T.C.

SELCUK UNIVERSITESI
FEN BILIMLERI ENSTITUSU

Global Yerpotansiyel Modellerinin Spektral

Yontemlerle Degerlendirilmesi ve Jeoit Belirleme
Icin Yerel Olarak Iyilestirilmesi
R. Alpay ABBAK
DOKTORA TEZI
Harita Muhendisligi
Anabilim Dal

Haziran2011
Konya
Her Hakk Sakldr
 TEZ BILDIRIMI

Bu tezdeki butun bilgilerin etik davrans ve akademik kurallar cercevesinde elde

edildigini ve tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu calsmada bana ait
olmayan her turlu ifade ve bilginin kaynagna eksiksiz atf yapldgn bildiririm.

DECLARATION PAGE

I hereby declare that all information in this document has been obtained and
presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare
that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all
materials and results that are not original to this work.

R. Alpay ABBAK

24/06/2011

i
 OZET

DOKTORA TEZI

Global Yerpotansiyel Modellerinin Spektral Yontemlerle

Degerlendirilmesi ve Jeoit Belirleme Icin Yerel Olarak Iyilestirilmesi

R. Alpay ABBAK

Selcuk Universitesi Fen Bilimleri Enstitusu

Harita Muhendisligi Anabilim Dal

Dansman: Yrd. Doc. Dr. Aydn USTUN

2011, 88 sayfa

Juri
Yrd. Doc. Dr. Aydn USTUN
Prof. Dr. Cevat INAL
Prof. Dr. I. Oztug BILDIRICI
Doc. Dr. M. Onur KARSLIOGLU
Doc. Dr. Ugur DOGAN

Bilim ve teknigin gelismesiyle birlikte, farkl kurumlar tarafndan her yl onlarca global
yerpotansiyel modeli olusturulmaktadr. Yeryuvarnn ds cekim alann temsil eden bu modeller
global anlamda homojen olarak daglms uydu ve yersel gravite olcmelerinin sentezi olarak
karsmza ckar. Bu calsmada soz konusu global yerpotansiyel modellerinin degerlendirilmesi ve
iyilestirilmesi icin gerekli islem admlar acklanms ve bu bilgiler sgnda bolgesel olcekte bir jeoit
belirleme calsmas gerceklestirilmistir. Global yerpotansiyel modellerinin degerlendirilmesinde
ds ve ic dogruluk olcutleri kullanlms, ozellikle model cozunurlugune bagl dogruluk arastrmas
yaplmstr. Ic dogruluk analizinde son zamanlarda gundeme gelen spektral yontemlere (araclara)
yer verilmistir. Karslastrmalar sonucunda GRACE uydu misyonu verilerine dayanan modeller
daha iyi sonuclar verdigi ve karslastrma icin secilen modeller arasnda yerel jeoit belirleme icin
en iyi referans modelin ITG-GRACE2010S oldugu degerlendirilmistir. Bunun devamnda snrl
sayda yersel gravite gozlemleri (22 km2 ye bir nokta) cozume katlarak bu model KTH (Isvec
Kraliyet Teknoloji Enstitusu) yaklasm yardmyla iyilestirilmistir. Iyilestirme sonucunda Konya
Kapal Havzasn kaplayan (37 39 ve 31.5 35.0 ) 68 000 km2 lik alanda 3 3
cozunurluklu gravimetrik bolgesel jeoit modeli KJ2011 elde edilmistir. Yeni model (KJ2011)
GNSS/nivelman verileriyle hem mutlak hem de bagl olarak degerlendirilmistir. KJ2011 modelinin
mutlak ve bagl dogrulugu srasyla 5.6 cm ve 1.7 ppm olarak hesaplanmstr. Buna karsn
Turkiye snrlarnda en iyi sonuclar veren EGM2008 global kombine modeli ile yaplan analizler
sonucunda EGM2008 modelinin proje sahasnda mutlak ve bagl dogrulugu srasyla 7.8 cm ve
1.8 ppm olarak belirlenmistir. Bu sonuclar global modellerin, yerel veriler yardmyla iyilestirilecegi
ve bu iyilesmenin her ne kadar yerel verilerin yeterli sklk ve kapsamda olmamasna karsn anlaml
degerlere ulasabilecegini gostermistir.
Anahtar kelimeler: Yerpotansiyel Modeli, Spektral Degerlendirme, Modifiye Edilmis
Stokes Fonksiyonu, Yerel Iyilestirme, KJ2011 Jeoit Modeli

ii
 ABSTRACT

Ph.D THESIS

Evaluation Of Global Geopotential Models By Spectral Methods And

Improvement Locally For Geoid Determination

R. Alpay ABBAK

Graduate School Of Natural And Applied Science Of Selcuk University

The Degree Of Philosophy in Geomatics Engineering

Advisor: Assist. Prof. Dr. Aydn USTUN

2011, 88 pages

Jury
Assist. Prof. Dr. Aydn USTUN
Prof. Dr. Cevat INAL
Prof. Dr. I. Oztug BILDIRICI
Assoc. Prof. Dr. M. Onur KARSLIOGLU
Assoc. Prof. Dr. Ugur DOGAN

Thanks to advancing in science and technique, every year tens of the global geopotential models
(GGMs) have been produced by different institutions. The GGMs which are representation of
Earths external gravity field, are known as a synthesize of space-born and terrestrial gravity
observations spreaded in global scale, homogenously. In this study, the procedures of the evaluation
and improvement of the GGMs are explained step by step, then a regional geoid model is
computed according to the KTH (Swedish Royal Institute of Technology) methodology. The
external and internal accuracy criterias are used in the evaluation of the GGMs, especially an
accuracy investigation related to model resolution is realized. In the internal comparing, recently
published spectral methods (tools) are included to analyse. As a result of the comparisons,
it is concluded that the models based on GRACE mission data give more reasonable results,
particularly ITG-GRACE2010S model is the best reference model in sellected models for the local
geoid determination. After, ITG-GRACE2010S model is improved by adding a limited amount of
terrestrial gravity data (one point per 22 km2 ) to the solution. A gravimetric regional geoid model
KG2011 which covers the Konya Closed Basin (68 000 km2 ) within 3 3 resolution, is obtained
from this solution. Its geographical limits are from 37 to 39 northern latitude and from 31.5
to 35.0 eastern longitude. This geoid model (KG2011) is evaluated by the GNSS/levelling data
in the absolute and relative senses. The absolute and relative accuracies of the KG2011 model
are calculated as 5.6 cm and 1.7 ppm, respectively. On the other hand, absolute and relative
accuracies of the global combined model EGM2008, which is the best model in Turkish territory,
are calculated in the target area as 7.8 cm and 1.8 ppm, respectively. These results show that
GGMs can be improved by terrestrial data, and this improvement can be reached the significant
value in spite of a very limited and too sparse gravity data.
Keywords: Geopotential Model, Spectral Assessment, Modified Stokes Function, Local
Improvement, KJ2011 Geoid Model

iii
 TESEKKUR

Global yerpotansiyel modellerinin spektral yontemlerle degerlendirilmesi ve jeoit

belirleme icin yerel olarak iyilestirilmesi baslkl tezin gerceklestirilmesinde
dansman hocam Sayn Yrd. Doc. Dr. Aydn Ustunun katklar buyuktur.
2003 ylndan bugune degin kendisiyle birlikte calsmaktan buyuk onur duydugum;
basta fiziksel jeodezi, dengeleme hesab ve enterpolasyon olmak uzere jeodezinin
temel konularn kendisinden ogrendigim, her zaman bana guvendigini hissettigim
hocama ne kadar tesekkur etsem azdr. Hocamn oneri ve elestirileri tezin iceriginin
gelistirilmesinde kolaylk saglamstr.
Ozel bir tesekkuru hak eden bir diger kisi de Prof. Dr. Artu Ellmanndr.
Estonyann Tallinn Teknoloji Universitesinde bulundugum alt aylk surede ikinci
bir dansman gibi gayret gostermistir. Tezin uygulama ksmnda, her islemi adm
adm anlatan ve buldugum sonuclar tek tek irdeleyen hocamn katksn kesinlikle
unutamam.
Isvec Kraliyet Teknoloji Enstitusunde Jeodezi Anabilim Dal Baskan Prof.
Dr. Lars Erik Sjoberge KTH yaklasm ile jeoit modelleme konusunda uc ay boyunca
birlikte calsma frsat vermistir. Tezin uygulamaya iliskin profesyonel katklarndan
dolay kendisine mutesekkirim. Yine ayn anabilim dalnda calsan, yardm ve scak
dostuklarn hic esirgemeyen, basta Doc. Dr. Mehdi Eshagh olmak uzere Dr.
Mohammad Bagherbandi ve Arastrmac Mesud Shiraziana da tesekkur ederim.
Tez izleme komitesi uyelerinden Doc. Dr. I. Oztug Bildiriciye tezimin
programlama asamalarnda ve yurtds calsmalarmda verdigi desteklerden dolay en
iyi dileklerimi sunarm. Ayrca her alt aylk donemde diger komite uyesi Sayn Yrd.
Doc. Dr. Ozan Ozkan ile birlikte tezin yon bulmasnda katklar olmustur. Sevgili
meslektasm ve arkadasm Ars. Gor. H. Zahit Selviye akademik calsmalarmda
beni her defasnda cesaretlendigi icin cok tesekkur ederim. Diger yandan daima
birlikte calstgmz mesai arkadasm Ars. Gor. N. Betul Avsara, akademik hayatn
olmazsa olmazlarndan yazm asamalarnda, gerek cevirilerde gerekse okuyarak
verdigi destekten dolay kendisine tesekkurlerimi sunarm.
Calsmam suresince gosterdikleri sabr ve anlaysndan dolay sevgili hayat
arkadasm Haticeye ve biricik kzmz Izeme bu tezi ithaf etmek istiyorum. Son
olarak, bana calsma azmini ve kararlgn veren anneme ve babama da minnettar
oldugumu ifade etmek isterim.

R. Alpay ABBAK
10 Mays 2011

iv
ICINDEKILER

TEZ BILDIRIMI i

OZET ii

ABSTRACT iii

TESEKKUR iv

ICINDEKILER v

SIMGELER VE KISALTMALAR vii

1 GIRIS 1

2 GLOBAL YERPOTANSIYEL MODELLERI VE JEOIT 5

2.1 Gravite Alannn Harmonik Serilerle Gosterimi . . . . . . . . . . . . . 5
2.2 Bozucu Gravite Alan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.3 Global Modellerde Kullanlan Veri Turleri . . . . . . . . . . . . . . . 11
2.3.1 Uydu verileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.3.2 Yersel gravite verileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.4 Global Modellerin Olusturulmas, Model Cozunurlugu ve Turleri . . . 22
2.5 Nitelik Yonunden Global Modelin Irdelenmesi . . . . . . . . . . . . . 25

3 GLOBAL YERPOTANSIYEL MODELLERININ SPEKTRAL

YONTEMLERLE DEGERLENDIRILMESI 27
3.1 Spektral Araclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
3.1.1 Sinyal guc spektrumu ve hata derece varyans . . . . . . . . . 28
3.1.2 Gravite anomalisi ve jeoit ondulasyon farklar . . . . . . . . . 29
3.1.3 Korelasyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.1.4 Yumusatma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.1.5 Yuzdelik Fark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.1.6 Kazanc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.2 Spektral Uygulamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.3 Bolgesel Analiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

4 GLOBAL YERPOTANSIYEL MODELLERININ

IYILESTIRILMESI VE KTH TEKNIGI 44
4.1 Stokes Integrali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
4.2 KTH Yaklasm ile Stokes Integralinin Modifikasyonu . . . . . . . . . 46
4.3 Derece Varyansnn Modifikasyona Katks . . . . . . . . . . . . . . . 48
4.4 Modifikasyon Parametrelerinin Kestirimi . . . . . . . . . . . . . . . . 48
4.5 Stokes Modifikasyonunun Pratik Uygulamas . . . . . . . . . . . . . . 51
4.6 Duzeltmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
4.6.1 Topografik duzeltme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
4.6.2 Indirgeme duzeltmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.6.3 Atmosferik duzeltme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.6.4 Elipsoidal duzeltme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

v
5 KONYA KAPALI HAVZASINDA KTH YAKLASIMINA DAYALI
JEOIT MODELININ OLUSTURULMASI 57
5.1 Veri Toplama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
5.1.1 Proje sahas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
5.1.2 Gravite gozlemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
5.1.3 GNSS/nivelman verileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
5.1.4 Saysal yukseklik modeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5.1.5 Global yerpotansiyel modelleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5.2 Bolgesel Model Olusturmak icin Yaplan On Hazrlklar . . . . . . . . 61
5.2.1 Gravite anomalileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
5.2.2 GGMlerden turetilen buyuklukler . . . . . . . . . . . . . . . . 67
5.3 KJ2011 Modelinin Olusturulmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
5.3.1 Modifikasyon Parametrelerinin Kestirimi . . . . . . . . . . . . 69
5.3.2 Modifikasyon Limitlerinin Belirlenmesi . . . . . . . . . . . . . 69
5.3.3 Duzeltme Degerleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
5.4 Yeni Gravimetrik Model KJ2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

6 SONUCLAR VE ONERILER 77
6.1 Sonuclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
6.2 Oneriler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

KAYNAKLAR 81

OZGECMIS 87

vi
 SIMGELER

~b : yercekim ivme vektoru

dm : diferansiyel kitle elman
f : referans elipsoidinin basklg
h : elipsoidal yukseklik (m)
l : ceken ve cekilen cisim arasndaki uzaklk
n : harmonik derece
m : harmonik sra
r : kuresel uzaklk (m)
x, y, z : kartezyen koordinatlar
Cnm Snm : n. derece ve m. sradaki harmonik katsay
G : evrensel cekim sabiti
H : ortometrik yukseklik (m)
M : yeryuvarnn kutlesi (kg)
N : jeoit yuksekligi (m)
R : yeryuvarnn ortalama yarcap (m)
T : bozucu potansiyel
V : cekim potansiyeli
W : gravite potansiyeli
g : gravite anomalisi (mGal)
: jeodezik enlem ( )
: normal gravite (mGal)
: jeodezik boylam ( )
: acsal hz
: yer merkezli ac ( )
: topografik kitlelerin yogunlugu (kg/m3 )
: standart sapma
: kars enlem ( )
: yukseklik anomalisi (m)
KISALTMALAR

m : metre
ppm : milyonda bir
sn : saniye
Std : standart sapma
EKK : en kucuk kareler
CHAMP : CHallenging Mini-satellite Payload for geophysical research
GGM : global yer potansiyel model
GOCE : Gravity field and steady-state Ocean Circulation Explorer
GRACE : Gravity Recovery And Climate Experiment
GPS : kuresel konum belirleme sistemi
HGK : Harita Genel Komutanlg
KOH : karesel ortalama hata
KTH : Isvec Kraliyet Teknoloji Enstitusu
LEO : Alcak yorungeli

vii
 1

1. GIRIS

Jeodezinin temel gorevi yeryuvarnn geometrik seklini ve gravite alann

belirlemektir. Yersel gravite olcmeleri, radar uydu altimetresi, uydu yorunge
hareketlerinin izlenmesi ve ozel tasarlanms uydu gradyometresi yerin gravite alann
belirlemek icin yaplan baslca gozlemlerdir. Yeryuvarnn tamamna homojen olarak
daglmas beklenen bu gozlemler sayesinde yeryuvarnn cekim alann temsil eden
global yerpotansiyel modelleri (GGM: Global Geopotential Model) uretilir.
Ulke olcmelerinde ad skca duyulan jeoit yuksekligi, cekul sapmas,
gravite anomalileri gibi buyuklukler cekim potansiyelinin birer fonksiyonelidir.
Uygulamada bu parametreler GGM yardmyla snrl bir dogrulukta elde
edilebilirler. GGMlerden turetilen degerlerin dogrulugu modelin maksimum acnm
derecesine ve ilgili buyukluklerin hesaplanacag bolgede model icin kullanlan
verilerin sklgna ve dogruluguna bagldr. Bir baska deyisle, GGMlerin
olusturulmas surecinde kullanlan global veri daglmnn yetersiz ve esit olmays,
modelin yeteneklerini kstlayan baslca faktorlerdir. Bu olumsuzluklarn bir
sonucu olarak GGMlerden hesaplanacak buyukluklerin dogruluk seviyeleri bolgeden
bolgeye degisiklik gosterir. Turkiye gibi belirli bir bolgede herhangi bir GGMe
dayal muhendislik uygulamalarna gecilmeden once, model spektral yontemler ve
ds veri kaynaklar ile snanmal, gerektiginde modelden bagmsz yersel verilerle
desteklenerek iyilestirilmelidir.
GGMlerin degerlendirilmesinde geleneksel yaklasm cogunlukla ds veri
kaynaklaryla dogruluk analizi gerceklestirmeye yoneliktir. Denizlerde ve
karalarda olculmus gravite anomalileri ve GNSS (Global Navigation Satellite
System)/nivelman verileri boyle karslastrma icin en cok kullanlan veri
kaynaklardr. Yersel gravite olculerine dayal baz karslastrma ornekleri olarak
Amos ve Featherstone (2003) ve Denker ve Roland (2002) verilebilir. Diger yandan,
Klokocnik ve ark. (2002a,b) altimetrik verilerle, Cheng ve ark. (2009); Forste ve ark.
(2009) yorunge parametreleriyle, Bilker (2005) ise GNSS/nivelman olculerileriyle
yaplms karslastrma ornekleridir. Uluslararas Global Yer Modelleri Merkezinin
(ICGEM: International Centre for Global Earth Models) internet sitesinde, yeni
olusturalan her model ilan edilir, farkl bolge ve ktalardaki GNSS/nivelman verileri
ile duzenli olarak karslastrlr ve modelin global basars ortaya ckarlr (ICGEM,
 2

2010). Diger yandan ulkemizde yaplan ds veri kaynaklaryla karslastrma ornekleri

olarak Ustun ve Demirel (2006); Tepekoylu ve Ustun (2007); Klcoglu ve ark. (2009)
calsmalar verilebilir.
Ds degerlendirme yontemlerinin yansra ic dogruluk analizleri (spektral
analizler) de onemli yer tutmaktadr. Spektral analizler model analizine
degisik cozunurluk seviyelerinden baktg icin model yeteneklerinin anlaslmasna
elverislidir. Bunun icin her bir modele iliskin model katsaylar ve onlarn
standart sapma degerleri analiz edilerek istenen cozunurlukte bir degerlendirmede
bulunulabilir.
Degerlendirmeler sonrasnda, muhendislik uygulamalarnda kullanmak uzere
bolgesel bir jeoit modeli icin GGMlerin yersel verilerle desteklenerek iyilestirilmesi
gundeme gelmektedir. Basta da deginildigi gibi, GGMler yeryuvarnn tamamna
daglms, yersel ve uydu verilerine dayal modellerdir. Ekonomik, burokratik
ve politik nedenlerden dolay, modellerin olusturulmas surecinde baz ulke
veya bolgelerin yersel gravite verileri GGMlerin cozumunde yer almamaktadr.
Dolaysyla soz konusu bolgeler icin bu modeller dusuk dogrulukta cozum
sunmaktadr. Bolgesel anlamda jeodezik ihtiyaclara cevap verecek bir model ancak
yersel verilerle desteklenmis yuksek cozunurluklu ve dogruluklu bolgesel modellerin
olusturulmas ile mumkundur. GGMlerin jeoit bakmndan iyilestirilmesi amacyla
literaturde deterministik ve stokastik olmak uzere iki yaklasma rastlanmaktadr.
Deterministik yontemler arasnda Molodensky ve ark. (1962); Wong ve Gore
(1969); Meissl (1971); Vincent ve Marsch (1974); Colombo (1981); Vancek ve
Kleusberg (1987)in calsmalar onemli bir yere sahiptir. Bu calsmalarn ana
felsefesi Stokes fonksiyonundaki matematiksel integrasyon hesabnn global yerine
bolgesel integrasyona donusturulmesiyle ortaya ckan kesme hatasnn (truncation
error) kucultulmesine dayanr. Deterministik yontemler, kesme hatas dsnda diger
hata kaynaklarn da gozard etmesi nedeniyle kapsam dar sonuclarn memnun
edici (istenilen dogrulukta) olmadg yaklasmlardr (Sjoberg ve Hunegnaw, 2000).
Deterministik ve stokastik iyilestirme yontemlerinin saysal olarak karslastrlmas
Ellmann (2004)n calsmasnda bulunabilir.
Diger yandan stokastik yontemler, kesme hatasnn yansra verilerden
kaynaklanan (yersel gravite gozlemleri ve GGMden) hatalar da gozonune alan ve
 3

bolgesel iyilestirmeyi bu esaslara gore saglayan kapsaml bir yontemdir. Yontemin

gelisim sureci Isvec Kraliyet Teknoloji Enstitusunde (KTH) Prof. Dr. Lars
Erik Sjobergin 1981 ylndaki calsmasyla baslamstr (Sjoberg, 1981). Etkilenmis
(biased) (Sjoberg, 1984) cozum sonucu veren ilk yaklasm srasyla etkilenmemis
(unbiased) (Sjoberg, 1991) ve optimum (Sjoberg, 2003a) cozum yontemleri izlemistir.
Jeodezik literaturde sozu edilen uc stokastik yontemin tamamna KTH yaklasm
olarak ifade edilmektedir.
Stokastik KTH yaklasm Zambiya, Isvec, Etiyopya, Baltk Ulkeleri (Estonya-
Letonya-Litvanya), Iran, Sudan ve Tanzanya gibi dunyann degisik cografyasndaki
bolgesel jeoit modelleme calsmalarnda basaryla uygulanmstr (Nsombo, 1996;
Nahavandchi, 1998; Hunegnaw, 2001; Ellmann, 2004; Kiamehr, 2006; Abdalla,
2009; Ulotu, 2009). Bu uygulamalarn snrl sayda ve dusuk dogruluklu
gravite verilerine sahip gelismemis veya az gelismis ulkelerde gerceklestirildigi goz
onunde bulundurulmaldr. Ayn ulkelere ait onceki jeoit modelleriyle yaplan
karslastrmalar KTH metodunun digerlerine gore en iyi sonuclar veren bir yontem
oldugunu isaret etmektedir.
Bu calsmada, gravite alann belirleme amacl uydu gorevlerinden elde
edilen yalnzca uydu bazl (satellite-only) GGMlerin spektral araclarla analizi
yaplmaktadr. Basarl olarak degerlendirilen uydu bazl model, yersel verilerle
desteklenerek Konya Kapal Havzasnda, 3 3 cozunurluklu bolgesel jeoit
belirlemek icin stokastik KTH metodu ile iyilestirilmektedir. Iyilestirme icin yersel
gravite gozlemleri ve Turkiye Saysal Yukseklik Modeli 3 (TSYM3) kullanlmstr.
Konya Kapal havzas, topografya ve jeoit ondulasyonlarnn degisimi bakmndan
ele alndgnda, Turkiyenin oldukca karmask bolgelerinden biridir. Bu calsma ile
topografyas daglk ve snrl sayda yersel gravite verisi iceren bir bolgede KTH
metodunun performans degerlendirilecektir.
Tezin bolumleri su sekilde ozetlenebilir: Ikinci bolumde yeryuvarnn
gravite alannn modellenmesi hakknda genel kavramlar acklanmstr. Ucuncu
bolumde GGMlerin spektral araclarla analizi yaplms ve iyilestirme icin en
uygun model belirlenmistir. Dorduncu bolumde iyilestirmede kullanlan KTH
yaklasm hakknda temel teori ve kavramlar ayrntl olarak ele alnmstr. Besinci
bolumde Konya Kapal havzasnda yersel verilerle desteklenmis bolgesel jeoit
 4

modelinin olusturulmasnda gecen islem admlar acklanms ve olusan yeni model

GNSS/nivelman verileriyle mutlak ve bagl anlamda degerlendirilmistir. Son
bolumde arastrma kapsamnda elde edilen sonuclar ozetlenmis ve uygulamann eksik
kalan yonleri dikkate alnarak gelecek calsmalar icin onerilerde bulunulmustur.
 5

2. GLOBAL YERPOTANSIYEL MODELLERI VE JEOIT

1957 ylnda uzaya frlatlan SPUTNIK 1 mekigiyle birlikte, yeryuvarnn

global gravite alannn yapay uydular yardmyla pratikte belirlenebilecegi ortaya
ckmstr. Yerin cekim alan icerisinde serbest olarak hareket eden her cisim bu
alann belirlenmesi icin bir alglayc islevi gormektedir. Yeryuvar etrafnda donen
yapay uydular yeryuvarnn duzensiz cekim alannn etkisi nedeniyle, Keplerin
ackladg duzgun (ideal anlamda elips) yorungeden sapar ve bu sapmalar gercek
gravite alanndaki duzensizligin geometrik izlerini tasmaktadr.
Kepler yorunge elemanlar ile ifade edilen uydunun dinamik davransnn
belirlenmesine dayanan uydu izleme teknigi, 1960l yllardan gunumuze kadar
basaryla uygulanmaktadr. Bu yontem sayesinde, global gravite alannn ds
cekim etkisi kuresel harmonik katsaylar cinsinden ifade edilebilmektedir (Kaula,
1966). Uydu izleme verileri global gravite alannn ancak uzun ve orta dalga
boylu bilesenlerinin belirlenmesine izin vermektedir. Gecmise kyasla gunumuzde
uydu izleme ve gravite alan buyukluklerinin uydular yardmyla olculdugu modern
yaklasmlar ile gelistirilen uydu modellerinin cozunurlugunde dogal bir snra
yaklaslmstr. Ilk defa, 1966 ylnda 8. derece ve sraya kadar hesaplanan
yerpotansiyel modellerinin acnm derecesi, 2010 ylna gelindiginde 240a kadar
yukselmistir (ICGEM, 2010).
Bu bolumde, yeryuvarnn gravite alannn modellenmesi, modellerin
olusturulmasnda kullanlan veri turleri ve model turlerine iliskin ayrntl bilgiler
verilecektir. Ayrca global yerpotansiyel modeller yardmyla jeoit yuksekliklerinin
hesaplanmas ve yontemin uygulamadaki yeri degerlendirilecektir.

