Ali Podrimja

- Veorit e letrsis n Kosov. Poezia dhe proza; autort m

prfaqsues.
Ali Podrimja midis poetiks tradicionale dhe moderniste;
motivet dhe stili;
Sistemi i simboleve dhe analiza e prmbledhjes me poezi Litari i
ankthit.

Ali Podrimja sht autor i m shum se dhjet vllimeve me poezi

dhe mbahet sot nga kritika si prfaqsuesi m tipik i poezis s
sotme shqiptare dhe si nj poet me emr dhe n shkall
kombtare. Botn e vet poetike poeti e artikulon prmes nj
sistemi figurativ t konsoliduar (veanrisht me simbolin dhe
metaforn) dhe me nj shkall mjaft t lart ndjeshmrie.
Ali Podrimja lindi e u rrit n Gjakov. Studioi gjuh dhe
letrsi shqiptare n Universitetin e Prishtins, ku dhe jeton
aktualisht. Periudha vendimtare pr formimin shprtror dhe
intelektual t poetit jan vitet pesdhjet. M 1957 botoi poezin
e par n revistn "Jeta e Re". Ishin vitet kur shqiptart n Kosov
prjetonin njrin nga terroret me t egra t pushtuesit serb,
kohn e aksionit famkeq pr mbledhjen e armve dhe t
shprnguljeve m drmatike t prmasave tragjike pr Kosovn
dhe shqiptart (rreth treqind mij t shprngulur dhunshm n
Turqi). Poeti rritej dhe piqej n kto kushte, n kt atmosfere
agonie, q e kishte mbrthyer Kosovn. Qyteti i Gjakovs, ku
kishte lindur dhe shkollohej, qytet me tradit t pasur patriotike,
ishte m i godituri nga kjo vrshim policore e UDB-s serbe.
Poeti i prfshir n kt prditshmri ndjeu nevoj t rezistoj, t
kundrvihet dhe ta stigmatizoj trthorazi synimin e pushtuesit:

Qaj rrafshi im i dashur, qaj! (fjala sht pr rrafshin e Dukagjinit,)

Diellin tnd verbuar e kan tytat
E vatrat shkimbur deri m nj...

Vargjet jan shkputur nga poemthi lirik, Hija e toks", t cilin Ali
Podrimja e shkroi n vitin 1960, kur ishte gjimnazist. Nj vit m
pas, m 1961, Ali Podrimja botoi prmbledhjen e par me vargje
elegjiake Thirrje. M pas vijn prmbledhjet Shamijat e
prshndetjeve (1963), Dhimb e bukur (1967), Sampo (1969),
Torzo (1971) etj., deri n veprn e tij mjeshtrore Lum, lumi,
(1982), q shnoi nj kthes n poezin bashkkohore kosovare.
N vitet '80 e '90 ai do t vazhdoj t botoj libra poetik si Zari,
Buzqeshje n kafaz etj., deri te dy librat n proz: Burgu i hapur
(1998) dhe Harakiri (1999).
Kur pr nj poet themi se nuk sht konvencional, pra sht
modern, kt duhet ta kuptojm kshtu:
Ali Podrimja e liron poezin shqipe nga disa rregulla
metrike, si sht: vargu i thurur, apo nga prmbajtjet si fryma
apologjike, brohoritse e poezis s paslufts etj. Por, ai vendos
parime t tjera krijuese, si sht vargu i lir, shqiptimi metaforik,
gjuha e ironis, efikase pr t shprehur zona m t errta apo m
t fshehta t natyrs s njeriut. Synimi i poetit pr t'u fshehur
prmes reflekseve ezopike dhe pr t'i prcjell ato, duke
shmangur ndalesat e jashtme, e nxjerrin n plan t par
mesazhin dhe n plan t dyt at pjes t vlers artistike q
arrihet prmes ritmit dhe euforis. Me rndsi sht t kuptohet,
nse kto parime poetike t Ali Podrims, jan parime t nj brezi
dhe t nj kohe dhe duhet t njihen si prvoj. Pa to nuk mund t
kuptohet dhe t zbulohet arti poetik npr koh, sidomos pr
krijuesit e rinj, poett e mdhenj jan shkoll, nga e cila mund t
msojn; jan prvojat, nga t cilat do t nisin ata t krijojn
parimet e tyre poetike. Poezia e Ali Podrimjes, e prkthyer n
shum gjuh t huaja, sht pranuar e vlersuar pikrisht pr
arsye se n thesarin universal t vlerave, hyn bindshm prmes
koloritit t veant, prmes bots shpirtrore me individualitetin
e vet t formuar, t ndryshm nga t tjert.
ZGJOHU, NNA IME

Zgjohu, Kosov! Zgjohu, nna ime e dashur

balli dhe emri im i shkelur-
zgjohu, oj! A po e ndien vajin tim?
A po e sheh si ti kam ngulur syt,
mu n zemr mu n shpirt,
si ti kam hedhur duart rreth belit
pr t prqafuar, un ashti yt?
Zgjohu, Kosov!

