Demircelik Dersnotu

SAKARYA NVERSTES/METALURJ VE MALZEME MHENDSL
DEMR ELK
METALURJS
Prof.Dr.Kenan YILDIZ
UBAT 2013
BLM 1 DEMR ELK RETMNN KISA TARHES
Demir-elik endstrisi, dnyann en nemli ve gelenek asndan en eski retim sektrdr. 3000 yl kadar nce
demir, insanln kltr ve medeniyetinde temel tekil etmekteydi ve cevherden demir elde etme almalar o
zaman bile gelitirilmiti. O zamandan bu yana, demir cevherini daha ekonomik olarak kullanlr hale getirmek
iin enerji kullanm ve eitli tekniklerin bir araya getirilmesi hedefi hep aynyd.
Demir ve eliin daha hacimli olarak retiminin balangc ok eski zamanlara kadar gitmektedir. Byk bir
ihtimalle demirin retimi, dnyann pek ok noktasnda (Bat Afrika, Gneydou Avrupa, Gney Hindistan, in)
1000 yldan daha nce e zamanl olarak kefedildi. Medeniyetler tarihi nem kazanabilmek iin, bu metali silah
veya alet haline dntrmeleri gerekiyordu. Bunun iin de ncelikle nasl elde edildiini ve ilenmesi
gerektiini bilmek zorundaydlar.
Tarihte demirin kullanmnn, bizim Demir a olarak adlandrdmz zamanlarda (M.. 8000) balad genel
olarak zerinde uzlalmtr. Bugnk bilgilere gre, demir retimi Anadoluda, bir ihtimal de Kafkaslarn
kuzeyinde balamtr. Almanyada yaplan aratrmalara gre, demir retiminin balama tarihi Edda,
Wielandsage ve Nibelungenlied gibi efsanevi hikayelere ve destanlara dayanmaktadr. Alman topraklarndaki
demirin tarihesi, eitli mzrak ve balta paralarnn bulunmasna dayanlarak M.. ilk bin yla kadar gittii
anlalmaktadr.
lk kullanlan demirin, dnyaya uzaydan den byk bir meteorun olduu ok aktr. ans, gzlem ve
yaratclk, yeterli miktarlarda redklenebilir cevherlerin olduu yerlerde demirin retim metotlarnn
gelimesine yol amtr. O zamanlar bolca bulunan aalar sayesinde bu cevherlerin mangal kmr ile birlikte
ergitilmesi de mmknd. Demir retiminin geliimi, farkl geliim dzeylerinde ama eitli blgelerde e
zamanl olarak meydana gelmitir. Metalin teknik zellikleri ve ekonomik nemi yznden, bilgi ve tecrbe
ou zaman gizli tutulduundan dolay, belirli retim yntemleri belli blgelerde kstl kalmtr. Ancak uzun
bir sre sonunda yaylmtr.
Demir retiminin geliimi, alar boyunca demir cevherinin farkl ocaklarda ergitilmesi temelinde aratrlabilir.
Tarihsel geliim, ksaca aadaki gibi sralanabilir:
Demir ocaklar (bloomery hearth)

Demir frnlar (bloomery furnaces)
Akkan ocaklar ve odun kmrl yksek frnlar (flowing furnaces and charcoal blast furnaces)
Kok kmrl yksek frnlar (coke blast furnaces)
Dorudan redksiyon tesisleri (direct reduction facilities)
zabe tesisleri (smelting reduction facilities)
Demirci ocaklar, kilden, ocak talarndan veya buzullarla tanm kayalardan yaplan alak kuyulard. Bu
ocaklarda temiz demir cevherleri odun kmryle redklenerek dvlebilir demir haline getirilirdi. Bu ilemde,
cevhere yapm olan gang, ergitilerek kartlrd. lk zamanlarda frnlar doal hava akmyla iletilirdi (ekil
1.1). Daha sonralar elle veya ayakla altrlan krkler yardmyla gerekli hava saland (ekil 1.2). Elde
edilen rn dvlebilir demir, cevher ve kmrden oluan curuf idi. Bu ham demirler, kk paralara ayrlarak
elle dvlp, kullanlabilen aletler haline dntrldler. Bu yntemde Orta aa kadar ok az bir deiiklik
olmutur.
ekil 1.1. 2500 yl nce

Almanyann Siegerland
blgesinde demirci ocanda
demir retimi
PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 2

ekil 1.2. Yaklak 3500 yl nce
Msrdaki ergitme atei. Gerekli s,
ayakl krklerden salanan flelerle
oluturulmaktadr.
Kullandmz takvime gre, 10.Yzylda da su

deirmeninin gelitirilmesi, demir retimi teknolojisinde
yeni bir a yaratmtr. Suyun gc, cevherlerin yakn
veya uzak olmasn ortadan kaldrm, demir izabesi
vadilere doru yaylmtr. Su deirmenleri vastasyla
elde edilen yksek hava basnc sayesinde daha byk
frnlar yaplmtr. Hala ham demir retimi olarak bilinen
ve arl 100 kg bulan kleler dvme demir ve
curuflardan olumaktayd. Bu tesisler, demir ocaklar
olarak bilinmekteydi (ekil 1.3). Bu ham demirler, su
deirmenleri ile alan dvme ekileri yoluyla
dvlebiliyordu.
ekil 1.3. 16.Yzylda demirci ocanda

demir retimi
Is kullanm giderek daha fazla yaygnlat iin, yaklak olarak M.S. 12.Yzylda demir cevherini
ergitebilecek frnlar retilmesi mmkn olmaya balamtr. Bunlar yksek frnlarn ilk halleriydi. nceleri hi
istenmeyen ok sv rnler ortaya kmtr. Belki de bu yzden pik demiri (pig iron domuz demiri) olarak
adlandrld. Ama bu gelime, yani sv pik demirin elde edilmesi, bu alanda bir r aarak modern elik
retimine geite anahtar bir rol oynamtr.
Sv metal retilen tesislerin ismi nceleri akkan

frnlar idi. Byklkleri arttka yksek frn (blast
furnace) terimi iyice yerlemeye balamtr. Bu frnlar
18.yzyla kadar odun kmr ile altrlmtr.
Gemite kat olarak retildiinde dvlebilen demir,
svlam pik demir olarak yksek karbon ierii
nedeniyle dvlemiyordu.
Pik demir, ancak o zaman kullanlan terimlerle

saflatrldnda veya rafine edildiinde
kullanlabildi. Bugn hala rafine etme yolunu tercih
etmekteyiz. Sonralar, tpk gnmzde olduu gibi ilk
olarak karbon ve eser elementlerin fazla hava temini
yoluyla oksitlenerek yaklmas ile yaplabilmitir.
ekil 1.4. 15.yzyln sonlarna doru demir kap
(kap boyutlar 173x91 cm)
Sonu olarak, bitmi rn elde edebilmek iin iki operasyon gerekmekteydi. Birincisi demir cevherlerinin sv
metale redklenmesi, ikincisi de dvlebilir demire rafinasyonu Yaplan rafinasyon prosesi, rafinasyon veya
ham demir ateleri olarak adlandrlyordu.

Pik demirin yksek frnlarda ticari retimi 14.yzyla kadar gitmektedir. Dvlm rnleri ve sanat eserleri
(ekil 1.4) imalatn bir kenara brakrsak, dkme demir yaklak 1500 l yllarda toplar, anlar, arlklar ve
frn donanmnda da (ekil 1.5) kullanlmaya balanmtr.
ekil 1.5. Demir retim motifleriyle sslenmi dkm plaka
Kereste kaynaklarnn hzla tketilmesi yksek frnlarda koka

dnlmesine yol at. Bu kmr ilk kez, 1709 ylnda A.Darby
tarafndan o zamann nde gelen sanayi lkesi olan ngilterede baarl
bir ekilde yksek frnda kullanlmtr. 1796da ilk kok kmr frn
Almanyada, Yukar Silezyaya bal Gleiwitzde ald (ekil 1.6).
Kok teknolojisi ve buhar motorlarnn kullanlmasyla yksek frnlarn

retkenlii artt. Ama sonralar eliin rafinasyon frnlarnda retimi ve
sonraki ekillendirme operasyonlarnda bir darboaz olutu. zm,
1784de ngilterede Henry Cort tarafndan haddehanelerle balantl
olarak tavlama kullanm ile bulunmutur (ekil 1.7). Bu yeni
teknoloji, demir ve elikte sadece retim akn hzlandrmad, ayn
zamanda zellikle demir retiminde odun kmrnden koka dnm
tamamlam oldu. Burada ncelik, kmr veya koktan gelen ve
istenmeyen kkrdn elie gemesini nlemekti. Eer nlenemezse
scak krlma veya yrtlmalar olumaktayd. Cort bu yzden demirin
sadece oksijen zengini yanc gazlarla temasa geebilecei bir yansmal
(reverbatory) frn tasarlamt. Rafinasyon srasnda sv metal,
alkalanp kat bir elik topuna dntrlp, daha sonra dorudan ekil 1.6. 1796da Gleiwitzda ina
haddelemeye gnderilerek ekillendiriliyordu. ekil 1.8, bu teknolojiye edilmi ilk Alman kok yksek frn
dayal olarak alan tipik bir demir elik fabrikasn gstermektedir.
ekil 1.7. Drrenberg Edelstahl elikhanesinin

kle tavclar

ekil 1.8. 1840larda Upper Silesiada Laurahtte
demir tesisleri
Sv elik ilk olarak 1740 da ngiliz B. Huntsman tarafndan bir pota prosesi olarak retildi. Bu retim,
Almanyada 19.yzyla kadar gereklemedi. Kitlesel elik retim a, 1856 ylnda baka bir ngiliz olan
Henry Bessemer tarafndan balatld. Bylelikle ilk defa kok kmr ile alan frnlardaki scak metal
retiminde salanm olan hzl art, ok verimli bir teknik ile desteklenebilmekteydi. Bessemer tarafndan
gerekletirilen bu proseste sv metale alttan hava enjekte ediliyordu. Bu yntem, eser elementlerin kolayca
oksitlenip egzotermik yanma srecine dnmesine imkan salyordu. lemin sonunda homojen bir sv elik
elde edilmekteydi. Bessemer prosesi, konverter olarak bilinen armut biimli bir baka tayc ile balantl idi
(ekil 1.9). Refrakter astar silisyumlu asit iermekteydi. Bu asidik astar, sadece olduka dk fosfor ieren sv
elik retmede uygundu.
ekil 1.10. Armut biimli ana Bessemer konverterinin

ekil 1.9. elik retiminde kullanlan deney ematik gsterimi;
amal Henry Bessemer konverterinin kesidi (sv metali rafine etmek iin ergiyie aadan hava
flenmektedir)
1879 da ngiliz Sidney Gilchrist Thomas, bazik dolomit astar denmi olan bir konverter ile yksek fosforlu
scak metali rafine etmeyi baarmtr (ekil 1.10). 1865 ylnda elik retiminde bir baka etkin yntem
gelitirildi. Yanm gazlarn ssndan faydalanarak stma salayan ve hazneli olan bu yntemde de cevher yine
sv elik veya hurda elie dntrlmekteydi. Bu teknik aslnda ngilizce konuulan lkelerde ak hazneli
(open hearth furnace) frn olarak bilinse de, onu gelitiren kiilerden dolay Almanyada Siemens-Martin olarak
biliniyordu. Elektrik enerjisinin yeterli miktarlarda ve ekonomik fiyatlarla kullanlmaya balanmasyla, elektrik
ile elde edilen s, elik yapmnda kullanlmaya baland. Bu ynde ilk admlar 1850 li yllara kadar gitmektedir.
Gnmzde elektrik ark frnlar elik retiminde salam bir zemin edinmitir.
Henry Bessemer yksek saflktaki oksijeni kullanarak rafinasyon prosesini hzlandracann farkndayd. Ancak
o zamanlarda yeterli saflkta oksijen retmek mmkn deildi. Bu yzden bu fikir gereki grnmyordu. Saf
oksijende makul fiyatlara ancak 1930 ylnda ulalabildi. Thomas veya Bessemer yntemlerindeki alttan
flemeli sistem, ikinci dnya savandan sonra stten flemeli oksijenle yer deitirdi ve Bazik Oksijen Frn
(BOF) elik retiminde birden yaygnlat. Gnmzde Almanyada elik retimi, BOF prosesi ile (ilk BOF
prosesi 1957 ylnda almaya balad) elektrikli elik fabrikalarnda yaplmaktadr. eliin scak metal aamas
olmadan retildii, orijinal dorudan elik yapm yntemi, eitli dorudan redkleme prosesleri ile tekrar
nem kazanmaya balad. nk sv metal yksek karbon iermekteydi ve retimi metalurjik anlamda
dolambal bir yol takip ediyordu.

elik retiminin geliimi, haddehaneler ve dvme teknolojisiyle 19.yzylda hzl bir gelime gsterdi. Bu
yzyln ortalarndan itibaren ktlesel elik retiminin geliimi, genileyen sanayi toplumunun taleplerini
karlayabilmek iin kitle halinde elik ekillendirme ihtiyacn da ortaya koydu.
Almanya asndan bahsedilmesi gereken en nemli rneklerden biri ise 1861 ylnda yeni buharl gemiler iin
itici aft imal edilmesine imkan veren Fritz ahmerdannn gelitirilmesi idi. Ayn ekilde tp ve borularda
olduu kadar, geni yass saclardan zrh plakalarna, kebentlere, filmainlere ve lamalara dek tm bu rnlerin
retiminde haddehane teknolojisi anlamnda nemli gelimeler sergilendi. lk olarak teller, ubuklar ve yass
rnlerde kullanlmaya baland. Srekli bir ekilde scak levha reten ilk haddehane Almanyada 1937 de
retime balarken, ilk souk erit eken haddehane ise 1953 de iletmeye almtr.
Bu tarihi gelimeler doal olarak dier nemli teknolojik gelimeler kapsamnda deerlendirilmelidir. elik
retimindeki byk ilerleme, yaklak olarak 150 yl nce meydana gelen icatlar ve gelimelerin sonucu olarak
meydana gelmitir. Buhar makinesinin icad, demir sanayisine gl ve esnek tahrik sistemi salamtr. Bol
miktardaki kmrden retilen kok kmr ise metalurjik proseslerin azaltlmasnda ideal bir yakt olarak
grlmtr. Demiryollar ve buhar gemilerinin geliimi ise elik iin byk pazarlar oluturmutur.
Bu Blmde Kullanlan Kaynaklar
1) ELK REHBER (STEELMANUAL, VDEh elik Enstits), eviri: Hakan KOAK (Salam Metal),
Mays 2012
2) http://195.210.48.207/english/index.asp

