraz coraz bardziej przypominaa swoj kochan mam, ktra wedug
Alberta czya wszystkie zalety. Ksi, pod wpywem porad barona Stockmara, zdoa
wykorzeni z krlowej cay nadmiar jej pasji i entuzjazmu. W roku 1840 Albert napisa do
barona: Jestem bardzo dumny z Wiktorii, ostatnio zrobia mi tylko dwie sceny. A poza tym
coraz bardziej we mnie wierzy. Podziw i lepe zaufanie, jakie odczuwaa w stosunku do
ma, znalazy odbicie na kartach jej dziennika. Wiktoria z nietypow dla siebie afektacj
notowaa, jak rozczula j widok ukochanego ma grajcego na organach z dziemi siedzcymi
mu na kolanach. Albo chwalia dobry gust Alberta, ktry zajmowa si rwnie jej stylem
i dobiera jej stroje. Majca zaledwie sto pidziesit centymetrw wzrostu i na dodatek do
korpulentna, krlowa nie bya zadufana w sobie i nienawidzia przymiarek krawieckich. Miaa
wielkie kompleksy na punkcie swoich maych i grubych doni, dlatego te zasaniaa palce
licznymi piercionkami. Na szczcie miaa u swego boku Alberta: Ma tyle gustu, a ja tak
niewiele... mwia ze wzruszeniem i dokadnie wypeniaa jego rady: ubiera si z prostot
i bez nadmiernej ostentacji.
Ju po pierwszym roku maestwa Albert sta si dla niej niezastpiony i towarzyszy jej
we wszystkich publicznych wystpieniach. Peni funkcj prywatnego sekretarza, osobistego
doradcy, by obecny przy wszystkich jej rozmowach z ministrami; doradza, dyktowa listy
i pisa przemwienia. Pocztkowe nieporozumienia odeszy w zapomnienie. Wiktoria ya
tylko dla ma i nie moga zrozumie, w jaki sposb mczyzn, ktremu cakowicie ufaa,
mg by w przeszoci lord Melbourne. Nie mog pozby si myli, jak sztuczne byo
wwczas moje szczcie i jak teraz jestem szczliwa, bo znalazam w moim ukochanym mu
prawdziwe i stabilne szczcie, ktrego ani polityka, ani doczesne niepowodzenia nie mog
zmieni napisaa pena dumy, e ma za ma czowieka tak doskonaego.
Albert, krl w cieniu
Wiktoria uwielbia Alberta, jednak on nie by tak szczliwy jak ona. Aroganccy lordowie
uznawali go nadal za cudzoziemca, niewiele znaczcego ksicia bez ziemi i majtku. Nie
podziela on rwnie ich zamiowania do podry, zabawy, wycigw konnych czy mskich
podbojw. Ksi, dochowujcy wiernoci onie, znajdowa rado wycznie w pracy.
Z chwil gdy Robert Peel stan na czele rzdu, Albert zacz bardziej aktywnie wcza si
w sprawy pastwa. Mimo e na pocztku Wiktoria nie znosia swojego nowego premiera,
z czasem zacza darzy go wielk sympati i szacunkiem to sposb, w jaki traktowa on
ksicia, zmikczy jej serce. Obaj mczyni polubili si od pierwszej chwili, poniewa mieli
ze sob wiele wsplnego: obaj byli purytanami, ludmi nieugitymi i niezmordowanie
pracowitymi. Peel mianowa Alberta przewodniczcym Krlewskiego Towarzystwa Sztuki,
ktre miao zaj si odbudow zniszczonego w poarze budynku Parlamentu. Trudno sobie
wyobrazi bardziej odpowiednie zajcie dla ksicia, ktry kocha sztuk i lubi rozmawia
z ludmi wybitnymi, a zarazem szanowanymi. Albert ciaem i dusz zaangaowa si w nowe
przedsiwzicie. Jednak nastpne zadania, ktrych si podj z rwnym zaangaowaniem,
miay okaza si znacznie bardziej wyczerpujce i podkopay jego i tak wte zdrowie,
postanowi bowiem zreformowa krlewski dwr i uporzdkowa finanse.
W paacu Buckingham panowa absolutny chaos, suba bya niekompetentna
i niezdyscyplinowana, pokoje niewygodne i zimne, bo nie zawsze dziaay kominki, nie by on
rwnie przystosowany do wizyt wybitnych goci odwiedzajcych Jej Wysoko. Take
bezpieczestwo pozostawiao wiele do yczenia i we wntrzach paacu czsto mona byo
spotka jakiego ukrytego wczg. Dwa tygodnie po przyjciu na wiat ksinej Vicky jej
opiekunka usyszaa nieoczekiwany haas w pokoju przylegajcym do sypialni krlowej.
Baronowa Lehzen z przeraeniem odkrya, e pod ogromn sof ukrywa si chopczyk.
Wczga, nazywany Boy Jones, by synem krawca i zdoa wej do paacu, wspinajc si
po cianie od strony ogrodu i przelizgujc przez otwarte okno. Ju dwa lata wczeniej
przechadza si swobodnie po komnatach krlewskich przebrany za kominiarza. Albert zdoa
poprawi bezpieczestwo w paacu i, po latach marnotrawstwa, skoczy z naduyciami.
Krlowa i ksi tworzyli idylliczn par, z dum pozujc nadwornemu malarzowi
Franzowi Xaverowi Winterhalterowi w otoczeniu piknych i umiechnitych dzieci ubranych
w nieskazitelne koronki. Nard podziwia ich blisko, prostot i postaw moraln. Krlowa
bya osob bardzo popularn i kochan przez wikszo Brytyjczykw. Osiemnacie miesicy
po urodzeniu ksicia Walii przysza na wiat ksiniczka Alicja, w kolejnym roku ksi
Alfred, nastpnie ksiniczka Helena (zwana Lenchen), a dwa lata pniej ksiniczka
Ludwika. Dla Wiktorii, coraz bardziej skupionej na licznym potomstwie, pompa i etykieta
zamku Windsor, w ktrym spdzaa coraz wicej czasu, bya udrk. Chciaa wie ycie
bardziej kameralne, gdzie na uboczu. Nigdy nie lubia tej ogromnej, oddalonej od Londynu
twierdzy, ktra przypominaa jej wizienie, gdzie wszystko byo nudne i odraajce. Zamek,
ktry niewiele si zmieni od czasw Henryka VIII, nie by gocinnym miejscem dla rodziny
z dziewiciorgiem maych dzieci. Wiktoria narzekaa na zimno i przecigi, z czasem jednak
sta si on jej gwn rezydencj, w ktrej przyjmowaa najwysze osobistoci.
Okoo 1845 roku, by mc cieszy si wiksz prywatnoci, para krlewska kupia
z wasnych oszczdnoci majtek Osborne na pnocy wyspy Wight. Na wspaniale pooonej
ziemi kazali wybudowa pikny paac w stylu woskiego renesansu, ktry urzdzili zgodnie ze
swoimi upodobaniami. Nad morzem, z dala od wszelkich spojrze, krlewska rodzina
korzystaa tu z prywatnoci nieosigalnej w Londynie. Soneczny klimat i czyste powietrze
okazay si wprost idealne dla wszystkich, jak stwierdzi podczas jednej z wizyt doktor James
Clark, osobisty lekarz Wiktorii: Byo to miejsce korzystne dla zdrowia dzieci, nerww
krlowej i dolegliwoci odkowych, na ktre cierpia ksi.
Szczcie Wiktorii dopenio si, kiedy kupili w Balmoral stary zameczek myliwski
stojcy na pustkowiach hrabstwa Aberdeen w Szkocji. Kazali go zburzy, a na jego miejscu
zbudowa wiksz i bardziej nowoczesn rezydencj. Otoczona lasami posiado miaa
znakomite pooenie nad brzegami rzeki Dee, z dala od brytyjskiego dworu. Krlowa
zakochaa si w tych okolicach od czasu swojej pierwszej podry do Highlands latem 1842
roku. Gorliwa czytelniczka powieci Waltera Scotta, zachwycia si t ziemi legend
i hipnotyzujcych pejzay. Szkoci, nieprzyzwyczajeni do krlewskich wizyt, przyjli Wiktori
i Alberta z wyrazami wielkiego szacunku.
Wzgrza pokryte gst mg, spokojne jeziora o krystalicznie czystej wodzie i magiczne
zamki przypominay krlowej sceneri bajek z dziecistwa. Powietrze Szkocji suyo jej
doskonale, pord gr i lasw czua si odmodzona. Czasami para krlewska wyprawiaa si
na romantyczne wycieczki w dalekie gry, pod faszywym nazwiskiem, by nie zostali
rozpoznani. W tych eskapadach towarzyszyo im dwch sucych, Grant i Brown. Tak owe
wyprawy wspominaa Wiktoria w swoim dzienniku:
Postanowilimy nazywa si lord i lady Churchill, ale pewnego razu Brown si zapomnia
i powiedzia do mnie Jej Krlewska Wysoko, kiedy wsiadaam do powozu, Grant
natomiast z kabiny zwrci si do Alberta Jego Krlewska Wysoko, na co
zareagowalimy wybuchem miechu, ale nikt nas nie zdemaskowa.
Szkocki zamek Balmoral, do ktrego mona byo dosta si wycznie odzi, sta si ich
ulubionym schronieniem. Miejscowi uwaali, e krlowa Wiktoria przynosi im szczcie, jest
swoistym amuletem pomylnoci. Widzieli, e jest silna, ywioowa, pena entuzjazmu
i umie doceni ycie na wsi. Lubia wspinaczk, jazd konno, przemierzaa rzeki i nierzadko
zatrzymywaa si w zwykych zajazdach. Pewnego razu owiadczya, e mogaby y tak
zawsze. Ale te rozkoszne dni koczyy si, gdy krlowa musiaa jecha do paacu Buckingham,
by otworzy sesj parlamentu, przyj ministrw czy wanych goci z zagranicy.
Albert zamieni si w niestrudzonego i obsesyjnego pracoholika, nie zaniedbywa jednak
edukacji dzieci. Mia nieskrywan sabo do trzyletniej Vicky, dziewczynki bardzo
inteligentnej, robicej szybkie postpy. Otrzymaa ona znakomite i staranne wyksztacenie.
Kiedy miaa zaledwie ptora roku, zacza si uczy francuskiego, a zanim ukoczya cztery
lata, mwia ju pierwsze sowa po niemiecku. Od szstego roku ycia poznawaa midzy
innymi geografi, arytmetyk i histori. Bya piln uczennic i zawsze chtnie siadaa do
nauki. Ksi spdza z dziemi tyle czasu, ile mg, a w wakacje chodzi z nimi apa motyle,
uczy je rysunku, poezji niemieckiej i muzyki, zawsze z bliska nadzorujc ich postpy. Po
narodzinach szstego dziecka, Ludwiki, opracowa rygorystyczny plan ich nauki.
Ze wszystkich dzieci najbardziej martwi go nastpca tronu, Bertie. Chopiec, ktry
w niczym nie przypomina wzorowej, inteligentnej starszej siostry, stale zaprzta jego myli.
By niesforny, sympatyczny i bardzo wesoy, ale nie lubi si uczy. Rodzice postanowili
zdwoi wysiki, by nie opuci si w nauce, przejrzeli jego plan zaj, powikszyli liczb
godzin i starannie wybrali nauczycieli. Najpniej w wieku szeciu lat naley powierzy jego
wychowanie preceptorowi. Moim pragnieniem jest, by dorasta, cile wzorujc si na ojcu,
tak by ukoczywszy lat szesnacie lub siedemnacie, by dla niego prawdziwym przyjacielem
wyrazia swoj opini krlowa.
Chopiec zosta oddany w rce czcigodnego Bircha, dawnego nauczyciela z Eton
zajmujcego si sprowadzaniem chopcw na waciw drog i znanego z surowych metod.
Ale dziecko, ktremu narzucono bardziej rygorystyczny plan nauki ni jego siostrom, nie
robio adnych postpw. Bertie, przyszy krl Edward VII, nigdy nie mia by taki jak jego
konserwatywny i pilnujcy moralnoci synw ojciec. Kiedy ksi nastpca ukoczy
siedemnacie lat, Albert wysa mu dugi list, w ktrym tumaczy, e oto wkracza w dorosy
wiek i e ycie skada si z obowizkw. Bertie na te sowa zareagowa paczem. Jego relacje
z ojcem staway si coraz chodniejsze, coraz bardziej napite.
W tym te czasie ksi Albert postanowi zorganizowa Wielk Wystaw wiatow, aby
zademonstrowa wiatu najwaniejsze osignicia techniczne cywilizacji. Miaa ona nie tylko
prezentowa ostatnie wynalazki i projekty, lecz take nie pewne przesanie moralne. Dla
ksicia, czowieka wiary i silnych przekona, miaa by rwnie midzynarodowym
pomnikiem wielkich cnt cywilizacji: pokoju, postpu i dobrobytu. Kiedy Albert przedstawi
ten pomys, premier Robert Peel zareagowa z entuzjazmem, a krlowa Wiktoria uroczystym
tonem stwierdzia: Jestem bardzo dumna z tego, co jest w stanie wymyli wspaniay umys
mojego ukochanego ma.
Byo to wielkie wyzwanie, ktre wspary wszystkie sektory gospodarki. Rzd zgodzi si na
to, by wystaw ulokowa na terenie Hyde Parku. Spord wszystkich zaprezentowanych
projektw gwnego pawilonu wystawy Albert wybra prac architekta Josepha Paxtona,
znanego projektanta ogromnych oranerii. Przez dwa lata ksi pracowa niestrudzenie,
a jego ogromne zaangaowanie odbio si na jego delikatnym zdrowiu. Cierpia na
bezsenno, brakowao mu si. Poza tym musia stawi czoo krytykom, prognozujcym wielk
klsk przedsiwzicia.
Jego trud zosta jednak nagrodzony, gdy 1 maja 1851 roku krlowa Wiktoria uroczycie
otworzya Wystaw wiatow w obecnoci licznie zgromadzonych widzw. Na ten wany
dzie przywdziaa rowosrebrzyst sukni i zaoya synny Koh-i-noor, diament podarowany
jej rok wczeniej przez Kompani Wschodnioindyjsk. By to najwikszy diament na wiecie,
majcy sto osiemdziesit sze karatw, ktry zdobi tron cesarzy z dynastii Mogow
w Delhi. Wystawa bya tego warta.
Ogromny sukces wydarzenia ponad sze milionw zwiedzajcych i spore zyski
finansowe zdecydowanie polepszy wizerunek Alberta. Po zamkniciu wystawy krlowa
w jednym z listw do premiera wyrazia swoj gbok satysfakcj: Imi mojego ukochanego
ma zostao uniemiertelnione na zawsze, a fakt, e kraj tak to doceni, jest dla mnie rdem
ogromnego szczcia i wdzicznoci.
Jednak ksi ani si nie odpry, ani nie wyjecha na zasuone wakacje po dwch
latach cikiej pracy wci by pogrony w gorczkowej aktywnoci. Otwiera szpitale
i muzea, wygasza przemwienia w Krlewskim Towarzystwie Rolniczym, spotyka si
z ministrami i sekretarzami, zajmowa si obfit korespondencj i pisa niekoczce si
memoranda. Znalaz rwnie czas, by naszkicowa plany zamku, jaki pragn wznie
w Balmoral na rezydencj wypoczynkow dla swojej licznej rodziny i ktrego wykoczeniem
sam chcia si zaj.
Zamek, zbudowany z szarego granitu wedug szkicw Alberta, w niczym nie przypomina
innych szkockich zamkw, a poczenie w nim rnych stylw gotyku i folkloru niemieckiego
zdumiewao zwiedzajcych. We wntrzu zwracay uwag cztery neogotyckie pokoje
kpielowe z umywalkami i duymi wannami, zasony i dywany z zielonego, tego
i niebieskiego tartanu oraz sofy wycieane chintzem, tkanin poyskliw i kwiecist. ciany
sypialni krlowej obito niebiesk tapet z motywem irysw. W przykrytych dywanami
korytarzach zawieszono wiele gw jeleni i rozmaite poroa. Jednak najbardziej zwracaa
uwag wielka nisza koo wejcia z naturalnej wielkoci posgiem ksicia Alberta ubranego
w kilt. Po swojej pierwszej wizycie w zamku lord Rosebery, pniejszy premier Wielkiej
Brytanii, stwierdzi: Mylaem, e nie ma na wiecie niczego brzydszego i w gorszym gucie
ni Osborne, dopki nie zostaem zaproszony do Balmoral.
Albert nie przerywa rwnie przeksztacania rezydencji Osborne, gdzie zaprojektowa
wszystko, od kanalizacji po ogrody, stanowice jedn z jego pasji. Prcz wszystkich tych zaj
cay czas przejmowa si indolencj Bertiego, ktremu nowy preceptor, pan Gibbs, raz po raz
musia przypomina, e jest dziedzicem Korony. Albert sam opracowa program ksztacenia
swoich synw, w czym doradza mu baron Stockmar. Nauczyciel niemieckiego przestrzega
ksicia, e stosowane wobec Bertiego metody wydaj mu si tak nieludzkie, i mog po sobie
pozostawi pewne nastpstwa. Ale Albert nie wzi tego pod uwag, sdzi bowiem, e tylko
tward rk sprowadzi przyszego krla Wielkiej Brytanii na waciw drog.
Sidmego kwietnia 1853 roku Wiktoria urodzia swoje sme dziecko, Leopolda. W czasie
porodu lekarze pooyli jej chusteczk z chloroformem na twarz i tak oto staa si jedn
z pierwszych osb, ktra poddaa si tej formie znieczulenia. Pord bez blu odprajcy,
uspokajajcy i rozkoszny zyska aprobat krlowej. Mimo to jednak, tak jak po wszystkich
ciach, wpada w depresj, a wraz z ni znowu pojawiy si wybuchy zoci. Krlowa bya
rwnie niespokojna dlatego, e noworodek by sabszy od reszty rodzestwa. Jest brzydki,
odraajcy i najbardziej upokarzajcy w wiecie dla matki ubolewaa, zanim odkryto, e
jest po prostu chory.
Odkd zacz stawia pierwsze kroki, biedny Leo jak wszyscy go nazywali mia sice
na caym ciele i okropnie cierpia. Chorowa na hemofili, chorob genetyczn przekazywan
tylko przez kobiety, a dotykajc mczyzn. Krlowa nie potrafia zaakceptowa faktu, e to
ona moga przekaza swoim dzieciom t anomali, nazywan skdind chorob krlewsk.
A do narodzin ksicia Leopolda monarchini nigdy nie podejrzewaa, e moe by nosicielk
jakiej choroby. W tamtych czasach uwaano, e geny europejskich rodzin krlewskich s
lepsze od plebejskich. Ale, jak si pniej okazao, Wiktoria cierpiaa na grony typ hemofilii
i dwie z jej piciu crek ksiniczki Alicja i Beatrycze przekazay pniej t chorob
swoim dzieciom, co w konsekwencji dotkno dwory Rosji, Hiszpanii, Rumunii i Prus.
W czasach jego dziecistwa krlowa bardzo mao interesowaa si Leopoldem, ktrego
traktowano niemal jak inwalid. Bardziej troszczya si o zdrowie ukochanego ma
i zagroenia wynikajce z nieuchronnie zbliajcej si wojny. Krztanina, spotkania
i niekoczce si kolacje, ktre trzeba byo organizowa w zwizku z zamkniciem Wystawy
wiatowej, osabiy Alberta. W wieku trzydziestu trzech lat wyglda jak starzec. Niegdy
przystojny niczym ksi z bajki, teraz by nieco przygarbiony, zaczyna ysie, cierpia na
ble reumatyczne barku i czste dolegliwoci odkowe. Jego sabe zdrowie jeszcze bardziej
podupado wskutek trudnej i dugotrwaej walki, jak toczy ze swoim najgorszym wrogiem,
ministrem spraw zagranicznych lordem Palmerstonem. Ten dowiadczony polityk, ktry cae
swoje ycie powici rzdzeniu krajem, uwaa ksicia za cudzoziemca, czowieka nic
nieznaczcego, ktrego jedyn zasug by lub z krlow. Lord by czowiekiem zuchwaym,
niezbyt lubianym przez krlow i niejeden raz narazi na niebezpieczestwo stosunki
dyplomatyczne i polityk midzynarodow monarchii. Wreszcie, po dugiej i cikiej bitwie,
Albert wygra i minister zosta zdymisjonowany. Ale triumf ksicia mia nie potrwa dugo.
W roku 1854 Francja i Wielka Brytania wypowiedziay wojn Rosji i przystpiy do wojny
krymskiej. W czasie tych penych napicia miesicy i skomplikowanych zabiegw
dyplomatycznych nie trzeba byo dugo czeka na krytyk zdymisjonowania Palmerstona,
polityka odwanego i bardzo podziwianego przez nard. Kiedy tylko dowiedziano si o jego
odejciu, cay gniew i niech skierowano na ksicia. Zaczy kry plotki, e m krlowej
jest zdrajc w subie dworu rosyjskiego, ktry zmusi Palmerstona do opuszczenia rzdu, by
samemu kierowa polityk zagraniczn Wielkiej Brytanii, sprzyjajc interesom wrogw
ojczyzny.
Dla Alberta byy to jedne z najciszych i najbardziej poniajcych chwil w yciu.
Tygodniami musia czyta w gazetach najgorsze zniewagi pod swoim adresem. Znowu, cho
ciaem i dusz angaowa si w swoje obowizki ksicia maonka, oskarano go o to, e jest
Niemcem i nie ma adnego prawa miesza si do spraw rzdu.
Cay ten zamt postawi na nowo kwesti wielkiej wagi, a mianowicie dokadnego
zdefiniowania funkcji i uprawnie Korony. Jaki czas pniej, po otwarciu sesji parlamentu,
liderzy wigw i torysw wygosili w obu izbach przemwienia w obronie ksicia, w ktrych
podkrelali jego nienagann lojalno wobec kraju i domagali si uznania jego prawa do
doradzania krlowej we wszystkich sprawach pastwa. Wiktoria bya zachwycona t
rezolucj i powiedziaa do barona Stockmara: Pozycja mojego pana i wadcy zostaa
ostatecznie zdefiniowana, a jego dokonania uznane jak naley. Kilka dni pniej wybucha
wojna krymska i patriotyzm ksicia nie pozostawi adnych wtpliwoci. W 1855 roku dawny
rywal ksicia, lord Palmerston, zosta premierem, a jego relacje z par krlewsk ulegy
cakowitej przemianie. Dowiadczony polityk sta si mniej apodyktyczny i teraz z uwag
sucha sugestii krlowej i jej maonka. Poza tym by pod wraeniem wiedzy ksicia.
Zaprasza go na posiedzenia rady ministrw, na ktrych decydowano o operacjach wojennych.
Poniewa oblenie Sewastopola si przeduao i coraz wicej ponoszono strat, Palmerston
zasugerowa krlowej, by zaprosia do Windsoru Napoleona III. Cesarz bowiem wyrazi
wol, by osobicie uda si na Krym i samemu sprbowa rozwiza konflikt.
Premier zdawa sobie spraw, e jeli Napoleon pojawi si na froncie, zagarnie dla siebie
cae zwycistwo, na co Wielka Brytania nie moga sobie pozwoli. Krlowa musiaa odwie
go od tych planw i jeszcze mocniej zacieni relacje midzy oboma krajami. Chocia
Wiktoria uznawaa Napoleona za nuworysza o kiepskiej reputacji, ktry pozbawi tronu
biednego starego Ludwika Filipa, kiedy poznaa go osobicie, ulega jego urokowi. Odkrya,
e maj ze sob wiele wsplnego. Bardzo dobrze jedzi konno, jest elegancki i taczy
z wielk werw zanotowaa w swoim dzienniku. Jednak przede wszystkim Napoleon
sucha z zachwytem ksicia Alberta i zwaszcza to zmikczyo serce krlowej.
W kwietniu, w czasie tej historycznej wizyty, Wiktoria moga te lepiej pozna cesarzow
Eugeni de Montijo, ktra wydaa jej si osob weso i bardzo bezporedni, a nie adn
kobiet fataln, jak opisywa j lord Cowley, brytyjski ambasador w Paryu. Krlowa
podziwiaa elegancj i styl Hiszpanki, ktra nosia zwracajce uwag paryskie krynoliny
podkrelajce jej figur. Przy niej niska i do krpa Wiktoria, ubrana w jaskraw sukni
niedodajc jej uroku, wygldaa nie najlepiej. Nigdy jednak nie okazaa ani cienia zazdroci
wobec cesarzowej, przeciwnie, w swoim dzienniku zanotowaa, e nawet Albert doceni jej
urod i wdzik: Jestem usatysfakcjonowana, widzc go tak olnionym, bo rzadko zachowuje
si tak w stosunku do kobiet.
Ju od pierwszego spotkania obie monarchinie stay si dobrymi przyjacikami
i w przyszoci dzieliy bl z powodu tragicznej mierci najukochaszych dla nich osb. Kiedy
dostojni gocie wyjedali z Windsoru, krlowa bardzo nad tym ubolewaa, szybko jednak
z Albertem udali si z rewizyt do Parya z okazji Wystawy wiatowej. smego wrzenia, po
cikim obleniu, Sewastopol zosta zdobyty przez wojska francusko-brytyjskie i Rosja
musiaa podpisa pokj. Wiktoria i Albert uczcili zakoczenie tej krwawej wojny w swojej
rezydencji w Balmoral.
Inne wane wydarzenia w yciu Wiktorii i Alberta kazay im zapomnie cho na chwil
o okropnociach wojny. Rok pniej, we wrzeniu 1856 roku, krlowa znowu bya
brzemienna, co wywoao u niej kolejn depresj. Czua si upokorzona t dziewit ju ci
i kolejnym znieksztaceniem swojego ciaa. Przekonana, e nie przeyje porodu, bya bardzo
zdenerwowana i pobudzona, wobec czego baron Stockmar i doktor Clark bali si bardziej
o stan psychiczny Jej Wysokoci ni o jej zdrowie fizyczne.
Krlowa udowodnia, e jest bardzo siln kobiet, ale jej nieprzewidywalne ataki
wciekoci zaczy si wzmaga. Albert wytyka jej to zachowanie nawet w obecnoci
dzieci, a poniewa podobne sceny staway si coraz czstsze i byy coraz gwatowniejsze,
wysa jej dugi list, ktry zakoczy nastpujcym zdaniem: Moja mio i wspczucie s
nieograniczone i niewyczerpane. Ciki pord trwa czternacie godzin, a w kocu, znowu
znieczulona chloroformem, krlowa urodzia ksiniczk Beatrycze.
Wraz z tymi dziewitymi narodzinami Korona brytyjska osigna solidno nigdy
wczeniej niewidzian. I wanie w tym momencie Wiktoria zadaa od lorda Palmerstona
oficjalnego nadania Albertowi tytuu ksicia maonka, na ktry Albert czeka z nadziej od
szesnastu lat. Zagrozia, e nie otworzy nastpnej sesji parlamentu, jeli tym razem jej proba
nie zostanie wysuchana. Dwudziestego pitego czerwca 1857 roku sama przyznaa swojemu
mowi tytu, ktry wedle jej opinii tak bardzo mu si nalea. Mimo swoich dobrych chci
Albert Sachsen-Coburg-Gotha wci by tym samym cudzoziemcem co zawsze i nowy tytu nie
obroni go przed krytyk w gazetach ani karykaturami, tak ranicymi jego ego.
Na pocztku 1858 roku ksiniczka Vicky wysza za m za ksicia nastpc Fryderyka
Wilhelma, pniejszego Fryderyka III Hohenzollerna. Dla ksicia Alberta i Wiktorii
poczenie krlewskich domw Zjednoczonego Krlestwa i Prus poprzez maestwo ich
pierworodnej crki stanowio urzeczywistnienie marze. W tym przypadku polityczny zwizek
by rwnie maestwem z mioci. Krlowa Wiktoria, ktra wpoia wszystkim swoim
dzieciom mio do kraju, nie zgodzia si na to, by lub crki odby si, jak tego da dwr
pruski, w Niemczech. Pomys ten wyda jej si zbyt absurdalny. Koniec kocw, jak
krzykna z dum: Nie kadego dnia bierze si lub z najstarsz crk krlowej Wielkiej
Brytanii.
Albert od chwili ogoszenia zarczyn pragn przygotowa crk do roli, jak miaa
w przyszoci odgrywa. W dniach poprzedzajcych lub codziennie midzy pit a szst po
poudniu zamyka si z ni i kaza jej czyta nieznone memoranda napisane przez barona
Stockmara. Krlowa cierpiaa w milczeniu, gdy Albert powica czas swojej ukochanej
Vicky. Ksi postanowi rwnie, e bdzie spdzaa z nimi wszystkie wieczory. W swoim
dzienniku Wiktoria wyznaa: Jedlimy kolacj z Vicky. Na og zostawia nas samych okoo
dziesitej i wtenczas czuj ogromn rado, e zostaj sama z moim ukochanym Albertem.
Mio, jak ksi czu do najstarszej crki, wywoywaa w krlowej wielkie
przygnbienie. Jednak w gbi serca najbardziej przejmowaa si przyszoci dziewczyny.
Wiedziaa, e Prusacy, ktrzy woleliby, eby ich nastpca tronu oeni si z wielk ksiniczk
rosyjsk, nie zamierzali przyj Vicky z otwartymi ramionami. Nie wyobraam sobie mojej
crki wyjedajcej do Berlina, to mniej wicej tak, jakby oddao si j w rce wroga.
Albert by rwnie bardzo przejty myl o utracie ulubionej i najbardziej podobnej do niego
crki.
Krtkie panowanie ksiniczki Vicky na zimnym i niezbyt wygodnym dworze
w Poczdamie nie miao by usane rami. Krytykowana za angielskie pochodzenie, bya
skazana na ostracyzm zarwno przez Hohenzollernw, jak i przez dwr w Berlinie.
Jej ycie rodzinne naznaczyy tragedie i ze relacje z synami. Kiedy miaa zaledwie
siedemnacie lat, zasza w ci, co gboko zmartwio jej matk. W czasie ciy, uznanej za
zagroon, krlowa Wiktoria miaa dla crki jeszcze wicej dobrych rad. Monarchini, matka
dziewiciorga dzieci i niemal ju babcia, utrzymywaa z crk intensywn korespondencj.
Nie podzielaa zupenie radoci Vicky z powodu ciy i, jak zazwyczaj, bardzo szczerze pisaa
o macierzystwie:
Kochana, to, co mwisz o dumie z dawania ycia niemiertelnej duszy, jest pikne, jednak
musz przyzna, e nie podzielam Twojej opinii. W takich chwilach, kiedy nasza natura staje
si tak zwierzca i mao fascynujca, myl, e bardziej przypominamy krowy albo suki.
Baron Stockmar, dowiedziawszy si o tonie owych listw, zaalarmowa Alberta, by pooy
kres tej odraajcej korespondencji. Od tej chwili listy Wiktorii wysyane do crki
ograniczay si do tematw domowych i matczynych porad: Vicky, powinna chodzi,
przemywa szyj octem, otwiera okna trzy razy dziennie i przy kadym z nich ka
termometr, a prcz tego domaga si przystosowania azienek i ubikacji.
Krlowa nie ufaa niemieckim lekarzom i wysaa do crki swojego poonika. Tak jak si
tego obawiaa, Vicky po porodzie zapada w piczk i przez kilka dni wayy si jej losy. Jej
syn, przyszy cesarz Wilhelm II, urodzi si bardzo saby, a skomplikowany pord na zawsze
pozostawi po sobie lad jedn rk mia znieksztacon i bezwadn. W nastpnych latach
Vicky i jej ma spotkay kolejne ciosy dwoje z ich omiorga dzieci zmaro, zanim osigny
penoletno, a kiedy w 1888 roku ksi Fryderyk Wilhelm zosta krlem Prus i cesarzem
Niemiec, nie zdoa wprowadzi reform, o jakich marzy. Po trzech miesicach panowania
zmar na raka krtani. Tak oto ukochana crka Alberta, nim ukoczya pidziesit lat, zostaa
cesarzow wdow, zrozpaczon i naznaczon rodzinnymi tragediami. Jej pierworodny syn,
a wwczas ju cesarz Wilhelm II, z ktrym miaa trudne relacje, odsun j cakowicie od
wadzy.
W tym samym roku, kiedy Albert zosta pozbawiony towarzystwa najstarszej crki, straci
take inn, bardzo wan w jego yciu osob. Baron Stockmar, ktry przez dwadziecia lat
odgrywa wymagajc pracy i wyczerpujc rol ojcowskiego przyjaciela i zaufanego
doradcy ksicia i krlowej, postanowi przej na emerytur. Mia siedemdziesit lat, by
zmczony i zdecydowa si powrci do swojego domu w Koburgu. Czu si dumny ze
swojego wychowanka niezwykle pracowity ksi stanowi przykad cnoty i wytrwaoci.
Kiedy go zabrako, Albert nie ustawa w swoich wysikach i pozosta wierny zasadzie
swojego preceptora: Nigdy nie zapominaj o swoich obowizkach.
Aby przezwyciy smutek po wyjedzie najstarszej crki, ksi jeszcze bardziej pogry
si w pracy. Nie zadowala si czytaniem i notowaniem wszystkich depesz nadchodzcych
z Europy czy z samego imperium, ale kierowa te losami Uniwersytetu w Cambridge,
organizowa konferencje, na ktre zaprasza najwiksze osobistoci, spotyka si
z konserwatorem National Gallery, angaowa w reform szk publicznych. Dzie swoich
urodzin obchodzi w rodzinnym gronie i z zachwytem przyj prezenty od krlowej, zawsze
zgodne z jego upodobaniami. Albert skoczy trzydzieci dziewi lat, wyglda jednak na
szedziesit.
Wiktoria wiedziaa, e jest wyczerpany i e jego delikatny organizm jest nieprzygotowany
na to, by stawi czoo takim wysikom. Zaniechali dawnych zabaw i rozrywek, nawet ju nie
wychodzili co rano, eby pospacerowa albo si razem pogimnastykowa. Ksi sta si
mczyzn hipochondrycznym i depresyjnym, oddanym pracy w sposb wrcz patologiczny.
Spotkania towarzyskie zredukowano do minimum, a przyjcia w paacu mona byo policzy
na palcach jednej rki. Para krlewska kada si spa coraz wczeniej i ju skoro wit oboje
byli na nogach, by wypenia codzienne absorbujce obowizki, ktrym powicali coraz
wicej czasu.
Ksi, w ktrym krlowa Wiktoria bya tak samo zakochana jak pierwszego dnia, teraz by
mczyzn chorowitym i melancholijnym. Uty, by bardzo blady, niemal ysy. W jednym
z listw do swojej ukochanej Vicky wyzna, e rano w Balmoral nakada peruk, by nie zapa
przezibienia, i ukradkiem przed jej matk rozpala w kominku. Jego oszczercy, ktrzy
wczeniej porwnywali go z operowym tenorem, teraz kpili, e przypomina majordoma. Mimo
to Wiktoria i Albert nadal stanowili kochajc si par. Z okazji dwudziestej pierwszej
rocznicy lubu Albert napisa: Jutro obchodzimy nasz rocznic lubu i cho musielimy
znie rnego rodzaju burzliwe nieaskawoci, nasza mio kwitnie i jest wiea jak
pierwszego dnia....
Wdowa Windsoru
Na pocztku 1861 roku zmara nieoczekiwanie ksina Kentu, matka Wiktorii. Po raz
pierwszy krlowa stracia ukochan osob, a z jej odejciem poczua wielk pustk.
