IMO Teknik Dergi, Ocak 1990, 61-77, YAZI 4 Tasima Gicii Y6ntemi Varsayimlari ile ligit Bir Irdeleme Ugur Ersoy’ Oz Betonarme kesitlerin hesabinda kullanilan Tasima Gicd Yéntemi ile ilgili varsayimlarin ayrintili bir irdelemesi yapilmaktadir. Bugiin Uikemizde benimsenen Alman ve Amerikan yak- lagimlaninin dogruluk dereceteri, yapilan galigmalarin igigi altinda tartigilmaktadir. Sorun bi- limsellik ve dogrulugun yanisira, pratiklik agisindan da irdelonmektedir. ABSTRACT Assumptions of the Ultimate Strength Method - A Reevaluation Basic assumptions made for the Ultimate Strength Method used in the design of reinforced concrete cross-sections are discussed in detail. German and American approaches used by the Turkish engineers are compared and discussed in the light of the studies made. The problems are not only discussed at an academic level, but are also evaluated from the designers’ point of view. Not : Bu yaz, = Yayin Kuruivina 12 Ocak 1980 gdind utagmustir. = SO Nisan gantine kadar tarigmaya agit + Prof.Dr., ODTU Ingaat Mthendistigi BSkima, Ankara, aTasima Glied Yéntemi Varsayimiar lie Iigili Bir Irdeteme 1, GIRIS Betonarmenin dogrusal-elastik dav- randigina dayanan "Emniyet Gerilmeleri He- sap Yéntemi* artik tarihe karigmaktadir. ‘Otuzlu yillarda yapilan arastirmalar, betonun zamana bagli deformasyonu nedeni ile geril- melerin kabul edilebilir bir yaklagikikla he- sap edilemeyecegini kesinlikte kanitlamigtir. Bu durumda, gerilme hesabina dayanan “Emniyet Gerilmeleri Yéntemi* ile gergekgi hesap yapilamayacag: da ortaya cikmistir [1]. Betonarmede hesaplanan geriimelerin zamana bagh olarak degigtigini gdsteren bu deneysel caligmalarda, elemantarin tagima gicUniin gercekci olarak hesaplanabitecegi gézlenmistir. Bu nedenle, "Emniyet Geriime- leri* yerine “Tasima Giici" yéntemine gegilmesi Snerilmis ve bu dogrultuda yogun arastirmalar yapiimistir. Tom bu arastirmatar sonunda betonarme kesitlerin hesabi igin “Tasima Giici Yéntemi" gelistirilmig ve bu yéntem yénetmeliklerde yer almaya baslamigtir. Once Sovyetier Birligi ve Brezil- ya'da kullanilmaya baslanan tagima giicé, 1956'da Amerikan Beton Enstitusé yénetmeliginde (ACI-318) yer almig, daha sonra Avrupa Beton Komitesi'nce (CEB) be- nimsenmistir (2,3) Buglin tim ileri dikelar emniyet gerilmele- rini tetkedip, "Tagima Giict) Yontemini” kabul etmiglerdir. Bu arada yeni yonetmetik yapan veya yénetmeligini revize eden gelismekte olan tikeler de ayni yolu segmistir (Yunanis- tan, Hindistan, G.Kore, Urdun, Irak, Giney Amerika Ulkeleri v.b.). Bugiin geligmig ve geligmekte olan Uikelerin betonarme ile ilgili yayinlarinda artik tasima gict-emniyet geril- meleri yéntemlerinin tartigmasina rastlamak mimkiin deGildir. Yapslan arastirmalar ve uy- gulama érnekleri béyle bir tartigmanin an- lamsiziigini agik secik ortaya koymustur, 62 Bugiin Ulkemizde yirlirlikte ofan TS-500 esas olarak tagima giiciine dayanmaktadir [4]. Emniyet geritmeteri yéntemi bu yénetmelikte bir segenek olarak yer almak- jadi. Bunun tek nedeni, tagima gictind dGrenmemig mithendisler icin bir sire tanimaktir. Dolayrsiyla yakin bir gelecekte, TS-500, tagima giicd kesit hesabt icin bnerilen tek yntem olacaktir. Utkemizde tagima gliciine Kars! énce bir direnig olmug, ancak ézellikle 1971 de Al- manlarin da bu yéntemi benimsemesi ile yonteme daha sicak bakilmayA@baslanmis- tr. Bugin gerek Gniversitelerimizde, gerek- se gagidag proje birolarimizda artk tagima gic yéntemi benimsenmistir. Universiteler ve birolar arasindaki tek fark, tagima glict- nn iki varsayimt ile ilgiidir. Bazi cevreier bu konuda Alman yaklagimini benimserken, digerleri TS-500 de daha tlimli bakilan Ameri- kan yaklagimini kullanmay: tercih etmekte- dirter. Bu yazinin amaci, tagima gGeti yénteminin temel varsayimlarin: bilimsel ve objektif bir bigimde irdelemektir. Bugiin baz: midhendisler Alman ve Amerikan yaklasimint yizeysel bazt irdelemelerle benimsemekte, digerini de gézii kapali dislamaktadir. Konu derinlemesine, bilimsel bir yakiagimla irde- lendiginds bu yaklagimin birbirine cok yakin sonuglar verdigi