2.1 Gravite Alannn Harmonik Serilerle Gosterimi

Newton tarafndan ortaya atlan kitle cekim kuramna gore, aralarndaki

mesafe l olan m1 ve m2 kutleli iki cisim biribirlerini,

m1 m2 l
F = G (2.1)
l2 l

kuvveti ile cekerler. Burada G, evrensel cekim sabiti olarak bilinir. Esitlikten
anlaslacag uzere, cekim kuvveti nokta kitleler olarak gorulen iki cisim arasndaki
 6

mesafenin karesi ile ters orantldr. Kitlelerden biri ceken digeri cekilen olarak
adlandrlr.
Cekim kuvveti yeryuvar ile cekim alannda yer alan bir uydu icin gozonune
alnrsa, uydunun kutlesi birim kutle olarak dusunulebilir. Bu durumda kuvvet
cekim ivmesine,
Ml
b = G (2.2)
l2 l
donusur. Burada M yeryuvarnn kutlesini, eksi isareti cekilen birim kitlenin cekim
yonunu gostermektedir (Mnin merkezinde tanml koordinat sistemin baslangcna
dogru).
(2.2) yercekim ivmesi, soz konusu birim kitlenin cekim potansiyelinden,

M
V =G (2.3)
l

yola ckarak turetilebilir. Cekim potansiyelinin gradyeni,

gradV = b = [bx , by , bz ] (2.4)

yercekim ivme vektoru bnin bilesenlerini vermektedir. Buna gore skaler bir
fonksiyon olan cekim potansiyeli V nin koordinat sisteminin bilesenlerine gore turevi,

V V V
bx = , by = , bz = (2.5)
x y z

b cekim ivmesini olusturmaktadr. (2.3)(2.5) esitlikleri, yeryuvarnn cekim alann

(vektor alann) belirlemenin gercekte skaler bir buyukluk olan cekim potansiyelini
belirlemekle ozdes oldugunu gostermektedir. Gercekte (2.2) ve (2.3) esitliklerinden
farkl olarak M kutlesini olusturan yeryuvar kitleler ygndr ve bunlarn daglm
homojen degildir. Yeryuvarnn cekim potansiyeli, bu yuzden uc boyutlu uzayda
yogunluk daglmnn bir fonksiyonu olarak,

dm
ZZZ
V =G (2.6)
l
Yeryuvar

seklinde uc katl integral ile ifade edilir. Esitlikte dm diferansiyel kitle elemann, l
kitle eleman ile cekilen birim kitleli cisim arasndaki uzaklg temsil eder. Yogunluk
 7

daglm yalnzca yerkabugunda yaklask olarak bilindiginden bu esitlikten bir sonuc

elde etmek uygulamada olanakszdr.
Cekim potansiyeli V uzayda sureklidir ve sonsuzu temsil eden limit durumu
sfrdr. Cekim potansiyelinin birinci turevleri de tum uzayda sureklidir; fakat ikinci
turevleri degildir. Buna gore cekim potansiyelinin ikinci turevlerinin toplam yani
Laplasiyeni,
2V 2V 2V
V = + + (2.7)
x2 y 2 z 2
tum uzay icin genellestirilecek olursa, Poisson esitligini saglar:

V = 4G (2.8)

Bu esitlikten ikinci turevlerin tumuyle yogunluga bagl oldugu, ceken cisim

acsndan kitlelerin olmadg bir baska deyisle yogunlugun sfr oldugu yerde Laplace
diferansiyel denklemini sagladg anlaslmaktadr.
Buradan hareketle yeryuvarnn dsnda cekim potansiyeli hamoniktir
denir. Harmoniklik cekim potansiyelini yeryuvarnn dsnda yaknsak seriler
ile gosterilebilecegi anlamna gelir ve denklemin cozumu harmonik fonksiyonlar
yardmyla gerceklestirilebilir. Harmonik fonksiyonlar uzayn her noktasnda Laplace
esitligini saglayan, duzenli ve analitik fonksiyonlardr.
Yeryuvarnn yuzeyi genel anlamyla kure olarak dusunuldugunde, Laplace
denkleminin cozumu en kolay sekilde kuresel harmoniklerle saglanr. Bu durumda
kure harmoniklerinin ifadesi ancak kuresel koordinat sisteminde (r, , )
mumkundur. Cekim potansiyelinin (2.5) ve (2.7) turevleri dik koordinat sisteminde
tanmlandgndan, kuresel koordinat sistemindeki karslklarnn hesaplanmas
gerekir. Kuresel ve dik koordinat sistemleri arasndaki iliski,

x =r sin cos

y =r sin sin (2.9)

z =r cos

olarak tanmlanabilir. Koordinat sistemleri arasndaki geometrik iliski Sekil 2.1de

gosterilmistir.
 8

z
P (x, y, z)
b

Sekil 2.1. Kuresel koordinat sistemi

Kuresel koordinatlardan Laplace denklemini elde etmek icin her iki koordinat
sisteminde ayn skaler buyukluge karslk gelen diferansiyel yay eleman dsden
yararlanlabilir. Bunun icin onceki esitlik grubundan diferansiyel buyuklukler,

x x x
dx = r
dr +
d +
d
y y y
dy = r
dr +
d +
d (2.10)
z z z
dz = r
dr +
d +
d

olusturulur ve yay uzunlugu eleman ds hesaplanrsa,

ds2 = dx2 + dy 2 + dz 2 = dr 2 + r 2 d2 + r 2 sin2 d2 (2.11)

olur. Buradaki her diferansiyel koordinat bileseninin katsays metrik tensor (Jakobi)
matrisinin kosegen terimleridir ve tensor elemanlar Jrr = 1, J = r 2 , J =
r 2 sin2 ile ifade edilir.
Laplace diferansiyel denkleminde kuresel koordinatlar yazldgnda,

2V V 2V V 1 2V
V = r 2 + 2r + + cot + =0 (2.12)
r 2 r 2 sin2 2

seklinde elde edilir. Bu denklemin cozumu icin cekim potansiyeli degiskenlere ayrma
kural,
V (r, , ) = f (r)g()h() (2.13)
 9

biciminde yazlabilir. (2.12)nin diferansiyel denklem cozumunden,

f (r) =r n ve r (n+1)

g() =Pnm cos (2.14)

h() = cos m veya sin m

sonuclar ckar. Esitlikte n ve m keyfi secilen tamsaylar olmak uzere, Pnm (cos )
butunlesik Legendre fonksiyonlarn gosterir. f (r), g(), h() fonksiyonlarnn her
biri harmoniktir. Bu durumda verilen fonksiyonlarn dogrusal birlesimi de bir
cozumdur. Cekim potansiyelinin sonsuzda sfr oldugu goz onune alnarak harmonik
fonksiyonlar (2.3)e gore duzenlenirse,

n
X 1 X
V (r, , ) = n+1
(anm cos m + bnm sin m)Pnm (cos ) (2.15)
n=0
r m=0

biciminde gosterilebilir. Burada anm ve bnm keyfi sabitlerdir. Bu harmonik

seri yeryuvarnn ds gravite alan ile iliskilendirilirse, tum yeryuzunu kapsayan
olculerden hesaplanacak katsaylar yardmyla cekim potansiyeli,

 n+1 Xn
GM X R
V (r, , ) = (Cnm cos m + Snm sin m)Pnm (cos ) (2.16)
R n=0 r m=0

halini alr (Hofmann-Wellenhof ve Moritz, 2005). Burada R yeryuvarnn ekvatoral

yarcapn, r, , hesap noktasnn kuresel koordinatlarn, n, m derece ve sray,
Cnm , Snm kuresel harmonik katsaylar, Pnm (cos) butunlesik Legendre fonksiyonunu
temsil eder.
(2.16) esitliginin tam anlamyla calsabilmesi icin Cnm ve Snm katsaylarnn
en iyi sekilde modellenmesi gerekir. Soz konusu katsaylar, yeryuzunde ve uzaydan
yaplan olculere gore belirlenir. Elde edilecek sonuclarn dogrulugu verilerin says,
sklg ve dogruluguna bagldr. Bahsedilen katsaylarn hangi olculerle ve nasl
belirlendigi ileriki bolumlerde deginilecektir.

2.2 Bozucu Gravite Alan

Yeryuvarnn gercek gravite alan, yerin cekim ve merkezkac kuvvetinin

bileskesinden olusan vektorel bir alandr. Gravite alan, skaler bir fonksiyon olan
 10

V cekim ve merkezkac potansiyellerinin toplam,

W =V + (2.17)

biciminde gosterilir. Merkezkac potansiyeli sadece yeryuzundeki cisimler uzerinde

etkilidir ve yerin donme hzna bagldr.
W nin gradyen vektoru,
 
W W W
g = gradW = , , (2.18)
x y z

gravite vektoru adn alr.

Ilk yaklasm olarak yeryuvar bir kuredir; ikinci yaklasm olarak da donel
elipsoit olarak dusunulebilir. Her ne kadar yerin gercek sekli bir elipsoit degilse de
referans elipsoidinin gravite alan temel bir oneme sahiptir. Cunku matematiksel
olarak hesaplamak cok kolaydr ve gercek gravite alannn elipsoidin normal
alanndan sapmalar cok kucuktur. Dolaysyla yerin gercek gravite alanndan,
normal alan ckarlarak geride bozucu alan brakmak gravite alann problemini
oldukca basitlestirir. Bu durumda yeryuvarnn normal sekli olarak bir nivo elipsoidi,
yani bir normal gravite alannn es potansiyelli yuzeyi olan bir donel elipsoit referans
alnmaktadr.
Normal gravite alannn potansiyeli,

U = U(x, y, z) (2.19)

ile ifade edilirse U0 =sabit yuzeyi olarak nivo elipsoidinin W0 =sabit ile tanmlanan
jeoide tumuyle karslk geldigi gorulur (U0 = W0 =sabit).
Belirli bir noktada yeryuvarnn gercek gravite potansiyeli W ile referans
elipsodinin normal gravite potansiyeli U arasndaki farka bozucu potansiyel denir
ve
T =W U (2.20)
 11

ile gosterilir. Bozucu potansiyelin kuresel harmonikler cinsinden gosterimi,

Nmax  n+1 Xn
GM X R
T = (Cnm cos m + Snm sin m)Pnm (cos ) (2.21)
R n=0 r m=0

yazlabilir. Burada Cnm katsaylar gercek gravite alan ile normal gravite alan
arasndaki katsay farkn ifade etmektedir. Buna karsn elipsoidin Snm katsaylar
olmadg icin gercek potansiyeldeki degeri aynen alnr.
Bruns denklemine gore, bozucu potansiyelden yukseklik anomalisine gecis,

T (r, , )
(r, , ) = (2.22)

esitligiyle tanml oldugundan bunun kuresel hormanikler cinsinden karslg,

Nmax  n+1 Xn
GM X R
(r, , ) = (Cnm cos m + Snm sin m)Pnm (cos ) (2.23)
r n=0 r m=0

esitligi ile hesaplanr. Burada noktann normal gravite degeridir.

Yukseklik anomalisinden jeoit ondulasyonuna gecis,

gB
N(, ) = (r, , ) + H (2.24)

Bouguer plakas duzeltme terimi ile gerceklestirilir (chap. 8, Hofmann-Wellenhof ve

Moritz, 2005). Burada gB basit Bouguer gravite anomalisi, ortalama normal
gravite, H noktann ortometrik yuksekligidir.
Fiziksel jeodezinin ana problemi olan gravite olculerinden jeoidin belirlenmesi
potansiyel kuramnn ucuncu snr deger problemidir. Goruldugu gibi, eger bozucu
potansiyel cozulurse fiziksel jeodezinin en onemli buyuklugu olan jeoit yuksekligi de
hesaplanabilir.

2.3 Global Modellerde Kullanlan Veri Turleri

Yeryuvarnn gercek sekli olan jeoidi yercekimi ve merkezkac kuvvetleri

belirler. Homojen olarak daglms bicimde yeryuzunun belirli noktalarnda, soz
konusu temel fiziksel buyukluklerin fonksiyonelleri olculebilirse yeryuvarnn gercek
seklinin belirlenmesine yonelik ilk admlar atlms olacaktr. Burada modellenmek
 12

istenen yuzey global oldugundan bu ancak kuresel veya elipsoidal yerpotansiyel

modelleri ile gerceklestirebilir. Bu bolumde soz konusu modelleri belirlemede
kullanlan veri kaynaklar ksaca acklanacaktr.

2.3.1 Uydu verileri

Yapay uydu gorevleri kullanlarak yeryuvarnn gercek gravite alan hakknda

global bilgiler ckarlabilir. Uydu izleme (satellite-tracking), uydudan-uyduya
izleme, uydu altimetre ve gradyometre verileri aranan bilgileri iceren gozlem
turleridir.
Yapay uydulardan once dogal uydu olan Aya yaplan gozlemler, yeryuvarnn
gravite alannn uydular yardmyla kolay bir bicimde belirlenebilecegini isaret
etmistir. Gunumuzde yapay uydularn bu konuda cok basarl oldugu herkesce
bilinmektedir. Jeodezik amac tassn ya da tasmasn hedef olarak gozlenebilen
her uydu, icerisinde hareket ettigi gravite alann belirlemeye uygundur. Keplerin
yorunge elamanlar ile ifade edilen uydunun dinamik davransnn izlenmesine
dayanan bu yontem ile yerin gercek gravite alannn standart gosterimi olan kuresel
harmonik serilerin katsaylar kestirilir.
Vektorel anlamda bir uydu gozlemi,

rs = rP + (2.25)

esitligi ile ifade edilir. Burada rs uydunun yer merkezli (jeosentrik) konum
vektorunu, rP yer istasyonunun yer merkezli konum vektorunu ve yer
istasyonundan uyduya olan toposentrik gozlem vektorunu temsil eder (Sekil 2.2).
Uydu gozlemleri lazer veya doppler tekniklerine dayanr.
Eger (2.25) esitligi, bir uydu icin birden cok gozlem istasyonunda
duzenlenirse, uydunun konumu hassas sekilde kestirilebilir. Uydu konumu
onceden bilinen Kepler yorunge elemanlarndan ckarlrsa, geriye bozulmus yorunge
elemanlarna ait buyuklukler kalacaktr. Buradan hareketle yerin gercek gravite
alan belirlenebilir.
Uydunun yorunge yuksekligi arttkca, uydudan alnacak gravite sinyalinin
gucunde azalma olur. Uydu yorunge yuksekligi azalr ise bu kez surtunmelerin
etkisiyle atmosfere giren uydunun yapsnda bozulma olur ve calsma omru
 13

Yorunge

S
bc Uydu

u
P
yuz
Yer

rs

rP

Sekil 2.2. Yeryuzunden bir uyduya yaplan gozlem

ksalr. Dolaysyla gravite alannn modellenmesinde uydu yuksekliginin optimum

duzeyde olmas gerekir. Gravite alann modellemede diger onemli bir etken de
gravite olculerinin yeryuvarnn tamamna homojen bir sekilde daglms olmasdr.
Yukarda belirtilen nedenlerle gravite alannn dogrulugunu ve cozunurlugunu
arttrabilmek icin ozel tasarlanms uydulara ve yeni olcme tekniklerine gereksinim
duyulmaktadr. Bu ihtiyaclardan yola ckarak 1970lerin basndan itibaren
calsmalar baslatlan gravite belirleme amacl uydu gorevleri ancak 2000li yllara
gelindiginde hayata gecirilebilmistir. CHAMP (CHallenging Mini-satellite Payload
for geophysical research and application) uydusu 2000 ylnn Temmuz aynda
yorungeye yerlestirilmistir (CHAMP, 2010). Mart 2002de uydudan uyduya izleme
(SST: Satellite to Satellite Tracking) teknigi kullanan GRACE (Gravity Recovery
And Climate Experiment) uydu cifti gonderilmistir (GRACE, 2010). Son olarak
bu calsmalara gradyometre teknolojisi ile katk saglayan GOCE (Gravity field and
steady-state Ocean Circulation Explorer) uydusu 17 Mart 2009 tarihinde katlmstr
(GOCE, 2010). Soz konusu uydu misyonlar yeryuvarnn tamamndan veri
toplayabilecek sekilde, 250500 km yorunge yuksekliginde tasarlanmstr. Boylece
uydular gravite alannn yalnzca uzun-dalga boylu bilesenlerini degil ayn zamanda
ksa-dalga boylu bilesenlerinin de kestirilmesine yardmc olmaktadr.
Uydu gorevlerinde bu tur gelismeler olurken, olcme tekniklerinde de
gelismeler olmustur. Uydudan uyduya olcme (SST) teknigi, yuksek-alcak (SST-hl)
ve alcak-alcak (SST-ll) olmak uzere iki sekilde uygulanmaktadr. SST-hl tekniginde,
 14

dusuk yorungeli (LEO: Low Earth Orbit) yer uydusundaki 12 kanall GNSS alcs
ile GNSS uydularna gozlem yaplarak uydu yorungesi cm duyarlgnda ve 3 boyutlu
olarak hesaplanr. Ayrca LEO uydusunda bulunan ivme olcer sayesinde uydunun
gravite alan ile iliskisi olmayan ivmelenmeler olculur. Dolaysyla gravite alan
parametreleri bu olculerden kestirilir. CHAMP uydu misyonu SST-hl teknigini
kullanr.
SST-ll olcme tekniginde ise aralarnda belirli bir mesafe bulunan ve ayn
yorungede devam eden iki LEO uydusu arasndaki uzaklk degisimi hassas bir sekilde
olculur. Bu arada her iki uydudan GNSS uydular gozlenerek uydu yorungeleri
belirlenir. GRACE uydu gorevinde uydu ciftinin yorungeleri SST-ll teknigiyle,
gravite alanndaki degisimler SST-hl teknigiyle belirlenir.
Ote yandan deniz ve okyanus yuzeylerinin olculmesi de global gravite alannn
modellenmesinin bir parcasdr. Altimetre bir cesit yukseklik olcme teknigidir.
Altimetrik gozlemler genel olarak, yer gravite alan, global okyanus akntlar, gel-
gitler ve okyanus topografya haritasnn ckarlmas icin yaplr.
Sistemin ana ilkesi uydu ile deniz duzeyi arasndaki mesafenin olculmesidir.
Uydu yorungesinde devam ederken, yeryuzune radar dalgalar yayar. Sinyalin
gonderildigi ve hedef yuzeyden yansdktan sonra uydudan alndg zaman fark
sk hzyla carplarak uzaklga gecilir. Altimetreden elde edilen mesafe olcusunun
yukseklik olarak yorumlanabilmesi icin uydunun referans elipsoidine gore konumu
duyarl bir sekilde belirlenmelidir. Bu islem icin yine uydu uzerine yerlestirilmis
GNSS alcs sayesinde yuksek prezisyonlu olarak 3 boyutlu konum belirleme isi
gerceklestirilir. SEASAT, GEOSAT, ERS-1, ERS-2, Topex/Poseidon, Jason-1 ve
ENVISAT cesitli zamanlarda frlatlms altimetik olcum gerceklestiren uydulardr.
Son olarak; ozel tasarlanms uydu gradyometresi (SGG) ile uzaydan gravite
alannn ksa dalga boylu bilesenlerinin belirlenebilecegi gundeme gelmistir. SGG
sayesinde eksen boyunca yerlestirilmis P1 ve P2 konumundaki iki kutleye etki eden
ivme fark olculur. Esas olarak, sistem ayn ozelliklere sahip ivmeolcer ciftlerinden
olusan duzenek ile calsr. Ornegin GOCE uydusunun ana techizat olan ve uydunun
olabildigince agrlk merkezinde yeralan gradyometre, ortogonal uc eksen uzerinde
merkezden 50ser cm uzaklga yerlestirilmis 6 ivmeolcerden meydana gelir.
Ksaca matematiksel olarak ozetlemek gerekirse, SGG ile gravite vektorunun
 15

gradyentleri olculmus olur. Gravite gradyent bilesenleri denilince, uzaydaki bir

noktaya iliskin gravite vektorunun ortoganal eksenler boyunca turevleri anlaslr.
Bir baska deyisle bu bilesenler gravite potansiyelinin ikinci turevleridir ve matris
biciminde (tensor) gosterilir (Tepekoylu, 2007):

Wxx Wxy Wxz

= gradg = grad gradW = Wyx Wyy Wyz (2.26)



Wzx Wzy Wzz

Bu simetrik matrisin kosegen elemanlar toplam, sadece cekim potansiyeli gozonune

alnrsa, ceken kitlelerin dsnda Laplace denklemini,

Vxx + Vyy + Vzz = 0 (2.27)

saglar. Bu sistemle tensor elamanlar ve dogrusal kombinasyonlar yuksek

dogruluklu olarak olculur. Bu durum yerel topografik etkilere kars cok duyarl
gozlemlere sahip olmasn saglar. Sonucta yuksek cozunurluklu gravite alan
belirleme calsmalarnda nitelikce zengin veri kumeleri olusturur.

CHAMP gorevi

Proje yurutuculugunu Almanyann Potsdamdaki Yer Arastrmalar

Merkezinin (GFZ) yaptg CHAMP, gravite alan belirlemeye yonelik olarak
gerceklestirilmis ilk uydu program olma ozelligini tasmaktadr (Reigber ve ark.,
2002).
Uydu, dairesel ve kutba cok yakn bir yorungeye (yorunge duzleminin egikligi
87.3 ) yerlestirildiginden, kutup civarndaki kucuk bir bolge dsnda, yeryuvarnn
tamamn kapsayacak sekilde tasarlanmstr. Baslangctaki yorunge yuksekligi 454
km olup gorev suresince yavasca azalarak 300 kmye kadar dusmustur. Uydu gorev
suresini Eylul 2010da tamamlamstr.
Uydu platformuna, yorunge ve gravite alan belirlemek amacyla NASAnn
BlackJack GNSS alcs, atmosfer surtunmesi, gunes ve yerin radyasyon basnc
gibi gravitasyonel olmayan ivmelenmeleri olcmek icin uc eksenli elektrostatik
ivmeolcer ve bir pasif Laser Retro Reflektor (LRR) yerlestirilmistir. Elektrostatik
 16

ivmeolcer uydunun agrlk merkezine mumkun oldugunca yakn olup eksenleri,

ivmeolceri inersiyal sistemde yonlendiren iki yldz alglaycya baglanmstr. Laser
Retro Reflektor ise uydunun yer istasyonlarndan izlenmesine olanak saglar. Uydu,
ayrca, manyetik ve atmosferik olcmeler icin manyetometre ve iyon driftolcer ile
donatlmstr (CHAMP, 2010). Sekil 2.3de CHAMP uydusunun onden gorunusu ve
uzerinde yer alan donanmlar gorulmektedir.
GPS POD Antenna
Star Sensors
Optical Bench with
Fluxgate Magnetometer
and Star Sensors

Accelerometer
(inside the spacecraft at
centre of mass)
Overhauser
Magnetometer Digital Ion Driftmeter
and Langmuir Probe S-band Antenna

Figure 4-1: Front side view of CHAMP with location of instruments

Sekil 2.3. CHAMP uydusunun onden gorunusu (CHAMP, 2010)

Sahip oldugu konfigrasyonuyla CHAMP, gravite alannn uzun-dalga

boylu bilesenlerinin belirlenmesine yeni bir boyut kazandrmstr. Cok sayda
uydu ve milyonlarca gozlemden uretilen GRIM5-S1 ve EGM96S modelleriyle
karslastrldgnda, birkac aylk CHAMP yorunge izleme verileriyle belirlenen
gravite alan cozunurlugunun daha yuksek oldugu gorulmektedir (Reigber ve ark.,
2003).