W ostatnich latach jej relacje z matk si poprawiy i spdzaa duo czasu w jej towarzystwie.
Cho jako moda dziewczyna powiedziaa lordowi Melbourne, e nigdy nie kochaa swojej
matki, z czasem zrozumiaa, e Conroy i jej guwernantka Lehzen zrazili je do siebie, kierujc
si wasnym interesem. Zgroza mierci po raz pierwszy owadna Wiktori, ktra zapeniaa
cae stronice dziennika, opisujc ostatnie godziny ycia matki i wraenie, jakie zrobio na niej
jej bezwadne ciao. Z braku Vicky modsza crka, Alicja, zaja si jej pocieszaniem. Cay
dwr by w aobie, a Wiktoria popada w gbok depresj.
Maonkowie schronili si w rezydencji Osborne. Przez trzy tygodnie krlowa jada kolacj
sama w swoim pokoju, a Albert czu si bezsilny i zmartwiony stanem nerwowym ony. Nie
jest mi atwo j pocieszy czy doda jej ducha wyzna w licie do Stockmara. Dopki nie
ukoczono prac nad mauzoleum, ktre krlowa kazaa zbudowa we Frogmore, doczesne
szcztki ksinej Kentu spoczyway w kaplicy w Windsorze. Wiktoria przychodzia tam
codziennie, by si modli, i wracaa przepeniona blem. Przyznaj, e masz racj wyznaa
w licie do Vicky nie chc czu si lepiej. Mam wraenie, e zaraz pknie mi gowa, i nie
mog znie najmniejszego haasu. zy przynosz mi ulg i cho od nocy ze rody na czwartek
nie miaam ju gwatownego napadu paczu, pojawiaj si one za dnia i koj otwarte rany
w moim sercu i w duszy.
Z powodu nieobecnoci krlowej w Londynie zacza kry plotka, e monarchini
postradaa zmysy. Albert otrzymywa listy ze wszystkich dworw europejskich z zapytaniem
o zdrowie ony. mier teciowej, odizolowanie si Wiktorii i delikatny stan jej nerww,
a take liczba listw kondolencyjnych, na ktre czu si zobowizany odpowiedzie,
przekroczyy jego siy. Zmartwienia wydaway si nie mie koca. Szczcie z powodu lubu
Vicky mieszao si z niepokojem o syna Edwarda.
Modzieniec wyrs na czarujcego i lekkomylnego ksicia lubicego korzysta z urokw
ycia. Studiowa w Oksfordzie i w Cambridge, ale jego wiedza nie powikszya si
nadmiernie. Mimo e wanie skoczy dwadziecia lat, bardziej interesowa si piknymi
kobietami ni polityk. Dwunastego listopada ksi Albert otrzyma od barona Stockmara
list, ktry bardzo go poruszy. Baron informowa go o niestosownym zachowaniu Bertiego
w Irlandii, gdzie przechodzi on przeszkolenie wojskowe. Podobno Edward utrzymywa
intymne stosunki z pikn aktork, niejak Nellie Clifden, i publicznie przedstawia j jako
przysz ksin Walii. Dla Alberta, ktry w cigu dwudziestu lat narzuci na dworze surowe
zasady moralne, wiadomo, e jego syn moe zarczy si z aktork, bya straszliwym
ciosem. W surowym licie przypomnia dziedzicowi Korony jego obowizki i zarzuci mu, e
popad w grzech i rozpust przynoszce najwiksz ujm.
Po tej fatalnej informacji Albert nie mg spa i sam przyznawa, e czuje si paskudnie,
nkany wszelkiego rodzaju blami. Kilka dni pniej, mimo zimna i deszczu, ksi
wizytowa budynki nowej akademii wojskowej w Sandhurst. Wrci przemoczony do suchej
nitki, mia dreszcze, nadal jednak wypenia swoje obowizki. Mimo reumatycznych blw
zdecydowa si pojecha do Cambridge i osobicie porozmawia z Edwardem. W trakcie
dugiej rozmowy ksi nastpca przeprasza i przyrzeka ojcu zawrze jak najszybciej lub ze
swoj narzeczon, ksin Aleksandr Dusk (nazywan Aleks), crk krla Chrystiana
IX.
Prcz zmartwie wynikych z miostek syna Albert musia w tych dniach stawi czoo
problemom powaniejszym. W kwietniu 1861 roku wybucha wojna domowa w Stanach
Zjednoczonych i wszystko wskazywao na to, e Wielka Brytania, z powodu gwatownego
sporu ze stanami Pnocy, moe zosta w ten konflikt wcignita. wczesny minister spraw
zagranicznych lord John Russell przekaza Jej Wysokoci kategorycznie sformuowan
depesz, a ksi, przeczytawszy j, zda sobie spraw, e jeli zostanie wysana w tej formie,
wojna stanie si nieunikniona. Chocia bardzo ju chory, Albert przekaza liczne sugestie, jak
przeredagowa t depesz i zagodzi jej jzyk. W kocu rzd zaakceptowa jego zmiany,
dziki czemu uniknito wojny. Byo to ostatnie z tysicy memorandw napisanych przez
ksicia.
Ksi Albert, w odrnieniu od Wiktorii, nie ba si mierci. Ktrego razu powiedzia do
ony: Nie czepiam si kurczowo ycia, ty tak robisz; ja natomiast nie przywizuj do niego
wagi. Jestem pewien, e gdybym zapad na powan chorob, poddabym si i nie walczy
o ycie. Gdy przez wiele dni trwa zoony chorob, wyzna przyjacielowi, i jest
przekonany, e jego chwile s policzone. Gdyby od razu poprawnie zdiagnozowano chorob,
przy odpowiednim leczeniu mgby przey. Jednak jego gwny lekarz, sir James Clark,
pomyli si w ocenie symptomw. To, co pocztkowo brano za zwyke przezibienie, okazao
si powaniejsz chorob, durem brzusznym (niektrzy biografowie sugeruj, e Albert mg
mie raka odka lub jelit).
Zimn noc 14 grudnia 1861 roku, po dwunastogodzinnej agonii, Albert zmar we wasnym
ku na zamku Windsor otoczony liczn rodzin. Rano wszystkie dzieci po kolei egnay si
w milczeniu z ojcem. Wiktoria, ktra w ostatnich chwilach ani na sekund od niego nie
odesza, gdy stwierdzia, e ju nie oddycha, wydaa z siebie rozdzierajcy okrzyk i wybiega
z pokoju. Pakaam i si modliam, a straciam przytomno. O mj Boe, dlaczego w tamtej
chwili nie oszalaam! zanotowaa w dzienniku drc rk.
Bya teraz nieutulon w alu wdow w depresji. Obwiniaa Bertiego o mier ojca,
przekonana, e zmartwienia, jakich mu przysporzy w ostatnich tygodniach, pogorszyy
delikatne zdrowie ksicia. Wiktoria, ktra zawsze uwaaa, e nastpca tronu jest
lekkomylny, nieroztropny i nieodpowiedzialny, wyznaa najstarszej crce: Nie mog, nie
bd moga patrze mu w oczy bez drenia. Od pocztku crki krlowej bay si reakcji
matki i nigdy nie zostawiay jej samej. Alicja spaa przy niej, a pielgniarka dawaa jej
laudanum na zanicie. Jednak ani obecno najmodszej, czteroletniej wwczas Beatrycze,
ani mio najbliszych nie mogy zagodzi jej rozpaczy.
Dzieci zawsze zajmoway drugorzdne miejsce w jej sercu. W jednym z listw do
krewnego z dynastii hanowerskiej Wiktoria przyznaa z typow dla siebie szczeroci: Nie
jest dla mnie adn kompensat towarzystwo moich dzieci. Gorzej nawet, rzadko jest mi
z nimi mio. Pytam siebie, dlaczego musia zostawi mnie Albert, a one dalej s przy mnie....
Nigdy nie podniosa si po stracie ma, a jej trwajca cztery dekady aoba odbia si na
pracy krlowej dla pastwa.
Nie potrafia pogodzi si z tym, e m opuci j, gdy bya w kwiecie wieku miaa
zaledwie czterdzieci dwa lata. Tyle razy wyobraaa sobie ich wspln spokojn staro
i radowanie si wnukami. Jeden z listw Wiktorii do krla Belgii zdradza, jak bya zaamana
i wzburzona:
Szczcie si dla mnie skoczyo! ycie si dla mnie skoczyo! [...] Och! Zosta tak
odcit od ycia w kwiecie wieku, widzie nasze czyste, szczliwe i spokojne ycie
rodzinne, dziki ktremu jedynie mogam znosi zajmowan przeze mnie pozycj, ktrej tak
nie cierpi, przerwane, gdy mam czterdzieci dwa lata i gdy miaam nadziej, instynktown
pewno, e Bg nigdy nas nie rozdzieli, e pozwoli nam si razem zestarze (cho Albert
zawsze mwi o krtkoci ycia); wszystko to zbyt straszne, zbyt okrutne!
Krl Leopold, powanie zmartwiony stanem emocjonalnym Wiktorii, radzi jej, by jak
najszybciej opucia Windsor i przeniosa si do rezydencji Osborne. Przed wyjazdem
krlowa wybraa we Frogmore miejsce na mauzoleum ma, w pobliu grobowca jej matki.
A poniewa bya przekonana, e wkrtce sama umrze, wraz z figur ksicia maonka zlecia
wyrzebi z biaego marmuru wasny lecy posg.
Nie zwaajc na koszty, kazaa zbudowa du omioboczn kaplic, podobn w ksztacie
do trzynastowiecznych woskich kociow i ozdobion malowidami nawizujcymi do dzie
Rafaela artysty podziwianego przez ksicia. Posadzk i ciany wewntrz kaplicy oboono
marmurem, ogromn, sigajc dwudziestu metrw kopu pokryto miedzian blach, a przy
sarkofagu ustawiono pi aniow wykonanych z brzu. Wiktoria dopiero po czterdziestu
latach spocza obok Alberta w tym mauzoleum, ktrego koszt wywoa wciek krytyk
prasy. Lady Longford, biografka krlowej, tak opisaa jej wczesny stan emocjonalny: Nie
bya histeryczk potrzebujc mocnego policzka, tylko osob straszliwie zranion.
Prcz blu po stracie ma Wiktori gnbia niemoc, czua si niezdolna do kontynuowania
gigantycznego dziea, jakiego ksi Albert dokona w subie Zjednoczonego Krlestwa. By
on jej jedynym wsparciem, zajmowa si wszystkim: sprawami domowymi, wychowaniem
dzieci, pisaniem przemwie i listw. Wybiera najkorzystniejsze dla niej ubrania, instruowa,
w jaki sposb ma pozowa malarzom i rzebiarzom, by przekaza godny podziwu obraz
monarchii. Mimo obaw, e nie dorwna ukochanemu mowi, postanowia kontynuowa jego
dzieo i nie pozwoli nikomu wtrca si do swoich spraw, o czym tak powiadomia wuja
Leopolda: Pragn podkreli jedno, a to jedno jest moim mocnym postanowieniem,
nieodwoaln decyzj, e wszystkie jego pragnienia, plany i pogldy maj sta si dla mnie
prawem! I adna ludzka sia nie zmusi mnie do odstpienia od tego, co on postanowi i czego
pragn. Mimo e czua si saba i rozbita, nie chciaa, aby ktokolwiek ni rzdzi czy
kierowa jej poczynaniami.
Nage wdowiestwo i rodzinne zmartwienia sprawiy, e ku zakopotaniu rzdu i wielu
czonkw spoeczestwa Wiktoria wycofaa si z ycia publicznego. W pierwszych
miesicach czua si tak zaamana, e odmawiaa przyjmowania ministrw. Ksiniczka
Alicja, ktra penia funkcj jej nieoficjalnej sekretarki, poredniczya midzy matk a rzdem.
Po kilkunastu tygodniach lord Russell odway si zwrci uwag krlowej, e taka sytuacja
nie moe trwa i e nie byoby dla niej dobrze, gdyby si odizolowaa i kompletnie nie
interesowaa sprawami pastwa.
W komunikacie do premiera lorda Palmerstona Wiktoria stwierdzia, e w tych
okolicznociach nie zniosaby adnej zmiany rzdu. Poprosia go rwnie, aby przekaza
przywdcy opozycji, konserwatycie lordowi Derby, e kryzys polityczny w tych tak trudnych
chwilach mgby doprowadzi j do utraty zmysw. Wreszcie, po niekoczcych si
dyskusjach, Palmerstonowi udao si skoni zbola wdow, eby przewodniczya obradom
Rady, siedziaa jednak w ssiedniej sali przy niedomknitych drzwiach, sama bdc
niewidoczn.
Wiktoria, teraz bardziej egocentryczna i wyniosa, nie chciaa publicznie pokazywa
swojego blu i skupia na sobie spojrze. Przez dugi czasu bya krlow nieobecn i niemal
nieznan swoim poddanym. Pogrona w gbokiej melancholii, ubrana w aobny strj,
podrowaa prawie jak automat z Windsoru do Osborne i z Osborne do wspaniaego zamku
Balmoral. Rzadko zagldaa do Londynu, odmawiaa udziau w ceremoniach pastwowych
i kontaktw ze spoeczestwem.
lub jej crki Alicji z Ludwikiem IV, wielkim ksiciem Hesji, zmusi krlow Wiktori do
opuszczenia swojego odosobnienia. Ceremonia odbya si w rezydencji Osborne, bez
przepychu i cile prywatnie. Wyprawa lubna panny modej bya czarna, mczyni
asystujcy w ceremonii przywdziali aob, a damy woyy suknie w kolorze malwy. ycie
ksinej Alicji na niemieckim dworze w Darmstadcie nie okazao si szczliwe z powodu
trudnoci finansowych, konfliktw maeskich i rodzinnych tragedii jej dwuipletni syn
Fryderyk zmar na hemofili. Alicja, wielka ksina Hesji, zmara w wieku trzydziestu piciu
lat na dyfteryt. Jej crka Alicja wysza za m za cara Rosji Mikoaja II i przekazaa gen
hemofilii ksiciu nastpcy tronu, carewiczowi Aleksemu. Wszyscy czonkowie rosyjskiej
rodziny cesarskiej zostali zamordowani w 1918 roku po wybuchu rewolucji padziernikowej.
Krlowa Wiktoria zmara wczeniej i nie bya wiadkiem tragicznego koca dynastii
Romanoww.
Cho kolejne dzieci krlowej bray lub, a ona raz po raz zostawaa babci, cigle
zachowywaa niekoczc si aob naznaczon nadmiernym i chorobliwym kultem Alberta.
Jej najstarsza crka, Vicky, w licie napisanym z Windsoru do swojego ma wspominaa
o tym, poruszona:
Tak wzruszajcy jest widok mamy, jest taka moda i adna w biaym czepku i z aobnymi
welonami [...] Nadal pi nakryta paszczem taty, z jego ukochanym czerwonym szlafrokiem
u boku i kilkoma ubraniami na ku. Odtd biedna mama bdzie musiaa codziennie ka si
i wstawa sama. Kochaa tat, jakby byli zaraz po lubie [...] Teraz jednak wszyscy snujemy
si zdezorientowani, jak stado bez pasterza.
Krlowa przeksztacia bkitny gabinet Alberta w kaplic powicon pamici zmarego
ma. Kazaa odmalowa ciany i pooy na jego ku wiece z kwiatw. Polecia subie,
eby niczego nie dotykaa ani nie zmieniaa w tym pokoju. Codziennie stary Richard,
pokojowy Alberta, kad na sofie ubranie ksicia, jego kamizelk, buty i skarpetki. W pokoju
kpielowym napenia dzban ciep wod, jakby jego pan mia zamiar zaraz si ogoli. Co
wieczr te przygotowywa szlafrok i koszul nocn. Przez prawie cztery dziesiciolecia na
zamku Windsor utrzymywano ten sam rytua w pokojach zmarego...
Krlowa nakazaa, by u wezgowia kadego z krlewskich ek w Windsorze, Osborne
i Balmoral umieszczono po prawej stronie, tam gdzie spa, fotografi Alberta. Zamwia
dziesitki popiersi ksicia, ktre zawsze miaa w pobliu, eby wiat pamita o jej mu.
Przez cztery lata ya zamknita w swoim blu i krytykowaa kad rozrywk. Na dworze
zachowywano cis aob: powozy, liberia suby i koskie rzdy byy czarne, nawet papier
listowy uywany przez Jej Wysoko mia czarn obwdk.
Bez Alberta, ktry przewodniczy kolacjom i prowadzi rozmowy, nie godzia si
przyjmowa obcych monarchw i goci ich w Buckingham. Na ogrodzeniu opustoszaego
paacu jaki artowni powiesi tabliczk z nastpujcym napisem: Na sprzeda lub pod
wynajem. Poprzedni mieszkaniec wycofa si z interesu. Uciekajc od swoich obowizkw,
krlowa wystawia na powane niebezpieczestwo przyszo monarchii. Chocia grozia, e
abdykuje na rzecz syna, wiedziaa, e nie jest on przygotowany do objcia tronu. Edward po
mierci ojca zosta wysany na Bliski Wschd, a w 1863 roku oeni si z ksiniczk Aleks.
Jego lub, podobnie jak wczeniej Alicji, odby si bez nadmiernego przepychu i przy bardzo
ograniczonej liczbie goci.
W tamtym czasie Wiktoria powanie zastanawiaa si nad abdykacj, poniewa, jak
wyznaa swojej przyjacice, praca krlowej ju jej nie interesowaa. Kiedy Palmerston
i Russell zasugerowali jej, by zacza wciga Bertiego w sprawy krlestwa, kategorycznie
odmwia. Dwudziestodwuletni ksi Walii nadal wydawa jej si zbyt mody,
niedowiadczony i lekkomylny. A do 1898 roku wiadomie odsuwaa go od spraw rzdu. Po
lubie ksi i ksina Walii zamieszkali w Londynie, w rezydencji Marlborough, nie mogli
jednak umkn przed kontrol krlowej, ktra stale wtrcaa si w ich ycie. W 1863 roku
minister lord Stanley ubolewa:
W Londynie duo si mwi o tym, e krlowa kontroluje ksicia i ksin Walii
w najdrobniejszych szczegach. Nie maj prawa je poza domem, chyba e ona wyrazi na to
zgod, ani nikogo zaprasza na kolacj bez jej aprobaty; ksinej Aleks pozwala tylko na dwie
lub trzy przejadki konno po parku. Krlowa codziennie otrzymuje szczegowy raport
o wszystkim, co dzieje si w rezydencji Marlborough.
Niepokoje Wiktorii nie byy bezpodstawne. Bertie odziedziczy zamiowanie do hulanek po
stryjecznym dziadku, Jerzym IV, i w swojej rezydencji organizowa wesoe kolacje, gr
w karty, czsto wychodzi na przyjcia, do opery lub teatru. On i jego ona byli modzi,
atrakcyjni i yli swobodnie, przyjanic si z brytyjsk mietank towarzysk. Krlowa nie
zdawaa sobie rwnie sprawy z tego, e nastpca tronu i jego pikna ona byli coraz bardziej
popularni i kiedy z rzadka pojawiali si publicznie, ludzie witali ich z wielkim entuzjazmem.
Kiedy ona codziennie sza do mauzoleum ma i zamykaa si w bkitnym gabinecie Alberta
w otoczeniu jego pism i papierw, ksi Walii skupia na sobie wszystkie spojrzenia.
W kraju naznaczonym aob pojawienie si bezporedniego i wesoego ksicia oraz jego
modej eleganckiej ony ubranej wedug najnowszej mody wywoywao sensacj.
Aby wzbudzi zazdro Wiktorii i w ten sposb zmusi j do wyjcia z zamknicia, krl
Belgii Leopold I poinformowa j o popularnoci ksicej pary. Kilka dni pniej monarchini
otworzya wystaw ogrodnicz, a czujc ponownie mio poddanych, dumna napisaa do
wuja: Ksi i ksina Walii ponieli klsk [...] Oczywicie na ich widok ludzie nie
zatrzymuj si ani nie biegn za powozem, jak to zawsze robili, kiedy ja przejedaam, nie
budz arliwoci, jak wszyscy mnie okazuj teraz z zapaem.
Kiedy Wiktoria ukoczya czterdzieci sze lat, nadal pozostawaa nieutulon w blu
wdow. Ani narodziny wnukw, ani praca pitrzca si w jej gabinecie nie zdoay uwolni
jej od gbokiej depresji. Wygldaa coraz gorzej i wydawaa si znacznie starsza. Obszerne
suknie z czarnej krepy ukryway jej nadwag. Rysy jej twarzy stwardniay. Wypuke oczy
prawie zawsze zazawione wielki podwjny podbrdek i gorzki grymas ust sprawiay, e
w niczym nie przypominaa zachwycajcej miej ksiniczki z przeszoci.
Krlowa bardzo le znosia samotno i upieraa si, eby mie przy sobie crki, ktre
miay jej suy i j zabawia. Bl pogbi jej niepohamowany egoizm w stosunku do
bliskich. Ubolewaa, e crka Alicja, doskonaa pielgniarka, ktra wczeniej opiekowaa si
ojcem podczas dugiej choroby, nie moe by przy niej. W jednym z listw do wuja Leopolda
napisaa:
 Musz koniecznie mie przy sobie zamn crk, ebym nie musiaa ponia si, szukajc
pomocy, ani walczy do granic moliwoci ze zmartwieniami, ktre pojawiaj si codziennie.
To zbyt okrutne. Zamierzam poszuka dla mojej Lenchen [ksiniczki Heleny] za rok lub dwa
(bo zanim skoczy dziewitnacie albo dwadziecia lat, nie chc wydawa jej za m)
modego i roztropnego ksicia, ktry pki JA yj, bdzie mieszka na stae w moim domu.
W kocu jednak nieznon samotno Wiktorii zagodzio towarzystwo mczyzny, ktry
przywrci jej spokj i energi. Kiedy zostaa wdow, lekarze zalecili jej, eby przeniosa si
na jaki czas do wiejskiej rezydencji Osborne. Uwaali, e ze wzgldu na stan zdrowia Jej
Krlewskiej Wysokoci nie jest zalecane, by pojawiaa si publicznie. Spokojne wiejskie
ycie i czua opieka zaufanego mczyzny pomogy jej odzyska siy. Nikomu nie wydawao
si niestosowne, e dotrzymywa jej towarzystwa wierny sucy John Brown od dwch lat
ten szorstki Szkot nie opuszcza jej ani na chwil.
Brown, gral ze Szkocji pochodzcy ze skromnej rodziny, pojawi si w Balmoral jako
szesnastoletni chopiec stajenny, a w kocu zosta osobistym sucym Alberta. Niejeden raz
towarzyszy parze krlewskiej jako przewodnik w romantycznych wycieczkach incognito po
wyynach Szkocji. Ksi zawsze domaga si jego obecnoci, gdy polowa na jelenie,
wspina si po grach czy wyrusza na dugie piesze wycieczki polami. Skryty, powany
i roztropny Szkot dobrze rozumia si z Albertem, ktry zawsze pozytywnie si o nim wyraa.
Jesieni 1865 roku Brown sta si wielkim wsparciem dla krlowej wdowy i pojecha z ni
do Londynu. W Windsorze zajmowa pokj obok pokoju krlowej, co noc przynosi jej
szklank wody i cay czas czuwa nad jej bezpieczestwem. Towarzyszy jej, kiedy
wychodzia, pomaga spakowa baga, przygotowywa herbat, jak lubia, ze spor
domieszk whisky napj ten krlowa nazywaa grogiem i pia go a do koca swoich dni
i zachowywa si w stosunku do niej z tak swobod, na jak nie zdobyby si aden inny
sucy. Ten prosty krzepki wieniak o rudych wosach i szorstkich manierach sprawi, e
Wiktoria znowu zacza si umiecha: Jak pociech jest mie Browna zawsze przy sobie!
stwierdzia ktrego dnia.
Wiktoria bya przekonana, e John Brown jest obdarzony paranormalnymi zdolnociami
i potrafi komunikowa si z dusz jej zmarego ma. W poowie XIX wieku w caej Europie
bardzo interesowano si spirytyzmem. W Londynie niejedno sawne medium proponowao
swoje usugi tym, ktrzy pragnli porozmawia z ukochanymi osobami przebywajcymi
w zawiatach. Sama Wiktoria wywoywaa duchy w Osborne jeszcze w towarzystwie ksicia
Alberta i swoich dzieci. Teraz, z Brownem u boku, czua, e jej ukochany m znowu z ni
rozmawia. Nikt nie mg lepiej zrozumie jej nieszczcia. Szkot, ubrany w charakterystyczny
kilt, codziennie towarzyszy jej do mauzoleum rodzinnego i razem pakali nad grobem Alberta.
Po poudniu wychodzili na spacer, Brown trzyma cugle krlewskiego kuca i bra w ramiona
Jej Wysoko, by pomc jej zsi z konia. Spiera si z ni z czuoci, gdy wychodzia zbyt
lekko odziana, a niekiedy krytykowa jej sposb ubierania: Ale, kobieto, co ty dzisiaj na
siebie woya?. Nikt nie odway si rozmawia z krlow tak poufale jak on. Wpyw
Browna na Wiktori nie pozosta niezauwaony na dworze, gdzie szybko zaczy kry
rozmaite plotki. Opowiadano, midzy innymi, e krlowa zakochaa si w sucym i wpatruje
si tylko w niego.
W 1866 roku krlowa zgodzia si wystpi publicznie i otworzy sesj parlamentu, ale nie
bezinteresownie. Chocia panowaa od niemal trzydziestu lat, za kadym razem, gdy miaa
wygosi przemwienie, ogarniaa j istna panika. Ktrego dnia wyznaa Vicky: Zwykle
pytam siebie, co robi, eby y dalej. Wszystko napawa mnie lkiem. A publiczne
przemwienia s dla mnie szczeglnie trudne.
Jednak okazja bya tego warta. Jej crka Lenchen miaa wyj za m za Chrystiana ksicia
Szlezwiku-Holsztynu i zamieszka w rezydencji Frogmore, dawnym domu ksinej Kentu.
Jeli chciaa, eby parlament zaaprobowa posag dla ksiniczki, musiaa by przynajmniej
obecna. Mimo to 22 lutego napisaa do premiera, lorda Russella, nastpujcy list:
Krlowa musi stwierdzi, e z wielk gorycz odczuwa brak wraliwoci tych, ktrzy j
prosz, eby przewodniczya otwarciu obrad parlamentu. Rozumie, e publiczno pragnie j
zobaczy, i absolutnie nie ma zamiaru si ukrywa, jednak nie jest w stanie poj irracjonalnej
i okrutnej natury tego pragnienia. Osoby te przybd tylko po to, by zabawi si widokiem
biednej wdowy o zbolaym sercu, zszarganych nerwach, samotnej i niemal bezsilnej, ubranej
w galowy strj, ale pogronej w gbokiej aobie.
Miny cztery lata od mierci Alberta, a Wiktoria wci czua si bezradn wdow,
niezdoln stawi czoo swoim obowizkom. Na szczcie miaa przy sobie Browna, ktry
teraz peni funkcj jej prywatnego sekretarza i zausznika. W 1867 roku Wiktoria mianowaa
go osobistym sug Jej Krlewskiej Moci i zwikszya mu pensj. Z nim wszystko
funkcjonuje doskonale. Jest taki spokojny, inteligentny i ma tak dobr pami [...] Poza tym
jest peen powicenia, wierny i sprytny [...] Bardzo wygodnie jest mie na stae w domu
kogo, kogo jedyn racj bytu jest suba mojej osobie, a Bg wie, jak bardzo tej opieki
potrzebuj napisaa do Vicky. W tym samym roku ogosia, e wemie udzia w przegldzie
wojska w towarzystwie Browna, ktry mia wystpi w tradycyjnym szkockim stroju.
Ministrowie przestraszeni reperkusjami, jakie jego obecno mogaby wywoa w prasie,
starali si wyperswadowa ten pomys krlowej, ale ona okazaa si niezomna: Jeli rzd
pragnie mojej obecnoci, musi by John Brown. W jej oczach wierny sucy nie mia adnej
wady, nawet nadmiernego zamiowania do napitkw.
Obecno Browna w Londynie wywoaa ogromne niezadowolenie politykw i czonkw
dworu. Poufao, z jak odnosi si do Jej Krlewskiej Wysokoci, szorstki ton, jakim j
strofowa, nawet publicznie, wprawiay w osupienie szlachetnych lordw, ktrzy uwaali
Browna za zwierz i prymitywa. Ale Wiktorii wcale to nie przeszkadzao, a bezporednio
i szczero sucego sprawiay jej nawet przyjemno. Izolacja krlowej sprzyjaa plotkom,
ktre zaczy kry po wszystkich dworach Europy. Pewna szwajcarska gazeta ogosia, e
krlowa Wielkiej Brytanii potajemnie wysza za m za Browna i oczekuje dziecka.
Dzieci Wiktorii byy powanie zaniepokojone relacj matki ze sucym. Crki Alicja
i Vicky staray si j przekona, eby porzucia swoje odosobnienie i odprawia sug,
przeciw czemu ona wciekle zaoponowaa. Na londyskich salonach kpiono z krlowej, ktr
zaczto nazywa Jej Wysokoci pani Brown. Oszczerstwa i zoliwe komentarze
wypowiadane za jej plecami oburzay j, nadal jednak niczym lwica bronia swojego
biednego i najbardziej lojalnego sugi. Relacje z ksiciem Walii pogorszyy si jeszcze
bardziej, odkd matka zacza pokazywa si publicznie ze swoim szkockim sekretarzem.
Bertie nie chcia goci Browna w swoim domu, dlatego krlowa nigdy nie zaszczycia go
wizyt w Marlborough. Nie powiadamiaa go o niczym i zabronia ministrom informowa go
o jakichkolwiek sprawach pastwa, nawet tych bardzo wanych.
Taka postawa nie sprzyjaa przyszemu dziedzicowi korony, ktry znudzony i pozbawiony
jakiejkolwiek odpowiedzialnoci oddawa si tylko rozrywkom. Wiktoria poprosia swoich
doradcw, eby nikt nie wymienia w jej obecnoci imienia Edwarda, bo mogoby to j
narazi na rozstrj nerwowy. Za to teraz zacza okazywa matczyn czuo maemu Leo,
synowi cierpicemu na hemofili, ktrym ledwie zajmowaa si w czasach jego
nieszczliwego dziecistwa. Mody ksi, ktry inteligencj i nienaganne usposobienie
odziedziczy po ojcu, byby dobrym wadc Zjednoczonego Krlestwa. Jednak straszne
krwotoki uniemoliwiay mu prowadzenie normalnego ycia i czas spdza, oddajc si
lekturze, wiadomy, e najmniejszy upadek moe mie dla niego fatalne konsekwencje.
Podczas gdy Londyn plotkowa o Wiktorii i jej nieodcznym Brownie, spraw wagi
pastwowej staa si prawdziwa natura jej choroby. Jeden z ministrw stwierdzi z humorem:
Jej Krlewskiej Wysokoci bardzo dobrze wychodzi nierobienie niczego, na co nie ma
ochoty, i robienie wszystkiego, na co ochot ma. Wszyscy wiedzieli, e odkd zostaa
wdow, kazaa swojemu zaufanemu lekarzowi, sir Williamowi Jennerowi, wystawia
faszywe zawiadczenia o stanie swojego zdrowia, ktre pozwalay jej uciec od publicznych
obowizkw. W jednym z listw do premiera zirytowany genera Grey [sekretarz krlowej]
napisa, e lamenty Wiktorii nic go nie obchodz i doda: Tak naprawd krlowa od dugiego
czasu przyzwyczaia si sucha wycznie wasnych zachcianek, a nie ma nikogo, kto by si
temu sprzeciwi, i to jest powd, dla ktrego nie potrafi zrezygnowa, choby na dziesi
minut, z jakiego pragnienia czy kaprysu, nie dowiadczajc sporej dawki nerwowego
niepokoju. Wojskowy nazywa krlow Jej Prniacz Wysokoci i cho wiele osb si
z nim zgadzao, mao kto mia odwag powiedzie to publicznie. Rwnie ksi Walii swoim
zachowaniem nie przyczynia si do umocnienia autorytetu Korony, ktry cierpia jak nigdy
dotd. Przygody, wydatki i niekoczca si lista kochanek ksicia niepokoiy tych, ktrzy
obawiali si o przyszo monarchii.
Wadczyni wiata
Od mierci ksicia Alberta na brytyjskiej scenie politycznej zaszy powane zmiany.
Premierzy z lat pidziesitych lordowie Palmerston, Aberdeen i Derby ustpili miejsca
nowym liderom. W nastpnych latach dwaj dowiadczeni politycy, przywdca partii liberalnej
William Gladstone i jego rywal, konserwatysta Benjamin Disraeli, musieli wsppracowa
z upart i kapryn krlow, ktra na dodatek odmawiaa wypeniania swoich funkcji
publicznych. Pierwszy z nich by uczniem sir Roberta Peela i zyska zaufanie ksicia Alberta,
za Disraeli, przyszy hrabia Beaconsfield, zdoby sympati, a moe nawet mio monarchini.
Gladstone, jeden z najwybitniejszych mw stanu swojej epoki, by mczyzn powanym,
ozibym i niezbyt skonnym do pochlebstw. Nigdy nie znalaz wsplnego jzyka z Wiktori,
ktr oniemielaa jego imponujca postura i nudziy niekoczce si przemwienia
i memoranda. Za to Disraeli, czarujcy i bezporedni, zdoby przychylno krlowej,
wychwalajc ksicia Alberta, o ktrym mwi, e czy w sobie mski wdzik
z wyrafinowan prostot oraz rycerskiego ducha ze wietnoci intelektu.
Ze swoim wygldem dandysa, wspania elokwencj i wielk kultur Disraeli podziela bl
krlowej. Kiedy w 1874 roku pokona w wyborach swojego oponenta Gladstonea, zosta
premierem na siedem lat. To wwczas midzy nim a monarchini zrodzia si bliska przyja,
oparta na sympatii i poczuciu wsplnoty, ktr zachowali a do jego mierci. Disraeli rok
wczeniej zosta wdowcem i wsplnie z krlow odzyskiwa rado ycia. Ju nie mia takiej
energii i pasji jak dawniej, cierpia na astm i niejednokrotnie brako mu tchu przy
wygaszaniu dugich przemwie, ktre wczeniej uczyniy go sawnym. Wadza przysza do
mnie bardzo pno. Byy czasy, gdy po przebudzeniu czuem si zdolny do wstrzsania
dynastiami i rzdami, ale one ju miny przyznawa strapiony. Mimo to potrafi przekona
krlow, eby znowu zacza peni swoj funkcj i odzyskaa do siebie zaufanie.
Disraeli, ktry by nie tylko politykiem, lecz take uznanym pisarzem, rozmawia z Wiktori
zupenie inaczej ni Gladstone. Jego nieograniczone oddanie i cige pochlebstwa wzruszay
j. Po raz pierwszy od lat krlowa umiechaa si, a nawet potrafia gono si rozemia.