ve her ikisinin de giivenle kullanilabilecegi gériilecektir. Nitekim bu ne- denle TS-500 de konu toleransii bir bigimde ele alinmig ve bu degigik yakiagimlann kul- lanilmasina olanak sagianmisuir. Bu yazida degisik yaklagimlar pratiklik ve kolaylik agisindan da kargilastinlacak, ancak karar yine de kullaniciya birakilacaktir.2, TASIMA GOCO TEMEL VARSAYIMLARI Herhangi bir kesit hesabinda oldugu gibi tasima gUc0 igin de bazi temel varsayimlarin yapilmasi gerekmektedir. Bu varsayimlar denge ve vuygunluk denkiemlerinin yazilabilmesi ve gdzimlenebilmesi igin zo- runtudur. Tagima gici ie ilgili varsayimlar asagida siratanmistir: 1. Sekil dagistiemeden dnce dizlem olan kesitler, gekil degigiminden sonra da dizlem kalir (bitim deformasyon dagilim: dogrusaldir). 2, Betonun gekme dayanimt ihmal edi 3. Beton ve donat! arasinda tam aderans vardir. 4, Donati geliginin gerlime-birim defor- masyon iligkisi elastoplastikti (0, =tgEsstyq). 5. Tagima glciine erigildiginde, basing béigesinin an dig lifindeki birim kisalma {ezilme birim deformasyonu) e,, dur. 6. Tasima gucine.erisildiginde, basing bélgesindeki beton basing dagilimt eksenel basing altinda denenen numunelerden elde edilen e-c e6tisi gibidir. bu amagla deneysel buigularla uyugan herhangi bir egdeger dagilim kullanilabilir (TS-500). 7. Donati celiginin birim detormasyonu Eg ile sinirlandinimighr. Bu varsayimlardan ilk tigi Emniyet Geril- meleri Yéntemi icin de gegerli oldugundan ve son 80 yildir yapilmig daneylerie kanitlandigindan burada irdelenmeyecekti. 4. varsayim, hesapta donati geligi igin kul lanilacak ¢-c iliskisl ile ilglidir. Peklegme ka- dar e-o iligkisi elasto-piastik olan dogal sert- likteki gelikier icin bu varsayim son derece gercekcidir. Sogukta islem g&rmis geliklerde peklegme digik birim deformas- Ugur ERSOY yonlarda basladigindan, Gnerilen elasto- plastik model davraniga tam uymamaktadir. Ancak elasto-plastik varsayimi ile elde edi- Jen moment tagima glicd degerleri gergok degerlerden fazla farkls degildir ve her du- rumda emniyetli yandedir. 5, 6 ve 7 no.lu varsayimiarin daha ayrintit bir bigimde irdetenmesi gerekmekte- dit. Bunun nedeni, Alman ve Amerikan yak- lagimiart arasindaki farkiiiklann bu Ug var- sayimdan kaynaklanmasidir, 3. BETONUN EZILME BIRIM KISALMAS! Gerek basing kirtimasi, gerekse gekme kinllmasinda tagima giicine erigiidiginde, en dig beton basing lifindeki birim kisaima ezilme degerine ulasir. Ezilme igin bir sinir deger secilmesi uygunluk denktemlerinin yazilabilmesi igin zoruntudur [1]. Yapilan deneysel arastirmalar, ezilme bi- rim kisalmas! eq, nun birgok degiskene bgt oldugunu géstermistir. Bu degigkenlerden en Snemii olaniart agagida siralanmistir. 1. Kesit geometrisi. Maksimum birim kisalmaya ulagan dig lif alaninin diger lif alaniarina orant, ezilme birim kisalmasini et- kileyen dnemii bir degigkendir. Ornegin bir tabiali kesitte maksimum birim kisalmaya ulagan dig lifin alani, hemen altindaki lifin alant ile aynidir, Buna kargiltk, Uggen bir ke- sitteki dig lifin alani, digerlerine orania gok kGgOktr. Bu nedenle tggen kesitte liften lite “uyum*, tablalrya oranta gok daha taz- ladir. Bunun dogal sonucu olarak da, iiggen kesitin eziime birim kisalmasi tablaliya oran- la daha biiyiktiit. Kesit geometrisine gére Eq daki degisim Sekil 1 de gésteriimistr {1,7}.ugh Fes Tasima Giicii Yéntemi Varsayimiart lie ligili Bir kdeleme 8 g ‘0 800T 0a fey Sekil 1 2. Birim deformasyon dagsliminin egimi. Birim deformasyon dagiliminin egimi arttikga liften life uyum kolaylagacak, béylece daha biydk birim detormasyonlara ulagilmas! miimkiin olacaktir, Ornegin, eksenel yUkié bir elemanda birim deformasyon dagilimt dizgiin yayti olacagindan, dir liften digerine aktarim (uyum) mUmkin otmayacaktr, Egilmede ise birim deformasyon dagiliminin belitli bir egimi olacegindan, “uyum" Daha kolay olacak, dolayisiyla egilme elemantari igin segiten egy, eksenel ylkti elemana oran- la daha bUyik olacaktir. 