BLM 2 DEMR ELK RETM RAKAMLARI
2.1. Dnya Demir Cevheri Rezervleri
Dnya demir cevherlerinin 2010 yl itibaryla dalm ekil 2.1 de verilmitir. ekilden grld zere demir
cevheri tm dnya genelinde dalm gstermektedir. En byk demir cevheri rezervleri Brezilya, Avustralya ve
Rusyada bulunmakta, bu lkeleri in ve Ukrayna takip etmektedir. Bununla birlikte bu rezervlerin karlp
deerlendirilmesi, dier bir ifadeyle cevherin retim paylar, lkelerin rezervleriyle orantl deildir. Dnyada en
ok demir cevheri madencilii yapan lke indir. Bu lkeyi srasyla Avustralya, Brezilya ve Hindistan takip
etmektedir. 2010 yl itibaryla dnya demir cevheri retim paylar ekil 2.2 de verilmitir.
Dier 18% Rusya 16%
Kanada
sve 2% Ukrayna
3% 10%
ABD 3%
Hindistan
5%
in 8% Brezilya
18%
Avustralya
17%
ekil 2.1. Dnya demir cevheri rezervlerinin dalm (2010)
40,00%
35,00%
30,00%
25,00%
20,00%
15,00%
10,00%
5,00%
0,00%
ekil 2.2. Dnya demir cevheri retim paylar (2010)
2.2. Dnya Demir elik retim Rakamlar
Dnya ham elik retimi, ekonomik byme tahminlerine paralel olarak 2011 ylnda bir nceki yln ayn
dnemine gre % 6.8lik art kaydederek 1527 milyar tona ulamtr. Bu retimin yarsndan fazlas Asyada
gerekletirilmitir. Asya yllk 988 milyon tonluk retimiyle 2010 ylna gre %7.9 art gstermitir. 2011
ylnda bu blgenin dnya retimindeki pay %64.7ye ulamtr. in 2011 ylnda 695 milyon tonluk retim
gerekletirmitir. Avrupa % 2.8lik bir artla 177.4 milyon tonluk retim kaydetmitir. 2011 ylnda Kuzey
Amerika 118.9 milyon ton retimiyle, retimini %6.8 artrmtr. Amerika bu dnemde retimini % 7 artrarak
86 milyon ton retim gerekletirmitir. BDT %4lk art gstererek 112.6 milyon ton retim gerekletirmi,
bunun 68.7 milyon tonunu Rusya, 35.3 milyon tonunu Ukrayna kaydetmitir.

Global ekonomideki bymenin yavalamas, hkmet harcamalarnn kstlanmas, mali sklatrma tedbirleri
ABnin d ticareti zerinde olumsuz etki yapmtr. 2011 ylnda in ekonomisi %9.5, ABD %2 Rusya ise %3.5
byme kaydetmitir. Gelimi lkelerin taleplerinde zayflama grlmekle beraber, Asya lkeleri ve gelimekte
olan lkelerin taleplerinde art grlmtr. Trkiyenin nemli bir pazar olan AB lkelerinde elik tketimi
%7.5 artmakla birlikte, ithal rnlerin elik piyasasndaki pay %21 seviyelerine ulamtr. Bu dnemde
Trkiye, ABye ynelik yass elik ihracatn ciddi bir oranda artrmtr. Ocak Temmuz dneminde Trkiye
ABye en fazla scak haddelenmi geni erit ihra eden lke konumuna gelmitir. Dnya ham elik retim
rakamlar ve grafii ekil 2.3 de verilmitir.
ekil 2.3. Ham elik retim rakamlar [www.worldsteel.org]
Tablo 2.1. Dnya ham elik retimindeki deiimler [www.sanayi.gov.tr]
Dnya elik ticareti 2011 ylnn ilk yarsnda artmakla beraber, dier yarsnda bir nceki yln ayn dnemine
gre kk bir azalma kaydetmitir. 2011 ylnda en byk ihracat in
gerekletirmitir. Blgesel olarak ticaret dengelerini incelediimizde NAFTA lkelerinin (Kuzey Amerika)
demir elik ticareti ann artm olduunu, Avrupann ticaret fazlasndan aa doru bir dnm
gerekletirdiini baz Asya lkelerinin ise demir elik ticaretlerinde fazla verdii gzlenmitir.
ekil 2.4 de lkelerin 2012 ylnda elik retim paylar verilmitir. ekilden grlecei zere elik retiminde en
byk pay inde retilene aittir. Trkiye ise dnya elik retiminin yaklak %2,3 lk ksmn karlamakta ve
dnyada 2012 yl itibar ile 8.srada bulunmaktadr.
50,00% 46,30%
45,00%
40,00%
35,00%
30,00%
25,00%
20,00% 17,80%
15,00%
10,00% 6,90% 5,70%
4,90% 4,60% 4,50%
5,00% 2,70% 2,30% 2,20% 2,10%
0,00%
ekil 2.4. Dnya elik retiminde kelerin paylar (2012 yl retim rakamlarna gre)
Tablo 2.2 de dnyada elik retiminde sz sahibi olan firmalar listelenmitir. Tablodan grlecei zere en fazla
elik retiminin yaplan blgesin Asya blgesi (in, Kore, Japonya ve Hindistan) olduu grlmektedir. Dnya
elik retim lideri ArcelorMittal olup bu firma elik retiminin %47 sini Avrupada, %35 ini Amerika ktasnda,
%18 ini ise dier lkelerde (Kazakistan, Ukrayna, Gney Afrika) gerekletirmektedir. Bu firma dnyada 20 den
fazla lkede elik retimi yapmaktadr.
Tablo 2.2. Dnya elik reticileri (milyon ton)
Sra 2011 2010 RKET lke
1 97.2 98.2 ArcelorMittal Lksemburg

2 44.4 52.9 Hebei Iron and Steel in
3 43.3 37.0 Baosteel Grubu in
4 39.1 35.4 POSCO G. Kore
5 37.7 36.6 Wuhan Iron and Steel in
6 33.4 35.0 Nippon Steel Japonya
7 31.9 30.1 Jiangsu Shagang in
8 30.0 25.8 Shougang in
9 29.9 31.1 JFE Japonya
10 29.8 22.1 Ansteel in
11 24.0 23.2 Shandong Iron and Steel Group in
12 23.8 23.5 Tata Steel Hindistan
13 22.0 22.3 United States Steel Corporation A.B.D.
14 20.5 21.6 Gerdau Brezilya
15 19.9 18.3 Nucor Corporation A. B.D

2.2. Trkiye Demir elik retim Rakamlar
2.2.1. Trkiye Demir Rezervleri
Trkiyede bu gne dein 900 kadar mntkada demir cevheri saptanm olup, ekonomik olabilecei dnlen
500 civarnda mntkada ett yaplmtr. Bu almalarda, Trkiye demir cevheri bakmndan, 10 blgeye
ayrlmtr:
1. Sivas-Malatya Blgesi,
2. Kayseri - Adana Blgesi,
3. el Blgesi,
4. Payas - Kilis Blgesi,
5. Giresun Blgesi,
6. Ankara - Krehir Blgesi,
7. Sakarya - amda Blgesi,
8. anakkale - Balkesir Blgesi,
9. Ktahya Blgesi,
10. Aydn - zmir Blgesi,
Ancak bu blgelerin demir tenr ve rezervleri deikenlik arz etmektedir. Bu nedenle daha salkl bir
blgelendirme aadaki ekilde yaplabilir.
Sivas Malatya Erzincan Blgesi: Bu blge, halen iletilmekte olan madenlerin byk ksmn ihtiva etmesi,
rezervlerinin bykl ve ileride deerlendirilebilecek dk tenrl rezervleri de iermesi nedeniyle,
Trkiyenin en byk demir cevheri blgesidir. Halen yksek tenrl, direk arjlk cevher retim merkezi
durumunda olan bu blgede; 1985 ylnda Divrii Konsantrasyon ve pelet tesisleri retime balamtr. Dk
tenrl Hekimhan-Deveci sideritlerini ilemek iin planlana kalsinasyon tesisleri ile yine dk tenrl
Hekimhan-Hasanelebi manyetit yataklarnn iletilmesi iin dnlen Konsantrasyon ve pelet tesislerinin de bu
blgede yer alacak olmas, blgenin uzun yllar Trkiye demir madencilik blgesi olacan gstermektedir. Bu
blgede son yllarda yaplan almalarla nemli rezerv artrc gelimeler kaydedilmi olup; Divrii A+B Kafa,
Dumluca, Bizmien, Kurudere, etinkaya, Otluklise, Deveci, Karakuz, Sivritepe, Hasanelebi bu blgenin
nemli cevher yataklardr.
ekil 2.5. Trkiye demir rezervlerinin dalm
Kayseri Adana Blgesi: Trkiyenin ikinci derecede nemli demir cevheri blgesi olup, daha ziyade yksek
tenrl, direk arjlk cevherler iermektedir. Attepe, Kzl Mente, Karaattepe, Marabeli (Koruyeri),

Elmadabeli, Aydelii, Kararnadaz ve Tacir demir yataklarnn bulunduu bu blgede, son yllarda (1989-
1993) MTA tarafndan yaplan etd ve sondajl aramalar sonucunda Mansurlu-Attepe civarnda nemli rezervler
ortaya karlm olup, yeni rezervlerin bulunmas beklenmektedir.
Ankara Kesikkpr Blgesi: Ankara-Bala, Krkkale-Keskin arasnda yer alan blgede; Madentepe,
Bykocak, Camiisar, ve Camiikebir yataklar bulunmakta olup, uzun yllardr Karabk Demir elik
Tesislerine sevkiyat yaplmaktadr
Bat Anadolu Blgesi: Bat Anadolu Blgesi demir cevheri yataklar, genellikle yksek tenrl, ancak
empriteli cevher ihtiva etmektedir. Bu cevherler ancak dier cevherler ile harmanlamak suretiyle empriteleri
tolere edilerek kullanlrlar. Blgede mevcut aml cevheri Cu, Eymir cevheri As ve Ayazmant cevheri Cu ve S
ynnden empritelidir. Ayazmant, Byk ve Kk Eymir, avdar, Hortuna sahalar bu blgede
bulunmaktadr.
Dier Blgeler: Yukarda sz edilen blgeler dnda kalan cevher yataklar, belirli bir blgede toplanamayacak
ekilde dank olup en nemlisi, Bingl - Gen - Avnik yatadr. Yatak nemli miktarda rezerv olmakla
beraber fosfat (P) empritesi ierdiinden teknolojik proses gerekmektedir. Ayrca; Sakarya - amda (karbonat
ve silisli), Payas (yksek alminal), el yresindeki (dk tenrl) yataklar, Bitlis - Meesrt, kzyata
(Fosfat empriteli), Adyaman - elikhan - Bulam (Fosfat empriteli), Kahramanmara - Beritda (dk
tenrl), yozgat - Sarkaya (dk tenrl) gibi sorunlu cevher yataklar da teknolojik proses gerektirmektedir.
Tablo 2.3. Trkiyedeki demir cevheri sahalar (www.mta.gov.tr)
2.2.2. Trkiyenin elik retim Rakamlar
2011 yl itibaryla, Trkiye 34.1 milyon tonluk retimiyle 2010 ylna kyasla ham elik retimini % 17
artmtr. Bu performansyla Trkiye Dnya Ham elik retim sralamasnda ilk 10 lke arasnda yer almtr.
2011 ylnda retimini % 17.2 orannda artran sektr, bu dnemde de dnya elik retiminde ilk 10 retici
arasna girmitir. Ktk retimi miktar baznda % 11 orannda artla, 22.1 milyon tona, slab retimi ise, % 36
orannda artla 8.9 milyon tona ykselmitir. Nihai mamul retiminde, 2011 ylnda, Trkiye retimini toplam
% 21.5 orannda artla, 2010 ylndaki 26.30 milyon tondan, 31.9 milyon tona ykseltmitir. Yeni kapasitelerin
de katksyla, en yksek retim art % 36.9 orannda artla, 6.63 milyon tondan, 9.08 milyon tona ulaan yass
rnlerde gzlenmitir. Ayn dnemde, uzun rn retimi ise, % 16.3 orannda artla, 19.67 milyon tondan,
22.87 milyon tona ulamtr. 2011 ylnda, 31.94 milyon tonluk toplam nihai elik rnleri retiminin % 71.6
oranndaki ksm uzun rnlerden, % 28.4 oranndaki ksm yass rnlerden olumutur. 2011 ylnda elde
edilen toplam 5.64 milyon tonluk retim artnn, % 57 oranndaki ksm uzun rnlerde, % 43 oranndaki ksm
yass rnlerde gzlenmektedir.

Tablo 2.4. 2011 yl Trkiyenin rnlere gre ham elik retimi (1000 t) [www.sanayi.gov.tr]
Trkiyenin, 2015 ylna kadar, yass-uzun rn arz-talep dengesizliinden kaynaklanan sorunlar nemli lde
geride brakmas ve demir-elik sektrnn demeler dengesi an kapatma ynnde nemli katk salamas
beklenmektedir. Uzun vadede ise vasfl, paslanmaz ve yapsal elik gibi katma deeri yksek rnlerin, retim
ve tketim paylarn arttrmas ngrlmektedir. Ayrca, Trkiyenin deprem blgesinde olmas nedeniyle
yapsal elie ynelik tketim alkanlklarnn yerlemesi sonucunda ciddi retim kapasitelerine ulamas
beklenmektedir. Demir elik sektrnde, bata inaat ve otomotiv olmak zere, boru, profil, dayankl tketim
eyas, yakt ara ve gereleri imalat, tarm aralar imalat, teneke tketicileri ile gemi ina sektrne ynelik
retim yaplmaktadr.
2011 ylnda genellikle inaat sektr tarafndan tketilen uzun rnlerde, toplam tketim %17.7 orannda
artla, 11.66 milyon tondan, 13.72 milyon tona ykselirken, daha ok otomotiv, beyaz eya, makine sektrleri
tarafndan tketilmekte olan yass rnlerdeki tketim art ise % 10.6 seviyesinde kalm ve 13.2 milyon tona
ulamtr.
ekil 2.6. Trkiye Demir elik haritas [www.sanayi.gov.tr]
lkemizde ham elikten nihai mamul reten reticiler Marmara, Ege, Akdeniz, Karadeniz ve Anadolu
blgesinde faaliyet gstermekte olup, reticilerin ounluu Marmara, Ege, Akdeniz sahil eridinde yer
almaktadr. Demir elik sektrnde yaklak 150ye yakn firma faaliyet gstermektedir. Bunlarn ierisinde
kapasiteleri 50.000 ton ile 3.500.000 ton arasnda deien Elektrik Ark Ocakl tesis ile toplam kapasiteleri
8.500.000 ton olan entegre tesis bulunmaktadr. Dier tesisler ise sadece haddehane hviyetinde olup, dardan
satn alm olduklar ktk ile profil, filmain, nervrl ve yuvarlak inaat demiri reten tesislerdir.