Niektrzy uznawali ich relacj za przesadn i nazbyt zay, plotkowano nawet, e midzy
nimi istniao co wicej ni przyja. Widywano ich, jak spacerowali ujci pod rk,
gawdzili w gabinecie Jej Wysokoci do witu, wymieniali midzy sob wiersze
i wzruszajce listy. Wiosn krlowa posyaa mu bukiety kwiatw, ktre wasnorcznie
zbieraa w swoim ogrodzie w Osborne. Ona mwia do niego czule Dizzy, a on do niej
poetycko Moja Czarodziejko. Siedemdziesicioletni ju Disraeli opanowa jak nikt sztuk
uprzyjemniania ycia Wiktorii, co z pewnoci byo zadaniem icie heraklejskim. Mimo
swoich wad premier mg liczy na wikszo parlamentarn, jakiej nie widziano w kraju od
czterdziestu lat partia go uwielbiaa i nikt, take krlowa, nie by w stanie oprze si jego
urokowi osobistemu.
Od czterdziestu lat Wiktoria dzierya Koron Zjednoczonego Krlestwa i cho mwia, e
nie przepada za polityk, poznaa wszystkie jej tajniki. Dorastaa pod opiek wuja, krla
Leopolda, mdrych rad udzielali jej te premierzy Melbourne i Palmerston. Krlowa dobrze
znaa wszystkie koronowane gowy od cara Mikoaja I po cesarza austriackiego, od
Napoleona III po sutana Turcji. Miaa due dowiadczenie polityczne, gubi j jednak uparty
i kapryny charakter, kostyczne pogldy i obojtno na powstajce ruchy spoeczne. Jako
krlowa wielkiego imperium czua si kim szczeglnym i uwaaa, e to, co robi, jest suszne
i nie musi si przed nikim tumaczy.
Coraz wicej czasu spdzaa poza Windsorem, ktry przywoywa w niej wiele bolesnych
wspomnie. Przez pi miesicy rezydowaa w Szkocji, a przez trzy w Osborne, co dla
czonkw rzdu okazao si sporym utrudnieniem. Ministrowie narzekali, e nie ma jej duej
w Londynie i musz daleko jedzi, by z ni porozmawia. Balmoral dzieli dzie drogi od
Londynu i musieli nocowa w tym ogromnym, zimnym i niezbyt przytulnym paacu. Poza tym
monarchia nie przeywaa swoich najlepszych dni. Odizolowanie krlowej, upadek
Napoleona III i proklamowanie Republiki Francuskiej wzbudziy w spoeczestwie nastroje
antymonarchiczne. Wielu zadawao pytanie, po co Wielkiej Brytanii krlowa yjca
w zamkniciu i kosztujca pastwo trzysta pidziesit tysicy funtw rocznie nigdy
wczeniej wydatki ani przywileje monarchini nie byy tak otwarcie kwestionowane.
Dojcie do wadzy Disraelego przynioso nieoczekiwany zwrot w monotonnym i smutnym
yciu Wiktorii. W cigu nastpnych szeciu lat przeya czasy swojej najwikszej chway,
Wielka Brytania za osigna niekwestionowan supremacj na wiecie. W 1876 roku, dziki
uporowi Disraelego, krlowej przyznano upragniony przez ni tytu cesarzowej Indii, co
bardzo j wzruszyo. Kilka dni pniej premier pojawi si w Windsorze, zaproszony na
wielki bankiet wydany przez now cesarzow Indii. Podczas tego tak szczeglnego dla niej
wieczoru Wiktoria miaa na sobie wspaniae klejnoty, podarowane jej przez ksit
i maharadw z Indii Brytyjskich. Szczcie krlowej trwao jednak krtko. Wybory w 1880
roku przyniosy zwycistwo liberaw i jej zaufany premier musia poda si do dymisji, a po
roku zmar. Wiktoria okazywaa mu gbokie przywizanie a do koca.
W tym czasie w prywatnym yciu krlowej zaszy powane zmiany. Po mierci wuja, krla
Leopolda, w 1865 roku jego rola gwnego doradcy wielu krewnych w Niemczech i Wielkiej
Brytanii przypada w udziale jej. Dziki maestwom starszych dzieci i narodzinom wnukw
rodzina si powikszaa, a wraz z tym rosy zwizane z ni troski. Po lubie ksiniczki
Lenchen za m wysza Ludwika, ktra odziedziczya zmysowy i ekscentryczny charakter
matki. Bya najadniejsza z jej piciu crek i miaa wesoe, cho buntownicze usposobienie.
Od dziecka wykazywaa wielki talent do malarstwa i rzeby. Ale krlowa, ktra cenia jej
zdolnoci artystyczne, miaa wtpliwoci, czy takie zajcie jest stosowne dla przyzwoitej
panny.
Wiktoria stanowczo przeciwstawiaa si propozycji nadania prawa wyborczego kobietom,
przedstawionej wwczas przez ekonomist i deputowanego z partii liberalnej, Johna Stuarta
Milla. Tysice kobiet domagao si prawa do gosowania, ale krlowa nawet nie chciaa
o tym sysze. Ju pomys, eby kobiety mogy studiowa razem z mczyznami, by wedug
niej sprzeczny z wszystkimi zasadami moralnymi. W kocu jednak pozwolia ksiniczce
Ludwice uczszcza do National Art Training School w Kensington. Luiza zakochaa si bez
pamici w swoim nauczycielu, Josephie Edgarze Boehmie, oficjalnym rzebiarzu nadwornym
i wanej postaci w wczesnym Londynie. Kiedy do krlowej dotary informacje, e crka
czsto odwiedza pracowni tego przystojnego, lecz onatego artysty wiedeskiego,
postanowia jak najszybciej znale jej ma. Ksiniczka, po odrzuceniu kilku pruskich
i niemieckich kandydatw, w kocu zdecydowaa si wyj za m za markiza Lorny,
szkockiego szlachcica o liberalnych pogldach. Nie bya szczliwa, jak wikszo jej sistr,
a fakt, e nie moga mie dzieci, okaza si dla niej cikim ciosem.
W epoce wiktoriaskiej czsto zdarzao si, e wdowy wybieray jedn z crek na swoj
doywotni towarzyszk. Po zampjciu Lenchen i Ludwiki krlowa moga liczy ju tylko
na wsparcie najmodszej, Beatrycze. Ona jest ostatni, ktra mi pozostaa, i nie mogabym
y bez jej towarzystwa wyznaa pewnego razu. Najmodsza z dziewiciorga rodzestwa
wyrosa na niemia i skryt nastolatk. Utrata ojca, gdy miaa zaledwie cztery lata,
pozbawia j radoci dziecistwa i dorastania. Kiedy ksiniczka zakochaa si i chciaa
polubi niemieckiego ksicia Henryka Battenberga, matka wpada we wcieko, ale
Beatrycze, ktra zawsze bez sowa wypeniaa jej rozkazy, po raz pierwszy si zbuntowaa.
W kocu krlowa wyrazia zgod na lub, ale pod warunkiem, e modzi maonkowie
zamieszkaj razem z ni, a Beatrycze nadal bdzie jej sekretark, pierwsz dam dworu
i towarzyszk. Podobnie jak inne crki krlowej, take t ksiniczk spotkay rodzinne
tragedie. W wieku trzydziestu omiu lat ksina Battenberg, jak wwczas j nazywano, zostaa
wdow. Spord jej czworga dzieci jeden z synw cierpia na hemofili i zmar w modym
wieku, a jedyna crka, Wiktoria Eugenia, zwana En przysza krlowa Hiszpanii, ona
Alfonsa XIII bya nosicielk tej okrutnej choroby.
Pozbawiona oparcia Disraelego, Wiktoria agodzia swoj samotno towarzystwem Johna
Browna. Szkot jako jej zausznik mia swoje pokoje w Windsorze i dom w Balmoral, ktry mu
podarowaa. Cho krlowa dostrzegaa w nim same zalety, osobisty sekretarz pi coraz wicej
i mia piekielny charakter, jednak ona wci udawaa, e tego nie widzi. Pewnego dnia, gdy
kompletnie pijany upad na podog tu przy niej, zawoaa do zaproszonych goci:
Zauwayam jakby lekkie trzsienie ziemi. Brown z trudem mg wypenia swoje
obowizki, a kiedy cierpia z powodu nadmiaru alkoholu, opiekowa si nim osobisty lekarz
krlowej. Wiktoria traktowaa go jak czonka rodziny i cho nie zgadza si pozowa do
fotografii, zmuszaa go do tego. Nadal zachwycaa si wyrazistym podbrdkiem Szkota, jego
postur, silnymi kolanami i ramionami drwala. Kiedy zabrako ksicia Alberta, to on sta si
panem domu. Zajmowa si dostarczaniem telegramw od rodziny, ajaniem krlewskich
wnuczt i peni funkcj rozjemcy w domowych konfliktach. By gospodarzem zabaw dla
suby, a Wiktorii nawet zdarzao si z nim publicznie taczy.
Krlowa stopniowo pogodzia si z wasnym krajem i znowu penia oficjalne obowizki.
Jej kasztanowe wosy posiwiay, ostre rysy twarzy zagodniay, krpa sylwetka poszerzya si
jeszcze bardziej, a w kocu musiaa zacz uywa laski. Jej wizerunek czcigodnej babci,
a take stateczno, z jak stawiaa czoo rodzinnym tragediom, ponownie zjednay jej
sympati poddanych. W cigu krtkiego czasu na Wiktori spady cikie ciosy. Pierwszym
by zamach, z ktrego cudem wysza nietknita ostatni z siedmiu, jakie przeya w cigu
swojego panowania. Tym razem sprawc by niezrwnowaony poeta obraony na Wiktori,
ktra odmwia przeczytania jego wiersza. Strzeli do niej, gdy jej powz odjeda
z Windsoru. Najbardziej dotkny j jednak tragedie rodzinne, a strata tylu ukochanych osb
kazaa myle, e jest przeklta. Najpierw jej czteroletnia wnuczka Maria i crka ksina
Alicja zmary w paacu w Darmstadcie na dyfteryt. Alicja odesza tego samego dnia miesica,
co jej ojciec 14 grudnia a dla krlowej ta koincydencja bya niewiarygodna, okrutna
i tajemnicza.
Nastpnie stracia chorujcego na hemofili zaledwie trzydziestoletniego syna Leopolda,
ktry zmar po upadku. W 1881 roku odszed jej bliski przyjaciel Benjamin Disraeli, za dwa
lata pniej stracia swojego prywatnego sekretarza i powiernika, Johna Browna to alkohol
zniszczy mocny organizm pidziesicioszecioletniego Szkota. Wiadomo o jego mierci
pogrya Wiktori w blu. W nocie do wczesnego premiera napisaa: ycie krlowej
wanie dotkno nieszczcie tak straszne, jak to w 1861. Sama napisaa jego nekrolog do
Timesa, tak dugi dwadziecia pi linijek wobec piciu, jakie powicia Disraelemu
e stao si to powodem ironicznych komentarzy wrd czonkw rzdu. W tekcie napisaa
midzy innymi o gbokim przywizaniu, jakim go darzya:
W 1864 roku zosta sug Jej Wysokoci. W cigu osiemnastu i p roku suy Jej
Wysokoci, nie oddalajc si ani na jeden dzie. Towarzyszy krlowej w jej codziennych
spacerach, podrach i wycieczkach, sta za ni podczas bankietw i wydarze publicznych.
Uczciwy ochroniarz, wierny i oddany, czowiek dyskretny, szczery i lojalny. Obdarzony
zdrowym rozsdkiem, wypenia swoje uciliwe i trudne obowizki zarwno ze staraniem,
jak i z wytrwaoci, czym zdoby bezwarunkow przyja krlowej.
Uroczystoci pogrzebowe Browna odbyy si z wielk pomp, jednak czonkowie rodziny
krlewskiej uyli tysica wymwek, eby w nich nie uczestniczy. Tak jak po mierci Alberta,
krlowa postanowia uczci pami Szkota, wznoszc w caym kraju jego monumentalne
posgi z brzu. Ku konsternacji jej prywatnego sekretarza, a by nim Henry Ponsonby, sprawa
na tym si nie skoczya. Wiktoria zacza bowiem opracowywa krtk biografi pomiertn
swojego ukochanego sugi. Kiedy sekretarz przejrza jej pierwsze strony, wpad w przeraenie
i przekona monarchini, by jej nie publikowaa, poniewa mogaby zosta le zrozumiana. Po
Londynie kryo ju wystarczajco duo plotek na temat miosnego zwizku Wiktorii ze
sucym. Krlowa, z okropnym alem, zniszczya rkopis, jednak w kocu postawia na
swoim, na pocztku 1884 roku publikujc cieszc si potem wielkim powodzeniem ksik
zatytuowan More Leaves from the Journal of a Life in the Highlands, from 1862 to 1882.
Opisaa w niej ostatnie dwadziecia lat swojego ycia w Szkocji, spdzone u boku zarwno
ksicia maonka Alberta, jak i krzepkiego Szkota, ktrego czyny i powicenie dla niej zajy
spor cz tomu.
aoba krlowej na szczcie tym razem nie trwaa w nieskoczono i cho na kilka
tygodni zamkna si w samotnoci na wyspie Wight, wkrtce jej umys zaprztny prace
rzdu. Druga kadencja premiera Gladstonea, jak si tego obawiaa, okazaa si seri poraek
i w 1885 roku wadz przej konserwatysta lord Salisbury. By to ostatni podziwiany
i szanowany przez ni premier. Po jego mianowaniu porzucia swoje odosobnienie i z now
energi zaangaowaa si w rozliczne dziaania publiczne. W tym czasie ksi Walii
postanowi uczci z wielk pomp jubileusz pidziesiciolecia jej panowania. Cho
pocztkowo pomys przejechania w karocy przez Londyn wrd tumu nie spodoba si
krlowej, w kocu daa si jednak przekona lordowi Salisbury.
Ceremonia, obchodzona tak hucznie, bya wielkim prestiowym sukcesem Korony
w bankiecie uczestniczyo pidziesiciu krlw i ksit europejskich. Wiktoria w otoczeniu
najwaniejszych dygnitarzy krlestwa przejechaa przez ulice miasta w odkrytym landzie
zaprzonym w sze koni. Nie zgodzia si jecha w przeszklonej karecie, chciaa bowiem
by bliej ludzi. Rozentuzjazmowany tum na trasie przejazdu pozdrawia j jako ywy symbol
wielkoci imperium. Kiedy po niemajcej koca ceremonii, w drodze powrotnej do paacu
Buckingham, zapytano j, jak si czuje, odpowiedziaa z umiechem: Jestem bardzo
zmczona, ale take bardzo szczliwa. Niebawem miaa skoczy siedemdziesit lat
i mio, jak tego niezapomnianego dnia okazali jej poddani, dodaa jej otuchy i kazaa
zapomnie o trudnych chwilach z przeszoci.
W ostatnim okresie ycia nieobecno Alberta staa si dla niej mniej przytaczajca,
a aoba na dworze mniej rygorystyczna. Nigdy jednak nie porzucia swoich ekscentrycznych
rytuaw. Nadal zalecaa, by w jego pokojach w Windsorze co noc kadziono czyste ubranie
na ku i nalewano wod do miednicy. Co jednak si w niej zmienio, staa si mniej
egoistyczna i autorytarna zwaszcza w stosunku do wnukw i prawnukw, ktre rozpuszczaa
i zacza korzysta z drobnych przyjemnoci ycia. Cieszya si doskonaym zdrowiem,
dokucza jej tylko reumatyzm i brak si w nogach, ktry zdaniem lekarzy mia podoe
psychosomatyczne. Po mierci Browna uznaa, e ju nie bdzie moga si porusza, cho przy
szczeglnych okazjach widziano, jak taczya, i to z du swobod. Stopniowo uwolnia si od
swojego wdowiestwa i po trzydziestu latach zacza znowu zaprasza trupy teatralne na dwr
w Windsorze. Podczas tych wieczorw cieszya si jak dziecko i bya w doskonaym humorze.
Zawsze pasjonowao j odgrywanie rl i z pewnoci byaby znakomit aktork. Kiedy majc
osiemnacie lat, zadebiutowaa na dworze, wszyscy byli zaskoczeni jej pewnoci siebie
i spokojem. Rola krlowej leaa na niej jak ula.
Mimo podeszego wieku nadal zaskakiwaa sposobem aranowania swoich publicznych
wystpie i umiejtnoci pozyskiwania sobie ludzi. Byy jednak i takie sprawy, co do ktrych
pozostaa nieugita i nie zamierzaa ustpi. Ona, ktra sama sprawowaa rzdy jak
mczyzna, wci nie godzia si na przyznanie praw wyborczych kobietom. W penym
oburzenia licie napisaa:
Krlowa pragnaby pozyska wsparcie kadego, kto byby gotw przemawia lub pisa
przeciw obdnemu pomysowi praw kobiet, z jego wszystkimi okropiestwami, przy jakich
obstaj przedstawicielki jej pci, tracc w ten sposb kobieco i poczucie stosownoci.
Zasuguj na nieze lanie [...] Bg stworzy mczyzn i kobiety rnymi i dlatego kady
powinien zachowywa przynalene mu miejsce.
Wiktoria nigdy nie ukrywaa swojego podziwu dla Indii. Bya to dla niej najwaniejsza
brytyjska kolonia, a wpyw kultury tego kraju wyranie zaznaczy si w ostatnim okresie jej
ycia. Nie zwracajc uwagi na plotki i skandale wywoywane przez niektre jej inicjatywy
czy osobiste przyjanie, w 1893 roku sprbowaa zaszczepi na dworze splendor
i wyrafinowanie indyjskich maharadw. Jako cesarzowa Indii zapragna mie wrd
personelu kilku indyjskich sucych. W Londynie przy wszystkich oficjalnych wyjazdach
towarzyszya jej eskorta bengalskich jedcw, ubranych w galowe mundury i efektowne
szafranowe turbany. Pod koniec ycia fascynowao j wszystko, co pochodzio z Indii. W roku
swojego jubileuszu jako posugujcych jej przy stole zatrudnia dwch Hindusw,
muzumanw, podarowanych jej przez poddanych Indii Brytyjskich. I podobnie jak miao to
miejsce w przypadku Johna Browna, teraz zachwycaa j troska, z jak traktowa j modszy
z nich, Abdul Karim. Ten dwudziestoczteroletni przystojny i zgrabny indyjski sucy
pochodzi z Agry i w czasie uroczystoci urzdzonych z okazji krlewskiego jubileuszu peni
funkcj czysto dekoracyjn. Stopniowo jednak zdoby zaufanie Wiktorii, stajc si jej
powiernikiem i przyjacielem. Aby moga si z nim porozumie, posaa go na nauk
angielskiego, sama za uczya si podstaw hindi. Ten jej nowy ekscentryczny pomys niepokoi
dworzan i czonkw rzdu. Nikt jednak nie odway si jej sprzeciwi.
Wiktoria nigdy sama nie bya w Indiach, za to wybra si tam Bertie, ktry w 1875 roku
w cigu omiu miesicy dokona objazdu tego subkontynentu. Ksi Walii czsto pisa listy
do matki, dzielc si z ni swoimi wraeniami i podziwem dla przepychu i wyrafinowania
Indii Brytyjskich. w baniowy kraj ze swoimi wspaniaymi rezydencjami maharadw
trzystu pidziesiciu ksit, ktrzy nie zostali pozbawieni swoich ziem ani majtkw, za to
pacili trybut Koronie plantacjami kawy i herbaty, rubinami i diamentami wielkoci jaj,
cennym drewnem i delikatnymi jedwabiami zosta nazwany Klejnotem w Koronie. Wiktoria
upajaa si opisami tego wiata penego pikna, zmysowoci i egzotyki. Wspaniae prezenty,
jakie przywiz dla niej Bertie: dywany, jedwabie, posgi, orchidee, trofea myliwskie
i bajeczne klejnoty, wzmocniy jeszcze jej zamiowanie do Wschodu.
Powodowana namitn mioci do Indii odwaya si przeksztaci rezydencj Osborne,
stworzon przecie wedle pomysu ksicia Alberta. Do oryginalnego gmachu kazaa
dobudowa nowy wielki salon przyj, ktrego dekoracj powierzya Hindusowi, Bhai Ram
Singhowi, projektantowi Muzeum Lahore, wsppracujcemu rwnie z ojcem pisarza
Rudyarda Kiplinga. Wspaniay Durban Room (w hindi oznaczajcy dwr), ze cianami
pokrytymi dekoracjami z biaego stiuku i bogato rzebionymi sufitami z drewna tekowego,
przypomina styl i przepych paacw maharadw. Wiktoria urzdzaa w nim wielkie bankiety
na cze czonkw rodziny krlewskiej, a na tych uroczystociach nosia nadzwyczajne
klejnoty na wzr mahara i pokazywaa si publicznie eskortowana przez swoich egzotycznych
indyjskich sucych.
W tamtym czasie napisaa obszern instrukcj precyzujc, w jakie stroje mieli si ubiera
jej sucy, zalenie od pory dnia i okazji. Rano, w porze niadania, na wyjcie oraz w porze
lunchu maj nosi ciemnoniebieskie tuniki z turbanem i pasem dowolnego koloru, byle nie
zotym. Natomiast podczas kolacji tuniki szkaratno-zote z turbanem i pasem w kolorze
biaym. Chciaa, eby dwr respektowa oficjalne indyjskie stroje jej sucych, a poniewa
wolaa unikn problemw, postanowia bardzo jasno je okreli.
Kiedy po kilku miesicach krlowa ulokowaa Abdula w pokojach Johna Browna,
ssiadujcych z jej apartamentami, czonkowie dworu wpadli w zakopotanie. Awansowaa
rwnie indyjskiego sucego na munshi, czyli swojego prywatnego sekretarza. Abdul cieszy
si wielk sympati Wiktorii przez ostatnie pitnacie lat jej panowania i wywiera na ni
znaczny wpyw. W kocu wicekrl Indii napisa do niej list, w ktrym poinformowa j, e nie
bdzie mg przekazywa jej poufnych depesz, jeli nadal bdzie je pokazywaa swojemu
munshi. Zarozumiay Abdul towarzyszy jej we wszystkich podrach po Europie, mia nawet
wasnych sucych i uywa prywatnego powozu krlowej do wasnych potrzeb. W 1895 roku
przywiz swoj on, kobiet grub, ale pikn, o czekoladowej karnacji, wspaniale
przystrojon, z piercionkami na rkach i w nosie, z przyczepionym do kciuka maym
lusterkiem oprawionym w turkusy i zdobicymi jej ciao dugimi naszyjnikami, prcz licznych
bransolet i kolczykw. Na gowie miaa rowy welon, bogato haftowany zotem, podobnie
jak obramowanie jej szat z jedwabiu i satyny, jak pisaa jedna z dam dworu. Inna dodawaa,
e korytarze Windsoru przypominay jej przedmiecia Kalkuty.
Z czasem odkryto, e Abdul nie by, jak mwi, ksiciem ani synem indyjskiego lekarza
w rzeczywistoci jego ojciec by biednym starcem zatrudnionym w wiziennej aptece
w odlegej wiosce. Faworyzowanie go przez krlow stao si tematem kpin i artw tych,
ktrzy go poznali, Abdul bowiem okaza si oszustem, obudnikiem i szantayst,
wykorzystujcym dobr wiar krlowej. Ona jednak wci go bronia. Nie zwaajc na
krce o nim plotki, podarowaa mu dom w Balmoral nazwany Karim Cottage i dwa inne
w Windsorze i Osborne. Ju po mierci krlowej Wiktorii jej ulubiony Abdul Karim wrci
do Indii z dobr pensj pozwalajc mu wie prniacze ycie w majtku zakupionym dla
niego przez krlow na przedmieciach Agry. Przed jego wyjazdem krl Edward VII nakaza
mu odda wszystkie listy, jakie napisaa do niego krlowa, poniewa ich tre mogaby okaza
si kompromitujca. Podobnie jak w przypadku Johna Browna, i tym razem wielu uwaao, e
Wiktoria po prostu zakochaa si w swoim indyjskim sucym.
Dwudziestego drugiego wrzenia 1896 roku krlowa pokonaa rekord swojego dziadka,
Jerzego III, i staa si najduej panujcym brytyjskim monarch w historii. W nastpnym roku
urzdzono jej z caym przepychem diamentowy jubileusz. I cho z trudem chodzia i miaa
bardzo saby wzrok, tumy wyszy na ulice, by jej pogratulowa. W dniu swoich
osiemdziesitych urodzin otrzymaa od poddanych setki bukietw kwiatw i cztery tysice
listw, z ktrych kady zosta przez ni przeczytany. Cho niedomagaa, kuracje zdrowotne
w Nicei i Biarritz przywrciy jej energi. Nadal okazywaa godn pozazdroszczenia
witalno: otwieraa szpitale, dokonywaa przegldu wojsk, braa udzia w oficjalnych
bankietach i prowadzia rozmowy z ministrami.
Krwawa wojna z Burami w Poudniowej Afryce zaabsorbowaa kraj. Napicie i stay
niepokj przeduajcym si konfliktem, a take wysokie straty wrd onierzy odbiy si na
zdrowiu monarchini, ktrej pami zacza sabn. W kwietniu 1900 roku niemal
osiemdziesiciojednoletnia Wiktoria wybraa si po raz pierwszy od 1861 roku do Irlandii,
skd na wojn wyjechay liczne kontyngenty modych rekrutw. Na trzy dni zatrzymaa si
w Dublinie i mimo ostrzee doradcw spacerowaa bez eskorty ulicami, rozmawiaa
z prostymi ludmi, a podr, po raz kolejny, okazaa si wspaniaym sukcesem, cho po
krlowej wida ju byo wynikajce z wieku oznaki zmczenia. W tym czasie bardzo dotkna
j mier drugiego syna, Alfreda, oenionego z crk cara Rosji Aleksandra II. W swoim
dzienniku, ktry nadal prowadzia, napisaa: Ten rok by straszny, wszdzie tylko smutek
i zgroza.
Kontynuujc zwyczaj, jakiemu hodowaa przez cae ycie, swoje ostatnie Boe Narodzenie
spdzia w rezydencji Osborne na wyspie Wight. Jej stan fizyczny bardzo si pogorszy, bya
niedona, a z powodu katarakty niemal niewidoma. Na pocztku stycznia wyznaa, e czuje
si chora i saba, w poowie tego miesica za napisaa ostatnie sowa w swoim dzienniku:
Czuj si senna [...] mam mtlik i zawroty gowy. W tych dniach mylaa bardziej ni
kiedykolwiek o przyszoci Korony i jej dziedzicu, ksiciu Walii. Od trzydziestu lat jej
najstarszy syn Bertie stanowi rdo jej cigych kopotw i zmartwie. Wiktoria bya
wiadkiem obalenia monarchii we Francji i koca wielkich dynastii. Obawiaa si, e
w Wielkiej Brytanii moe zdarzy si to samo, jej syn ktrego nadal trzymaa z dala od
spraw pastwa nie by bowiem przygotowany do penienia funkcji monarchy. Jednake
ksi Walii cieszy si wielk popularnoci wrd poddanych, cho jego zalepiona matka
nie chciaa tego dostrzec.
Dwudziestego drugiego stycznia 1901 roku dzie by mrony. Powanie ju chora krlowa
musiaa pozosta w ku. Towarzystwa dotrzymyway jej crki Lenchen, Ludwika
i Beatrycze ktre po kolei wymieniay imiona wszystkich czonkw rodziny zebranych
w pokoju. O wp do sidmej wieczorem krlowa Wiktoria umara w ramionach swojego
najstarszego wnuka, kajzera Wilhelma II, ktry podtrzymywa j przez dwie godziny, gdy na
zmian to tracia, to znw odzyskiwaa przytomno. Na kilka minut przed mierci otworzya
oczy, zaledwie na par sekund, by popatrzy na swojego syna, ksicia Walii, ktry sta obok.
Tylko jedno sowo wyszo z jej ust, nim wyziona ducha: Bertie, to czue zdrobnienie
imienia syna, ktrego nigdy nie doceniaa i z ktrym nigdy si nie rozumiaa. Od kilku dni
zbierajcy si przy ogrodzeniu paacu dziennikarze czekali, by przekaza smutn wiadomo,
ktra cay kraj pogrya w aobie.
Przezorna krlowa pozostawia na pimie zalecenia dotyczce jej pogrzebu. Nie chciaa,
eby jej niskiej postury ciao przykryte, wedle jej yczenia, panieskim welonem, zostao
wystawione w kaplicy pogrzebowej, pragna bowiem, eby nard zapamita j yw.
Poprosia rwnie, aby w jej trumnie umieszczono kilka fotografii Alberta i jej dzieci oraz
par osobistych przedmiotw: szlafrok ma, paszcz ksicia haftowany przez crk Alicj
i gipsowy odlew jego rki. Doktor Reid mia speni jeszcze jedno jej yczenie. Zanim
zamknito trumn, poprosi rodzin, eby opucia pokj, a kiedy zosta ju sam, woy do
lewej rki krlowej fotografi Johna Browna oraz pukiel jego wosw w medalionie, ktry
zasoni bukietem kwiatw... Uroczystoci pogrzebowe odbyy si w sobot w kaplicy w.
Jerzego na zamku Windsor. Tak jak sobie tego yczya, wszyscy ksita i ksine byli ubrani
na biao.
Jej ulubiona wnuczka, Aleksandra Fiodorowna Romanow, caryca Rosji, nie moga
uczestniczy w egzekwiach, w tym czasie bowiem bya w ciy z Anastazj i lekarze odradzili
jej podr. Dwa dni pniej krlowa zostaa pochowana pod wspania niebiesko-zot
kopu mauzoleum we Frogmore, w nagrobku, ktry kazaa wyrzebi z biaego marmuru
w tym samym czasie, kiedy rzebiono figur ksicia maonka. Czterdzieci lat czekaa na ten
bogosawiony dzie, by wreszcie poczy si z mczyzn, ktrego kochaa do szalestwa.
Nazywana Babci Europy, w chwili mierci miaa czterdziecioro dwoje wnuczt
i trzydziecioro siedmioro prawnukw. mier zakoczya jej dugie i chlubne panowanie
w Wielkiej Brytanii. Na jej pogrzebie pastor powiedzia: Ona odesza, a wraz z ni caa
epoka [...] Zamkn si chwalebny okres, jaki symbolizuje jej imi. Po krtkim naboestwie
aobnym doczesne szcztki monarchini pozostay przez trzy dni w maej kaplicy Albert
Memorial, a jej trumna przykryta kwiatami skupiaa na sobie spojrzenia wszystkich: Jest tak
maleka! mwiono.
Kiedy krlowa zrozumiaa, e nadchodzi jej kres, poprosia crk Beatrycze, by
zredagowaa jej dzienniki przed ich przekazaniem do archiwum i opublikowaniem. Zadanie
byo trudne, poniewa zacza je pisa w lipcu 1852 roku i prowadzia niemal do mierci.
Ksiniczka powicia trzydzieci lat ycia na skopiowanie cennych zapiskw matki
i wyeliminowanie z nich, jak zostao jej nakazane, tych akapitw, ktre mogyby by
kopotliwe dla wymienionych w nich osb i czonkw rodziny. W 1931 roku opracowanie stu
jedenastu tomw dziennikw krlowej Wiktorii zostao ukoczone i dzi spoczywaj one
w Archiwum Krlewskim na zamku Windsor. Mimo ocenzurowania i zniszczenia wielu stron
odzwierciedlaj one ducha tej kobiety, oddanej, dumnej i bezporedniej a do koca jej dni.
Ta krlowa, rwnie nietypowa co niezwyka, pena sprzecznoci i obaw, przywrcia autorytet
brytyjskiej Koronie. Zmara w penej chwale jako monarchini Zjednoczonego Krlestwa
Wielkiej Brytanii i Irlandii ze wszystkimi jego koloniami i cesarzowa Indii. Wadaa
imperium, ktre wtedy cigle jeszcze byo najwiksz potg wiata.
ALEKSANDRA ROMANOW
 Ostatnia caryca
Moja biedna synowa nie zdaje sobie sprawy, e rujnuje dynasti i sam siebie. Szczerze
wierzy w wito tego awanturnika [Rasputina], a my nie moemy nic zrobi, eby
zapobiec nieszczciu, ktre bez wtpienia nadcignie.
Maria Fiodorowna, teciowa Aleksandry Romanow, carycy Rosji
Noc 16 lipca 1918 roku caryca Aleksandra Romanow napisaa w swoim starym dzienniku:
Graam w karty z Mikoajem, w ku. Pitnacie stopni. Byy to jej ostatnie sowa
utrwalone przed mierci. Razem z ca swoj rodzin zostaa zamordowana przez
bolszewikw w ponurej piwnicy domu Ipatieww, gdzie ich przetrzymywano. Cesarzowa
zmara natychmiast, od jednego strzau, podobnie jak jej m car Mikoaj II, ktry trzyma
w ramionach ksicia nastpc, trzynastoletniego Aleksego. Jej cztery crki cierpiay bardziej.
Wielkie ksiniczki Maria, Tatiana, Anastazja i Olga zostay dobite ciosami bagnetw,
poniewa kule nie zakoczyy ich ycia. Pniej odkryto, e wewntrz gorsetw miay zaszyt
biuteri. W zaledwie dwadziecia minut dokonaa si jedna z najbardziej przeraajcych
zbrodni w historii. Smutki ostatniej carycy Rosji osigny swj kres. Miaa czterdzieci sze
lat i z zaskakujcym spokojem znosia dugie i poniajce uwizienie po abdykacji ma
i wybuchu rewolucji, ktra na zawsze zmienia losy kraju.
Aleksandra urodzia si 6 czerwca 1872 roku w Darmstadcie, stolicy wielkiego ksistwa
Hesji w Niemczech. Bya szstym z siedmiorga dzieci Alicji Koburg, ksiniczki
Zjednoczonego Krlestwa, i wielkiego ksicia Hesji Ludwika IV. Pulchnej dziewczynce
o bkitnych oczach i zotawych wosach nadano na chrzcie imiona piciu crek jej babki,
krlowej Wiktorii: Wiktoria Alicja Helena Ludwika Beatrycze, ale zawsze nazywano j
ksin Alix. Jej rodzice pobrali si dziesi lat wczeniej podczas krtkiej i smutnej
prywatnej ceremonii w Osborne, letniej rezydencji krlowej Wiktorii. Mimo e lub mia si
odby z wielk pomp w krlewskiej kaplicy Saint James, mier ksicia maonka Alberta,
do ktrej doszo sze miesicy wczeniej, pooya si cieniem na tej uroczystoci. Krlowa
Wiktoria, matka panny modej, uczestniczya w ceremonii ubrana w pen aob, zamana
blem po nagej mierci ukochanego ma. Otarz zaimprowizowano w jednej z jadalni zamku.
Wedug sw konserwatywnego polityka Gerarda Noela by to najsmutniejszy lub wszech
czasw. Moda para nie moga skorzysta z miodowego miesica, a panna moda przez cay
czas musiaa skrywa swoje szczcie, by nie urazi zasmuconej matki. Kiedy w powozie
opuszczali Osborne, egnaa ich gwatowna burza wydawaa si zapowiedzi tragicznego
losu, jaki czeka t mod par arystokratw.