3, Boyut etkisi. Ayni tir zorlama altindaki iki elemandan kesit boyutlari kiigik olanin birim deformasyon dagitimininin egimi daha fazia olacagindan, uyum olay: daha kolay olacaktir. Bu nedenle, kesit boyutlart kugik olan elemandaki ezitme birim kisalmasi daha bilyik olacaktir. 4, Sargi donatis! siineklik izerinde gok etkili oldugundan, ezilme birim deformasyo- nunun sargi hacimsal orant ile degigmes! son derece dogaldir. Deneylerde yapilan goziemler, ezilme birim kisalmasinin sargi donatis! ile biyUk oranda arttigini géstermistir. Qmedin, sar ir eleman 64 tagima glicline ¢,, = 0.004 te erisirken, bu degjer sargili_elemanda 0.000 ya Ulagabiimektedir. Depremin Gnemli olmadigr Almanya, Ingitere, Fransa gibi ulkelerde gok fazla énemi olmayan bu degisken, thm elemantiarda sarg: donatis! bulundurulmast zorunlu olan Ulkemizde diger degiskenlerden daha 6nemii olmaktadir. Amerikan ve Turk yénetmeliklerinde (ACI-318 ve TS-500), tim bu _degiskenleri igeren bir formilasyonun pratik olamayacagi disinilerek, Es, igin. ortalama bir deger, 0.003 aliamistir 12,4]. Kesitteki birim defor- masyon dagiliminin ggen ve trapez oldugu durumfarda (gok yiiksek diizeyde eksene! yuk) deformasyon daglimi uggenden dikdSrtgene dénusirken, €,, degeri 0.003 ten 0.002 ye kadar azaltilmalidir. Bu degisim Sekil 2 de gésterilmigir. Ancak pratikte buna gonelde gerek kalmamaktadir. TS-500 de. N,0.9 fegA sinin getiriidiginden, tim durum- lar gle bey = 0.008 Kallanmasm GOT ‘sakinoasi yoktur. “~0.003 [0.0024 7 + V3h y__4 lL. ooo24 Seki 2Alman yénetmeligi (DIN-1045) ve CEB de ise yalniz 2 nolu degisken dikkate almarak, eq Nun 0.002 ile 0.0085 arasinda deGistigi varsayllmistir [3,6]. Cegitfi durumlar igin ey nun nasil segilecegi Seki! 3(b) de gosteriimistir. ° 0002 = 0003s, fa) Gere dagen +0005 (DIN 1045)! +0010 (Cea) 9 — ~0.002 (0) Bitim doformasyon Senta ODTU Yapi Mekanigi Laboratuvarinda e,, ile ilgil bir galigma yapilmigtir. Bu caligmada, dikdértgen bir kesit tek ve gift yénli egilme altinda incelenmistir [6]. Egilme tek yénde oldugunda basing alant dikdértgen, citt yénde oldugunda ise degen ve trapez oldugundan, cesitli kesit geometrileri kap- sanmig olmaktadir. Inceleme ¢egitli N/No oranlari igin yapilmig oldugundan, birim de- formasyon dagilim1 egimindeki degisim de Ugur ERSOY dikkate alinmig olmaktadir. Galigmada geiik igin elasto-plastik bir o-¢ iliskisi kullanilmis, beton o-¢ egrisi icin de gergekeilifi bireok aragtirmact tarafindan kabul edilen Kent ve Park modeti segilmistir. Sekil 4 [1]. Kent ve Park modeli sargi etkisini de igerdiginden, argh etkisi dikkate alinabilmigtir Sekil 4, Qaligmada Snce kirigler ele alinmistir (N=0). Tarafsiz eksen konumu ile ilgili bir varsayim yapildiktan sonra, segilen gelik ve beton modelieri kullanilarak gesitli eg, deger- leri igin tagima gcd momentlari hesaplan- mistir. Bu islemler taraisiz eksenin gesitt konumlan igin tekrarlanmigtir. Béylece var- sayilan bir tarafsiz eksen konumu igin tagima gicUniin €4, ya gore degisimini izle- mek mimkin olmustur. Sekil 5 ve 6 da basit egiime altindaki (N=0) dikdértgen ve tablait kesitler igin boyutsuz tagima giicdi momenti- nin eg, ye gore degisimi gisterilmistir. Kesi- tin tagima giict cesilli eq, degerlerine gére elde edilen momentlerin en biyégi olay cagindan, buna kargi geien e,, yu buimak kolayea mumkiin olmustur. Sekil 5 ve 6 da optimum boyutsuz moment ve ¢,, kesik cizgilerle igaretlenmistir, Gérildiga gibi op- timum momente karsi gelen eq, dikdértgen kesit igin 0.003 ile 0.0083 arasinda degisirken, tablall kesitte bu degigim 0.0025 ve 0.0033 arasinda olmaktadir. Elde edilen bu degerler hem TS-500, hem de CEB'ce (veya DIN-1045) éngériilen degerlerden farklidir, Ancak 0.003 veya 0.0035 ile elde edilen tasima gcti momentleri ile Sekil 5 ve 6 daki optimum momentler kargilagtirildigin- da, aradaki farkin ihmal edilecek kadar kil- ak oldugu gorUldr. Genelde TS-500 de be- nimsenen egy = 0.003 ile elde edilen momentlerin optimurh degerlere daha yakin oldugu gérllmesine karsin, gerek TS-500, gerekse CEB ce énerilen ezilme birim kisalmaTasima Gicii Yéntemi Varsayimian Ile ligili Bir Irdeleme Me ba ta ° p00 0.002.000.0048 Su Seki! 86degerlerinin kesit hesabinda