Prej degve t mia t thyera kush po mbahet

kt vatr kush po e le?
jan kto gjurma gjaku q po shtohen
npr fytyren tnde,
kto varre e murana q sillen rreth shtpis sime?
Zgjohu, Kosov! Zgjohu, nn ime e dashur,
balli dhe emri im i shkelur -
Zgjohu Kosov!

Ciklet Poetike
Me t drejt mund t thuhet, se Ali Podrima sht ndr poett m
t shquar t liriks patriotike n poezin aktuale shqiptare.
Poemthi Hija e toks sht matric e prbashkt frymzimi poetik
dhe e cikleve Guri, Kulla, Cungu, Poema e heshtjes, Kali i Trojs,
Dftore, Pylli, etj. Edhe tek vargjet intime, familjare t poetit,
madje dhe tek vargjet e prfshira n vllimin Lum Lumi, q jan
vargje t dhimbjes dhe pikllimit pr vdekjen e t birit (Lumit),
shqetsimi krijues pr Kosovn dhe etnin sht n sfond,
prapavij e prhershme, atmosfere nisse dhe prmbyllse.
Poetika e vargut t Ali Podrims, e liruar nga konvencionet
tradicionale, shquhet pr gjuh ekspresive e t pasur figurative,
pr shqiptim t dendur, dramatik dhe komunikativ. sht nj
poetik n krkim t pandrprer pr mundsi t reja e origjinale
t artikulimit t emocionit, t imagjinats dhe filozofis jetsore.
Shtylla standarde t korpusit figurativ n kto poezi jan
emrtimet: Guri, Kulla, Pylli, Cungu, Muri, Ura... Poetika e Ali
Podrims sht e dendur me dramacitet historik, origjinal,
prmes t cilit arrihet unifikimi i plot mes individit dhe kolektivit,
mes vetdijes individuale dhe asaj kolektive. Prmes simboliks
s till mitike dhe antike t fisit, Ali Podrima arrin vlera universale
t prgjithsimit artistik. Pikrisht n mbshtetje t ngjyrimit
emocional, shpirtror t fisit t vet, vlera krijuese e ksaj gjuhe
arrin t marr vler gjithnjerzore.
Pylli

Cikli Pylli sht nj faqe tjetr e udhtimit npr botn e kombit,

t fatit t tij. Pylli, simbol i bashksis s bots dhe t njerzimit
sht shkelur, pushtuar nga dhmbi i ujkut. Prtej pyllit sht
lumi q shuan etjet e truallit, toks etnike, strgjyshore, por pr
t ecur lirshm npr pyll duhet t t prij Ylli (ideali, besimi), i
shqiptuar n frymn e nj prralle popullore. i tr cikli "Pylli"
sht nj mikrohistori e rrfyer poetikisht, me an simbolesh dhe
aluzionesh q sjellin mesazhin pr trashgimin ton etnike.
Poezia "Dftore" pak m e gjat se Pylli sht nj tjetr
perspektiv ligjrimi: ardhja dhe ikja e pushtuesve gjat shekujve
shprehet me gjuh realiste. Ajo sht ardhje pushtuesish si
mbretr, sulltan, kral, prher n prsritje. Ndrsa, njsoj si
tek cikli Pylli, edhe tek Dftore, sht i gjall besimi i poetit,
vizioni i hapur drejt t nesrmes, liris: nj brez i ri, nj frym e
re, por edhe nj fyell (poetik) zgjon gjakun e arbrit dhe t
Kosovs, njsoj si tek rilindsit.