Feralne maestwo zaaranowaa krlowa Wiktoria, ktra bya dowiadczon swatk
i czynia tak rwnie w przypadku pozostaych swoich dzieci. Kiedy ksina Alicja ukoczya
szesnacie lat, krlowa uznaa, e nadszed czas, aby wrd podanych kawalerw
z europejskich domw krlewskich poszuka jej odpowiedniego ma. Wybracem zosta
ksi Ludwik, przystojny i uprzejmy modzieniec o miym charakterze, nalecy do
najstarszej na wiecie protestanckiej dynastii. Rodzina heska wywodzia si z dynastii,
ktrych wybitnymi czonkami byli zarwno cesarz Karol Wielki, jak i nieszczliwa Maria
Stuart, krlowa Szkocji. Wiktoria zaprosia niemieckiego ksicia na zamek Windsor
w czerwcu 1860 roku, by mg obejrze wycigi konne w Ascot. Ksiniczka Alicja, ktra do
tej pory ya w zamkniciu w rozmaitych rezydencjach krlewskich i miaa niewiele
kontaktw z chopcami w jej wieku, zakochaa si w nim od pierwszego wejrzenia. Ptora
roku pniej, w peni przygotowa do lubu, nieoczekiwanie zmar ksi Albert. Krlowa
Wiktoria zadecydowaa, e do lubu dojdzie, ten bowiem zosta pobogosawiony przez jej
ma, ktry ponadto zdy osobicie zaprojektowa sukni lubn crki.
Relacje ksinej Alicji z mem od pocztku byy naznaczone niepowodzeniami
i konfliktami. ycie w Darmstadcie okazao si bardzo odbiega od jej wyobrae. Byo to
pooone w pobliu Renu spokojne redniowieczne miasto o wskich brukowanych ulicach.
Alicja tsknia do ojczystej Wielkiej Brytanii i nigdy nie poczua si dobrze w swoim
przybranym kraju, gdzie, jak twierdzia, byo peno osb o ciasnych horyzontach,
nietolerancyjnych i wcibskich. Po wojnie francusko-pruskiej ksistwo Hesji zostao si
przyczone do cesarstwa niemieckiego, co tylko je zuboyo. Ksina musiaa przyzwyczai
si do ycia bez wielkich luksusw i aspiracji. W tamtym czasie pisaa do matki: Musimy y
bardzo oszczdnie, nie wychodzc nigdzie ani nie spotykajc wielu ludzi, eby zaoszczdzi
rocznie, ile si da [...] Sprzedalimy cztery konie pocigowe i teraz zostao nam ich tylko
sze [...] w niektrych sprawach musimy liczy si z wydatkami. Te braki wpyny
negatywnie na jej relacje z mem, ktry tak bardzo si od niej rni. Alicja, wraliwa
i emocjonalna, bya intelektualistk, natomiast on, znacznie bardziej powierzchowny i skryty,
okaza si nad wyraz dziecinny.
Mimo wysikw, jakie czynia, by zaadaptowa si do nowego kraju i swojej nowej
pozycji, zawsze czua si obco. Poczucie braku szczcia, z ktrego nikomu nie moga si
zwierzy, zaczo w kocu oddziaywa na jej i tak skomplikowan osobowo. Alicja
cierpiaa na gbok melancholi i czsto przechodzia kryzysy nerwowe. Jej problemy
zdrowotne pogbiy si jeszcze bardziej w wyniku szeciu ci i porodw, ktre przesza
w cigu pierwszych dziesiciu lat maestwa. Po pierwszej crce, Wiktorii urodzonej
w Windsorze w obecnoci babki krlowej przysza na wiat Elbieta, nazywana Ell,
nastpnie Irena, Ernest (Ernie) i Fryderyk (Frittie), a wreszcie, w 1872 roku, Alix.
Ksina Alicja wychowywaa swoje dzieci zgodnie z tymi samymi wiktoriaskimi
wartociami, ktre zaszczepia jej matka: uczya je skromnoci, mioci do pracy i rodziny
oraz surowej moralnoci. Pewnego razu napisaa na ten temat do krlowej:
Zgadzam si cakowicie z tym, co mwisz na temat wychowania naszych dzieci, i staram
si, by rosy cakowicie wolne od pychy wynikajcej z pozycji, ktra nic nie znaczy prcz
tego, co warto kadego z nich moe jej nada [...] Mam tak sam opini jak Ty na temat
rnicy pozycji i znaczenia ksit i ksiniczek i chc, aby rozumiay, e nie s w niczym
lepsi ani waniejsi od innych, za wyjtkiem dobroci i skromnoci, ktrej powinny dawa
przykady. Mam nadziej, e moje dzieci bd te zasady stosoway.
W grudniu 1871 roku Bertie, ksi Walii i ukochany brat Alicji, zapad na tyfus. Ksina,
gdy si o tym dowiedziaa, przybya natychmiast do jego rezydencji w Norfolk i ani na chwil
nie odchodzia od oa, gdzie walczy o ycie. Opiekowaa si nim a do chwili, gdy Edward
cudem odzyska zdrowie, a kiedy jemu nic ju nie zagraao, wyczerpana nerwowo Alicja
wiele dni przeleaa w ku. Bya w trzecim miesicu ciy i zacza ba si o ycie
nienarodzonego jeszcze dziecka. Kiedy 6 czerwca 1872 roku przysza na wiat zdrowa
ksiniczka Alix Heska, przysza cesarzowa Rosji, matka poczua wielk ulg.
Rodzicami chrzestnymi nowo narodzonej dziewczynki byli, wrd innych znakomitych
arystokratw, przyszli monarchowie, Edward VII krl Zjednoczonego Krlestwa i Aleksander
III car Rosji. Dziewczynka bya szczliwym dzieckiem o wesoym charakterze nazywano j
Sunny (Pogodna). Swoje pierwsze kroki stawiaa w nowym paacu w Darmstadcie,
zbudowanym zaledwie sze miesicy przed jej urodzeniem. Budynek postawiono porodku
otoczonego wysok, elazn krat rozlegego parku z alejami lip i kasztanowcw. Jej matka
chciaa odtworzy w nowym domu atmosfer swojego dziecistwa w Osborne i udekorowaa
go meblami przywiezionymi z Londynu i wielkimi portretami krlowej Wiktorii, ksicia
Alberta oraz pozostaych czonkw brytyjskiej rodziny krlewskiej. Boe Narodzenia
obchodzono zgodnie z tradycj niemieck: stawiano ogromny wierk porodku sali balowej,
jego gazie ozdabiano zoconymi jabkami i orzechami oraz maymi zapalonymi wieczkami.
Wieczerza wigilijna zaczynaa si od tradycyjnej gsi i koczya typowo brytyjskim
puddingiem liwkowym.
Cho ksita hescy zajmowali si swoimi dziemi bardziej ni byo to w zwyczaju
w rodzinach krlewskich, wychowanie Alix powierzono angielskiej guwernantce, pani
Orchard, ktra narzucia dzieciom sztywny codzienny plan z ustalonymi godzinami zaj. To
ona zajmowaa si punktualnym budzeniem dziewczynki o szstej rano, poniewa lekcje
zaczynay si ju o sidmej. Rwnie ona j kpaa i ubieraa, by nastpnie zaprowadzi za
rk do pokoju matki, aby Alix si z ni przywitaa. O dziewitej dziewczynka jada obfite
niadanie, a nastpnie rozpoczynaa te same codzienne zajcia co jej rodzestwo. Orchie, jak
nazyway j dzieci, uczya rysunku, czytaa Bibli i opowiadaa bajki na dobranoc. Bya jej
gwnym wsparciem pod nieobecno matki, ktra ze wzgldu na swoj pozycj musiaa
wypenia rozmaite obowizki. Alix uwielbiaa zwierzta i miaa zwyczaj jedzi po parku
w wzku cignitym przez kucyka i powoonym przez lokaja ubranego w liberi. Z czasem
okazao si, e jest dobr amazonk, zawsze te lubia ycie na wieym powietrzu i kontakt
z natur.
Przyjemne dziecistwo Alix przerwaa tragiczna mier jej modszego brata Fryderyka,
ktry cierpia na hemofili. Pewnego dnia dwuipletni ksi podczas zabawy wypad przez
paacowe okno w obecnoci matki, ktra nie moga temu zapobiec. Cho chopiec przey
fatalny wypadek i lekarze uwaali, e wyzdrowieje, zmar jeszcze tej samej nocy z powodu
krwotoku do mzgu. Ksina Alicja zrobia, co w jej mocy, by nikt nie zapomnia jej
kochanego Fryderyka i, podobnie jak krlowa Wiktoria, narzucia caej rodzinie niekoczc
si aob. W cile okrelonych odstpach czasu dzieci wizytoway z matk krypt, gdzie
spoczyway doczesne szcztki ich brata, i modliy si wsplnie o zbawienie jego duszy.
Alicja wspominaa go we wszystkich modlitwach i czsto o nim mwia, jakby nadal y. Ju
wwczas zdradzaa tendencj do fatalizmu zapisywaa tego rodzaju myli: Pord ycia
jestemy ze mierci. Cae nasze ycie powinno by oczekiwaniem i przygotowaniem do
wiecznoci.
Do blu po utracie ukochanego syna i zdystansowanej relacji z mem Alicja musiaa doda
cierpienie z powodu nieporozumie z matk. Kiedy krlowa Wiktoria dowiedziaa si, e jej
crka zdecydowaa si karmi piersi wszystkie swoje dzieci, wpada we wcieko,
poniewa sama bya zagorza przeciwniczk tej praktyki, ktra wydawaa jej si
nienaturalna. Oburzao j take zainteresowanie crki ginekologi oraz zadawane przez ni
pytania dotyczce ludzkiego ciaa. W epoce, w ktrej matki nie rozmawiay z crkami
o seksie, ciekawo Alicji wydawaa jej si mao delikatna i prostacka, czego nie
omieszkaa jej napisa w nieprzyjemnym licie. Na dodatek crka mieszkaa teraz z dala od
Wielkiej Brytanii, a kiedy z rzadka odwiedzaa matk, miaa wraenie, e nie jest mile
widziana. Krlowa nie znosia tego, e Alicja chce j pociesza; lubia swj smutek i nie
chciaa, eby ktokolwiek stara si doda jej ducha.
Po mierci synka Alicja czua si szczeglnie bliska swojemu synowi Erniemu i niedawno
urodzonej Marii. Mimo coraz wikszej przepaci dzielcej j od ma ksina staraa si go
wspiera. W 1877 roku ojciec Alix zosta wielkim ksiciem Ludwikiem IV Heskim, co nie
miao wpywu na codzienne ycie dzieci, ale, owszem, zmienio pozycj ksinej, ktra
zacza peni funkcj pierwszej damy i reprezentowa to mae ksistwo. Obowizki, jakie
wynikay ze stanowiska wielkiej ksinej Hesji, wywoay w niej lk, poniewa obawiaa si,
e nie podoa oczekiwaniom poddanych.
Od pocztku skupia si na dziaaniach dobroczynnych, a jej priorytetem byo polepszenie
stanu szpitali, nie czua si jednak dobrze w roli Matki Ojczyzny. Alix miaa po niej
odziedziczy stae uczucie presji psychicznej, napicia wynikajcego z pozycji,
melancholiczny temperament i poczucie fatalizmu. W 1878 roku bardzo zmartwiona Alicja
napisaa do krlowej Wiktorii: Nie sdz, eby wiedziaa, mamo, do jakiego stopnia czuj
si niezdrowa i jak absurdalnie zawodz mnie siy [...] Jestem osob prawie bezuyteczn [...]
Nigdy wczeniej taka nie byam. yj na sofie i nie widz nikogo, a jednak stale jest gorzej.
W tamtym czasie dla maej Alix matka bya postaci prawie nieznan, ktr nieczsto
widywaa, gdy bowiem przebywaa w paacu, cae dnie spdzaa w ku zamknita w swojej
sypialni w rzeczywistoci nigdy nie dosza do siebie po utracie syna. Rzadkie chwile, ktre
mogy spdzi razem, nie byy zbyt pokrzepiajce. Wielka ksina mwia jej o niebie,
o mierci i o tym, e wkrtce wszyscy pocz si z maym Frittiem. Dla malutkiej
dziewczynki tego rodzaju refleksje byy niezrozumiae, ale do duszy przyszej carycy gboko
przenikay. Z tych pierwszych lat blaskw i cieni Alix wspominaa jedynie z ochot lato 1878
roku, kiedy podrowaa z rodzicami i rodzestwem po caej Europie. Przez kilkanacie dni
mieszkali we wspaniaych paacach i bajecznych zamkach, cieszc si towarzystwem
i gocinnoci swoich wujw i ciotek i bawic si z kuzynami na angielskich kach.
Po powrocie do Darmstadtu, ledwo dzieci podjy na nowo swoje zajcia, znowu spada na
nie nieoczekiwana tragedia: w listopadzie w paacu zapanowaa zjadliwa epidemia dyfterytu.
Alix i czworo jej rodzestwa powanie zachorowali. Matka czuwaa nad nimi dniami
i nocami, ale nie moga nic zrobi, eby uratowa najmodsz crk, Mari. Saba
i wyczerpana, sama rwnie si zarazia. Ona te nie zdoaa pokona choroby. Czternastego
grudnia Alix stracia matk, ktra zmara w wieku trzydziestu piciu lat. Zostaa pochowana
w wielkim mauzoleum ksicym w Rosenhhe, a sztandar Zjednoczonego Krlestwa
zakrywa jej trumn. mier modszej siostry i towarzyszki zabaw, a dwa tygodnie pniej
mier matki zaamay Alix podobnie jak rodzestwo, nie bya na pogrzebie. Z okna starego
ksicego paacu widziaa uroczyst procesj, ktra towarzyszya trumnie a do rodzinnego
mauzoleum.
Krlowa Wiktoria bardzo poruszona, poniewa Alicja bya pierwsz crk, ktr utracia
posaa im wzruszajcy i smutny list, w ktrym obiecaa, e babcia postara si by dla nich
matk:
Kochane dzieci, Wasza kochana mama odesza, aby poczy si z dziadkiem, z drugim
dziadkiem, z Frittiem i sodk, delikatn Mari, do miejsca, w ktrym ju nie istnieje bl ani
rozdzielenie. Zrbcie wszystko, co moliwe, eby pomc i pocieszy Waszego biednego
i kochanego tatusia. Taka bya wola Boga. Wasza kochajca i bardzo nieszczliwa babcia
WKZK.
Kiedy Alix wrcia z rodzestwem do paacu, wszystko si tam zmienio. Nawet nie moga
znale pociechy w swoich ulubionych zabawkach, poniewa wszystkie zostay spalone, by
zapobiec rozprzestrzenianiu si choroby. W wieku szeciu lat zostaa psierot bez matki
i nigdy nie zapomniaa tej bolesnej chwili. W cigu zaledwie paru miesicy wszystko, co
wydawao jej si ciepe i rodzinne, zniko na zawsze. Jej twarz, zawsze umiechnita, staa si
teraz smutna i powana. Od tej chwili na adnej fotografii, jaka si zachowaa, nie wida
umiechnitej Alix. Krlowa Wiktoria osobicie zaja si wychowaniem ulubionej wnuczki
i wybraa jej preceptorw, ktrzy wysyali krlowej miesiczne raporty, aby moga
kontrolowa postpy. Czasami krlowa wskazywaa im, ktre ksiki powinna przeczyta,
ktre przedmioty winni rozwija bardziej i ktre utwory muzyczne wiczy.
Alix, w odrnieniu od innych ksiniczek europejskich, otrzymaa kompletne
wyksztacenie, ktre nie ograniczao si do taca, piewu czy nauki dworskiej etykiety. Bya
znakomit uczennic i w wieku pitnastu lat miaa ju solidn wiedz historyczn,
geograficzn i literack, zwaszcza z literatury niemieckiej i angielskiej. Graa rwnie
wspaniale na pianinie, ale kiedy krlowa prosia j, eby zaprezentowaa jaki utwr dla
goci w Windsorze, byo to dla niej bardzo trudne, bya bowiem niezwykle niemiaa.
W odrnieniu od matki nie interesowaa jej dziaalno dobroczynna, chocia rozumiaa, e
obowizkiem ksiniczki jest pomoc potrzebujcym. Rwnie nie zgadzaa si z ulegoci,
jak wiktoriaska Anglia narzucaa kobietom. Patrzya na siebie przez pryzmat swojej babki,
najbardziej szanowanej i najpotniejszej krlowej w Europie.
Dugie lata, ktre Alix Heska przeya ze swoj babk, krlow Wielkiej Brytanii, miay na
ni wielki wpyw. Mimo lat, jakie upyny od mierci ma, Wiktoria kontynuowaa bolesn
i ostentacyjn aob. Ukoczya szedziesit lat i wygldaa na godn szacunku staruszk,
nisk i pulchn, lecz pen majestatu. Alix wspominaa j zawsze we wdowim czepku
z biaego tiulu, z dugim welonem, ktry zakrywa siwe wosy, opatulon w zwiewne szaty
z czarnego jedwabiu. Krlowa, budzca czsto lk z powodu silnego charakteru, zachowywaa
si wobec niej jak czua babcia i bya jej najlepszym doradc.
Dziewczynka spdzaa zimy w Darmstadcie, a lata z krlow i swoimi kuzynami
w rozmaitych rezydencjach: na zamku Windsor koo Londynu, w Balmoral na wyynach
Szkocji i w Osborne na wyspie Wight, nad brzegiem morza. Jej dziecistwo i dorastanie
naznaczone byy samotnoci, poniewa midzy ni a rodzestwem istniaa dua rnica
wieku. Z czasem staa si dziewczynk bardzo zamknit w sobie, ktra miaa zwyczaj
popada, tak jak jej matka, w okresy melancholii i odizolowania. Otoczona jedynie niewielk
grup wybranych krewnych i przyjaci czua si dobrze. Tylko wtedy z powrotem stawaa si
Sunny, pogodn i rozemian ksiniczk, ktra bya radoci swojej babki.
Wiosn 1884 roku siostra Alix, ksiniczka Wiktoria, wysza za m za swojego kuzyna,
ksicia Ludwika Aleksandra Battenberga. Ten dzie, ktry powinien by bardzo szczliwy,
zosta przymiony przez skandal, w ktrym gwn rol odegra ojciec panny modej. Kilka lat
po tym, jak w wieku czterdziestu jeden lat zosta wdowcem, wielki ksi wzi sobie za
kochank pewn dam, z ktr teraz zamierza si oeni. Problem polega na tym, e
wybranka bya rozwdk, na dodatek wyznania prawosawnego, co nie pozwalao jej zosta
on wielkiego ksicia Hesji. Ale najgorsze byo to, e Ludwik IV postanowi zawrze
sakrament w dniu lubu swej crki, wieczorem, i tak te w najwikszym sekrecie uczyni.
Bardzo szybko, przekonawszy si o wraeniu, jakie jego lub wywar na poddanych i na jego
teciowej, krlowej Wiktorii, ktra zagrozia mu wycofaniem wsparcia, Ludwik IV Heski
musia uniewani maestwo.
 Jednak w tamtym 1884 roku nastpiy inne szczeglnie wane wydarzenia, ktre zakciy
spokj paacu w Darmstadcie. Niedugo po lubie Wiktorii ogoszono zarczyny jej modszej
siostry, Elli, z wielkim ksiciem Sergiuszem, modszym bratem cara Aleksandra III i wujem
przyszego cara Rosji Mikoaja II. Krlowa Wiktoria nie szanowaa Romanoww i uznawaa
ich za moralnie zepsutych, faszywych i aroganckich. Ekspansjonistyczne poczynania Rosji
w Turcji i Afganistanie naruszay w tamtych regionach interesy Wielkiej Brytanii, co
zwikszao niech krlowej do rosyjskiego imperium. Wspomnienie wojny krymskiej
rwnie nie zagodzio gbokiej fobii, jak Wiktoria odczuwaa wobec tego kraju.
Gdy Alix miaa dwanacie lat, towarzyszya siostrze w podry do Sankt Petersburga, gdzie
mia si odby lub. By ciepy wiosenny dzie i dziewczynka nie wiedziaa, e oto zmienia
si na zawsze jej przeznaczenie. Dla niemieckiej ksiniczki byo to pierwsze spotkanie
z carskim dworem, najwspanialszym w caej Europie. Nic nie mogo przewyszy przepychu
carskiej Rosji, a luksus i bogactwo stay si symbolem dynastii Romanoww. Kiedy pocig
dotar na gwny dworzec w Sankt Petersburgu, Alix ujrzaa zocon karoc cignit przez
osiem biaych koni i powoon przez lokajw w pudrowanych perukach, szkaratnych
liberiach i jedwabnych poczochach, ktra czekaa na jej siostr, aby zawie j do paacu.
Gocie zostali ulokowani w Peterhofie, carskim paacu letnim na brzegu Zatoki Fiskiej,
z olniewajcymi ogrodami i fontannami zdobionymi zoconymi posgami. Tu zostali przyjci
przez cara Aleksandra III, ojca chrzestnego Alix, i jego on Mari Fiodorown. Ksiniczce
car wyda si mczyzn imponujcym, mia bowiem niemal dwa metry wzrostu, by silny
i wadczy. W odrnieniu od swojej ony, nie lubi uroczystoci, pompy i ceremonialnego
protokou. Jego najstarszy syn, carewicz Mikoaj ktrego wszyscy nazywali Niki by
w drugim pokoleniu spokrewniony z Alix. Przez swych rodzicw szesnastoletni wwczas
nastpca tronu by nadal traktowany jak dziecko.
lub odby si w kaplicy Paacu Zimowego i cho jej siostra Ella po przejciu na
prawosawie nazywana Elbiet Fiodorown bya uznawana za jedn z najpikniejszych
i najelegantszych kobiet swoich czasw, Alix nie pozostaa niezauwaona. Ubrana w prost
sukienk z biaego mulinu, z rami we wosach, od pierwszej chwili wzbudzia
zainteresowanie carewicza, ktry patrzy na ni oczarowany. Jak si wydaje, Niki zakocha si
jak uczniak w swojej kuzynce. Podarowa jej nawet ma broszk. Przyja j,
rozemocjonowana, ale pniej zwrcia podczas przyjcia, przyjmowanie tak cennego
prezentu uznaa bowiem za niezbyt waciwe. Ksi nastpca rosyjskiego tronu wyda jej si
chopcem bardzo uprzejmym, dyskretnym i przystojnym, z kasztanowymi wosami i jasnym
spojrzeniem piknych, bkitnych oczu.
Modzi spotkali si po raz drugi dopiero po piciu latach. W roku 1889 ksiniczka
pojechaa odwiedzi siostr w Sankt Petersburgu razem z ojcem i bratem Erniem. Bya
wwczas siedemnastoletni pann o olniewajcej urodzie i silnym charakterze. Na
fotografiach z tamtej epoki wida dziewczyn wysok i szczup, o doskonaych rysach
twarzy, byszczcych szarawoniebieskich oczach i dugich, zotawomiedzianych wosach.
Mikoaj rwnie si zmieni i w wieku dwudziestu jeden lat, ubrany w mundur oficera,
prezentowa si bardzo atrakcyjnie i elegancko. Podczas tego pobytu spotykali si wiele razy
na przyjciach, bankietach, balach i w carskiej loy Teatru Maryjskiego, ktry odwiedzaa
rosyjska mietanka towarzyska, aby zachwyca si baletem.
Mikoaj zabra j na ywy do jednej z zamarznitych lagun i na kulig saniami w eskorcie
gwardii kozakw ubranych w malownicze mundury. Przed wyjazdem Alix namwi swoich
rodzicw, cara i caryc, eby na jej cze wydali specjalny bal. Wspaniay wieczr
zorganizowano w Paacu Aleksandryjskim w Carskim Siole, niedaleko stolicy. Pokj,
w ktrym Alix zostaa ulokowana, by peen r, ktre nasczyy powietrze delikatnym
aromatem, jakiego miaa ju nigdy nie zapomnie. Mikoaj wiedzia o niezwykej niemiaoci
ksiniczki, dlatego zaprosi tylko niewielk grup bliskich przyjaci, najmodszych
czonkw rodziny Romanoww i oficerw, ktrzy byli jego towarzyszami w wojsku. Taczyli
razem ca noc i Niki ju nie ukrywa publicznie zainteresowania ksiniczk hesk. W czasie
Wielkiego Postu dziewczyna wraz z carsk rodzin uczestniczya w wielkanocnych
naboestwach prawosawnych w soborze w Sankt Petersburgu. Ju wwczas ogromne
wraenie zrobiy na niej przepych i splendor rosyjskiej Cerkwi, ktre nie miay nic wsplnego
z surowoci luteraskiego rytu.
Mino sze niezapomnianych tygodni i Alix musiaa wraca do Darmstadtu. Obiecaa, e
nastpnego lata znowu przyjedzie do Rosji. I tak uczynia, tylko e tym razem nie ulokowano
jej w Sankt Petersburgu, lecz w Ilinskoje, niedaleko Moskwy, obszernym majtku, ktry wielki
ksi Sergiusz odziedziczy po swojej matce. By to pierwszy kontakt niemieckiej ksiniczki
z bezmiarem rosyjskiej wsi, z jej kami, lasami penymi biaych brzz i z wieniakami, ktrzy
ubrani w obszerne bluzy i szerokie spodnie zbierali pszenic. Kiedy Alix i jej siostra
przejeday w swoim eleganckim powozie po zapylonych drogach, zaskoczyy j gbokie
ukony, jakie ludzie ci czynili na znak szacunku.
Alix Heska nigdy nie zapomniaa swojego pobytu na rosyjskiej wsi i kiedy po latach
przyznaa, e jej serce naley do Rosji, uczynia to, mylc o owych przyjemnych dniach
spdzonych w Ilinskoje. Mikoaj nie mg jej odwiedzi, poniewa obowizki trzymay go
z dala od Moskwy z nadejciem jesieni carewicz wyjecha w dug podr na Daleki
Wschd, ale jego uczucia wobec Alix si nie zmieniy.
Po lubie swych trzech sistr Wiktorii, Elli i Ireny ksiniczka Alix bya jedyn crk
wielkiego ksicia Hesji, ktra nadal z nim mieszkaa. Paac w Darmstadcie wydawa jej si
bez nich pusty, ale teraz miaa wasn dam do towarzystwa, pann von Fabrice, ktra penia
funkcj sekretarki, a w kocu zostaa jej przyjacik. Owej jesieni 1889 roku ksiniczka
przygotowywaa si do bierzmowania w Kociele luteraskim by to obowizkowy krok dla
kadej modej panny, ktra miaa zamiar wej do towarzyskiej elity lub zosta
zaprezentowana na europejskim dworze. Alix podchodzia do tego bardzo powanie
studiowaa dogbnie lekcje i dugimi godzinami klczaa, modlc si w prywatnoci swojego
pokoju. Dla niej by to wany akt, bya bowiem bardzo religijna. Z czasem gboka wiara
pomoga jej przyj z wielkim spokojem tragedie osobiste, ktrych ycie jej nie szczdzio.
Po bierzmowaniu wielki ksi Ludwik Heski wyda wspaniay i kosztowny bal, eby
zaprezentowa swoj crk towarzystwu Darmstadtu. Od tej chwili musiaa przyj rol
pierwszej damy dworu, penic rozmaite obowizki razem z ojcem i bratem Erniem, jego
nastpc. Chocia do tych funkcji zostaa bardzo dobrze przygotowana przez babk Wiktori,
wrodzona niemiao wywoywaa w niej niemal patologiczny lk przed kontaktami
z nieznanymi ludmi. Mimo to organizowaa kolacje, bale, przyjcia, nie zaniedbujc te
dziaa dobroczynnych. W tamtych latach Alix czsto podrowaa po Europie razem z ojcem,
z ktrym czua si bardzo zwizana. W marcu 1892 roku spado na ni kolejne nieszczcie:
ukochany ojciec, wielki ksi Ludwik IV Heski, zmar nieoczekiwanie na atak serca w wieku
pidziesiciu czterech lat.
Ta mier tak bardzo j dotkna, e latami nie moga wspomina jego imienia ani o nim
mwi. Babka krlowa na wie o tej tragedii napisaa do wnuczki Wiktorii:
To zbyt straszne [...] mj bl, ktry ju jest kompletnie przygniatajcy, powikszy si na
myl o Twoim smutku i o tym, e biedni Ernie i Alix s teraz sierotami [...] To straszne! Ale
nadal tu jestem i dopki yj, dopki [Alix] nie wyjdzie za m, bdzie bardziej ni
kiedykolwiek moj crk.
W wieku dwudziestu trzech lat Ernie obj rzdy po ojcu, przyjmujc tytu wielkiego ksicia
Hesji, i by najwikszym wsparciem dla swojej siostry. Krlowa Wiktoria na wiadomo, e
jej wnuczka jest na granicy depresji i jej zdrowie jest zagroone nie chciaa je i caymi
tygodniami leaa w ku zaprosia j do Wielkiej Brytanii.
Cudzoziemska ksiniczka
Bya wysoka i miaa delikatne, pikne rysy, szyj i ramiona biae i wspaniae [...] Miaa
karnacj jasn i zarowion jak mae dziecko [...] due oczy intensywnie szare i bardzo
byszczce. Tak opisywaa wczesn ksiniczk Alix Hesk Anna Wyrubowa, dama do
towarzystwa i wierna przyjacika przyszej carycy. Ukoczya ju osiemnacie lat, kiedy jej
uroda na nowo wzbudzia westchnienia carewicza Mikoaja, ktry pod koniec 1891 roku
napisa w swoim dzienniku:
Moim marzeniem jest oeni si pewnego dnia z Alix. Kocham j od dawna, ale gbiej
i bardziej intensywnie od 1889 roku [...] Przez dugi czas walczyem z moimi uczuciami
i staraem si oszukiwa, e niemoliwe jest osignicie mojego najbardziej upragnionego
celu. Ale teraz, kiedy Eddy si wycofa lub zosta odrzucony, jedyn przeszkod czy
przepaci midzy nami jest kwestia wyznania!
Niejaki Eddy, o ktrym wspomnia Mikoaj, to ksi Albert Wiktor, najstarszy syn
ksicia Walii, kandydat, ktrego krlowa Wiktoria wybraa dla Alix. By jej najmniej
przyjemnym wnukiem, modziecem ociaym i niedojrzaym, cieszcym si saw libertyna.
Plotkowano, e jest homoseksualist, a nawet, e to sam Kuba Rozpruwacz, ktrego straszliwe
zbrodnie wstrzsny wczesnym Londynem. Ksiniczka odrzucia t propozycj,
argumentujc, e nic do niego nie czuje. Krlowa przyznaa, e cho taka decyzja sprawia jej
prawdziwy bl, to podziwia odwag i dojrzao wnuczki. Eddy, ksi Clarence
i Avondale, by drugim w linii sukcesyjnej do tronu Wielkiej Brytanii, po swoim ojcu, ale
zmar przedwczenie na zapalenie puc. Kiedy Mikoaj dowiedzia si, e jego ukochana
odrzucia pretendenta wybranego przez babk, podwoi swoje starania, aby ksiniczka
zgodzia si zosta jego on. Nie byo to atwe, najpierw bowiem musia stawi czoo swoim
rodzicom, a nastpnie samej Alix, ktra stanowczo nie zgadzaa si porzuci swojego
wyznania.
Krlowa Wiktoria nie bya usatysfakcjonowana. Cho wnuczka owiadczya, e wyjdzie za
m tylko z mioci, babka nadal szukaa odpowiednich pretendentw. Z nadziej, e Alix
zapomni o rosyjskim carewiczu, wybraa jej drugiego kandydata, ksicia Maksymiliana
Badeskiego, ktry nie by wprawdzie byskotliwym politykiem ani przystojnym modziecem,
ale, owszem, dobr parti. Kiedy kandydat przyby do paacu w Darmstadcie, eby
zaproponowa Alix maestwo, ksiniczka bardzo le to odebraa. Starania babki
przygnbiay j i wywoyway straszny niepokj. Z jednej strony nie chciaa rozgniewa
monarchini, ktra bya dla niej jak matka, z drugiej jednak nie godzia si na maestwo
z rozsdku. Problem polega na tym, e melancholijna ksiniczka Hesji bya bardzo
zakochana w Nikim, chocia nikt o tym jeszcze nie wiedzia. Jeli za chodzi o carewicza, ten
myla tylko o niej i kiedy rodzice ponaglali go, by si oeni, owiadczy, e wemie lub
albo z Alix, albo z adn inn. Nie widzia jej od 1889 roku i od tamtej te pory tylko pisywali
do siebie listy i posyali jakie prezenty, rozka nie osabia jednak mioci, jak oboje czuli.
Krlowa Wiktoria nie patrzya przychylnym okiem na Romanoww i nie zgadzaa si, aby
wnuczka wypara si wiary protestanckiej, ale rwnie rodzice Mikoaja sprzeciwiali si
temu maestwu. Dla matki carewicza fakt, e Alix bya niemieck ksiniczk, mia mniejsze
znaczenie. Znali j od dziecka i cho wydawaa im si atrakcyjna, dobra i wyksztacona,
uwaali, e jest histeryczna i niezrwnowaona. Maria Fiodorowna wiedziaa z wasnego
dowiadczenia, e trwanie u boku cara wymaga wielkiej zrcznoci i zdolnoci, ktrych, jak
si wydawao, dziewczynie brakowao. Ponadto, ze wzgldu na jej niemiao i cigle
zmartwiony wyraz twarzy, ksiniczka wydawaa si zimna i wyniosa, a tego lud rosyjski by
jej nie wybaczy. Z pewnoci Alix ze swoj rodzin moga by bardzo wesoa i wybucha
miechem, ale staraa si unika jakichkolwiek kontaktw z nieznajomymi, nie okazywaa
uczu i publicznie zachowywaa si bardzo powcigliwie.
Lecz najwiksz przeszkod, i Mikoaj dobrze o tym wiedzia, byo jej twarde
postanowienie, e nie porzuci swojego wyznania. Kiedy jej siostra przesza na wiar
prawosawn, Alix nie moga zrozumie jej decyzji. Wyznaa wwczas Elli: Bd
protestantk do mierci. Religia nie jest par rkawiczek, ktr mona zmienia. A jednak
Niki nie by gotw uzna si za pokonanego. Upr carewicza zaskoczy jego rodzicw, do tej
pory by bowiem synem posusznym, o dobrym charakterze, ktry nie stwarza im wielu
problemw. Teraz, po raz pierwszy, okaza si nieugity i zdecydowany, by osign swj cel,
nawet gdyby w gr wchodzia przyszo Rosji.
Wiosn 1894 roku wielki ksi Ernest, starszy brat Alix, oeni si w niemieckim Koburgu
ze swoj siostr stryjeczn, ksiniczk Wiktori Melit z Edynburga. Na lub przybyy wane
osobistoci z monarszych dworw europejskich, midzy innymi krlowa Wiktoria i jej wnuk
kajzer Wilhelm II, a take, w delegacji rosyjskiej, carewicz Mikoaj. Min rok od ostatniego
spotkania modych, jednak sytuacja si zmienia. Car Aleksander III, zmartwiony swoim
sabym zdrowiem i peen obaw o sukcesj, po roku sprzeciwiania si maestwu ustpi
i zgodzi si, aby syn poprosi o rk ksiniczk Alix.
Pierwszego wieczoru w Koburgu para wybraa si do teatru, a nastpnego dnia Mikoaj
poprosi kuzynk, eby spotkali si sam na sam. Po dugiej, ponaddwugodzinnej rozmowie
penej napicia ksiniczka ze zami w oczach poprosia go, eby zostawi j w spokoju, bo
nie zamierza zmieni wyznania. Podczas lubu wszystkie spojrzenia skierowane byy na tych
dwoje przymili nawet mod par. Nastpnego dnia Wilhelm II, kuzyn Alix, przeprowadzi
z ni przyjacielsk pogawdk. Dla kajzera maestwo niemieckiej ksiniczki z dziedzicem
rosyjskiego tronu wydawao si znakomitym posuniciem politycznym. Powiedzia jej, e
wyjcie za m za Mikoaja jest jej prawdziwym obowizkiem i e pokj w Europie
usprawiedliwia powicenie pewnych zasad religijnych.