giivenle kullani- labilecegi séylenebilir. Sézi edilen galigmada diger baz: kesit geometrileri de incelenmig ve benzer sonuglara variimistir [6] Ugur ERSOY Benzer bir galigma eksenel yok ve mo- ment tagiyan koloniar igin de yapiimistir. Boyutlan, donatisi ve eksenei yuki bilinen bir kesit igin daha énce sézU edilen mal- zeme modelleri kullanilarak, cesitii ey degerlerine kargi gelen momentierin bulun- mast mimklindir. Kare bir kesitin tek ve gift yoni egilme altindaki hesabi yapilmis ve elde edilen sonuglar Sekil 7 de gésterilmistir. Sekilde gésteriten dért egriden herbiri belirli bir eksenel yok dizeyi igindir (Sekilde N/N, olarak gésteriimisti). Bu gekillerde dugey eksen tagima giicl mo- mentini (M,=M,), yatay aksen ise eq, degerini géstermektedir. Tum geklllerde momentin e., ile degisimi iki ogri ile gasteriimistir. Birinci e611 (My = 0 olarak gésterilmistir) tek yond eGilme, ikinci eGri ise gift yénié egime igindir, Gift ySnll egilmede iki yondeki mo- mentietin egit oldugu varsayilmistir. Seki 7(e) de eksenel yik dizeyi N/N,=0.78 tir, TS-500 deki kisitlama (Nys0.9 fealc) nedeni ile genellikle bu yuk dizeyine erigilmez. Bu nedenie itdeieme yapilirken Seki! 7(b), (c) ve (d) dikkate alinacaktir. Sekillerden gérildigd gibi, gergek eq, TS- 500 deki gibi sabit kalmamakta, ancak CEB veya DIN-1045 ile dngérdUgl bigimde 0,002 ile 0.0035 arasinda da degismemektedir. EGriler dikkatle incetendigide, TS-500 veya CEB'ye gdre hesaplanan moment tasima guglerinin, egriden eide edilen optimum degerlerden fazia farkt olmadigi grilir. Do- laytst ile, 0.003 genelde optimuma daha yakin sonuglar vermesine kargin, her iki yaklagimin da givenle kullanilabilecedi agiktir. Sonug olarak, gerek TS-§00 (veya ACI) 67Tasima Gc Yéntemi Varsayimlant lle Iigili Bir Irdeleme r ebm é 3 8-620 L fy KO00 ka Vem? mat bn toy Pe soomael 1, zooaatien (0) 1, =m, s ee My Cato) (nm) 012 046 one 0.08) 0.08 0.04 Sekit 7 gerekse CEB'nin (veya DIN-1045) betonun ezilme bitim kisaimasi ile ilgili var- sayimlarinin tim durumlar igin gergegi yansittigi s6ylenemez. Ancak her iki yak- lagimla elde edilen tasima giicl momentieri optimum momente cok yakin oldugundan bu yaklagimlarin givenle kullanilabilecegi ra- hatlikla sdylenebilir. 68 4. BASING BOLGESINDEK! BETON GERILME DAGILIMI 4.1. Genel Egilme ve oksenel yuk altinda zorlanan bir betonarme elemanin basing bélgesindeki gerilme dagiliminin, eksenel basing altinda yikienen bir numuneden elde edilen o-eegrisine benzedigi tim arastirmacilarca ka- bul edilmektedir. Ancak, eksenel basing altinda elde edilen o-e egrisinin birgok degiskenden etkilendigi ve tdm durumlar igin tek bir o-e iligkisi tanimlamanin olanaksiz oldugu da bilinmektedir. Beton o-e iligkisini etkileyen en Snemii degiskenler agagida stralanmigtir. 1. Kesit geometrisi 2, Yakleme hizi 3. Yok gegmigi 4, Beton dayinimt 5. Sarg! etkisi Tum bu degiskenlerin etkisinin burada ayrintil olarak irdelenmesi olanaksizdir. Yaikleme hizinin énemi Riisch tarafindan in- celenmig olup, degisik hizlar igin elde edilen o-£ eGfileri Gekil 8 de gésteriimigtir (7). Kalict yilkler igin (A) e@risi uygun iken, dep- rem turd yukler igin (C) eGrisi gegerli ola- caktir, Bu iki eri incelendiginde, ayni beton icin o-€ iligkisinin yikleme hizt ile ne denli biyék degisikliklera ugradigy agikga gértlur. 1. . 7 as aa 02} a d ° WOE OT, & Seki 8 Sarg donatisinin etkisi birgok aragtirmac! tarafindan gézlenmis ve bu ne- Ugur ERSOY denle sargili beton igin degigk modeller (o-e iligkisi) Gnerilmistir. Yék gegmiginin etkisi ODTU Yap: Mekanigi Laboratuvarinda de- neysel olarak incelenmig ve deprem tii, tersinen-tekrarlanan yukler altinda o-€ iliskisinin énemli dighde degistigi gézlenmistir [8]. Yoksek dayaniml betonun tepaye eristikten sonra daha hizhi bosaldigr ve sinekiiginin daha kisitl: oldugu da gok iyi bilinmektedir. Tim bu nedenlerle, aragtirctlar laboratu- varda yaptiklan deneylerde elemanin ve yiktemenin ézelliklerine gére degisik o-e iligkileri kullanmaktadirlar. Ancak, kesit he- sabi yapan bir mihendisten bunu beklemek garcekgi oimayacagh