ISMAIL KADARE

A. Novatorizmi i Ismail Kadares si poet; analiz e poezive

(Shekulli im);
Fluksi i vetdijes: Kronik n gur;
Alegoria politike te Pallati i ndrrave;
********
Ismail Kadare lindi n qytetin e Gjirokastrs. Atje ai kaloi fmijrin dhe
kjo la gjurm t thella n gjith jetn dhe krijimtarin e tij. Kreu
studimet e larta n Fakultetin e Historis e t Filologjis n
Universitetin e Tirans, pastaj n Institutin "Gorki" t Letrsis Botrore
n Mosk.
Kto studime iu ndrpren pr shkak t krizs politike ndrmjet
Shqipris dhe ish Bashkimit Sovjetik. Kadareja ka punuar n gazetn
"Drita", pastaj drejtoi revistn "Les letres albanaises". S fundi punonte
n profesion t lir.
Kadare ka qen dhe sht protagonist i jets politike dhe i
mendimit t vendit qysh prej viteve '60. N fund t vitit 1990, dy muaj
pas rnies s shtetit diktatorial, Kadare u largua s bashku me familjen
n Paris, por mbajti lidhje mjaft t shpeshta me Shqiprin.
Ai sht nj nga personalitetet m t shquara t kulturs
shqiptare, ambasador i saj n bot. Kadare sht shkrimtari q i ktheu
mitet legjendare n realitet, shkrimtari q bri histori prej prehistoris;
pa rn n kundrthnie me vetveten dhe gjykimin modern, ai arsyetoi
estetikisht n mnyr t prkor dhe pr kohn absolute.
N Shqiprin e ndodhur n udhkryq vepra e Kadares ka qen
dhe mbetet nj shpres apo nj ogur i bardh pr t.
Vepra e Ismail Kadares sht prkthyer n 32 gjuh t huaja
duke arritur kshtu nj rekord t prhapjes n tr botn e qytetruar.

POEZIA E KADARES

Poezia e Ismail Kadares sht nj prej zhvillimeve m novatore n

vjershrimin shqip gjat nj gjysm shekulli. Ajo shprehu
vendosmrin e shkrimtarve t brezit t viteve '60 pr t realizzar
qllime estetike t ndryshme prej paraardhsve.
Frymzime dialoshare (1954),
ndrrimet (1957),
Endrr industriale (1960),
Shekulli im (1961),
Poem e blinduar (1962),
Prse mendohen kto male (1964),
Shqiponjat fluturojn lart (1966),
Motive me diell (1968),
Koha (1976),
Shqipria dhe tri Romat,
prbjn titujt kryesor t veprs poetike t Kadares.
Ismail Kadare, ndryshe nga Agolli, n periudhn e par t krijimtaris
s tij, u trhoq pas poems epiko-lirike. N prirjen e prgjithshme ai
nuk u shkput prej fryms monumentalizuese t poezis s
mparshme, por e kushtzoi kt me tipin e njeriut shqiptar, t
historis s tij kombtare, t fatit t tij npr shekuj. Thuajse n t
gjitha poemat e shkruara n vitet '60 -'70 ka nj grshetim t mjeteve
t reja t t shprehurit me mnyrn tradicionale t t vshtruarit t
jets dhe t historis:
Poezia e Kadares, ndryshe prej prozs s tij, sht prgjithsisht
e qart, pa ekuivoke, shpesh marciale, thuajse prher optimiste. Ajo,
n kritikn zyrtare, sht pritur si pasurim problematik i poezis
shqipe, veanrisht me temn e qndress shumshekullore t popullit
shqiptar n rrugn e tij t gjat t historis. Poezia e Kadares sht
poezi e sfidave t mdha shqiptare. Ajo sht e prshkuar nga
qndrimi hyjnizues ndaj historis kombtare, ndaj lavdis s tyre, ndaj
toks s t parve, ndaj gjuhs shqipe.
 Qndresa hyn n poezin e Kadares qysh prej kohrave antike,
deri n periudhat m t afrta t historis.
Prgjithsisht poezia e Kadares sht e sunduar prej mitit t s
shkuars, evokimit t lavdis s dikurshme.
Poema epiko-lirike shqipe arriti nj nivel t lart afirmimi me
vepra t tilla t I. Kadares, si "Prse mendohen kto male" dhe
"Shqiponjat fluturojn lart", pastaj me "Shekulli i 20-t", "Poem e
blinduar", "Shqipria dhe tri Romat" e vepra t tjera.
Poezia e Kadares sht e prirur drejt sintetizmit dhe abstraksionit. N
kt cilsi poezia e Kadares t sjell ndrmend vjershrimin e Migjenit.
Sintetizmi shfaqet n mungesn e fardo subjekti apo elementi t
subjektit. Poemat e Kadares, prgjithsisht poezia e tij, jan art
mendimi, pa elemente t rrfimit (narracionit). Si t tilla, si poema
mendimi, ato ofrojn shumsi leximesh, n koh dhe n mjedise t
ndryshme.
Kadare n problematikn e poezis shqipe, krijoi emrtesn e
"tems s madhe". dhe jo vetm kaq, ai e ktheu n mit at, duke e
br mbizotruese n jetn letrare t vendit pr m shum se dy
dekada. Para s gjithash poezin e Ismail Kadares e intereson ajo q
shpesh quhet gojdhn kombtare ose mit i origjins. Sfidat m t
rndsishme t historis s popullit shqiptar jan stacione t poezis
s tij.
Kadare i shkroi disa prej veprave t tij m t rndsishme n
vargje t lira, duke prvetsuar vlera t rndsishme t vjershrimit
tradicional, prej De Rads deri tek Migjeni. N fillimet e veta ishte i
ndikuar prej poezis ruse, vemas prej Majakovskit. Poezia intime e
Kadares sht mjaft e ngroht, e drejtprdrejt, nj bashkbisedim me
t dashurn q prgjithsisht sht larg si vend apo si koh. Gjithashtu
poezia intime e Kadares prshkruhet nga malli pr qytetin e lindjes,
pr njerzit q lan gjurm n fmijrin e tij, pr atdheun kur ndodhet
larg tij, pr kohn studentore, vajzat dhe rrugt e Mosks kur sht n
atdhe, e mbi t gjitha, pr vajzn q le gjurm n shpirtin e tij, por q
prgjithsisht ndodhet larg.