Jednak osob, ktra w kocu przekonaa Alix, bya jej siostra, wielka ksina Elbieta
Fiodorowna, ktra cho nie musiaa przej na prawosawie, zrobia to dobrowolnie, gdy
wychodzia za m za wielkiego ksicia Sergiusza. Pikna i agodna Ella powiedziaa jej, e
zmiana wyznania nie bya taka straszna, i podkrelia podobiestwa midzy prawosawiem
a protestantyzmem. Alix w kocu ustpia, a rozradowany Mikoaj zapisa w swoim dzienniku:
To by cudowny i niezapomniany dzie! Bo dzi jest dzie zarczyn z moj cudown Alix!
[...] Boe, jaki straszny ciar spad z moich ramion. Ksiniczka Alix Heska dosza
wwczas do wniosku, e najlepszym sposobem suenia Bogu bdzie zosta on Nikiego
i pomc mu wypenia trudn rol cara, do ktrej nie by przygotowany. Mikoaj uzyska od
rodzicw przyrzeczenie, e Alix, podobnie jak jej starsza siostra Ella, nie bdzie musiaa
wyrzec si pod przysig dawnej wiary, gdy oficjalnie przejdzie na prawosawie. Bya
szczliwa, e w przeciwiestwie do innych ksiniczek nie bdzie musiaa si wyrzeka
swojego wyznania, poniewa byoby to dla niej bardzo upokarzajce.
Krlowa Wiktoria zaprosia swoj wnuczk, by ostatnie lato przed zampjciem spdzia
z ni na zamku Windsor. Cho babka pocztkowo bya przeciwna temu maestwu, kiedy para
szczliwie zakochanych przekazaa jej wiadomo o swoich zarczynach, umiechna si
tylko i ich pobogosawia. Po lubie wielkiego ksicia Ernesta w Koburgu Mikoaj musia
rozsta si z Alix i wrci do Rosji razem ze swoj rodzin, ktra rezydowaa w paacu
w Gatczynie na poudnie od Sankt Petersburga. W tamtych dniach ksiniczka i jej narzeczony
wysyali do siebie wiele listw, ktre zdradzay gbok namitno, jak czuli do siebie. Zza
wiktoriaskiego wygldu i zawsze powcigliwego zachowania ujawniaa si inna Alix, pena
entuzjazmu i emocji: Och, gdyby tylko wiedzia, jak bardzo Ci uwielbiam i jak bardzo
w tych latach wzmocnia si i rozpalia moja mio do Ciebie; chciaabym tylko by bardziej
godna Twojej mioci i czuoci. Na co Niki odpowiada: Cay jestem Twj, od zawsze i na
zawsze, moja dusza i umys, moje ciao i moje serce, wszystko jest Twoje; chciabym to
wykrzycze na gos, eby cay wiat wiedzia. To ja pyszni si tym, e nale do tak
sodkiego anioa jak Ty i e odwayem si prosi w zamian o Twoj mio.
Podczas pobytu w Windsorze krlowa zmartwiona zym stanem zdrowia cara Aleksandra
III tumaczya Alix, jakim obowizkom bdzie musiaa sprosta, gdy obejmie tron Rosji.
Aby pomc wnuczce w zaakceptowaniu konwersji, Wiktoria powierzya to delikatne zadanie
szanowanemu biskupowi z Riponu. Ten prowadzi dugie rozmowy z ksiniczk Hesji i stara
si podkrela podobiestwa midzy wiar protestanck i prawosawn. Ze swojej strony
Aleksander III wysa swojego osobistego spowiednika do Windsoru, ojca Janiszewa, by ten
zacz uczy Alix prawosawnego katechizmu.
Carewicz tak bardzo pragn spotka si ze swoj narzeczon, e zaledwie miesic pniej
przyjecha znowu na angielsk prowincj, eby razem z ni spdzi reszt lata. W Windsorze
Mikoaj podarowa swojej narzeczonej pierwsze prezenty zarczynowe: piercionek z row
per i pasujcy do niego naszyjnik z wielkimi perami, bransoletk w formie acuszka
z zawieszonym do niego duym szmaragdem oraz broszk z szafirw i diamentw. Jednak
najbardziej bajecznym klejnotem by wspaniay sautoir, dugi naszyjnik z pere sigajcy Alix
a do pasa, podarek cara dla przyszej synowej. Zaprojektowany przez Fabergego, synnego
zotnika dworu rosyjskiego, by najcenniejszym przedmiotem, jaki do tej pory wykona on dla
carskiej rodziny.
Ogldajc te olniewajce klejnoty, krlowa Wiktoria powiedziaa do wnuczki: Alix,
wierz, e wszystko to nie uczyni ci nazbyt pewn siebie. W poowie lipca sielankowe lato
dobiego koca i rosyjski ksi opuci Wielk Brytani na pokadzie carskiego jachtu.
Podczas rejsu odkry, e Alix napisaa mu kilka sw na stronach jego dziennika, ktry zawsze
mia ze sob: pij spokojnie i pozwl, niech Ci ukoysz fale! Twj anio str czuwa nad
Tob. Najczulszy z moich pocaunkw dla mojego uwielbianego Nikiego!.
Kiedy ukoczya dwadziecia dwa lata, Alix napisaa do krlowej Wiktorii list, w ktrym
staraa si uspokoi j przed nieuchronn rozk wynikajc ze lubu z carewiczem:
Tak, kochana babciu, jestem pewna, e nowa rola przyniesie mi wiele trudnoci, ale
z pomoc Boga i mojego ukochanego ma bdzie atwiej, ni sobie teraz wyobraamy.
Odlego jest bardzo wielka, ale zaledwie w trzy dni mona dotrze do Wielkiej Brytanii
z Sankt Petersburga. Jestem pewna, e rodzice Nikiego pozwol nam Ci wkrtce odwiedzi.
Naprawd nie zniosabym tego, eby Ciebie nie zobaczy, po tym jak dobra i mia bya dla
mnie, od kiedy zmara moja ukochana mama, i teraz, kiedy jestem sierot, jestem przywizana
do Ciebie bardziej ni kiedykolwiek [...] Prosz, nie myl, e moje zampjcie zmieni
w jakikolwiek sposb mio, ktr czuj do Ciebie: oczywicie tak nie bdzie i kiedy bd
daleko, bd moga si pociesza, e istnieje kto, najlepsza i najmilsza kobieta na wiecie,
kto mnie troch kocha.
Lecz krlow nie tyle martwia nieobecno wnuczki, ile ogromna odpowiedzialno, jakiej
bdzie musiaa sprosta, i to szybciej, ni sobie wyobraaa.
W padzierniku 1894 roku car Aleksander III ciko zaniemg i odtd nie opuszcza niemal
oa. Obawiajc si najgorszego, Mikoaj poprosi w licie Alix, aby spotkaa si z nim
w carskiej rezydencji w Liwadii na Krymie. Dziewczyna nie zastanawiaa si ani chwili i jak
najszybciej, niemal nie zwracajc niczyjej uwagi, spakowaa si i ruszya do nowej ojczyzny.
Na narzeczon carewicza powinien na granicy czeka specjalny pocig, lecz wielki marszaek
carskiego dworu hrabia Woroncow-Daszkow zapomnia o tym i przysza caryca, nikogo nie
zastawszy, podrowaa dalej normalnym wagonem, obok zwykych pasaerw. Nigdy potem
nie bya ju tak blisko rosyjskiego ludu, jak w czasie tej podry, ktra na zawsze zmienia jej
ycie. Kiedy dotara do paacu, jej przybycie przeszo niemal niezauwaone, nie
zorganizowano adnego przyjcia cay dwr skupia uwag wycznie na zdrowiu cara.
W paacu Aleksander III czeka na Mikoaja i swoj przysz synow, siedzc w fotelu
w swej sypialni. Mimo obiekcji lekarzy i czonkw rodziny nalega, aby przyj narzeczon
syna w galowym mundurze z orderami. Klczc przed zmizerowanym i sabym carem, Alix
otrzymaa jego bogosawiestwo. W cigu nastpnych dziesiciu dni ycie carskiej rodziny
kryo wok oa umierajcego monarchy. Nowo przybya czua si bardzo obco, nikt na ni
nawet nie zwraca uwagi. Jednak najbardziej irytowa j sposb, w jaki wszyscy traktowali
jej przyszego ma, ignorujc fakt, e jest przecie nastpc tronu.
Mikoaj, zawsze grzeczny i uprzejmy wobec matki, Marii Fiodorowny, nie by zdolny jej si
przeciwstawi i pozwala, by zajmowaa si wszystkimi sprawami. Ksiniczka napisaa
w dzienniku Mikoaja kilka wersw, w ktrych prosia go, eby w tak trudnych chwilach
narzuci swoj wol:
Nie pozwl si zdominowa przez rozpacz! Twoja Sunny modli si za Ciebie i za
ukochanego chorego [...] Bd stanowczy i spraw, eby lekarze codziennie Ci informowali
o stanie Jego Wysokoci. Powiniene zawsze jako pierwszy si dowiadywa. Nie pozwl, by
ktokolwiek stawia si ponad Tob lub stara si odsun Ci na bok. Oka swoj energi i nie
pozwl, aby inni zapominali, kim jeste. Przebacz mi te rady, moja duszyczko.
Alix dodawaa, e moe we wszystkim jej zaufa i dzieli si z ni smutkami. Ta bliska
wi przetrwaa a do tragicznej mierci obojga.
Wieczorem 1 listopada 1894 roku Aleksander III zmar w wieku czterdziestu dziewiciu lat.
Wdowa po nim zemdlaa w ramionach Alix, a Mikoaj czu si rozbity i przytoczony. Nie
tylko straci ojca, lecz oto mia zasi na tronie, nie majc adnego dowiadczenia ani
przygotowania. Paczc na ramieniu swego szwagra, wielkiego ksicia Aleksandra,
wykrzykn: Sandro, co mam robi! Co si stanie ze mn, z Alix, z moj matk, z ca Rosj?
Nie jestem przygotowany na zostanie carem. Nigdy nie chciaem nim zosta. Kompletnie nie
znam si na rzdzeniu. Nawet nie wiem, jak rozmawia z ministrami!. Mikoaj, modzieniec
o kaprynym charakterze, uparty i nieco dziecinny, zawsze y w cieniu swojego potnego
ojca, ktry nigdy nie powierza mu spraw pastwa i zawsze traktowa go jak dziecko. Alix
wiedziaa, e jej mowi brakuje stanowczoci potrzebnej do panowania nad rozlegym
i buntowniczym imperium, ktrym jego ojciec przez trzynacie lat wada elazn rk.
W tak trudnych chwilach Nikiego pocieszaa jedynie blisko narzeczonej. W jednym
z listw do krlowej Wiktorii wyzna: Jedyne wielkie pocieszenie, jakie mam w ogromnym
cierpieniu, to gboka mio mojej ukochanej Alix, ktra to w peni wynagradza.
Spragniona, aby sta si nowym czonkiem rodziny Romanoww, dziewczyna nalegaa na
szybk konwersj. Dzie po mierci Aleksandra III, niejako w jej cieniu, ksiniczka Hesji
zostaa przyjta do Kocioa prawosawnego i przyja imi Aleksandry Fiodorowny. Podczas
naboestwa Alix bya w penej aobie, a stojca obok niej caryca wdowa nie przestawaa
paka. Przeznaczenie chciao, e tak jak w przypadku matki Alicji Heskiej ktrej lub
urzdzony w Osborne przypomina raczej pogrzeb na jej lub z carem Rosji rwnie rzucia
cie rodzinna tragedia. Wielu widziao w tym fatalny omen, ktry zapowiada, jak wyzna
wielki ksi Aleksander, nieuchronn katastrof.
Kiedy krlowa Wiktoria otrzymaa wiadomo o mierci cara Aleksandra III, obawiaa si
o przyszo modej pary. W swoim dzienniku z wielk trosk zanotowaa: Biedni, mj
kochany Niki i ukochana Alix. Jaki straszny ciar odpowiedzialnoci i smutku bd musieli
udwign biedni modzi! Miaam nadziej i zudzenie, e bd mieli wiele lat wzgldnego
spokoju i szczcia, zanim obejm t uciliw funkcj. Mikoaj ju dwa dni po mierci ojca
prbowa przyspieszy lub i zawrze maestwo ze swoj ukochan podczas prywatnej
ceremonii w Liwadii, ale jego czterech wujw braci zmarego cara, ktrzy mieli potny
wpyw na modego i niedowiadczonego bratanka nalegao, eby oeni si podczas
oficjalnej ceremonii w Sankt Petersburgu. Wedug nich ten lub by zbyt wanym wydarzeniem
pastwowym, by mg odby si prywatnie i z dala od stolicy.
Zdecydowano, e uroczysto odbdzie si z ca pomp i splendorem Romanoww tydzie
po pogrzebie zmarego ojca. Aleksandra nawet nie miaa wyprawy i w licie do siostry
Wiktorii wyznaa:
atwo sobie wyobrazi, jakie byy nasze uczucia. Jednego dnia pogreni w najgbszej
aobie, opakujcy ukochan osob, a nastpnego w najbardziej eleganckich strojach
zawierajcy maestwo. Nie mgby istnie gbszy kontrast, ale to wydarzenie jeszcze
bardziej nas zbliyo, jeli to w ogle moliwe.
W dniu lubu cara Sankt Petersburg obudzi si pokryty niegiem. Ceremonia odbya si we
wspaniaej Sali Malachitowej Paacu Zimowego. Panna moda miaa na sobie cik, star
uroczyst rosyjsk sukni ze srebrnego brokatu i carski paszcz ze zoconej tkaniny, podbity
i obszyty gronostajem. Ubranie to byo tak cikie, e potrzebowaa pomocy czterech paziw,
eby je utrzyma. Dugi welon z tiulu trzyma si mocno na swoim miejscu dziki niewielkiej
tiarze z diamentw i lubnej koronie Romanoww. Aleksandra bya dosownie pokryta
bajecznymi klejnotami, podarunkiem cara, w tym diamentowymi broszkami okrywajcymi gors
jej sukni. Miaa ponadto wysadzany drogimi kamieniami acuch Zakonu witego Andrzeja
i kilka sznurw pere oraz koli z diamentw i kolczyki do kompletu, ktre byy tak cikie, e
trzeba byo podtrzymywa je drutami wok uszu. Panna moda miaa wosy zebrane do tyu
i ozdobione pomaraczowymi pkami r sprowadzonymi specjalnie z carskiej oranerii
w Polsce.
Mikoaj, ubrany w czerwony mundur huzarw ze swoich modzieczych czasw spdzonych
w wojsku i w biay paszcz ze zotymi frdzlami, czeka na ni zdenerwowany w Sali
Arabskiej razem z czonkami rodziny i najwaniejszymi osobistociami zaproszonymi na
uroczysto. Szczliwa para na czele licznego orszaku, trzymajc si za rce, przemierzya
wspaniae wonne sale ozdobione ogromnymi dzbanami r, orchidei i irysw a dosza do
kaplicy, gdzie czekao na ni trzy tysice zaproszonych goci. Mio czca nowoecw
wzruszya wszystkich obecnych. Jerzy, ksi Yorku, napisa do ony, ktra pozostaa
w Anglii: Sdz, e Niki jest najszczliwszym czowiekiem na wiecie, bo zdoby on
pikn i zachwycajc. Musz powiedzie, e nigdy nie widziaem dwojga modych tak
w sobie zakochanych ani bardziej szczliwych ni oni.
Ceremonia bya duga i wystawna. Mikoaj II wyzna modszemu bratu, wielkiemu ksiciu
Jerzemu, e bya absolutn tortur zarwno dla niej, jak i dla mnie. Gdy wyszli z paacu,
tum zacz krzycze i wiwatowa na cze modej pary. Cho wielu widziao zy omen
w przybyciu carycy do kraju pochylajcego si nad trumn, ludzie ulegli widocznemu
szczciu cara. Aleksandra przybya do swojej nowej ojczyzny w okolicznociach bardzo
smutnych. Podczas siedemnastu niekoczcych si dni, w dugiej aobnej sukni i z twarz
przykryt welonem, musiaa przychodzi rano i wieczorem do katedry w Sankt Petersburgu
z carsk rodzin, by uczestniczy w uroczystych naboestwach aobnych ku pamici jej
tecia. Nigdy nie zapomni zapachu wiec, wzruszajcej obecnoci mnichw i popw
poruszajcych kadzielnicami przy trumnie, oguszajcego szeptu modlitw. Ciao cara zostao
wystawione na widok publiczny na ponad dwa tygodnie, nim zostao ostatecznie pochowane.
Czci rytuau kadego naboestwa byo ucaowanie zmarego w usta. Dla Aleksandry bya
to prawdziwa tortura, poniewa twarz cara nabraa straszliwego koloru, a zapach by
przeraliwy.
To w tamtych dramatycznych momentach lud rosyjski mg zobaczy po raz pierwszy
przysz caryc zaledwie czarny cie idcy w aobnym orszaku. Niemiecka ksiniczka
Alix Heska wstpia na tron Rosji w wieku zaledwie dwudziestu dwch lat. Wraz ze lubem
staa si Jej Cesarsk Wysokoci, Aleksandr Fiodorown, caryc Rosji. Od tej chwili jej
imi zostao wczone do modlitw, ktre cay nard rosyjski intonowa za panujc rodzin.
Ze wzgldu na aob po dugiej i wyczerpujcej ceremonii lubnej nie byo przyjcia.
Rwnie modzi nie mieli czasu, eby zaplanowa miesic miodowy i przygotowa now
rezydencj. Moda para wrcia do Paacu Aniczkowa, gdzie mieszkaa Maria Fiodorowna,
wdowa po carze Aleksandrze III. Aleksandra i Mikoaj nie spali a do witu, odpowiadajc
na liczne telegramy, ktre nadeszy z caego wiata. W noc polubn, zanim si pooyli,
dziewczyna napisaa w dzienniku swojego wieo polubionego ma: W kocu zczeni, na
cae ycie, a kiedy to ycie si skoczy, spotkamy si ponownie na tamtym wiecie
i zostaniemy tak na wieczno. Twoja, Twoja. Nastpnego ranka przytoczona swoim
szczciem napisaa znowu: Nigdy nie mylaam, e istnieje na wiecie absolutne szczcie,
takie poczucie jednoci wrd miertelnikw. KOCHAM CI: te dwa sowa wyraaj moje
ycie. Tydzie po lubie mogli wreszcie uciec z Sankt Petersburga do Carskiego Sioa i by
razem z dala od zgieku.
Podczas tej pierwszej zimy para carska mieszkaa w szeciu wskich i nieduych pokojach
Paacu Aniczkowa. Dla modej ony ta sytuacja musiaa by bardzo niewygodna, ale nie miaa
wyboru. W ich dwch przyszych rezydencjach, Paacu Zimowym i Paacu Nowym
w Peterhofie, trway jeszcze prace wykoczeniowe. Jeszcze nie czuj, e jestem matk.
Mieszkajc tutaj z innymi, wydaje mi si, e jestem tylko z wizyt napisaa z wielkim
smutkiem do swojej siostry Elli. Aleksandra ledwie znajdowaa chwile intymnoci ze swoim
mem, bo oprcz apartamentw teciowej w paacu znajdoway si te pokoje modszego
rodzestwa cara, szesnastoletniego Michaa i dwunastoletniej Olgi. Jednak par bardziej
martwiy chwile rozki ni problemy lokalowe. Mikoaj ubolewa: Petycje i audiencje nie
maj koca! Dzi mogem by z Alix tylko jedn godzin. Nie mog opisa szczcia, jakie
czuj, wiedzc, e ju jest moja. To smutne, e praca pochania mi tyle czasu, ktry wolabym
powici wycznie dla niej.
W tych nielicznych chwilach, kiedy mogli by razem, Mikoaj czyta jej po francusku,
poniewa Aleksandra chciaa poprawi znajomo jzyka, ktrym mwiono na rosyjskim
dworze. Czasami w niene noce car otula on w gronostajowe szale i odbywali
romantyczne przejadki saniami. Jednak bardzo szybko te chwile szczcia zaczy
przesania napicia i problemy zwizane z caryc wdow, Mari Fiodorown, ktra okazaa
si najzagorzalsz z rywalek Aleksandry. Teciowa nie bya gotowa rezygnowa
z uprzywilejowanej pozycji na dworze i nie godzia si na wycofanie ze sceny publicznej.
W listach, jakie si zachoway z pierwszych miesicy maestwa, Aleksandra przechodzi od
najbardziej radosnego szczcia do najczarniejszej rozpaczy: Czuj si zupenie sama
napisaa do swojej niemieckiej przyjaciki. Pacz i rozpaczam przez cay dzie, poniewa
mam wraenie, e mj m jest zbyt mody i brakuje mu dowiadczenia [...] Jestem sama przez
wikszo czasu. Mj m jest bardzo zajty przez cay dzie, a wiele wieczorw spdza ze
swoj matk.
Na pocztku panowania Mikoaj zwraca si do matki w poszukiwaniu rady i stara si j
pocieszy swoj obecnoci. Bardzo czsto z ni jada, mia zwyczaj zostawa po kolacji,
eby spdzi wieczr u jej boku. Dla carycy wdowy Aleksandra bya nadal biedn
cudzoziemsk ksiniczk, niedowiadczon, nieznajc kraju i niemajc bladego pojcia
o sprawach pastwa. Daleka od tego, by nie jej pomoc, Maria Fiodorowna staraa si
dominowa, bya zazdrosna i nieustpliwa wobec synowej. Po zakoczeniu okresu aoby
pojawia si ponownie przed poddanymi, gotowa nadal peni funkcj pierwszej damy Rosji.
Bya jeszcze mod kobiet, miaa czterdzieci siedem lat, tryskaa energi i cieszya si
popularnoci w kraju. Lubia zabawy, przepych i plotki. Nie bya gotowa ukrywa si za
czarnym welonem do koca swoich dni i, jak za dawnych czasw, mimo zego samopoczucia
synowej zacza organizowa zabawy i olniewajce bale.
Aleksandra musiaa znosi ponienie, widzc, jak podczas publicznych wystpie i na
przyjciach w paacu jej teciowa wchodzi pierwsza, trzymajc pod rk swojego syna,
natomiast ona idzie z tyu razem z wielkim ksiciem Michaem.
Wydarzy si jednak pewien incydent, ktry przypiecztowa na zawsze niech midzy
dwiema kobietami. Zgodnie z tradycj caryca wdowa powinna bya odda panujcej carycy
pewne przedmioty z kolekcji carskich klejnotw. Jednake Maria, ktra miaa sabo do
znajdujcych si w jej posiadaniu naszyjnikw z pere i diademw z diamentw, szmaragdw
i szafirw, nie godzia si z nimi rozsta. Zamiast nich ofiarowaa Aleksandrze niektre stare
klejnoty, nalece do Katarzyny Wielkiej, ktrych ze wzgldu na ich niewygod nigdy nie
zakadaa publicznie. Synowa poczua si gboko uraona jej nieprzyjemnym zachowaniem,
ale wiedziaa, jak si zemci. Aleksandra stwierdzia, e ju jej nie interesuj klejnoty
i choby teciowa je zwrcia, nie bdzie ich nosi. Car Mikoaj przekaza wiadomo matce,
ktra obawiajc si skandalu, pospieszya zwrci najcenniejsze kosztownoci. Od tego
wydarzenia relacje midzy dwiema kobietami stay si jeszcze bardziej napite, a do tego
okolicznoci zmuszay je, by mieszkay pod jednym dachem.
Pierwsze miesice maestwa rozczaroway Aleksandr, cho staraa si tego nie
okazywa. Czua si bardzo samotna, z dala od rodziny, w obcym kraju, otoczona
nieznajomymi, ktrzy patrzyli na ni z gry. Zamknita w swoich paacowych pokojach
spdzaa dugie, straszliwie nudne dni na wyczekiwaniu tych paru minut, aby midzy audiencj
a audiencj poby u boku ma. Nie znaa zupenie czonkw swojego dworu, wybranych jej
przez teciow. Jedyn przyjacik bya pani Orchard, dawna nauczycielka, ktra przyjechaa
z Darmstadtu, eby jej towarzyszy. Aleksandra uczya si muzyki, jzyka rosyjskiego
i doskonalia francuski.
Car i caryca nigdy nie mogli by sami. Godziny posikw dzielili z caryc wdow, a przy
stole Aleksandra siadaa midzy matk a synem, ignorowana przez oboje. Maria Fiodorowna
prawie nigdy nie wczaa jej do rozmowy, a m by zbyt saby, by j obroni. W ten sposb
panujca caryca siedziaa w milczeniu do koca posiku. Jednak publicznie nigdy nie
narzekaa, cho tsknia do chwili, kiedy bdzie wreszcie moga opuci Paac Aniczkowa
i zacz nowe ycie z dala od teciowej, kobiety dumnej, manipulantki, ktra wci traktowaa
cara jak dziecko. W pierwszych latach panowania Mikoaj czu si schwytany w kleszcze
przez obie kobiety i silnie ulega ich wpywom.
Kiedy na pocztku nowego roku Aleksandra i Mikoaj mogli w kocu przeprowadzi si do
Paacu Zimowego, domowe napicia ustay. Wspaniay paac ze swoj barokow fasad
odzwierciedla wielko i potg carskiej Rosji. Oficjalna rezydencja rosyjskiego monarchy
w najwspanialszym gmachu stolicy nad New miaa tysic piset pokoi, sto dwadziecia
klatek schodowych wrd nich przepikn, lnic biaym marmurem klatk schodow
Jordanu a take ogromne sale, niektre od posadzki po sufit wysadzane pszlachetnymi
kamieniami i zotem. Jednak ten ogromny paac mia lodowate, wilgotne i niegocinne wntrza
i Aleksandra nie lubia w nim mieszka. Wydawa jej si miejscem niezdrowym i mao
bezpiecznym ze wzgldu na przecigi, brak higieny i brak prywatnoci. Kiedy monarcha
z maonk w nim rezydowali, w paacu pracowao i mieszkao blisko sze tysicy osb.
Wszystkie ruchy obserwoway tysice oczu.
Wbrew oczekiwaniom maonkowie nie zamieszkali we wspaniaych salonach i pokojach
dekorowanych francuskimi meblami, gobelinami i dzieami sztuki pochodzcymi z cennych
zbiorw carycy Katarzyny Wielkiej. Wybrali sobie pomieszczenia mniejsze, ktre umeblowali
z wtpliwym gustem. Salon Aleksandry by peen palm w ogromnych donicach, a ciany mia
wyoone bardzo modnym wrd mieszczastwa chintzem, za sypialni maesk caryca
ozdobia jedwabiami, skopiowanymi ze cian pokoi nieszczliwej Marii Antoniny w paacu
Fontainebleau, w ktrych si zakochaa, kiedy razem z mem odwiedzia Pary.
Jakkolwiek Aleksandra bya pod wraeniem Sankt Petersburga i wspaniaych gmachw
zaprojektowanych przez najwybitniejszych architektw epoki, nie znosia prniaczego
i powierzchownego klimatu dworu. Brakowao jej dowiadczenia potrzebnego do
wypeniania obowizkw tradycyjnie przypisanych funkcjom pierwszej damy, ktra swoim
stylem wyznacza mod, wydaje kolacje i przyjcia, w peni korzystajc z przywilejw ony
najpotniejszego monarchy na wiecie.
Moda kobieta rozczarowaa wielu, poniewa nie miaa ani charakteru, ani prezencji godnej
carycy Rosji. W ubiorze kierowaa si przede wszystkim wzgldami wygody, a nadanie za
trendami niewiele j interesowao. Kiedy wychodzia za m, caa jej wyprawa skadaa si
z aobnych ciemnych ubiorw i na tron wstpowaa bez oznak luksusu stosownego dla jej
wysokiej pozycji. Chocia bya klientk najbardziej renomowanych krawcw, takich jak
Paquin czy Worth w Paryu, najbardziej lubia szerokie jedwabne suknie przykryte koronk,
biae, kremowe lub w kolorze malwy. Mimo e dysponowaa najcenniejsz na wiecie
kolekcj klejnotw, najbardziej ukochaa sobie pery lubia nosi dugie podwjne lub
potrjne sznury wspaniaych naturalnych pere oraz broszki i kolczyki z perami oprawionymi
w platyn.
Poprzednie monarchinie bardzo powanie traktoway swoje funkcje i kreujc najnowsze
trendy w modzie chtnie organizoway olniewajce przyjcia, ktre pokazyway wiatu
potg i bogactwo Romanoww. Jej teciowa, Maria Fiodorowna, powicaa czas i energi
nie tylko rodzinie miaa szecioro dzieci i organizacjom dobroczynnym, lecz przede
wszystkim yciu towarzyskiemu. Uwielbiaa taczy do pna w nocy, przyjmowa goci i by
doskona gospodyni na dworze, ktry nie mia sobie rwnych w caej Europie.
Bale dworskie organizowane w salach Paacu Zimowego, na posadzkach z marmuru
i egzotycznego drewna, pod ogromnymi krysztaowymi pajkami zwisajcymi z jego wysokich
sufitw, byy eksplozjami luksusu. Suba cara i czonkowie korpusu gwardii nosili galowe
mundury. Wejcie Ich Wysokoci byo anonsowane uderzeniem laski mistrza ceremonii.
Zgodnie z tradycj Aleksandra i Mikoaj otwierali bal w rytmie poloneza w obecnoci tysicy
goci. Caryca, ktra kiepsko taczya, czua si przeraona obecnoci tylu ludzi i nie
skrywaa, e wydawao jej si to tortur. Ku zaskoczeniu zaproszonych goci podczas przyj
milczaa, a gdy wycigaa rk do ucaowania, czynia to z prawdziw niechci. Jeden ze
wiadkw epoki tak oto napisa:
Caryca nie miaa talentu potrzebnego do zjednywania sobie ludzi. Taczya le, poniewa
taniec jej nie interesowa, i z pewnoci nie bya take byskotliw rozmwczyni [...] Miaa
zaczerwienione ramiona, tak samo rce i twarz, zawsze sprawiaa wraenie, e jest bliska
paczu [...] Wszystko wok jej osoby byo hieratyczne i to okrelenie mona byo rwnie
odnie do sposobu, w jaki si ubieraa w ulubione grube brokaty i diamenty rozoone na
caej jej osobie, rzucajc wyzwanie dla dobrego gustu i zdrowego rozsdku.
Rozplotkowane damy z arystokracji Sankt Petersburga oceniy caryc ju podczas jej
pierwszego publicznego wystpu: jest zbyt niemiaa, jej wyraz twarzy jest bardzo
melancholijny i nie wydaje si serdeczna. Surowa wiktoriaska moralno Aleksandry
natychmiast daa si zauway, kiedy z listy goci zaczy znika osoby, ktre otacza jaki
skandal. I dotyczyo to rwnie czonkw rodziny jej ma. Wpyw, jaki krlowa Wiktoria
wywara na wnuczk, by niewtpliwy. Lili Dehn, jedna z najlepszych przyjaciek carycy,
potwierdzaa: Nie ulega wtpliwoci, e pod wieloma wzgldami bya typow wiktoriank;
tak samo jak jej babka kochaa prawo i porzdek, bya wierna i przywizana do swojej
rodziny i do obowizku, nie znosia nowoczesnoci. Te ideay dziewitnastowiecznej Anglii
nie pasoway do hedonistycznego i wystawnego dworu Sankt Petersburga. Spoeczestwo
rosyjskie bez wahania uznao now caryc za nudn, purytask, prowincjonaln,
pozbawion czego interesujcego i na dodatek wynios.
W krtkim czasie moda caryca staa si celem krytyki i kpin. Cho prbowaa odgrywa
swoj rol najlepiej, jak umiaa, nie zdoaa zjedna sobie rosyjskiego ludu. Ignorowana na
carskim dworze, skupia si na pomaganiu mowi w kwestiach politycznych i na sprawach
wasnej rodziny. Mikoaj, zmartwiony tym, e nie potrafi odgrywa roli cara, oniemielany
przez najbliszych, niemajcy wiernych przyjaci, ktrzy mogliby mu co doradzi, coraz
bardziej ulega wpywom ony. Aleksandra zorientowaa si, e jest w ciy, zaledwie sze
miesicy po lubie. Poruszeni szczliw wiadomoci car i caryca zdecydowali si przenie
w bardziej gocinne otoczenie i tam oczekiwa nadejcia pierwszego dziecka.
T oaz spokoju bya wie Carskie Sioo, pooona zaledwie dwadziecia pi kilometrw
na poudnie od Sankt Petersburga. Przez prawie dwa stulecia rosyjscy monarchowie stworzyli
tam sztuczny raj w miniaturze, zajmujcy czterysta hektarw ziemi. By tam ogromny park
porosy dbami i lipami, peen kanaw i rozlegych sztucznych jezior. Jeden z goci
wspomina, e u brzegu jednego z nich cumowaa kolekcja odzi wszystkich nacji, od
chiskiego sampanu po angielsk d czterowiosow, od weneckiej gondoli po brazylijski
katamaran. Pozostay teren wypeniay kwietne ogrody pene grot, fontann i posgw, a przy
szerokiej alei stay wspaniae rezydencje nalece do wielkich rodzin rosyjskiego dworu.
Porodku promenady wznosi si ekstrawagancki Paac Katarzyny i skromniejszy Paac
Aleksandra, ktry na dwadziecia lat sta si ulubion siedzib Mikoaja II i Aleksandry
Fiodorowny.
Zachwycona caryca zacza ozdabia swoje prywatne apartamenty w skrzydle zachodnim
paacu. Strzego ich czterech potnych abisyskich lokajw ubranych w haftowane zotem
marynarki, szkaratne spodnie, turbany z biaego jedwabiu i tradycyjne tureckie buty. Ich
jedyn funkcj byo otwieranie i zamykanie drzwi oraz anonsowanie przybycia carskiej pary.
Aleksandra, jak miaa w zwyczaju, staraa si odtworzy klimaty swojego dziecistwa
w Osborne i Windsorze. Ksi Feliks Jusupow oeniony z siostrzenic cara Mikoaja
napisa pniej:
Mimo swoich skromnych rozmiarw Paac Aleksandra nie byby pozbawiony uroku, gdyby
nie godne ubolewania udoskonalenia, ktre wprowadzia moda caryca. Zastpia ona
wikszo obrazw, paskorzeb i stiukowych ozdb mahoniowym drewnem i wygodnymi
naronikami w najgorszym gucie. Z Anglii Maple wysa nowe meble, a stare, znacznie
wspanialsze, zostay odesane do magazynw.
Skromny paac w klasycystycznym stylu mia sto pokoi usytuowanych na dwch pitrach,
a jedn z jego niespodzianek by umieszczony na kocu jednego skrzyda wielki kryty basen ze
son wod. Nie zwaajc na krytyk, Aleksandra kupia cae wyposaenie rezydencji,
wysyajc zamwienia poczt do popularnego wrd angielskiej buruazji sklepu Maple
w Londynie. Ulubionym jej pokojem by tak zwany Buduar Malwowy, ktry swoj nazw
zawdzicza kosztownemu morwowemu jedwabiowi w kolorze malwy, ktrym obito ciany.
Wszystko w tym pomieszczeniu od zason, dywanw, po meble i wazony byo w tym
kolorze. Caryca moga tam przebywa dugie godziny, siedzc w wygodnym fotelu i patrzc na
park z balkonu. Tam si rano ubieraa i jada niadanie zoone z jajek na bekonie, czytaa
i pisaa, pia swoj ulubion herbat, bardzo siln i gorzk, i palia delikatne francuskie
papierosy.