gibi, gerekli de degildir. Projecinin amact aragtirmacidan dedigixtir. Project en dogruyu degil, dogruya yakin sonug veren en pratik yolu tercih eder. Bu nedenle gesitli yénetmetiklerde, en uygua gdrillen o-e iligkisi secildikten sonra, bu iligki basitlestirilerek uygulayiciya sunul- mustur. Burada da basitlestiriimig basing gerilme dagilimian, "Egdeger Dagilim” olarak adiandirilacaktir. Gesitli yénetmetiklerde benimsenen esdeger dagilimiarin bazi farkiihklar géstermesi dogaldir, giinkis temel alinan o-e lligkileri farkl olabilmektedir. Buntardan birini yanttg, digerini dogru olarak nitelendirmenin ne denli yanlig olacagi yukarida yapilan ir- delemelerin igiginda acikga gord Avrupa Beton Komitesi'nce (CEB) be- nimsenen basing dagilimi, parabol dikdérigendir, Sekil 3(a). CEB ve DIN-1045 te Gnerilen bu egdeger dagiimin olusturulmasinda, $ekil 8 deki A egrisi temel alinmistir. Bu durumda parabol-dikdértgenle tanimlanan egdeger dagilimin genelde uzun sbreli kalicl yok etkisini yansittig) séylenebilir. 6Tagima Giicd Yéntemi Varsayimian lle ligili Bir Irdeleme TS-500 de deneysel verilerle uyugum gdsteren herhangi bir gerilme dagitiminin kul- lanilabilecegi belitilmektedir [4]. Bu esnek yaklagim nedeniyle, parabol-dikdérigen ge- time dagilim: ile de hesap yapilabilecegi agiktir, Ancak, TS-500 de “Esdeger Dikddrtgen Dagilimin” tercih edildigi belli ol- maktadir. Sekil 9 da ézellikteri tanitilan dikdértgen dagilimin tercih edilmesinin tek nedeni, bu dagilimin basitligidir. Gergekten de diger higbir dagilim dikdértgen kadar ba- sit degildir. Bu konudaki literatlr incelendiginde, s62i edilen iki egdeger dayanimin yanisira, gegmigte daha birgok gerilme dag:liminin Sneriip kullanildiGi géritar. 4.2. Esdeger Ozellikier TS-500 de, deney sonuglariyia uyumlu herhangi bir geritme dagilim: kutlantlabilecegi belirtilmektedir. Bu bélimde egdeger dagilimda aranan ézeltikler ve bunlart sayisal olarak tanimlayan deneysel veriler irdelenecektir. Varsayilan egdeger dagilimin ézellikleri gag idaki iki denge denklemi igin énemlidir. Dagilimdan Aranan F,+ SA,o,-Ny=0 a) b, a “oj ey 0000 Lt /! Z4a\ | (a) (b) 70 Ma = Fol¥e) + ZAucuiy, (2) F, _ beton basing bileskesi Ay idizeyindeki donati alani Gq idilzeyindeki donati gerilmesi Ye beton basing bileskesinin kesit agirlik merkezine uzakligi yi idUzeyindeki donatinin kesit aGirlik merkezine uzaklig) GoruldagU gibi basing dagiiimi yainizca denge denklemlerindeki F, ve y- yi etkilemek- tedic. Beton basing bileskesi F., éngériilen gerilme dagihminin basing alanina etkimest ile olugan hacime egittir. y, ise, bu hacmin agir- ik merkezinin, kesit agirhk merkezine uzakl- iGidir. Bu durumda, gergek o- ¢ egri- si ile ayni hacmi ve ayn agirlik merkezini verecek herhangi bir e: deger dagiiimdan elde edilen mo- ment kapasitesinin gercek egriden elde edilen kapasite kadar dogru olacagi agiktir. Kesit hesabi igin bunun diginda dzellikter aramak son derece gerek- sizdir, Eger bir egdeger dagilim, varsayilan o-¢ oGrisi ile ayn! hacmi ve agirlik merkezini veriyorsa, sézkonusu egdeger dagilimin ger- gek agriye benzeyip benzememesi hesap agisindan higbir anlam tasimaz. Iki ayn es- 0185 tog eydeger dagilimin salt bigim agisindan kargilag- uriimas: da yanlig olur, gunki by da temel alt- nan gergek o-e egfisine gbre degigir. Hacim ve agirlik merkezi, Sekil 10 un ust tarafinda gésterildigi gibi, Ug boyutsuz para metre ile tanimianabilir, k;ks ve kz. Hognes- tad ve Risch tarafindan yapilan deneyler sonueu, kiks ve ke parametrelerinin beton dayanimina géte degisimi Sekil 10 da goste- rilmistir [9]. Aynt gekil Uzerinde, TS-500 de dikdértgen dagilim igin Sneriien degerler ke- sik gizgi ile Igaretlenmistir. Bu kesik gizgile- rin {$250 kgf/em* igin yatay olarak uza- mast, gorildigii gibi bir miktar hata getir- mektedir, Dusk beton dayanimlar! igin kik ve k, nin sabit tutulmasi, kullanimda kotaylik saglamak amact ile yapilmigti. kjKg ve ky Pa rametrelerinin tanimi agagida yapilmistir. » aks ee Forty te D0 1 08 os} 04 03 02} on 303 400500 609700 teCeatem®) Seki 10 Ugur ERSOY ky Ortalama basing