Ky Dimr
'i gjat ish ky dimr, 'i pafund.
E lodhur pudra mbi fytyrn tnde.
I mpir sht gzimi, thua s'ngjallet dot.
Apo si ai q'u dergj nga nj lngat e gjat.
S'do mkmbet kurr ashtu si qe?
'i gjat ish ky dimr, 'i ftoht ish.
N pusin e ndrgjegjes mezi ndihen
Tinguj kambanash si rnkim t mbyturish.
Ato gjithashtu vdiqn, dot s'i ngjall,
Sa gjra u vyshkn, m e keqe se vet vdekja
Ish vyshkja e tyre e ngadalt, o zot.
'i gjat ish ky dimr, 'i pashpres ish.
Kinezt q s'duken m n udhkryq rrugsh
Por vet ata s'kan vdekur: qelqe dritaresh
T stilit q'ata solln vezullojn ngriraz
Duke drguar ftohtsin e tyre
Mbi mijra fytyra si prej maske kalimtarsh
Sa koh vall do ti duhet
Genit t racs at mask t shplaj.
Apo n luftn e masks me lkurn
Maska do t fitoj m n fund?
'i gjat ish ky dimr, 'i acart ish,
Mbi varrin e tiranit monoton
Shiu po bie.
Ka gjum a s'ka nn dh?
'i gjat ish ky dimr, 'i vrerosur ish.
E lodhur pudra mbi fytyrn tnde.
Nn pluhur tempujsh,
i lodhur shpirti im.

Nj Vajz

Duke t puthur, pa t dashur

N shpirt ai ty t plagoi
Buzprgjakur nga t kuqt e tu,
si vrass tinz shkoi

Krenar q ty "t shtiu n dor"

Gjith' shokve emrin tnd ua tha.
Pran gots s birrs pr ty foln
n park, t dielave ata.

Dhe ti e vetme mbete, bosh

mben syt e ty n net bilbilash
Si sheshi i shkret, ku posa ndodhi
Nj katastrof automobilash.

Tani kur shkon Rrugs s Dibrs

Ata me sy t ndjekin pas
Pastaj me brryl i bien shokut
"E sheh filanen? E ka pas..."

Dhe ti ul kokn shpejton hapin

T'arrish tek shoqja sa m shpejt
T prsrissh fjalt standard:
"Ah, njlloj jan t tr djemt"

T dyja t'ulura pran radios

Do ndizni heshtur nj cigare
tek supi i saj, nn fjal lajmesh
nj ast dremitja do t t'marr

Dhe do t t oj tek nj rrug tjetr

M'e gjer, m'e bukur dhe m e re
Atje n sfond fabrikash, njerzit
Nga kmbt s'do t t ven re.

Atje ku t'ecsh midis turmash

N nj grup djemsh, ndoshta midis
Dikush me brryl do t'i bjer shokut:
"E sheh filanen? Ishim miq..."

