Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
NUMMER i
DE INGENIEUR JANUARI
1934
IN NEDER LA NDSCH-INDI
111. ELECTROTECHNIEK EN WERKTUIGBOUW.
INHOUD: Tien Jaren Radio Indi Holland, door ir. A. J. H. van Leeuwen
Kampong-electrificatie, door D. W. S p ar n aa y.
Een overzicht wordt gegeven van de ontwikkeling der technische inrichtingen van het Malabarstationj d:n overgang
van langegolf- op kortegolftcchniek, de velschillende moeilijkheden, welke daarbij werden ondervonden en de wijze, waar-
op deze werden overwonnen. Ten slotte wordt een korte beschrijving gegeven van verschillende methoden van geheim-
houding, zoowel voor telegrafie als telefonie.
Het is een groot voorrecht voor mij om U heden- hang gehoord en hij had daarop zijn theorie opge-
avond, ter herdenking van het 10-jarig bestaan der bouwd van achtereenvolgende reflecties tegen het
radio-verbinding IndiHolland een overzicht te aardoppervlak en tegen de Heaviside-laag.
mogen geven van hetgeen op technisch gebied door Na terugkomst in Indi had hij de ministerieele
den Indischen dienst in dien tijd is gepresteerd. Ik toezegging, dat men hem zooveel mogelijk zou
moet echter beginnen om, als inleiding tot die voor steunen om zijn ideen tot uitvoering te brengen,
de radio gebeurtenisvolle periode, een kort resum weshalve hij direct begon met de noodige voorbe-
te geven van de geschiedenis, die vooraf ging reiding om zijn doel te bereiken.
aan de feestelijke opening van den radiodienst In- Hij begon, teneinde gegevens te verkrijgen, met
di Holland, welke op den sden Mei 1923 een zoo goed mogelijk geoutilleerd ontvangstation
plaats greep in het station op den Malabar. Een op te zetten en koos daarvoor Tjangkring, 12 km
geschiedenis waaraan de naam van dr. ir. C o r n e- ten Zuiden van Bandoeng, alwaar de installatie
-1i s de Groot, de pionier op radiogebied voor medio 1917 in bedrijf kwam. Al dadelijk bleek dat
de tropen, voor immer verbonden zal blijven. Het verscheidene Europeesche en Amerikaansche sta-
is dan ook wel in de allereerste plaats naar hem, tions op verschillende uren van den dag tamelijk
die onzen radiodienst helaas te vroeg is ontvallen, goed te nemen waren en na een serie proeven wer-
dat op dit oogenblik onze gedachten uitgaan in den ten slotte eenige conclusies getrokken met be-
dankbaarheid en in waardeering voor wat zijn on- trekking tot de meest geschikte golflengte en de
bluschbaar zelfvertrouwen en optimisme, zijn groote noodige stralingsenergie.
kennis en vaardigheid, tegen alle moeilijkheden in, Wij moeten daarbij steeds voor oogen houden,
tot stand hebben gebracht. dat er in dien tijd alleen sprake was van een lange-
golf-techniek. De korte golf verkeerde nog geheel
Eerste Voorbereidingen. in laboratoriumstadium en kwam voor bedrijfsdoel-
einden nog in het geheel niet in beschouwing.
Toen de Groot, in 1915 met buitenlandsch Na de geslaagde ontvangproeven werd besloten
verlof zijnde, promoveerde tot doctor in de Tech- omeenige zend-experimenten op touw te zetten,
nische Wetenschappen, poneerde hij de stelling dat teneinde de juistheid der uit de ontvangst-gege-
een directe radioverbinding Holland Indi een
yens gededuceerde conclusies te verifieeren. Er
politieke noodzaak en technisch mogelijk was. Tot werd een 100 kilowatt Poulsen-boogzender bij de
P dat oogenblik twijfelde men algemeen aan zulk Federal Telegraph Company aangeschaft en dr. d e
een mogelijkheid en verschenen artikelen van de Groot vatte het plan op om, ter verkrijging van
hand van geleerden en professoren om te bewijzen een groote effectieve antenne-capaciteit, de anten-
langs physisch-mathematischen weg, dat zulk een nedraad op te hangen aan een luchtballon. Inder-
verbinding ondenkbaar was, omdat de buiging der daad werden er reeds aanstalten gemaakt om daar-
electro-magnetische stralen minder sterk was dan voor de luchtballon Batavia" te gebruiken, doch
de kromming
van het aardoppervlak. Doch d e de vele moeilijkheden, die zich lieten voorzien en
root had zijn vertrouwen op waarnemingen ge- de wensch om over een permanente installatie te
aseerd, want meerdere malen waren signalen van beschikken, brachten dit plan reeds spoedig op den
zeer ver gelegen stations in Sitoebondo en in Sa- achtergrond en kwam dr. de Groot op het
2
III. DE INGENIEUR IN NED.-INDI. No. I
1934
2
geniale idee om naar natuurlijke steunpunten te Provincin", terwijl de praktijk-ingenieur Nop
zoeken in de een of andere daarvoor geschikte pen zich met de bediening daarvan zou belasten
bergkloof. Na eenig zoeken bleek een dergelijke ~De Zeven Provincin" stoomde in November 1918
kloof inderdaad aanwezig te zijn en werd de Noord- via Japan en het Panama-Kanaal naar Holland en
Westelijke helling van den Malabar het terrein van gedurende den geheelen tijd bleven de signalen van
werkzaamheid, waarop in den loop der volgende Malabar dagelijks eenige uren behoorlijk hoorbaar.
jaren een reuzen-radiostation zou verrijzen, dat Later, in 1930, is nog weer eens een ontvang-
door de verbruikte primaire vermogens en de ge- installatie uit Indi naar Holland gestuurd en al-
weldige antenne-installatie het grootste ter wereld daar, onder leiding van ir. Einthoven van
zou worden. den Indischen dienst, opgesteld en in proefbedrijf
genomen. Het succes van dien 2en ontvanger heeft
geleid tot de opstelling van een ontvangbeam op
het station Noordwijkerhout ter verbetering van
de Hollandsche ontvangkwaliteit. Ook op de con-
structie der ontvangers in Holland zelf is die uit-
zending, evenals die van 1918, van gunstiger) in-
vloed geweest.
De ontvanger van dr. de Groot werd opge-
steld in een ontvangsthut te Blaricum nabij Am-
sterdam en ook daar was de ontvangst der Mala-
barsignalen gedurende enkele uren daags vrij re-
delijk. Die uren vielen echter voor Indi nog steeds
des nachts en geheel betrouwbaar was de verbin-
ding allerminst, zoodat aan hei openstellen van de
verbinding nog niet kon worden gedacht.
Ook het station Tjililin werd nu gehoord alhoe-
wel iets zwakker dan de Malaharzender, waarschijn-
lijk door de ongunstiger locale omstandigheden en
de geringere antenne-hoogte.
'.