geriimesinin mak- simum basing gerilmesine orani. ky Beton basing bileskesinin en ug iif- ten uzakliginin, tarafsiz eksen de- rintigine orant. ks En bilyik geriimenin silindir basing dayanimina orant. Bu durumda herhangi bir egdeger basing dagiliminin dogrulugu, Sekil 10'dan yarar- lanilarak kontrol edifebilir. k;ka Ve ke Sekil 10 ja uyugum igindeyse, egdeger dagilimin geo- metrisinin kesit hesabi agisindan higbir Snemi yortur. Yapiian irdelemeler gerek Sekil 3(a) da gésterilen parabol-dikdértgen, gerekse Sekil 9 da gésterilen dikdértgen dagilimin deneysel verilerle uyum iginde oldugunu géstermistir. Ayrica, bugiine kadar yapilan binlerce kolon ve kirig deneylerinden eide edilen sonuclar, bu iki ayri egdeger dagilimin gergekgi sonuclar verdigini kanitlamistir. Parabol-dikdérigen dagiliminin ézellikie parabot olan ilk parcast o-e eGrisine benze- diginden, bu dagilima bigim olarak pek karst gikiimamaktadir. Diger yandan, gergek dagilima hig benzemayen dikdértgen dagiirn yadirganmakta, hata bunun gergekgi ol- madigi kanisina varan bazi mUhendislerce kesinlikle diglanmaktadir. Aslinda daha nce séylendigi gibi bu segimi yapmak ta- mamen mUhendise aittir. Bundan sonraki béiimde bu tir yanhig kanilar gideriimeye galigilacaktir. Béylece parabol-dikdértgen veya dikdérigeni segen bir mihendis daha bilingli bir secim yapmis olacaktir. 4.3. Egdeger Dagitimr Sekil 10 da gésterilen kesik gizgiler dikdérigen dagilim igin yapilan varsayimlari géstermektedir. Beton dayanimi yiksek ol- Dikdértgen Basing nTagima Gli Yéntemi Varsayimlart Ile Igili Bir Irdeleme mayan betonlar igin yapilan basillestirici varsayim bir yana birakilirsa {,<250 kgf/cm igin basit k;ky ve ke), 6nerilen dzeliiklere sa- hip dikdérigen dagilimin deney sonuglar ile uyum iginde oldugu gértitur. Burada bagka bir irdeleme daha yapilacaktir. Acaba, geritmenin birim kisalmanin bir fonksiyonu olmasi kogulu ile, herhangi bir 6-¢ iligkisinin dikdértgenle ifade edilmesi miimkiin madi? Agagida bu soru- nun irdetemesi yapilacaktr, Sekil 11(a) da gésteriten gift dona kiris igin birim deformasyon dagilimi (b) de, ig kuwetler de (c) de gdsterilmigtir (Sekil 11(¢) deki gerilme dagilim: son derece genel alin- mistir, tek kogul, geriimenin birim kisalmanin bir fonksiyonu oldugudur (a,=F(e)). Ayrica denge alti bir kirig ele alindigindan, o,=f, ka- bul ecilmigtir. ekil 11(a) ve (b) den agagidaki iligkiter yazitabitir, Foe fos f “Flelbwdy @) ds de Denklem (4), Denklem (3) teki yerine kondugunda, bye Loy, Fe Flejde 6) ea Sekil 11'deki kesit igin iki denge denkle- mi yazilabilir, Bu denklemler yazilrken pra- tikte gogu kez gézlendigi gibi basing do- natisinin da aktigi varsay:imigtir, o'yef,. ot bye ree (As Arey f Fede 6) € M = t/(As ~ A's)(d-keo} +A, (d-d) (7) Herhangi bir oe eGrisi altinda kalan alanin agirlik merkezinin orijinden uzakhgi 7 olarak gésteritirse, agagidaki_iliskiler yaztlabilr, Sekil 12, d-koxd-(e7) @ Ayrica Denklem (6) dan c igin agagidak’ ilighi yazilabiti. Lis byt (a) Kesit (b) Birim Deformasyon (c) ig Kuvvetier Seki 111 f Flede @) Beton basing bileskesinin eksenden uzakiigini gésteren ¥ agagidaki gibi de yazilabilir c= tyfAs-A') 2 e e fc] 2 f Feed £4] wal @ede —*] Flelde J Fledse (10) Denklem (10), Denklem (8) deki yerine ko- nuldugunda, igin agagidaki iliski elde edi- fir. - f Fejede kyceo-yeo}1-—--——_]_ (11) taf Flerde Denklem (9), Denklem (11) deki yerine ko- nuldugunda agagidaki denklem elde edilir. fren (12) fof Fede Denklem (12) ile belirionen kze degeri Denk- lem (7) deki yerine konup, momentin ena gére tirevi alinip sifira egitlendiginde, agagidaki iligki elde edilir. Md fof Fee)de-f F(e}e de <0 a de de i Fede] : (13) Denklem (13) ten maksimum momente karg! gelen €,, degerleti elde edilecektir. Tarev Ugur ERSOY alindiginda entegral diginda katan F(e) Sekil 12'de gisterildigi gibi 1", olarak yazilirsa agagidaki esitlik elde edilir. (15, ey birim kisalmasina kargilik gelen gerilmedi). fe f Ple)de— fj F(ejede, {f Freee} Denklem (14) ve (12) den kee igin agagidaki iligki elde-edili, i a, (14) a f¥ aay 15 Kea pi (Ay Mor (18) yA