W odrnieniu od wikszoci par krlewskich maonkowie dzielili oe i, jak si wydaje,
ogromn namitno. Wyposaenie carskiej sypialni odzwierciedlao rosnc dewocj carycy
na cianach wisiao mnstwo ikon i znajdowa si kcik, w ktrym Aleksandra czsto si
modlia. W tym idylliczno-religijnym schronieniu caryca poczua si bardziej odprona
i spdzia, w kocu szczliwa, ca swoj ci.
Aleksandra i Mikoaj oczekiwali z utsknieniem narodzin chopca, przyszego dziedzica
rosyjskiego tronu, lecz 15 listopada 1895 roku, po bolesnym porodzie, ktry trwa prawie
dwadziecia godzin, caryca urodzia dziewczynk, krzepk blondynk wac cztery
kilogramy. Ogoszono to za pomoc stu armatnich salw byoby ich trzysta, gdyby urodzi si
chopiec. Urodziny wielkiej ksiny Olgi bardzo ucieszyy rodzicw. Byli jeszcze modzi
i nadal mogli da Rosji dziedzica, na ktrego wszyscy czekali. Aleksandra po raz pierwszy
zostaa matk w wieku dwudziestu trzech lat i ku zdziwieniu wszystkich zdecydowaa si
osobicie zajmowa malestwem. Sama je karmia i codziennie kpaa, a kiedy spao,
siedziaa przy jego eczku i rcznie dziergaa malutkie ubranka. W odrnieniu od swojej
babki, krlowej Wiktorii, ktra bya niezbyt gorliw matk, caryca miaa silny instynkt
macierzyski. eczko creczki przeniosa do wasnej alkowy.
Podczas pierwszych siedmiu lat maestwa w szybkim czasie urodzia czworo dzieci. Po
Oldze przyszy na wiat: Tatiana w 1897 roku, Maria w 1899 i Anastazja w 1901. Jednak jej
jedynym obowizkiem byo urodzenie mskiego dziedzica dynastii Romanoww, a poniewa
jej si to nie udawao, miaa poczucie, e poniosa klsk. Ju narodziny drugiej crki byy dla
wszystkich, take dla niej samej, wielkim rozczarowaniem. Kiedy obudzia si ze znieczulenia
i zobaczya zmartwione i zdenerwowane twarze pochylone nad jej oem, dostaa silnego
ataku histerii i zacza krzycze w obecnoci wszystkich: Boe mj, nie, to znowu
dziewczynka. Co powie nard? Co powie nard?!. Podczas gdy wszystkie jej siostry byy
matkami wielu dzieci, w tym chopcw silnych i zdrowych, Aleksandra nie osigna tego
upragnionego celu. Staa presja rodu Romanoww i plotki na temat niemonoci poczcia
chopca, ktry gwarantowaby cigo dynastii, okazay si dla niej bardzo cik prb.
Po narodzinach czwartej crki, Anastazji, caryca nie cieszya si popularnoci w Rosji
i towarzystwo Sankt Petersburga odwracao si do niej plecami. Relacja z teciow rwnie
si nie poprawia i na dworze wielu obwiniao j o to, e nie wypenia wanej roli ony cara,
kolejne cie bowiem utrzymyway j w niedyspozycji. Z czasem problemy zdrowotne silne
migreny, rwa kulszowa i sabo w nogach spowodoway, e odsuna si od ycia
publicznego. Po urodzeniu trzeciej crki obawiaa si o ycie swoje i dziecka. Tym razem car
Mikoaj poczu tak wielki zawd brakiem mskiego potomka, e zanim odwiedzi on,
wyruszy na dugi spacer po paacowym ogrodzie. Nawet krlowa Wiktoria po otrzymaniu
wiadomoci o przyjciu na wiat wielkiej ksinej Marii nie moga powstrzyma swojego
rozczarowania i przytakna Mikoajowi: Bardzo ubolewam nad przyjciem na wiat trzeciej
crki. Wiem, e dla Rosji dziedzic byby lepszy ni dziewczynka.
Jednake, pomimo zmartwienia o sukcesj tronu, car by nadal zakochany w swojej onie
i szczliwy z rodziny, ktr wsplnie tworzyli. Oboje czuli si bardzo dumni ze swoich
piknych crek, ktre nazywali nasz ma czterolistn koniczyn. W licie do biskupa
Riponu caryca napisaa:
Nasze creczki s naszym szczciem i radoci. Kada z nich jest inna pod wzgldem
wygldu i temperamentu. Niech Bg nam pomoe da im dobre i solidne wychowanie, eby
mogy sta si dzielnymi chrzecijaskimi onierzykami, gotowymi do walki za Naszego
Pana.
Sze miesicy od narodzin pierworodnej Aleksandra znowu bya w ciy, ktra jednak
skoczya si poronieniem i utrat syna, na ktrego tak czekano. W tamtych dniach
towarzyszyo jej wiele napi, zbliaa si bowiem ceremonia o wielkim symbolicznym
znaczeniu: przygotowywana z pomp i przepychem koronacja modego cara Mikoaja II
w Moskwie. Znowu musiaa stawi czoo scenicznej tremie, ktr odczuwaa, uczestniczc
w tumnych aktach publicznych i znajdujc si w centrum uwagi.
Ich Carskie Wysokoci
Mino trzynacie lat od koronacji cara Aleksandra III i oczekiwania w Moskwie byy
ogromne. W wieczr poprzedzajcy wielki dzie maonkowie przebywali w Paacu
Pietrowskim, na granicy miasta, modlc si i poszczc, aby przygotowa si do ceremonii
znacznie waniejszej, ni zalubiny. Aleksandra bya wiadoma, e ona i jej m kontynuujc
niemal trzystuletni histori dynastii Romanoww zostan konsekrowani, koronowani
i uczczeni jako majcy rzdzi Rosj wybracy Boga. Dwudziestego szstego maja 1896 roku
wsta soneczny dzie i nic nie zapowiadao tragedii, ktra omal nie przymia koronacji
carw w Soborze Uspieskim.
Aleksandra, ubrana w ciki strj ze srebrnego brokatu, zdobiony perami i wspaniaymi
klejnotami, z wielkim spokojem wytrzymaa piciogodzinn ceremoni. Wewntrz wityni,
ozdobionej freskami i penej ikon inkrustowanych cennymi kamieniami, oczekiwao na nich
dwa tysice osb. Mikoaj zasiad na siedemnastowiecznym tronie cara Aleksego I, ktry
zdobio osiemset siedemdziesit dziewi diamentw. Aleksandra uczynia to samo, siadajc
obok niego na wykonanym z koci soniowej tronie Iwana V Romanowa. Po mszy carowi
oddano monarsze insygnia: bero i acuch Zakonu w. Andrzeja, a na koniec ogoszono go
Mikoajem II, Prawowitym i Jedynym Carem i Panem Wszechrusi. Po konsekracji car
koronowa si sam, pokazujc w ten sposb, e jego wadza pochodzi bezporednio od Boga.
Cho w odrnieniu od Mikoaja, ktry garbi si pod nieznonym ciarem tunik,
gronostajowego paszcza i korony, jego ona cay czas trwaa wyprostowana, wedug wiadka
uroczystoci caryca okazywaa bardzo gbok emocj, jej twarz przypominaa twarz
mczennika, ktry w powolnym rytmie idzie na pogrzebowy stos. Aleksandra i Mikoaj byli
teraz najpotniejsz i najbogatsz par na wiecie. Car rzdzi terytorium obejmujcym ponad
dwadziecia dwa miliony kilometrw kwadratowych i okoo stu pidziesiciu milionw
ludzi. Ale moda i niedowiadczona caryca jeszcze nie zdawaa sobie sprawy z tego, co ten
tytu oznacza i jak wywoa zmian w jej codziennym yciu. Wesza do najpotniejszej
dynastii o ogromnym bogactwie, sigajcej pocztkami XVII stulecia.
Jej ukochany i tak jeszcze dziecinny m sta si oto najbogatszym na wiecie mczyzn,
wacicielem bajecznej kolekcji klejnotw, posiada przetwrnie drzewne i kopalnie, w sumie
siedemdziesit milionw hektarw zapisanych na jego nazwisko i niewyobraaln fortun
w bankach zagranicznych. Naleao do tego doda oficjalne rezydencje, wrd nich wspaniay
Paac Zimowy w Sankt Petersburgu, dwa paace w Carskim Siole, trzy w Peterhofie, dwa
w Liwadii na Krymie i wielki moskiewski Kreml. Poza tymi ogromnymi i wystawnymi
zabytkowymi paacami w stolicy lub jej okolicach car by wacicielem pomniejszych
rezydencji, takich jak Paac Aniczkowa, paac Elagin i Gatczyna. W Moskwie mia jeszcze
dwa paace, w Polsce trzy paacyki myliwskie z tysicami hektarw, w Finlandii rozmaite
myliwskie pawilony. Rodzina cara dysponowaa czterema jachtami i dwoma luksusowymi
pocigami wycznie do wasnego uytku. Nie ma si co dziwi, e Alix Heska, prosta
niemiecka ksiniczka z niewielkiego hrabstwa, daa si olni bizantyjskiemu przepychowi
rosyjskiego dworu i bardzo szybko zapomniaa o swoim pochodzeniu.
Siedem tysicy goci uczestniczyo w bankiecie wydanym z okazji koronacji, a cztery dni
pniej dla uczczenia tego wydarzenia zorganizowano wielki ludowy festyn. Ponad p
miliona ludzi zgromadzonych na Chodynce, rozlegym polu na przedmieciach miasta, darmo
jado i pio za zdrowie cara. Nagle, gdy zacza kry plotka, e moe nie wystarczy
jedzenia i prezentw dla wszystkich, wrd ludzi wybucha panika. W zaledwie par minut
okoo tysica piciuset osb, rozdeptanych przez niepohamowany tum, stracio ycie.
Wiadomo poruszya carsk par, ktra odwiedzia setki rannych w szpitalach i staraa si
pocieszy rodziny zmarych. Mikoaj II nakaza anulowa wszystkie zaplanowane zabawy
i wraz z on pogry si w modlitwie. Tego samego wieczoru mia si odby wspaniay bal
wydany przez francuskiego ambasadora dla uczczenia cara i carycy. Mikoaj owiadczy, e
w tych okolicznociach uroczysto powinna zosta odwoana, jednak jego czterej wujowie
przekonywali, aby nie naraa sojuszu z Francj na dyplomatyczne incydenty. Nie byo innego
wyjcia, tylko pojawi si na balu, cho adne z nich dwojga nie miao ochoty na zabaw
i przede wszystkim myleli o koszmarnym wydarzeniu. Wedug relacji wiadkw Aleksandra
bya straszliwie zmartwiona i miaa oczy zaczerwienione od wielkiego paczu. Tragedii na
Chodynce mona byo unikn. O z organizacj oskarano wielkiego ksicia Sergiusza,
generalnego gubernatora Moskwy i szwagra Aleksandry. Chocia carska para zadouczynia
materialnie rodzinom zmarych, lud nigdy im nie przebaczy. Oskarano ich o brak
wraliwoci i pojawienie si na balu po tragicznej mierci tylu ich poddanych i to w czasie,
gdy setki ofiar nadal cierpiay w szpitalach. Mikoajowi zarzucano brak wasnego zdania,
a jego onie brak wspczucia.
Poczwszy od 1900 roku, car przywrci zwyczaj obchodzenia Wielkanocy w Moskwie,
aby lepiej pozna dawn stolic i jej mieszkacw. W tym witecznym czasie rodziny czsto
si spotykay i obdarzay zoconymi jajkami, symbolem nowego ycia i nadziei. Car,
kontynuujc zwyczaj zapocztkowany przez swego ojca, Aleksandra III, w 1885 roku zamwi
u zotnika Carla Faberg wielkanocne jaja wykonane ze zota, srebra i platyny, inkrustowane
szafirami, diamentami, rubinami, szmaragdami i wspaniaymi emaliami. Nikt, nawet sam car,
nie zna projektu tego klejnotu, ktry co roku podarowywa swojej matce i onie. Alix nigdy
nie zapomni tego, ktre Mikoaj podarowa jej na pierwsz Wielkanoc po koronacji, w 1897
roku zostao wykonane ze zotej emalii, w ktr wprawiono diamenty tworzce rysunek
carskiego ora. Jajo si otwierao i w jego wntrzu znajdowaa si miniaturowa zota replika
powozu, w ktrym Aleksandra uroczycie wjechaa do Moskwy.
Po koronacji Mikoaj i Aleksandra zaczli swoje pierwsze oficjalne wyjazdy jako
suwereni. Latem odwiedzili Austri, eby pozdrowi cesarza Franciszka Jzefa i jego on,
cesarzow Sissi, ktra przybya, by przyj ich osobicie. By to wielki zaszczyt i niezwyky
przypadek, poniewa monarchini, po samobjstwie swego jedynego syna, nastpcy tronu
ksicia Rudolfa, ya z dala od dworu Habsburgw. Pobyt w Austrii trwa zaledwie dwa dni,
ale Aleksandra zachowaa przyjemne wspomnienie tej podry, poniewa bya to jej pierwsza
oficjalna wizyta zagraniczna jako carycy Rosji.
Po spdzeniu paru dni w Niemczech w towarzystwie kajzera Wilhelma II car i caryca
weszli na pokad swojego nowego jachtu Standart i wyruszyli do Szkocji, by odwiedzi
krlow Wiktori w jej zamku Balmoral. Liczba osb, ktra im towarzyszya, w tym gwardia
bezpieczestwa i wita cara, bya tak nieproporcjonalnie wielka, e musiano zbudowa
prowizoryczne gospody, aby ich pomieci w pobliu zamku. Przybycie pary z ma Olg
napenio szczciem krlow Wiktori. Skoczya ju siedemdziesit siedem lat i w tamtych
dniach obchodzia jubileusz najduszego panowania w dziejach brytyjskiej monarchii.
W swoim dzienniku zanotowaa, e cieszy si z tego, e wnuczka, cho od dwch lat jest
wielk caryc Rosji, prawie si nie zmienia, a pozycja nie przewrcia jej w gowie. W dniu,
w ktrym Aleksandra musiaa opuci rodzin w Balmoral, napisaa do swojej angielskiej
nauczycielki: Bya to wizyta za krtka, boli mnie dusza, e musz opuci moj kochan,
najmilsz babci. Kto wie, kiedy i gdzie spotkamy si ponownie.
Dwudziestego drugiego stycznia 1901 roku Wiktoria zmara w swoim ou na zamku
Windsor. Aleksandra nie moga uczestniczy w pogrzebie, poniewa w tym czasie bya
w ciy z Anastazj i lekarz uwaa, e daleka podr mogaby by niebezpieczna dla jej ju
i tak delikatnego zdrowia. Przybita smutn wiadomoci, caryca napisaa do swojej siostry
Wiktorii:
Jak Ci zazdroszcz, e moesz poegna kochan babci, gdy prowadz j na miejsce
ostatniego spoczynku. Nie mog uwierzy, e naprawd odesza i e nigdy ju si nie
zobaczymy. Wydaje si to niemoliwe. Uczestniczya w naszym yciu, od kiedy pamitamy,
i nigdy nie byo nikogo bardziej kochajcego i dobrego. Cay wiat za ni pacze. Wielka
Brytania bez krlowej wydaje si niemoliwa.
Korespondencja, jak przez tyle lat utrzymyway babka z wnuczk, po mierci monarchini
zostaa zwrcona carycy.
Od pocztku panowania car i caryca, jeli tylko byo to moliwe, stronili od polityki
i dworskich intryg. Woleli ycie rodzinne w Carskim Siole i to tam chroni si car Mikoaj,
uciekajc od podejmowania decyzji w sprawach wanych dla caego narodu. Chocia
w pierwszych latach maestwa Aleksandra trzymaa si z dala od polityki, stopniowo,
widzc sabo ma, coraz bardziej na niego wpywaa. Nie miaa dowiadczenia w tej
dziedzinie, lecz zanim wysza za m, jej szwagier, wielki ksi Sergiusz, dawa jej lekcje na
temat rosyjskiej arystokracji i mistycznego charakteru roli cara. Z biegiem lat uznaa za
normalne, e nard rosyjski traktuje jej ma jak pboga i e rwnie ona czczona jest
w caym kraju. A do dnia mierci wierzya, e prawdziwi Rosjanie kochaj carsk rodzin ze
wzgldu na zajmowan przez ni pozycj. Nigdy nie zrozumiaa, e mio i wsparcie ludu
naleao zdobywa dzie po dniu. Pewnego razu nawet napisaa do krlowej Wiktorii: Rosja
nie jest Angli. Tu nie potrzeba dokonywa wielkich wysikw, eby zdoby mio ludu.
Aleksandra nie tylko udzielaa rad swojemu mowi, czasami bardzo nierozwanych, lecz
take poprawiaa jego przemwienia. Odsuna rwnie niemal wszystkich zaufanych ludzi
cara, po to eby nic nie zakcao jej maeskiego szczcia. Za ycie z dala od ludu i jego
potrzeb zapacili wysok cen. U zarania XX stulecia Rosja bya bardzo zacofana
w porwnaniu z reszt Europy, a rnice spoeczne byy jak przepa. Caryca ya odwrcona
od surowej rzeczywistoci rosyjskich wieniakw, ktrych naiwnie idealizowaa. W jej
oczach ci biedni ludzie utosamiali prawdziwego rosyjskiego ducha i byli pozbawieni
hipokryzji klas lepiej wyksztaconych i zamoniejszych. Tak samo jak oni podchodzia bardzo
serio do religii i cenia osobist uczciwo. W 1890 roku podczas wizyty w majtku swojej
siostry w Ilinskoje widziaa wsie skromne, ale czyste, zamieszkae przez mczyzn i kobiety,
ktrzy pracowali gorliwie na polach, i ta wizja zapisaa si na zawsze w jej pamici. By to
wszake obraz fikcyjny, prawdziwy tylko dla chopw, ktrzy mieli szczcie y w majtku
tak wielkim jak Ilinskoje. W reszcie kraju miliony mczyzn, kobiet i dzieci yo w skrajnej
biedzie. W Rosji rodzina carska, wojskowi i Cerkiew wadali wszystkim.
Na historycznej fotografii wykonanej 4 lutego 1903 roku Aleksandra i Mikoaj pozuj
uroczycie ubrani we wspaniae stare rosyjskie stroje. Byo to podczas balu maskowego
urzdzonego w Paacu Zimowym. Wszyscy uczestnicy mieli na sobie bogate stroje
inspirowane ubraniami rosyjskiej szlachty z XVI wieku. Strj Aleksandry by ze zotego
brokatu, ozdobiony szmaragdami i perami. Wok szyi miaa specjalnie na t uroczysto
wykonany przez Fabergego naszyjnik, porodku ktrego byszcza szafir o stu pidziesiciu
dziewiciu karatach. Podczas gdy zaproszeni gocie taczyli obwieszeni klejnotami,
w bajecznej dekoracji, i robili fotografie dla potomnoci, na ulicy robotnicy z fabryk Moskwy
zamarzali z zimna i umierali z godu. By to ostatni wielki bal carskiej Rosji. Lont rewolucji
niebawem mia zapon i wstrzsn fundamentami imperium.
Byy to najtrudniejsze i najbardziej napite miesice panowania Mikoaja i Aleksandry.
Kiedy caryca dowiedziaa si, e znowu jest w ciy, imperium wykrwawiao si na Pacyfiku
w okrutnej wojnie z Japoczykami. Aleksandra przejta tysicami ofiar po stronie rosyjskiej
skupia wszystkie swoje wysiki na pomocy dla walczcej armii. Zajmowaa si
organizowaniem warsztatw w Paacu Zimowym, gdzie kobiety rnych stanw
przygotowyway aprowizacj i odzie dla rosyjskich onierzy. Zachcaa rwnie swoje
crki do dziergania szalikw i zimowych czapek. Wojska rosyjskie podzikoway carycy za
wielkanocne paczki z artykuami pierwszej potrzeby. Pniej Aleksandra zaoya w Carskim
Siole szpital, gdzie codziennie odwiedzaa rannych, i ufundowaa dom dla inwalidw. Nie
przestaa pracowa jako wolontariuszka a do czasu, gdy zostay jej dwa miesice do porodu.
Pniej przez kilka tygodni musiaa lee w ku ze wzgldu na zmczenie i troski.
W sierpniu 1904 roku w paacu Peterhof, gdzie spdzali lato, Aleksandra w wieku
trzydziestu dwch lat urodzia pite dziecko. Kiedy zobaczya, e to chopiec, wybucha
paczem i zawoaa: Och, to nie moe by prawda! Nie moe by prawda!. W Sankt
Petersburgu oddano trzysta salw armatnich na jego cze i w caym kraju cerkiewne dzwony
nie przestaway dzwoni. Nowo narodzone pikne dziecko o zotawych kdziorkach i bardzo
niebieskich oczach zostao nazwane Jego Carsk Wysokoci Aleksym Nikoajewiczem, na
cze ulubionego przez Mikoaja II poprzednika, Aleksego I, ojca Piotra Wielkiego.
Po raz pierwszy w cigu wielu lat widywano caryc weso i odpron. Go, ktry
pozna j, gdy chopczyk ukoczy osiemnacie miesicy, zanotowa:
Zauwayem, e caryca bya niesiona egzaltowan radoci matki, ktrej spenio si
wreszcie najwiksze z jej pragnie. Wygldaa na dumn i zadowolon z urody swojego syna.
Z pewnoci carewicz, ze swoimi piknymi blond wosami, wielkimi szarawoniebieskimi
oczami pod dugimi, zakrconymi rzsami i zdrow, zarowion cer, by jednym
z najadniejszych dzieci, jakie mona sobie wyobrazi. Kiedy si umiecha, w pulchnych
policzkach tworzyy si dwa doeczki.
Chrzest dziecka odby si w cerkwi w Peterhofie z udziaem wielu przedstawicieli
europejskich rodzin krlewskich. Wrd rodzicw chrzestnych carewicza by kajzer Wilhelm
II, krl Zjednoczonego Krlestwa Edward VII, wielki ksi Ernest Ludwik Heski oraz caryca
wdowa Maria Fiodorowna.
Jednak szczcie panujcej pary nie trwao dugo. Sze miesicy po narodzeniu may
Aleksy dosta krwotoku z ppka. Mikoaj napisa w osobistym dzienniku o swoim niepokoju:
Alix i ja jestemy zaniepokojeni sta utrat krwi naszego maego Aleksego. Nadal od czasu
do czasu krwawi, niekiedy a do nocy. Poczwszy od tego incydentu, w yciu carskiej pary
dokona si nieoczekiwany zwrot i nie mieli ju ani minuty wytchnienia. Przez nastpne
miesice, kiedy ich syn stawia pierwsze kroki, patrzyli bezsilni, jak malec, gdy potyka si
lub upada, krzycza z blu, a jego ciao pokryway wyrane sice.
To wygldajce jak anioek zachwycajce dziecko, ktrego przeznaczeniem miaa by
w przyszoci carska korona, cierpiao na hemofili. Owa cika choroba nie bya nowoci
dla Aleksandry, poniewa jej modszy brat Frittie rwnie na ni cierpia i zmar po fatalnym
wypadku. Zapewne przed zampjciem braa pod uwag moliwo, e defekt zostanie
odziedziczony przez jej potomka tak jak krlowa Wiktoria przekazaa go ksiciu
Leopoldowi jednak ta tragedia dotkna j gboko. Przez reszt ycia czuwaa nad swoim
synem, drc o jego ycie, ktremu kres mg pooy nawet z pozoru niegrony upadek.
Podczas gdy Aleksandra i Mikoaj yli odizolowani w Carskim Siole, nard rosyjski coraz
wyraniej przeciwstawia si ndznym warunkom ycia. W stolicy wybuchay bunty,
organizowano strajki i manifestacje. Brak praw publicznych i bieda, ktr musieli znosi
chopi i robotnicy, stay si nie do wytrzymania. W styczniu 1905 roku okoo dwustu tysicy
robotnikw manifestowao przed bramami Paacu Zimowego, dajc od cara lepszych
warunkw pracy. Marsz pokojowy zorganizowany przez modego kapana, ojca Gapona,
zakoczy si krwaw rzezi. Pod nieobecno Mikoaja jego wuj Wodzimierz nakaza
otworzy ogie do tumu. Zgino ponad tysic manifestantw, a setki, w wikszoci kobiety
i dzieci, zostao rannych. Ojciec Gapon przey masakr i z tajnego miejsca owiadczy, e car
jest morderc dusz i e jego rce s splamione krwi niewinnych robotnikw, ich on
i dzieci.
Poznawszy szczegy tragedii, Aleksandra, podobnie jak sam car, czua si zaamana.
W licie do swojej siostry Wiktorii otworzya swe serce, jak jeszcze nigdy wczeniej:
Ju rozumiesz kryzys, jaki przeywamy. Faktycznie to chwila bolenie trudna. Krzy, ktry
dwiga mj biedny Mikoaj, jest bardzo ciki, przede wszystkim dlatego, e nie ma osoby, na
ktrej mgby si w peni oprze i ktra byaby dla niego realn pomoc [...] Na kolanach
prosz Boga, aby da mi mdro potrzebn, by pomc Mikoajowi w jego trudnym zadaniu.
Na prno szukam zaufanego czowieka, niczego nie osigam; to jest rozpaczliwe [...] Nard
rosyjski jest gboko i szczerze oddany swojemu suwerenowi, a rewolucjonici cho nie
wiem w jaki sposb uywaj jego imienia, aby prowokowa lud przeciw wacicielom
ziemskim. Chciaabym okaza si inteligentna i naprawd uyteczna. Kocham mj nowy kraj.
Jest tak mody, potny, ma tak wiele urokw, tylko to wszystko jest nieobliczalne i nieco
dziecinne. Biedny Niki musi prowadzi cikie i gorzkie ycie.
W tamtym czasie Aleksandra czua, e jej obowizkiem jest pomaga mowi w wyborze
ministrw i zachca go do wypeniania obowizkw. Tak te uczynia, cho to wtrcanie si
w sprawy polityczne przysporzyo jej rzesze wrogw. Straszliwa rze dokonana przez carsk
gwardi na pokojowych manifestantach znana jako Krwawa Niedziela poczona
z miadc klsk, jak Rosja odniosa w wojnie z Japoni, pomniejszya autorytet cara
i jego rzdu.
W padzierniku owego burzliwego roku Mikoaj II, prbujc uspokoi wrzenie, wyrazi
zgod na utworzenie rosyjskiego parlamentu, nazwanego Dum. Nie bya to atwa decyzja,
lecz wobec widma anarchii car i rzd nie mieli innego wyjcia, jak tylko pooy kres niemal
trzystuletniemu absolutyzmowi Romanoww. Mikoaj przyzna, e bya to straszna chwila,
ale mia nadziej, e ta doniosa decyzja wycignie moj ukochan Rosj z niedajcego si
tolerowa chaosu, w jakim jest pogrona prawie od roku. Prywatnie car by gboko
przygnbiony. Swojemu przyjacielowi ze zami w oczach wyzna: Jestem saby. Czuj, e
podpisujc ten akt, utraciem koron. Teraz ju wszystko skoczone.
Kiedy w kwietniu 1906 roku caryca i Maria Fiodorowna towarzyszyy mu w inauguracji
pierwszego posiedzenia Dumy, odczuy pogard ze strony wielu obecnych w stosunku do
monarchy i jego rodziny. Car odczyta przemwienie, ktre kado kres autokratycznym rzdom
w Rosji, i zarwno jego ona, jak i matka z trudem powstrzymyway zy. Caryca wdowa
wspominaa: Spogldali na nas tak, jakbymy byli ich wrogami, a ja nie mogam przesta
patrze na niektre twarze, wyraajce wobec nas niezrozumia nienawi.
Po inauguracji rosyjskiego parlamentu w kraju nadal panowa chaos, mnoyy si
zabjstwa, kradziee i zamachy bombowe. Rodzina carska nadal ya w swoim azylu, Carskim
Siole. Od pierwszej chwili zdecydowali si ukrywa przed dworem i narodem powan
chorob syna. By moe bya to decyzja bdna, poniewa gdyby ludzie znali prawd,
traktowaliby Aleksandr z wikszym zrozumieniem. Szybko zaczy kry plotki, e carewicz
jest epileptykiem, e jest opniony w rozwoju, e cierpi na jak deformacj i z tego powodu
jego rodzice go ukrywaj. Niewielki afekt, jaki w tych okolicznociach odczuwa lud rosyjski
w stosunku do cara i jego maonki, rozwia si i szybko zamieni w niech lub absolutny
brak zainteresowania.
Mikoaj i Aleksandra bardzo rzadko pokazywali si publicznie i nie przyjmowali wizyt.
Kiedy nie byo ich w Carskim Siole, spdzali lato nad brzegami Batyku w Peterhofie,
rosyjskim Wersalu. Zazwyczaj pywali na pokadzie luksusowego jachtu Standart ze swoimi
dziemi i cumowali przy piknych wyspach zatoki, cieszc si dniem na wieym powietrzu.
Po kilku tygodniach spdzonych w Peterhofie rodzina przenosia si z dworem do swojej
posiadoci na rosyjskich terenach Polski, gdzie w lenych ostpach car polowa na ubry.
Spdzali rwnie wakacje w Liwadii na Krymie. To miejsce o ciepym klimacie nad Morzem
Czarnym byo jednym z ulubionych schronie Aleksandry, poniewa przypominao jej lata
dziecistwa w rezydencji Osborne na wyspie Wight.
Po pierwszym krwotoku syna ycie carycy zamienio si w koszmar. wiadomo, e
uwielbiany przez ni Aleksy cierpi na hemofili, powodowaa silne poczucie winy. Nigdy
wczeniej nie czua si tak samotna. Ubolewaa, e nie ma przy sobie kochanej babci Wiktorii,
ktra mogaby jej doradzi, bo przecie sama przeya podobn tragedi. Chocia czonkowie
rodziny Romanoww znali prawdziw natur choroby carewicza, nie liczya na ich wsparcie
czy zrozumienie. Przeciwnie, bya przez nich jeszcze bardziej krytykowana. W tamtych
nieszczsnych dniach moga polega tylko na Annie Wyrubowej, ktra z czasem staa si jej
jedyn prawdziw przyjacik. Kiedy si poznay, Aleksandra miaa dwadziecia dziewi
lat, a ona siedemnacie, lecz mimo rnicy wieku poczya je szczeglna wi. Moda
dziewczyna, ktrej ojciec pozostawa w subie cara, zachorowaa na tyfus i Aleksandra
odwiedzaa j podczas swoich obchodw szpitali. Caryca uwaaa to za swj obowizek, ale
dla Anny byy to wyjtkowe gesty i to one spowodoway, e od pierwszego spotkania poczua
prawdziwe uwielbienie dla monarchini.
Aleksandrze ze wzgldu na jej niemiao i zajmowan pozycj bardzo trudno byo
nawiza przyja. Pewnego razu w licie do znajomej przyznaa:
Musz chroni wasn osob, jeli chc by sob. Nie potrafi byszcze na
zgromadzeniach, nie mam niezbdnej atwoci ani zrcznoci rozmowy. Lubi ycie
wewntrzne i ono mnie pociga z wielk si. Jak Pani wie, nale do typu kaznodziei. Chc
pomaga innym za ycia, pomc im wygrywa wasne walki i nosi krzy.
Anna Wyrubowa, cho fizycznie nie przycigaa uwagi bya niska, grubawa, o okrgej
twarzy i zarowionych policzkach uja Aleksandr skromnoci. Kiedy przybya na dwr
i staa si przyjacik carycy, nie trzeba byo dugo czeka na krytyk. Sam ambasador
francuski czu si zaskoczony, kiedy ujrza j w paacu:
Nigdy krlewska faworyta nie wydawaa si mniej pretensjonalna. Bya raczej tga,
o obfitym, niezgrabnym ciele, gstych i poyskliwych wosach, grubej szyi, misistych, adnych
i penych wargach. Zawsze ubieraa si bardzo prosto i ze swoimi tanimi ozdobami wygldaa
na prowincjuszk.
eby by bliej swojej przyjaciki carycy, Anna kupia sobie skromny dom we wsi Carskie
Sioo. Czasami car i caryca j odwiedzali, aby wypi filiank herbaty. Eleganckie damy
petersburskiego dworu byy zszokowane tym, e Aleksandra spdza tyle czasu z nieznan
kobiet, do tego plebejuszk, aby wic uciszy krytyk, caryca zdecydowaa si nada jej
oficjalne stanowisko i tak Wyrubowa zostaa jej dam dworu i najblisz powiernic.
Z czasem lud zacz nienawidzi Anny, za jedyny powd majc fakt, e bya przyjacik
carycy. Zaczy kry plotki, e razem z Rasputinem spiskuj przeciwko monarchii.
Oskarano j take o organizowanie seksualnych orgii w Paacu Aleksandra i o utrzymywanie
intymnych relacji z sam caryc. Po abdykacji Mikoaja II w 1917 roku Wyrubowa zostaa
aresztowana i oskarona o dziaalno polityczn. Przekonana, e jej ycie jest
w niebezpieczestwie, i chcc udowodni swoj niewinno, poprosia, by j przebadano.
Okazao si, ku wielkiemu zakopotaniu niektrych, e nadal jest dziewic.
Cige cierpienie i obawa o ycie dziedzica dynastii Romanoww podkopay zdrowie
Aleksandry. Do osobistego dramatu doczya si kolejna tragedia rodzinna: trzy tygodnie po
Krwawej Niedzieli w Sankt Petersburgu, wyjedajc powozem z moskiewskiego Kremla,
w zamachu bombowym zgin jej szwagier, wielki ksi Sergiusz. Chocia w rodzinie
Romanoww nie by on lubiany, a nard nie szanowa go z powodu arogancji i wyniosych
manier, jego tragiczna mier bardzo dotkna caryc. Po raz pierwszy uwiadomia sobie, e
tron Rosji i los jej ma znajduj si w wielkim niebezpieczestwie. Na wie o zamachu
chciaa natychmiast jecha do Moskwy, aby by ze swoj siostr Ell, lecz car uzna to za zbyt
niebezpieczne i stanowczo zabroni.
Po zabjstwie ma wielka ksina Elbieta Fiodorowna wycofaa si ze wiatowego ycia
i podja radykaln decyzj: sprzedaa wszystkie swoje klejnoty nawet lubn obrczk
i swoje woci, a za zebrane pienidze zbudowaa monastyr i szpital nad brzegami rzeki
Moskwy. Ta niegdy uznawana za jedn z najpikniejszych i najbardziej eleganckich
ksiniczek wszystkich europejskich dworw zaoya wasny klasztor i staa si jego skromn
opatk. Oddaniem dla biednych i chorych zasuya sobie na opini witej.
Poniewa ksi Aleksy by dzieckiem ywym i psotnym, jego rodzice zdecydowali si
nadal utrzymywa w tajemnicy jego chorob. Nawet Pierre Gilliard, ktry przez osiem lat by
preceptorem wielkich ksiniczek, nie zna prawdziwej przyczyny dolegliwoci gnbicych
carewicza. Aby dziecko nie zrobio sobie krzywdy, przydzielono mu dwch ochroniarzy
krzepkich marynarzy z carskiej floty, ktrzy stale nad nim czuwali. Caryca wiedziaa, e
lekarze nie s w stanie przywrci zdrowia synowi. Zgnbiona i zaamana, odnalaza
w Cerkwi i w wierze prawdziwe pocieszenie dla swoich smutkw. Szwagier Aleksander
mwi o niej:
Nie chciaa podda si przeznaczeniu. Bez przerwy mwia o ignorancji lekarzy.