Panorama van iL i Malabar-kloof, Het Malabarstation wordl gebouwd
De bereikte resultaten stemden echter hoopvol
In een tijdelijk gebouw werd de 100 kW Poulsen en er werd nu het plan ontworpen om een zeer
boog toen gemonteerd. De Bataviasche Electrische krachtigen boogzender te ontwerpen. Dr. d e
Tramweg Maatschappij was zoo vriendelijk om een Groot meende, dat tenminste 2400 kilowatt pri-
dynamo te leenen, terwijl de Militaire Luchtvaart- maire energie noodig zou zijn, hoewel men in Hol-
afdeeling een vliegtuigmotor van 125 pk vermogen alnd van oordeel was dat een 400 kW Telefunken
afstond voor de aandiijving van de dynamo. Een machine-zender voldoende zou blijken.
antenne van een paar vertikale draden werd gehe- Dr. de Groot begon zijn zender te bouwen
schen en in Maart 1018 was de installatie bedrijt's- en de firma Telefunken kreeg opdracht tot leve-
gereed. ring van 2 installaties, 1 voor Holland en 1 voor
De proeven begonnen met het geven van signalen Indi. Waar er geen sprake was van bestelling van
op de best geachte uren en aan den Hollandschen een boogzender van zulk een groot vermogen bij
P. T. 'f.-dienst werd verzocht om dezen zender te eenige firma (500 kW was en is nog steeds de
observeeren. Het resultaat was helaas nihil. Men grootste, die men fabriekmatig had en heeft gecon-
bracht verschillende verbeteringen aan. Een spe- strueerd) moest alles in Indi ontworpen en aan-
ciaal geconstrueerde dynamo, welke in Japan werd gemaakt worden.
besteld, werd opgesteld en aangedreven door een De werkplaatsen der Staatsspoor- en Tramwegen
waterturbine, welke werd overgenomen van een te Madioen en Bandoeng, het Marine-tablissement
Mijnonderneming op Sumatra. Doch er kwam geen te Soerabaja, de werkplaatsen van den P. T. T.-
resultaat. dienst te Weltevreden en tal van particuliere werk-
De firma Telefunken was in dien tijd bezig om plaatsen hebben hun medewerking verleend aan de
eveneens een 100 kW-installatie op te zetten en had samenstelling van dit historisch instrument, dat het
daarvoor gekozen een kloof ten Zuid-Westen van beste monument is ter nagedachtenis van zijn
Randoeng nabij Tjililin. Ook deze installatie, die in schepper, dr. de Groot.
Augustus 1918 gereed kwam en die bestond uit een In de Malabarkloof werd een groot gebouw op-
H. F. machine-zender met de noodige verdubbe- gericht dat, behalve den origineelen zender nog plaats
lingskringen, gaf geen resultaat. zou moeten bieden aan een tweede van 3600 kW
Dr. de Groot meende, dat men thans moest vermogen en aan nog 4 kleinere boogzenders van
onderzoeken tot hoever of de uitzendingen dan wl 100 tot 200 kW. Betrekkelijk spoedig is daar een
ontvangen konden worden en er werd daarvoor een zaal bijgebouwd voor de installatie van den 400
transportabele ontvang-installatie vervaardigd, wel- kW Telefunken-zender, die men eerst geprojecteerd
ke gemonteerd werd op het oorlogsschip De Zeven had nabij Dajeuh-Kolot met een antenne-systeem
No. 1 1934 DE INGENIEUR IN NED.-INDI. III.
3
met 6
200 m hooge masten, in den trant van het yens dienden als afspanpunt van de antennekabels.
station te Naven. Dit denkbeeld is echter spoedig Door de geweldige inductievelden van de spoelen
verlaten en vond de Telefunken-zender eveneens in het soms door regenwater vochtige hout, ont-
een onderdak op den Malabar. stond er vaak brand en kwam de stevigheid van de
De voor den grooten boogzender gebouwde an- torens in gevaar. Wij hebben toen een aparten af-
tenne is waard hier even te worden vermeld, omdat spanbok achter het gebouw gemaakt.
ne t in zijn soort de grootste is, die ooit werd ge- De resultaten van den grooten 2400 kW boogzen-
construeerd. der waren uiteraard direct belangrijk beter, zoo-
De antenne is opgehangen aan 5 dwarskabels, dat aan een openstelling voor publiek verkeer ge-
welke over de kloof gespannen zijn. Het hoogste dacht kon worden. In Januari 1923 was ook het
bevestigingspunt is 700 in boven het stationsge- door de tirma Telefunken genstalleerde station te
bouw. De overspanningen varieeren van 1300 tot Kootwijk gereed gekomen, zoodat alles voor de
'800 meter. De doorhang van den laatsten draag- verbinding compleet was en den sden Mei 1923 kon
kahel is circa 150 meter, zoodat het hoogste an- de Gouverneur-Generaal Z. E. mr. Dirk Fock in
tenne-punt 550 meter boven het stations-niveau presentie van vele autoriteiten de verbinding van-
ligt, dat is ongeveer 2 X zoo hoog als in de aller- uit Indi feestelijk openen.
hoogste stations is bereikt, zooals b.v. Naven of Het duurde evenwel nog eenigen tijd, voordal
Bordeaux. de beide installaties bevredigend functionneerden
De eigen trilling van de antenne, die totaal 1800 lii het verkeer met voldoende zekerheid en snel-
meter lang is, is circa 8800 meter. De antenne be- heid kon worden afgewerkt.
staat uit 7 kabels van %" diameter en is gecon-
strueerd uit een hennepkern met koper-omspinning.
Dit is teneinde het corona-effect bij hooge span- Kortegolf-techniek
ningen zooveel mogelijk te drukken. Al spoedig echter trad de radio-techniek in een
De normale golflengte, waarmede de boog werkt, geheel nieuwe faze, n.l. die van de korte golf. Tot
is 15 600 meter. De antenne-verlengspoelen zijn in 1925 ongeveer was, zooals gezegd, slechts zeer
een apart spoelenhuis achter het station opgesteld. weinig van deze golven bekend en waren zij alleen
Vroeger stonden die spoelen in een apart vertrek in de laboratoria en door ondernemende amateurs
in het station tusschen de 2 linksdie torens, die te- onderzocht geworden. Ook hier te lande werden
onvermoeid proeven genomen in het toeii nog pri-
mitieve radio-laboratorium in het gebouw van
Gouvernements-Bedrijven onder leiding van ir.
Langendam.
Het probleem was n.l. om een geschikt apparaat
te vinden, dat voldoende energie kon afgeven op
deze hooge frequentie. De trillingsketens met trio-
de-lampen waren reeds voldoende bekend, doch de
energie was zeer gering, omdat slechts ongeveer
de helft van de toegevoerde primaire energie werd
uitgestraald en de rest in warmte verloren ging.
Die warmte moest door de lamp aan de omgeving
worden afgegeven, zoodat de capaciteit daardoor
sterk werd beperkt.
Echter deden omstreeks 1925 de eerste water- en
luchtgekoelde lampen haar intrede in de radio-we-
reld en werd het plotseling mogelijk om met be-
langrijk grooter energien te werken. De Indische
Radiodienst liet de gelegenheid niet ongebruikt en
in korten tijd waren er twee zenders ontwikkeld,
de A N E op het laboratorium en de A N H op het
Malabarstation, welke op golflengten van 15,9 en
16,8 meter waren ingesteld en al dadelijk groote
successen boekten.