A'}= (f) 2kcbweF,, (16) Bu durumda, genisligi t*,, derinligi 2k,6 olan bir geriime dagilimt o=(F(e)} egrisinin tam olarak yerini alabilecektir. Géruldaga. gibi k,c=2kze iliskisi dikdéntgen icin gegerlidir (bak Sekit 8). Bu kisa irdeleme, dikdértgen basing dagiliminin da gergek o-e eGrisinin yerine kullantlabilecegini kuramsal olarak kanitla- maktadir, Yapilan deneysel galigmalar, f*,=0.88{, alinabilecegini géstermistiTasima Gicd Yéntemi Varsayimlan lle Igili Bir Irdeleme 4.4. Egdeger Dagilimlarin Karsilagtiriimast Onerilen egdeger dagilimiar kullanilarak elde edilen moment tasima kapasitelerinin kargiiagtirilmast ilging olacaktir. Bayle bir kargilagtirma igin kargilikl etki diyagramian olugturmak akilet bir yaklagimdir, gdnki béylece eksenel yiklé kolondan, basit egilmeye kadar tim durumlar kapsanmig olacaktir, Parabol-dikdértgen ve dikdértgen esdeger dagilimlardan elde edilen kargtlkii etki diyagramlart Gekil 13 de gésterilmistir. Sekilde ayrica Kent ve Park o-e iligkisi kul- Janilarak elde edilen diyagram da gésterilmigtir. Bu hesaplarda sargisiz Kent ve Park modeti kullanitmigtir, Kolonun mini- mum sargtya sahip oldugu varsaytlirsa, Kent ve Park modelinden elde edilen eGri, en igten en diga kayacaktir, Gérdldugi gibi Ug ayri gerilme dagilimindan elde edilen moment kapasiteleti arasindaki fark ihmal edilecek kadar azdir, Ug ayri geriime dagiliminin kargilagtiilmasi eksenel ylk ve iki yonde momentle zorlanan kesitier igin de yapiimistir. Kare bir kesit igin dért ayn: ekse- nel y0k dizeyinde elde edilen moment kapa- sitoleri Sekil 14'de gésteriimistir. Gekil 13° benzer bir bigimde sargi etkisi dikkate alindiginda (minimum sargi donatisi), Kent ve Park modeli ile elde edilen gti igten diga kaymaktadir. Daha énce sézti edilen neden- lerle N/N.=0.75 dikkate alinmazsa, ig ayri dagilimdan elde edilen sonuglarin bitibirine ok yakin oldugu gérilmektedir. Sonug olarak, parabol-dikdértgen ve dikdértgen dagilimlarin her ikisinin de benzer ve gergege yakin sonuglar verdigi séylene- bilis. 74 Seki 13 5. DONATI CELIG! BIRIM UZAMASININ SINIRLANMASI Amerikan yénetmeliginde (ACI-318) do- natinin birim uzamasi ile igi higbir siniriama yoktur, Bu durumda, sinir degerin kutlanitan donatinin kopma uzamast olarak alinmasi gerekir. CEB de sinir deger 0.01 olarak belir- lenmig, DIN-1045 te ise 0.005 alinmigtir. TS- 500 de verllen deger 0.1 dir. Bu dedier, ayar yénetmetixce BC-Ill icin Sngdrillen kopma uzamast ile ézdestir. CEB ve DIN-1045 te getirilen sininin kopma uzamasina oranla gok kUigik oimasinin nedeni, gatlak genisliginin kontroludur. Tagima gicd hesabinda kul- lanilabilirikte ilgili bir kisitlama getirilmig ol- mast genelde yadirganacak bir yaklagimdir.ay Fed +00 We os, ° Pork ve EB. aye OIN-IO4S Dikdartgen 0.05: 005 010 OS D x Pee am 7 Pied ALsos ous ono bos Ugur ERSOY 4 oi eos os fn ow oss ’ \e wae wy ous 010 0.05 008 O10 O45 M, Seki! 14 ODTU de yapitan caligmalar, golik birim uza- masindaki sinirin tagima giict: momentini fazla etkilemedigini géstermisti. CEB, TS- 500 ve DIN-1045 sinilamalarina gére yapilan hesaplamalar sonucu elde edilen kargihkit etki diyagramlan arasinda géze garpan bit fark gézlenmemistir. Bu nedenle 1988 de yapilan CEB toplantisinda donati bi- rim uzamast igin Sngérblen bu sinirlamanin kaldinlmasina karar verilmistir. Sonug olarak, TS-00 de yer alan ve do- natinin gergek kopma uzamasini temel alan sininin uygun oldugu sdylenebil. 6. DEGISIK YAKLASIMLARIN PRATIK AGIDAN IRDELENMESI CEB yaklagiminda bitim deformasyon dagiliminin durumuna gére eq, degerinin secilmesi gerekmektedir, TS-500 de ise sebit deger kullaniimaktadir. Daha énce be- 75Tagima Giici Yéntemi Varsayimlart lle Igili Bir deleme linildigi gibi, dogruluk agisindan bir fark ol- madigindan, TS-500 yaklagim1 pratik agidan daha uygun géztikmektedir. Kesit hesabinda beton basing bileskesi, geriime dagiliminin. kesit uizerine yerlestirilmesi ilé elde edilen hacime esittr. Bu bileskanin en dig basing lifinden uzakligi ise, bu hacmin agiclik merkezinin uzakligina esittir (ke). Bu durumda, kesit geometrisi dikdértgenden degigik oldugunda, CEB ge- rilme dagilim ile F, ve kc degerlerinin hesabi sen derece karmagik ve zaman alici olmak: tadir.Halbuki bu gibi durumlarda dikdértgen dagilimla hesap yapmak son derece basit ol- maktadir. 