Tablo 2.5. EAO ve BOF baznda hurda ve cevher kullanm rakamlar
Demir elik sektrnde, arlkl olarak ithal girdi kullanlmaktadr. Elektrik Ark Ocakl (EAO) kurulularda
hammadde olarak kullanlan hurdann %70 civarndaki blm ithal edilmektedir. 2011 ylnda 9,8 milyar (21,5
milyon ton) dolarlk hurda ithal edilmi ve bu ithalatn byk bir ksm ABD, Rusya, Ukrayna ve AB (27)
lkelerinden yaplmtr. Entegre tesislerde ise, hammadde olarak 1,1 milyar dolar (4 milyon ton) ta kmr ve
1,2 milyar dolarlk demir cevheri ithal edilmitir.
http://www.northernironcorp.com/canadian-iron-ore-market
http://www.dcud.org.tr/
http://www.worldsteel.org
http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/demir-celik-raporu-2012-06042012151706.pdf
http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/iron_ore/mcs-2011-feore.pdf
http://www.mta.gov.tr
Erdemir Madencilik San. Tic. A..

BLM 3 HAMMADDELER VE N LEMLER
3.1. Demir elik retiminde Kullanlan Hammaddeler
Demir elik retimi iin gerekli hammadde ve balang malzemeleri aadaki ekilde gruplandrlabilir;
Demir esasl malzemeler (demir cevheri, hurda)

Yaktlar ve redkleyiciler (kok, kmr, gaz vb.)
Flakslar (curuf yapclar) ve ilaveler (alam yapclar)
3.1.1. Demir Cevherleri
Yerkabuundaki elementler arasnda demir %5.6 bulunma oran ile oksijen, silisyum ve aluminyumdan sonra
drdnc srada yer almaktadr.
Demir doada saf halde yer almayp kimyasal bileikler eklinde bulunmaktadr. En ok rastlanan demir
oksijen (demir oksitler) bileikleridir. Demir bileikleri daima gang olarak bilinen empriteler ile kark halde
bulunurlar. Bu demir oksit ve gang karm ekonomik retimin mmkn olduu demir cevherleri olarak
snflandrlrlar.
Gang bileimi demir cevherlerinin ilenmesinde nemli bir role sahiptir. Eer gang yksek oranda kire (CaCO3)
ieriyorsa cevher bazik, silika (SiO2) oran daha fazla ise asidik olarak nitelendirilir.
Demir elik sektrnn ana hammaddesi demir cevheridir. Bir madenin cevher olarak deerlendirilebilmesi iin
iletilmesi ve kullanlmasnn ekonomik olmas gerekmektedir. elik sanayiinde kullanlan demir cevherlerinin
harman tenrnn en az %57 Fe olmas arzu edilmektedir. Demir cevherleri doada;
Manyetit (Fe3O4),
Hematit (Fe2O3),
Limonit (FeO(OH).nH2O),
Gtit (Fe2O3.H2O),
Siderit (FeCO3) ve
Pirit (FeS2)
mineralleri eklinde bulunmaktadr.
Manyetit (Fe3O4) (FeO.Fe2O3)
Yksek oranda demir ieren (%60-70) ve eser elementlerden geni

lde arndrlm bir demir cevheridir. Gang mineralleri
ounlukla silis (asidik) ieriklidir. Demir ve oksijen atomlarnn
manyetit yapsnda ok sk bal olmalar nedeniyle redklenmesi
zordur. sminden de anlalaca zere yksek manyetiklik zellii
gsterir. sve, Norve ve Rusyada geni manyetit yataklar
mevcuttur.
Hematit (Fe2O3)
Dk fosfor (P) ve kkrt (S) ierii, silisli (asidik) yapsyla

yksek demir ieriine sahiptir. Belirgin kzl rengi, demir ()
oksit ieriinden kaynaklanmaktadr. Demir-oksijen balar daha
zayf olduundan kolay redklenebilir. lenebilir maden yataklar
yerkrenin her yerinde bulunabilir.
Limonit (FeO(OH).nH2O)
Limonit sulu olup, demir oksitler su ile kararl bir ba

oluturmutur. Dk demir konsantrasyonu ile en yaygn bulunan
demir cevheridir. Maden iletmesi, maden yataklar ok geni
olduunda ekonomiklii vardr.

Siderit (FeCO3)
%30-40 Fe ierii ile siderit cevheri nispeten kolay redklenebilir.

ounlukla kire, mangan ve dk oranda fosfor ierir. En nl
cevher da olan Steiermark (Avusturya), bu tr cevherden
olumaktadr. Siderit madenleri gnmzde ekonomik olarak
nemini yitirmitir.
Gtit (Fe2O3.H2O) veya [FeO(OH)]
Sulu demir bileiklerinden biri olan gtit, genelde doada limonit

ve hematitle birlikte bulunmakta, nemli bir demir cevheri olarak
kabul edilmektedir.
Pirit (FeS2)
Pirit yaygn ve demir oran yksek iermesine ramen, nemli bir

demir kayna olarak hi kullanlmamtr. Hematit gibi birincil
demir cevheri deildir. Kkrt kazanm amacyla kullanlan bir
cevher olarak kabul edilmektedir.
Demir elik retim fabrikalarnn yksek frnlarnda kullanlan demir cevherlerine uygulanan en basit kalite
kriterleri aada sralanmtr;
demir orannn tipi ve miktar

metalurjik zellikler (sinterleme srasnda cevherin davran, tane paralanmas vb.)
redklenebilirlik
eser elementlerinin tipi ve miktar (Al, Mn, P, K, Na)

ok dar aralkta gang ve istenmeyen eser elementlerini tanmlayan demir cevheri kalite standartlarna artk daha
sk rastlanmaktadr. Demir cevherinin deerlendirilmesinde retim ve scak metale (sv pik demir) veya
dorudan redklenmi demire (DRI) dnmndeki maliyetler de nemlidir. lgili kriterler aada
zetlenmitir;
cevherlerin demir ierii

empritelerin varl (gang)
tane boyut dalm
maden yatann genilii
cevherin madenden karlma maliyetleri
maden yatandan retim tesislerine olan nakliye masraflar
Cevherler hem ak maden iletmesi (ekil 3.1) hem

de yer alt madenleri (ekil 3.2) eklinde
karlabilirler. allabilir demir cevheri
madenlerinin yzeye yakn olduu yerlerde, cevher
ak iletme eklinde karlabilir. Yer alt
iletmecilii demir cevheri karlmasnda pahalya
mal olmaktadr.
ekil 3.1. Ak demir maden iletmesi

Demir madenleri ok nadir olarak madenden dorudan
demir-elik fabrikalarnn stoklarna gnderilirler.
Rota genellikle birden fazla ykleme ve uzun tama
mesafeleri iermektedir. Tama ilemlerinden nce
gang minerallerinin ounluu giderilerek cevher
konsantre hale getirilir. Bu ilem, cevher
zenginletirme olarak bilinmektedir.
ekil 3.2. Kapal demir maden iletmesi
3.1.2. Curuf Yapclar (Flaks)
Cevherde bulunan gang mineralleri ve kokun klleri, bileen elementlerine bal olarak 1700 2000C gibi
yksek ergime scaklklarna sahiptir. Bu malzemeler yksek frnn alma scaklklarnda kolayca
ergitilemedikleri iin, flaks ad verilen curuf yapc malzemeler ilave edilmektedir. Bunlar gangn ergime
scaklklarn 1300 1400C ye drerek dk viskoziteli curuf oluturur.
Curuf yapc ilave maddeler ilavesinde metalin ergimesi sonrasnda kimyasal olarak birletii veya fiziksel
olarak kart yabanc maddelerden ayrt metalurjik ilemlere izabe ad verilmektedir. Demir izabesinde
yabanc maddeler bu her iki durum srekli mevcut olduundan ham demir retimi iki ilem gerektirir:
1) metalin bileik olarak bulunduu elemanlardan ayrlmas (redksiyon)
2) metalin karm halinde bulunduu ksmdan (gang) ayrlmas
Demir cevherlerinde bulunan ve curufa gemesi istenen gang mineralleri genelde refrakter zelliktedir, bir dier
ifadeyle kolay reaksiyona girmezler ve yksek scaklklarda ergirler. Bu gang minerallerinin tam olarak
ergimemesi izabe ilemini geciktirir. Bu durumda flakslarn birinci grevi, gang minerallerini daha kolay ergir
hale getirmek tir.
Cevher iindeki baz elemanlar, demir ile benzer tarzda redklenmekte, demir iinde ergimekte ve demir ile
bileik yapmaktadr. Hammadde ierisinde demir ile bileik yapm bu elemanlar, demir metali yerine tercih
edecekleri baka bir madde bulunmad srece demirden ayrlmayacaktr. Bu durumda flakslarn ikinci nemli
grevi, gang minerallerinin demir yerine tercih edecekleri bir maddeyi temin etmek ve metalin serbest hale
gemesini salamak tr.
zabe ilemine giren btn curuf yapc maddeler aralarnda bileikler yapmak iin birbirleri ile reaksiyon
gerekletirmeleri bakmndan asidik ve bazik olarak snflandrlrlar. zabe ilemlerinde yksek scaklklarda en
aktif asidik bileenler silis ve fosfor, en bazik bileenler ise kalsiyum, magnezyum ve sodyum bileikleridir.
Flakslarn grevlerinden biri, istenmeyen yabanc maddelerle kimyasal reaksiyona girerek kolay ergiyen curuf
yapmak olduundan, bazik karakterli yabanc maddeleri gidermek iin asidik flaks, asidik karakterli yabanc
maddeleri gidermek iin bazik flaks kullanlmaktadr. Genel olarak asidik ve bazik maddeler arasndaki
reaksiyonlar sonucu oluan curufun ergime scakl, curufu oluturan bileenlerin ergime scaklndan daha
dktr.
Birok cevherde asidik ve bazik karakterli yabanc maddeler bulunmasna karlk, asidik bileenler (SiO2 gibi)
daha fazladr. Cevherlerde CaO+MgO gibi bazik oksitler de bulunmakta, ancak asidik olan SiO 2 yi balayacak
kadar bulunmamaktadr. Bu nedenle hem silisi hem de fosforu curufa atabilmek iin yksek frnda ham demir
retiminde flaks malzemesi olarak kireta (CaCO3) kullanlmaktadr. Kireta bazik karakterli flaks olup
dolomit de (MgCO3.CaCO3) dier bazik flakslara rnektir. Asidik flakslara rnek silika (SiO2) verilebilir. Bu
flaks malzemesi genelde elik retiminde kullanlmaktadr.
Bazik flaks olan kireta yksek frna para halinde arj edilebildii gibi cevherin sinterlenmesi esnasnda
tlerek sinter harmanna katlarak da ilave edilebilir. Bu durumda flaks yksek frna arj edilmeden nce
cevherdeki baz yabanc maddelerle birleir ve yksek frna gerekenden daha az kireta arj salanm olur.
Genel olarak sinterleme kullanlacak kiretann tane boyutunun 3 mmnin altnda, yksek frnda kullanlacak

para kiretann boyutunun 5-10 cm aralnda olmas istenir. Frnn normal almas esnasnda kireta
aadaki reaksiyona gre paralanr.
CaCO3 CaO + CO2
CO2 gaz frnn yukar ksmna doru giderken CaO frnn alt ksmlarnda curuf yapc olarak grev yapar.
Yksek frnda kullanlacak kiretann olabildiine az silika iermesine dikkat edilir. elik retimi esnasnda
ise kireta kalsine edilerek yani CaO halinde frna ilave edilir ki bu maddeye yanm kire ad verilir.
Alumina da (Al2O3) flaks malzemesi olarak nadiren kullanlr. artlara bal olarak asidik veya bazik karakterli
davranabilir. rnein yksek silisli curuflarda aluminyum silikat, yksek CaO bulunan ortamlarda kalsiyum
aluminat bileii oluturur.
Yksek frnda kullanlan ve ntr karakterli bir baka flaks malzemesi Flupat (CaF2) dr. Bu flaks malzemesinin
temel grevi curufu daha akkan yapmaktr. Flupatn genel bir kimyasal bileimi aada verilmitir.
Tablo 3.1. Flupatn tipik kimyasal bileimi
Bileen %
CaF2 81
SiO2 4.75
Al2O3+Fe2O3 1
S 1
CaCO3 kalan
Flaks malzemeleri kullanlmadan nce tlr ve kurutulurlar. Tane boyutlarnn kk olmas, tanelerin yzey
alannn artmasna neden olduundan daha kolay reaksiyona girmesini salarlar. Bu nedenle tane boyutu bu tr
reaksiyonlarda nemlidir.
3.1.3. Metalurjik Kok
Redkleyici malzemeler yksek frnda demir cevherinin ilenmesinde kullanlr. Em nemli redkleyici madde
kok kmrdr. Metalurjik kok retimi daha detayl olarak Blm 4de anlatlacaktr.
3.2. n lemler
Modern ve yksek performansl yksek frn retimleri, cevherin redklenebilirliinin arttrlmas ile
gereklemektedir. Bu n hazrlklar, yksek frn arj malzemelerinin aglomerasyonu olarak adlandrlan n
ilemlerdir. Genel olarak bu aglomerasyon ilemi sinterleme veya peletleme ile salanmaktadr. Bir baka
aglomerasyon ilemi ise briketlemedir. Aglomerasyon ileminin 2 temel amac vardr;
1) Boyut bytme
2) Mukavemet ve geirgenlii arttrma
ok kk cevher paracklarnn yksek frna arj edilmesi uygun deildir. Bunun nedeni, kk partikller
frn ierisinde reaksiyona girmeden baca gazna kararak uzaklaabilecek olmasdr. Bu yzden kk
partikller aglomerasyon ilemiyle daha byk boyutlu hale getirilirler. Ayrca aglomerasyon ilemiyle daha
boluklu (poroz) bir yap elde edilir. Bu sayede zellikle kat gaz reaksiyonlarnda reaksiyon temas alan artar,
redksiyon daha fazla gerekleir.
Aglomerasyon ilemleri sonrasnda elde edilen rnlerde (aglomeratlarda) aranan temel zellikler ise,
1) aglomerat tane irilii