Toen in Maart 1927 de firma Philips met haar
telefonie-zender in de lucht kwam en kort daarop
in den nacht van 31 Mei op 1 Juni de historische
toespraken van Hare Majesteit de Koningin en H. K.
H. Prinses Juliana gebroadcast werden naar Oost-
en West-Indi, kon van den Malabar uit reeds ge-
antwoord worden en heeft men te Eindhoven zoo-
wel het gesproken woord als de muziek uit Indi
reeds opgevangen, een feit dat niet die aandacht
heeft gekregen, welke het verdiende en waarmede
F'g- 2. Openingsplechtigheid op 5 Mei 1923 alweer bewezen was hoe uiterst diligent de Indische
III. DE INGENIEUR IN NED.-INDII No. 1
1934
4
Radiodienst steeds was om de nieuwste technische rimenteele zenders, geschat werd op circa 5 a 6000
vindingen dadelijk in praktijk te brengen. voor de geheele wereld. In de frequentie-lijst van
December 1932
7
Fig. 7. Panorama tegenwoordig ontvanguation Rantja-Ekck
heid van het electrische hoogspanningsnet en de zoo naar verhouding van belangrijkheid en eisch
invloed van onweer en bliksemslag. van scherpe bundeling.
Teneinde de moeilijkheden van de instabiele zen- Wij hebben daardoor 3 groote voordeden ver-
ders zoowel preventief als repressief te ondervan- kregen :
gen, waren wij genoodzaakt een frequentie-con- le. is een veel grooter energie-concentratie moge-
trle-apparaat op te stellen en zijn wij in Indi lijk in de richting van het ontvangstation.
thans in staat om radio-frequenties met een nauw- 2e. is een grootere graad van storingsvrijheid ver-
keurigheid van circa 1 op een millioen te meten kregen voor stations, welke buiten de beam-
dank zij een installatie met een kristalklok en de richting vallen, en
noodige, wederom zeer gecompliceerde, stabilisa- 3e. is de moeilijkheid van de ontvangst van stra-
tie-, correctie-, versterkings-, verdubbelings-, ont- lingen, die langs andere wegen den ontvanger
vang-, etc. etc.-apparaten. bereiken en daardoor interferentie veroorza-
ken, zeer beperkt.
Opstelling van straal antennes Door toepassing van gelijksoortige beams bij het
ontvangstation worden deze voordeden nog be-
Vervolgens hebben wij hier in Indi, in navol langrijk ondersteund, terwijl ook door de veel groo-
ging van wat alle landen van eenige radio-beteeke- tere ontvangsterkte een middel geschapen wordt
nis deden, ons geworpen op de beam-techniek. Was tegen het fading-effect.
er bij de gebruikelijke antennes voor de lange golven Door toepassing van deze middelen hebben wij
reeds iets geconstateerd van richt-effect, dit kwam gedaan gekregen, dat de verbinding, welke eerst
met de korte golven nog veel sprekender uit. Al- slechts gedurende een uur of 8 per dag bruikbaar
lerlei systemen streden om den voorrang. In Indi was en dan grootendeels nog maar met handtempo
hebben wij eveneens een groot aantal systemen voor de telegrafie en slechts 1 a 2 uren voor een
met meer of minder succes geprobeerd en zijn, problematiek telefoonverkeer, voor praktisch 24
wegens de gemakkelijke montage, tenslotte geko- uren gehandhaafd blijven kan, waarvan ongeveer
men tot het systeem van horizontale (of in zeld- 10 tot 12 uren in snel tempo op den band kan wor-
zame gevallen, verticale) dipolen van een geheele den ontvangen, terwijl de telefoonverbinding circa
of halve golflengte met een daarachter op j/4 golf- 6 tot 8 uren per dag goed blijft.
lengte afstand gehangen reflectie-scherm van de- Zooals ik reeds zei, heeft de ontwikkeling der
zelfde constructie. ontvangmiddelen met die der zenders ongeveer
Het aantal straaldraden of dipolen per zender gelijken tred gehouden. Wij moesten al spoedig van
ls daardoor ook sterk toegenomen. Hadden de het oorspronkelijke station te Tjangkring weg, om-
vroegere eenvoudige installaties slechts 1 dubbele dat het teveel in de directe straling van het Mala-
dipool, tegenwoordig is het aantal veel grooter en barstation lag en zijn toen een 22 kilometer ten
varieert naar gelang van de golflengte. Zoo heeft Oosten van Bandoeng in Rantja-Ekek begonnen,
b.v. de PLE-zender op 15,9 m in totaal 96 actieve waar nu een groot complex gebouwen met anten-
dipolen en daarachter een zelfde aantal reflectie- nes verrezen is, waar de internationale verbindin-
dipolen. Dus in totaal 192 eenheden voor de Hol- gen op worden tot stand gebracht.
land-richting. In de richting naar Amerika is slechts Uit economische overwegingen en in het belang
de helft van
dat aantal gemonteerd. De PLV-zender van den handel is het bedieningscentrum voor het
P
32 m heeft er eveneens 192, doch de PMA radio-telegraafverkeer in 1928 naar Weltevreden
eft zelfs 384 dipolen in zijn beam-constructie en verlegd. Aangezien het aantal verbindingen zoo
III.
8 DE INGENIEUR IN NED.-INDIfc No. 1
1934
sterk toenam en ook steeds meer interinsulaire ra- in samenwerking met den Hollandschen dienst ont-
dio-verbindingen tot stand kwamen, zijn wij er in wikkeld toestel, dat ik hier niet beschrijven kan
-1930 toe overgegaan om deze kortere verbindingen wegens tijdsgebrek, door toepassing van het Sie-
over te nemen op een ontvangstation te Kebajoran. mens-sneltelegraafsysteem de geheimhouding nog
alwaar thans 12 ontvangers de telegraaf-gemeen- weer belangrijk kunnen verhoogen. Opname van
schap met de Buitengewesten en met de dichtstbij telegrammen is dan slechts mogelijk voor degenen,
gelegen landen zooals Saigon, Manilla en Bangkok die eenzelfde installatie met synchrone motoren,
onderhouden. Incidenteel en bij wijze van verge- translateurs, etc. ter beschikking hebben en een
lijkende proef wordt aldaar ook wel eens Holland dergelijke installatie kost een zeer groot bedrag.
op doorgegeven. Tijdens den grooten bandjir van Doch ook daarmede zijn wij niet tevreden en
April 1933 heeft dit station, dat door een kabel door een systeem van multiplex-telegrafie, waarbij
verbonden is met de bedrijfscentrale, ons uitste- wij 2 kanalen kunnen maken op een zelfden zen-
kende diensten bewezen en is stagnatie tengevolge der, die bovendien nog een telefoongesprek ver-
van de lijnstoring voorkomen kunnen worden. zorgt, is de geheimhouding alweer verhoogd. Een
Ik wil thans nog even op enkele dtails van de proef met een cryptograaf, die elk telegram in een
installatie ingaan, alvorens U aan de hand van en- onontcijferbare code om moest zetten en weer te-
kele lantaarnplaatjes iets van onze stations en onze rugvertalen, is mislukt wegens de gecompliceerd-
technische inrichtingen te laten zien. heid van het systeem en de vertraging welke door
het codeeren ontstond.