0.85f¢¢ ile ke uzunlugu ile sinirlanan kesit alaninin garpitmas ile hacim, F, bulunabitmektedir. ke ise, Kye ile sinislanan kesit alaninin agirlik merkezinin dig liften uzakligidir, Bugtin bilgisayartarin yaygintagmas! ile bu pratik irdelemenin higbir antam tagtmadiGin ileri strenler vardit. Bu kesinlikie yanistir. Bilgisayariarla hesap yapilsa bile, gikan sonuglarin kontrolu igin pratik bir el yénteminin var olmasi bilytk énem tagimaktadir. CEB geriime dagilimi miihendisi tamamen tablo, abak veya bilgi- sayara bagiml: kilmakta ve sonuglar Gzerinde denetim olanagin: kaidirmaktadir. Aslinda tam kesit hasabinin bilgisayarla yaptimas! durumunda CEB den daha gerceksi dagilimiarin (6rnegin Kent ve Park) kullaniimasi uygun olacaktir, Sonug olarak, dogruluk oranian birbirin- den fark olmayan bu iki yaklagimdan dikddrtgen dagiliminin, kullantm ve denetim- da biiyik kolaylik sagtadigh 88} cak unutulmamalidir ki, TS-500 bu iki yak~ lagimin da kullaniimasina izin vermektedir. Secim karan, hesabi yapan milhendisindir 7. SONUG’ ONERILER Bugin gesitli Uikelerin yénetmeliklerinde yer alan tagima gilt! yntemler! arasindaki farkliklar Gg konuda yapilan var- sayimlardan kaynaklanmaktadir. Bu yazida, 8820 edilen varsayimiar etrallica irdelenmig ve agagidaki sonuglara vanilmistir. a. Gesitli yénetmelikler arasindaki farkliliklar Og varseyimdan kaynaklanmak- tadir; (a) betonun ezilme birim kisalmast ile iigili varsayim, (b) beton gerilme dagikm: ile iigifi varsayim ve (c} donati celigindeki strir birim uzama ile ilgili varsayim. Bu varsayimiarla ilgili baglea iki yak lagim vardir: (a) ACI yaklagim: (TS-500 ge- nelde bunu benimsemektedir) ve (b) CEB yaklagimi (DIN-1045 genelde CEB ile aynidir). b. Betondaki ezilme birim kisalmasi bir optimizasyon galigmas! ile iréelenmistir. Bu galigma sonunda elde edilen ¢,, degerierinin bem TS-S00 den, hem de CEB den farkli olabilecegi gérllmiistir. Ancak TS-500 veya CEB varsayimlar! ile hesaplanan moment kapasiteleri optimum degerterden fazla farkir degilgir. Bu durumda her iki varsayimin da givenie kullanilabilecegi séytenebilir c. Yapilan galigmalar, parabol-dikdart- gen ve dikdérigen dagilimlart ile elde edilen tasima gcd momentlerinin birbirine cok yakin oldugunu géstermistir. Bu durumda her iki dagilimin da giivenle kullantiabilecegi séylenebilir. 4d, Donati goligi birim uzamasi ile igi sinirlama hesaplanan tagima gue moment- lerini etkilememektedir. Bu durumda, TS-§00 de énerilen kopma uzamasinin sinir olarak kullaniimast énerilebilir. e. Kesit hesabinda dikdérten dagslim blyuk kolaylik saglamaktadir. Parabol- dikdértgen ve dikdértgen dagilimla elde edi-len tagima gUcleri birbirine gok yakin giktigindan, dikdértgenin kullaniimasi pratik agidan daha uygun gézikmektedir. Ancak her iki yaklagimla da dogru sonug elde edi- fecegji bir kez daha vurgulanmalidsr, KAYNAKLAR 1, Ersoy U., "Betonarme, Cilt 1", Evrim Basim-Yayim-Dagitim, Istanbul, 1987, 2. "Building Code Requirements for Reinforced Concrete", ACI-318-83, American Concrete Inst., Detroit, 1983. 3. “CEB-FIP Model Code for Concrete Structures", Comité Euro-tnternational du Béton, 1978. 4, “Betonarme Yapilarin Hesap ve Yapim Kurallan", Tork Standardian Enst., 1984. }. Mattock, A.H., Ugur ERSOY . DIN-1045-78 "Concrete and Reinforced Concrete (Design and Construction)", Deutsche Normen, 1978. . Gokea, E., “Strength of R/C Columns Under Biaxial Bending", MS. Thesis, opTU, 1984. . Risch, H., “Researches Toward a General Flexural Theory for Structural Concrete", Journal of ACI V. 58, July 1960. }. Ersoy, U., Tankut, T., and Uzumeri, S.M., “The Influence of Strain History and Strain Gradient on Confined Concrete", Canadian Journal of Civil Engineering, V. 14, No. 3, 1987. Kriz, L.B., and Hognestad, E., "Rectangular Stress Distribution in Ultimate Strength Design", Journal of ACI, V. 57, Feb. 1961.