GRACE gorevi

GRACE gorevi ayn yorungede birbirini izleyen ve aralarndaki uzaklk

degisimini gozleyen ikiz uydudan olusmaktadr (Sekil 2.4). GRACE uydularnn
gorevi, 400-40000 km arasnda degisen cozunurlukte global gravite alannn
haritasn ckarmak ve gorev suresince gravite alanndaki degisimleri gozlemektir
(Tapley ve ark., 2004). CHAMPin devam niteligindeki GRACE misyonu,
Amerikan Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi (NASA: National Aeronautics and Space
Administration) ile Alman Uzay Merkezinin (DLR) isbirligi neticesinde hayata
gecmistir.
 17

Sekil 2.4. GRACE uydu gorevinin olcme prensibi (GRACE, 2010)

GRACE uydularnn yorunge duzlemi ekvatorla 89.5 lik ac yapar. Dairesel

bir yorungede dolanan uydular, baslangc olarak yaklask 500 kmlik yorunge
yuksekligine yerlestirilmistir. Bu yukseklik duzenli bir sekilde 1.1 km/ay orannda
azalr. Her iki uydu, yorunge bozulmalarndan gravite alan belirleyebilmek icin
CHAMPte oldugu gibi GNSS alcs, LRR, ivmeolcer ve yonlendirme alglayclar
tasr. GRACE uydularnn ucusu srasnda, gravite alanndaki degisim, uydularn
birbirlerine gore olan konumunu degistirir. Cift frekansl ve karslkl calsan K
band radar (KBR) sistem baglants yardmyla, 170-270 km aralgnda degisen iki
uydu arasndaki uzaklk ve bagl hz degisimi, mikron duzeyinde olculebilmektedir
(GRACE, 2010).
GRACE verilerinden uretilen statik gravite alannn cozunurlugu
oncekilerden daha yuksektir. Ustelik, sistem mimarisi yeryuvarndaki kitlelerin
hareketinden kaynaklanan gravite alan degisiminin 10 gunluk ve aylk periyotlarla
izlenmesini de olanakl klmaktadr (Ustun, 2006). Tapley ve ark. (2004), 110 gunluk
GRACE verileriyle belirlenen GGM01S yer gravite modelini uc ayr kontrol islemiyle
test etmis, sonuclar EGM96 ile karslastrmstr. Sonuclar global gravite alannn
belirlenmesinde dikkate deger bir basar kazanldgn gostermektedir.
 18

GOCE gorevi

Avrupa Uzay Ajans (ESA)nn, Yasayan Gezegen Programnn Living

Planet Programme bir projesi olan GOCE, ucuncu nesil gravite alan belirleme
amacl uydu gorevidir (Sekil 2.5). Projenin amac onceki CHAMP ve GRACE
uydu gorevlerinin bilgi ve tecrubelerinden faydalanarak yuksek cozunurluklu (100
km) ve dogruluklu (gravite anomalisi: 1 mGal, jeoit yuksekligi: 1 cm) olarak
global gravite alann belirlemektir. GOCE uydusu, SST-hl teknigine ek olarak
gradyometre teknolojisini kullanmaktadr. Uydunun uzerinde 12 kanall ve cift
frekansl GNSS alc bulunmakta olup, 1 cm dogrulukla konum belirlemektedir.
Uydunun yorunge yuksekligi baslangcta 265 km iken zamanla 250 kmye kadar
dusecektir. Bu ozelligi ile tum uydular arasnda en alcak yorungeli uydu
olarak bilinmektedir. Boylece gravite alan sinyallerini daha hassas bir sekilde
alglayabilecek duzeyde tasarlanmstr. Ayrca uydu yorunge egikligi 96.5 (gunes
senkronize) oldugundan kutuplar bolgesinin de buyuk bir ksmn tarayabilmektedir
(Drinkwater ve ark., 2007).

Sekil 2.5. GOCE uydusunun calsma prensibi (GOCE, 2010)

 19

2.3.2 Yersel gravite verileri

Yersel gravite gozlemleri; gravite anomalileri, jeoit ondulasyonlar, cekul

sapmalar gibi bozucu gravite alanna iliskin temel buyukluklerin hesaplanabildigi
bir gozlemdir. Ozellikle olcunun yapldg bolgedeki yogunluk daglmn gosteren
olcu turlerinden biridir. Gravite degerleri; kara, deniz, hava tastlarnda bulunan
ve gravimetre ad verilen aletler yardmyla olculur. Olculen bu degerler, birtakm
duzeltmeler (gel-git, drift, yukseklik vs.) getirildikten sonra kullanlmaktadr.
Mutlak ve bagl olmak uzere iki tur gravite olcme yontemi vardr. Bagl
gravite olcme tekniginde, kesin degeri bilinen noktalardan cks yaplarak, noktalar
aras gravite farklar olculur ve sonrasnda baslangc degerine eklenerek noktann
gravite degeri belirlenir. Mutlak olcmede ise, noktann gravite degeri bir baska
noktay referans almakszn dogrudan olculur. Mutlak gravite olcme tekniginde
kullanlan aletler oldukca hassas ve maliyetlidir.
Fiziksel yeryuzunde olculen gravite degeri, yeryuvarnn gravite alann
modellemede dogrudan kullanlamaz. Bu degerlerin gravite anomalilerine
indirgenmesi gerekir. Gercek gravite alanndaki bir noktann gravite degerinin
(g), normal gravite alanndaki karslg olan normal gravite () degerinden farkna
(boslukta) gravite anomalisi denir. CGS birim sisteminde mGal cinsinden ifade
edilen anomali, ivmenin fiziksel boyutudur (1 mGal=105 m/s2 ).
Fiziksel jeodezide boslukta gravite anomalilerine iki farkl yuzey seviyesinden
baklr. Baks acs, jeodezik snr deger probleminin hangi yuzey icin
tanmlanacagna gore degisir. Problem fiziksel yeryuzunun belirlenmesi ise yuzey
gravite anomalilerinden (Molodensky yaklasm), jeoidin belirlenmesi ise jeoit
seviyesine indirgenmis anomalilerden (Stokes yaklasm) soz edilir. Sonuc olarak
her iki yaklasm da ilgili yuzey uzerindeki gravite degerlerinin bilinmesini gerektirir.
Ister fiziksel yeryuzu olsun ister jeoit, en kolay bicimde bir nivo elipsoidi ve onun
(normal) gravite alan yardmyla belirlenebilir. Gercek ve normal gravite alanndaki
farkllk (sapma) gradyent vektorler cinsinden,

g = gradW gradU

= g (2.28)
 20

Sekil 2.6. Yeryuzunde ve jeoit seviyesinde gercek ve normal gravite vektorleri (Ustun,
2008)

esitligi ile ifade edilir. (2.28) esitligi gercek ve normal gravite uzaynda ayn
potansiyel degere sahip iki nokta icin (WP = UQ = sabit veya W0 = U0 =
sabit) gravite vektorlerinin dogrultu ve skaler buyukluk farkn gosterir (Sekil 2.6).
Burada sadece skaler buyukluklerden soz edilecek olursa, iki farkl seviyedeki gravite
anomalisi
g = gP Q (Yeryuzu seviyesinde) (2.29)

g = g0 0 (Jeoit seviyesinde) (2.30)

esitlikleri ile gosterilir. Her iki esitlikten bulunacak saysal sonuc, uygulamada ayn
buyuklugu isaret eder. Bunun nedeni, fiziksel yeryuzunde olculen gravite degerini
(gP ) jeoide indirgemek (g0 ) ve elipsoit yuzeyindeki normal gravite degerinden (0 )
telluroit seviyesindeki degerini (Q ) bulmak icin ayn yaklasmn kullanlmasdr.
Elipsoitten h yukseklikteki bir noktann normal gravite degeri,

1 2 2
h = 0 + h+ h (2.31)
h 2 2h
 21

biciminde Taylor serisine aclabilir. Dizinin terimleri normal gravite alan

parametrelerine gore olusturulur ve dogrusal ve dogrusal olmayan terimler icin gF A
ksaltmas kullanlrsa, (2.29) ve (2.30) esitlikleri tek esitlige,

gF A = gP + gF A 0 (2.32)

indirgenebilir. gF A boslukta gravite anomalisi indirgeme buyuklugunu temsil

ettiginden, gF A ya boslukta gravite anomalisi ad verilir.
Elipsoit yuzeyinde konumu elipsoidal enlemi ile gosterilen bir nokta icin
normal gravite degeri Somogliana (1930)un kapal esitligi,

1 + k sin2
0 = e p (2.33)
1 e2 sin2

ya da bunun seriye aclms bicimi,

0 = e (1 + 2 sin2 + 4 sin4 + 6 sin6 + 8 sin8 ) (2.34)

seklindedir. Boslukta indirgeme buyuklugunun hesaplanmasnda, Taylor dizisinin

H yuksekligine gore 2. dereceye kadar olan turevleri yeterli gorulur. Buna gore 2.
dereceden (boslukta) indirgeme miktar,

20 3
gF A = (1 + f + m 2f sin2 )H 2 H 2 (2.35)
a a

esitliginden hesaplanr. Burada a ve f nivo elipsoidinin srasyla buyuk yar

2 a2 b
ekseni ve basklgn, m = GM
ile tanml jeodezik parametreyi gosterir.
Jeodezik uygulamalarda yaygn kullanma sahip GRS80 ve WGS84 elipsoitleri icin
(2.33)(2.35) esitliklerinde gecen jeodezik parametreler Cizelge 2.1de verilmektedir
(Moritz, 1992; Anonymous, 2000).
Fiziksel jeodezide yukarda dile getirilen gravite anomalisi onemli bir
yere sahiptir. Tum yeryuvarna daglms gravite anomalileri Stokes integralinde
calstrldgnda jeoit ondulasyonlar hesaplanabilir. Bir baska deyisle snr
deger probleminin Stokes yardmyla cozumunde gravite anomalilerine gereksinim
duyulmaktadr.
 22

Cizelge 2.1. Referans elipsoitlerinin jeodezik parametreleri

Parametre GRS80 WGS84

a 6378137 m 6378137 m
f 0.00335281068123 0.00335281066474
e2 0.00669438002290 0.00669437999014
k 0.00193185135300 0.00193185265241
m 0.00344978600308 0.00344978650684
e 9.7803267715 m/s 9.7803253359 m/s
2 0.0052790414 0.0052789940
4 0.0000232718 0.0000234610
6 0.0000001262 0.0000001262
8 0.0000000007 0.0000000007

2.4 Global Modellerin Olusturulmas, Model Cozunurlugu ve Turleri

Yeryuvarnn global gavite alann yuksek cozunurluklu olarak modellemek

icin, cesitli veri kaynaklarndan elde edilen gravitasyonel bilginin bir araya getirilerek
(2.23) esitliginde verilen Cnm ve Snm kitle integral katsaylarnn olabildigince yuksek
dogruluklu olarak kestirmek gerekir.
Uydu izleme verilerinden turetilen gravitasyonel bilgi, gravite alannn uzun
dalga boylu bilesenlerinin olusturulmasnda kullanldgndan buyuk oneme sahiptir.
Izlenen uydu says arttkca hesaplanan bilesenlerin derecesi de yukselir. 1960l
yllarda 8. dereceye kadar uzanan uydu bazl modeller gunumuzde 240. dereceye
kadar ckmstr.
Diger yandan yersel gravimetrik veriler hem uzun hem de ksa boylu
bilesenlerin temsil eden gozlem turlerdir. Ozellikle yerel kitle daglmlarndaki
degisimler bu gozlem turleriyle irdelenebilir. Fakat verilerin global kapsamda, yuksek
cozunurluklu ve dogruluklu olmas gerekir. Bu sartlar saglandgnda ve uydu izleme
verileriyle kombine edildiginde yuksek cozunurlukte global modeller uretilebilir.
Yukarda bahsedilen farkl kaynaklarndan elde edilen yogun verilerin
degerlendirilmesi ozel bir strateji gerektirir. Milyonlarca verinin birlikte islenmesi
buyuk bir hesap yuku meydana getirir. Teorik olarak, kombine cozumun islem
admlar ksaca soyle ifade edilebilir (Pavlis, 1997):

Mevcut verilerin cozunurlugu goz onunde bulundurularak belirlenen maksi-

mum dereceye kadar her veri turunden ayr ayr normal denklemler yazlr.
 23

Uydu altimetre gozlemleri uydu izleme verisi gibi dusunulur. Bu gozlemlerin

normal denklemleri yazlrken kuresel harmonik katsaylarn yansra, dinamik
okyanus topografyas ve uydu yorunge parametreleri de bilinmeyenler olarak
hesaba katlr.

Yukarda bahsedilen tum normal denklemler uygun agrlklarla biraraya

getirilerek denklem sistemi cozulur.

Denklem sisteminin cozumuyle Cnm ve Snm kestirilmis olur ve yeni modeli

temsil eder. Kestirilen katsaylar yardmyla gravite alannn fonksiyonelleri (jeoit
yuksekligi, gravite anomalisi, cekul sapmas bilesenleri vs.) hesaplanabilir.
Ote yandan global modellerin olusturulmas srasnda kullanlan verilerin
sklg modelin acnm derecesini (Nmax ) dogrudan etkilemektedir. Ne kadar yogun
veri var ise acnm derecesi de o denli artmaktadr. Ornegin, GRACE uydusunun
yalnzca 10 gunluk verilerine dayanarak 50. dereceye kadar, 1 aylk verilerine
dayanarak 120. dereceye kadar acnm saglanabilmektedir.
Acnm derecesi ile modelin acsal cozunurlugu arasnda,

180
acsal cozunurluk = (2.36)
Nmax

seklinde matematiksel bir iliski vardr. Diger yandan modelin konumsal cozunurlugu,

20 000km
konumsal cozunurluk = (2.37)
Nmax

seklinde hesaplanr. Ornegin, EGM96 modelinin acnm derecesi 360 oldugu

gozonunde bulundurularak esitliklerden acsal ve konumsal cozunurluk srasyla 30
derece dakikas ve yaklask 5556 km olarak bulunur.
Global modelin cozunurlugu arttkca, kitle daglmlarnn yerel etkilerini
daha fazla icermekte ve dolaysyla modelin gravite alann temsil etme gucu
artmaktadr. Sekil 2.7de farkl cozunurlukte global modellerin Turkiye snrlar
icerisinde yukseklik anomalisi cinsinden aldg degerler gorulmektedir. Sekiller
incelendiginde, acnm derecesi arttkca modellerin yerel degisimleri daha fazla
icerdigi gorulmektedir.
Yukarda belirtilen global modeller; acnm derecesi, veri kaynag ve analiz
 24

26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
42 42
25 metre
42
35
39

25
36

30
40 40 33

40
30

35
27
24
38
35 38 21
35 25 18
30 20
15

30
25 30 12

36 36
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
(a) CHAMP modeli (Nmax =140)
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
42 42
35 metre
25
25 42
30 39
36
40 40 33
40 30 30
35 27

25
24
38 25 38 21
35 18
30
30 35 20 15
25 12
20 30
36 36
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
(b) GRACE modeli (Nmax =180)
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
20

42 42
35 25 metre
25 42
30 39
36
40 40 33
35 30
30 25 27
24
38
25 38 21
35 35 18
30
35 20 15
30 25 30 12
20
36 36
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
(c) GOCE modeli (Nmax =240)
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
42 20 42
35 25 metre
25
42
35
30 39
36
40 25 40
30 33
40 30
27
35

30 25 24
38 25 38 21
35 30 18
30 35 20 15
25 35 12
3
20 0
36 36
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
(d) Butunlesik model (Nmax =2190)

Sekil 2.7. Acnm derecesinin model cozunurlugune etkisi

 25

yontemi gibi ozellikleri nedeniyle digerinden farkllk gosterir. Dolaysyla GGMleri

cesitli sekilde snflara ayrmak mumkundur. Literaturde verilen snflandrma bicimi
veri kaynagna goredir. GGMler buna gore ele alndgnda uc kategoriye ayrlr.
Bunlar ksaca asagdaki gibidir (Vancek ve Featherstone, 1998):

Yalnzca uydu bazl modeller ; yapay uydulara iliskin izleme ve yeryuvarnn

gravite alann belirlemeye yonelik tasarlanms uydu gradyometresi verilerine
dayanan modellerdir. Bu modeller yeryuvarnn gravite alanna ait uzun ve
orta dalga boylu bilesenleri yanstabildiginden acnm derecesi bakmndan
dusuk ve cozunurluk bakmndan yetersizdir. EIGEN-2, EIGEN-GRACE01S,
EIGEN-CHAMP05S, ITG-GRACE2010S ve GO-CONS-GFC-2-DIR bu gruba
giren modellerden bazlardr (ICGEM, 2010). Yersel gravite gozlemlerinden
bagmsz olmalar nedeniyle iyilestirme calsmalarnda skca basvurulan
modellerdir.

Butunlesik modeller ; uydu verilerinin yansra, kara ve deniz gravite gozlemleri

uydu altimetre verilerinden olusan farkl veri gruplarnn bir modelin
cozumunde birlestirilmesi ile meydana gelir. Farkl veri kaynaklarnn
birlestirilmesi sayesinde, butunlesik modeller uydu bazl modellere gore daha
yuksek acnm derecesine sahiptir ve daha dogru sonuclar verir. EGM96,
EIGEN-51C ve EGM2008 butunlesik modellere birer ornektir (ICGEM, 2010).

Yeniden bicimlendirimis modeller ; onceden var olan GGMlerin baz

ozel matematiksel teknikler kullanlarak (ornegin integral hesabndaki
gravitasyonel katsaylara getirilen basit duzeltmeler gibi) GGMin yeniden
hesab ile uretilir. Wenzel (1998) tarafndan gelistirilen GPM98A, GPM98B
ve GPM98C yeniden bicimlendirilmis modellerdir.

2.5 Nitelik Yonunden Global Modelin Irdelenmesi

Global modeller, uzun ugraslar neticesininde yeryuvarnn tamamna daglms

veri gruplarnn bir araya getirilmesiyle elde edilir. Uydu verileri ele alndgnda
bu turun yeryuvarnn tamamna homojen olarak dagldgndan soz edilebilir. Bu
durumda GGMlerin yeteneklerini kstlayan en onemli faktor olarak dunyann bir
bolgesinde cozume katlan yersel verilerin dogrulugu ve sklg karsmza ckmaktadr.
 26

Eger soz konusu bolgede yeterince yersel gravite gozlemleri bulunuyorsa, global
model muhendislik uygulamalarnn gerektirdigi dogruluga yakn sonuclar verebilir.
Isvec, Norvec ve Danimarka gibi gelismis Iskandinav ulkelerinde neredeyse
100 metre aralkl gravite gozlemlerinin yapldg bolgeler varken, ekonomik
nedenlerden dolay Afganistan, Pakistan ve Banglades gibi az gelismis ulkelerde
nerdeyse hic bir gravite gozlemi yaplamamstr. Diger yandan askeri ve stratejik
nedenlerden dolay yeterli veri olmasna karsn baz bolge ve ulkelerden (Turkiye
gibi) global modellerin cozumune ya hic ya da cok az katk saglanmstr. Bundan
dolay GGMlerin performans bolgeden bolgeye degisiklik gostermektedir.
Her ne kadar yeterli veri grubu olussa da, veri hatalar, datum kayklklar,
stokastik modelin yanls kurulmas gibi hesaplamalarda ve teoride yaplan hatalar
sebebiyle de global modellerin katsaylarnn kestiriminde yanlslklar yaplmaktadr.
Katsaylarn kestiriminden kaynaklanan bu hataya komisyon hatas (commission
error) denir.
Global modellerin yeteneklerini kstlayan diger bir faktor de atlama
(omission) hatasdr. Bilindigi uzere yeryuvarnn gravite alan sonsuz sayda
frekanslarn birlesiminden meydan gelir. Buna karsn saysal cozumler gunumuzde
EGM2008 modeli ile bile ancak 2190 dereceye kadar gelebilmistir. Bu durumda soz
konusu dereceden sonraki frekanslar gozard edilmis olur. Yok saylan frekanslardan
dolay atlama hatas meydana gelir.
Ote yandan en iyi kombine global modelle gerceklestirilen cozum (Nmax =
2190) acsal olarak yaklask 5 derece dakikasna, konumsal olarak 89 km
cozunurluge denktir. Gunumuz muhendislik uygulamalarnda enterpolasyon
hatasn en aza indiren 12 derece dakikas gibi yuksek cozunurlukte jeoit
modellerine ihtiyac duyulmaktadr. Bunu ancak beklentiye gore duzenlenmis yuksek
cozunurluklu bir bolgesel model ile saglamak mumkundur.
Yukarda bahsedilen nedenlerden dolay global modeller gunumuz jeodezi
toplulugunun talep ettigi gravite alan bilgisini henuz karslayamamaktadr.
GGMlerin yerel gravite gozlemleri iyilestirilerek, olusturulan yuksek cozunurluklu
ve dogruluklu bolgesel jeoit modeline halen gereksinim duyulmaktadr.
 27

3. GLOBAL YERPOTANSIYEL MODELLERININ

SPEKTRAL YONTEMLERLE DEGERLENDIRILMESI

Onceki bolumde (2.23) esitligiyle verilen global yerpotansiyel modelin kuresel

harmonik katsaylar uydu izleme, uydu altimetre ve yersel gravite anomalilerinden
elde edildigi belirtilmisti. Gereginden fazla olcu yardmyla en kucuk karelerle
kollokasyon yontemi, bilinmeyen parametrelerin (katsaylar) ve standart sapmalarn
ongorulen fonksiyonel ve stokastik model uzerinden kestirilmesini saglar. Stokastik
model ve olcu hatalar belirli snrlar icerisinde katsaylarn da hatal buyuklukler
olarak kestirilmesine neden olur. Bunlardan baska modele iliskin veri kaynaklarnn
homojen daglmamas ve ayrca toplanan verinin gravite alannn snrl bir
spekturumu icin cozum uretmesi modelin kullanlabilirligini kstlayan baslca
unsurlardr.
Bilimsel olarak herhangi bir modelin hatasnn ya da dogrulugunun onceden
bilinmesi yaplacak bir uygulamada o modelin kullanlp kullanlmayacagna karar
vermeye veya kullanldgnda elde edilecek sonuclarn dogrulugu hakknda fikir
yurutulmesinde yardmc olacaktr. Bundan dolaydr ki; parametre kestirimine
konu olmus her jeodezik model hakkndaki dogruluk bilgisi parametrelerin bilinen
degerleri kadar onemlidir.
Global yerpotansiyel modellerin ic dogrulugu, modeli olusturan kuresel
harmonik katsaylar (Cnm , Snm ) ve onlarn standart sapma degerleri (Cnm , Snm )
yardmyla ifade edilir. Standart sapma degerleri, modeli olusturan katsaylarn en
kucuk karelerle kollokasyon cozumu ile birlikte elde edilir (Rapp, 1994).
Global yerpotansiyel modelllerin degerlendirilmesinden soz edildiginde
harmonik katsaylarn ve standart sapmalarnn dogrulanmas (test edilmesi)
anlaslmaldr. Dogrulama islemi modelden bagmsz (ds) verilerle, bagmsz
modeller arasndaki karslatrmalarla veya sadece ilgili modelin parametre kestirim
degerleriyle kendi icinde gerceklestirilebilir. Ilk iki yontem dogruluk analizi, son
yontem ise bir duyarlk analizi olarak gorulmelidir. Genellikle duyarlk analizleri
daha iyimser sonuc vermeye yatkndr.
Bu bolumde farkl uydu misyonlarndan secilen baz GGMlerin spektral
araclarla ic dogruluk degerlendirmesi yaplarak, yerel olarak iyilestirilecek en
 28

uygun GGM belirlenecektir. Ayrca uydu misyonlarnn gravite alan belirleme

calsmalarna katklar tartslacaktr.