Systemen van geheimhouding. Wij meenen echter dat de toepassing van:
le. het automatisch snelseinen,
Een bezwaar tegen de radio-gemeenschap was en 2e. het synchrone Siemens-sneltelegraafsysteem
is nog steeds het gebrek aan geheimhouding. Nu en
was dat bezwaar vroeger zeer zeker gegrond. Waar 3e. de multiplex-zijband telegrafie
echter thans, zooals ik daar even reeds opmerkte, de geheimhouding binnenkort zoodanig zullen op-
voor een groot gedeelte van den dag een schrijf- voeren, dat zij aan de strengste eischen voldoen zal.
ontvangst met een tempo van 40 tot 50 woorden Voor zeer geheime telegrammen is uiteraard boven-
per minuut wordt gehandhaafd, terwijl de hoogste dien een codeering altijd nog mogelijk.
leessnelheid niet meer dan 20 woorden per min Ook is er sedert een iy 2 jaar een systeem in wer-
bedraagt, is de geheimhouding reeds enorm verbe- king, dat eveneens een zeer groote mate van ge-
terd en ten opzichte van den amateur-luisteraar heimhouding waarborgt, ik meen het beeldtele-
reeds verwezenlijkt. Wij zijn echter reeds verder graafsysteem, waarbij het telegram niet in morse-
gegaan en zullen binnenkort, als gevolg van een teekens doch in facsimile wordt overgebracht. On-
No. 1
9
Fig. 9. Model van ecu moderne ontvang-beam met reflector
derscheppen van dergelijke overseinmethoden ver- Een amateur moet n.1., wil hij een zgn. invert-
eischt alweer een buitengewoon kostbare installa- gesprek opvangen, zijn ontvanger laten generee-
tie. Ook op de techniek van dat instrument, waar- ren in iets hoogere frequentie dan die van de uit-
van ik U straks het uiterlijk zal vertoonen, kan ik gezonden draaggolf. Het is dus duidelijk, dat als
hier niet verder ingaan. die draaggolf wobbelt", de ontvanger telkens uit
Tenslotte de telefonie. de afstemming loopt en men slechts korte brok-
Ook daar gold en geldt de eisch van geheimhou- stukken van het gesprek hooren kan.
ding en de uitstekendste technici hebben zich aan Doch wij trachten nog verder te gaan en wel door
het werk gezet om dit te bereiken. Vooral omdat het toepassen van een systeem met zgn. onder-
het afluisteren van een gewoon gesprek geen ken- drukte zijband en draaggolf. De detectie van zulk
nis van morse-signalen vereischt, is het afluiste- een uitzending vereischt een buitengemeen gecom-
ren veel gemakkelijker en daarom voor den gewo- pliceerde technische installatie, omdat de draaggolf-
nen amateur veel verleidelijker. Opvoering van frequentie van den zender dan in den ontvanger
snelheid is hier uiteraard onmogelijk, zoodat men moet worden bijgemaakt en deze golf zuiver in
het moest zoeken in het onverstaanbaar maken van synchronisatie met de zenderfrequentie moet zijn,
de op de draaggolf gemoduleerde spraak. De een- die echter onderdrukt dus niet uitgezonden wordt.
voudigste, ook door ons hier toegepaste, methode Voor amateurs is dit praktisch ondoenlijk. Dit sys-
is die van de bandomkeering waardoor het frequen- teem geeft ons echter de gelegenheid om een stel-
tie-spectrum dat, zooals U bekend zal zijn, tonen sel in te voeren, dat wel absolute geheimhouding
bevat van 30 tot circa 3000 perioden per sec, als 't verzekert.
ware om een spiegel-frequentie in het midden van Er is n.l. een systeem in bewerking waarbij in een
den band, dus van 1515 perioden, wordt omge- bepaald afgesproken en geheim gehouden rhytme,
draaid, waarbij de hooge tonen laag en de lage to- doch in een snel tempo, dan eens een recht, en dan
nen hoog worden. Zulk een genverteerd gesprek weer een genverteerd gesprek op de draaggolf
is praktisch onverstaanbaar. wordt gemoduleerd. Alleen als men den code-sleu-
Ik zeg praktisch", omdat na lange oefening het tel voor dat rhytme heeft, en die kan elk oogen-
mogelijk is om toch weer het gesprokene te ver- blik veranderd worden, is het mogelijk om af te
staan. Elke letter wordt n.l. een bepaalde klank- luisteren, daargelaten dat de aanschaffing van de
groep ook na de omdraaiing en men krijgt als 't noodige toestellen dergelijke bedragen zal vorderen,
ware een nieuwe vreemde taal, die tenslotte toch dat het volkomen uitgesloten geacht moet worden,
te leeren is. dat iemand probeeren zal om dergelijke gesprek-
Wij zijn daarom ook hier verder gegaan en heb- ken af te luisteren.
ben een extra, zgn. zijbandgesprek boven op het Proeven in die richting zijn reeds geruimen tijd
normale, direct gemoduleerde, gesprek gelegd en gaande, doch de technische ontwikkeling is vertraagd,
door een paar hulpfrequenties, die scherpe fluit- ook al door economische factoren.
tonen in den eersten gespreksband geven, deze onaf- De radio-telefonie heeft ons ook nog voor de
luisterbaar gemaakt, tenzij voor hem, die zich een problemen gesteld om de gesprekken door te geven
zeer kostbare bandfilter-installatie aan kan schaf- op de gewone lijn-telefoontoestellen. Hoe moeilijk
fen om deze giltonen uit te filteren. Dan werden dat vraagstuk is beseft U wellicht, wanneer U be-
er proeven genomen met het zgn. wobbelen", waar- denkt dat hier, door n en dezelfde geleiding, dus
D|
J de draaggolf periodiek, volgens een bepaald het uitgaande en het ontvangen geluid moeten
'hytme, van frequentie verandert. worden overgebracht. Het ontvangen geluid komt
III.1 DE INGIiNIEUR IN NED.-INDIE No. 1
1934
0
uit den aether aan in energien van enkele micro- rivier en halverwege over een bergrug en de andere
watts, terwijl het uitgezonden geluid met een ener- over een circa 80 meter diep ravijn gespannen aan
gie van zoowat 40 kilowatt de ruimte ingestuurd draagkabels van te zamen bijna 700 meter lengte.
wordt. Dat is een verhouding van 1 op tienduizend- Waar deze beam-schermen niettegenstaande hun
millioen en dat moet zoodanig gebalanceerd wor- ijle constructie van dunne koperdraden toch zoo
den, dat het een 't ander niet hindert. stijf mogelijk moeten zijn om geen frequentie-mo-
Wij hebben daarvoor zeer gecompliceerde syste- dulatie te veroorzaken, en dus vol afspanningen en
men van balansschakelingen, echo-onderdrukkers, verankeringen zitten, begrijpt U dat een dergelijke
lijnaanpassingen, filter-circuits enz. moeten bou- constructie over geaccidenteerd terrein niet bepaald
wen, doch het resultaat is, in aanmerking genomen tot de meest wenschelijke behoort.
de korte spanne tijds, welke sedert het eerste tele-
loongcsprek is verloopen, wonderbaarlijk geweest. Nieuw kortvgolf-station Uajeuh Kolot.