Okazywaa wiar w umiejtnoci rnych cudotwrcw i uzdrowicieli. Zwrcia si w stron
religii, a jej modlitwy byy naznaczone pewn histeri. Scena bya przygotowana na
pojawianie si cudu.
Chocia pocztkowo caryca nie chciaa porzuci religii protestanckiej, po przejciu na
prawosawie zaskakiwaa dewocyjnym zapaem. Od pierwszej chwili bya pod wraeniem
pompy i splendoru Cerkwi, kontrastujcych z surowoci Kocioa luteraskiego. Ciemne
wntrza wspaniaych rosyjskich cerkwi wypenione zapachem kadzide, ozdobione ikonami
i freskami, litanie piewajcych kapanw i czercw z dugimi, gstymi brodami trafiay jej
do serca. Na dworze krytykowano religijn gorliwo Aleksandry i wielu mieszkacw Sankt
Petersburga uznawao j za fanatyczk. Jednak caryca, nie zwaajc na krytyk, wierzya, e
cud uzdrowienia Aleksego nadejdzie raczej ze strony mnicha ni bezradnego lekarza.
Tak zwani starcy byli dowiadczonymi mnichami, ktrzy wyrzekli si dbr doczesnych
i powicili si nauczaniu ycia duchowego wiodcego do Boga. yli jak pustelnicy bd
pielgrzymowali po wioskach, przycigajc rzesze zwolennikw. W Cerkwi prawosawnej
przypisywano im nadzwyczajne moce. Nie moe wic dziwi, e gdy na pocztku listopada
1905 roku wielka ksina Milica przedstawia carycy tajemniczego starca pochodzcego
z syberyjskiej wsi Pokrowskoje, niejakiego Grigorija Rasputina, ta okazaa mu wielkie
zainteresowanie. W swoim dzienniku car Mikoaj napisa o pierwszym spotkaniu
z Rasputinem: Poznalimy czowieka Boego, Grigorija, z prowincji Tobolsk.
Ten wielkiej postury mczyzna, o topornym wygldzie i hipnotycznym spojrzeniu, ktry
pojawi si w Paacu Aleksandra, mia rwnie poparcie wanych dostojnikw Cerkwi
w Sankt Petersburgu, w tym archimandryty Teofana, ktry poleci go carskiej parze
w nastpujcych sowach:
[...] jest chopem, czowiekiem ze wsi. Wasze Wysokoci dobrze zrobi, wysuchujc go,
poniewa poprzez niego mwi gos rosyjskiego ludu. Znam jego grzechy, ktrych jest wiele
i wikszo z nich odraajca. Ale w nim zamieszkuje tak gbokie pragnienie skruchy i tak
oczywista jest wiara w Bo ask, e odwayem si gwarantowa mu wieczne zbawienie. Za
kadym razem, gdy okazuje skruch, wida, e jest czysty jak dziecko umyte w wodach chrztu.
Bez wtpienia sam Bg zadecydowa, e wanie on bdzie jednym z Jego Wybracw.
Problemem dla Mikoaja i Aleksandry byo to, e Rasputin nazywany Szalonym
Mnichem mimo wyprzedzajcej go sawy nie by witym mem, tylko pozerem.
Prawdziwi starcy prowadzili ascetyczne ycie religijne i stronili od ycia seksualnego,
tymczasem w przypadku tego tajemniczego wieniaka nie tylko byo wiadomo, e jest onaty,
ma troje dzieci i dom na Syberii, lecz take, e nigdy nie porzuci przyjemnoci obcowania
z kobietami ani swoich niezaspokojonych seksualnych apetytw. Kiedy pojawi si w Sankt
Petersburgu, wiele arystokratycznych dam, eleganckich i przyozdobionych klejnotami, szukao
w nim czego nowego i zuchwaego. Jeli wierzy w jego niekoczc si list kobiecych
podbojw, wydaje si, e kowe rozkosze byy jego ywioem. Chocia car i caryca znali
skandaliczn przeszo Rasputina i jego saw libertyna, ujrzeli w nim przede wszystkim
skruszonego kaznodziej, ktrego uzdrowiecze moce mogy by zbawienne dla ich syna.
Kiedy Rasputin pozna caryc, bya ona kobiet chor i bardzo bezbronn. Aleksandra
potrafia spdza cae dnie wycignita w fotelu, cierpic straszne migreny, ble plecw, ng
i serca. Jednak mimo swoich problemw i fizycznych niedomaga nigdy nie narzekaa.
Dolegliwoci przyjmowaa bez protestu, tak jak wyznaa swojej siostrze Wiktorii, jedynej,
z ktr moga by szczera: Nie sd, e choroby przygnbiaj mnie osobicie. Nie obchodz
mnie, za wyjtkiem smutku, gdy widz, e kochane przeze mnie osoby cierpi z mojej winy
i e nie mog wypenia swoich obowizkw. Lecz kiedy Bg zsya nam taki krzy, naley go
dwiga. Bya nadal bardzo moda miaa zaledwie trzydzieci pi lat ale cierpienie
Aleksego przedwczenie j postarzyo. W jednej ze swoich prywatnych rozmw z Ann
Wyrubow, porwnujc swoje ycie tu po lubie z obecnym, wyznaa: Wtedy czuam si
szczliwa, tak zdrowa i silna. Dzisiaj jestem ruin.
Jednak zdrowie carycy zawsze pozostawiao wiele do yczenia ju w modoci cierpiaa
z powodu rwy kulszowej. Pniejsze pi porodw i dwa poronienia, a zwaszcza rosncy
niepokj o zdrowie syna spotgoway tylko dolegliwoci. Mimo e Aleksy by nadzwyczaj
chroniony, prawdopodobiestwo wypadku byo znaczne. Najlejsze choby uderzenie czy
skaleczenie wywoywao przeduajcy si bl, na ktry caryca patrzya z ogromn trwog
i dopki nie mija, ani na chwil nie odchodzia od syna, trzymajc go za rk i suchajc jego
krzykw. Pierre Gilliard, preceptor jej crek, napisa:
Carewicz lea na ku, bolenie jczc. Gow wspar na ramieniu matki, a jego
niewielka, miertelnie blada twarz bya nie do rozpoznania. Czasami jki ustaway i szepta
tylko jedno sowo: Mami. Cesarzowa caowaa jego wosy, czoo i oczy, jakby kontakt z jej
wargami mg zagodzi bl dziecka, ale i matki, bezsilnego wiadka cierpie syna. [...] To
wwczas zrozumiaem sekretn tragedi jej ycia.
Mimo e wielu nazywao Rasputina faszywym ascet, nic nie mogo zmieni wiary
Aleksandry w jego cudowne umiejtnoci. Okoo 1910 roku tak dalece potrafi wpyn na
par carsk, e zaczo to budzi niepokj otoczenia. Bezskutecznie ostrzegaa caryc przed
Rasputinem jej wasna siostra, wielka ksina wdowa Elbieta Fiodorowna, ktra specjalnie
przyjechaa z monastyru w Moskwie, gdzie ya w zamkniciu jako mniszka. Podczas
rozmowy w Buduarze Malwowym, zwracajc uwag na krce poza dworem niepokojce
plotki o tym, e Rasputin kieruje decyzjami cara i jego rzdu, radzia jak najszybciej odesa
go z powrotem na Syberi. Aleksandra, po obojtnym wysuchaniu tych ostrzee, poprosia
siostr, aby powstrzymaa krytyk wobec Boego czowieka i nie mieszaa si w jej
prywatne sprawy. Od owego nerwowego spotkania obie siostry, niegdy sobie bliskie,
przestay ze sob rozmawia.
Zmartwienie dworu z powodu obecnoci Rasputina byo tak wielkie, e premier poleci
sprawdzi informacje krce na temat kontaktw domniemanego starca z kobietami. Chocia
przedstawiono carowi wicej ni oczywiste wiadectwa rozwizoci mnicha, Mikoaj mia
zwizane rce. By wiadomy, e wpyw tego dziwnego osobnika na jego on ronie
z kadym dniem, ale jak przyzna pewnego razu: Lepszy jeden Rasputin ni dziesi atakw
histerii dziennie.
W 1912 roku miao miejsce wydarzenie, ktre w oczach carycy spotgowao tylko wito
jej protegowanego. Jesieni tego roku carska rodzina znajdowaa si w Spale, w paacyku
myliwskim lecym w Polsce, spokojnym miejscu otoczonym gstymi lasami. Carewicz po
upadku zachorowa i lekarze po raz pierwszy obawiali si o jego ycie. Trzeba byo go
operowa, ale z powodu hemofilii uwaano, e interwencja jest bardzo ryzykowna. Kiedy ju
wszystko wydawao si stracone i dziecko cierpiao straszne ble, zdesperowana Aleksandra
poprosia Ann Wyrubow, eby wysaa telegram do Rasputina z prob o modlitw za syna.
Odpowied mnicha uspokoia caryc, a brzmiaa tak: Bg widzia Twoje zy i wysucha
Twoich modlitw. Porzu cierpienie! Twj syn bdzie y [...] May nie umrze. Nie pozwl,
eby lekarze go zbytnio mczyli. Niemal natychmiast Aleksy zacz wykazywa oznaki
wyzdrowienia. Wielka ksina Olga, ktra nie czua najmniejszej sympatii do Rasputina,
wyznaa: Jakby nie wydawao si to niewiarygodne, w cigu godziny mj bratanek przesta
by zagroony. Lekarze carewicza nie wierzyli w to, co si stao, i przyznali, e z punktu
widzenia medycyny wyzdrowienie byo cakowicie niewytumaczalne.
Take w cigu nastpnych lat Rasputin potrafi agodzi cierpienie carewicza. Nie byo to
zudzenie jego matki carycy, widziao to wielu wiadkw, cho nikt nie wiedzia z ca
pewnoci, jak dziaay te cuda. Aleksandra bya przekonana, e mona uzdrowi syna
poprzez si modlitwy. Pewnego razu jej szwagierka Olga Aleksandrowna stwierdzia
kategorycznie: Ani mj brat car Mikoaj, ani jego ona nie wierzyli nigdy, e ten czowiek
jest obdarzony nadnaturalnymi mocami. Postrzegali go jako wieniaka, ktrego gboka wiara
zamienia w narzdzie Boga, ale skuteczne wycznie w przypadku Aleksego. Caryca miaa
newralgi i [rw kulszow], ale nigdy nie widziaam, eby ten sybirak agodzi jej bl.
Rasputin, chocia nigdy nie mia oficjalnego stanowiska na dworze i nie otrzymywa adnej
pensji, potrafi wykorzysta swoj uprzywilejowan pozycj i zaufanie, jakim darzya go
carska para. Po wydarzeniu w Spale jesieni 1912 roku Aleksandra bya wicie przekonana,
e jedynie jego blisko moe zagwarantowa ycie ukochanemu synowi.
Zmierzch imperium
W 1913 roku przypadaa trzechsetna rocznica panowania dynastii Romanoww w Rosji
i czyniono do niej wielkie przygotowania. W trakcie objazdu po kraju car odkry ze smutkiem,
jak niewielki entuzjazm okazuje nard wobec tej tak wanej dla niego rocznicy. Uroczystoci
rozpoczy si 6 marca w Sankt Petersburgu powanym incydentem. We wntrzu soboru jaki
wieniak usiad na jednym z miejsc zarezerwowanych dla czonkw Dumy. Kiedy
przewodniczcy parlamentu zbliy si do niego, stwierdzi, zdziwiony, e by to Rasputin. Po
gwatownej ktni przewodniczcy zdoa go usun, lecz kiedy wkrtce potem carska rodzina
przybya do soboru, zamiast zwyczajowych owacji zostaa przyjta wrog cisz.
To pierwsze od dziesiciu lat publiczne pojawienie si pary panujcej w stolicy
pozostawio wikszo ludzi obojtnymi. Aleksandra zdecydowaa si odwoa carskie bale
planowane z okazji dynastycznego jubileuszu i pojawia si jedynie na uroczystoci wydanej
przez stoeczn arystokracj w Sali Kolumnowej. Tamtej nocy nie taczya i w miar upywu
godzin bya coraz bardziej spita i poirytowana. W pewnym momencie poprosia ma, aby
opuci z ni sal, a kiedy zamkny si za nimi drzwi, Aleksandra zemdlaa w jego
ramionach. Latem powietrze w Sankt Petersburgu byo tak duszne, e car przyspieszy wakacje
w Liwadii, gdzie zamieszkali w nowej wspaniaej rezydencji, Paacu Biaym. Ten
neorenesansowy gmach, zaprojektowany zgodnie z gustem carycy, mia ponad sto pokoi,
szerokie balkony i chodne galerie z widokami na ogrody i rozlegy park. Jeden
z wewntrznych dziedzicw by doskona kopi krugankw w. Marka we Florencji.
Wzniesienie wspaniaego paacu, wielkiego i bardzo kosztownego, moe przemawia za tym,
e w 1911 roku car myla jeszcze o dugotrwaym panowaniu. Carska rodzina zaledwie
czterokrotnie spdzia letnie wakacje w tym bajecznym miejscu, ktre przypominao
Aleksandrze rezydencj Osborne. Po rewolucji Lenin przeksztaci je w sanatorium dla
robotnikw i chopw.
Kulminacj obchodw trzystulecia dynastii bya pielgrzymka caej rodziny Romanoww dla
uczczenia pierwszego cara, Michaa. Pynli odziami po Wodze a do Kostromy, a wzdu
trasy wielu chopw gromadzio si na brzegach raczej z ciekawoci ni z potrzeby
uczczenia panujcych. Bya to jedyna okazja, aby zobaczy cztery wielkie ksine i carewicza,
rzadko pokazujcych si publicznie. Caryca chowaa swoje dzieci w zupenej izolacji od
narodu rosyjskiego i wikszo obywateli ich nie znaa. Zdecydowaa take, e na tyle, na ile
to moliwe, pozostan one z dala od zgubnego wpywu innych Romanoww i hedonistycznego
klimatu stolicy. Chocia najstarsza Olga miaa skoczy osiemnacie lat, nie pozwalano jej
uczestniczy w uroczystociach i wspaniaych balach organizowanych w Sankt Petersburgu ani
kontaktowa si z rwienikami. Trzymane pod ochron w zamknitym wiecie Carskiego
Sioa, wielkie ksiniczki byy bardzo przywizane do rodzicw i wci pozostaway bardzo
infantylne. Szef nadwornej kancelarii, Aleksander A. Mosoow, napisa: Nigdy midzy nimi
nie syszaem najmniejszego sowa kokieterii czy jakiej sugestii; nawet kiedy dwie starsze
stay si ju prawdziwymi kobietami, mona byo usysze, e rozmawiaj jak jedenastoletnie
czy dwunastoletnie dziewczynki. Kiedy byy dorastajcymi pannami, zaczy rni si urod
i osobowoci. Chocia uwaano, e caryca jest zarozumiaa, manipuluje i jest zalepiona
przez Rasputina, bya rwnie szczodra i zdolna do powice, czego dowioda, dogldajc
rannych onierzy podczas wojny. Crki odziedziczyy po niej dobro, prostot i empati.
Wszystkie cztery byy wychowywane przez matk zgodnie z wiktoriaskimi ideaami: Bg,
rodzina i kraj. Ci, ktrzy mogli je pozna, wspominali, e zupenie nie byo w nich
wyniosoci, byy ogromnie ze sob zwizane i bardzo kochay swojego modszego brata
Aleksego.
W Paacu Aleksandra spay po spartasku na skadanych kach w sypialniach
ozdobionych bez krztyny pretensjonalnoci. Olga, najstarsza i najbardziej zwizana z ojcem,
bya powana i odpowiedzialna, znaczn cz swojego czasu powicaa lekturom. Tatiana,
najadniejsza z nich wszystkich, miaa ciemne wosy, jasn cer i szare oczy bya bardzo
zgrabna, subtelna i z charakteru podobna do matki. Uwaano, e jest zamknita, ale bardzo
pewna siebie. Tymczasem Maria bya artystk z wrodzonym talentem do rysunku; najmniej
przykadaa si do nauki, za to bya silna, energiczna i niezwykle inteligentna. Anastazja,
najmodsza, bya za nad wyraz psotna i wesoa, i to ona spdzaa najwicej czasu, bawic si
z carewiczem.
Matka kochaa wszystkie swoje crki, ale z czasem to Aleksy sta si jej ulubiecem.
Dniami i nocami nie przestawaa okazywa mu mioci i nigdy go nie opuszczaa, gdy malec
cierpia z powodu odziedziczonej po niej choroby. To oddanie byo wzajemne, carewicz
bowiem uwielbia swoj matk. Rodzina bya dum i jedyn radoci Aleksandry. W jednym
z listw napisanych w 1913 roku przyznawaa:
Moje dzieci bardzo szybko rosn i naprawd s dla nas pociech (starsze czsto zastpuj
mnie w moich obowizkach i duo przebywaj z ojcem); caa pitka rozczula mnie sposobem,
w jaki o mnie dba. Z wyjtkiem troski o naszego syna moje ycie rodzinne jest
bogosawionym promieniem soca.
Chocia czasami potrafia by matk wymagajc i surow, postanowia, e nie bdzie
miesza si w przysze maestwa swoich dzieci, inaczej ni to robia jej ukochana babka
Wiktoria. Mam obowizek pozwoli, eby moje crki wybieray mw zgodnie ze swymi
pragnieniami. Car bdzie musia decydowa, czy to lub inne maestwo bdzie odpowiednie,
lecz autorytet rodzicw powinien si do tego ograniczy. Kiedy caryca obserwowaa, jak jej
dzieci rosn w paacu w Liwadii, gdzie czua si uwolniona od towarzyskich konwenansw
i wrogich spojrze dworu, straszliwy zamach podpali lont katastrofalnej w skutkach wojny.
Sonecznego letniego ranka arcyksi Franciszek Ferdynand Habsburg, dziedzic tronu
austro-wgierskiego, i jego ona zginli od kul w Sarajewie. By 28 czerwca 1914 roku i pi
tygodni pniej wybucha wojna, ktra miaa przynie straszliwe konsekwencje trzem
wielkim europejskim dynastiom panujcym. W niespena pi lat cesarskie dwory
Habsburgw, Hohenzollernw i Romanoww zostay obalone. Sprzymierzone z Serbi
imperium rosyjskie nie mogo zachowa neutralnoci i ucierpiao na skutek wojny w sposb
bezporedni i natychmiastowy. W obliczu powagi nadchodzcych wydarze gboko
zmartwiona caryca spdzaa dugie chwile w cerkwi, modlc si arliwie.
Drugiego sierpnia 1914 roku w Paacu Zimowym w Sankt Petersburgu car wobec tysicy
ludzi zgromadzonych na wielkim placu wypowiedzia wojn Niemcom. Gdy carska rodzina
pojawia si na balkonie, rozentuzjazmowany tum klkn przed nimi w spontanicznym gecie
mioci i lojalnoci. Mimo strajkw i niezadowolenia spoecznego zapowied wojny
z Niemcami podniosa patriotyczny zapa w rosyjskim narodzie. Aleksandra miaa gbok
wiadomo, e wojna, jaka si rozpocza, bdzie duga i krwawa: Bdzie to walka
straszna, monstrualna; ludzko jest bliska straszliwego cierpienia.
Bardzo szybko entuzjazm ludu rosyjskiego ustpi rozczarowaniu po pierwszych klskach
bitewnych. Niemcy, znacznie lepiej uzbrojeni i sprawniejsi taktycznie, w cigu niewielu
miesicy zmiadyli rosyjskie wojsko. Do koca 1914 roku zgino na froncie ponad milion
rosyjskich onierzy. Rasputin, ktry od pocztku by przeciwny wojnie, wysa carowi
nastpujce ostrzeenie: Niech Ojciec nie planuje wojny, bo wraz z t wojn nastpi koniec
Rosji i samych Pastwa, a do ostatniego czowieka. Kiedy Mikoaj przeczyta t depesz,
przyniesion mu przez Ann Wyrubow, oburzony podar j w jej obecnoci.
Z upywem miesicy w Rosji rosy nastroje antyniemieckie. Na ulicach tum niszczy
niemieckie sklepy, a budynek niemieckiej ambasady zosta zrwnany z ziemi. Nawet wity
Synod zabroni stawiania choinek boonarodzeniowych, poniewa by to zwyczaj niemiecki.
W tamtych dniach zaakcentowaa si rwnie nienawi do carycy, Niemki z urodzenia.
Oskarano j o to, e jest szpiegiem i e stara si odda Rosj wrogowi, swojemu kuzynowi
kajzerowi Wilhelmowi II. Jednak uczucia Aleksandry byy zupenie inne i po wielekro
deklarowaa, e czuje si bardziej Rosjank ni wielu z tych, ktrzy j atakowali. Maurice
Palologue, francuski ambasador w Rosji od 1914 do 1917 roku, ktry dobrze zna mio
carycy do Rosji, zanotowa w swoim dzienniku:
Aleksandra Fiodorowna nie jest Niemk ani z ducha, ani z myli i nigdy ni nie bya.
W swoim wntrzu staa si Rosjank cakowicie, nie mam wtpliwoci co do patriotyzmu
carycy. Mio, jak czuje dla Rosji, jest gboka i szczera.
Od pierwszej chwili Aleksandra uwaaa, e odpowiedzialno za wojn spada na Niemcy,
kraj, ktrego, jak wyznaa, nie poznaje. Nigdy nie czua sympatii do swojego kuzyna kajzera
wydawa jej si czowiekiem niezbyt szczerym, manipulantem i zarozumialcem. Ale nard nie
zna tych przekona carycy. Pewnego dnia wielki tum zebra si na Placu Czerwonym
w Moskwie, dajc jej aresztowania, abdykacji cara i egzekucji Rasputina. Manifestanci nie
przestawali powtarza jej imienia, cay czas nazywajc j niemieck dziwk. Wydawao
si, e spotka j ten sam los, co urodzon w Austrii krlow Francji, Mari Antonin, ktrej
portret wisia w salonie Paacu Aleksandra. Jeden z wujw Mikoaja II, wielki ksi Pawe,
przyznawa, e planowano zamkn caryc pod kluczem w jednym z klasztorw na Syberii lub
Uralu, jak czsto czyniono w przeszoci w stosunku do kobiet z rodziny krlewskiej, ktre
miay nadmierne ambicje lub byy oskarone o zdrad.
Mimo protestw ludu Aleksandra nie chciaa oddali ze swego ycia Rasputina, chocia
korzystajc z jej protekcji, zachowywa si coraz bardziej wyniole i dumnie. Pewnego razu
faszywy mnich powiedzia rosyjskiemu dyplomacie: Mwi si wiele rzeczy o carycy
i o mnie. To nikczemno. Wczoraj byem u niej. Biedaczka, rwnie ma potrzeb mwienia
z kim szczerze. Bardzo cierpi. Pocieszyem j: mwiem jej o Bogu i o nas, chopach, a ona
si uspokoia. Ach. Nie dalej ni wczoraj zasna na moim ramieniu. Rasputin dobrze
wiedzia, jak emocjonalnie szantaowa caryc i jak ma nad ni wadz. Prosz pamita,
e nie potrzebuj ani Pani, ani cara. Jeli Pastwo mnie oddadz moim wrogom, nie bd si
martwi; mog si nimi zaj. Same demony nic mi zrobi nie mog [...] Ale ani car, ani Pani
nie moecie si beze mnie obej. Jeli ja nie bd Was chroni, Waszemu synowi stanie si
co zego!. W obliczu takich grb pozbycie si czowieka, ktry by zdolny zachowa przy
yciu ukochanego carewicza, byo dla Aleksandry nie do pomylenia. Bagaa Mikoaja, eby
w peni zawierzy jej przyjacielowi. Zacza by tak przekonana, e wieniak naprawd jest
osob niezwyk, e pewnego razu podarowaa mowi grzebie mnicha i poprosia, eby go
uywa do czesania si przed podjciem trudnych decyzji.
Pitego sierpnia 1915 roku Warszawa wpada w rce Niemcw i car, przygnieciony
smutkiem i upokorzeniem, zdymisjonowa swojego krewniaka, wielkiego ksicia Mikoaja
Mikoajewicza, ktry sprawowa naczelne dowdztwo w wojsku. Nieoczekiwanie Mikoaj II
sam postanowi go zastpi. Gdy ogosi wiadomo swoim ministrom, starali si mu to
wyperswadowa, ale bez skutku. Take czonkowie rodziny Romanoww czuli si przeraeni
pochopn decyzj i wielkim ryzykiem, na jakie naraa dynasti w przypadku przegranej
wojny.
W odrnieniu od wszystkich Aleksandra cieszya si, e Mikoaj przyj na siebie t
odpowiedzialno. Bya przekonana, e jej m zosta wybrany przez Boga, by uratowa
Rosj. W pocigu jadcym do kwatery gwnej Mikoaj otrzyma list z yczeniami od ony:
Nauczono nas, aby spoglda na wszystko z innej perspektywy, wiedzie, na czym polega
prawdziwa walka i co ona oznacza: pokazujc swoj wadz, udowodnisz, e jeste
jednowadc, bez ktrego Rosja nie moe istnie. Gdyby w tych trudnych chwilach ustpi,
wyrwano by Ci jeszcze wicej. Okazanie stanowczoci to jedyny ratunek. Wiem, ile Ci to
kosztuje i jakim straszliwym cierpieniom musisz stawia czoo [...] Okryje to chwa Twoje
panowanie i histori Rosji, a Bg, ktry jest sprawiedliwy i jest blisko Ciebie, dziki Twojej
nieugitoci uratuje Twj kraj i Twj tron.
W tak trudnych chwilach caryca ukazywaa swoj zoon osobowo. Z jednej strony bya
kobiet dominujc, upart i fanatyczn, ktra nieprzerwanie wierzya, e naley zachowa
w Rosji wadz absolutn, z drugiej za, gdy zachodzia taka potrzeba, bya zdolna powici
si dla rosyjskiego narodu i pomc tym, ktrzy tego najbardziej potrzebowali. Pod
nieobecno ma oddaa si znowu pracy w szpitalach, lecz nie ograniczya si jedynie do
odwiedzania i pocieszania chorych. Wojna j zmienia. O ile wczeniej, przez wiele lat,
niemal w zamkniciu wioda leniwe ycie, miaa zwyczaj spa do poudnia i tylko z rzadka
opuszczaa swoje apartamenty, stronic od dziaa spoecznych, a nawet publicznych
zgromadze, podczas wojny wstawaa o szstej rano, suchaa mszy i o dziewitej, ubrana
w uniform pielgniarki, sza do szpitala w towarzystwie Olgi i Tatiany. Jej przyjacika Anna
Wyrubowa chwalia wysiki carycy:
Widziaam caryc Rosji w sali operacyjnej, gdy trzymaa maseczki z eterem, przynosia
wysterylizowane instrumenty, pomagaa w najtrudniejszych operacjach, wynosia nogi i rce
amputowane przez chirurgw, zdejmowaa zakrwawione, a nawet zgnie bandae,
wytrzymujc w szpitalu wojskowym porodku wojny wszystkie widoki, wszelkie zapachy
i najstraszniejsze, niewyobraalne cierpienia.
Chocia wielu o tym nie wiedziao, caryca nie tylko organizowaa szpitale i pocigi
sanitarne, lecz take przekazywaa znaczne kwoty na zdobycie materiaw medycznych. Dziki
jej staraniom pod koniec 1914 roku w samym Sankt Petersburgu funkcjonowao osiemdziesit
pi szpitali. Nawet car by pod wraeniem sukcesw swojej ony i jej ofiarnoci.
Z rosyjskiego frontu napyway do miasta fale rannych onierzy, wic prowizoryczne
szpitale powstaway take w wielkich gmachach publicznych i paacach carskiej rodziny
usytuowanych w Sankt Petersburgu i jego okolicach. Aleksandra zorganizowaa szpital dla
rosyjskich oficerw w sali Paacu Katarzyny w Carskim Siole. Razem z dwiema starszymi
crkami ukoczya kurs pierwszej pomocy w Czerwonym Krzyu. Do swojej siostry Wiktorii
pisaa pena emocji:
Wszystkie ranki spdzamy w szpitalu, co tydzie przyjeda pocig z nowymi rannymi.
W wielkim paacu mamy rannych oficerw. Popoudniami odwiedzamy jednego z nich, ktry
bardzo cierpi, przez ostatni tydzie by stale nieprzytomny i nikogo nie rozpoznawa, a teraz,
gdy do niego mwi, to patrzy na mnie, rozpoznaje, przyciga moje rce do piersi i wyznaje,
e czuje si pokrzepiony i szczliwy.
W tym czasie Aleksandra Fiodorowna odgrywaa dwie role: panujcej ony cara
i pielgniarki w lazarecie. Publicznie nadal zachowywaa si chodno i dumnie, nawet gdy
musiaa odwiedzi modych kadetw przed ich wyjazdem na front bya godn reprezentantk
dynastii Romanoww i nigdy si nie poddawaa, nigdy publicznie nie pozwalaa sobie na
umiech czy zy, dopiero w salach Paacu Katarzyny, porzuciwszy sztywny protok, stawaa
si kobiet pen zrozumienia i ludzk, ktra nie musiaa hamowa uczu. Pisaa do Mikoaja:
Kiedy czuj si zniechcona i nieszczliwa, moim pocieszeniem jest pjcie do tych, ktrzy
s bardzo chorzy, i starania, aby da im promie mioci i nadziei.
W cigu dwch lat, kiedy Mikoaj by w kwaterze gwnej, Aleksandra napisaa do niego
ponad czterysta listw, czasami dwa lub trzy dziennie. Lubia perfumowa papier swoim
ulubionym zapachem i wkada do koperty kwiaty, ktre zbieraa w ogrodach Carskiego Sioa.
W listach nie tylko opisywaa mu szczegowo swoje dni spdzone w szpitalu i cierpienia
onierzy, lecz take wyraaa swoje najbardziej intymne uczucia. Dugie, pisane po angielsku
listy oddaj mio i fizyczn namitno, jak odczuwaa do swojego ma: Ju cztery
miesice nie spalimy ze sob albo Pozostawiam mj pocaunek na dobranoc na Twojej
poduszce i pragn mie Ci blisko [...] w moich mylach widz Ci lecego w przedziale,
nachylam si nad Tob, bogosawi Tobie i cauj sodko ca Twoj twarz [...] och, kochany,
jak bardzo pragn, eby by ze mn. Informowaa go rwnie o swoich menstruacjach,
stosujc oryginalne szyfry: Inynier Mechanik do mnie przyszed, Becker przyszed dzi do
Tatiany i do mnie, jak dobrze, e zdarzyo si to wczeniej, bo bdzie mi si lepiej
podrowao.
Mikoaj dowodzi swoimi wojskami z kwatery sztabu generalnego Stawka w Mohylewie,
z dala od Sankt Petersburga. Ulokowa si w dawnym domu gubernatora prowincji, w adnej
i przestronnej rezydencji usytuowanej na szczycie wzgrza. W 1915 roku postanowi zabra
do siebie jedenastoletniego syna Aleksego, eby uczy si technik dowodzenia. Aleksandra
pocztkowo si nie godzia, ale potem przypomniaa sobie, e jej m obj tron Rosji, nie
majc najmniejszego przygotowania, aby wypenia obowizki cara. Rozumiaa, e Mikoaj
nie chce popeni tego samego bdu, jaki jego ojciec, Aleksander III, popeni wobec niego.
W cigu kolejnych tygodni caryca, drc, by tylko syn si nie pochorowa, w codziennych
listach wysyaa mowi mnstwo matczynych rad. Lecz nawet wszelkie czynione rodki
ostronoci, ktre tak przytaczay dziecko, nie mogy zapobiec temu, co byo nieuniknione.
Aleksy dozna powanego ataku z powodu przezibienia i tak oto znalaz si na granicy
mierci. Kiedy wrci z ojcem do Paacu Aleksandra, lekarze dawali mu niewielkie nadzieje
dziecko mogo umrze w kadej chwili. Raz jeszcze zrozpaczona Aleksandra zwrcia si do
Rasputina, ktry przyby do paacu i od razu poszed do pokoju Aleksego. Po spdzeniu chwili
przy jego ku, gdy car i caryca z boku modlili si na kolanach, powiedzia: Nie niepokjcie
si. Nic si nie stanie. Chop opuci paac, Aleksy za, ktry niewymownie cierpia z blu,
zasn. Krwotok usta w nocy. Wedug carycy Rasputin dokona kolejnego cudu.
Podczas dugiej nieobecnoci ma Aleksandra nie tylko organizowaa szpitale i dogldaa
rannych. Mikoaj przed wyjazdem do sztabu generalnego postawi on na czele rzdu.
Decyzja nie bya rozwana, jeli wemie si pod uwag brak politycznego dowiadczenia oraz
jej przekonanie o wrogim nastawieniu, jakie miaa wobec niej Duma. Nie zwaajc na gosy
krytyki, caryca czua si szczliwa, e w tak trudnych chwilach moe pomc mowi. Pisaa
do niego: Mioci moja, jestem tutaj, nie miej si ze swojej gupiej i starej oneczki, ale ona
ma spodnie, tylko niewidzialne. Rosja wedug niej potrzebowaa stanowczoci
i zachowania autokracji dla dobra jej syna, ksicia nastpcy.
Zgubny wpyw, jaki wywieraa na ma, znajduje odbicie w radach, jakie mu dawaa,
traktujc niemal jak dziecko: Odgrywaj rol cesarza! Pamitaj, e jeste autokrat. Mw do
swoich ministrw jak pan [...] Bd jak Piotr Wielki [...] Zmiad ich wszystkich. Nie miej
si, niegrzeczny dzieciaku. Chciaabym zobaczy, e w ten sposb traktujesz tych, ktrzy
prbuj Tob rzdzi. To Ty masz rzdzi nimi. Daleki od uczucia zakopotania radami
maonki, car jej za nie dzikowa, podpisujc listy: Kocham Ci, biedniutki i sabiutki m.
Gdy Rosja zbliaa si do przepaci, Aleksandra upojona wadz nie przestawaa doradza,
a nawet rozkazywa mowi. Dzielia si z nim sdami politycznymi, a obojtno na opinie
rzdu przydaa jej wielu wrogw uwaaa, e najlepiej wie, co jest potrzebne Rosji.
W 1916 roku napisaa do Mikoaja:
Dlaczego ludzie mnie nienawidz? Poniewa wiedz, e mam wol i kiedy jestem do
czego przekonana, nie zmieniam zdania. Ci, ktrzy si mnie boj, ci, ktrzy nie patrz mi
w oczy albo robi co zego, nigdy mnie nie pokochaj [...] Ale ci, ktrzy s uczciwi,
prostolinijni, dobrzy i lojalni w stosunku do Ciebie, mnie take kochaj, zauwa, to s zwykli
ludzie i wojskowi.
Niemal wszyscy czonkowie rodziny Romanoww przeczuwali, e zblia si koniec.