Kronik n Gur, analiz

"Kronik n gur" sht nj prej romaneve t hershm t Ismail
Kadares. Ndryshe nga letrsia e deriathershme pr Luftn
Antifashiste, e karakterizuar nga dy kampe personazhesh -
partizan e pushtues - ky roman solli nj imazh m t ndrlikuar
t saj, ku ndrthuren fate ushtrish t huaja t pakteve t
ndryshme kundrshtare, fate shtresash t ndryshme brenda pr
brenda tyre, fate t njerzve t lidhur vullnetarisht me
rezistencn ose t mobilizuar prej komands, fate t
indiferentve, t sehirxhinjve dhe t kundrshtarve.
Q lufta ishte nj koh mjaft m e ndrlikuar se ajo q
shrbehej prej nj tradite letrare skematike; kjo mund t shihet
edhe n fatin e nj familjeje qytetare n vendin e "kroniks n
gur", ku konflikti hyn brenda saj, duke ia tronditur regjimin
tradicional. Me kt roman Kadare pasuroi temn e Lufts
Antifashiste, duke sjell nj shikim prej fmije pr evokimin e
ngjarjeve t saj. Rrfimi n vetn e fmijs, n vetn e
personazhit q evokon fmijrin e autorit, me "pafajsin" e vet,
megjithse i ka dhn romanit njfar karakteri autobiografik,
njhersh e ka mbrojtur at prej qndrimit t kritiks.
 Duke qen vshtrimi prej fmije nj vshtrim thelbsor n
roman, lexuesi e ka t vshtir t dalloj se ku fillon koncepti i
arsyetuar i saj e ku mbaron t konceptuarit si loj.
N studimin "Subversion kundr konformizmit" nj studiues
ka kmbngulur se romani "Kronik n gur" sht nj vepr
hyjnizuese e Lufts Antifashiste, nj "roman komisarsh", dhe se
prpjekja e autorit pr t hyr n lkurn e fmijris s vet nuk
sht gj tjetr vese nj procedim letrar pr t mbuluar
konformizmin. Prkundr ktij mendimi, shumica e studiuesve
bashkohen n vlersimin se "Kronik n gur" sht nj vepr
atipike n pikpamjen metodologjike, e shkruar me nj liri q
tejkalonte kufizimin ideologjk dhe vlersimin e partishm pr
luftn.
Sipas nj pjese t studiuesve, "Kronik n gur", duke pasur
kt vshtrim, n fakt sjell tek lexuesi nj prqasje psikanalitike
frojdiste rreth lufts, ose jets s qytetit n koh lufte. "Kronik
n gur" sht nj proz me subjekt t reduktuar, gj jo fort e
prshtatshme nga pikpamja teorike pr nj letrsi t orientuar.
Me kt vepr Kadare bri prpjekjen e par pr t'i dhn
vler letrare s zakonshmes, s rndomts, madje s shmtuars
dhe absurdes. "Kronik n gur" sht nj vepr e prshkuar nga
grotesku. Vshtrimi i lufts me syt e fmijs i ka dhn mundsi
autorit q t'i shoh ngjarjet dhe personazhet e saj pa ndonj
partishmri t dukshme.
"Kronik n gur" prmban vlera t rndsishme t nj
letrsie t mirfillt etnografike.
Etnografizmi n romanin e Kadares u jep edhe mjediseve
nj cilsi jotipike, ndryshe prej krkesave t rrepta t metods s
realizmit socialist.
Fragment nga Kronik n gur
Ndrsa Japonia prgatitet t'i bjer Indis dhe Australis. Gjyq.
Prmbarim. Pron. Thirret n gjyq pr mosshlyerje borxhesh Gole
Balloma nga lagjja Varosh. Ankandi i plakave t shtpis s L. Xuanos
bhet t dieln. U lshuan fletarrestimi pr plakat H. Z. dhe C. V t
cilat akuzohen se kan br magji . Lajmroj lexuesit se shkaku q
numri i kaluar i gazets doli i dobt dhe me gabime ishte se kam qen