Wanneer U tenslotte bedenkt, dat al deze tech-
nische voorzieningen hier te lande geheel zelfstan- Het is dus ons voornemen om in een groot cen-
dig zijn ontwikkeld en dat geen speciaal deskun- traal gebouw al de zenders te vereenigen, die toch
dige van eenige wereldfirma hier in de tropen ons reeds vanwege de dringende internationale bepalin-
heeft voorgelicht en dat wij desniettegenstaande gen van frequentie-stabiliteit moeten worden om-
een erkend hooge plaats in de technische radio-we- gebouwd. Wij zullen dan vermoedelijk over niet al
reld innemen, dan zult U het met mij eens zijn, dat te langen tijd het hulpstation, dat van wat wildhout
deze dienst moet kunnen bogen op uitstekende en gevlochten bamboe is opgebouwd te Tjimindi
krachten, die zich bovendien met hart en ziel aan en het tamelijk ongunstig gelegen Tjililin kunnen
de ontwikkeling van den aan hen toevertrouwden verlaten en door deze zender-concentratie tegelij-
dienst hebben gewijd. kertijd een economischer exploitatie bereiken.
Ten slotte rest mij U een overzicht te geven van Om het centrale gebouw te Dajeuh-Kolot heen
waar de ontwikkeling van het radio-verkeer ons toe zullen dan de beam-antenne's verrijzen, gevoed
heeft geleid en U te vertellen van den stap, welken door feeders van gemiddeld 2 a 300 meter lengte.
wij binnenkort zullen doen, door het in gebruik De antennes zelf worden gemonteerd op een 9-tal
nemen van een groot kortegolf-radiostation te Da- masten van 90 meter hoogte, die ongeveer 200 me-
jeuh-Kolot, 10 kilometer ten Zuiden van Bandoeng. ter uit elkaar staan en het gebouw als een cirkel
Vroeger was men geconcentreerd op het verkrij- zullen omgeven.
gen van de verbinding met het Moederland. Sinds- Het zelfde schema is reeds een paar jaar geleden
dien is echter de situatie geheel veranderd en heb- te Rantja-Ekek uitgevoerd, dat door zijn ligging in
ben wij langzamerhand radio-contact gekregen met de vlakte reeds dadelijk de gelegenheid bood om
alle werelddeelen. De Malabar- en de Tjililinkloot' het systeem van beam-antennes en concentratie toe
waren op Holland gericht en in den aanvang ont- te passen. De masten zijn hier echter slechts 60
moette de opstelling van kortegolf-zenders aldaar, meter hoog. Ook op Kebajoran is zulk een anten-
die dezelfde bedoeling hadden, n.l. de verbinding ne-veld gebouwd, dat tengevolge van de zeer uit-
met Nederland tot stand te brengen, geen bezwa- eenloopende ontvangrichtingen van stations in alle
ren. dcelcn van den archipel en het nabije Oosten, zoo-
Maar met het installeeren van de verbinding op als Indo-China, China. Siam, Voor-Indi en de Phi-
Amerika bleek de kloof 90 uit den koers te zijn. lippijnen, een zeer grilligen vorm heeft gekregen.
Voor Australi 180 en voor Zuid-Afrika ook weer Teneinde niet te veel tijd in beslag te nemen zal ik
90. Wij moesten dus de kloofstations verlaten en thans met dit overzicht eindigen en U aan de hand
bouwden te Tjimindi een proefstation met 3 beam- van eenige lantaarnplaatjes het een en ander van
richtingen. Het succes van dit station, dat geheel onze stations vertoonen, waarbij ik gelegenheid
in de vlakte staat, heeft er toe doen besluiten om zal hebben om nog op enkele dtails te wijzen en
voor de kortegolf-zenders een geheel nieuw station punten, die ik in mijn voordracht reeds aanroerde,
op te zetten op het terrein dat gedeeltelijk in 1920 nog weer even in herinnering te brengen.
reeds door de firma Telefunken was aangekocht en Ik hoop echter voldoende te hebben aangetoond,
nog ongebruikt was. Ook de noodzaak om breede dat de Indische radiodienst in de 10-jarige periode
beam-constructies te maken heeft ons uit het kloof- die op den sen Mei van dit jaar werd afgesloten,
station verdreven, omdat de kloof van Malabar bo- allesbehalve heeft stilgezeten. Helaas is voor elke
vendien nog door een rivier wordt doorsneden. De ontwikkeling het sociale ~nervus rerum": kapitaal
cisch van een groote antennehoogte (deze was zoo- en crediet noodig en de laatste 4 jaren zijn ook de
als ik reeds zeide bij Malabar bijna 700 meter) is voor dezen dienst zoo noodige fondsen slechts karig
voor de korte golf niet noodig. Die stelt zich te- toegevloeid. Dit is de reden, dat het nieuwe station
vreden met antenne-schermen van 90 meter hoogte. te Dajeuh-Kolot, waarvan wij groote verwachtin-
Het station dat thans een groot gedeelte van het gen hebben, verwachtingen welke gebaseerd zijn
verkeer met Holland en overig Europa zoowel tele- op proefnemingen en op door de welwillendheid
fonisch als telegrafisch onderhoudt, staat wel is van den Amerikaanschen Radiodienst uitgevoerde
waar nog op den Malabar, doch het is zoover voor- metingen, eigenlijk 3 jaren te laat tot stand zal
uit geschoven, dat de kloof-engte reeds voorbij is. komen.
Toch was er de moeilijkheid van het sterk geac- Het stemt echter hoopvol, dat niettegenstaande
cidenteerde terrein en is de eene beam over een de financieele inzinking, de Regeering heeft inge-
No. 1
1
zien, dat niet al te veel mag worden teruggehouden l O-jarige periode die thans geopend is, voor den
en dat de arbeid aan de ontwikkeling van de Radio dienst van dit jongste verkeersmiddel, even vrucht-
gegeven, allerminst een najagen van mooie droom- baar en succesvol zal zijn als het vorige decennium
beelden is, doch degelijke en voedzame vruchten dat geweest is.
afwerpt, welke ten goede komen aan het land waar- En namens al mijn medewerkers in de radio-
in wij leven, en de banden versterkt met het land afdeeling van den P. T. 'f.-dienst mag ik hier wel
dat ons regeert en dat zooveel belangen h"eeft bij de verzekering uitspreken, dat het aan ons, tech-
dit nauwe contact. nici van den Indischen radiodienst, niet liggen zal
Ik eindig met het uitspreken van de hoop, dat de of deze wensch zal inderdaad tot vervulling komen.
*
Kam pong-electri ficatie.
Voordracht, den 22en Augustus 1933 gehouden voor den Kring Bandoeng van het Kon. Instituut van ingenieurs
door
D. W. SPARNAAY
Ingenieur-Administrateur der N. V. Gemeentelijk Electriciteitsbedrijf Bandoeng en Omstreken (G. E. B, E. O.)
Nader wordt uiteengezet, dat kampong-eleetrificatie eerst mogelijk wordt, indien, zonder te denken aan het maken
van winst, een geringe rentabiliteit kan worden verwacht. Daarvoor zijn vereischt: normale tijden, vereenvoudi-
ging der veiligheidsvoorschriften speciaal voor Inlandsche woningen, zeer eenvoudige aanleg en administratie, als-
mede een goedkoope lamp van 10 watt met hoogen levensduur. Verwacht wordt, dat in de naaste toekomst aan deze
voorwaarden zal kunnen worden voldaan.