2) paralanma zellii
3) salamlk
4) porozite
5) younluk
6) topaklanma zellii

zellikle dk tenrl cevherlerin, cevher zenginletirme yntemleriyle tenrlerinin ykseltilmesi, istenmeyen
safszlklarn giderilmesi gibi uygulamalar aglomerasyon ilemlerinin nemini her gn biraz daha arttrmaktadr.
Gnmzde demir cevherleri ve konsantrelerine uygulanan aglomerasyon ilemlerinden sinterleme ve peletleme,
ok byk boyutlara ulamtr.
Dnyada yksek frn arjnn %50 si sinter, geri kalan para cevher ve pelettir. Avrupada bu oran %70 sinter,
%16 pelet, %14 para cevherdir.
3.2.1. Sinterleme
Demir cevherlerinin sinterlenmesinde 3 temel ama vardr. Bunlar;
1) ok kk boyuttaki yani toz halindeki cevherin yksek frna arj edilebilir hale getirmek
2) Cevherde mevcut kkrd oksit haline dntrmek ve kkrt miktarn azaltmak
3) Yksek frn alma artlarnda kullanlabilecek ve indirgenme kabiliyeti yksek, mukavemetli,

ufalanmaya kar dayankl arj malzemesi elde etmek ve bu sayede retim verimini arttrp iletme arzalarn en
aza indirmek
ekil 3.3. Sinter prosesinin ematik gsterimi
Bir sinter prosesinde arj malzemesi;
Toz halindeki cevher

Katk malzemeleri (rn. Kireta)
Geri dnm demir bazl malzemeler (geri dndrlm sinter tozlar, toz tutma sistemlerinden gelen
tozlar, haddelemeden gelen tufaller vb.)
Kok tozu (arjda yanma olaynn salanmas iin)
Sinterleme ileminden nce arj malzemelerinin uygun ekilde kartrlmas gerekmektedir. Toz halindeki
cevhere kireta gibi katk malzemesi, geri dnm malzemeler ve yanma olaynn gereklemesi iin kok
tozu ilave edilir ve harman bir kartrcya yklenir. Burada iyi bir karm salanr, hatta bir miktar kk
peletler de oluabilmektedir.

ekil 3.4. Sinter harmannn sinter frnna ilerlemesi ve yanma blgesi
Sinter nitesinde sya dayankl dkme demirden retilmi geni bir hareket eden zgara bulunmaktadr.
Sinterlenecek malzeme, 3-5 cm kalnlndaki geri dnm sinter malzemesinin zerine yerletirilmektedir.
Alttaki bu tabaka, hem sinter harmannn zgara boluklarndan aaya akmasn nler, hem de zgaray yanma
slarndan korur. Modern sinter nitelerinde sinterlenecek malzeme tabakasnn derinlii yaklak 40-60 cm
arasndadr. Eski tesislerde bu derinlik daha kktr.
Izgarada, sinterleme haznesinin banda, harmandaki koku ateleyecek, yani yanmasn salayacak bir
tututurma ksm bulunmaktadr. Tutuma salanan harmanlarn bulunduu zgaralarn alt ksmndaki hava
kanallarndan hava emii yaplarak karmdaki yanma ileminin (ve dolaysyla sinterleme ileminin) devam
etmesi salanr. 250 m2 hava emi alanna sahip veya 3 m genilikte zgaralar bulunan sinter tesisleri de
bulunmaktadr. Sinter karm zgara boyunca ilerlerken yanma blgesi karmda aaya doru ilerlemektedir.
Bu durum kk partiklleri sinterleyerek poroz yapl bir malzeme olmasna yetecek sy (1300 1480oC
scaklk aralnda) salamaktadr.
Sinterleme prosesi esnasnda birok kimyasal ve metalurjik reaksiyon gereklemektedir. Bu reaksiyonlar hem
sinterin kendisini, hem de toz ve gaz emisyonlarn (yayma, dar verme) retmektedir. Reaksiyonlar st ste
gelimekte, birbirlerini etkilemekte, sinterleme blgesinde bulunan kat partikller, gaz faz ve ergiyikler
arasnda kat hal ve heterojen reaksiyonlar meydana gelmektedir. Sinterleme esnasnda aadaki prosesler ve
reaksiyonlar gereklemektedir;
Harmandaki nemin buharlamas

Temel bileenlerin n snmas ve kalsinasyonu, kokun yanmas ve karbon, pirit, klorrl ve florrl
bileiklerle ortamdaki oksijen arasndaki reaksiyonlarn gereklemesi,
Hidratlarn dekompozisyonu ve karbonatlarn ayrmas
Kalsiyum oksit ile hematit arasnda reaksiyon
Silikat faz, kalsiyum oksit ve demir oksit fazlar arasnda ergiyik bir faz oluturmak ve ergimi faz
orann arttrmak iin gerekleen reaksiyon

Kalsiyum slfr bileikleri ile alkali klorr ve metal klorrlerle birlikte florr ieren bileiklerin
oluumu
Yksek scaklk blgesinde demir oksitlerin metalik demire redksiyonu
Kokun yanmas ve nemin buharlamasnn etkileriyle boluk ve kanallarn oluumu
Sinter soumas esnasnda klme ve sertleme etkileriyle yeniden oksitlenme ve yeniden kristallenme
reaksiyonlar
Sinter soumas esnasnda termal gerilmeler nedeniyle atlaklarn oluumu ve sinter yapsnda
kusurlarn oluumu
Elde edilen sinter scak halde paralanr, eleme ilemi yaplr ve soutma ilemi yaplr. Soutma ilemi havayla
yaplr. Sinter soutmasnda kullanlan hava 300C ye kadar kabilir bu snm hava, sinterleme ileminde
kullanlmaktadr. Soutulmu sinterde 5 mm den daha kk paracklar sinter harmannda kullanlmak zere
geri gnderilmektedir.
ekil 3.5. Sinterleme sonras elde edilen rn
Sinterler Asidik sinter ve Flaksl sinter olmak zere iki trdedir. Asidik sinterler ierisine flaks malzemesi
katlmayan sinterlerdir. erisinde flaks bulunan ya da sonradan eklenen sinterlere ise flaksl sinter ad
verilmektedir.
Asit sinterde sinterlemenin avantajlar;
1) Tozlarn sert, kuvvetli ve dzgn sngerimsi paralar halinde toplanmas, iyi yatak geirgenlii
salar
2) Cevherde varsa kkrt ve arseniin %60-70 kadar sinterleme esnasnda uzaklatrlr
3) Rutubet ve dier uucu bileenler giderilir
4) Yumuama scakl artar, yumuama aral daralr.
Flaksl sinterlemedeki avantajlar ise;
1) Kireta sinterleme esnasnda kalsine olduundan yksek frnda enerji kaybna neden olmaz
2) Kire ilavesi viskoziteyi ve curuf ergime scakln dreceinden daha az kok kullanlr
3) Sinter iindeki kire, birincil curufun (FeO-Al2O3-SiO2) ergime scaklnn dengeli olmasn salar
4) Kire, sinter iindeki silikann indirgenmesini engeller
5) Kire, sinter iinde fayalit (FeO.SiO2) oluumunu engeller. Bu maddenin redksiyonu zordur.
6) Asidik sinterle oluan curufun viskozitesine gre daha dk viskozite salar
7) Sinterlenme hz daha yksektir
8) Frn retimini pelete gre daha ok arttrr, nk daha gzenekli yapya sahiptir
3.2.2. Peletleme
Tenrleri dk ve safszlk miktarlar yksek frnda kullanlamayacak kadar ok olan cevherler, cevher
zenginletirme ilemlerine tabi tutulurlar. zellikle tme ilemlerinde kan ve 0.05 mm den kk tozlar
ortaya kar. Zenginletirme sonras elde edilen bu konsantre rnlerin yksek frna arj edilmesi uygun
deildir. Ayrca sinterleme prosesinde sinter geirgenliini de dreceinden sinter yapmaya da uygun

deildirler. Byle durumlarda konsantre rnn ierisine katlan bir balayc ile, ayrca nem ve s ile belirli
boyutlara getirme ilemine peletleme ad verilmektedir.
Toz halindeki demir cevherini peletleme ileminin amac,

aglomerasyon ve sertletirme yoluyla demir ynnden
zengin ince mineralleri pelet olarak tanmlanan (ekil 3.6)
yksek frn arj malzemesi haline getirmektir. Peletler
sert ve genelde kresel maddeler olup yksek frnda
kullanlmalar iin belirli zellikleri tamalar
gerekmektedir.
ekil 3.6. Demir peletleri
Peletlerin sahip olmas gereken zellikleri;
1) Toz, krnt ve ince ksmdan arndrlm olmal

2) Tanma ve stoklanma srasnda meydana gelebilecek krlmalara kar fiziksel dayanklla sahip
olmal
3) Yksek frnda stlrken eitli reaksiyonlar srasnda meydana gelebilecek zamansz ufalanma kar
diren gsterecek yapya sahip olmal
Peletlenecek cevher ve kaynaklar, zenginletirilmi dk tenrl demir cevheri veya dorudan yksek frna
arj edilmeyen toz halinde bulunan yksek tenrl cevherler olabilir.
Peletleme harmannda bulunan demir cevheri fiziksel ve kimyasal adan birka zellik tamaldr. Yapsna
gre %60 demir ieren cevherler peletlenebilmektedir. Ancak dnya genelinde %65 den yksek demir ieren
cevherler peletleme ilemine tabi tutulmaktadr. Ham pelet eldesinde en nemli etkenlerden biri cevherin zgl
yzey alandr. Cevherin yapsna gre bu deer ortalama 1500 cm2/g veya daha dk olabilir. Ham pelet
eldesinde peletlenecek cevherin %5-10 nem iermesi istenir. Daha dk veya yksek nem ierii peletleme
olayna olumsuz etki etmektedir.
Ham peletlerin hazrlanmasnda kullanlan ikinci nemli madde balaycdr. Balayc maddelerin iki nemli
grevi vardr. Bunlar;
1) cevher konsantresi iindeki suyu tutmak
2) peletlerin sl ilemi esnasnda curuf balar olumadan n stma ilemleri esnasnda paralanp
dalmasn nlemek
Peletlemede balayc kullanm oranlar, filtre kekinin (zenginletirilmi cevher) nemi ile doru orantldr.
zellikle topaklarn byme hz, nem ile kontrol edilmektedir. Bu nedenle balayc olarak kullanlan maddeler,
suyun akkanln azaltacak nitelikte olmal, peletlenecek malzemenin yapsal zelliklerini bozmamal,
peletleme ilemindeki dier blmlere uyum salamaldr. Ayrca peletlemede kullanlacak malzeme yeterli
miktarda ve kolayca bulunabilmeli, ekonomik olmaldr.
Balayc maddeler 3 ana grupta toplanmaktadr.
norganik kimyasal maddeler

Organik maddeler
Bentonit
Peletlerde balayc olarak kullanlan katk maddeleri hem ham pelet retiminde serbest suyu kontrol eder hem
de kuru peletin dalmasn nler. norganik balayclarn tersine organik balayclar iinde bulunan baz
maddeler, peletleme ileminin sl ilem blmlerinde yok olmakta, rn peletlerin kimyasal yapsnda
bulunmamaktadr.
Dnyada gerek bulunabilirlii, gerekse ucuz olmas nedeniyle balayc olarak bentonit kullanm ok yaygndr.
Bentonitte genel olarak %58-65 SiO2, %18-25 Al2O3, maks.%6 Fe2O3, maks.%4 Na2O+K2O, maks.%5
CaO+MgO, maks.%6.5 ate kayb bulunmaktadr. Cevher yapsna bal olarak %0.5-1 orannda cevher ierisine
balayc katlr. Bentonit, hacminin %10-15 katna kadar su emme zelliine sahip olup ok ince tane boyutuna
sahiptir. Kurutulduklar zaman d cidarlarnda dayankl bir film oluur. Bentonitin bu zellii, ham peletteki
serbest suyu kontrolde ve n stma ilemleri srasnda ham peletin dalmasn nlemede nemli rol oynar.
Bununla birlikte cevher bnyesine katlan bentonit, yksek frnlar iin arzu edilmeyen bir katk malzemesidir.
Bu nedenle cevher ierisine katlan miktar kadar cevherin kalitesini drd gibi bnyesinde bulunan silika,
alumina ve alkalilerden dolay cevherdeki emprite miktarn arttrarak yksek frn veriminin dmesine neden
olurlar. Her %1 bentonit ilavesi, cevher konsantresindeki demir tenrn %0.6 orannda dmesine neden olur.
Yksek frnlarda rn peletin daha iyi kullanmn salamak amacyla peletleme ilemi srasnda ham pelet elde
edilirken, filtre kekine baz katk maddeleri katlabilir. Kullanlan bu katk maddeleri yksek frn verimliliini
arttrmaktadr. Bu katk maddeleri,
Olivin
Kire + kireta
Dolomit
olabilir. Olivinin kimyasal yapsnda %48-50 MgO, %41-43 SiO2, %6.1-6.6 FeO bulunmaktadr. %5
dolaylarnda katlan bu katk malzemesinin miktarnn belirlenmesinde peletleme ilemi, rn peletin fiziksel ve
kimyasal zellikleri ve yksek frndaki deikenler etki etmektedir. Kireta ve dolomitin de nemli yeri
vardr.
Yksek frna arj edilecek cevherin kontrol edilmesi gereken nemli deikenlerden biri, arjn asitlik veya
baziklik derecesidir. Cevherde bulunan SiO2 asidik, CaO ve MgO bazik karakterlidir.
Peletleme ilemi iki ana blmden oluur:
1) Ham (ya) pelet retimi: zenginletirilmi cevherin balayclar ile kartrlmas ve topaklanmas
2) rn pelet retimi: ham peletin nce ssal daha sonra soutma ilemine tabi tutulmas
ekil 3.7. Peletlemede aglomerasyon olay
Ham pelet retimi prosesin en nemli aamasdr ve bu aamada mukavemet, boyut, arpma mukavemeti ve
dier pelet zellikleri tayin edilir. lem tambur, koni ve diskler gibi dner cihazlar kullanlarak gerekletirilir.
Peletlerin topaklanp bilya eklini almas, suyun yzey gerilimi ve paralarn birbirine arpmas sonucu
gerekleir. Balangta su eklenerek ufak bir pelet ekirdei oluturulur, daha ekirdek byyerek pelet halini
alr. Ham peletleme olaynda gerekleen aglomerasyon olay ematik olarak ekil 3.7 de gsterilmitir. nce

partikller bir balayc ile peletleme haznesine yklendikten sonra kartrma ilemi gerekletirilir. Belirli bir
ada dnen pelet haznesinde tozlarn topaklanmas, akabinde belirli bir boyutta gelien peletlerin ortamdan
tamas prensibine dayanmaktadr. ekil 3.8 de disk eklinde peletleme hazneleri, ekil 3.9 da ise drum (davul)
tipi peletleme haznesi gsterilmitir.
ekil 3.8. Disk eklinde peletleme hazneleri
ekil 3.9. Drum (davul) tipi peletleme hazneleri
Ham pelet retimi esnasnda nem miktar %5-10 aralndadr. Ortalama nem miktar ok nemlidir. Az
miktardaki su boluklara hava girmesine, ok fazla su ise yaptrc zelliin tahrip olmasna neden olmaktadr.