smur nga stomaku. Kryeredaktori. Prjashtohen nga gjimnazi
element t tjer turbullues. Na kan ardhur nj numr ankesash nga
prindrit pr msuesin Qani Kekezi. Sistemi pedagogjik i zotit Kekezi
sht me t vrtet i habitshm. Gjat msimit t anatomis ky njeri
ther mace n syt e nxnsve, duke tmerruar kalamajt e shkret.
Hern e fundit magjia e masakruar i shpto nga duart dhe u hodh
sipr bankave t nxnsve me zorrt prjashta. Zojiusha Lejla
Karllashi, vajza e pronarit t nderuar t fabriks s lkurve Mak
Karllasbit, u nis dje pr n Itali. Prfitojm nga ky rast pr t dhn
orarin e nisjes s vaporve t linjs Durrs-Bari. Adresat e mamive t
qytetit. mimi i buks. Lajmrime lindjesh, martesash, vdekjesh.
- Je dobsuar, - tha gjyshja, - Duhet t shkosh ca dit te babazoti.
M plqente shum t shkoja mysafir te babazoti (kshtu e thrrisnim
gjyshin nga ana e nns). M plqente, se atje vendi ishte m i qeshur
dhe m i but dhe kryesorja se atje nuk kishte uri si n shtpin ton.
N shtpin ton t madhe, ndoshta nga shkaku i korridoreve,
hajateve, musndrave e kuberave, uria ndihej edhe m shum. Ve
ksaj lagja jon ishte boj hiri, me shtpi t dendura, pothuaj t
ngjitura me njra-tjetrn. Ktu do gj ishte e prcaktuar, e ngulur
njher e prgjithmon, qindra vjet m par. Rrugt, kthesat, qoshet,
pragjet e shtpive, shtyllat e telefonit dhe gjithka tjetr ishin si t
derdhura n gur, n largsi t prcaktuara me centimetra nga njra-
tjetra. Kurse te babazoti do gj ishte e but dhe e ndryshme. Atje
rrugt dhe rrugicat bnin sikur harronin vendin nga kalonin nj jav
m par dhe qet-qet e pa buj zhvendoseshin nga e majta apo nga
e djathta. Kjo ndodhte, sepse atje asgj nuk ishte shtruar me kalldrm,
por me tok t shkrift. Ve ksaj, toka ktu ishte e rrshqitshme. Ktu
vendi ishte si njeriu: shndoshej, dobsohej, zbukurohej, vrenjtej,
shmtohej, sipas ndrrimit t stinve. Kurse lagjja jon ishte pothuaj
indiferente ndaj ktij ndrrimi.
N pjesn veriore t lagjes kalonte rruga e kalas, q lidhte lagjet e
siprme t qytetit me qendrn. Rruga ishte shum lart n krahasim me
nivelin e atis s dy shtpive t vetme t lagjes dhe njher nj
kamion q u rrzua, dmtoi rnd hajatin e shtpis s babazotit.
Nganjher qllonte q rrzohej ndonj i pir dhe atia pikonte nj
jav rresht. Po kto ishin gjra t rralla. Rruga kishte kalimtar t
pakt dhe her pas here nj i vetmuar, i panjohur kndonte me sa z
q kishte n pisk t vaps, tek kthehej nga pazari:
Shtat sahati i nats
T shkova te porta.
Zrin ta dgjova, Meri
Thoshe "m dhemb koka".
Nj Merjemeje i dhembte koka vazhdimisht n orn shtat t
mbrmjes dhe ajo ankohej pr kt gj. Ishte e thjesht, megjithat
m plqente shum kjo kng. Nj kng t till s'do t guxonte ta
kndonte askush n lagjen ton. Po t ndodhte kjo gj, do t hapeshin
prnjhersh me dhjetra dritare, grat dhe plakat do t shkulnin
faqet e do t mallkonin dhe m n fund dikush do t'i hidhte uj
guximtarit. Kurse ktu hapsira ishte e gjer dhe e shkret dhe mund
ta ngrije zrin gjer n kup t qiellit dhe prap hapsira, nuk mbushej
prej tij. S'ishte gj e rastit q i panjohuri, porsa dilte n krye t rrugs,