Mijnheer de Voorzitter zen. dat zijn stroom in Tjilegon niet spoedig po-
Geachte aanwezigen. pulair zal zijn! Want toen wij in den Kawedanan
op de komst van den Regent en Raden Ajoe zaten
te wachten, hoorden wij uit den mond der vele aan-
liet verzoek van Uw Bestuur om voor dezen Kring wezigen steeds den wensch, h, konden ook Kra-
een voordracht te willen houden heb ik zeer op prijs mat Watoe, Bodjonegara en Anjer maar op 't net
worden aangesloten!"
gesteld en heb ik gemeend daaraan direct te moeten
Die wenseh zal voorloopig nog wel onvervuld
voldoen. moeten blijven, doch wl gelooven wij te mogen zeg-
De keuze van een onderwerp was daarbij minder gen, dat als de handel zich eens weer wat herstelt,
eenvoudig, te meer daar ik het gewenscht achtte-een spoedig geheel Tjilegon 't genot der elektriciteit
deelachtig zal worden!"
onderwerp te kiezen, dat zoo mogelijk verband
Den bewoners van rjilegon < n/c gelukwenschen
hield met de crisis en was het dan ook louter toeval met dezen vooruitgang!"
dat Uw Secretaris mij opbelde op het moment, dat
ik het navolgende uittreksel uit Dr Bantambod< De keuze lat; voor de hand: De electrificatie van
nalas.
de kampong" en aangezien noch Uw Secretaris noch
ik zelf precies wist of kampong vrouwelijk of man-
..il ECTRIFICATIE TJILI-GON". nelijk was, werd gemakshalve het onderwerp ge-
Maandag j.1., des avonds te 7 uur, werd de noemd: Kampong-electrificatie".
electrische straatverlichting van I'iilegon in gebruiV. Een uitvoerige uiteenzetting over dit onderwerp te
gesteld". geven is niet mijn bedoeling, doch acht ik een toe-
't Publiek had zich in grootcn getale op den lichting van enkele belangrijke details voor velen
Aloon-aloon verzameld. Een penghocloe sprak een
gebed uit, waarna Mevrouw Soeria Nata Atmadja zeer zeker van belang.
we! zoo vriendelijk was de knoppen om te draaien
en Tjilegon in 't licht te zetten".
Vooral de jeugd was zeer enthousiast en 'n luid
llcetls bestaande verlichting van lnlandsche
gejuich steeg op, toen de 43 electrische lampen haar woningen.
licht over Tjilegon verspreidden".
Even werd de groote weg, die door 't stadje Laat ik dan beginnen met er op te wijzen dat het
loopt, afgewandcld en overal heerschte vroolijke op-
gewektheid onder 't talrijke publiek". aantal Inlandsche woningen, voorzien van electrisch
..'t Verheugde ons te zien, dat de meeste toko's licht, zeer gering is te noemen en er eigenlijk thans
reeds van electrisch licht voorzien waren en 't be- nog geen sprake is van verlichting van de kampong",
vreemde ons niet van den heer ir. Leupen, den
bedrijfsleider van Bantam, te vernemen, dat sinds daar toch hoogstens 2 a 2\/i% van het totale aantal
vorige week weder verscheidene bewoners van Tji- Inlandsche woningen op de netten der diverse elec-
legon aansluiting vroegen". triciteitsbedrijven is aangesloten en deze dan nog
En toen in den Kawedanan door de voorzitster behooren tot de meer gegoede Inlandsche woningen.
van de Tjilegcnsche Vrouwen-vereeniging en door
den heer K a r n a, schoolopziener van dat district, Zooals U bekend wonen op Java ca. 40 000 000 In-
met zooveel lof ever de zegeningen der electrici- landers en neem ik aan dat er n woning op elke
teit gesproken werd en ook Serang's Regent in zijn 10 inwoners is, dan kom ik dus op 4 millioen wo-
dankwoord er op wees, dat 't gemak den mensch ningen waarvan zeker nog geen 200 000 van elec-
dient" en dat electriciteit den mensch en dus ook
der huisvrouw zooveel werk uit de hand neemt
trisch licht zijn voorzien, d.w.z. 5%. Van deze 5%
zijn zeker 2Vi', Europeesche en Chineesche wo-
1934
Veilig kan men aannemen, dat 100% der Euro- 12448 Inlandsche (1
~
3
Je groote lampenfabrikanten, een kartel waarin zon- van af de hoofdgeleiding groepen van 10 tot 30 wo-
der uitzondering de groote bekende fabrieken zijn op- ningen worden afgetakt; bij het aftakpunt wordt een
genomen en welk kartel tevens beschikt over de vele enkele zekering geplaatst, die de gehee'.e toevoer-
patenten verbonden aan de fabricatie van lampen. geleiding en gelijktijdig de daarop aangesloten licht-
Jammer genoeg is de omzet van lampen in Ned.- punten beveiligt.
Indi te gering omeenigen invloed uit te oefenen Het is duidelijk, dat hierbij in flagranten strijd
bij genoemd kartel en staan dan ook de bedrijven wordt gehandeld met de hier te lande geldende vei
daartegenover vrijwel machteloos. Erkend moet wor- ligheidsvoorschriften, doch zal dit niet anders mo-
den, dat deze fabrieken eerst enorme kapitalen heb- gelijk zijn. Wij moeten hierbij niet uit het oog ver-
ben moeten uitgeven voor proeven, dat de geperfec- liezen, dat deze voorschriften zijn opgemaakt voor
'ionneerde lamp, zooals wij die thans kennen, het zuiver Europeesche verhoudingen en ten eenenmale
resultaat is van renteloos werken, doch hoe ook er ongeschikt zijn om voor zuiver Inlandsche verhou-
zal een middel moeten worden gevonden om te ko- dingen te worden toegepast. Doch nood breekt wet-
men tot een lamp met langen levensduur en verkrijg- ten en zeer zeker geldt dit hier.
baar tegen billijken prijs. Daarmede staat of valt de Het is uitgesloten om iedere-woning apart te voor-
electrificatie van de kampong. zien van een zekering, hoofdafsluiter enz.; de hier-
Ik kan echter hier mededeelen, dat dit punt de aan verbonden kosten zouden belangrijk hooger wor-
volle aandacht heeft van de lampenfabrikanten en den dan de kosten van aanleg der 2 lichtpunten. Een
vrijwel vaststaat, dat speciaal voor de kampong zal groep van b.v. 20 woningen met 40 lichtpunten ieder
worden geconstrueerd een lamp van 10 watt met een van 10 watt, dus met een gezamelijke belasting van
levensduur van ca. 2000 uur. Waar de bestaande lamp 400 watt = 3,6 ampre, kan zonder bezwaar worden
ongeveer 1000 uren meegaat, zijn daarmede dus geschakeld op een enkele mastzekering van 6 ampre.