Niektrzy odwiedzali cara w sztabie generalnym, starajc si zmodyfikowa jego polityk
i proszc, aby wypdzi Rasputina i nie pozwoli onie miesza si do spraw pastwa, ale car
zdecydowanie odmawia przyjcia ich zalece. Jesieni tego roku wielka ksina wdowa
Elbieta Fiodorowna ubrana w szary zakonny habit ponownie opucia klasztor w Moskwie,
eby porozmawia z siostr. Rozmowa w jednym z salonw Paacu Aleksandra bya bardzo
nerwowa. Ella ostrzegaa, e para carska moe podzieli los Ludwika XVI i Marii Antoniny,
lecz caryca nie zamierzaa sucha. By to ostateczny koniec relacji midzy siostrami i wicej
si nie zobaczyy.
Kiedy Elbieta, bardzo szanowana w rodzinie Romanoww, opowiedziaa ksiciu
Feliksowi Jusupowowi o uporze siostry, wydarzenia nabray tempa. To wwczas ksi Feliks
i wielki ksi Dymitr Romanow, kuzyn cara i czonek Dumy, zaczli obmyla zgadzenie
Rasputina. Zaprosili go na kolacj do petersburskiego paacu Jusupowa, gdzie podali mu wino
i zatrute ciasteczka. Widzc, e na niego nie podziaay, zastrzelili go z rewolweru, a noc jego
ciao wrzucili do Newy. O mierci Rasputina caryca dowiedziaa si kilka dni pniej
i z miejsca wpada w histeri. Myl, e utracia duchow ostoj i gwarancj ycia dla syna,
poczona z przeraajcym odkryciem, i za morderstwem stoj czonkowie rodziny
Romanoww, cakowicie j zaamaa. Car czu si rwnie przeraony jak ona. Rasputin
niejeden raz wieszczy Aleksandrze: Jeli umr lub mnie porzucisz, stracisz swojego syna
i swj tron w cigu szeciu miesicy. Za kar Mikoaj II skaza Feliksa na wygnanie do jego
majtku w centralnej Rosji, a Dymitra wysa na front w Persji. Gdy ojciec Dymitra, a wuj
Mikoaja wielki ksi Pawe baga cara, aby nie kara jego syna z tak surowoci, ten
mu odpowiedzia: Caryca nie godzi si na to, ebym go uwolni. Ta odmowa sprawia, e
stosunki pary panujcej z rodem Romanoww stay si jeszcze bardziej napite. Drzwi
Carskiego Sioa zamkny si ostatecznie dla krewnych cara. Mikoaj i Aleksandra byli coraz
bardziej opuszczeni i odizolowani.
Caryca, niepocieszona, pochowaa swojego protegowanego w zaktku parku w Carskim
Siole w obecnoci jego rodziny. Przed zamkniciem trumny woya ikon podpisan przez
ni, cara i ich dzieci oraz wasnorcznie napisany list. W cigu paru tygodni po pogrzebie
ledwie opuszczaa swoje apartamenty, caymi godzinami paczc. Zabjstwo Rasputina byo
dla niej cikim ciosem, ale nie pozbawio jej ambicji kreowania polityki. Mikoaj nie czyni
niczego bez aprobaty swojej ony. Wrd czonkw rodziny panujcej powstaway pomysy
odsunicia cara od tronu i pozbycia si Aleksandry, ktr uwaano za gwn przeszkod dla
koniecznych w Rosji zmian. W parlamencie po raz pierwszy mwiono o zbliajcym si
zamachu stanu, a jego przewodniczcy ostrzeg cara, e szykuje si rewolucja. Dziewitego
marca 1917 roku w stolicy wybuchy gwatowne zamieszki, wszdzie organizowano strajki,
zamknito wikszo szk i uniwersytet. Naprzeciwko Soboru Kazaskiego onierze zaczli
strzela do manifestantw, w miecie zapanowaa anarchia. Przewodniczcy Dumy
zlekceway rozkaz cara o rozwizaniu parlamentu.
Po dezercji gwardii cesarskiej 16 marca Mikoaj zda sobie spraw, e oto utraci wadz
i kontrol nad krajem. By zapobiec utopieniu Rosji we krwi, bez wahania zgodzi si na
abdykacj na rzecz swojego modszego brata, wielkiego ksicia Michaa, ktry jednak tronu
nie przyj. Tym podpisem pooy kres dynastii Romanoww. Upadek cara wstrzsn ca
Europ. Fakt, e nard obali rodzin tak star i potn, oznacza, i los innych europejskich
dynastii krlewskich jest niepewny.
Po miesicach naciskw na ma, by nie rezygnowa i wykaza si stanowczoci, ju po
abdykacji Aleksandra okazaa mu wielkie zrozumienie. Zamiast ubolewa nad tym, co si
stao, mylaa tylko o cierpieniu Mikoaja i prbowaa go wspiera:
Cakowicie rozumiem to, co zrobie, mj bohaterze! Rozumiem, e nie moge podpisa
nic, co byoby wbrew temu, co przysigae podczas koronacji. Znamy si bardzo dobrze
i rozumiemy bez sw, jeszcze za mojego ycia zobaczymy Ci ponownie na Twoim tronie,
ktry zwrci Ci lud ku chwale Twojego krlestwa. Uratowae krlestwo Twojego syna, kraj
i swoj wit czysto. Mocno Ci ciskam w swoich ramionach i nigdy nie pozwol, eby
raniono Twoj olniewajc dusz. Cauj Ci, cauj Ci, cauj Ci i Ci bogosawi
i zawsze bd Ci rozumie.
Po abdykacji caryc i jej dzieci zamknito w areszcie domowym urzdzonym w skrzydle
Paacu Aleksandra i strzeonym przez onierzy rewolucji. W tym samym czasie jej dzieci
Olga, Tatiana i Aleksy leay w kach chore na odr. Zdesperowana Aleksandra
zadzwonia do mieszkajcej w Sankt Petersburgu Lili Dehn, eby do niej przyjechaa
i pomoga jej w trudnych chwilach. Przyjacika przybya pierwszym pocigiem i usiowaa
uspokoi caryc, mwic, e sytuacja nie jest powana, a jej yciu nic nie zagraa.
Rzeczywisto okazaa si zupenie inna, a chaos i przemoc ju opanoway stolic. Tamtej
nocy, zanim zasna, Aleksandra powiedziaa Lili: Nie chc, eby dzieci cokolwiek
wiedziay, dopki ukrywanie przed nimi prawdy nie stanie si niemoliwe, ale wiem, e
ludzie za duo pij i na ulicach dochodzi do bezkarnej strzelaniny. Och, Lili, jakie szczcie,
e mamy tu najwierniejsze wojska. Jest gwardia, wszyscy s naszymi przyjacimi. Par
godzin pniej, gdy tum zacz si zblia do granic parku w Carskim Siole, bronicy Paacu
Aleksandryjskiego lojalni onierze carskiej rodziny zdezerterowali...
 Caryca, z utsknieniem czekajc na powrt ma do stolicy, zaja si niszczeniem licznych
listw, dokumentw i dziennikw, nie chcc, by rewolucjonici weszli w ich posiadanie
i mogli ich uy przeciwko niej. Najtrudniej byo jej spali listy, ktre przez lata pisaa do
swojej ukochanej babci, krlowej Wiktorii, i te miosne, od ma. Teraz wszystko si
skoczyo i pozostay tylko sodkie wspomnienia przeszoci. W cigu dwudziestu dwch
niebezpiecznych lat bya wielk caryc Rosji i nagle, straciwszy wadz i autorytet, staa si
Aleksandr Romanow, winiem wasnego paacu, niewiedzcym, co los moe przynie jej
rodzinie. Ci, ktrzy wczeniej ich chronili, stali si teraz nadzorcami.
Rewolucjonici odcili elektryczno i wstrzymali dostawy wody. Temperatura na zewntrz
w tamtych dniach wynosia dwadziecia stopni poniej zera, a wewntrz paacu przestao
dziaa ogrzewanie. Chocia wielu uwaao, e caryca z jej delikatnym zdrowiem dugo nie
wytrzyma tych straszliwych i poniajcych warunkw, ona jednak potrafia przez cay czas
zachowa spokj. Jeden z przyjaci powiedzia: Wiara, jak wyznawaa, przyniosa jej
wybawienie.
Podczas uwizienia w Paacu Aleksandra caryc najbardziej bolay ataki prasowe
skierowane przeciwko jej mowi. W jednym z listw do oficera rosyjskiej floty, ktry
jeszcze podczas Wielkiej Wojny by jej pacjentem w szpitalu w Carskim Siole, wyrazia
swoje oburzenie:
Pisz o nim same wistwa, e jest saby umysowo i tego rodzaju rzeczy. I za kadym
razem coraz gorzej; rzucam gazety na podog, boli, zawsze boli. Wszystko co dobre si
zapomina, tak trudno jest czyta kamstwa o ludziach, ktrych si kocha [...] Kiedy pisz
wistwa o mnie [...] prosz bardzo, zaczli ju drczy mnie jaki czas temu, ju mnie nie
obchodzi, ale e szkaluj jego, e kalaj imi Suwerena Namaszczonego przez Boga, tego
znie nie mona. Ty wiesz, e straciam niemal wszelk wiar w ludzi, jednak ca sob
zawierzyam si Bogu i nie jest wane, co si stanie, bo tej wiary nie mog mnie pozbawi.
Kiedy kilka dni po abdykacji Mikoaj mg wreszcie wrci do Carskiego Sioa, jego twarz
zdradzaa niepokj i wyczerpanie. Chocia publicznie stara si zachowa zimn krew, to
kiedy zostawa sam z on w Buduarze Malwowym, paka jak dziecko. Podczas pierwszych
tygodni uwizienia pozwalano mu wychodzi na zewntrz paacu i codziennie przez p
godziny spacerowa pod nadzorem. Car i jego crki pracowali rwnie w ogrodzie,
w najbardziej gorcych miesicach mogli uprawia warzywny ogrdek. Caryca natomiast
prawie nie wychodzia, jakby si postarzaa, czua sabo w nogach i sercu. M musia j
prowadzi w fotelu na kkach, a po pokoju przemieszczaa si o kulach.
Trzeciego kwietnia nieoczekiwanie odwiedzi carw Kiereski, minister sprawiedliwoci
Rzdu Tymczasowego i gwny przywdca rewolucji marcowej. Chcia osobicie przesucha
caryc na okoliczno jej zdradzieckich poczyna w czasie wojny i przeszuka paac, aby
znale obciajce j dowody. Przesuchanie trwao osiemnacie godzin i w tym czasie
Kiereski rozkaza, eby car zosta rozdzielony z on i przeniesiony do innego skrzyda. Od
tego czasu Mikoaj mg j widzie tylko podczas posikw i w obecnoci oficera stray.
Musieli mwi po rosyjsku i mieli zakaz rozmawiania o polityce. Po wielogodzinnym
przesuchaniu na temat roli politycznej, jak odgrywaa, Kiereski uwierzy w jej szczero.
Zwrcia jego uwag jasno, energia i prawdziwo sw Aleksandry. Kiedy skoczy,
uzna caryc za niewinn oskare o zdrad i powiedzia do cara: Paska ona nie kamie.
Przed wyjciem z paacu Kiereski rozkaza, eby towarzyszki carycy, Lili Dehn i Anna
Wyrubowa, opuciy rezydencj. Aleksandra z wielkim smutkiem poegnaa si z zaufanymi
osobami, jakie jeszcze przy niej pozostay. Byy jej jedynymi przyjacikami i powiernicami.
Jakby przeczuwajc najgorsze, uciskaa Lili i rzeka: Kochana przyjaciko, cierpic,
oczyszczamy si, eby i do nieba. To poegnanie znaczy niewiele. Zobaczymy si ponownie
w innym wiecie.
Zamknita w paacu Aleksandra ledwie opuszczaa swj fotel i tkwic w Buduarze
Malwowym, zatapiaa si w przeszoci. Ju nie moga ozdabia swoich pokoi bukietami
wieych kwiatw, ktre codziennie przynoszono z pobliskiej oranerii. Nie moga rwnie
otrzymywa wiadomoci ze wiata zewntrznego, cay czas bowiem byli cile nadzorowani.
Godne i spokojne zachowanie Mikoaja i Aleksandry kontrastowao z bezczelnoci
i brutalnoci pilnujcych ich onierzy. Traktowali swoich winiw coraz bardziej
obelywie. Caryc nazywali kobiet tyrana i obrzucali wszelkiego rodzaju zniewagami.
Mikoaj, do ktrego zwracano si per pan pukownik, rwnie by przedmiotem szyderstw
i nkania. Pewnego dnia Aleksandra odkrya, przeraona, e ci ludzie zajmowali si nie tylko
strzelaniem i zabijaniem udomowionych jeleni, lecz take abdzi pywajcych po parkowych
stawach.
W tamtych nieszczliwych dniach zastanawiaa si nad wszystkim, co si wydarzyo, i po
raz pierwszy czua si winna obalenia jej ma. Oddalona od politycznego ycia i swoich
zaj pielgniarki, schronia si w jedyn sfer, jaka dawaa jej pociech, czyli w swoj
wiar. Opanowa j fatalizm i zacza myle, e ona i m musz zapaci za wszystkie
popenione grzechy. W pewien sposb przygotowywaa si na dugie i nieuchronne
mczestwo. Wiadomo, e grupa onierzy okrada grb Rasputina i sprofanowaa jego
zwoki, utwierdzia j tylko w przekonaniu, e jej protegowany by Boym czowiekiem,
ktry umar dla naszego zbawienia. W tych krytycznych momentach oywiaa j czasami
nadzieja, e moe pozwol im wyjecha do Wielkiej Brytanii. Nie wiedziaa, e w Londynie
krl Jerzy V umy rce, a jego rzd odmwi im azylu. W Anglii panoway nastroje bardzo
antyniemieckie, a Romanowowie nie cieszyli si mioci Brytyjczykw.
W sierpniu 1917 roku po szeciu miesicach uwizienia Aleksandra i jej rodzina otrzymali
wiadomo o ich rychym przeniesieniu. Najpierw si ucieszyli, sdzc, e zostan
przewiezieni do ich rezydencji w Liwadii na Krymie, ktrej klimat by zbawienny dla
delikatnego zdrowia Aleksego. Peni nadziei przygotowywali baga, nie wiedzc, jakie bdzie
ich nowe miejsce przeznaczenia. Doradzono im jedynie, eby wzili ciepe ubranie i niezbyt
wiele rzeczy osobistych. Noc 15 sierpnia carska rodzina ze sw wit opucia Paac
Aleksandra na zawsze. W licie poegnalnym do Anny Wyrubowej caryca wyrazia trosk
o przyszo dzieci: moje sabe serce ju pka, kiedy myl, co si z nimi stanie. Carewicz
wanie skoczy trzynacie lat.
Nowa rezydencja carw znajdowaa si w Tobolsku na Syberii, dwa tysice dwiecie
kilometrw na wschd od Moskwy. Zamieszkali tam w rezydencji gubernatora, duym
pitrowym domu usytuowanym przy zapylonej alei. Pocztkowo mieszkanie nie wydawao si
ze: po ozdobieniu go meblami, obrazami, dywanami i osobistymi przedmiotami, ktre
pozwolono im zabra z Carskiego Sioa, byo nawet dosy wygodne. Ponadto mogli
spacerowa swobodnie po ulicach i odwiedza zajmujcych ssiedni budynek czonkw swej
wity, zoonej z lekarzy, preceptorw, garderobianych, lokajw, sucych, kucharzy,
podczaszego, majordoma, pielgniarek, fryzjera i sekretarza. Mieszkacy miasta podchodzili
do nich, by wyrazi lojalno. Kiedy szli na msz, ludzie egnali si na trasie ich przejcia.
Lecz nadesza zima i warunki ycia stay si bardzo cikie. Ogrzewanie domu nie
funkcjonowao, a temperatura na zewntrz dochodzia do minus czterdziestu stopni. Podczas
tych zimowych miesicy miasto byo odizolowane od reszty wiata i mona byo si do niego
dosta jedynie rzek. Nie byo moliwoci stamtd uciec. Carowi, ktry potrzebowa ruchu,
pozwolono rba pnie drzew na opa. Bya to jego jedyna rozrywka.
Aleksandra czytaa Bibli, udzielaa swoim crkom lekcji niemieckiego i mimo zmczonego
wzroku dziergaa poczochy i cerowaa ubrania dzieci. Mimo niedostatkw bya spokojna,
cho zrezygnowana. W licie do Anny Wyrubowej, ktra zostaa wypuszczona na wolno po
piciomiesicznym areszcie w Sankt Petersburgu, napisaa:
Im bardziej cierpimy tutaj, tym lepsze bdzie nasze ycie na tamtym wiecie, gdzie tyle
ukochanych osb na nas czeka [...] Czytam duo i yj przeszoci obfitujc w pikne
wspomnienia. Bg jest z nami, czujemy jego wsparcie i czsto nas zdumiewa moliwo
wytrzymywania wydarze i rozsta, ktre wczeniej mogyby nas zniszczy. Chocia
straszliwie cierpimy, w naszych duszach panuje spokj [...] Ju nie rozumiem niczego z tego,
co si dzieje. Wszyscy jakby oszaleli [...] Kochana, spal moje listy. Tak bdzie lepiej. Nie
zachowaam niczego z tej przeszoci, ktr tak kochaam [...] Czowiek zachowuje tylko zy
i wdziczne wspomnienia. Ziemskie sprawy jedna po drugiej si rozwiewaj, domy i majtki
popadaj w ruin, przyjaciele znikaj. yje si z dnia na dzie.
Na pocztku listopada 1917 roku Wodzimierz Lenin i bolszewicy obalili Rzd
Tymczasowy Kiereskiego i przejli wadz. ycie cara i jego rodziny znalazo si w takim
niebezpieczestwie, jak nigdy do tej pory, chocia yjc w izolacji, nie wiedzieli o kierunku,
w jakim zmierza Rosja. Kiedy zbliao si Boe Narodzenie i postpowaa surowa syberyjska
zima, Aleksandra wpada w gbok depresj. Dni byy rozpaczliwie uciliwe ze wzgldu
na przeduajce si ciemnoci byy zaledwie dwie godziny soca i przenikliwe zimno
wdzierajce si do domu. Doktor Botkin, lekarz towarzyszcy carskiej rodzinie, pisa
w swoim dzienniku: Syberyjska zima trzymaa nas wwczas w swoich lodowatych szponach
[...] Jedyne, co mona robi, to siedzie w rozpaczy i dre [...] podczas syberyjskiej zimy
czowiek nie yje, tylko wegetuje w rodzaju lodowatego otpienia.
Dwudziestego pitego kwietnia 1918 roku przywdcy bolszewiccy zdecydowali, e car
powinien opuci Tobolsk i przenie si do Jekaterynburga, przemysowego miasta odlegego
o piset kilometrw. Obawiali si, e wierna monarchii Biaa Armia mogaby uwolni
Romanoww i wywie ich z kraju. Kiedy Aleksy dozna kolejnego ataku, jego matka
naciskana przez crki zadecydowaa, eby go zostawi pod opiek sistr i ich preceptora
i towarzyszy mowi. Dla Aleksandry bya to jedna z najbardziej gorzkich chwil w yciu,
poniewa nigdy wczeniej nie opucia swojego syna w chorobie.
Zanim wyjechali z Tobolska, napisaa swj ostatni list do Anny, w ktrym zapowiadaa to,
co przyniosa przyszo: Atmosfera wok nas jest do napita. Czujemy, e nieszczcie
si zblia, ale wiemy, e Bg jest miosierny i nas ochroni. Caryca zawsze baa si o los
swojej przyjaciki. Anna Wyrubowa, po uwolnieniu z twierdzy witych Piotra i Pawa,
wyjechaa do Finlandii, gdzie zmara w wieku osiemdziesiciu lat. W hodzie swojej
uwielbianej pani przed opuszczeniem Rosji poprosia przyjaciela, rewolucyjnego pisarza
Maksyma Gorkiego, eby spisa jej wspomnienia z rosyjskiego dworu[2], ktre s
wyjtkowym wiadectwem historycznym na temat ycia carskiej rodziny.
Rozdzielenie rodzicw i dzieci byo bardzo cikie, ale po kilku tygodniach rodzina
poczya si ponownie w Jekaterynburgu. Dom, w ktrym zamieszkali, nalea do rodziny
Ipatieww i zosta zarekwirowany przez bolszewikw, ktrzy nazwali go Domem
Specjalnego Przeznaczenia. Ich ycie w tym nowym wizieniu miao okaza si piekem.
onierze otoczyli rezydencj wysok drewnian palisad i zamalowali wapnem wszystkie
okna gwnego pitra. Przestrze, jak dysponowali, bya bardzo ograniczona, brakowao
nawet minimalnych wygd.
Car, caryca, ich picioro dzieci i suca zajmowali sypialnie, tymczasem ci spord
suby, ktrych pozwolono im zatrzyma, spali na sofach zainstalowanych w salonie i na
korytarzach. Bolszewiccy nadzorcy, siedemdziesiciu piciu mczyzn, ktrzy sprawowali
stra w dzie i w nocy, traktowali ich bardzo surowo. Byo to dla nich najcisze i najbardziej
nieludzkie wizienie, jednak w obliczu godnego zachowania Aleksandry, jej ma i dzieci
w niektrych stranikach odezwao si wspczucie. Jeden z nich, Anatolij Jakimow, wyzna,
e przesta widzie w carze i carycy krwawych tyranw i podczas uwizienia doceni ich
stateczno: Gdy ich osobicie zobaczyem, zaczem zmienia swoj postaw. Zaczem im
wspczu, bo byli ludmi [...] Zaczem nawet myle o tym, by pozwoli im uciec, zrobi
co, eby ich uwolni.
W cigu nastpnych miesicy winiowie przeywali koszmar naznaczony strachem
i niepewnoci. Nigdy nie wiedzieli, czy nastpnego dnia ich nie rozdziel i czy bd jeszcze
yli. Na pocztku czerwca wzniesiono wok domu nastpn palisad, wysz ni poprzednia,
przez co fasada budynku staa si praktycznie niewidoczna od strony ulicy. Aleksandra czua,
e s w powanym niebezpieczestwie. Byli sami, odizolowani od wiata zewntrznego.
Stranicy, ktrzy teraz ich pilnowali, byli czonkami tajnej policji bolszewickiej,
dowodzonymi przez niegodziwego Jakowa Jurowskiego, mianowanego komendantem domu
Ipatieww.
Szesnastego lipca, po dniu uciliwym i dusznym jak wszystkie pozostae, czonkowie
rodziny carskiej pooyli si spa o wp do jedenastej. Kilka godzin wczeniej Jurowski
wezwa do swojego gabinetu kapitana stray i wyda rozkaz rozstrzelania wszystkich
aresztantw. Trzy godziny pniej komendant obudzi doktora Botkina i poprosi, eby
powiadomi maestwo i ich dzieci, e z powodw bezpieczestwa powinni si ubra
i spdzi noc w piwnicy. Po umyciu si i ubraniu winiowie wyszli z pokojw. Mikoaj
trzyma w ramionach Aleksego, za nim, wspierajc si na lasce, sza ona, a zaraz za ni
cztery ksiniczki ubrane w biae bluzki i czarne spdnice. Tatiana trzymaa swojego spaniela,
z ktrym nigdy si nie rozstawaa, odkd opucili Carskie Sioo. Suca niosa dwie poduszki
skrywajce we wntrzu mae kuferki z klejnotami carycy i jej crek. Doktor Botkin,
garderobiany i kucharz zamykali pochd.
Bya druga w nocy i nikt nie wydawa si zaniepokojony. Zeszli do piwnicy, nie
podejrzewajc niczego, a maonkowie usiedli na dwch jedynych krzesach, jakie byy
w pustym pomieszczeniu. Po kilku minutach oczekiwania w napiciu do rodka wtargn
pluton egzekucyjny zoony z dziesiciu mczyzn. Od razu zaczli strzela. Jurowski
osobicie zabi Mikoaja i przewrci go na ciao syna Aleksego. Aleksandra zdya jeszcze
si przeegna, zanim kula przeszya jej gow i odrzucia j do tyu. Dziewczta,
wystraszone, skupiy si w kcie piwnicy i, przeraone, straszliwie krzyczay. Gdy mordercy,
ktrzy do nich strzelali, zdali sobie spraw, e nie zdoali ich zabi z powodu klejnotw
ukrytych wewntrz gorsetw, dobili je ciosami bagnetw.
Strzay ustay, ale cisz przeryway jki. To jcza Aleksy y jeszcze, poniewa ciao
ojca ochronio go przed kulami. Sam Jurowski zbliy si do niego i z zimn krwi
kilkakrotnie wystrzeli z rewolweru, a chopiec zamilk i przesta si rusza. Dantejsk scen
opisa pewien wiadek: Pokj by peen dymu, zapachu prochu, ogromna kaua krwi
przykrya posadzk, na ktrej leay skbione ciaa carskiej rodziny i jej sug.
Przeznaczenie chciao, e w latach osiemdziesitych XX wieku szcztki rodziny carskiej,
ukryte uprzednio w lesie Koptiaki na przedmieciach Jekaterynburga, zostay odnalezione
i zidentyfikowane. Dzi spoczywaj wszyscy razem w panteonie soboru witych Piotra
i Pawa w Sankt Petersburgu. Nigdy nie brakuje tam kwiatw, koron i wiec. W listopadzie
1981 roku w penej symboliki ceremonii car Mikoaj II i jego rodzina zostali kanonizowani
przez Cerkiew prawosawn na wygnaniu. Tamtego dnia Aleksandra Fiodorowna, ulubiona
wnuczka krlowej Wiktorii i ostatnia caryca Rosji, zostaa ogoszona wit mczennic. Dla
niej, kobiety bardzo pobonej, ktra we wszystkich cierpieniach znajdowaa pocieszenie
w religii, ten gest by stosownym zadouczynieniem.
2 Anna Wyrubowa, Memoirs of the Russian Court, New York 1923
(http://www.alexanderpalace.org/russiancourt2006/vi.html 20 maja 2015) (przyp. tum.).
 Bibliografia
Alexandre P., de lAulnoit B., Victoria (18191901). Reina y emperatriz, Edhasa,
Barcelona 2001.
Allem M., La vie quotidienne sous le Second Empire, Hachette, Paris 1961.
Anderson B., Zinsser J., Historia de las mujeres, Crtica, Barcelona 1991.
Andr-Maurois S., Miss Howard. La femme qui fit un empereur, Gallimard, Paris 1956.
Aubry O., Eugenia de Montijo, emperatiz de los Franceses, Iberia, Barcelona 1992.
Beladiez E., Espaolas reinas de Francia, Prensa Espaola, Madrid 1979.
Bennassar B., Reinas y princesas del Renacimiento a la Ilustracin, Paids, Barcelona
2007.
Bluche F., La vie quotidienne au temps de Louis XVI, Hachette, Paris 1988.
Buxhoeveden S., The Life and Tragedy of Alexandra Feodorovna, Empress of Russia,
Longmans, Green and Co, London 1928.
Campan Mme, Memorias sobre la vida de Mara Antonieta, reina de Francia y de
Navarra, Surco, Barcelona 1943.
Campan Mme, Mmoires de Madame Campan, premire femme de chambre de Marie-
Antoinette, Jean Chalon, Paris 1988.
Caso ., Elisabeth, emperatriz de Austria-Hungara, Planeta, Barcelona 1995.
Castillon du Perron M., La princesse Mathilde. Un rgne fminin sous le Second Empire,
Perrin, Paris 1963.
Catalina de Habsburgo, Mara Antonieta, La Esfera de los Libros, Madrid 2007.
Catalina de Habsburgo, La maldicin de Sissi, La Esfera de los Libros, Madrid 2013.
Chalon J., Querida Mara Antonieta, Salvat, Barcelona 1995.
Chateaubriand F.-R., Pamitniki zza grobu, PIW, Warszawa 1991.
Chaussinand-Nogaret G., Las mujeres del rey. Reinas amantes y favoritas, Vergara, Buenos
Aires 1993.
Chauvel G., Eugenia de Montijo, Edhasa, Barcelona 2000.
Chiappe J.-F., Louis XVI, Perrin, Paris 1987.
Christomanos C., Sissi, Tusquets, Barcelona 1988.
Corti E., Elisabeth. La emperatriz enigmtica, Iberia, Barcelona 1943.
De Allendesalazar U., La reina Cristina de Suecia, Marcial Pons, Madrid 2009.
De Goncourt E., de Goncourt J., Historia de Mara Antonieta, Reguera, Barcelona 1948.
De Llanos y Torriglia F., Cartas familiares de la emperatriz Eugenia, Iberia, Barcelona
1944.
Delors C., Mistress of the Revolution, Dutton, New York 2008.
Delors C., For the King, Dutton, New York 2010.
Des Cars J., Eugenia de Montijo, la ltima emperatriz, Ariel, Barcelona 2003.
Desternes S., Chaudet H., Limpratrice Eugnie intime, Hachette, Paris 1955.
Desternes S., Chaudet H., La vida privada de la emperatriz Eugenia, Vergara, Barcelona
1956.
Daz-Plaja F., Eugenia de Montijo, emperatriz de los Franceses, Planeta, Barcelona 1992.
Englund P., Srebrna maska. Biografia krlowej Krystyny, Finna, Gdask 2009.
 Felder E.N., Vida y pasin de grandes mujeres, Imaginador, Buenos Aires 2003.
Figes O., La revolucin rusa: la tragedia de un pueblo (18911924), Edhasa, Barcelona
2001.
Fisas C., Historia de las historias de amor, Planeta, Barcelona 1993.
Fokkelman M., Sissi, bulmica y anorxica, Crnica El Mundo 2002, nr 346.
Fraser A., Maria Antonina. Podr przez ycie, Twj Styl, Warszawa 2006.
Gelardi J.P., Nacidas para reinar, El Ateneo, Buenos Aires 2006.
Gelardi J.P., From Splendor to Revolution: The Romanov Women (18471928), St.
Martins Press, New York 2011.
Girard L., Napolon III, Hachette, Paris 1993.
Godechot J., Los orgenes de la Revolucin Francesa: la toma de la Bastilla, Sarpe,
Madrid 1985.
Hamann B., Cesarzowa Elbieta, PIW, Warszawa 1999.
King G., La ltima emperatriz de Rusia, Javier Vergara, Buenos Aires 1995.
La Tour du Pin Mme, Escape from the Terror. Journal of Madame de la Tour du Pin, Folio
Society, London 1979.
Langlade E., Rose Bertin, the Creator of Fashion at the Court of Marie-Antoinette,
Charles Scribners Sons, New York 1913.
Lenotre G., El cautiverio y la muerte de Mara Antonieta, Plus Ultra, Madrid 1946.
Lettres de Prosper Mrime madame de Montijo, Mercure de France, Paris 1955.
Margarit I., Eugenia de Montijo y Napolen III, Plaza & Jans, Barcelona 1999.
Mara Antonieta de Austria, Mi testamento, Funambulista, Madrid 2007.
Marshall D., The Life and Times of Queen Victoria, George Weidenfeld and Nicholson,
London 1972.
Massie R.K., Mikoaj i Aleksandra, Bellona, Warszawa 1995.
Massie R.K., Romanowowie ostatni rozdzia, Amber, Warszawa 2007.
Mikoaj II i Aleksandra, nieznana korespondencja, oprac. A. Maylunas, S. Mironenko,
Amber, Warszawa 1998.
Misztal M., Krlowa Wiktoria, Ossolineum, Wrocaw 2010.
Moix A.M., Vals negro, Lumen, Barcelona 1994.
Montero R., Pasiones, Aguilar, Madrid 1999.
Murat L., La reine Christine de Sude, Flammarion, Paris 1934.
Neumann A., La Reine Christine de Sude (16261689), Payot, Paris 1936.
Quilliet B., Cristina de Suecia, un rey excepcional, Planeta, Barcelona 1993.
Romanow A.M., Koniec dynastii. Ksiga wspomnie, Wydawnictwo uk, Biaystok 1995.
Souvenirs de la princesse Pauline de Metternich, 18591871, Plon, Paris 1922.
St. Aubyn G., Queen Victoria. A Portrait, SinclairStevenson, London 1991.
Stefano M., Cortesanas clebres, Zeus, Barcelona 1961.
Strachey L., La reina Victoria, Lumen, Barcelona 2008.
Sztray I., Aus den letzten Jahren der Kaiserin Elisabeth, Amalthea, Wien 2004.
The Letters of Queen Victoria, red. A.C. Benson, Viscount Esher, wyd. John Murray,
London 1908.
Thomas Ch., La reina desalmada. Origen y evolucion del mito de Mara Antonieta, El
Aleph, Barcelona 1992.
Villamor A., Sissi Emperatriz, Elizabeth de Austria, Edimat Libros, Madrid 2007.
 Villa-Urrutia W., Cristina de Suecia, Espasa Calpe, Madrid 1941.
Voltes M.J., Voltes P., Las mujeres en la historia de Espaa, Planeta, Barcelona 1986.
Von der Heyden-Rynsch V., Cristina de Suecia. La reina enigmtica, Tusquets, Barcelona
2001.
Von der Pfalz L., Cartas de la princesa palatina, Caparrs, Madrid 2003.
Wheatcroft A., Los Habsburgo: la personificacin del imperio, Planeta, Barcelona 1996.
Zweig S., Maria Antonina, Ksinica, Szczecin 2005.
 Podzikowania
Wiele osb dopomogo mi w pisaniu tej ksiki. Krlowe przeklte nigdy by nie powstay,
gdyby nie cige zachty mojego ma i zarazem wymagajcego krytyka, Jos Digueza.
Jestem ogromnie wdziczna mojej przyjacice i towarzyszce podry, Pilar Latorre, za
wspieranie wszystkich moich projektw. Jackie Bassat za to, e zawsze jest przy mnie
i pomaga mi w przygotowaniu prezentacji moich ksiek.
Dzikuj Beln Junco za moliwo publikowania w czasopimie !Hola! esejw
o synnych kobietach, ktre zainspiroway mnie do stworzenia tej ksiki, oraz Marcie
Gordillo za nieocenion pomoc i solidn prac. Pragn rwnie wyrazi wdziczno
wspaniaej pisarce Mamen Snchez za jej wielkoduszno i spdzone razem dobre chwile.
Mojej przyjacice i dziennikarce, Gemmie Nierdze, mojemu talizmanowi, skadam
podzikowania za profesjonalizm i znakomite przygotowanie do prezentacji moich ksiek,
a fotografowi Javierowi Alonso Asensio za jego pikne portrety i wspprac.
Dzikuj moim przyjacikom, Rosie del Rey, Esther Gonzlez-Cano, Mari Rosie Chico,
Teresie Gumiel i Stelli Lamas, ktre towarzyszyy mi w cigu dugich lat pisania. I moim
kochanym Patricii Almarcegui, Juanie Anduezie i Anie Larze za mdre rady i podnoszenie
mnie na duchu w smutnych dniach, a Mario Sabido za opiek nad moim zdrowiem.
Jestem ogromnie wdziczna moim wydawcom, Davidowi Trasowi, Virginii Fernndez
i Emilii Lope, za ich zacht, cierpliwo i zapa, za Leticii Rodero i Alicii Mart
z departamentu prasy za pomoc przy organizowaniu promocji moich ksiek.
I na koniec dzikuj mojemu synowi lexowi Diguezowi, ktry rwnie uczestniczy w tej
przygodzie.

***
 Spis treci
CESARZOWA SISSI
Obca na dworze
MARIA ANTONINA
Nieszczliwa krlowa
KRYSTYNA WAZWNA
Nieokieznana dusza
EUGENIA DE MONTIJO
Tragiczne przeznaczenie
KRLOWA WIKTORIA
Wdowa imperium
ALEKSANDRA ROMANOW
Ostatnia caryca
Bibliografia
Podzikowania