ekil 3.10. Demir cevherinin peletleme akm emas
ekil 3.11. Ham peletlerin piirildii frn
ekil 3.12. Ham peletten rn pelet retim emas

rn pelet retiminde, dier bir ifadeyle ham peletlerin piirilmesi ileminde, dner frnlar kullanlmaktadr. Bu
frnlarn ap yaklak 5.2 m, uzunluklar yaklak 34.5 m, eimleri ise 3 dir. letme tonajna bal olarak 0.5-
1.5 devir/dakika hzla dnen frnda yakt olarak fuel oil kullanlmaktadr.
Ham peletlerin arj edildii ilk blge kurutma blgesidir. Bu blge yaklak 350C olup burada peletlerdeki nem
ve yapsal su giderilmektedir. n stma blgesinde ise scaklk 970 1130C civarndadr. Bu blmde de
yapsal su atlmaktadr. Ayrca hidratlar, karbonatlar ve slfatlar paralanarak ayrmaktadr. Curuf balar
olumaya balar, cevherdeki manyetit (Fe3O4) hematite (Fe2O3) dnmeye balar. Ayn zamanda 50-60 kg/pelet
mertebesinde mukavamete ularlar. Dner frndaki scaklk ise 1250 1320C aralnda olup bu blgede curuf
balar ve kristal bymesi tamamlanr.
ekil 3.13. Pelet stok sahas
http://www.sinomgroup.com/be22.html
http://dx.doi.org/10.1016/j.mineng.2007.09.005
http://ferrocom.com.tr/tr/ueruenler/item/28-demir-cevheri.html
http://www.mta.gov.tr/v2.0/madenler/mineraller/index.php?id=pirit
Demir elik retimi ders notlar U.en/.Ylmaz, 2012
http://www.wstyler.ca/pdf/analysis_processing/Pelletizing_Discs.pdf
http://www.bulk-solids-handling.com/imgserver/bdb/458600/458642/4.jpg
http://i00.i.aliimg.com/photo/246207081/balling_disc.jpg
http://www.metso.com/miningandconstruction/MaTobox7.nsf/DocsByID/FD649B46389D826E42256B9500317
622/$File/Great_Kiln.pdf
http://www.k-utec.com/Processing-of-Mineral-Raw-Materials.200.0.html
http://feeco.com/wp-content/gallery/rotary-drum/rotary-drum-8.jpg
http://www.alibaba.com/product-free/106610155/IRON_ORE_PELLETS/showimage.html

BLM 4 YAKITLAR VE METALURJK KOK
4.1. Giri
Demir-elik endstrisinde kmrn en ok tketildii alan yksek frndr. Kok yksek frnda kullanlan
evrensel bir yakttr. ndirgeyici ve s salayc olarak grev alr. Ayn zamanda retim maliyeti iin nemli bir
yer kaplar. Kmr, kok olarak ve enjeksiyon halinde toz kmrn yksek frna yakt olarak yklenmesi eklinde
tketilmektedir. Bunun yannda kmrn ok daha az tketildii buhar ve elektrik retimi iin de kullanm
mevcuttur. Yine elikhanede elik retimi srasnda karbon ilavesinde ve demir elik prosesinde dorudan
ergitme (Kupol Oca) ilemlerinde de kullanlmaktadr. Kok retimi iin satn alnan kmrlerden beklenen
zellikler, dier proseslerde beklenen zelliklerden ok farkldr. Sadece belirli bir snf kmr, yksek frnda
pik retimi iin ok spesifik zellikleri salayacak ekilde kaliteli kok retimine imkan salar.
Kokun yksek frnda be fonksiyonu vardr.
1. Termal ihtiyalar salamak iin bir yakt olarak kullanlr. Reaksiyonu,
2C+O2 2CO H= - 2300 k.cal / kg
2CO+O2 2CO2 H= - 8150 k.cal / kg
2. Demir oksitlerin indirgenmesi iin CO salar.
3. Metal ve metaloit oksitleri, Mn, Si, P gibi indirger.
4. Demiri karbrize ederek erime noktasn drr.
5. Kuru ve slak blgelerde geirgenlii salar ve mekanik destek olur. Kokun geirgenlii cevher, sinter
ve pelete gre % 60-100 orannda daha fazladr. Tyer seviyesine ininceye kadar erimez ve burada hava
tarafndan indirgenir.
Demir oksitten ekonomik olarak metalik demir retmek iin en uygun indirgen karbondur. nceleri bu nedenden
dolay erimeye elverili karbon iermesi ve uygun zelliklerinden dolay odunun damtlmasyla elde edilen odun
kmr kullanlmtr. Fakat bugn yksek frnlarda demir eldesinde kok kullanlmaktadr. Kok, antrasit ve
veya ta kmrn (bitml kmr) kuru damtlmasyla elde edilir. Kok gzeneklidir. Kokun kimyasal bileimi
gibi fiziksel zellikleri de kullanlan kmre ve damtma scaklna baldr. Metalurjik kokun stn fiziksel
zelliklere sahip olmas iin yksek scaklklarda (11001250 C) elde edilmesi gerekir.
4.2. Kok ve koklamaya uygun kmrler
Btn bitml kmrlerin kok imaline uygun olmamas gibi, kok imalatna uygun olan btn bitml kmrler
de metalurjik olarak kullanmaya uygun ayn salamlkta gzenekli metalurjik kok vermezler (r. S, P ierii
yksek ise). Yani, her kmrden kok olmaz. Her kok olan kmrden de metalurjik kok olmaz. Baz kmrler
dierleri ile kartrlmakszn kendi balarna olduka iyi kok imaline uygundur (rnein Sibirya ve Gney
Afrika kmrleri). Bazlar ise yalnzca kartrlarak kullanlabilir (rnein Zonguldak takmrleri). Kok
retim tip ve metodu da yksek frnda kullanlacak kokun kalite ve randmanna fazlasyla tesir eder.
Kok Cinsleri
Kok kmrleri imal edildikleri metoda gre balca cinse ayrlr: Dk-Orta-Yksek scaklk koklar.
Metalurjik kok stn fiziksel zelliklere sahip olmas iin yksek scaklklarda retilir. Koklamaya uygun
stn vasfl bir kmr bile dk scaklklarda (500-900C) koklatrlrsa metalurjik maksatlar iin uygun
deildir. Genel olarak, en iyi yksek frn koku pulverize edilmi ve harman yaplm, fazla uucu madde ve az
uucu madde ihtiva eden kmrlerin karmndan yksek scaklklarda niform bir stma ile elde edilir. Bugn
ok az iletme kok imali iin tek bir kmr kullanmaktadr.

ekil 4.1. Metalurjik kok
4.3. Metalurjik kokun zellikleri
Metalurjik kokta aranan genel zellikler;
Yksek frnlarda kullanlacak kok sevkiyatta paralanmayacak ve yksek frnn ar atlarnn basnc
altnda ezilmeyecek kadar salam ve dayankl olmaldr.
Toz ve ince paralar ihtiva etmemeli ve istenilen yanma hz ile yanmas iin kok paralara fazla iri
olmamaldr.
Bu fiziksel zellikler koklamaya uygun iyi bir kmrde koklama metodu ile kontrol edilir.
Kmr frna arj edilip stldnda 315-475C de plastik hale gelir.
Bitml kmr (ta kmr) bu scaklk aralna stldnda uucu maddeler nce hzl olarak sonra
950C a kadar daha yava olarak kmrden karlar.
Plastik snrdan sonra yava stma kokun sertliini biraz arttrr.
Kok paralarnn ebatlar byk lde arj edilen kmrn ebadna baldr.
yi bir metalurjik kokun kimyasal bileiminde ok az uucu madde ve % 85-90 karbon bulunur.
Koktaki uucu madde miktar % 2yi amaz.
Geri kalan kl, kkrt ve fosfordur.
Yksek frnda izabe esnasnda fosforun hemen hepsi ve kkrdn bir ksm pik demirine geer.
Kl ise crufa geer.
Kokun yksek fosfor ve kkrt iermesi arzu edilmez.
Genel olarak koktaki fosfor miktar yksek deildir ve hemen daima % 0.05in altndadr.
Kkrt ise yzde 0.6 dan 2 ye kadar olabilir.
Fakat pik demirine gemesi bakmndan mmkn olduu kadar dk olmas arzu edilir.
Koktaki kl miktar ok iyi kalitelerde % 6 civarnda, dk kalite koklarda % 14- 16 ve genelde % 8-12
arasndadr. Koktaki kl miktar kmr koklamadan nce ykamaya tabi tutularak azaltlabilir. Metalurjik
frnlarn ekonomik olarak iletilmesinde dk kl miktarnn byk nemi vardr.

Tablo 4.1. Metalurjik kokun zellikleri
Sabit karbon En az %87

Kl En ok %11
Kkrt En ok %1
Uucu maddeler En ok %2
Su En ok %5
Ufalanma ve toz En ok %6
zgl arl 1.5-1.9 kg/dm3
Basnca dayanm 100 kg/cm2
Yanma ss 7000-8000 kcal/kg
Para bykl 40 mm elek st
4.4. Metalurjik Kok retimi
Metalurjik kok retiminde kullanlan iki metod bulunmaktadr. Bunlar;
1) Kovan Metodu
2) Yan rn Metodu
4.4.1. Kovan Metodu
Bu yntem bugn iin nemini kaybetmitir. Kok retiminde kullanlan en eski yntemdir. Bu yntemde kovan
eklinde frnlar kullanlr. Frna yukar ksmndan yaklak olarak 8 ton kmr yklenir. Kmr seviyesi
dzeltildikten sonra frn kapa 3 cm kadar aralk kalacak ekilde kapatlr. Bu aralk koklama iin yetecek
havann frna girmesini salar. Frn scak olduu iin uucu maddelerin damtlmas hemen balar. Kmr
ktlesi sndka scaklk damtma gazlarnn yanma noktasnn stne kar ve bu gazlar kmr ktlesinin
zerindeki bolukta yanar. Bu gazlarn yanmas frnn ssn ykseltir ve koklama tamamlanana kadar damtma
sten alta doru ilerler. Damtma sresi (stte gazn yanmas) 3,5 saat kadardr. Kokun frnda kalma sresi 48-
72 saat arasnda deimektedir. Zaman uzadka daha sert ve daha az uucu maddeler ieren kok elde
edilmektedir. Frnn kaps zerinde braklan boluktan giren havann damtma gazlarnn yanmasna yetecek
kadar olmas gerekir. Fazla hava kok verimini drr. Yanan gazlar frnn st ksmnda bulunan delikten
atmosfere braklr. Bu yntemle kok eldesinde verim %60 kadardr ve ortalama olarak frn bana 5-5,5 ton kok
elde edilir. Koklama tamamlandktan sonra kapnn tulalar sklr ve kok frndan ekildikten sonra su ile
sndrlr. Kullanm iin depolanr. Bu yntem yerini yan rn metoduna brakmtr.
ekil 4.2. Kovan metoduyla kok retim frnlar

Bu yntemin en nemli avantaj, retilen kokun sertliinin ve basma mukavemetinin yksek olmasdr.
Dezavantajlar ise aada verilmitir:
1) Bu frnlar yan yana ina edilir ve bazen bunlarn kaplad sahann uzunluu 400 metreyi bulur
2) retilen koktaki kl miktar fazladr.
3) Verim daha dktr.
4) ok uzun srede kok elde edilir.
5) Fazla iilik ve ustalk gerektirir.
6) Frnlar birbiri ile uyum ierisinde almaldr. Yksek frna yeterince kok salamak iin bu gereklidir.
7) kan gazlarn tamam yanar.
4.4.2. Yan rn Metodu
Bu yntemde koklamann gerekletii frnlarda hava yoktur. Damtma iin gerekli s frnn dardan
stlmasyla salanr. Koklama sonucu elde edilen gazlar frnn bitiiindeki blmlerde yanar ve frn strlar.
Koklama srasnda aa kan uucu maddeler deiik ilemler uygulanarak gaz ve yan rn olarak elde edilir.
retilen gazn %40 tekrar kok frnlarn stmada kullanlr.
Genel olarak kok frnlarnda blm bulunmaktadr.
Koklama kamaralar
Istma kamaralar
Rejeneratif kamaralar
ekil 4.3. Yan rn metoduyla kok retiminde kullanlan kok frn
Sistem batarya eklinde dikdrtgen ekilli odacklardan olumutur. Odacklarn says 100-200 arasnda
deimektedir. Bataryalarda sras ile bir koklama odac bir stma odac bulunmaktadr. Bylece her
koklama kamarasnn iki yannda birer stma kamaras bulunmaktadr.