3.1 Spektral Araclar

Spektral degerlendirme araclar bir global yerpotansiyel modelinin baska

bir modelle karslastrmak suretiyle rolatif (bagl) degerlendirmeye imkan saglar.
Degerlendirme, modellerin her derece icin ayr ayr sinyal gucu, hata derece varyans,
korelasyon, yumusatma, kazanc, yuzdelik fark, anomali ve ondulasyon farklar gibi
degerlerin karslastrlmasndan meydana gelir. Bu bolumde yukarda bahsedilen
tum spektral araclarn tanmlar yaplarak analiz sonuclarnn degerlendirmesi
hakknda bilgi verilecektir. Sonraki bolumde ise secilen baz global modeller ile birer
uygulama yaplarak, iyilestirmeye konu olabilecek en iyi global model belirlenecektir.

3.1.1 Sinyal guc spektrumu ve hata derece varyans

Bir modelin sinyal guc spektrumu (veya derece varyans) modelin her frekans
derecesinin tum C ve S katsaylarnn karelerinin toplam,

n
X
n2 = 2
(Cnm 2
+ Snm ) (3.1)
m=0

olarak ifade edilir. Esitlikte, n derece ve m sray temsil etmektedir.

Sinyal guc spektrumlarndan yola ckarak model katsaylar arasndaki
benzerlik iliskisi yada beklenen gercek duruma karslk modelden kestirilen gravite
alan sinyalinin davrans ortaya konulabilir.
Benzer sekilde (3.1) esitliginde katsaylar yerine onlarn standart sapma
degerleri konursa,
n
X
n2 = 2
(Cnm 2
+ Snm ) (3.2)
m=0

hata derece varyanslar elde edilir. Varyans degerleri model katsaylarnn hassasiyeti
hakknda bilgi verir. Bilindigi uzere; standart sapma soz konusu oldugunda kucuk
degerlerin daha anlaml sonuclar verdigi dusunulur.
 29

3.1.2 Gravite anomalisi ve jeoit ondulasyon farklar

Yer gravite alannn

fonksiyonelleri olan gravite anomalisi, jeoit ondulasyonlar, bozucu potansiyel ve
cekul sapmas, global yerpotansiyel model katsaylar yardmyla hesaplanabilir. Iki
model arasndaki gravite anomalisi fark (Roland ve Denker, 2002),

" n #1/2
GM(n 1) X 2 2
gn = ( Cnm + Snm ) (3.3)
R2 m=0

ve jeoit ondulasyon fark (Tsoulis ve Patlakis, 2007),

" n
#1/2
X
2 2
Nn = R ( Cnm + Snm ) (3.4)
m=0

esitlikleri ile hesaplanabilir. Esitlikte gecen G evrensel cekim sabiti, M yeryuvar

kutlesini, R yeryuvarnn ortalama yarcapn temsil etmektedir. Ayrca,

A B
Cnm = Cnm Cnm (3.5)

ve
A B
Snm = Snm Snm (3.6)

seklinde model katsaylar arasndaki farklar hesaplanabilir.

3.1.3 Korelasyon

Bir global yerpotansiyel model ile diger bir model arasndaki korelasyon be-
lirlenebilir. Korelasyon katsays modeller arasndaki dogrudan bir karslastrmann
saysal olcumu olarak karsmza ckar. Bu islem,

n
X
A B A B
(Cnm Cnm + Snm Snm )
m=0
kn = p (3.7)
(nA )2 (nB )2

esitligi ile ifade edilir (Tscherning, 1984). Esitlikte gecen A ve B farkl iki modeli,
n2 ilgili modelin derece varyansn temsil etmektedir. Korelasyon katsaylar -1 ile
+1 arasnda deger alr. Istatistik biliminde oldugu gibi korelasyon katsay degeri uc
 30

noktalara yaklastkca model katsaylar arasnda iliskinin kuvveti de artmaktadr.

3.1.4 Yumusatma

Iki model arasnda farkllk yalnzca olcek faktorundeyse yine korelasyon

degeri yuksek ckabilir. Bu nedenle korelasyon iki model arasndaki uyumu
belirlemeye yonelik yeterli olcut olmayabilir. Korelasyona alternatif onemli
bir karslastrma olcutu her derece icin yumusatma (smoothing) degerinin
hesaplanmasdr. Bu islem icin,

n
X
B A 2 B A 2
 
(Cnm Cnm ) + (Snm Snm )
m=0
Yn = (3.8)
(nA )2

esitligi kullanlr (Tscherning, 1984). Burada n2 ilgili modelin derece varyansn

temsil eder. Yumusatma degerinin artmas modeller arasndaki farkn acldg
anlamna gelmektedir.

3.1.5 Yuzdelik Fark

Iki model arasndaki karslastrmal analizi saglayan diger bir yontem de her
derece icin yuzdelik farkn hesaplanmasdr. Hesaplama icin,

n 1/2
X
B A 2 B A 2
 
(Cnm Cnm ) + (Snm Snm )
m=0
Pn =
n

100 (3.9)
X
A 2 A 2
(Cnm ) + (Snm )

m=0

esitligi ile kullanlr (Tsoulis ve Patlakis, 2007). Boylece iki model katsaylar
arasndaki farklar yuzde olarak belirlenmistir.

3.1.6 Kazanc

Karslastrmalarda model katsaylar yerine yalnzca onlarn standart

sapmalarn kullanmak belki daha uygun olacaktr. Rolatif hata olcusu olarak
tanmlanan kazanc (gain) degeri, ayn zamanda referans modelin hata spektrumu ile
irdelenen modelin hata spektrumu arasndaki oran olarak ifade edilebilir. Yalnzca
 31

n degerine bagl kazanc degeri (1 boyutlu),

nA
kn = (3.10)
nB

ve hem n hem de m degerine bagl kazanc degeri (2 boyutlu),

A
nm
knm = B (3.11)
nm

esitlikleri ile hesaplanr (Sneeuw, 2000).

(3.10) ve (3.11) esitliklerinde dikkati ceken en onemli nokta bu orann 1den
buyuk veya kucuk olmas durumudur. Eger kazanc degeri 1 den kucuk ise, B
modelinin hata derece varyansnn buyuk oldugu ve dolaysyla A modeline gore daha
dusuk dogruluklu olarak belirlendigi ifade edilebilir. Kazanc degeri 1den buyuk ise,
B modelinin hata derece varyansnn kucuk oldugu ve sonucta A modeline gore daha
yuksek dogruluklu olarak modellendigi anlaslr.

3.2 Spektral Uygulamalar

Uluslararas global yerpotansiyel modelleri merkezinin (ICGEM: Interna-

tional Center for Global Earth Models) internet sayfasnda 100den fazla GGMye
ucretsiz sekilde ulaslabilir (ICGEM, 2010). Tum bu modelleri ayn anda
degerlendirmek mumkun degildir. Bu nedenle veri kaynaklar esas alnarak asagda
sralanan baslca modeller bu calsmada degerlendirilmistir:

EIGEN-2, 2003 ylnda CHAMP (CHAllenging Minisatellite Payload) uydu

misyonundan elde edilen ilk sonuclara dayanan 140. derece ve sraya
kadar hesaplanms yalnzca uydu bazl global modeldir. Gozlemler CHAMP
uydusunun uydudan uyduya olcme yontemi (SST-hl) ile birlikte ivme olcer
yardmyla 6 aylk yorunge izleme verilerini icermektedir (Reigber ve ark.,
2003).

EIGEN-GRACE01S, 2003 ylnda GRACE (Gravity Recovery and Climate

Experiment) uydu misyonun 39 gunluk gozlemlerine dayanarak 140. derece ve
sraya kadar hesaplanms yalnzca uydu bazl global modeldir (ICGEM, 2010).

EGM2008, GRACE uydu verilerinin yansra yersel gravite gozlemleri ve uydu

 32

altimetre verilerinden elde edilen kombine bir modeldir. 2190. derece ve 2159.
sraya kadar hesaplanmstr (Pavlis ve ark., 2008).

EIGEN-CHAMP05S, 2010 ylnda CHAMPden uretilen 150. derece ve sraya

kadar hesaplanms yalnzca uydu bazl modeldir. Gozlemler, CHAMPin
yaklask 6 yllk uydudan uyduya izleme ve ivme olcer verilerini icermektedir
(Flechtner ve ark., 2010).

ITG-GRACE2010S, 2010 ylnda GRACEin 7 yllk gozlemlerine dayal 180.

derece ve sraya kadar hesaplanms yalnzca uydu bazl modeldir (Kurtenbach
ve ark., 2009).

GO-CONS-GFC-2-DIR, 2010 ylnda GOCE (Gravity field and steady-state

Ocean Circulation Explorer) uydu misyonunda elde edilen ilk sonuclara
dayanarak 240. derece ve sraya kadar hesaplanms yalnzca uydu bazl
modeldir. Gozlemler digerlerlerinden farkl olarak uydu gradyometresi
yardmyla elde edilen yaklask 72 gunluk gravite gradyentlerini icermektedir
(Bruinsma ve ark., 2010).

EIGEN-51C, 2010 ylnda CHAMP, GRACE ve uydu altimetre verilerinin

birlikte degerlendirilmesi sonucunda olusan 359. derece ve srada hesaplanms
kombine bir modeldir (Bruinsma ve ark., 2010).

GGMler dikkatlice incelendiginde; CHAMP ve GRACE misyonlarnn ilk ve

guncel olmak uzere 2 farkl modelleri ile GOCE uydusu gorevine yeni basladg icin
en yuksek dereceli olan bir modeli test modelleri olarak secilmistir. Boylece gravite
alann belirleme amacl tum uydu calsmalarnn performanslarn analiz etmek
ve zaman icerisindeki gelisimini irdelemek amaclanmstr. Bilindigi uzere kombine
modellerden turetilen gravite alannn fonksiyonelleri daha yuksek dogruluklu olarak
hesaplanr. Secilen kombine modeller ile gravite alan fonksiyonellerinin uydu
misyonlarndaki basars belirlenmek istenmektedir.
Sekil 3.1de secilen global modellerin derece varyanslar (guc spektrumlar)
gorulmektedir. Sekil incelendiginde, tum modellerin Kaula (1966)nn bas parmak
kuralna uygun davranslar sergiledigi gorulmektedir. Ancak EGM2008 modelinin
bu kurala daha iyi uydugu goz onunde bulundurularak, EIGEN2 40. derece, EIGEN-
CHAMP05S 70. derece, EIGEN-GRACE01S 100. derece ve ITG-GRACE2010S
 33

10-3

10-4 EGM2008

Sinyal gucu (n2 ) EIGEN2

10-5 EIGEN-51C

EIGEN-C05S

10-6 EIGEN-G01S

GO-CONS-DIR

10-7 ITG-GRACE10S

10-8
0 60 120 180 240 300 360
Derece (n)

Sekil 3.1. GGMlerin guc spektrumlar

160. dereceden itibaren dikkate deger bir sekilde saptg gorulmektedir. Sonuclar
gravite belirleme amacl uydu misyonlarnn basarsn detaylca incelemeye imkan
saglamaktadr. Ksaca GOCE modeli en basarl, sonra GRACE modellleri,
son olarak CHAMP modellerinin en az basarl oldugu bu goruntuden kolayca
anlaslabilir.
Sekil 3.2de katsaylarn standart sapma degerlerine dayanan hata derece
varyanslar yer almaktadr. Standart sapma soz konusu oldugunda dogal olarak
kucuk degerler daha anlaml sonuclar demektir. Buna gore soz konusu sekilden, ilk
140. dereceye kadar ITG-GRACE2010S modeli, 140160 arasnda GO-CONS-DIR
modeli ve sonrasnda EGM2008 modeli en uygun degerleri vermistir. Sonuc olarak;
GRACE uydu misyonu kullanlarak gravite alannn uzun dalga boylarnda daha
kararl sonuclar elde edilebildigi ortaya ckmstr. Buna karsn GOCE modelinden
daha buyuk degerler elde edildiginden dolay suan itibariyle GOCE gorevinden
istenen basar saglanamamstr denebilir.
Sekil 3.3 ve 3.4de global modellerin EGM2008e gore srasyla anomali
ve ondulasyon farklar bulunmaktadr. EGM2008 modeli tum yeryuvarnda
gravite alannn fonksiyoneller acsndan ele alndgnda en yuksek dogruluklar
veren kombine bir cozumdur. Dolaysyla EGM2008i referans alarak yaplan
 34

10-6

10-7

Hata derece varyans (n2 )

10-8

EGM2008

10-9 EIGEN2

EIGEN-51C

10-10 EIGEN-C05S

EIGEN-G01S

10-11 GO-CONS-DIR

ITG-GRACE10S

10-12
0 60 120 180 240 300 360
Derece (n)

Sekil 3.2. GGMlerin hata guc spektrumlar

2.5
Anomali fark (gn )[mGal]

2.0

EGM08-EIGEN2
1.5
EGM08-EIGEN-51C
EGM08-EIGEN-C05S
1.0 EGM08-EIGEN-G01S
EGM08-GO-CONS-DIR
EGM08-ITG-GRACE10S
0.5

0
0 60 120 180 240 300 360

Derece (n)

Sekil 3.3. GGMlerin EGM2008e gore anomali farklar

karslastrmalar daha anlaml sonuclar icerecektir. Bu baglamda soz konusu sekiller

ele alndgnda, her ikisi de benzer sonuclar vererek, CHAMP modelinin uzun dalga
boylarnda buyuk farklar, GRACE modelleri ise biraz daha kucuk degerler verdigi
ortaya ckmaktadr. Diger yandan elde edilen sonuclara gore, GOCE modelinin
gravite alannn fonksiyonelleri acsndan ele alndgnda bir kombine modele yakn
 35

degerler verebildigini isaret etmektedir.

1.2
EGM08-EIGEN2
Ondulasyon fark (N)[m] 1.0 EGM08-EIGEN-51C
EGM08-EIGEN-C05S
0.8 EGM08-EIGEN-G01S
EGM08-GO-CONS-DIR
0.6 EGM08-ITG-GRACE10S

0.4

0.2

0.0
0 60 120 180 240 300 360

Derece (n)

Sekil 3.4. GGMlerin EGM2008e gore ondulasyon farklar

150
EGM08-ITG-GRACE10S
EGM08-GO-CONS-DIR
EGM08-EIGEN-G01S
Yuzdelik fark [%]

EGM08-EIGEN-C05S
100 EGM08-EIGEN-51C
EGM08-EIGEN2

50

0
0 60 120 180 240 300 360

Derece (n)

Sekil 3.5. GGMlerin EGM2008e gore yuzdelik farklar

Sekil 3.5, 3.6 ve 3.7 benzer bir karslastrma cesidi olarak srasyla model
katsaylar arasndaki yuzdelik fark, yumusatma degeri ve korelasyon katsaylarn
 36

gostermektedir. Sekiller neredeyse birbirine cok benzeyen sonuclar icermektedir.

Once CHAMP, sonra GRACE ve en sonunda GOCE modelleri kombine
modellerden ayrsmaktadr. Buradan GOCE uydu misyonu ile gravite alannn
orta dalga boylarna kadar katsaylarn yuksek dogruluklu olarak modellenebildigi
anlaslmaktadr. Cunku EGM2008 ile GOCE modelleri arasndaki farklarn en az
duzeyde oldugu gorulmektedir.
14

12
Yumusatma degeri [birimsiz]

10

8 EGM08-EIGEN2
EGM08-EIGEN-51C
6 EGM08-EIGEN-C05S
EGM08-EIGEN-G01S
4 EGM08-GO-CONS-DIR
EGM08-ITG-GRACE10S
2

0
0 60 120 180 240 300 360
Derece (n)

Sekil 3.6. GGMlerin EGM2008e gore yumusatma degerleri

1.0

0.8 EGM08-EIGEN2
EGM08-EIGEN-51C
Korelasyon

0.6 EGM08-EIGEN-C05S
EGM08-EIGEN-G01S
0.4 EGM08-GO-CONS-DIR
EGM08-ITG-GRACE10S
0.2

0
0 60 120 180 240 300 360

Derece (n)

Sekil 3.7. GGMlerin EGM2008e gore korelasyon katsaylar

 37

Sekil 3.8de tum modellerin EGM2008e gore katsaylarn standart sapma

degerlerindeki kazanc miktarn ifade eden sonuclar gorulmektedir. En dusuk
degerler CHAMP modellerinde hesaplanrken, GOCE modeli ortalama bir deger elde
etmistir. GRACE uydu misyonundan ITG-GRACE2010S modeli en iyi sonuclar
vererek, on plana ckmaktadr.

102

EGM08-EIGEN2

101 EGM08-EIGEN-51C

EGM08-EIGEN-C05S
Kazanc Degeri

100 EGM08-EIGEN-G01S

10-1

EGM08-GO-CONS-DIR

10-2 EGM08-ITG-GRACE10S

10-3
0 60 120 180 240 300 360
Derece (n)

Sekil 3.8. GGMlerin EGM2008e gore kazanc degerleri (1 boyutlu)

Tum karslastrma araclar goz onunde bulundurularak, asagda belirtilen

degerlendirmeler yaplabilir;

CHAMP uydu misyonu, GRACE ve GOCE misyonlaryla kyaslandgnda,

gravite alannn uzun dalga boylu bilesenlerini belirlemekte geride
kalmstr. Ksaca CHAMP uydu misyonu gorevini yeni calsmalara braktg
gorulmektedir.

GRACE gorevi gravite alannn iyilestirilmesinde hala guncelligini ko-

rumaktadr. ITG-GRACE2010S modeli ile bu gercegi daha yakndan
gorebilmekteyiz.

GOCE model katsaylar uzerinden yaplan spektral analizler, 240. derecelere

kadar beklenen gravite alan davransnn model tarafndan yanstldgn
ortaya koyuyor. Buna karslk hata spektrumu ise diger modellerle
 38

kyaslandgnda performans dusuklugunu isaret ediyor. Bu durum toplanan

veri saysnn diger uydu gorevleriyle kyaslandgnda cok az olmas
ve katsaylarn standart sapmalarndaki olas kalibrasyon sorunlar ile
acklanabilir.

Iyilestirme calsmalar dikkate alndgnda alcak frekanslarda en basarl olan

ITG-GRACE2010S modeli kullanlacak referans model olarak secilmistir.

3.3 Bolgesel Analiz

Yerel ya da bolgesel uygulamalar (jeoit belirleme veya gravite haritalarnn

ckarlmas gibi) GGMlerin kullanmnda onemli bir yere sahiptir. GGMlerin
yerel/bolgesel performanslar bu uygulama sonuclarnn basarsn dogrudan
etkilemektedir. Eger GGMlerin olusturulma surecinde bolgeye ait yerel veriler
kullanlmamssa, modellerden turetilen parametrelerin hatalar topografyaya bagl
olarak belirgin sekilde artacaktr.
Turkiye snrlarnn kapladg alan GGMlerin gelisimlerini izlemek icin
oldukca uygun bir topografyaya sahiptir. 36 42 kuzey enlemleri, 26
45 dogu boylamlar arasna kalan bolgede EIGEN51C ve EGM2008 butunlesik
(kombine) modelleriyle bir spektral bolgesel analiz gerceklestirilmistir. Belirtilen
modellerin farkl karakteristik ozellige sahip olmalarnn yansra, Turkiyeden secilen
yerel verilerin cesitliliginde de degisimler vardr. Bu kapsamda dusunuldugunde
analize konu modeller arasnda onemli farkllklar soz konusudur.
Bolgesel spektral analizler icin, 30 30 grid aralgnda yukseklik anomalileri
hesaplanmstr. Cesitli dalga boylarnda farkllklar gorebilmek icin snrl derecelere
kadar (30, 60, 120, 180 ve 360) hesaplamalar yaplmstr. Toplam 507 noktada
yaplan karslastrmalarn istatistiksel sonuclar Cizelge 3.1de, farklarn cografi
daglmlar Sekil 3.9de verilmektedir.
Beklendigi gibi, modellerin jeoit yuzeyleri arasndaki farklarn spektrum
boyunca arttg gorulmektedir. Bunun nedeni acnm derecesi yukseldikce katsaylar
arasndaki farklarn birikimli olarak artmasdr. Ksa dalga boylarndaki farklarn
saysal olarak 0a yakn olmas ayn uydu verilerinin modelleme asamasnda
kullanlsndan ileri gelmektedir. 120. derece ve uzerindeki spektrumlarda farklarn
karesel ortalama hatas desimetre mertebesinde olusu, yerel etkileri temsil eden yersel
 39

26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
42 42
metre

0.003

40 40 0.002

0.001

38 38 0.000

0.001

36 36
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
(a) Nmax =60
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
42 42
metre
0.25
0.20
0.15
40 40
0.10
0.05
0.00

38 38 0.05
0.10
0.15
0.20
36 36
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
(b) Nmax =120
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
42 42
metre

0.2

40 40 0.1

0.0

38 38 0.1

0.2

36 36
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
(c) Nmax =180
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
42 42
metre
0.60

0.45

40 40 0.30

0.15

0.00
38 38 0.15

0.30

0.45
36 36
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
(d) Nmax =359

Sekil 3.9. Turkiye snrlar icerisinde EGM2008-EIGEN51C modelleri arasndaki

farklarn daglm
 40

Cizelge 3.1. Turkiye snrlar icerisinde EGM2008-EIGEN51C modelleri arasndaki

farklarn istatistigi [cm]

Derece Minimum Maksimum Ortalama KOH Std.

30 0.0 0.2 0.1 0.1 0.0
60 -0.1 0.3 0.1 0.2 0.1
120 -20.2 22.6 0.4 6.8 6.8
180 -22.3 22.5 0.3 7.8 7.8
359 -42.1 56.7 0.3 16.0 16.0

veriler arasndaki cesitlilikten kaynaklanr. EGM2008de Turkiyeden yersel gravite

verisi bulunurken, EIGEN51C modelinde yalnzca altimetrik veriler yeralmaktadr.
Bu durumda topografyaya bagl olarak ozellikle Turkiyenin dogusunda farklarn -45
cm ile +55 cm arasnda degistigi gorulmektedir.
Ote yandan global modeller ds veri
kaynaklar ile mutlak olarak degerlendirilebilir. GNSS/nivelman verileri gravimetrik
jeoit modelinin degerlendirilmesinde skca kullanlan ds veri kaynaklarndan biridir.
Ilk akla gelen yontem, GNSS/nivelmandan elde edilen geometrik ondulasyonun,
modeldeki gravimetrik ondulasyonla karslastrlmasdr. Temel esitlik olarak bir
noktadaki geometrik ondulasyon degeri,

NGeo h H (3.12)

esitliginden bulunur. Denklem, cekul egrilerinin uzayda kvrlmas ve elipsoidal

yukseklik ile ortometrik yukseklik arasnda cekul sapmas bulundugundan (3.12)
yaklask esitligi gecerlidir. Ancak bu durum uygulamda 1 mmden daha anlaml
deger uretmez. Diger yandan bu denklemdeki her parametre hatalarla yukludur.
Bunlar;

h ve Hdeki olcu hatalar,

jeodinamik sureclerin etkileri (yer kabugu deformasyonlar gibi),

datum tutarszlklar veya kayklklar,

parametrelerin hesaplanmasnda yaplan teorik hatalar,

diger duzenli ya da duzensiz etkiler,

 41

saylabilir.
Yukseklik sistemleri arasndaki datum kayklklar ve distorsiyon gibi
sistematik hatalar en kucuk karelerle dengeleme modeli goz onune alnarak en aza
indirgenebilir,
N = NGeo NGra = AT x + (3.13)

Burada A geometrik ve gravimetrik jeoit yukseklikleri arasndaki fark tanmlamak

icin secilen matematiksel modelin katsaylar matrisi, x bilinmeyen parametreler
vektoru, artk gurultuyu ifade eder. Uygulamalarda cogunlukla 4, 5 ve 7
parametreli benzerlik donusum modellerinden yararlanlr. Bunlar srasyla,

ai = [cos i cos i cos i sin i sin i 1] (3.14)

ai = cos i cos i cos i sin i sin i 1 sin2 i

 
(3.15)

ai =[cos i cos i cos i sin i sin i cos i sin i cos i /Wi

(3.16)
cos i sin i sin i /Wi sin2 i /Wi 1]

biciminde yazlr (Kotsakis ve Sideris, 1999). Esitliklerde gecen ve , GNSS

noktalarnn cografi koordinatlardr. Burada,

q
Wi = 1 e2 sin2 i (3.17)

olmak uzere e2 referans elipsoidinin birinci dsmerkezliginin karesidir.

a vektorleri karslastrmada kullanlacak her GNSS noktas icin genisletilir ve
katsaylar matrisi A ortaya ckar. Daha sonra en kucuk kareler yardmyla denklem
cozumunden,
x = (AT A)1 AT l (3.18)

bilimeyen parametreler kestirilir. l kucultulmus olcu matrisi olup, gravimetrik ve

geometrik ondulasyon farklardr. Buradan yola ckarak hata vektoru

v = Ax l (3.19)
 42

olmak uzere karesel ortalama hatas,

r
vT v
m0 = (3.20)
nu

esitligi ile hesaplanr. Burada, n toplam GNSS nokta saysn, u bilinmeyen saysn
(ornegin 4 parametreli model icin 4u) gostermektedir.
Ote yandan global modelin dogrulugunu mutlak olarak test etmenin yansra,
diger bir yol GNSS/nivelman verileri yardmyla rolatif olarak degerlendirilmesidir.
Bu islem icin; modelden ve GNSS/nivelman verilerinden turetilen gravimetrik ve
geometrik ondulasyon farklarnn tum bazlarda hesaplanmasdr. Sozu edilen farklar
rolatif formda (ppm: part per million) ifade edilir:

 Ni NjGra (NiGeo NjGeo ) 

 Gra 
ppm = ortalama  (3.21)
Dij 

Burada Dij , i. ve j. noktalar arasndaki uzaklg (kilometre), N Gra ve N Geo ilgili

noktalarn milimetre cinsinden gravimetrik and geometrik ondulasyonlarn temsil
eder. Cogunlukla, modeli rolatif olarak test etmek icin, proje sahasndaki tum
GNSS/nivelman noktalar kullanlmaktadr.
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44
42 42

40 40

38 38

36 36
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44

Sekil 3.10. GGMlerin bolgesel analizinde kullanlan GNSS/nivelman noktalar

Bu calsmada Ustun ve Demirel (2006) projesi kapsamnda olculen

GNSS/nivelman degerleri, secilen GGMlerin mutlak ve bagl degerlendirilmesinde
kullanlmstr. Soz konusu proje kapsamnda Turkiyenin guneyindeki Antalya
mareograf istasyonundan kuzeyindeki Samsun mareograf istasyonana dogru 47
 43

adet GNSS noktasyla bir kesit alnmstr. GNSSten turetilen elipsoidal

yuksekliklerinin dogrulugu 2 cm, ortometrik yuksekliklerinin dogrulugu noktann
Antalya istasyonuna uzaklgna bagl olarak 06.0 cm arasnda degismektedir (Ustun
ve Demirel, 2006). Bu noktalara ek olarak ulke genelinde daglms ve benzer
dogruluklara sahip 25 adet GNSS/nivelman istasyonu da bulunmaktadr. Analizde
kullanlan noktalarn daglm Sekil 3.10da gorulmektedir.