ineens de kosten van lampenverwisseling tot op de De geleidingen, uitgevoerd als nphase met nul-
helft terug gebracht. leider, zullen niet zwaarder behoeven te zijn dan
Ik wil thans overgaan tot het aangeven van de 4 mm', waardoor 30', koper wordt bespaard en de
diverse factoren, welke in het bijzonder een rol spe- steunpunten tevens minder zwaar worden belast.
len om in de naaste toekomst de electrificatie van Ook hier zal dus van den eisch, dat minimum 10
de kampong mogelijk te maken. mm- voor doorgaande geleiding en 6 mm- voor
aftakgeleiding moet worden gebruikt, moeten
Aanleg der huisinstallaties. Afwijking van de worden afgeweken.
veiligheidsvoorschriften noodzakelijk. Waar eenigszins mogelijk zullen doorgaande ge-
leidingen moeten worden toegepast van dak tot dak
Deze factoren komen alle daarop neer, dat van a zonder gebruikmaking van masten, welke het geheel
tot z de geheele opzet uiterst eenvoudig en sober te duur maken. Wel is waar zijn de woningen min-
moet zijn, dat zorg gedragen dient te worden, dat het der soliede gebouwd, doch is dit een reden te meer
genvesteerde kapitaal per aansluiting en per licht- om niets zwaarder te maken dan strikt noodig is
punt tot een uiterst minimum wordt beperkt, om re- Ook de afstand tot den grond zal wel eens beneden
den toch de rente -f- afschrijving een zeer groot de 4 m moeten komen, ook daarbij zal dus van de
aandeel en wel het belangrijkst aandeel vormen voorschriften moeten worden afgeweken.
van de exploitatie. In de huisinstallaties zal moeten worden volstaan
Ik kan niet genoeg den nadruk hierop leggen en met 2 lichtpunten, uitgevoerd in pendel en fitting
hoewel het niet op mijn weg ligt hier gedetailleerde met haan, dus zonder afsluiter aan den wand. Ook
kostenberekeningen te geven, zult U moeten aan- dit is in strijd met de voorschriften, doch zijn de kos-
nemen, dat bij de vele door mij gemaakte kostprijs- ten verbonden aan een aparte afsluiterleiding veel
berekeningen telkenmale naar voren trad de nood- hooger dan de meerkosten van een afsluiter inge-
zaak om steeds meer en meer in te krimpen. bouwd in de fitting.
Een normale aanleg, zooals wij die thans kennen, De aanleg der lichtpunten zal zoodanig moeten
is ten eenenmale uitgesloten; niet dat deze aanleg zijn, dat deze in enkele minuten kan worden gede-
overdreven duur is, integendeel, doch hij is nog veel monteerd en zonder meer kan worden overgebracht
te duur om ook maar de geringste rentabiliteit moge- naar een ander perceel.
lijk te maken. Dus geen vaste geleidingen, geen laschdoozen, de
Ik ben er ten slotte toe gekomen om eerst na te onderlinge verbindingen met behulp van stekers en
Maan wat de Inlander gemiddeld zal kunnen betalen eenvoudige steekdoozen in 2- en 3-wegsuitvoering.
voor zijn electrisch licht en heb daarna bepaald, wat Aldus zal een uiterst eenvoudige uitvoering kun-
het electrische bedrijf daarvoor kan geven. Aan de nen worden verkregen en zooals ik reeds te voren
hand van deze gegevens heb ik een exploitatiereke- deed uitkomen, zal alleen dan dit probleem kunnen
ning opgemaakt of m.a.w. ik heb in omgekeerde rich- worden opgelost.
ting dan normaal deze rekening opgemaakt. Het Gouvernement en in het bijzonder de Dienst
Aan de hand van de bestaande gegevens ben ik van het Veiligheidstoezicht zal hiervan overtuigd
gekomen op een maandabonnement van 1,50 per moeten worden, zal moeten kiezen tusschen het een
maand inclusief larnpenverbruik, waarvoor dan het of het ander. Vasthouden aan de bestaande eischen
electriciteitsbedrijf ter beschikking zal kunnen stel- sluit elk succes uit; het gaat hierbij om to be or
len 2 lampen van 10 watt. not to be".
De opzet zal daarbij zoodanig moeten zijn, dat Hieruit moet niet de conclusie worden getrok-
III. DE INGENIEUR IN NED.-INDI No. 1
19.M
14
ken, dat een dergelijke aanleg bijzonder gevaar zal Zal een normale lamp van 10 watt bij een levens-
opleveren voor het leven der bewoners dan wel duur van 1000 uur ongeveer 10 k licht geven, voor
brandgevaar voor de woningen; het electriciteitsbe- een levensduur van 2000 uur zal vrij zeker niet
drijf, dat voor zijn taak berekend is, zal zeer goed meer dan 8 k licht worden gegeven. Doch het be-
begrijpen waar de grens gelegen is. hoeft geen betoog dat deze mindere lichtsterkte
Trouwens zal een minder goede aanleg noodza- geen rol speelt, daar de kampongbewoner ook
kelijk aanleiding moeten geven tot abnormaal veel daarmede meer dan tevreden zal zijn en hij veel
onderhoud, waardoor al heel spoedig de rentalibi- meer gebaat is hij een zoo laag mogelij ken abon-
teit in het gedrang komt. zoodat de juiste midden- nementsprijs.
weg van zelf wordt bepaald
De administratie.
Constructie en verwisseling der lampen
Een derde factor, welke zeer zeker niet de on-
Een tweede zeer belangrijke rol speelt het lam- belangrijkste is, is een uiterst eenvoudig opgezet-
penverbruik en heb ik ook hierop reeds gewezen. te administratie. Hier in Indi gaan wij nog al eens
Ik kan mij niet anders voorstellen, dan dat de ver- mank aan topzware administraties, als gevolg van
wisseling der lampen plaats vindt door het electri- den invloed van sommige papierwellustellingen. Ook
citeitsbedrijf, zoodat het groote bezwaar van den hier moet het parool zijn: eenvoud", zonder natuur-
aankoop door den verbruiker daarmede komt te lijk te kort te doen aan de financieele controle.
vervallen. Dit heeft trouwens nog het groote voor- De organisatie hieraan verbonden laat ik gaarne
deel, dat de verbruiker mede profiteert van de kor- over aan de daarvoor aangewezen specialisten, doch
ting, welke het electriciteitsbedrijf als grootafne- stel ik mij voor, dat slechts n enkel abonne-
mer van lampen heeft. mentsbedrag zal worden geheven, overeenkomen-
Deze lamp zal niet op de markt verkrijgbaar zijn de met een abonnement van 2 X 10 watt. Het te
en zoowel vorm als lampenvoet zullen volkomen incasseeren bedrag zal dus steeds hetzelfde zijn zoo-
afwijken van de normale uitvoering. De fittings dat kwitanties, zooals wij deze thans kennen, zullen
zullen zoo geconstrueerd moeten zijn, dat de nor- kunnen vervallen en daarvoor in de plaats komen
male lampvoet daarin niet past en aldus clandes- een soort tramkaartjes-systeem" met iedere maand
tien misbruik door het inschroeven van lampen met ten andere kleur der kaartjes.