ekil 4.4. Kok bataryalar
Tablo 4.2. Bataryalar oluturan her bir kok frnnn dizayn lleri
Istma kamaralarna gaz ile beraber rejeneratif kamaralardan geerek snm hava verilmektedir. Rejeneratif
kamaralar stma ve koklama kamaralarnn altnda olup, stma kamaralarnda gazla karp yanmay salayan
havann stlmas iin kullanlrlar. Kmrlerin koklaabilmesi iin gerekli s, stma kamaralardan geldii iin
koklama yan duvarlardan balar ve kmr yatann ortasna doru ilerler. Koklama ilemi tamamlandktan
sonra kok itici makine ile itilerek frnn dier tarafndan vagona alnr. Frnn kok taraf kokun kolayca
boalabilmesi iin itici tarafndan 5-10 cm. daha genitir. Vagona alnan scak kok zerine su pskrtlerek
sndrlmektedir. Koklama sresince frnn her iki az refrakter astarl kaplarla skca kapatlr. Uucu
gazlarn kmas iin frn tavannda bir uta veya her iki uta delikler vardr. Bu deliklerden dar alnan gazlar
bir boru vastasyla bataryann gaz toplama ana borusuna gider. Bu gazlara daha sonra deiik ilemler
uygulanarak deiik yan rnler elde edilmektedir.
Yanma Kamaralarnda Yakt Gazlarnn Yaklmas
a) Zengin Gaz ile Istma
Yksek frnlardan gelen yksek frn gaz gazometreye gelir. Gazometreden bataryalara geli hattnda hemen
gazometre knda zel bir vana tertibat ile yksek frn gazna kok gaz katlarak zengin gaz karm elde
edilmitir. Bu ekilde yksek frn gaznn kalorisi 870 Kcal/m3 den 1100-1150 Kcal/m3e ykseltilerek daha iyi
bir kalori deeri elde edilir. Zengin gaz rejeneratre (rejeneratif kamaralar), oradan da yanma kamaralarna
(stma kamaralar) iletilmektedir.
Yksek Frn gaz (870 kcal/m3) %22.6 CO, %20 CO2, %4 H2, %1 CH4, %52.4 N2
Zengin gaz sisteminin devreye girmesi ile bataryalarda eski sisteme nazaran daha yksek scaklklar elde edilmi
olup, daha yksek kapasitede alma imknn vermitir. Ayrca baca ekilerinde de daha iyi netice elde
edilmitir.
b) Kok Gaz ile Istma
Batarya altnda mevcut kok gaz borusundan kan kok gaz bir emniyet vanas ile yanma kamaralarna gaz
datan kok gaz datm borusuna gelir. Buradan spiral borular vastas ile ayrlan gaz, kok gaz nozulundan
geerek dikey silindirik bir kanaldan ykselir. Nozulun bulunduu yerde mevcut olan dolam kanallarndan bir
miktar yanm gaz jet prensibine gre ekilerek kok gaz iine ilave edilir. Bunun sebebi yksek difzyon
katsaysna sahip olan kok gaznn difzyon katsaysn drerek yanma kamaralar iindeki alev boyunu
ykseltmektir. Bu ekilde yanma kamarasna gelen kok gaz, yksek frn gaznda olduu gibi gelen hava ile
yanma kamaras iinde birleerek yanar. Kok gaz ile stmada ana kok gaz borusuna gelen gaz bir stcdan
geirilerek scakl 60C ykselir. Ayrca rejeneratrlerde dikey kanal iinde ykselirken yksek frn gaznda
olduu gibi rejeneratr ssnn da bir miktarn bnyesine alr ve snr. Bu n snma sayesinde daha kolay
yanmas salanr. Kok gaznda alrken yksek frn gaz kutularndan gaz gemez, bunlar deierek hava ve
yanm gaza (bacaya) dnr.
Kok gaz %7.8 CO, %2.6 CO2, %60 H2, %21 CH4, %4.6 N2, %0.2 O2, %1.2 C2H6, %2.6 CnHm
(4300 kcal/m3)
c) Kark Gaz le Istma
Bu yntemde kark gaz, 8 inlik kok gaz borusundan gelen kok gaz ve 10 inlik yksek frn gaz borusundan
gelen yksek frn gaznn stc (eanjr) giriinde kartrlmas ile olumaktadr. Ayrca yksek frn gaz ile
stmada anlatlan tm olaylar yani yksek frn gaz haznesinden yksek frn gaznn kutular ve rejeneratrler
yolu ile ykselmesi, bu tip stmada da aynen geerlidir. zetle kok gaz hattndan (yksek frn gaz + kok gaz)
yani kark gaz, yksek frn gaz hattndan da yksek frn gaz geirilerek yanma kamaras tabannda hava ile
birletirilir ve yanma salanm olur.
Yanm Gazlarn Bataryalardan Uzaklatrlmas
Yakt gazlarnn havann O2 ile reaksiyona girmesi ile oluan yanma olay sonucunda aa kan yanm gazlar
(CO2,N2, H2O) yanma kamaralar stndeki bir kanaldan (cross over) geerek frn st tavanndan rejeneratrlere
gelir. Buradan, nce gaz ve hava kutularna sonra da yanm gaz kanal yolu ile bacadan atmosfere atlr. Yksek
frn gaz ile stmada baca gazndaki O2 deeri % 1.5-2, kok gaz ile stmada % 4-5, kark gaz stmada ise %
2-2.5 arasnda olmaldr.

4.5. Koklatrma lemi
Ta kmrnn damtlarak koklatrlmasn blmde toplamak mmkndr.
1.Ta kmrnn hazrlanmas ve kamaralara doldurulmas.
2. Kamarada kmrn koklamas.
3. Koklarn karlmas ve sndrlmesi.
Ta Kmrnn Hazrlanmas ve Kamaralara Doldurulmas
Kmr yatandan karlan ta kmrleri ykanp yabanc maddeleri uzaklatrlr. Hafif nemli olan bu kmrler
kurutulur ve sonra para byklkleri 0-10 mm olacak ekilde deirmenlerde tlr. Toz kmr yine hafife
nemlendirilir ve kamaralarn stndeki depolara doldurulur. Istma kamaralarnda gaz ve hava yaklarak kok
kamaralarnn scakl 1200-1300Cye karlr. Toz kmr bu kamaralara yklenir.
Kamaralarda Kmrn Koklamas
Scak kamaraya doldurulan kmr dtan ie

doru yava yava snr. Koklama annda ilk
200C ile 400C arasnda kmr tanecikleri
tarafndan absorbe edilmi su buhar, CO2 ve
CH4 (metan) gazlar aa kar. Koklama
scakl arttka metan, etan gibi doymu, etilen
gibi doymam hidrokarbonlar paralanmaktadr.
Buna karlk H2 miktar artmaktadr. Ayn
ekilde scaklk arttka CO2, CO 'e dnmekte
ve CO miktar artmaktadr. Kmrn
koklamas frnn yanma kamaralarnn
duvarndan balar, kmr ynnn ortasna
doru ilerler. Koklaabilir kmr havasz
ortamda scakl 400C civarnda yumuayarak
ier. Scaklk arttka kmr plastik veya yar
plastik hale gelir. Plastik kitle iindeki gazlar,
scakln tesiri ile genileyerek kmr iirir.
Kmrn scakl 500Cye ulatnda kmr
bzlerek katlar, gzenekli kok eklini
almaya balar. 600C civarnda koklama balar.
Scaklk 1000-1100Cye kadar kartlr ve bu
scaklkta 18-22 saat bekletilen kmr, gaz ve
buharlaan maddelerini vererek akkor halinde
bir ktle oluturur. Koklama hz maksimum
kapasitede 1 in/saat'tir. Koklamann sonunda
frn iindeki kzgn kok ktlesinin ortasnda
yukardan aaya bir izgi oluur, buna
koklama izgisi denir. Bu izginin belirginlii
ve devamll incelenerek kokun kalitesi
hakknda yorum yaplr. yi bir koklamada elde
edilen kok ktlesinde bu izginin belirgin ve
ekil 4.5. Batarya kesidi ve kmr arj
devaml olmas gerekmektedir.
Koklarn karlmas ve Sndrlmesi
Koklama ilemi bittikten sonra kamaralarnn yan kaplar alr. zel bir iletme makinesi ile koklar
kamaralardan kartlr. karlan kokun scakl ok yksek olduundan havann oksijeni ile birleerek yanar.
Bunu nlemek iin kok zerine bol miktarda su pskrtlerek sndrlr. lem verimi %80dir.

ekil 4.6. Kokun darya alnmas
4.6. Kmr Enjeksiyon Sistemi
Ebad 200 mesh'in (0,05 mm) altnda ve rutubeti % 1'den az kmrlerin yksek frnlara enjekte edilmesi
ilemine Pulverize Kmr Enjeksiyonu (PCI) denir. Sistemde kullanlan ham kmr, kmr stok sahasndan PCI
tesisi kmr hazrlama blmne konveyr vastas ile getirilir. Kmr, ham kmr silolarna nakledildikten
sonra kmr besleyicisi ile pulverizre gelir ve burada tlr. Daha sonra, yksek frn soba bacas atk gaz
ve yksek frn gaz kullanan scak gaz jeneratrnden elde edilen scak gaz vastas ile kurutulur ve
snflandrlr. Pulverizrden torba filtrelere gelen pulverize kmr (PC), PC silosuna, buradan ara tank ve sonra
enjeksiyon tankna gnderilir.
Enjeksiyon tankndan kan kmr, lanslar vastas ile yksek frnlara enjekte edilir. Enjeksiyon srasnda
enjeksiyon tankndaki PC azald zaman enjeksiyona ara vermeden ara tankdan enjeksiyon tankna PC
beslemesi yaplr. Yksek frnlarda kmr enjeksiyonuna gei sebepleri 1979 ylnda yaanan 2. petrol
krizinden bu yana dnya demir elik endstrisinde nemli yer tutan lkelerdeki irketler yksek frnlarda
uyguladklar sv yakt enjeksiyonuna alternatif bir sistem gelitirmek iin aba sarf etmilerdir. nk sv yakt
enjeksiyonu, yksek maliyeti nedeni ile terk edildikten sonra yksek frn prosesinde aadaki olumsuzluklar
meydana gelmitir;
1) Alev scaklnda art,

2) Kenar blgelerdeki s aknda art,
3) Kok orannda art,
4) Ask ve kayma saysnda art ve frn almasn bozulmas,
5) Gaz geirgenliindeki azalmalar sonucu frn almasnn bozulmas.

ekil 4.7. Kmr enjeksiyon sistemi
Frn almasnda meydana gelen bu dzensizlikler bir takm nlemler alnarak dzeltilmeye allmsa da
(rnein, hava scakl azaltlp rutubet miktar artrlarak alev scaklnn kontrol, cevher/kok orannn
azaltlarak gaz geirgenliinin artrlmas gibi), bu nlemler kok tketiminin artmas, yksek frn veriminin
dmesi ile sonulanmtr. Bunun zerine 1860 yllarnda Avrupa'da uygulanan, fakat bu tarihi takip eden
yllarda petrol fiyatlarndaki d nedeni ile zerinde fazla aratrma yaplmayan kmr enjeksiyon sistemi
yeniden gndeme gelmitir. Bylece uzun yllar sonra ksa aralklarla yaanan petrol bunalmlar sonucu kmr
enjeksiyon sistemi zerinde almalar younlaarak bu sistemi kullanan frnlarn says artmtr
Niin kmr enjeksiyonu ?
a) Kmr enjeksiyon sisteminde enjekte edilen kmrn 1 tonunun enjeksiyon maliyeti $80 civarndayken
yeni yaplacak bir kok fabrikasndan retilen kokun 1 tonunun maliyeti $250 civarndadr (yatrm maliyetleri
dahil). Kmr fiyatlarnn ucuz olmas nedeni ile sistemin geri deme sresi olduka ksadr (1.5 - 2 yl gibi).
b) Scak hava sobalarndaki yanma havas ve yksek frn gaznn n stlmas iin gerekli olan s kazanm
sisteminin nemli olduu 80'li yllarda hava scakl 1200 oC'ye kadar ykseltilebiliyordu. Sonu olarak iyi bir
frn almasn garanti etmek amac ile alev scakln kontrol etmenin ekonomik yollar bulunmalyd. Bu
yllarda kmr/kok/fuel-oil fiyatlarna baklnca en ekonomiinin kmr olduu grlmtr.
c) Kmr enjeksiyon sistemlerinin oalmasnn ana sebeplerinden biride evre etkileridir. Kok fabrikalarndan
evreye yaylan atklar kontrol etmek zordur ve yatrm gerektirir. Kmr enjeksiyon sistemlerinde ise evre
kirlilii kok fabrikalarna kyasla daha azdr.
4.6.1. Kmr Enjeksiyonu Kok Karlatrlmas
Tamamen kok ile alld durumla kyaslannca:
1) Kok oranndan % 25 tasarruf elde edilir.

2) Enerji maliyeti azalr.
3) Alev scakl daha iyi kontrol edilir.
4) 210 kg/TSM enjeksiyon yaplabilen bir tesiste hava rutubetinde 16 gr/m3 d, hava scaklnda 200 oC
art, oksijen zenginletirilmesinde % 3 art elde edilir.
5) Ayn yakt orannda yksek frn arj kapasitesi artrlarak retim art elde edilir.
6) Dnyann bir ok yerinde mevcut olan metalurjik olmayan kmr kullanlabilir.
Antrasit'den linyite kadar, kl miktar % 3'den % 18'e kadar kmr eitleri kullanlabilir. Kullanlan
kmrn karbon miktar yksekse enjeksiyon oran da artar.
7) Yksek frn daha dzenli alr (scak maden kalitesi artar).
Fuel oil ve doal gaz enjeksiyonu ile alld durumla kyaslannca:

1) Dnyann bir ok yerinde mevcut olan metalurjik olmayan kmr kullanlabilir.
2) Politik bamll olmayan bir enerji kaynadr.

3) Kmrn alev scaklna etkisi fuel-oil ve doal gazdan daha az olduu iin alev scakln kontrol asndan
yksek enjeksiyon oran elde edilebilir.
4) Daha az deerli bir enerji kaynadr.
5) Kmrdeki karbon/hidrojen oran fuel-oil'inkinden daha byktr. Bu nedenle hidrokarbon yaktlara kyasla
daha fazla kmr yaklabilir.
4.6.2. Sistemde kullanlan kmrler
Tane ebat dalm, kl miktar, uucu, kkrt ve alkali miktar, kalorifik deeri, pnamatik tanma davran,
gazlama ve yanma karakterleri enjekte edilen kmrn gz nnde bulundurulmas gereken zellikleridir.
Kmrn pnamatik tanma srasndaki davran nemlidir. nk sadece kesintisiz ak salayan kmr
tipleri tyerlerde eit dalm salarlar. Tyerler frn gvdesindeki scak hava girileridir. Saylar frn hazne
apna gre deimektedir. Kmrn karbon, rutubet, uucu, kl, azot ve oksijen miktarlarnn deimesi ksa
sreli s dalgalanmalarna sebep olur. Eer kmr birden fazla kaynaktan elde ediliyorsa bu dalgalanmalar daha
da fazlalar. Bu nedenle kmr karbonu dier nemli bir faktrdr. Yksek frnlar enjekte edilen kmr
aadaki zelliklerde olmaldr.
Uucu madde >%20

Kl erime scakl >1400C
Kl miktar <%15
Yzeysel nem <=%14
Bnyesel nem <=%1
Kmr ebad -50 mm %100, -22 mm %80
Hard Grove Index 45-60
Younluk 0.8 t/m3
Hardgrove indeks deerleri kmrn tlebilirlii ile ters orantl olarak deiir. Yani, yksek indeks deerleri
kmrn kolay, kk deerler ise zor tlebilir olduunu gstermektedir.
4.6.3. Kmr enjeksiyonunun frn almasna etkisi
Kmr enjeksiyonu balaynca frn kesiti boyunca etkili gaz dalmn mmkn olduu kadar sabit tutmak
gerekir. Yksek uuculu kmr kullanlarak yksek enjeksiyon uygulandnda yksek gaz hz ve gaz
scaklndan dolay raceway derinlii artar (haznedeki yanma blgesi derinlii : raceway olarak adlandrlr).
Tyerler nnde kmr taneciklerinin koklara arpmas, kok zerinde termomekanik bir stres oluturur. Kokun
paralanmas sonucu oluan paracklar ve yanmayan kmr taneleri raceway'in arkasnda kaln bir birikim
meydana getirir. Bu birikim gaz merkezden uzaklatrr. Bylece gaz duvardan gemeye balar ve kenar s
akm artar. Ayn zamanda gazn frn merkezinden geememesi sonucu frn s seviyesinin dmesi gibi
problemlerle karlalr. Bu tr problemleri zmek amac ile mevcut kullanlan tyer aplar bytlerek gaz
hz yavalatlr.
Demir-elik ders notlar, U.en/.Ylmaz, 2012.