Cizelge 3.2. GNSS/nivelman verileriyle cesitli global modellerin dogruluk testi [cm]

Model Nmax Min. Maks. Ort. KOH ppm

EIGEN2 140 -301.70 506.55 1.73 174.96 11.52
EIGEN-GRACE01S 140 -185.37 287.02 0.32 86.95 4.78
EIGEN-CHAMP05S 150 -212.83 295.53 0.92 107.63 7.75
ITG-GRACE2010S 180 -188.13 156.69 1.03 76.70 4.49
GO-CONS-GFC-2-DIR 240 -97.26 72.24 0.13 36.35 2.31
EIGEN-51C 359 -88.40 65.01 0.72 32.90 1.89
EGM2008 360 -83.75 55.14 0.61 30.53 1.80
EGM2008 2190 -42.56 24.20 0.34 11.66 0.77

Secilen global yerpotansiyel modellerin GNSS/nivelman verileriyle dogruluk

analizinin sonuclar Cizelge 3.2 de verilmistir. Yedi parametreli benzerlik donusumu
optimal degerler verdiginden karslastrmada dengeleme modeli olarak kullanlmstr.
Buna ek olarak cizelgenin son sutununda bagl degerlendirmeler yer almaktadr.
Cizelge 3.2ye gore, acnm derecesi yukseldikce GNSS/nivelman verileriyle
uyumluluk artmaktadr. Bu durum karesel ortalama hata (KOH) ve bagl
karslastrma degerlerinden kolayca anlaslabilir. Ayn derecelere sahip EIGEN2
ile EIGEN-GRACE01S ve EIGEN-CHAMP05S ile ITG-GRACE2010S modelleri
birlikte irdelendiginde GRACE uydu misyonunun gravite alannn belirlenmesine
katks buradan gorulebilir. Diger yandan butunlesik modeller beraber ince-
lendiginde yersel veri olarak yalnzca altimetre verisi iceren EIGEN-51C modelinin,
yersel gravite verilerle desteklenmis EGM2008 modeline gore dogrulugunun daha
dusuk oldugu gorulmektedir. Bir baska deyisle yersel gravite verilerinin GGMlere
katks ackca gorulmektedir.
 44

4. GLOBAL YERPOTANSIYEL MODELLERININ

IYILESTIRILMESI VE KTH TEKNIGI

Gravite anomalileri ile yeryuvarnn gravite alann belirleme isleminde,

kuresel integrasyon hesab icin global gravite verilerine ihtiyac duymaktadr. Ne
var ki; mevcut gravite gozlemlerinin yeryuzune daglm yuksek cozunurluklu ve
dogruluklu global yerpotansiyel modeli olusturmaya elverisli degildir. Burada
yuksek cozunurluk ve dogruluk kavram ile uygulamadaki gereksinimler bir baska
deyisle muhendislik hizmetlerinin saglkl bir sekilde yurutulmesi anlaslmaldr.
Gravite verilerinin yeterince sk ve istenen kalitede toplandg yerlerde bu
gereksinimleri karslayacak cozume global yerpotansiyel modeli referans alan bir
iyilestirme yaklasm ile ulaslabilir. Literaturde bolgesel gravimetrik jeoit belirleme
olarak bilenen bu yontem, kuresel integrasyon esitliklerinin yeniden duzenlenmesi
sayesinde istenen sonuclar uretebilmektedir. Bu bolumde jeoit yuksekliginin hesab
icin Stokes integralini ilgilendiren degisiklikler KTH yaklasm altnda ele alnmakta
ve yontemin matematiksel teorisi ve kavramlar ayrntl olarak acklanmaktadr.

4.1 Stokes Integrali

1849 ylnda Stokes kendi adyla anlan ve tum yeryuvarna daglms

gravite verileri yardmyla global jeoidin hesaplanmasna olanak saglayan unlu
integral esitligini yaymlad (Stokes, 1849). Pratikte kullanlabilir bir jeoit
modelinin olusturulmasna izin vermesi nedeniyle jeodeziciler bu esitlige buyuk
onem atfetmislerdir. Teorik olarak jeoit belirleme, potansiyel kuramnda snr deger
(boundary value) probleminin cozumune dayanr. Stokesa gore yeryuzundeki bir
noktann jeoit yuksekligi,

R
ZZ
N= S()gd (4.1)
4

integrali ile hesaplanabilir. Burada, R ortalama yer yarcapn, referans elipsoidi

yuzeyindeki normal gravite degerini, yermerkezli acy, g gravite anomalisini,
d birim kure nn en kucuk yuzey elemann gostermektedir. S() kure uzerinde
 45

Legendre polinomlaryla Pn (cos ) ifade edilebilen Stokes fonksiyonudur:

X 2n + 1
S() = Pn (cos ) (4.2)
n=2
n1

Burada n kuresel harmonik dereceyi temsil etmektedir.

Jeoidi belirlemek icin (4.1) yuzey integralinin kure yuzeyinin tumunu
kapsayacak sekilde calstrlmas gerekir. Ancak saysal problemler ve uygulamadaki
zorluklar esitligin yeryuvarnn tamam icin kullanlmasn olanaksz klar.
Uygulamada istenilen nitelikteki gravite verileri snrl bir bolgede bulunabildiginden
integralin calsma alan da kstlanms olur. Baska bir deyisle bu integral belirli bir
calsma alan o icin kesilmelidir. Bu kesme islemi sonucunda jeoit hesaplayc yeni
bir fonksiyon;
R
ZZ
L
N = S L ()gd (4.3)
4
o

elde edilir. Integralin snrlar o ile belirlenmis bir alanda calstrlmas Nnin
(4.1)den farkl bir deger olarak elde edilmesine neden olur. (4.1) ve (4.3) jeoit
yukseklikleri farkna kesme hatas veya jeoit yuksekliginin gozard edilmis uzak alan
katks denir. Kesme hatas (truncation error),

N = N N L (4.4)

esitligi ile tanmlanabilir.

Molodensky ve ark. (1962), yersel gravite anomalileri, global yerpotansiyel
modellerden (GGM) turetilen uzun dalga boylu bilesenlerle birlestirilirse uzak
bolgeden kaynaklanan kesme hatasnn en aza indirgenebilecegini gostermistir.
Yapay uydular sayesinde (ozellikle CHAMP, GRACE ve GOCE uydu
gorevleri) uydu izleme, altimetre ve gradyometre gibi veri kaynaklar kullanarak
gravite alannn uzun dalga boylu bilesenleri global modellerin icinde yuksek
bir prezisyonla yer almaya baslamstr. Boylece yeniden duzenlenmis Stokes
fonksiyonu, GGMden turetilen uzun dalga boylu bilesenlerin katksyla bolgesel jeoit
modellerinin yuksek dogruluklu olarak modellenmesini saglamstr.
Molodensky ve ark. (1962)den sonra ilk defa Wong ve Gore (1969)
Stokes Modifikasyonu kavramndan bahsetmis ve modifikasyonla turetilecek jeoit
 46

yuksekliklerinin dogrulugunu irdelemistir. Daha sonra srasyla Meissl (1971);

Vincent ve Marsch (1974); Colombo (1981) bu teknigi gelistirmislerdir. Tum bu
calsmalar integralin global yerine bolgesel olarak calstrlmasndan kaynaklanan
kesme hatasn kucultmeye ugras vermektedir. 1981 ylnda Isvec Kraliyet Teknoloji
Enstitusunden (KTH) Prof. Dr. Lars Erik Sjoberg bu tekniklere alternatif olacak
bir yaklasm onermistir (Sjoberg, 1981). Bu yaklasmda kesme hatasnn yansra,
yersel ve GGMlerden kaynaklanan veri hatalarn da gozonunde bulundurulmas
gerektigini ifade etmistir. KTH yaklasm olarak da bilinen yontem ilerleyen
zamanlarda gelistirilerek son halini almstr.

4.2 KTH Yaklasm ile Stokes Integralinin Modifikasyonu

Stokes modifikasyonu (yeniden duzenlenmesi), orijinal Stokes integralini

eldeki mevcut yersel verilerin kapsam goz onunde bulundurularak yeniden gozden
gecirilmesidir. Yukarda da belirtildigi gibi, modifikasyon yontemleri yalnzca kesme
hatasn kucultmeyi amaclayan deteministik ve kesme hatasnn yansra yersel
verilerden ve global modelden kaynaklanan hatalar birlikte azaltmay hedefleyen
stokastik olmak uzere iki grupta incelenebilir. Tanmlardan da anlaslacag uzere,
deterministik yontemlerin hata dagtm kapsam daha dar oldugundan modelleme
surecinde stokastik yontemlere gore daha az dogruluk verdigi gorulmustur (Ellmann,
2004).
KTH (Isvec Kraliyet Teknoloji Enstitusu) teknigi en kucuk kareler prensibiyle
kesme hatasn ve verilerden kaynaklanan hatalar en aza indirgemeye calsan
stokastik bir yontemdir. Yontemin gelisim sureci ozet sekilde Sjoberg (1981, 1984,
1991, 2003a) calsmalarndan izlenebilir.
Stokastik KTH yaklasmna gore, kuresel harmoniklerin kure uzerindeki or-
togonalliginden ve (4.3)den faydalanarak (4.1) integrali modifikasyon parametreleri
cinsinden yeniden duzenlenebilir:

L
c
ZZ X
N = S L ()gd + c bn gnGGM (4.5)
2 n=2
o

Burada N jeoit yuksekliginin kestirim degerini gostermektedir. gnGGM herhangi

bir GGMden turetilen n. derecedeki gravite anomalisi, L yerpotansiyel modelin
 47

kullanlan en buyuk acnm derecesi (L Nmax ), bn yerpotansiyel modelin her

acnm derecesi icin hesaplanan modifikasyon parametresidir. c elipsoit yuzeyindeki
normal graviteye bagl bir carpandr (c = R/2).
Yeniden duzenlenmis Stokes fonksiyonu;

L
L
X 2n + 1 X 2n + 1
S () = Pn (cos ) sn Pn (cos ) (4.6)
n=2
n1 n=2
2

esitligi ile verilir. Bu esitligin sagndaki ilk terim global Stokes fonksiyonudur.
Ikinci terim S()den uzak alan katksnn (dusuk frekansl bilesenlerin) ckarlmasn
sagladgndan, geriye kalan bilesenler yerel alann agrlk katsaylar olarak
degerlendirilebilir. L degeri, (4.6)da keyfi bir tamsay olmakla birlikte ayn zamanda
Stokes fonksiyonunun yerel bilesenlerini temsil eder.
Jeoit yuksekliginin kesin degeri,

X 2gn
N =c (4.7)
n=2
n1

spektral bicimde gosterilebilir (Hofmann-Wellenhof ve Moritz, 2005). (4.5) ve (4.7)

jeoit yukseklikleri arasndaki farklarn (tum kureye daglms) karesinin beklenen
degerine,
1 ZZ
m2N = E (N N)2 d (4.8)
4

Nnin karesel ortalama hatas denir. Daha ack bir gosterimle,

L
X X
2
m2N =c 2
(b2n dcn ) +c 2
bn QLn sn cn
n=2 n=2
 2 (4.9)
2
X 2
+c QLn sn n2
n+1
n1

biciminde yazlabilir (Sjoberg, 1981). cn GGMden turetilen gravite anomalilerinin

derece varyans, n2 yersel gravite anomalilerinin hata derece varyans, dcn GGMden
turetilen hata derece varyansdr.
(4.9) esitliginde toplam hata srasyla GGM, kesme hatas ve yersel verilerdeki
hatalardan kaynaklanr. m2N her terimin bilinmeyen parametrelere gore ksmi
turevleri hesaba katlarak elde edilebilir. Burada dikkat edilmesi gereken onemli
 48

bir husus, iyilestirilmek istenen GGMde ayn yersel gravite verileri kullanlms ise
bunlar birbiriyle korelasyonlu olacaktr. GGM yalnzca uydu bazl ise soz konusu
korelasyonu ortadan kalkar. Bu yaklasm son zamanlarda tercih edilen bir stratejidir
(Abdalla, 2009; Ulotu, 2009).

4.3 Derece Varyansnn Modifikasyona Katks

Gravite anomalilerinin derece varyans cn global yerpotansiyel modellerin

kuresel harmonik katsaylar (Cnm ve Snm ) yardmyla,

n
(GM)2 X 2
X
2 2
cn = (n 1) (Cnm + Snm ) (4.10)
R4 n=0 m=0

hesaplanabilir.
Saysal hesaplamalarda (4.9) esitligindeki sonsuz toplamn, uygun bir
derecede kesilmelidir. Buna karsn iyilestirmede kullanlacak GGMlerin maksimum
aclm derecesi genelde bu degerden kucuktur. Modeli asan derece varyans degerleri
icin Tscherning ve Rapp (1974) modeli,

X n1
cn = A
tn+2 (4.11)
n=3
(n 2)(n + 24)

kullablabilir. Burada A =425.28 mGal ve t=0.999617dir. Sonuc olarak derece

varyanslar maksimum aclm derecesine kadar GGMden, daha yuksek derecelerde
ise bu sentetik model (4.11)den hesaplanr.
Hata derece varyans da yine yerpotansiyel modellerin kestirilmis hata
degerlerinden,
n
(GM)2 X 2
X
dcn = (n 1) (C2 nm + S2 nm ) (4.12)
a4 n=0 m=0

turetilebilir. Burada, C2 nm , S2 nm GGMnin katsaylaryla birlikte yaymlanan

varyans degerleridir.

4.4 Modifikasyon Parametrelerinin Kestirimi

En kucuk karelerle modifikasyon parametrelerinin kestirimi icin, (4.9)un sn

degiskenine gore ksmi turevi alnr ve sonuc sfra esitlenirse sn degerlerinin en kucuk
 49

karelerle cozumunde,

L
X
akr sr = hk k = 2, 3, ..., L (4.13)
r=2

denklem sistemi kullanlr. Denklem sisteminin olusturulmasnda etkilenmis,

etkilenmemis ve optimum olmak uzere uc farkl yaklasm soz konusudur.
Etkilenmis yaklasm icin katsaylar matrisinin elemanlar,

X
akr = (r2 + dcr )kr Ekr r2 Erk k2 + Enk Enr (k2 + cn ) (4.14)
n=2

olcu (yaln terimler) vektorunun elemanlar,

X
hk = k Qk k2 + [Qn (k2 + cn ) n ]Enk (4.15)
n=2

benzer sekilde etkilenmemis yaklasm icin katsaylar matrisinin elemanlar,

X
akr = dk kr Erk dr Ekr dk + Enk Enr dn (4.16)
n=2

olcu vektorunun elemanlar,

X
hk = k Qk dk [Qn dn n ]Enk (4.17)
n=2

ve son olarak optimum yaklasm icin katsaylar matrisinin elemanlar,

X
akr = Cr kr Ekr Ck Erk Cr + Enk Enr Cn (4.18)
n=2

olcu vektorunun elemanlar,

X
hk = k Qk Ck [Qn Cn n ]Enk (4.19)
n=2

seklinde duzenlenebilir. Esitliklerde yer alan ksaltmalardan srasyla soz etmek

 50

yerinde olacaktr. Yersel gravite anomalilerinin derece varyans,

2k2
k = (4.20)
k1

Kronecker katsays,
1 eger k = r,

kr = (4.21)
0 diger durumlarda.

olmak uzere, etkilenmemis yontem icin;

dck

eger 2 k L,
dk = k2 + (4.22)
ck

diger durumlarda

optimum yontem icin,

ck dck /(ck + dck ) eger 2 k L,

Ck = k2 + (4.23)
ck

eger k > L

agrlk katsaylar biciminde ifade edilebilir.

Paul (1973)a gore kesme katsaylar (truncation coefficient),

2k + 1
Enk = enk (4.24)
2

diger yandan Molodenski kesme katsaylar ise,

Z
Qn = Pn (cos )Pk (cos ) sin d (4.25)
0

seklinde hesaplanabilir (Hagiwara, 1976).

Denklem cozumu sonucunda modifikasyon parametreleri sn kestirilir. Bu
degerler; yersel gravite verilerinin kalitesine, secilen integrasyon yarcapna (0 ) ve
iyilestirilecek global yerpotansiyel modelinin karakterine bagl olarak degisir.
Ote yandan modifikasyon parametresi bn , etkilenmis yaklasmnda sn
parametresine esit alnr (bn = sn ). Etkilenmemis yaklasmnda ise,

bn = QLn + sn (4.26)
 51

seklindedir. Optimum yaklasmnda bu deger,

(QLn + sn )cn
bn = (4.27)
cn + dcn

halini alr.

4.5 Stokes Modifikasyonunun Pratik Uygulamas

Stokes integraline toplam yardmyla yaklaslabilir. Bu nedenle integral

yuzey eleman d, yerkuresi yuzeyini gridleme teknigi kullanlarak kucuk ve sonlu
Aj alanlarna boler. Gridleme hem programclk acsndan hem de jeodezik
koordinatlarda kolay kullanm nedeniyle tercih edilen bir yontemdir.
Stokes fonksiyonun modifikasyonu uc terimden meydana gelir. Birinci terim,
yersel gravite verilerinin integrasyonunu, ikinci terim Molodenski kesme hatasn,
ucuncu terim ise GGMden hesaplanan uzun dalga boylu bileseni temsil eder:

0 2
c c
ZZ Z Z
L
N = S ()(gQ gP )d + gP S L () sin dd
2 2 =0 =0
o
(4.28)
M
X
+c bn gn
n=2

Burada gP ve gQ srasyla hesap ve integrasyon noktalarnn gravite anomalilerini

ifade etmektedir.
(4.28) esitligindeki integralde yuzey eleman yerine Aj konursa,

L
c X L L
X
Ni = S (ij )(gj gi )Aj cgi Q0 + c bn gn (4.29)
2 j n=2

elde edilir. Esitlikte gecen Aj kure uzerindeki blogun alann, gi hesap noktasndaki
ortalama gravite anomalisini, gj integrasyon dairesi icine giren grid merkezi
ortalama gravite anomalisini, ij hesap noktas (i , i) ile grid merkezi (j , j )
arasndaki kuresel uzaklg temsil eder. Bu uzaklk,

cos(ij ) = sin i sin j + cos i cos j cos(j i ) (4.30)

 52

benzer sekilde grid alan,

Aj = cos (4.31)

kuresel trigonometri formulleri yardmyla kolayca hesaplanabilir.

4.6 Duzeltmeler

KTH yaklasmyla Stokes modifikasyonu, ondulasyon degerlerini hesaplarken

baz kabul ve varsayma dayandgndan elde edilen sonuclar olas en iyi cozum
degerleri olarak karsmza ckar. Dolaysyla bu kestirim degerlerine bir takm
duzeltmelerin getirilmesi gerekir. Diger yaklasmlarda duzeltme miktarlar dogrudan
gravite anomalilerine yaplsa da gerek hesap kolaylg gerekse anlaslabilirlik
acsndan bu yontemde yaklask ondulasyonlara duzeltme yaplmas ongorulur. KTH
islem aksna gore jeoit yuksekliginin kesin degeri;

Top Atm
N = N + Ncomb + NDWC + Ncomb + Nell (4.32)

esitligi ile hesaplanr. Ncomb

Top
dolayl ve dolaysz etkileri iceren topografik duzeltmeyi,
NDWC gravite anomalisinin deniz duzeyine indirgenmesinden (downward contin-
uation) kaynaklanan indirgeme duzeltmesini, Ncomb
Atm
dolayl ve dolaysz etkileri
iceren atmosferik duzeltmeyi, Nell hesap yuzeyi farkllgnn neden oldugu elipsoidal
duzeltmeyi temsil eder.

4.6.1 Topografik duzeltme

Stokes integrasyonunda jeoidin dsnda yer alan topografik kitleler ya jeoidin

icine alnr ya da yok saylr. Bu kabul nedeniyle olusan hatann etkisini gidermek
uzere topografik duzeltme yaplr. Topografik duzeltme direkt ve dolayl etkilerin
birlesiminden meydan geldiginden birlesik topografik duzeltme olarak adlandrlr.
Birlesik topografik duzeltmenin hesab,

Top Top Top
2G X 2
N = N + N = H (4.33)
comb dir ind
n=2 n

toplam serisi yardmyla yaplr (Ellmann ve Sjoberg, 2002). Bunun icin

topografyann bir kuresel yukseklik modeli ile biliniyor olmas gerekir. (4.33)de G
 53

Newton cekim sabitini, topogafik kitlelerin ortalama yogunlugunu, R ortalama yer

yarcapn temsil eder. Hn2 asagdaki kuresel harmonik acnmda v yerine 2 konularak
elde edilir:
n
X
v v
H (, ) = Hnm Ynm (, ) (4.34)
m=n

v
esitlikte gecen Hnm yuksekligin n. derece ve m. sradaki normallestirilmis kuresel
harmonik katsaysdr. Bu katsaylar yeryuvarnn tumune ait bellirli sklkta
olculmus yukseklik degerlerinin Fourier analizi sonucunda kestirilir. Ayrca Ynm
tam normallestirilmis yuzey kuresel harmonikleridir.
Dikkat edilirse (4.33) esitligi sadece H 2 ile temsil edilen terimleri icerdigi
gorulur. Prensip olarak topografik etkiler ardsk kuvvet serilerinden hesaplanr.
Nahavandchi ve Sjoberg (1998), H 3 etkisinin cok kucuk olmas nedeniyle topografik
duzeltmeleri hesaplarken 2. derecenin yeterli olabilecegini ortaya koymustur.
2
Diger yandan Hnm n gerek hesap zorlugu gerekse olusturulan modelin
cozunurlugu 1 cm jeoit hedefini karslamamas nedeniyle Sjoberg (2007) alternatif
bir topografik duzeltme formulu,

2H 3
 
Top
2G 2
N comb = H + (4.35)
3R

onermistir. Buradaki H degeri noktann ortometrik yuksekligini ifade eder. Jeoit

hesabnda, grid merkezlerinde hesaplanan duzeltme degeri Nye ekleneceginden, H
buyuklugu saysal yukseklik modelinden istenilen cozunurlukte ortamalar alnarak
elde edilmelidir.
Ote yandan topografik etki dogrudan topografik kitlelerinin yogunlugu
ile iliskilidir. Uygulamada guvenilir bir yogunluk bilgisine ulasmak genellikle
mumkun olmadg icin topografik kitlelerinin yogunlugu olarak 2.67 g/cm3 degeri
hesaplamalarda kullanlr. Eger calsma alanna ait yogunluk degisimleri biliniyorsa,
daha dogru sonuclara ulasmak icin Sjoberg (2000)deki,
(  )
Z Z Z R+H n+1
1 X R  r n
Top
Ncomb = r 2 drPn (cos )d (4.36)
R n=2 R r R

esitliginin kullanlmas uygun olur.