grootere lichtsterkte tot een minimum wordt gere- Ik ben overtuigd dat de Heeren accountants ook
duceerd. hier bezwaren zullen aanvoeren, doch elk ander
De lamp zal speciaal moeten worden aangemaakt systeem zal stranden op de te hooge kosten. Wan-
daar de 10 watts lamp sinds 1 Januari 1932 uit de neer dit systeem mogelijk is bij tramwegmaat-
fabricatie is genomen, gevallen als slachtoffer van schappijen, welke duizenden passagiers per dag
de normalisatie, waarbij de 15 watts lamp als klein- vervoeren, dan moet dit toch zeker ook mogelijk
ste lamp in de eenheids-serie is opgenomen. Ter zijn voor de inning van de kampongabonnemen-
voorkoming van misverstand wil ik er op wijzen. tcn.
dat door de intensieve concurrentie van eenige
kleine Japansche fabrieken deze 10 watts lamp Controleapparaten.
momenteel nog verkrijgbaar is, doch zoodra de
Heeren lampen fabrikanten elkaar zullen hebben ge- Ik heb nog niet gesproken over de controle van
vonden, staat vast dat deze 10 watts lamp in normale de kamponginstallaties en kan U dienaangaande
uitvoering tot het verleden zal behooren. mededeelen, dat reeds geruimen tijd gestreefd is
Het is dan ook een zeker succes dat, dank zij de naar een eenvoudig controle-apparaat, hetwelk een
electriciteitsbedrijven, de Firma Philips bereid is combinatie is van stroombegrenzer, maximaal auto-
gevonden voor Ned.-lndi een speciale kampong- maat en hoofdafsluiter. Het is gebleken dat dit
lamp te fabriceeren, zooals reeds gezegd een lamp probleem verre van eenvoudig is; meerdere beken-
van 10 watt en een gemiddelden levensduur van de fabrieken hebben reeds hieraan hun aandacht
ca. 2000 uur. besteed. Een der groote te overwinnen moeilijkhe-
Tusschen de spanning, voor welke de lamp is ge- den was daarbij om den spanningsafval binnen be-
fabriceerd, en den levensduur bestaat n.l. een nauw paalde grenzen te houden; ik acht het dan ook een
verband en is voor de normale uitvoering uitge- bijzonder verheugend feit, dat n der Hollandsche
gaan van een gemiddelden levensduur van 1000 fabrieken, n.l. de firma Van Wijk en Visser te Gel-
uur, voor zoover betreft de zgn. vacuum-lampen, dermalsen er volkomen in geslaagd is een appa-
waarom het hier uitsluitend gaat. raat te construeeren, hetwelk aan de genoemde ei-
In geval nu een dergelijke lamp van b.v. 110 senen voldoet. Dit apparaat is momenteel in toe-
volt wordt aangesloten op een spanning van 100 passing bij het Gebeo en de Aniem meer speciaal
volt zal de levensduur zeer aanmerkelijk wor- voor kleine aansluitingen van 30 t. m. 100 watt;
den verlengd, daarentegen is een overspanning van verwacht mag worden, dat het in de praktijk zal
10 volt voldoende om den levensduur der lamp tot voldoen.
ongeveer de helft te reduceeren. Ook de Firma Voigt en Haeffner is er in ge-
Tevens gaan levensduur en rendement hand in slaagd een klein en compact apparaatje te ontwer-
hand en zal het rendement gunstiger zijn al naar pen en heb ik dit voor belangstellenden hier mede-
gelang de levensduur korter is. genomen.
No. 1
5
De prijs van deze controle-apparaten is echter lingen op dit gebied der verlichting zijn te
veel te hoog om te kunnen worden toegepast in de verwachten.
kampong, waarbij geen zgn. klantrecht wordt ge- De kenteekenen daarvan bestaan reeds en wijs ik
heven, zoodat de controle zal moeten blijven be- U dienaangaande op de laatste vinding op het ge-
perkt tot de speciaal-fitting zonder meer. bied van verlichting n.l. de zgn. natriumdamplamp,
In hoeverre hieraan groote bezwaren zijn verbon- een vinding van Philips, welke reeds in de prak-
den zie ik niet in, daar elk misbruik in de eerste tijk wordt toegepast meer speciaal voor straatver-
plaats medebrengt de aanschaffing van een lamp, lichting.
terwijl de lamp alleen zal kunnen branden door Door deze vinding is het specifiek watt-verbruik,
speciale hulpmiddelen, welke veelal aanleiding ge- dat is het watt-verbruik per k wederom met een
ven tot kortsluiting d.w.z. dat een heele serie me- sprong naar beneden gegaan n.l. van j/4 watt op ca.
debewoners daarvan de dupe zal worden en er dan 1 , watt d.w.z. dat een lamp van de nieuwe con-
:
veel kans bestaat dat deze medebewoners de per- structie ongeveer 3 X zooveel licht uitstraalt als de
soon in kwestie aan het verstand zullen brengen bestaande zgn. halfwatt lamp.
dat het uit moet zijn. Wel is waar wordt deze lamp alleen nog gefabri-
De praktijk heeft echter geleerd, dat ook bij toe- ceerd voor grootere lichtsterkten, naar ik meen
passing van controle-apparaten een systematische minimum 90 watt, en is het licht geel gekleurd,
controle der installaties dringend noodig is, zoodat waardoor deze lamp uitsluitend nog maar is te ge-
ook in de kampong een bijzondere controle niet ach- bruiken voor straatverlichting, doch wil ik hierme-
terwege zal kunnen blijven. de alleen aantoonen, dat het niet uitgesloten is dat
er nog eens een revolutie op dit speciale gebied
De overwinning der moeilijkheden. komt, waardoor mogelijk ook de electriciteitsbe-
drijven noodgedrongen de bakens zullen moeten
Geachte aanwezigen, ik heb U hiermede in zeer verzetten. Zoover is het echter thans nog niet en
kort bestek eenige gezichtspunten omtrent de elec- wat er ook kome, rente en afschrijving zullen ten
trificatie van de kampong medegedeeld; ik ver- allen tijde factoren zijn, waarmede een bedrijf in
trouw hiermede te hebben aangetoond, dat het de eerste plaats rekening zal moeten houden; juist
hierbij gaat om zeer groote belangen, doch tevens deze factoren zijn voor de electrificatie van de
te hebben duidelijk gemaakt de hieraan verbonden kampong overheerschend.
moeilijkheden. Mijnheer de Voorzitter, ik ben hiermede geko-
Waar echter de electrotechniek nog zeer jong is, men aan het einde van mijn voordracht en spreek
nog in volle ontwikkeling is, daar zou het ten de hoop uit er in geslaagd te zijn de aandacht ge-
eenen male fout zijn om nu reeds vooruit te loo- vestigd te hebben op een onderwerp, hetwelk in de
pen op de toekomst. Als we nagaan welk een enor- naaste toekomst aan de orde zal zijn.
me ontwikkeling der electriciteitsbedrijven plaats Dat in de toekomst ook de Inlander in de kam-
vond toen de metaaldraadlamp de kooldraadlamp pong zijn electrisch licht, hoe bescheiden ook, zal
op zijde schoof, dan getuigt het toch zeker niet mogen gebruiken, als een bewijs van welvaart voor
van een te groot optimisme, indien wij aannemen geheel Ned.-Indi, is de wensch waarmede ik meen
dat ook in de naaste toekomst nog omwente- te moeten besluiten.