http://patheoldminer.rootsweb.ancestry.com/coke2.html
http://www.hse.gov.uk/foi/internalops/ocs/400-499/433_4.htm

BLM 5 YKSEK FIRINDA HAM DEMR (PK) RETM
5.1. Yksek Frn (Blast Furnace)
Demir ierikli hammaddelerin kok ve kire ta ile bir arada ergitilmesinde kullanlan ve kapasitelerine gre
ykseklikleri 30-90 m arasnda deien frnlara yksek frn denir. Dnya elik retimi her yl 700 milyon ton
civarnda gereklemektedir. Bu retimin yaklak % 60 yksek frnlar ve elikhane vastas ile geriye kalan %
40 hurdalarn eritilmesi ile elde edilmektedir. Hurda kaynann da yksek frn olduu gz nne alnrsa elik
retiminin % 99'u yksek frnlardan elde edilmektedir.
Yksek frnlarda sv pik elde etmek amac ile demir ierikli hammaddeler (cevher, pelet, sinter gibi), cruf elde
etmek ve oluacak crufun zelliklerini ayarlamak iin oksit ierikli hammaddeler (flux malzemeleri; kire ta,
dolomit gibi), s elde etmek amac ile karbon ierikli hammaddeler (kok, kmr, katran, fuel oil gibi)
kullanlmaktadr.
Yksek frnn i hacmi 250-850 m3 kadardr. Ortalama 1m3 frn hacmi iin 24 saatte 0,5 ila 1,4 ton aras ham
demir elde edilir. 1 ton ham demir elde etmek iin kmrn kalitesine cevherin kompozisyonuna bal olarak
450-800 kg kok tketilir. Bir yksek frndan elde edilen rn pik demir adn alr.
Yksek frn doldurulup yakldktan 10-15 saat kadar sonra eriyik ham demir alnmaya balanr. Gnde 4-6 kere
eriyik alnr. Yksek frnda kullanlan hammaddeler yaklak olarak %5560 orannda sinter, %30-35 orannda
cevher ,%10-15 pelettir. Pik demirde %92-93 demir vardr. Geri kalan ise C, Si, Mn, P, S gibi elementlerdir.
Yksek frn d gvdesi bulunduu blgeye gre

kalnlklar deien (30 50 mm) elik sacdan imal
edilmitir. Frn ierisindeki reaksiyonlar sonucu oluan
snn gvde sacna zarar vermemesi iin gvde sac, frn
i ksmndan eitli kalitelerde refrakter tulalar ile
korunmaktadr. Yksek frn (ekil 5.1) u ksmlardan
olumaktadr;
1) Boaz (Throat)
2) Gvde (Shaft)
3) Bel (Belly)
4) Karn (Bosh)
5) Hazne (Hearth)
ekil 5.1. Yksek frnn ematik gsterimi

Frn st blgesinde an sistemi veya daha modern bir
sistem olan ansz tepe sistemi bulunmaktadr.
Hammaddeler frn st blgesinden bu sistemler vastas
ile ieriye gnderilmektedir. Malzemelerin ve gazn
snmas sonucu hacimlerinin artmas nedeni ile rahat bir
ekilde hareket edebilmeleri iin gvde ap aaya doru
genilemektedir. Gvdenin bittii yerde balayan ve dikey
eksende ap sabit olan bel (Belly) blgesi frnn en geni
blgesidir. Curufun ve metalin erimesi ve sonu olarak
hacimlerinin azalmas bu blgede balar. Karn (Bosh)
blgesi ters koni eklindedir. st ksm bel, alt ksm
hazne ile birlemektedir. Karn blgesinde erime ilemi ve
son curuf oluma ilemi tamamlanr. Eriyen metal ve
curuf, karn blgesinin altnda bulunan ve dikey eksende
ap sabit olan hazne blgesinde birikir. Frn ekil ve
blmlerinin lleri; alma metodu, hava scakl ve
kullanlacak malzeme cinsine gre deimektedir.
Malzemenin rahat hareketi ve yukarya kan gazn (ekil
5.2) malzeme ile frn ap boyunca temasnn ok iyi ve
dzenli olabilmesi iin bu llerin dikkatli belirlenmesi
gerekmektedir.
ekil 5.2. Yksek frnda arj ve scak hava

hareketi ile scaklk blgeleri
ekil 5.3. Yksek frn kesidi

5.2. Yksek Frn Yardmc Birimleri
Bir yksek frnda bulunan yardmc birimler;
1- Hammadde besleme sistemi

2- Frn st arj sistemi
3- Kmr enjeksiyon sistemi
4- Sobalar
5- Dkmhane
6- Kontrol odas
7- Soutma sistemi ve refrakterler
ekil 5.4. Yksek frn ve yardmc birimler
(1-sinter, 2-kok, 3-asansr, 4-besleme girii, 5-kok tabakas, 6-cevher ve flaks sinter/pelet tabakas, 7-scak hava
-curuf alm, 9-pik demir alm, 10-curuf arabas, 11-pik demir iin torpido arabas, 12-toz tutucu
(siklon), 13-scak hava frnlar, 14-baca, 15-frnlara hava besleyici, 16-toz kmr, 17-kok frn, 18-kok, 19-
yksek frn baca gaz borusu)
1- Hammadde besleme sistemi
Frnda kullanlacak hammaddelerin stokland, hazrland ve frna gnderildii nitedir. Bu nitede;
a- Hammadde silolar
b- Besleyiciler
c- Tayc bantlar
d- Tart hazneleri
e- Malzeme kovalar bulunmaktadr.
Kullanlan malzemelerin cinsine ve yksek frn retim kapasitesine gre hammadde silolarnn adet ve hacimleri
deiir. Her cins malzeme iin en az 1 adet silo bulunmaldr.
2- Frn st arj sistemi
an Sistemi :
Frnn st ksmnda ift an tertibat (byk an, kk an) vardr (ekil 5.5). Bu tertibat sayesinde arj frn
iine verilebilmektedir. Fakat bu arada gazlarn frndan darya ka nlenmektedir. Sistemin alma prensibi
basite u ekildedir:

Frna arj edilecek malzeme frn stne getirilerek
kk an zerine dklr ve malzeme kk an
zerine homojen bir ekilde yaylr. Bu arada teki
(byk an) kapal olur. Kk ann almas ile
birlikte malzemeler byk ann zerine dklr ve
kk an kapanr. ki an arasndaki basn frn i
basncna eitlendikten sonra byk an alr ve
malzeme frn ierisine dklr. Bu nceden
belirlenmi arj programna gre olur. Dkme ilemi
bittikten sonra byk an kapanr. Kk ann
tekrar alabilmesi iin anlar aras basncn tahliye
edilmesi gerekmektedir. arj edilen malzeme dzgn
bir ekilde dalmaldr. Bu ykselen gazlarn
dzgn dalm iin gereklidir.
Dalm modeli; kullanlan malzemenin byklne

ve dier fiziksel zelliklerine, frnn apna ve
asna ve arj yksekliine baldr.
ekil 5.5. kili an sistemi
Malzeme frn iine arj edildikten sonra yn oluturulduundan malzemenin dzgn arj edilmesi verimlilik,
yakt tasarrufu ve frnn dzgn almas ynnden ok nemlidir.
ansz tepe (Paul Wurth) sistemi :
Bu sistem dnyada kullanlmakta olan en son arj sistemidir.

Frn st silolar (1-3 adet), szdrmaz vafleri (alt-st), eitleme
ve tahliye valfleri, dili kutusu, malzeme kaps ve dner oluk bu
sistemin nemli blmlerini olutururlar. Frn zerine tanan
malzemeler uygulanacak arj programna gre sra ile silolara
boaltlr. Hazr olan silo ierisindeki malzeme frn ierisine
boaltlmadan nce st szdrmazlk valfi kapanr ve silo i
basnc frn i basncna eitlenir. Eitleme ilemi bittikten sonra
alt szdrmazlk valfi ve malzeme kaps sra ile alrlar. Silo
ierisindeki malzeme dner oluk vastas ile frn ierisine
dklr.
Malzemenin silodan dkl esnasnda dner oluk kendi ekseni

etrafnda dnd iin malzeme frn ierisine epeevre
yaylmaktadr. Ayrca dner oluk dikey ile 13 eit a
yapabilmektedir. Bylece malzeme frn duvarndan frn
merkezine doru istenilen miktarda datlabilmektedir.
Silo ierisindeki malzeme tamamen boaldktan sonra malzeme

kaps ve alt szdrmazlk valf sra ile kapanrlar. Silonun yeniden
malzeme alabilmesi iin i basncn atmosfer basncna eit
olmas gerekir. Bu nedenle arj ilemi bittikten sonra tahliye valf ekil 5.6. ansz arj sistemi
aarak silo ierisindeki basn tahliye edilir.

3- Kmr enjeksiyon sistemi
Pulverize kmr enjeksiyonu (PCI), byk

hacimlerde ve toz halindeki kmr yksek
frna fleme yoluyla besleyen bir prosestir.
Bu proses, demir indirgenme ve metalik
demir retimini hzlandrr, ilave olarak
frnda kok tketimini azaltr. Her bir ton
kmr enjeksiyonu sayesinde 0.85-0.9 ton
metalurjik kok retiminden tasarruf
edilebilmektedir. Bylece ton scak metal
retimi bana 16-33$ maliyetler azalmakta,
bu da metal retim maliyetlerini yaklak
%4.6 orannda drmektedir.
ekil 5.7. Kmr enjeksiyon sistemi
4- Sobalar
Sobalar, yksek frnlarda kokun yanmasn salayan scak havann elde edilmesinde kullanlr. Kapasitelerine ve
imalat firmalarna gre tipleri deiik olan sobalar genel olarak iki blmden oluurlar:
Yanma hcresi
Isnma hcresi
a) Yanma Hcresi
Yanma hcresi; gaz ve hava girii, seramik burner ve scak hava knn bulunduu bo bir hcreden oluur.
Ayr kanallardan geerek gelen gaz ve yakma havas bu blmde karr ve yanmaya balar. Sobalarda, yakt
olarak yksek frnlarn ve kok fabrikalarnn yan rn olan gazlar kullanlr. Yksek frn gaz kalorisinin
dk olmas nedeniyle verimli bir yanma elde etmek iin istenilen hava scaklk deerine bal olarak bu gazn
ierisine maksimum % 10 mertebesinde kok gaz kartrlr. Elde edilen bu gaz "karm gaz" olarak
adlandrlr. Sobalardaki karm gazn yakmak iin kullanlan hava yakma havas fanlarndan elde edilir.
b) Isnma Hcresi
Sobann bu blm checker tular olarak adlandrlan gzenekli tulalar, baca klar (2 adet) ve souk hava
giriinden oluur.
5- Dkmhane
Dkmhaneler sv pik ve crufun frndan alnd yerlerdir. Yksek frn retim kapasitesine gre saylar 1 ila
4 arasnda deiir. Dkmhanelerde bulunan ana sistem ve ekipmanlar unlardr.
a) Dkm ve curuf delikleri

b) Pik ve cruf kanallar
c) Dkmhane vinci
d) Dkm ama matkab
e) Dkm kapatma amur topu
a) Dkm ve curuf delikleri

Yksek frnda oluan ve haznede biriken sv pik ve curufun frndan tahliye edildikleri yerlerdir. Curuf
younluunun pik younluundan dk olmas sonucu haznedeki curufun pikin zerinde birikmesi nedeni ile
curuf delikleri yer olarak pik deliklerinin daha stnde bir blgede bulunurlar. Curuf delikleri ihtiya duyulduu
zaman alrken pik delikleri belirli periyotlarda alarak haznedeki sv pik ve curuf birlikte tahliye edilirler. Bu
nedenle pik delikleri Dkm Delii olarak adlandrlr. Haznede biriken pik ve curuf tahliye edildikten sonra
yeniden birikmesi amac ile dkm delii kapatlr. retim kapasitesi yksek olan (gnlk 10.000 ton gibi)
frnlarda 4 adet dkm delii bulunur ve srekli en az bir dkm delii ak bulunur.
b) Pik ve Curuf kanallar
Pik Kanal: Pik frndan tahliye edildikten sonra tayc aralar olan pota veya torpido arabalarna belirli bir
kanaldan geerek birikir. Bu kanallar scaklk ve anmaya dayankl refrakter malzemelerden hazrlanmtr.
Dkm deliinden curuf kanalna kadar olan belirli bir mesafede pik ve curuf birlikte akt iin pik kanal
dkm kanal olarak adlandrlr.
Curuf Kanal: Curufun younluunun pike gre daha dk olmas ve kimyasal yaps nedeni ile curufun
andrc zellii pike gre daha azdr. Dkm deliinden pik ve curuf birlikte tahliye edildii iin belirli bir
blgede bu iki sv ayrlmaldr. Younluk fark nedeni ile birbirine karmayan bu iki sv sifon blgesi olarak
adlandrlan yerde bir birlerinden ayrlrlar. Pik, tayc aralara dolarken curuf ise curuf kanalndan geerek
curuf sahas olarak adlandrlan blgede birikir ve burada soutulur (veya granle olarak elde edilir). Baz
frnlarda curuf sahas frndan uzak bir blgede olduu iin curuf da pik gibi tayc aralara (genellikle
potalara) doldurularak curuf sahasna gtrlr.
ekil 5.8. Scak metal ve curuf almlar
c) Dkmhane vinci
Dkmhanede kullanlan malzemelerin dkmhane ierisinde nakledilmesinde kullanlan nemli bir ekipmandr.
d) Dkm ama matkab
Haznede biriken pik ve curufun tahliye edilmesinden sonra dkm delii kapatlarak svlarn tekrar birikmesi
iin belirli bir sre beklenir. Bu sre dolduu zaman dkm deliinin tekrar almas gerekir. Bu ilemi dkm
ama matkab yapar.
ekil 5.9. Dkm ama matkab

e) Dkm kapatma amur topu
Haznede biriken pik ve curuf tahliye edildikten sonra frn i basnc etkisi ile dkm deliinden sv pik ve curuf
pskrmeye balar ve bir mddet sonra pskrme iddetlenir. Bu, haznedeki svlarn tahliye ileminin bittiine
iarettir ve dkm deliinin kapatlmas gerektiinin gstergesidir. Dkm delii, plastik yapdaki scaklkla
sertleme zelliine sahip reine bazl bir refrakter vastas ile kapatlr.
6- Kontrol Odas
Yksek frn otomasyon sitemlerinin bulunduu