 54

4.6.2 Indirgeme duzeltmesi

Fiziksel yeryuzunde olculen gravite gozlemleri jeoit modelleme islemine

gecilmeden once deniz duzeyine indirgenmelidir. Geleneksel olarak indirgeme etkisi,
jeoit yuksekligine gore degisen oldukca sert bir yaklasmla hesaplanr. Bu durum
boslukta gravite anomalisinin yukseklige gore dogrusal olarak degistigi varsaymna
neden olur. Soz konusu kabuldeki ana problem jeoit yuzeyi ile fiziksel yeryuzu
arasndaki kitlelerin yogunlugunun duzensiz daglmdr. Dolaysyla bu kabulde
hata olacagndan Sjoberg (2003b) yeni bir indirgeme esitligi,

(1)
L1,Far L2
NDWC = Ndwc + Ndwc + Ndwc (4.37)

onermistir. Esitlikte goruldugu uzere indirgeme duzeltmesi uc ana bilesenden

olusmaktadr. Bunlar srasyla;

(1) g N 1 g
Ndwc = HP + 3 HP |P HP2 (4.38)
rp 2 r

M
" n+2 #
L1,Far
X R
Ndwc =c bn 1 gn (4.39)
n=2
rP

 
c g
ZZ
L2
Ndwc = SL () |P (HP HQ ) dQ (4.40)
2 r
o

seklindedir. Burada, rP = R + HP P noktasnn kuresel yarcapn, HP P

noktasnn ortometrik yuksekligini gosterir. P noktasndaki gravite gradyeni
Hofmann-Wellenhof ve Moritz (2005) gore,

g R2 gQ gP 2
ZZ
|P = 3
dQ g (4.41)
r 2 l0 R
o

esitligi ile hesaplanabilir. Burada l0 = 2R sin(P Q /2) seklinde ifade edilebilir.

4.6.3 Atmosferik duzeltme

Jeoit yuzeyinin dsnda kalan atmosferik kitlelerin etkisi tamamiyle yok

saylamaz. Gozle gorulemeyen bu kitlelerin etkisi de bir duzeltme terimi olarak jeoit
 55

yuksekliklerinin hesabnda gozonune alnmaldr. Hesaplanan duzeltme degerleri

dogrudan yaklask ondulasyon degerine eklenerek Stokes formulundeki snr deger
probleminin cozumu tamamlanms olur.
KTH yaklasmnda atmosferik duzeltme, noktann yuksekligine gore kuresel
harmonik katsaylar Hn yardmyla hesaplanabilir (Sjoberg ve Nahavandchi, 2000);

M  
Atm
2GR X 2
N comb = bn Hn
n=2
n1
  (4.42)
2GR X 2 n+2 M
Qn Hn
n=M +1
n 1 2n + 1

Burada (1.23 kg/m3 ) atmosferik kitlelerin deniz duzeyindeki yogunlugu, bn

modifikasyon parametresi, QM
n Molodensky kesme katsaysn temsil eder.

4.6.4 Elipsoidal duzeltme

Stokes yaklasm R yarcapl ortalama yerkurede uygulanrken, jeoit

yukseklikleri gercekte elipsoit yuzeyinden olculur. Bu farkllk jeoit yuksekligi
degerlerine %0.3luk bir etkiyle birkac desimetreye kadar yansyabilir. 1 cm
dogruluklu jeoit modeli hedefi icin bu etkinin de goz onunde bulundurulmas
gerekir. Sjoberg (2004) elipsoidal duzeltmenin hesaplanabilecegi basit bir formul
yaynlamstr:

Nell 0 [(0.12 0.38 sin2 )g + 0.17N cos2 ] (4.43)

esitlikte 0 integrasyonun kuresel yarcapn gosterir. 0 = 1 lik yarcap icin, esitlik

Himalayalarda 5 cm degerine kadar ulasabilir. Ne var ki; baz kabuller nedeniyle
formulun prezisyonunun yarcapla orantl olarak birden bire dustugu belirtilmistir
(Sjoberg, 2004). Bu yuzden Ellmann ve Sjoberg (2004) daha gercekci sonuclara
ulasmak icin elipsoidal duzeltmenin detayl versiyonunu onermektedir. a = 6378
km, R = 6371 km, e2 = 0.0067 ve =9.8 m/sn2 parametrelerini goz onunde
bulundurularak onceki esitlik yeniden yazlabilir:

Nell [(0.0036 0.0109 sin2 )g + 0.0050N cos2 ]QL0 (4.44)

 56

(4.44)de uzunluklar metre, gravite anomalileri mGal biriminde olursa, sonuc metre
biriminde ckar. Birkac derecelik yarcaplar icin elipsoidal duzeltme degerleri 1 cm
duzeyinde kalmaktadr. Esitlikte gecen Molodenski kesme katsays QL0 ,

L
X 2k + 1
QLn = Qn sk enk (4.45)
k=2
2

formulunde n yerine 0 konularak elde edilir. Burada,

Z
Qn = S()Pn (cos ) sin d (4.46)
0

ve Z
enk = Pn (cos )Pk (cos ) sin d (4.47)
0

seklinde hesaplanr.
 57

5. KONYA KAPALI HAVZASINDA KTH YAKLASIMINA

DAYALI JEOIT MODELININ OLUSTURULMASI

5.1 Veri Toplama

Global yerpotansiyel modeli referans alan bolgesel bir jeoit modelinin

olusturulmas icin basta gravite verileri olmak uzere yersel verilere ihtiyac
duyulur. Asagda oncelikle uygulama bolgesi icin olusturulacak jeoit modelinin
iyilestirmesinde kullanlacak yersel veriler ve bunlarn dogruluklarna iliskin
genel bilgiler verilmektedir. Daha sonra bu verilerin jeoit belirlemeye hazr
duruma getirilmesi ve onceki bolumde verilen teorik bilgilere uygun olarak jeoit
yuksekliklerinin belirlenmesi anlatlmaktadr.

5.1.1 Proje sahas

Konya, Karaman, Aksaray ve Nigde illerini icine alan ve Konya Kapal

Havzasn kaplayan bolge, proje sahas olarak secilmistir. Gravite olculerinin
toplandg ve jeoit yuksekliklerinin hesaplanacag bolgenin cografi snrlar 37
39 kuzey enlemleri, 31.5 35.0 dogu boylamlar arasndadr. Soz
konusu saha, suyla kapl alanlar dahil olmak uzere toplam 68 000 km2 lik yuzolcume
sahiptir. Havzann guneyi ve guney bats Toros Daglar ile cevrilidir. Tuz Golunu
de kapsayan duzluk alanlar calsma bolgesinin neredeyse % 60n olusturmaktadr.
Ortalama yuksekligin 1250 m oldugu bolgede, yukseklikler Toros Daglarnda 3491
mye kadar ckmakta, havzann guneyindeki Goksu Vadisinde 576 mye kadar
dusmektedir. Proje sahasnn cografi konumu ve topografik yaps Sekil 5.1de
gosterilmistir. Bolgenin Konya Kapal Havzas olarak adlandrlmasnn nedeni Sekil
5.1de snrlar gosterilen alan icindeki yuzey su kaynaklarnn (nehir, gol vb.) ack
denizlerle bir baglantsnn olmaysdr. Havza icerisindeki yerlesim alanlarndaki
nufus ile birlikte tarmsal sulama faaliyetlerinin su ihtiyac cok buyuk olcude yeralt
sularndan karslanmaktadr. Son 2030 yllk surecte bolgeyi ilgilendiren cevresel
sorunlarn basnda yllk 1 mye varan yeralt suyu cekilmesi gelmektedir. Yeralt
su kaynaklarndaki azalmann onemli sonuclarndan biri de zemin cokmelarinin
tetiklemesidir. Ozellikle nivelman dayanak noktalarn olumsuz etkileyen bu
durum, soz konusu noktalarn zaman icerisinde yukseklik degerlerinin guncelligini
 58

yitirmesine neden olmaktadr. Yuksek cozunurluklu ve dogruluklu bolgesel jeoit

modeli, GNSSden yuksekliklerin turetilmesi sorununa cozum olabilecektir.
31 32 33 34 35

TRKYE

39 39

Aksaray

38 Nigde 38
Konya

Karaman

37 37

ehir merkezi
Gravite verisi
GPS/nivelman
Havza snr
31 32 33 34 35

Sekil 5.1. Proje sahasnn topografik durumu ve verilerin daglm

5.1.2 Gravite gozlemleri

Projede kullanlacak gravite gozlemleri, Turkiyenin gravite veri tabanndan

sorumlu Harita Genel Komutanlgndan satn alnmstr. Gravite degerleri
International Gravity Standardization Net 1971 (IGSN71), cografi koordinatlar ise
World Geodetic System 1984 (WGS84) datumundadr. Her nokta icin gravite
bilgisi srasyla, gravite noktasnn enlemi, boylam, ortometrik yuksekligi (Antalya
mareograf istasyonundaki ortalama deniz duzeyinden) ve gravite degeri gdir.
Projede kullanlacak gravite gozlemlerinin cografi daglm Sekil 5.1de gosterilmistir.
Gravite gozlemleri yalnzca bir kaynaktan elde edildiginden, mevcut veriler
projenin ihtiyacn tam anlamyla karslayabilecek durumda degildir. Proje
 59

sahasndaki toplam gravite nokta says 3073tur. Bu durum istenenin (en az

10 km2 ye 1 nokta) altnda, ortalama 22 km2 lik alana 1 nokta dusecek sekilde
bir yogunluk sunmaktadr. Diger yandan Toros Daglarnn baz kesimlerinde
gravite olcusu yaplmams genis bosluklar veya seyrek olculmus yerler de vardr.
Bilindigi uzere modelleme isleminde cozume katlan gravite gozlemlerinin dogrulugu
ve sklg, olusacak yeni modelin prezisyonunu dogrudan etkilemektedir. Ayrca
jeoit modelleme islemi, hesap noktas etrafnda en azndan 2 lik yarcaptaki
yakn bolgede (near zone) gravite gozlemlerine ihtiyac duymaktadr. Maalasef
ekonomik, politik ve burokratik engellerden dolay projede kapsamnda calsma
sahasnn etrafndaki hic bir gravite gozleminden yararlanlamamaktadr. Sonuc
olarak, projedeki nokta gravite verilerinin yogunlugu ve kapsam, tam anlamyla
jeodezik gereksinimleri karslayacak bolgesel jeoit modelini olusturmaya imkan
saglayamyacag ilk baksta anlaslmaktadr.

5.1.3 GNSS/nivelman verileri

GNSS teknolojisinin gelismesiyle birlikte ulusal duzeyde yurutulen jeodezik

calsmalara referans olacak bir kontrol agnn olusturulmas amacyla Harita Genel
Komutanlg tarafndan 1999 ylndan Turkiye Ulusal Temel GNSS Ag (TUTGA99)
kurulmstur. Ulke geneline homojen olarak daglms toplam 594 noktadan olusan bu
agda, proje sahasna giren nivelmanla kot tasnms 10 adet nokta bulunmaktadr.
Soz konusu agda bulunan noktalarn GNSS ile olculen elipsoidal yuksekliklerin
dogrulugu 3 cm iken, ortometrik yuksekliklerin dogrulugu noktann Antalya
mareograf istasyonuna olan uzaklkla dogru orantl olarak ulke genelinde 0.39.0
cm arasnda degisen degerler almaktadr (Ayhan ve ark., 2001). Proje sahasnn
Antalya istasyonuna uzaklg gozonune alndgnda proje sahasnn icine giren
GNSS/nivelman noktalarnn ortometrik yuksekliginin dogrulugu 2 cm oldugu
kabul edilebilir. Hata yaylma kuralna gore GNSS/nivelman verilerinin toplam
dogrulugunun 4 cmnin altnda oldugu soylenebilir.
Ayrca proje sahasnda diger bir GNSS/nivelman veri seti olarak Ustun ve
Demirel (2006) calsmasndan 10 adet nokta bulunmaktadr. Bu veri setinde de
ayn dogruluklar gecerlidir. Her iki calsmadan toplam 20 adet GNSS/nivelman
noktas yeni olusacak gravimetrik modelin gecerliliginin ve dogrulugunun gerek
 60

mutlak analizinde gerekse bagl analizinde kullanlacaktr.

5.1.4 Saysal yukseklik modeli

2000 ylnn Subat aynda SRTM (Shuttle Radar Topography Mission) projesi
kapsamnda NASA tarafndan yaklask 60 kuzey ve guney enlemleri arasnda kalan
tum kara parcalarnn yuksek cozunurluklu saysal yukseklik modeli uretilmistir.
ABD icin 1 , diger ulkeler icin 3 cozunurluklu olmak uzere NASA sunucular
uzerinden internette ucretsiz olarak yaynlanmaktadr (SRTM, 2010).
Soz konusu veriler radar golgelemesi, sinyal saclmas ve yansmas gibi
nedenler yuzunden baz bolgelerde (ozelikle ky seridi, sulak alanlarda ve sarp
arazilerde) genis bosluklar icermektedir. Bu nedenle veriler kullanma butunuyle
hazr degildir. TSYM3 projesi ile Turkiye icin tamamiyle doldurulmus 3
cozunurluklu yukseklik modeli icin yersel verilerle desteklenmis SRTM yukseklik
bilgisi elde edilmistir (TSYM3, 2010). Yeni model Turkiye Saysal Yukseklik
Modeli (TSYM3) olarak adlandrlmstr. TSYM3 modelinin Turkiye snrlar icinde
dogrulugu 68 m oldugu ifade edilmektedir (Bildirici ve ark., 2010). Modelin
dogrulugunu etkileyen baslca nedenler topografya ve bitki ortusudur. Nokta
bazl dusunuldugunde daglk ve ormanlk alanlarda bu dogruluk 2025 metreye
kadar ckarken, duz ve cplak arazilerde 35 metreye dusmektedir. Kiamehr ve
Sjoberg (2005), calsma bolgesiyle benzerlik gosteren Iran snrlar icinde SRTM
verilerinin dogrulugunu test etmis ve bu verilerin jeoit modellemede kullanlmasn
onermistir. Sonuc olarak TSYM3den elde edilen yukseklik bilgisi bu projede
gerek indirgeme ve topografik duzeltmelerin hesabnda gerekse gravite verilerinin
anomalilere indirgenmesi surecinde kullanlacaktr.

5.1.5 Global yerpotansiyel modelleri

GGMler yeryuvarnn gravitasyonel potansiyelinin kuresel harmonik seriler

yardmyla gosterimidir. Modeller uydu izleme, altimetre, gradyometre ve yersel
gravite verilerinin farkl kombinasyonlarnn analiziyle elde edilir. Dolaysyla
her model digerine gore cozunurluk, analiz yontemi, veri kaynag ve yogunlugu
bakmndan cesitlilik gosterir. Ozellikle 1 cm dogruluklu jeoit modeli hedefi
dusunuldugunde; cozume katlacak GGMin secimi yeni olusacak modelin
 61

dogrulugunu dogrudan etkileyecektir.

Gunumuze degin ABD ve Avrupadaki baz arastrma merkezlerince uretilmis
cok sayda model bulunmaktadr. Uretilen her model kendinden oncekinden daha
fazla olcu ve yeni olcme teknolojisi icerdiginden son yaynlananlarn yerin gravite
alann daha gercekci yenstmas kacnlmazdr. Uluslararas Yer Modelleri Merkezi
(ICGEM: International Centre for Global Earth Models) resmi sitesinde bu modeller
bulunmaktadr (ICGEM, 2010). Her modelin kuresel harmonik katsaylar ve
standart sapmalar internetten ucretsiz olarak indirilebilir.

5.2 Bolgesel Model Olusturmak icin Yaplan On Hazrlklar

Jeoit modelleme islemi icin belirli bir bolgede esit aralkl gravite
anomalilerine gereksinim duymaktadr. Bu alt bolumde nokta gravite degerlerinden
ve GGMlerden turetilen gravite anomalilerinin islem admlar hakknda bilgi
verilecektir.

5.2.1 Gravite anomalileri

Jeodezide gravite olcmeleri yeryuvarnn seklinin belirlenmesi calsmalarnda

kullanlr. Ne var ki, fiziksel yeryuzunde olculen gravite degerleri jeoit belirleme
calsmalarnda dogrudan kullanlmas mumkun degildir. Bu nedenle gozlemlerin,
mumkun oldugunca sahip oldugu yerel ozelliklerini (olculdugu kara parcasnn
topografik cekim etkisini) yitirmeden gravite anomalilerine indirgenmesi istenir.
Jeoit belirlemeye esas gravite anomalileri boslukta gravite ve Bouguer
anomalileri olmak uzere iki grupta toplanabilir. Boslukta gravite anomalileri
jeoit modelleme asamasnda dogrudan kullanlrken, Bouguer anomalilerinin
daha yumusak yuzeyli ve yukseklikten bagmsz ozellik gosterdiginden, gravite
degerlerinin enterpolasyon islemlerine elverislidir.
Fiziksel yeryuzunde olculen gravite gozlemleri ile telluroit yuzeyinde
hesaplanan normal gravite arasndaki farka, boslukta gravite anomalileri gF A denir
ve asagdaki esitlikle gosterilir:

gF A = gP Q (5.1)
 62

32 33 34 35
39 39

mGal
250

225

200

175

150

125

38 38 100

75

50

25

25

50

75
37 37
32 33 34 35

Sekil 5.2. Proje sahasndaki yersel verilerin boslukta gravite anomalileri

Telluroit uzerindeki normal gravite Q ;

Q = 0 + H(0.000000072651H + 0.000438983 sin2 0.308779814) (5.2)

ile hesaplanr (Hofmann-Wellenhof ve Moritz, 2005). Burada H noktann normal

yuksekligini ifade eder.
GRS80 referans elipsoidi uzerindeki normal gravite 0 seriler yardmyla
hesaplanabilir (Moritz, 1992),

0 = 978032.67715(1+0.0052790414 sin2 +

0.0000232718 sin4 +
(5.3)
0.0000001262 sin6 +

0.0000000007 sin8 )

esitlikte gecen jeodezik enlemi gostermektedir.

Proje sahasnn icinde kalan bolgede yersel verilerden turetilen boslukta
gravite anomalileri Sekil 5.2de gorulmektedir. Sekil incelendiginde, anomalilerin
topografya ile yuksek korelasyonlu oldugu acktr. Diger yandan boslukta anomaliler
 63

-75 ile 250 mGal arasnda degisen degerler aldgndan yumusak yuzeyli degildir.
32 33 34 35
39 39

mGal

20

40

60

38 38
80

100

120

140

37 37
32 33 34 35

Sekil 5.3. Proje sahasndaki yersel verilerin basit Bouguer anomalileri

32 33 34 35
39 39

mGal

20

40

60

38 38
80

100

120

140

37 37
32 33 34 35

Sekil 5.4. Proje sahasndaki yersel verilerin tamamlanms Bouguer anomalileri

 64

Basit Bouguer anomalisi asagda verilen esitlik ile hesaplanabilir:

gSB = gP Q 2GH (5.4)

Formulde gecen G Newtonun gravite sabitesi, Bouguer plakasnn yogunlugudur.

Ayrca rafine ya da tamamlanms Bouguer anomalilerini hesaplamak icin,

gCB = gF 2GH + g T C (5.5)

esitligi kullanlr. Burada g T C arazi duzeltmesi olarak adlandrlr (Hofmann-

Wellenhof ve Moritz, 2005).
(5.4) ve (5.5) esitlikleri yardmyla her iki Bouguer anomalisi kolayca
hesaplanabilir. Bu calsmada arazi duzeltmeleri hesaplanrken Bouguer plakas
yerine Bouguer kabugu goz onunde bulundurulmustur. Cunku gravimetrik jeoidi
belirleme islemlerindeki topografik etkilerin degerlendirilmesinde, daha dogru
sonuclara ulasmak icin yerkabugunun kuresel model olarak dusunulmesi gerekir
(Vancek ve ark., 2001, 2004). Uygulama bolgesindeki Bouguer anomali haritas
basit ve tamamlanms indirgeme esitlikleri icin srasyla Sekil 5.3 ve 5.4de
gorulmektedir. Sekiller incelendiginde boslukta anomalilere gore degisim miktarnn
daha az oldugu ve dolaysyla daha yumusak bir yuzeyi olusturdugu gorulmektedir.
Ayrca tamamlanms Bouguer anomali degerleri, basit olanla karslastrldgnda
daha da yumusak yuzeyi temsil ettigi anlaslmaktadr.
Anomalilerin hesabnda yer alan (5.1), (5.4) ve (5.5) esitliklerden anlaslacag
uzere anomalilerin alacag degerler olculen noktalarn yuksekligi ile dogrudan
iliskilidir. Bu nedenle anomalileri hesaplarken olabildigince dogru yukseklik
modelinin kullanlmas sonuclara olumlu yonde etki yapacaktr.
Boslukta gravite anomalileri jeoit modellemede kullanlan temel veri
grubu olmasna karsn, Bouguer anomalileri daha yumusak yuzeyli oldugundan
enterpolasyon surecinde yer almaktadr. Janak ve Vancek (2005) tamamlanms
Bouguer anomalilerinin ozellikle daglk bolgelerde basit Bouguer yaklasmndan
farkl sonuclar verdigini gostermistir. Bu sonuclarla simdiki calsmada gravite
degerleri tamamlanms Bouguer anomalilerine indirgenmis, daha sonra boslukta
gravite anomalilerine donusturulmustur. Ote yandan daglk alanlarda bile basit
 65

Bouguer anomalilerin hesaplanmasndaki kolaylk nedeniyle daha cok tercih edildigi

bilinmektedir (orn. Kiamehr, 2006).
Dagnk sekilde bulunan noktasal gravite gozlemleri grid merkezlerine
tasnmas jeoit modelleme islemi icin sarttr. Bu calsmada gravite anomalileri basit
ve tamamlanms Bouguer yardmyla iki yaklasmda grid merkezlerine tasnmstr:

Birinci yaklasmda, rasgele daglms gravite noktalarnda (5.4) esitligi

yardmyla gravite degerleri basit Bouguer anomalilerine indirgenmis ve en
yakn komsuluk iliskisine dayanan enterpolasyon teknigi ile grid merkezlerine
atanmstr. Bu islem Wessel ve Gore (1998) tarafndan gelistirilen
GMT yazlmnda bulunan nearneighbour komutu ile yaplmstr. Burada
Bjerhammar (1973)in deterministik kuralna gore maksimum enterpolasyon
yarcap olarak 12 derece dakikas, enterpolasyona girecek maksimum ve
minimum nokta says olarak ise srasyla 6 ve 4 alnmstr. Boylece
grid merkezlerinde basit Bouguer anomalileri elde edilmistir. Bu arada
grid merkezlerinde TSYM3 verilerinin aritmetik ortalamas alnarak 3 3
cozunurlugunde yukseklik degerleri uretilmistir. Bu ortalama yuksekliklere
gore Bouguer plakas etkisi hesaplanmstr. Onceden grid merkezinde
elde edilen Bouguer anomali degerlerine, hesaplanan Bouguer plakas etkisi
eklenerek boslukta anomalilere donusturulmustur.

Ikinci yaklasmda, rasgele daglms gravite noktalarnda (5.5) esitligi

yardmyla gravite degerleri tamamlanms Bouguer anomalilerine in-
dirgenmistir. Bu esnada arazi duzeltmesi, kuresel yaklasmla 3 lik
integrasyon yarcapna gore hesaplanmstr. Basit Bouguerde oldugu
gibi grid merkezlerinde tamamlanms Bouguer anomalileri elde edilmistir.
Daha sonra grid merkezlerinde hem Bouguer plakas etkisi hem de arazi
duzeltmesi degerleri ortalama grid yuksekligine gore hesaplanmstr. Arazi
duzeltmeleri once 1 cozunurluklu olarak elde edilmis sonra blok aritmetik
ortalamalar alnarak 3 cozunurluge indirgenmistir. Sonuc olarak her grid icin
hesaplanan Bouguer plakas etkisi ve arazi duzeltmesi degerleri yardmyla,
grid merkezlerindeki tamamlanms Bouguer anomalilerinden geriye donulerek
boslukta anomalilere gecilmistir.