ia merrte ksaj knge. Ai me siguri e bluante at n kok gjith ditn,
n pazar, n kafene, n qendr t qytetit dhe me siguri mezi 'priste
sa t dilte te kjo humbtir pr ta lshuar zrin sa kishte n kok.
N kt lagje ishin t bukura dhe t pangjashme me asgj sidomos
mbrmjet. Kur dgjoja njerzit q thoshin "mirmbrma!", menjher
m shkonte mendja tek oborri i shtpis s babazotit, ku jevgjit, q
banonin n odajashtn e shtpis, i binin violins, ndrsa babazoti
rrinte n shezlong dhe thithte ibukun e tij t madh e t zi. jevgjit, prej
kohsh, nuk kishin me se ta paguanin qiran e odajashts dhe, me sa
duket, kto koncerte n nett e vers plotsonin deri--diku detyrimin
q ata kishin ndaj babazotit.
- Babazot, m dridh edhe mua nj cigare, - i thosha me z luts dhe ai,
pa m folur fare, dridhte nj cigare t holl, ma ndizte dhe ma jepte.
Un ulesha pran tij dhe thithja me qejf t madh duhanin, pa u
trubulluar nga shenjat krcnuese q m bnin tezet dhe dajat nga
gjysmerrsira.
Mendoja se nuk ka lumturi m t madhe n bot sesa, pasi t kesh
ngrn shum, shum, t pish duhan dhe t dgjosh jevgjit, q i bien
violins, duke i mbyllur syt prgjysm, ashtu si babazoti.
Ah, sa t rritem, mendoja, t blej nj ibuk t madh e t zi q t
lshoj tymin duman, t l mjekr si t babazotit, dhe t lexoj gjith
ditn qitape t trasha, shtrir n shezlong.
- Babazot, - i thosha me z t zvargur, sikur t isha n ndrr, a do t
m msosh edhe mua turqisht?
- Do t t msoj, - m prgjigjej ai. - Sa t rritesh dhe ca dhe do t t
msoj.
Zri i tij ishte i trash dhe nanurits dhe un, i mbshtetur pas
shezlongut t tij, ndrroja magjin e duhanit dhe mundohesha t
llogarisja me mendjen time se sa duhan do t m duhej pr t pir
gjat shum vjetve dhe sa qitape do t m duheshin pr t lexuar,
gjersa t m vinte koha pr t vdekur.
T gjitha kto po m vinin ndr mend n nj mnyr krejt t parregullt,
ndrsa po lija prapa shtpin e artileristit plak Avdo Babaramo, e
vetmja shtpi q ngrihej rrz kalas, dhe po zbrisja tatpjet
bokrimave, npr rrugn e ngusht, q prsri kishte lvizur. Copra
kujtimesh, gjysma frazash apo fjalsh, bishta ngjarjesh t
parndsishme, ndrprisnin njra-tjetrn, shtyheshin, kapeshin pr
veshi apo pr hunde me nj gjallri q shtohej bashk me shpejtsin
e hapave t mi.
Ja dhe shtpia e Suzans. Porsa t merrte vesh q kisha ardhur, ajo do
t dilte me vrap dhe do t vrtitej rreth shtpis s babazotit gjersa t
m takonte. N vrtitjen e saj kishte dika prej fluture dhe prej lejleku
njkohsisht. Ajo ishte m e madh se un, e holl, me flok t gjat,
q i krihte vazhdimisht n mnyra t ndryshme dhe t gjith thoshin
se qe e bukur. Prve asaj n lagjen e babazotit nuk kishte asnj vajz
apo djal tjetr t vogl. Prandaj Suzana gjithmon priste me padurim
ardhjen time. Ajo thoshte se mrzitej shum midis t mdhenjve. Ajo
mrzitej n shtpi duke qndisur, mrzitej te ezma dhe mrzitej kur
hante buk. Ajo mrzitej n mesdit, mrzitej n mbrmje, bile dhe n
mngjes. Me nj fjal mrzitej jashtzakonisht. Kt fjal ajo e
plqente shum dhe e nxirrte nga goja me nj kujdes t veant, sikur
kishte frik se mos e lndonte padashur me dhmb apo me gjuh...