Yukarda belirtilen yaklasmlarn algoritmas Sekil 5.5de gosterilmistir.

 66

g()

gF A ()

gBP () + gT C () gF A ()
gBP ()

gCB () gSB ()

Enterpolasyon ve Ortalama

gCB (i, j) gSB (i, j)

+gBP (i, j)
+gBP (i, j) gT C (i, j) gF A (i, j)

Sekil 5.5. Ortalama gravite hesabnn iki yolu (Janak ve Vancek, 2005)

Basit ve tamamlanms Bouguer yaklasmlaryla elde edilen boslukta

anomalilerinden jeoit modellemede hangisinin daha uygun oldugunu test etmek
icin bir karslastrma yaplmstr. Bu islem icin oncelikle capraz gecerlilik (cross-
validation) analizi gerceklestirilmistir. Capraz gecerlilik testi daha cok konumsal
veri gruplarnn ucuncu boyutunun dogrulugu hakknda bilgi vermektedir.
Uygulanan islem admlar ksaca soyle acklanabilir: Ilk veri kumesinde bir
nokta secilir. Bu noktann degeri, o nokta haric diger tum noktalara ait veriler
kulanlarak uygun bir enterpolasyon teknigiyle tahmin edilir. Tahmin edilen degerle
gercek deger arasndaki fark alnr. Ilk veri yerine konulup, ikincisi icin ayn islem
tekrarlanr. Bu islem tum noktalara srasyla uygulanr. Butun farklarn karesi alnp
toplanr ve bir karesel ortalama degeri bulunur. Daha sonra diger veri kumesi icin
de benzer sekilde bir karesel ortalama degeri hesaplanr. Veri gruplarndan ortalama
hatas kucuk olann bagl olarak daha dogru oldugu kabul edilir (Kiamehr, 2007).
Kiamehr (2007) ve onceki calsmalar gravite anomalileri ve diger konumsal
verilerin enterpolasyonunda bircok avantajlar nedeniyle Krigging tekniginin daha
uygun oldugunu isaret ettiginden, karslastrma ksmnda bu yontem tercih
edilmistir.
 67

Cizelge 5.1. Iki yoldan elde edilen anomalilerin capraz gecerlilik testi [mGal]

Anomali Minimum Maksimum Medyan Ortalama KOH

gF ASB -61.604 52.613 0.213 -0.002 7.012
gF ACB -47.847 56.769 0.201 0.002 6.554

Capraz gecerlilik icin yaplan test sonuclar Cizelge 5.1de verilmistir.

Cizelgeye gore, anomali farklarnn deger aralg (Maks-Min), medyan ve karesel
ortalama hata (KOH) degeri tamamlanms Bouguer tekniginde optimal oldugundan
dolay tamamlanms Bouguer yaklasmnn proje sahasnda daha uygun oldugu
soylenebilir.

5.2.2 GGMlerden turetilen buyuklukler

Yeryuvarnn kalan kitlelerin gravitasyonel potansiyeli harmonik serilerle

ifade edilebilir. Son zamanlarda gelisen teknoloji ile birlikte gravite alannn
modellenmesine iliskin onemli saylabilecek iyilesmeler olmustur. Modeller
iyilestikce modellerden turetilen gravite anomalisi, jeoit ondulasyonu, cekul sapmas
gibi buyukluklerin dogruluklar da artmaktadr.
Bu calsmada yersel gravite verilerini cevreleyen snrlarn dsnda integrasy-
ona katlacak gravite anomalileri EGM2008 modelinden turetilmistir. EGM2008
diger modellere gore daha cok ve daha hassas veri kaynaklar kullanlarak 2190
derece ve 2160 srada modellenmistir (Pavlis ve ark., 2008).
Herhangi bir GGMden boslukta gravite anomalileri,
"N n
#
max   X
GM X a n
gF A (, , r) = 2 (Cnm cos m + Snm sin m)Pnm cos() (5.6)
r n=2
r m=0

jeoit yuksekligi degeri ise;

"N n
#
max  
GM X a n+1 X
N(, , r) = (Cnm cos m + Snm sin m)Pnm cos() (5.7)
R n=0
r m=0

seri esitliklerinden hesaplanabilir. Cnm , Snm n. derece ve m. sradaki

tam normallestirilmis kuresel harmonik katsaylar temsil eder. (, , r) hesap
noktasnn srasyla kuresel kars enlemi, boylam, jeosentrik yarcapdr. Pnm tam
 68

normallestirilmis butunlesik Legendre fonksiyonudur.

EGM2008 modelinin proje sahasndaki temsil gucunu irdelemek ve yersel veri
bulunmayan yakn bolgede modelden edinilen anomalinin dogrulugunu ogrenmek
icin (5.6) esitligine gore EGM2008 modelinden turetilen boslukta gravite anomalileri
yersel gravite gozlemlerinden elde edilen eslenikleriyle karslastrlmstr (Sekil 5.6).
Karslastrmalar sonucunda farklarn karesel ortalama hatas (KOH) 15.456 mGal
olarak bulunmustur (Cizelge 5.2). Bir global modelden uretilen gravite anomalilerin
dogrulugu, yersel verilerle karslastrlamayacak kadar dusuktur. Bu nedenle elde
edilen sonuclar GGMnin karslastrmann yapldg bolgedeki dogrulugunu gosterir.
32 33 34 35
39 39

mGal

45

30

15

38 38
15

30

45

60

75

37 37
32 33 34 35

Sekil 5.6. Olculmus ve EGM2008den turetilmis gravite anomalileri arasndaki farklar

Cizelge 5.2. EGM2008den turetilen buyukluklerin yersel verilerle karslastrmas (jeoit

yuksekligi farklar cm, gravite anomalisi farklar mGal biriminde)

Karslastrma Turu Min. Maks. Medyan Ort. KOH Std.

Jeoit yuksekligi -61.22 -24.86 -47.49 -46.53 47.62 10.38
Gravite anomalisi -121.045 84.913 -1.783 -2.855 15.456 15.192

EGM2008den turetilen jeoit ondulasyonlar, GNSS/nivelman verilerinde

hesaplanan geometrik ondulason degerleri ile dogrudan (1 parametreli model)
 69

karslastrlmstr (Cizelge 5.2). Tum farklarn aritmetik ortalamas (-46.53 cm),

ulusal yukseklik sistemiyle EGM2008 modelinin dusey datumu arasndaki farka
yaklask esit ckmstr. Farklarn standart sapma degerinden EGM2008 modelinin
jeoit modellemedeki basarsnn ne denli buyuk oldugu gostermektedir.

5.3 KJ2011 Modelinin Olusturulmas

Bu bolumde global yerpotansiyel modellerinin iyilestirilmesi sonucu olusan

Konya Kapal Havzas Jeoit Modeli 2011 (KJ2011)in islem admlarndan
bahsedilecektir. Oncelikle modifikasyon parametreleri mevcut verilere gore en
kucuk kareler teknigiyle kestirilecektir. Sonrasnda bu parametreler yardmyla once
integrasyon islemi sonra srasyla topografik, indirgeme, atmosferik ve elipsoidal
duzeltme degerleri hesaplanacaktr. Son olarak olusan yeni modelin dogrulugu
GNSS/nivelmandan elde edilen geometrik jeoit ondulasyonlaryla rolatif ve mutlak
olarak degerlendirilecektir.

5.3.1 Modifikasyon Parametrelerinin Kestirimi

Bu calsmada, modifikasyon parametreleri sn ve bn ozel bir yazlm olan

coefficient.exe ile kestirilmistir. Yazlm, etkilenmemis ve optimum cozumde
karslaslan katsaylar matrisinin kotu kondusyonundan kaynaklanan problemin
ustesinden gelmektedir. Kotu kondusyonun cozumu, katsaylar matrisinin
yeniden standardlastrlmasdr. Yazlma Tekil Deger Ayrsm (Singular
Value Decomposition) algoritmas kararl cozumler elde etmek icin eklenmistir.
Parametreler kestirildikten sonra bunlar ondulasyon kestirim degerinin ve duzeltme
degerlerinin (topografik duzeltme haric) hesabnda kullanlacaktr.

5.3.2 Modifikasyon Limitlerinin Belirlenmesi

Modifikasyon parametreleri; integrasyon yarcapna (0 ), yersel verilerin

kalitesine (g ), global yerpotansiyel modelin karakterine ve kullanlan maksimum
acnm derecesine (L) bagl olarak degisiklik gosterir. Modelleme islemine
gecilmeden once bu degerlerin belirlenmesi istenir. Literaturde bu parametrelerin
kesin degerlerini veren bir yontem yoktur. Sadece parametrelerin alabilecegi deger
aralg yaklask olarak tahmin edilebilir.
 70

Uygulamada bu degerler soyle belirlenir: Bir parametrenin muhtemel snrlar

icerisinde birkac deger verilir. Diger parametreler sabit kalmak sartyla yeni bir
model hesaplanr ve GNSS/nivelman verileriyle karslastrlr. Bu sonuclardan,
en kucuk olana karslk gelen parametre degeri, kesin deger olarak atanr. Sonra
srasyla diger tum parametreler bu sekilde kesinlestirilir.
Ornegin global yerpotansiyel modellerde uzun dalga boylu bilesenler 0 ila 120.
dereceler arasnda yer aldg bilinmektedir. 110, 120 ve 130. dereceler icin birer hesap
yaplr. Elde edilen sonuclar GNSS/nivelman yardmyla analiz edilir ve bununla
kesin degere ulaslr. Benzer sekilde integrasyon yarcap olarak genelde 1 , 2 ve 3
tercih edilir. Integrasyon yarcapnn 3 den buyuk secilmesi durumunda gerek snrl
gravite verisi nedeniyle gerekse islem fazlalg acsndan uygulanmas zordur. Ote
yandan yersel verilerin varyans olarak genelde 3, 5 ve 7 mGal ongorulur. Bundan
buyuk degerlerle yaplacak jeoit modelleme islemi, 1 cm dogruluklu jeoit belirleme
hedefinden uzaklasmasna neden olacaktr.
Iyilestirmede faydanlacak yerpotansiyel modelin uydu bazl olmas son
zamanlarda tercih edilen bir uygulamadr. Bolum 3deki analizler iyilestirme icin en
uygun uydu bazl model ITG-GRACE10S oldugunu ortaya ckarmstr (bak. Ustun
ve Abbak, 2010). Uzun dalga boylu bilesenlerin hesabnda soz konusu modelden
yararlanlacaktr. Modelin uydu bazl olusu yersel verilerle korelasyon riskini ortadan
kaldrmaktadr.
Ote yandan Stokes modifikasyonu proje sahasn etrafn cevreleyen yakn
bolgede de yersel gravite gozlemlerine ihtiyac duyar. Ancak ekonomik ve burokratik
engellerden dolay proje sahasnn dsndaki hic bir yersel gravite verisinden
faydanlamamaktadr. Proje sahasnn buyuklugu dusunulerek integrasyon yarcap
en fazla 0 = 1.5 alnmstr. Bu alan icine giren ve yersel verilerden elde edilemeyen
gravite anomalileri EGM2008 modelinden turetilmistir.
Bu calsmada yaplan iteratif cozum sonuclar Cizelge 5.3te verilmistir.
Cizelgede yer alan karesel ortalama hata (KOH) degerleri (3.16) esitliginde
tanmlanan 7-parametreli benzerlik donusum modeli kullanlarak hesaplanmstr.
 71

32 33 34 35
39 39

metre
0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

38 38
0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

1.0
37 37
32 33 34 35

Sekil 5.7. Proje sahasndaki topografik duzeltmeler

5.3.3 Duzeltme Degerleri

Topografik duzeltmeler dogrudan arazinin fiziksel yaps ile iliskilidir.

Proje sahasndaki topografik duzeltme degerlerinin hesabnda (4.35) esitligi
tercih edilmistir. Cunku sonuclar GNSS/nivelman verileriyle karslastrldgnda
daha anlaml oldugu degerlendirilmistir. Saysal degerlerin cozumu bu calsma
kapsamnda gelistirilen top-effect.exe yazlm kullanlarak saglanmstr. Yazlma
grid merkezlerindeki ortalama yukseklik degerleri girildiginde her grid icin topografik
duzeltme degerleri hesaplanmaktadr. Sonuclarn konumsal daglm Sekil 5.7de
gorulmektedir.
Atmosferik duzeltmelerin hesabnda kullanlacak kuresel yukseklik degerleri
Hnm , EGM2008 projesi kapsamnda uretilen DTM2006.0 global modelinden elde
edilmistir (Pavlis ve ark., 2008). Bu islem icin gelistirilen atm-effect.exe yazlmna
grid merkezlerinin enlem ve boylam degerleri girildiginde kuresel yukseklik
modeli (DTM2006.0) kullanlarak atmosferik duzeltme degerleri hesaplanmaktadr.
Sonuclar cok kucuk degerler olmakla birlikte, hem topografyaya hem de
modifikasyon parametrelerine bagldr (Sekil 5.8).
Diger yandan gravite anomalisinin indirgenmesinden kaynaklanan indirgeme
 72

32 33 34 35
39 39

metre
0.003

0.004

0.005

0.006

38 38
0.007

0.008

0.009

0.010

0.011
37 37
32 33 34 35

Sekil 5.8. Proje sahasndaki atmosferik duzeltmeler

32 33 34 35
39 39

metre
0.4

0.3

0.2

0.1
38 38

0.0

0.1

0.2

0.3
37 37
32 33 34 35

Sekil 5.9. Proje sahasndaki indirgeme duzeltmeleri

duzeltmesi (4.37) esitligi dikkate alndgnda hem topografya, hem modifikasyon

parametreleri, hem de gravite anomalileri ile korelasyonlu oldugu gorulur. Bu
 73

nedenle sonuclarn konumsal daglmnda topografyay dogrudan gormek mumkun

degildir (Sekil 5.9). Duzeltme degerleri proje kapsamnda gelistirilen dwc-effect.exe
yazlmyla hesaplanmstr.
32 33 34 35
39 39

metre
0.0003

0.0006

0.0009

38 38

0.0012

0.0015

0.0018
37 37
32 33 34 35

Sekil 5.10. Proje sahasndaki elipsoidal duzeltmeler

Son olarak hesap yuzeyi farkllg sonucunda olusan elipsoidal duzeltme

degerleri integrasyon yarcapna (0 ) bagl olarak mm mertebesinde degerler
almaktadr. Bu duzeltmenin hesabnda ise daha duyarl sonuclar verdiginden (4.44)
esitligine oncelik verilmistir. Duzeltme degerlerinin hesabnda bu proje kapsamnda
gelistirilen ell-effect.exe yazlm kullanlmstr. Duzeltme degerlerinin konumsal
daglm Sekil 5.10da gosterilmistir.

5.4 Yeni Gravimetrik Model KJ2011

Onceki bolumde de anlatldg gibi, bolgesel modeli olustururken modifkasyon

limitlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Cizelge 5.3 cesitli modifikasyon limitlerinin
jeoit modeline etkisini mutlak ve bagl dogruluk bakmndan ele almaktadr.
Cizelgenin ilk admnda cesitli uydu misyonlarndan elde edilen GGMler test
edilmistir. ITG-GRACE2010S modelinin en uygun sonucu verdigi gorulmektedir.
Bu nedenle iyilestirme calsmalarnda ITG-GRACE2010S modeli secilmistir.
 74

Cizelge 5.3. Cesitli modifikasyon limitlerinin jeoit modeline etkisi

Sabit Parametreler Farkl Kombinasyonlar

GGM: EIGEN ITG GO CONS
CHAMP05S GRACE2010S GCF 2 DIR
0 = 0.5
g =7 mGal
Metot: Etkilenmis
L = 120
KOH (mm) ve ppm: 79.6/6.26 67.1/1.71 68.2/1.75
0 = 1.5 1.0 0.5
GGM: ITG-GRACE2010S
g =7 mGal
Metot: Etkilenmis
L = 120
KOH (mm) ve ppm: 100.8/1.65 95.3/1.66 67.1/1.71
L= 110 120 130
GGM: ITG-GRACE2010S
g =7 mGal
Metot: Etkilenmis
0 = 0.5
KOH (mm) ve ppm: 71.6/2.00 67.1/1.71 63.5/2.36
g = 4 mGal 7 mGal 10 mGal
GGM: ITG-GRACE2010S
Metot: Etkilenmis
0 = 0.5
L = 120
KOH (mm) ve ppm: 68.8/1.80 67.1/1.71 68.4/1.70
Metot: Etkilenmis Etkilenmemis Optimum
GGM: ITG-GRACE2010S
g =7 mGal
0 = 0.5
L = 120
KOH (mm) ve ppm: 67.1/1.71 79.2/2.69 79.1/2.68

Cizelge 5.3un diger admlarnda cesitli modifikasyon parametrelerine gore

deneme ve yanlma teknigi kullanlarak kesin degerler belirlenmistir. Sonucta
etkilenmis yaklasm kullanlarak ITG-GRACE2010S modeliyle, 0 = 0.5 , L = 120,
g = 7 mGal olan cozum, kesin jeoit modeli olarak secilmistir.
Gerekli islemler sonucunda 3 3 cozunurluklu, 37 39 kuzey
enlemleri, 31.5 35.0 dogu boylamlar arasnda yer alan Konya Kapal
Havzas Jeoit Modeli 2011 belirlenmistir (Sekil 5.11). Yeni modelin GNSS/nivelman
verileriyla yaplan karslastrmalar sonucunda karesel ortalama hata degeri 6.7 cm
 75

32 33 34 35
39 39

36.5 metre
35.5 39

38

37
36 36
36

.5
37
36.5
.5 .5 35
35

37
35
38
35 38
34
37.5
37 33

36.5 36 35
.5 32

35.5
34.5 35 34.5 31
35

36 35
30
35.
5
29
34.5
28
37 37
32 33 34 35

Sekil 5.11. Yeni gravimetrik modelin jeoit ondulasyonlar (KJ2011), egri aralg 0.5
mdir.

hesaplanmstr. Bu karslastrma degeri hata yaylma kuralna gore,

2 2
karslastrma = N + h2 + H
2
(5.8)

2
srasyla gravimetrik modelin N , elipsoidal yuksekligin h2 ve ortometrik yuksekligin
2
H varyanslarnn toplam seklindedir. Buradan yeni modelin mutlak dogrulugu,

q
N = 2
karslastrma h2 H
2
(5.9)

seklinde duzenlenebilir. h = 3.0 cm ve H = 2.0 cm alndgnda esitlik yardmyla

yeni modelin mutlak dogrulugu N =5.6 cm olarak hesaplanr. Ayrca yeni modelin
bagl dogrulugu 190 baz kenarnda yaplan hesaplamalar sonucunda 1.7 ppm olarak
bulunmustur.
EGM2008 modeline gore dogruluklar karslastrldgnda onemli derecede
iyilesmeler soz konusudur. Her ne kadar yeterli sklkta ve kapsamda yersel
gravite gozlemleri olmasa da bu verilerin hesaba katlmas belirtilen iyilesmenin
temel nedenidir. Iyilesmenin diger bir nedeni olarak yuksek cozunurluklu ve
 76

dogruluklu saysal yukseklik modelinin (TSYM3) modelleme islemlerine katlmas

olarak degerlendirilmektedir.
 77

6. SONUCLAR VE ONERILER

6.1 Sonuclar

Bu calsmann temel amac, global yerpotansiyel modellerinin spektral

yontemlerle degerlendirilmesi ve Konya Kapal Havzas orneginde yerel olarak
iyilestirilmesidir. Degerlendirme kapsamnda, global yerpotansiyel modellerinin
ic dogrulugunun analizinde kullanlan spektral yontemler hakknda temel teori
ve kavramlar ayrntl olarak acklanmstr. Iyilestirme icin referans olarak
kullanlmak uzere, farkl uydu misyonlarndan elde edilen uydu bazl global modeller,
kendi icinde, birbiriyle ve GNSS/nivelman, gravite anomalileri gibi ds verilerle
karslastrlmstr. Sonuclar gravite alan spektrumu goz onune alnarak analiz
edilmistir.
Spektral degerlendirmeler sonucunda; ilk gravite amacl uydu misyonu
olan CHAMPin 2000li yllarn basnda gorevine basladg donemde cok basarl
sonuclar verdigi dusunulmesine karsn, daha sonra goreve baslayan GRACE ve
GOCE uydu misyonlarnn gravite alanna yaptg katklar goz onune alndgnda,
CHAMPin gravite alannn uzun dalga boylu bilesenlerini belirlemekte (guc
spektrumu acsndan) snrl kaldg anlaslmstr. Diger yandan GRACE uydusunun
gravite alannn iyilestirilmesinde olcme dogrulugu veya hata spektrumu acsndan
ele alndgnda hala guncelligini korudugu gorulmektedir. Secilen test modelleri
arasnda ITG-GRACE2010S, karslastrmalar sonucunda yerel iyilestirme icin
referans model olarak tespit edilmistir. Son olarak GOCE uydusu, tasarmyla
gravite alannn belirlenmesinde en etkin bir arac olmasna karsn, henuz yeterli
duzeyde veri toplayamadg icin karslastrmalarda hata spektrumu bakmndan
GRACE modellerinin onune gecemedigi ancak gravite alannn uzun dalga boylu
bilesenlerinin belirlenmesinde yuksek dogruluk sagladg anlaslmaktadr.
Bu calsmada spektral degerlendirmelerin yan sra, global yerpotansiyel
modellerinin yersel veriler yardmyla iyilestirilmesinde stokastik yontem olan
KTH yaklasmnn temel teori ve kavramlar irdelenmistir. KTH yaklasmnn
uygulamadaki basarsn degerlendirmek ve Konya Kapal Havzas icin yukseklik
problemini cozmek icin bir saysal uygulama yaplmstr. Uygulamada Konya Kapal
Havzasn kaplayan yaklask 68 000 km2 lik bir alan icin 3 3 cozunurluklu bolgesel
 78

bir jeoit modeli belirlenmistir.

Gravimetrik jeoit modelinin olusturulmasnda, gozlenen gravite degerleri
dogrudan kullanlamadgndan, gravite degerlerinin toplandg bolgenin fiziksel
ozelliklerini kaybetmeden boslukta gravite anomalilerine indirgenmesi gerekir.
Modelleme sureci gravite anomalilerinin esit aralkl olmasn bir baska deyisle
olculen gravite degerlerinin grid merkezlerine tasnmasn zorunlu klar. Boslukta
gravite anomalileri topografik degisimlere duyarl oldugundan, gravite anomalilerin
enterpolasyonunda kullanlamaz. Bu nedenle daha yumusak bir fiziksel yuzeyi
temsil eden basit veya tamamlanms Bouguer yaklasmlar gravite anomalilerin
enterpolasyon surecinde kullanlmaktadr. Bu calsmada sozu edilen iki Bouguer
yaklasm enterpolasyon islemlerinde kullanlms ve esit aralkl boslukta gravite
anomalileri elde edilmistir. Proje sahasnn daglk bir bolge oldugu goz onunde
bulundurularak, hangi yaklasmn daha uygun oldugunu belirlemek icin iki
yaklasmdan elde edilen boslukta gravite anomalilerine capraz gecerlilik testi
uygulanmstr. Test sonucunda, tamamlanms Bouguer yaklasmnn proje sahasnn
topografyasnda daha basarl oldugu ortaya ckmstr.
Diger yandan Turkiye snrlar icinde en basarl model oldugu bilinen
EGM2008 kombine modelinin, proje sahasndaki dogruluklar ds veri kaynaklar
kullanlarak incelenmistir. Bunun icin yersel gravite gozlemleri, boslukta gravite
anomalilerine dogrudan indirgenmis ve EGM2008 modelinden turetilen gravite
anomalileriyle karslastrlmstr. Farklarn karesel ortalama hatas m0 = 15.456
mGal olarak bulunmustur. Ayrca GNSS/nivelmandan hesaplanan geometrik
ondulasyonlar ile EGM2008 modelinden turetilen gravimetrik ondulasyonlar, 7
parametreli benzerlik donusum modeli kullanlarak karslastrlmstr ve farklarn
karesel ortalama hatas m0 = 8.6 cm olarak bulunmustur. Ortometrik ve
elipsoidal yuksekliklerin dogrulugu srasyla H =2.0 cm ve h =3.0 cm olmak uzere,
hata yaylma kuralna gore EGM2008 modelinden turetilen ondulasyon degerinin
dogrulugu N = 7.8 cm olarak hesaplanmstr. Boylece EGM2008 modelinin proje
sahasndaki temsil gucu irdelenmistir. Sonuc olarak proje sahas icinde global
modellerin olusturulmasnda kullanlan veri kaynaklarnda ve veri kalitesinde kayda
deger bir ilerleme oldugu ortaya ckmstr.
Spektral araclar yardmyla yaplan karslastrmalarn sonucunda ITG-
 79

GRACE2010S en basarl uydu bazl model olarak tespit edildiginden, iyilestirme

icin bu model referans alnarak bolgesel bir model olusturulmustur. Bolgesel
model, stokastik yontemlerden etkilenmis (biased) yontem yardmyla L = 120,
0 = 0.5 ve g = 7 mGal parametreleri baz alnarak modellenmistir. Yeni model
(KJ2011), GNSS/Nivelman verileri ile 7 parametreli benzerlik donusum modeli
kullanlarak karslastrlmstr. Farklarn karesel ortalama hata degeri m0 = 6.7 cm
bulunmustur. Ortometrik ve elipsoidal yuksekliklerin dogrulugu srasyla H = 2.0
cm ve h = 3.0 cm olmak uzere hata yaylma kuralna gore, KJ2011 modelinden
elde edilen ondulasyon degerlerinin dogrulugu N = 5.6 cm olarak hesaplanmstr.
Bolgesel model, proje alanndaki en iyi global model ile karslastrldgnda
anlaml bir iyilesme saglandg gorulmustur. GNSS/nivelman verileri esas
alndgnda, bu iyilesme (yaklask KJ2011 modelinin EGM2008e gore % 28) standart
sapma degerini 7.8 cmden 5.6 cmye dusurmustur. Sonuclar saysal yukseklik modeli
(TSYM3) ve kullanlan gravite gozlemleri her ne kadar yeterli kapsamda ve sklkta
olmasa da iyilestirmede anlaml bir basarnn saglandgn gostermektedir.

6.2 Oneriler

Global modellerin degerlendirilmesinden, dogrulugu en yuksek modelin

tespit edilebilmesi beklenir. Spektral yontemler degerlendirmeyi gravite alannn
frekans alannda ele aldgndan, hangi frekanslarda nasl bir davrans sergiledigi
belirlenirken, modellerin bolgesel dogruluklar ogrenilememektedir. Dolaysyla
soz konusu modellerin ds dogruluk analizlerinin spektral analizlerle birlikte
gerceklestirilmesi, calsma bolgesinde model dogruluklarnn mutlak olarak
olculmesinde onemli bir yere sahip olacaktr.
Iyilestirme ksmnda yaplan calsmann en onemli eksikligi yeterli kapsamda
ve sklkta yersel gravite gozlemlerinin olmaysdr. Calsma bolgesinin icinde ve
etrafndaki 2 lik alanda, 10 km2 ye en az 1 nokta dusecek sekilde yersel gravite
gozlemleri saglanarak yeniden bir bolgesel jeoit modeli hesaplanr ise, jeodezik
uygulamalarn gerektirdigi 1 cm dogruluklu jeoit modeli hedefine KTH yontemi
yardmyla yaklaslabilecegi degerlendirilmektedir.
Diger yandan, iyilestirme icin kullanlan gravite verisinin yansra yukseklik
bilgisinin de sonuclar uzerinde anlaml rol oynadg bilinmektedir. Ornegin yukseklik
 80

modelindeki 3 mlik bir hata, gravite indirgemesinde yaklask 1 mGal duzeyinde

anomali farkna neden olacaktr. TSYM3 modelinin dogrulugu 68 m olmasna
karsn, daglk alanlarda bu dogrulugun 2025 m duzeyine kadar cktg bilinmektedir.
Dolaysyla bu calsmada kullanlan TSYM3 verisine karslk gelen yuksek dogruluklu
ulusal ya da global yukseklik modelleri bulunabilirse, bolgesel modelin dogruluguna
anlaml katk saglayacag dusunulmektedir.
Yeni modelin (KJ2011) degerlendirilme asamasnda, daha once ayn bolgede,
farkl yaklasmlarla (Kaldr-Hesapla-Yerine koy teknigi gibi) olusturulan ulusal
jeoit modellerinden (orn. Turkiye Jeoidi 1999, Turkiye Jeoidi 2003 vs.)
yaralanlabilir. Yeni modelin grid merkezlerine karslk gelen ulusal modellerden
turetilmis ondulasyon degerleri karslastrlarak bagl degerlendirme ya da yine ulusal
modelin proje sahasndaki GNSS/nivelman verileriyle mutlak analizi ile modellerin
performans degerlendirmesi yaplabilir. Boylece KTH yaklasmnn ustun ve zayf
yonleri ile bolgesel jeoit modelleme calsmalarndaki basars arastrlr.
GNSS/nivelman gozlemleri, gravimetrik
jeoit modellerinin degerlendirilmesinde ve gecerliliginin kontrolunde skca kullanlan
veri kaynaklardr. Bununla beraber cekul sapmas bilesenleri bilinen astronomik
noktalardan da faydalanlabilir. Proje sahasna homojen daglms astro-jeodezik
noktalardan turetilen jeoit yuksekligi ile yeni model karslastrlarak, astro-jeodezik
verilerin degerlendirmedeki basarsnn arastrlmas gereken diger bir konu olarak
dusunulmektedir.
 81

KAYNAKLAR

Abdalla, A. (2009). Determination of a Gravimetric Geoid Model of Sudan Using

the KTH method. Masters thesis, Royal Institute of Technology (KTH), Division
of Geodesy, Stockholm, Sweden.

Amos, M. J. ve Featherstone, W. E. (2003). Comparisons of Recent Global

Geopotential Models with Terrestrial Gravity Field Data over New Zealand and
Australia. Geomatics Research Australasia, 79:120.

Anonymous (2000). World Geodetic System 1984: Its Defination and Relationships
with Local Geodetic Systems. Technical report, National Imagery and Mapping
Agency, Washington, USA.

Ayhan, M. E., Lenk, O., Demir, C., Kilicoglu, A., Kahveci, M., Turkezer, A., Ocak,
M., Acikgoz, M., Yildirim, A., Aktug, B., Kurt, S. S. A. I., ve Firat, O. (2001).
Turkish National Fundemantal GPS Network 1999. Technical report, General
Command of Mapping, Division of Geodesy, Ankara, Turkey.

Bildirici, I. O., Ustun, A., Ulugtekin, N., Selvi, H. Z., Abbak, R. A., Bugdayci, I., ve
Dogru, A. O. (2010). Compilation of digital elevation model for Turkey in 3-arc-
second resolution by using SRTM data supported with local elevation data, chapter
in Cartography in Central and Eastern Europe, Lecture Notes in Geoinformation
and Cartography, ICA Symposium, Vienna, 16-17 February 2009, pages 6376.
Springer.

Bilker, M. (2005). Evaluation of the New Global Gravity Field Models from CHAMP
and GRACE with GPS Leveling Data in Fennoscandia. In XXII Geofysiikan
Paivat, Helsingissa 1920 May 2005, pages 2126, Geofysiikan Seura, Helsinki.

Bjerhammar, A. (1973). Theory of Errors and Generalized Matrix Inverses. Elsevier,

Amsterdam.

Bruinsma, S. L., Marty, J. C., Balmino, G., Biancale, R., C., C. F., Abrikosov, O.,
ve Neumayer, H. (2010). GOCE Gravity Field Recovery by Means of the Direct
Numerical Method. In The ESA Living Planet Symposium 2010, Bergen, June
27 - July 2, Bergen, Norway.

CHAMP (2010). http://op.gfz-potsdam.de/champ/index CHAMP.html.

Cheng, M., Reis, J. C., ve Chambers, D. P. (2009). Evaluation of the EGM2008

gravity model. Newtons Bulletin, 4:1825.

Colombo, O. (1981). Numerical methods for harmonic analysis on the sphere.

Technical report, Dept. Geod. Sci. Ohio State University, Columbus, USA.

Denker, H. ve Roland, M. (2002). Evaluation of Terrestrial Gravity Data by New

Global Gravity Field Models. In 3rd Meeting of the International Gravity and
Geoid Commission Tziavos (eds.), Gravity and Geoid 2002.
 82

Drinkwater, M. R., Haagmans, R., Muzi, D., Popescu, A., Floberghagen, R., Kern,
M., ve Fehringer, M. (2007). The GOCE Gravity Mission: ESA.s First Core
Earth Explorer. In Proceedings of 3rd International GOCE User Workshop, 6-8
November, 2006, Frascati, Italy.

Ellmann, A. (2004). The geoid for the Baltic countries determined by the
Least Squares Modification of Stokes Formula. PhD thesis, Royal Institute of
Technology (KTH), Division of Infrastructure, Stockholm, Sweden.

Ellmann, A. ve Sjoberg, L. E. (2002). Combined topographic effect applied to biased

type of Modified Stokes Formula. Boll. Geod. Sci. Aff., Volume: 61:pp: 207226.

Ellmann, A. ve Sjoberg, L. E. (2004). Ellipsoidal correction for the Modified Stokes

Formula. Boll. Geod. Sci. Aff., Volume: 63:No: 3.

Flechtner, F., Dahle, C., Neumayer, K. H., Konig, R., ve Forste, C. (2010). The
Release 04 CHAMP and GRACE EIGEN Gravity Field Models, chapter in System
Earth via Geodetic-Geophysical Space Techniques, pages 41 58. Springer.

Forste, C., Stubenvoll, R., Konig, R., ve Raimondo, J. C. (2009). Evaluation

of EGM2008 by comparison with recent global gravity field models. Newtons
Bulletin, 4:2637.

GOCE (2010). http://www.esa.int/esaLP/LPgoce.html.

GRACE (2010). http://www.csr.utexas.edu/grace.

Hagiwara, Y. (1976). A new formula for evaluating the truncation error coefficient.
Bulletin Geodesique, Volume: 50:pp: 131135.

Hofmann-Wellenhof, B. ve Moritz, H. (2005). Physical Geodesy. Springer-Verlag,

Wien.

Hunegnaw, A. (2001). Geoid determination over Ethiopia with emphasis on

downward continuation of gravity anomailes. PhD thesis, Royal Institute of
Technology (KTH), Division of Infrastructure, Stockholm, Sweden.

ICGEM (2010). http://icgem.gfz-potsdam.de/ICGEM/ICGEM.html.

Janak, J. ve Vancek, P. (2005). Mean Free-Air Gravity Anomalies in the Mountains.

Stud. Geophys. Geod., Volume: 49:pp: 3142.

Kaula, W. M. (1966). Theory of Satellite Geodesy: Applications of Satellites to

Geodesy. Blaisdell, Waltham, Massachusetts.

Kiamehr, R. (2006). Precise Gravimetric Geoid Model for Iran Based on GRACE
and SRTM Data and the Least Squares Modification of the Stokes Formula with
Some Geodynamic Interpretations. PhD thesis, Royal Institute of Technology
(KTH), Department of Transport and Economics, Stockholm, Sweden.

Kiamehr, R. (2007). Qualification and refinement of the gravity database based on

cross-validation approach . A case study of Iran. Acta Geodaetica et Geophysica
Hungarica, 42(3):195195.
 83

Kiamehr, R. ve Sjoberg, L. E. (2005). Effect of the SRTM global DEM on the

dtermination of a high-resolution geoid model: a case study in Iran. Journal of
Geodesy, Volume: 79:pp: 540551.

Klokocnik, J., Reigber, C., Schwintzer, P., Wagner, C. A., ve Kostelecky, J.

(2002a). Evaluation of pre-CHAMP Gravity Models GRIM5-S1 and GRIM5-C1
with Satellite Crossover Altimetry. Journal of Geodesy, 76:189198.

Klokocnik, J., Wagner, C. A., Kostelecky, J., ve Foerste, C. (2002b). Accuracy

Assessment of Gravity Field Models by Independent Satellite Crossover Altimetry.
In 3rd Meeting IAG and Geoid Commission, Thessaloniki, Greece.

Kotsakis, C. ve Sideris, M. G. (1999). On the Adjustment of Combined

GPS/levelling/geoid Networks. Journal of Geodesy, Volume: 73(8):pp: 412421.

Kurtenbach, E., Mayer-Gurr, T., ve Eicker, A. (2009). Deriving daily snapshots

of the Earths gravity field from GRACE L1B data using Kalman filtering.
Geophysical Research Letters, 36:L17102.

Klcoglu, A., Direnc, A., Simav, M., Lenk, O., Aktug, B., ve Yldz, H. (2009).
Evaluation Of The Earth Gravitational Model 2008 In Turkey. Newtons Bullatin,
4:164171.

Meissl, P. (1971). A study of covariance functions from discrete mean value.

Technical report, Dept. Geod. Sci. Ohio State University, Columbus, USA.

Molodensky, M. S., Eremeev, V. F., ve Yurkina, M. I. (1962). Methods for Study of

The External Gravity Field and Figure of The Earth. Israel Program for Scientific
Translation.

Moritz, H. (1992). Geodetic reference system 1980. Bulletin Geodesique, Volume:

66(2):pp: 187.

Nahavandchi, H. (1998). Precise gravimetric-GPS geoid determination with

improved topographic corrections applied over Sweden. PhD thesis, Royal Institute
of Technology (KTH), Division of Infrastructure, Stockholm, Sweden.

Nahavandchi, H. ve Sjoberg, L. E. (1998). Terrain corrections to power H3 in

gravimetric geoid determination. Journal of Geodesy, Volume: 72:pp: 124135.

Nsombo (1996). Geoid Determination over Zambia. PhD thesis, Royal Institute of
Technology (KTH), Division of Infrastructure, Stockholm, Sweden.

Paul, M. K. (1973). A method of evaluating the truncation error coefficients for

geoidal heigh. Bulletin Geodesique, Volume: 110:pp: 413425.

Pavlis, N. K. (1997). Development and Applications of Geopotential Models, chapter

in International School for the Determination and Use of the Geoid, pages 101
134. IGES, Rio de Janerio, Brasil.

Pavlis, N. K., Holmes, S. A., Kenyon, S. C., ve Factor, J. K. (2008). An Earth

Gravitational Model to Degree 2160: EGM2008. In EGU General Assembly,
April 1318, 2008.
 84

Rapp, R. H. (1994). Global Geoid Determination, chapter in Geoid and Its

Geophiscal Interpretations, pages 5776. CRC Press.

Reigber, C., Luhr, H., ve Schwintzer, P. (2002). CHAMP Mission Status. Advances
in Space Research, 32(2):129134.

Reigber, C., Schwintzer, P., Neumayer, K. H., Barthelmes, F., Konig, R., Forste, C.,
Balmino, C., Biancale, R., Lemoine, J. M., Loyer, S., Bruinsma, S., Perosanz, F.,
ve Fayard, T. (2003). The CHAMP-only Earth Gravity Field Model EIGEN-2.
Advances in Space Research, 31(8):pp: 18831888.

Roland, M. ve Denker, H. (2002). Evaluation of Terrestrial Gravity Data by

Independent Global Gravity Field Models. In 3rd Meeting of the International
Gravity and Geoid Commission (IGGC) Tziavos (Eds), Gravity and Geoid 2002.

Sjoberg, L. E. (1981). Least squares combination of satellite and terrestrial data in

physical geodesy. Ann. Geophys., 37(1):2530.

Sjoberg, L. E. (1984). Least squares modification of stokes and venning-meinesz

formulas by accounting for errors of truncation, potential coeffcients and gravity
data. Technical report, Department of Geodesy, Institute of Geophysics,
University of Uppsala.

Sjoberg, L. E. (1991). Refined least squares modification of stokes formula.

Manuscripta Geodaetica, Volume: 16:pp: 367375.

Sjoberg, L. E. (2000). Topographic effects by the Stokes-Helmert method of geoid

and quasigeoid determinations. Journal of Geodesy, 74:255268.

Sjoberg, L. E. (2003a). A general model of modifying stokes formula and its least
squares solution. Journal of Geodesy, Volume: 77:pp: 790804.

Sjoberg, L. E. (2003b). A solution to the downward continuation effect on the geoid

determination by stokes formula. Journal of Geodesy, Volume: 77:pp: 94100.

Sjoberg, L. E. (2004). A spherical harmonic representation of the ellipsoidal

correction to the modified stokes formula. Journal of Geodesy, Volume: 78:pp:
13941432.

Sjoberg, L. E. (2007). The topographic bias by analytical continuation in physical

geodesy. Journal of Geodesy, Volume: 81:pp: 345350.

Sjoberg, L. E. ve Hunegnaw, A. (2000). Some modifications of Stokes formula

that account for truncation and potential coefficient errors. Journal of Geodesy,
74:232238.

Sjoberg, L. E. ve Nahavandchi, H. (2000). The atmospheric geoid effects in stokes

formula. Geophysical Journal International, Volume: 140:pp: 95100.

Sneeuw, N. (2000). A Semi-Analytical Approach to Gravity Field Analysis from

Satellite Observations. PhD thesis, Institut fur Astronomische und Physikalische
Geodasie, Technischen Universitat Munchen.
 85

Somogliana, C. (1930). Geofisicasul campo gravitazionale esterno del geoide

ellissoidico. Atti della Reale Academia Nazionale dei Lincei Rendiconti, 6:pp:
237243.

SRTM (2010). http://www2.jpl.nasa.gov/srtm.

Stokes, G. G. (1849). On the Variation of gravity at the surface of the Earth. Trans.
Cambridge Philos. Society VIII, pages pp: 672695.

Tapley, B. D., Bettadpur, S., Watkins, M., ve Reigber, C. (2004). The

Gravity Recovery and Climate Experiment: Mission overview and early results.
Geophysical Research Letters, 31:L09607. doi:10.1029/2004GL019920.

Tepekoylu, S. (2007). Turkiyedeki GPS/Nivelman Verileriyle Global Jeopotansiyel

Modellerin Degerlendirilmesi. Masters thesis, Selcuk Unv. Fen Bilimleri
Enstitusu.

Tepekoylu, S. ve Ustun, A. (2007). Turkiyedeki GPS/Nivelman Verileriyle Global

Jeopotansiyel Modellerin Degerlendirilmesi. Harita Dergisi, 139:4965.

Tscherning, C. C. (1984). On the Long-wavelength Correlation between Gravity and

Topography. In 5th International Symposium Geodesy and Physics of the Earth,
Magdeburg.

Tscherning, C. C. ve Rapp, R. (1974). Closed covariance expressions for gravity

anomalies, geoid undulations and deflections of vertical implied by anomaly
degree variance models. Technical report, Dept. Geod. Sci. Ohio State University,
Columbus, USA.

Tsoulis, D. ve Patlakis, K. (2007). Spektral Assessment of Recently Relased CHAMP

and GRACE Satellite-Only Earth Gravity Models. In Harita Dergisi, pages 175
180. Ozel Say: 18.

TSYM3 (2010). http://www.tsym3.selcuk.edu.tr.

Ulotu, P. E. (2009). Geoid Model of Tanzania from Sparse and Varying Gravity Data
Density by the KTH method. PhD thesis, Royal Institute of Technology (KTH),
Division of Transport and Economics, Stockholm, Sweden.

Ustun, A. ve Abbak, R. A. (2010). On global and regional spectral evaluation of

global geopotential models. Journal of Geophysics and Engineering, 7(4):369379.

Ustun, A. (2006). Gravite Alan Belirleme Amacl Uydu Misyonlar: CHAMP,

GRACE, GOCE ve Ilk Sonuclar. Harita Dergisi, 136:1630.

Ustun, A. (2008). Fiziksel jeodezi ders notlar (baslmad).

Ustun, A. ve Demirel, H. (2006). Long-range geoid testing by GPS-leveling data in

Turkey. Journal of Surveying Engineering, 132(1):1523.

Vancek, P. ve Featherstone, W. E. (1998). Performance of three types of Stokess

kernel in the combined solution for the geoid. Journal of Geodesy, 72:684697.
 86

Vancek, P. ve Kleusberg, A. (1987). The canadian geoid - stokesian approach.

Manuscripta Geodetica, Volume: 12:pp: 8698.

Vancek, P., Novak, P., ve Martinec, Z. (2001). Geoid, topography, and the Bouguer
plate or shell. Journal of Geodesy, Volume: 75:pp: 210215.

Vancek, P., Tenzer, R., ve Sjoberg, L. E. (2004). New views of the spherical Bouguer
gravity anomaly. Geophysical Journal International, 159(2):460472.

Vincent, S. ve Marsch, J. (1974). Gravimetric global geoid. In Proceeding

of international symposium on the use of artificial satellites for geodesy and
geodynamics, National Technical University, Athens, Greece.

Wenzel, H. G. (1998). Ultra-high degree geopotential models GPM98A, B, and C

to degree 1800. In Proceedings of the joint meeting of the International Gravity
Commission and International Geoid Commission, September 7-12, Trieste, Italy.

Wessel, P. ve Gore, R. (1998). New improved version of the generic mapping tools
released. EOS Trans, Volume: 79:pp: 579579.

Wong, L. ve Gore, R. (1969). Accuracy of geoid heights from modified stokes kernels.
Geophys. J. Roy. Ast. Soc., Volume: 18:pp: 8191.
 87

OZGECMIS

KISISEL BILGILER
Ad Soyad : Ramazan Alpay ABBAK
Uyrugu : T. C.
Dogum Yeri ve Tarihi : Tarsus - 01.01.1981
Telefon : (332) 223 18 98
Telefaks : (332) 241 06 35
e-posta : aabbak@selcuk.edu.tr

EGITIM
Derece Ad, Ilce, Il Yl
Lise : Anadolu Tapu Kadastro Meslek Lisesi, Cankaya, Ankara 1998
Lisans : Selcuk U., Jeodezi ve Fotogrametri Muh., Selcuklu, Konya 2002
Y. Lisans : Selcuk U., Jeodezi ve Fotogrametri ABD., Selcuklu, Konya 2005
Doktora : Selcuk U., Harita Muhendisligi ABD., Selcuklu, Konya 2011

IS DENEYIMLERI
Yl Kurum Gorevi
2002-... Selcuk U., Harita Muhendisligi, Jeodezi ABD. Arastrma Gorevlisi

UZMANLIK ALANI
Jeodezi, Fiziksel Jeodezi, Bolgesel/Yerel Jeoit Modelleme, Zaman Dizilerinin Analizi

YABANCI DILLER
Ingilizce (UDS: 67.5)

YAYINLAR

Abbak, R. A., Sjoberg, L. E., Ellmann, A., Ustun, A. (Submitted). A Precise

Gravimetric Geoid Model in Mountainous Areas with Scarce Gravity Data. A
Case Study in Central Turkey. Journal of Studia Geophysica et Geodaetica.

Ustun, A. and Abbak, R. A. (2010). On Global and Regional Spectral

Evaluation of Global Geopotential Models. Journal of Geophysics and
Engineering, Vol: 7, pp:369-379.

Bildirici I. O., Ustun A., Selvi H.Z., Abbak R. A., Bugdayci I. (2008).
Assessment of SRTM Based on Topographic Maps in the Territory of Turkey,
Cartography and Geographic Information Science, Vol: 36/1, pp:95104.

Bildirici I. O., Ustun A., Ulugtekin N. N., Selvi H.Z., Abbak R. A., Bugdayci I.
(2008). An Assessment of SRTM Based on Topographic Maps in the Territory
of Turkey, The 17 the International Research Symposium on Computer-based
Cartography, September 8-11 2008, Auto-Carto 2008, Shepherdstown, West
Virginia, USA.
 88

Bildirici I. O., Ustun A., Ulugtekin N. N., Selvi H.Z., Abbak R. A., Bugdayci
I., Dogru A. O. (2008). Comparision of SRTM and 25K Maps in Turkey,
Second International Conference on Cartography and GIS, pages: 219-227,
Borovets/BULGARIA

Bildirici I. O., Ustun A., Ulugtekin N. N., Selvi H.Z.,Abbak R. A., Bugdayci
I., Dogru A. O. (2007). SRTM Data in Turkey: Void filling Strategy and
Accuracy Assessment, Middle East Spatial Technology 4th Conference &
Exhibition MEST 2007, CD, Manama/BAHRAIN

Ustun A., Abbak R. A. Yigit C. O. (2007). Trend and Correlation Analysis of

Groundwater Levels in Konya Closed Basin, International Union of Geodesy
and Geophysics XXIV General Assembly July 213 Perugia/ITALY.

Ustun A. and Abbak R.A. (2006). Direct Use Of Global Models For
Determination Of Gravity Related Heights. In 1st International Symposium
of The IGFS, August 28-September 1, 2006, Istanbul/TURKEY

Ustun A., Bildirici I. O., Selvi H. Z., Abbak R. A. (2006). An Evaluation

of SRTM3 DTM Data: Validity, Problems and Solutions, First International
Conference on Cartography and GIS, Borovets/BULGARIA