NPUNSI I PALLATIT T NDRRAVE, ANALIZ

Libri "Npunsi i Pallatit t ndrrave" e jep realitetin e kohs dhe

t njerzve t saj prapa metaforave t tilla t gatshme si "pallati i
ndrrave", npunsit dhe interpretuesit e tyre, ndrra kolektive
dhe individuale, ndrra fatsjellse dhe rrezikndjellse, ndrra e
rndomt dhe bash-ndrra. T gjitha kto Kadares ia ofroi
mekanizmi i ndryshkur i shtetit t fuqishm t perandoris
otomane n fundin e tij.
Karakteri shumkohsh i "Npunsit t Pallatit t ndrrave",
prkundr karakterit shumkuptimsh t nj vargu veprash t
tjera t Kadares, lidhet me raportin themelor q qndron n
boshtin e romanit: raporti i individit me shtetin, m sakt raporti i
individit q ka ambicien t integrohet n strukturat shtetrore
dhe q e gnjen mendja se do t fuqizoj veten prej fuqis s
pushtetit, por n t vrtet, duke e par nga brenda kt
ngrehin t prbindshme, ai njeh dobsin dhe pafuqin e tij,
sheh peshn mbytse t strukturave gjigante t makins
perandorake, e cila ndryshon vetm nga prmasa fizike, por jo
nga mnyra e t ushtruarit t artit t shuarjes s identitetit
njerzor.
Kadareja i ka dhn karakterin e nj konflikti t prjetshm
marrdhnies pushtet/individ. do prpjekje e individit pr t'u
matur me shtetin, pr t deprtuar n brendsi t tij dhe pr ta
marr me t mir, sht e dshtuar. Individi n fardo raporti q
ta vendos veten me shtetin, mbetet i krcnuar prej tij. Fati i
Ebu Qerimit, q e prjeton si shtegtim npr ferr kalimin nga nj
pjes e "pallatit t ndrrave" n tjetrn, ndonse sht i
prkrahur nga nj klan i fuqishm q kontrollon e administron
pushtetin, si ishin Qyprillinjt, sht gjithnj i krcnuar dhe
pikrisht pr kt arsye shrben si nj paralajmrim pr fatin e
shtetasve n prgjithsi.
Rruga e mbrritjes tek thelbi i "Npunsit..." ka qen e
ngatrruar dhe plot keqkuptime, t shmangshme e t
pashmangshme.
Mungesa pr nj koh mjaft t gjat e shtetit kombtar
krijoi tek shqiptart nderimin ndaj tij; kjo ishte krejt e
nnkuptueshme: n prgjithsi gjrat e munguara lindin respekt,
lakmi, adhurim, deri hyjnizim. Pr Shqiprin e Paslufts, t
gjendur prball detyrs s ngutshme pr t rrnjosur
monarkin e pr t ndrtuar nj shtet me baz t gjer popullore,
si u nis n krye, ky ishte nj shans i madh. Por ky shans mbeti
vetm nj ndrr.
N marrdhniet midis individit dhe shtetit, q pasqyrojn
shkalln e qytetrimit t nj shoqrie, n vend e n emr t
nderimit hyri prulja, n vend e n emr t respektit hyri lakmia
dhe arrivizmi -Ky ka qen nj nga deformimet m t thella dhe
nj shkallmimi i vrtet i vlerave dhe i karaktereve njerzore. Pr
fat t keq u desh plot nj gjysm shekulli pr ta kuptuar kt.
Shkrimtari e pati parathn nj gj t till shum koh m
prpara. Por edhe ktij shansi iu kalua prbri.
"Npunsi i Pallatit t ndrrave" u dha goditjen e par
ktyre marrdhnieve krejtsisht t shtrembruara midis t
drejts s njeriut dhe t drejts s shtetit. Ai e ktheu prmbys,
kokposht, piramidn shtetrore. Ishte hera e par q
nomenklatura e ndereve denoncohej si shkallzim i fajit dhe i
prgjegjsive; q hierarkia e lavdis karakterizohej si hierarki e
turpit; q vlerat e vrteta njerzore krkoheshin jasht korpusit
kryesor t piramids s shtetit, jo brenda saj. Ndoshta kjo ishte
arsyeja q kritikt nxituan t shmangnin do paralelizm me
kohn, duke zbuluar, madje, pr udi t udirave, se "Tabir Saraj"
pasksh qen nj institucion i vrtet i administrats
perandorake, kshtu q "Npunsi..." nuk mund t ishte tjetr,
prvese nj vepr historike, nj kronik e funksionimit t tij. Me
qllim historia dhe jeta bashkkohse, dita dhe tradita, ndryshe
nga hert e tjera, u vshtruan pa ndonj lidhje midis tyre.
Prfundimi do t ishte i rrezikshm.
Kontestimi ishte hamletian. Duhej t ishe krenar pr qenien n
nj nga zyrat e hierarkis s lart t shtetit apo, prkundrazi,
duhej t ishe kokulur?
Nj invers i till i prjetimit t statusit t npunsit s'ishte
par e dgjuar ndonjher. Pyetja "karrier apo kalvar", q
paraqiti Kadare prmes fatit t Npunsit t Tabir Sarajit,
qndronte tashm si nj paralajmrim orakulli: "O ju q hyni n
kt shrbes, a e dini fatin tuaj? Hiqni dor nga iluzionet, ose,
prndryshe, hiqni dor nga vetja. Ajo q ju e quani rrug e
ngjitjes nuk sht gj tjetr vese nj mashtrim i madh. Nse keni
vendosur t mos ndaleni as pas ktij njoftimi, ather mos prisni
famn, por personalizimin, mos prisni lirin por syrgjynin. Ju nuk
i takoni m vetes!"
Me "Npunsin..." Kadareja nyjtoi at ide q ai vet m
pas do ta quante "faj kolektiv". Tabir Saraji funksionon pikrisht
mbi bazn e shoqrizimit t prgjegjsive. Por, ndrkaq, ekziston
edhe nj shkallzim krejt i qart i tyre. Faji i shtetit t
pannshtruar ndaj ligjit sht kolektiv vetm n kuptimin q
bashkon n prgjegjsi t drejtprdrejt e t trthort njerz n
pushtet e jasht tij, ideator e ekzekutor, aktivist e jallan-
shahit, konformist e servil. Por m tej faji ndahet sipas nj
rregulli krejt t prcaktuar. Pr t zezn e vet, administrata
shtetrore krijoi e ligjroi emrtesn e mburrjes e t karshillkut,
q do t shrbente m pas pr nj kallzim t pagabueshm t
pjesmarrjes n faj.
Gjyqsia e Kadares u vrtetua nga koha si nj gjyqsi e
menur. Rreptsia ndaj atyre q shprdoruan respektin e popullit
ndaj pushtetit, mirbesimin e tij, ishte m se e nevojshme dhe
ndshkimet krejt t merituara. Shkrimtari sulmoi bastionin m t
rndsishm t shtetit, majn e piramids s tij.
Ai mistizoi enigmn e asaj q quhet "arsye shtetrore", n
emr t s cils mbulohen turpet dhe flliqsit m t mdha t
ksaj bote. Ai shembi kultin e rangut, mitin e zyrs e t
npunsit, "atyre q jan lart". Dhe aty ku fillon shembja e
idhujve t rrem, aty ka nisur emancipimi.