blmdr. Burada yksek frnn belirli blmlerine
kumanda eden PLC DCS gibi bilgisayar sistemleri
mevcuttur. Sobalar, hammadde sistemi, arj sistemi
gibi yksek frnnn nemli blmleri bilgisayarlar ile
kontrol edilir ve altrlr. Ayrca, bilgisayarla
kontrol edilen tm sistemlerin arza veya bakm gibi
otomatik altrma yaplamayan durumlarnda
mdahale edilebilmek iin operatr tarafndan el ile
kumanda edilmesine imkan veren operatr masalar
mevcuttur.
ekil 5.10. Kontrol odas
7- Soutma sistemi ve refrakterler
Yksek frndaki reaksiyonlar sonucu aa kan s tyer nnde (yanma blgesinde) yaklak 2200 oC frn
stnde (hammaddenin frna ilk girdii yerde) yaklak 150 oC civarndadr. Scak hava sobalarnda scaklk ise
1250 oC civarndadr. Bu nedenle frnda ve sobalarda scakla maruz kalan kritik blgeler soutulmaldr.
a) Frn gvde soutmas
Yksek frnn gvdesi kaln elik satan yaplmaktadr. ksmlarna ise frn ierisinde oluan scakln gvde
sacna zarar vermemesi iin eitli kalitelerde kalnl 1,5 metreyi bulan refrakter tulalarla rlmektedir. Bu
tulalarn mrn artrmak ve soutmak, plaka soutucular ve/veya panel soutucular ile gerekletirilir. Bu
soutuculardan plaka soutucular bakrdan imal edilirken panel soutucular genellikle pikden imal edilirler.
Plaka soutucular refrakter ierisine yatay olarak monte edilirken panel soutucular gvde sac ile refrakter
arasna dikey olarak monte edilirler. Soutucularda soutma amac ile su kullanlmaktadr. Soutma suyu
soutucunun bir blgesinden girer, soutucu ierisindeki kanallardan dolar ve soutucuyu terk eder. Bylece
soutucu belirli bir blgeyi soutmu olur. Yksek frnn dizaynna gre soutucu tipi ve adedi deimektedir.
ekil 5.12. Panel tipi soutucu
ekil 5.11. Plaka tipi soutucu

b) Tyerler ve curuf delii
Tyerler frn gvdesindeki scak hava girileridir. Saylar frn

hazne apna gre deimektedir. Tyerlerden frna giren scak
havann karbon ile reaksiyonu sonucu aa kan s olduka
yksektir. Bu nedenle tyerler sdan etkilenmemesi iin iletkenlii
yksek bir malzeme olan bakrdan imal edilirler ve su ile souturlar.
Tyerler plaka veya panel soutucular gibi herhangi bir refrakter
ierisinde olmadklar ve yksek frnn en scak blgesinde sya
direk maruz kaldklar iin kalitelerinin ok yksek olmas gerekir.
ekil 5.12. Tyer

c) Soba valflar
Sobann scak blgelerinde bulunan scak hava valflar ve baz sobalardaki baca valflar soba ierisindeki sdan
etkilenmemeleri iin su ile soutulurlar. zellikle scak hava valfnn soutulmas ok nemlidir. nk bu valf
1250oC civarndaki bir scakla maruz kalmaktadr.
d) Gaz soutma sistemi
Yksek frn ierisindeki reaksiyonlar sonucu oluan gaz yksek frn terk ederken scakl yaklak 150 oC
civarndadr. Kalorisi 750 850 kcal/m3 olan bu gaz fabrikann eitli yerlerinde yakt olarak kullanlr. Yksek
frn terk eden gaz beraberinde frna arj edilen hammadde ierisindeki ince yapl malzemeleri de tar.
Fabrikann eitli yerlerinde kullanlacak olan bu gaz kullanmdan nce temizlenmeli ve soutulmaldr. Bu
ilemler gazn frn terk etmesinden sonra gerekleir. Gaz beraberinde tad tozlarn iri tanelilerini toz tutucu
silosunda braktktan sonra gaz ykama ve soutma sistemine girer. Burada su ile soutulan ve ykanan gaz
eitli nitelerde kullanlmak amac ile servise verilir.
e) Refrakterler
Refrakterler yksek frnlarn en nemli

malzemelerinden biridir. Frn gvde sacn
ierideki sdan korumak refrakterlerin
grevidir. Refrakterler yksek frnlarda 10 -
20 senede bir yaplan genel bakmlar srasnda
yenilenir. Frn ierisindeki anma
mekanizmalarna gre eitli kalitelerde
refrakterler kullanlr. Kullanlan bu
refrakterler belirli blgelere tek bana
bulunduu gibi bir ka eit refrakterin
birleiminden (sandvi tipi) meydana
gelebilirler. Yksek frnlarda ounlukla
kullanlan refrakterler unlardr;
a) Karbon refrakterler
b) SiC (silisyum karbr) refrakterler
c) Grafit refrakterler
d) Alumina refrakterler
ekil 5.13. Yksek frn izolasyonunda kullanlan refrakterler

Frn hazne blgesinde scak metal ve cruf bulunduu iin bu blgedeki refrakterlerin sya dayankll ve sl
iletkenlii ok nemlidir. Bu nedenle hazne blgesinde genellikle karbon, grafit gibi refrakterler kullanlr. Bu
refrakterlerin sl iletkenlikleri yksek olduu iin iyi bir soutma sistemi ile bulunduklar blgeyi ok uzun sre
(20 yl gibi) koruyabilirler.
Karn blgesi erime ilemi balang ve biti blgesi olduu iin bu blgede de scaa ve anmaya dayankl, sl
iletkenlii yksek silisyum karbr, karbon veya grafit tr refrakterler kullanlr.
Gvde blgesinde daha ok mekanik anmaya dayankl almina refrakterler kullanlr. Kullanlan refrakter
ierisindeki almina miktar gvde blgesindeki anma derecesine gre deiir. Mesela st gvde blgesinde
ok fazla mekanik anma varken (bu nedenle dk alminal refrakter kullanlr) alt gvde blgesinde mekanik
anma az, sl ok daha fazla olduu iin yksek alminal refrakter kullanlr.

http://www.sciencequiz.net/lcchemistry/2B_Electrochemistry/mcq/images/blast_furnace.jpg
http://dc307.4shared.com/doc/T6SKKD2r/preview005.png
http://ars.els-cdn.com/content/image/1-s2.0-S0892687512000039-gr13.jpg
http://atomictoasters.com/2011/10/bcms-7-blowing-engines/
http://ietd.iipnetwork.org/content/pulverized-coal-injection
http://www.mckeowninternational.com/New/images/TypicalBlastFurnaceDrawing.pdf

BLM 6 DEMR CEVHERNN REDKSYONU
6.1. Yksek Frn Reaksiyonlar
Yksek frndaki operasyon, karbon monoksidin (CO) demir cevherindeki oksijene olan afinitesinin (ilgisinin)
demirden daha fazla olmasna ve demiri elementel hale indirgerme prensibine dayanmaktadr. Karbon monoksit
ayrca pik demirden giderilmesi gereken silikay da (SiO2) redkler. Silika kalsiyum oksitle (CaO) reaksiyona
girer ve sv pik demirin yzeyi zerinde yzen curufu oluturur. Sv pik demir oluumdaki temel kimyasal
reaksiyon,
Fe2O3(k) + 3CO(g) 2Fe(s) + 3CO2
olmasna karn bu indirgenme reaksiyonu birka kademede gereklemektedir. Her eyden nce frna flenen
scak hava kok ile reaksiyona girer, bunun sonucunda hem s hem de CO retilir.
2C(k) + O2(g) = 2CO(g)
Bu retilen scak karbon monoksit, demir cevheri iin redkleyici bir maddedir ve demir oksidi elementel demir
haline getirirken karbon dioksit (CO2) oluumu da gerekleir. Frnn farkl blgelerindeki scakla bal olarak
demirin kademeli redksiyonu gerekleir. Frnn st ksmlarnda scaklk genelde 200 700oC aralndadr ve
bu blgede Fe2O3 ksmen Fe3O4 e redklenir.
3Fe2O3(k) + CO(g) 2Fe3O4(k) + CO2(g)
850oC civarnda frnn daha aa ksmlarnda manyetit (Fe 3O4) wstite (FeO) redklenir.
Fe3O4(k) + CO(g) 3FeO(k) + CO2(g)
Yksek frnda arj malzemeleri aaya doru inerken ters-akm eklinde yukarya doru kan gazlar arj
malzemesini n str ve arjda bulunan kiretan (CaCO3) paralar.
CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g)
1200oC ye varan scaklklarn olduu frnn alt ksmlarnda wstit (FeO) metalik demire redklenir.
FeO(k) + CO(g) Fe(k) + CO2(g)
Bu proseste oluan karbon dioksit (CO2), kokla reaksiyona girerek tekrar karbon monoksit oluturur. Yksek
frnda scakla baml olarak gerekleen bu reaksiyona Boudouard Reaksiyonu ad verilmektedir.
C(k) + CO2(g) = 2CO(g)
Kiretann paralanmasyla oluan CaO ise cevherdeki bata silika olmak zere asidik empritelerle reaksiyona
girerek curufu oluturur.
CaO(k) + SiO2(k) CaSiO3(s)
retilen pik demir yaklak % 4-5 C iermektedir ve olduka gevrektir.
MnO ve SiO2 gibi cevherden gelen bileenler, kat karbonla reaksiyona girerek redklenir ve sv demir iinde
znme eilimi gsterirler. ekil 6.1 de baz maddelerin alt izili olmas, sv demir iinde znm
olduklarn gstermektedir.
Redkleyici olarak gazla (burada CO) gerekleen redksiyonlar ndirekt Redksiyon olarak tanmlanmaktadr.
Buna karlk kat karbonla aadaki gibi gerekleen redksiyonlar Direkt Redksiyon olarak
snflandrlmaktadr.
FeO(k) + C(k) = Fe(s) + CO(g)

ekil 6.1. Yksek frnda gerekleen temel reaksiyonlar
Karbon redksiyonu kuvvetli endotermik olup (ok s gereken) yksek frnda demir retimine alternatif olarak
gelitirilmitir. Bu konu ileriki blmlerde (Direkt Redksiyonla Demir retimi Snger Demir retimi)
detayl ekilde anlatlacaktr.
Karn (Bosh) ve hazne (Hearth) blgesindeki reaksiyonlar demir oksitleri pek kapsamaz. rnein arj
malzemesinde bulunan btn fosfor oksit (P 2O5) fosfora redklenir ve sv metal iinde znr. Bu durumda
daha gerekletirilen elik retim kademesinde giderilmelidir. Bu nedenle demir cevheri iindeki fosfor ierii
kritik neme sahiptir. Ticari adan iinde fosfor bulunan pik demirin rafinasyonu uzun zaman alr. Bazik oksijen
frn (BOF) iin demirdeki normal fosfor ierii yaklak % 0.1-0.2 dir. Silika (SiO2) ve mangan oksit (MnO)
gibi oksitler ise, curufla sv metal arasndaki etkileimler sonucu ksmen redklenirler ve bu durum curufun
scakl ve kompozisyonu gibi birok faktre baldr.
SiO2 + 2C = Si + 2CO G = +713 900 - 367.95T

MnO + C = Mn + CO G = +290 300 - 173.22T
Artan scakla bal olarak yukardaki reaksiyonlarda denge saa kayar ve hem silis hem de mangan metal
iinde znmeye balar. Sv metal ierisine giren dier elementler kkrt ve karbondur. Karbon demir
ierisinde kolaylkla zlr. Buna karlk kkrt kontrol yksek frnda olduka nemlidir.
6.2. Yksek Frn Curufu ve Baca Gaz
Ticari cevherlerde genel olarak bulunan iki mineral silika (SiO2) ve aluminadr (Al2O3). Bu durumda curuf
oluumu iin CaO ve MgO gibi maddeler kullanlr. Oluan curufun genel bileim aral 38-44% CaO, 8-10%
MgO, 34-38% SiO2, 10-12% Al2O3, 0.5-1.0% MnO, 1-2% S, 0.1-0.6% K2O and <0.2% FeO eklindedir.
Genelde curufun kimyasal karakteri kompozisyonuna ve ierdii bileenlerin miktarna baldr. Curufta bulunan
bileenlerin karakteristikleri aadadr:
Asidik oksitler: SiO2, P2O5, B2O3

Bazik oksitler: CaO, MgO, MnO, FeO, Na2O, K2O
Amfoter (ara) oksitler: A12O3, Fe2O3

CaO ierii yksek olan curuflar bazik, SiO2 ierii yksek olanlar asidik curuf olarak tanmlanr. Curufun
asitlik (veya baziklik) derecesi, curuftaki bazik karakterli bileenlerin toplamnn asidik karakterli bileenlerin
toplamna oran eklinde belirlenir, ancak farkl hesaplama yntemleri bulunmaktadr. Tipik olanlar aada
verilmitir.
CaO/ SiO2 ; (CaO + MgO)/ SiO2 ; (CaO + MgO)/( SiO2 + A12O3) 0.9-1.2
Curufun frndan rahata tahliye edilebilmesi iin iin gerekli olan en dk hazne scakl Kritik hazne
scakl olarak adlandrlr ve 1500 1550oC arasndadr. Yksek frn curuflar eitli yerlerde kullanlmaktadr.
Curuflarn byk ksm krlp istenen llere getirildikten sonra, demir yolu traverslerinin altna ve yol
yapmnda kullanlmasdr. Minimum % 12 almina ieren, ani soumadan sonra cams yapy koruyan yksek
frn curuflar imento yapmna uygundur. imento yapmnda kullanlan curuflarn granle hale getirilmesi
gerekir. Curufu granle hale getirmek iin deiik yntemler vardr. Sv curuf ksmen su ile doldurulmu bir
ukura dklerek veya curuf akmna su pskrtlerek granle edilebilir. Ayrca cruf katlarken zerine hava
veya buhar flenerek hafif, yanmaz ve sya yaltkan bir malzeme curuf yn elde edilir.
Baca gaz, Ergitme blgesinde meydana gelen gazlar esas itibariyle N2 ve CO den ibaret olup, havadaki su
buharnn paralanmas sonucu az miktarda da hidrojen ihtiva etmektedir. Bu gazlar arj kitlesi arasndan
geerken CO gaznn oksitleri indirgemesi sonucu CO gazlarnn bir ksm CO 2e dnr. Ayrca karbonatlarn
paralanmas sonucu ortaya kan CO2 gaz da bu gazlara karm olacaktr. Yksek frn bacadan terk eden
gazlarn yaklak olarak kompozisyonu aada verilmitir.
Tablo 6.1. YF Baca gaznn kompozisyonu
Bileen %
CO2 14 16
CO 23 25
H2 35
N2 56 57
Yksek frn terk eden gazlar bir boru vastasyla st ksmdan toz toplaycya verilir. Buradan gazn hz ve
dolaysyla toz tama zellii azalr ve gaz iindeki tozun byk bir ksmn brakr. Yksek frn gazndaki toz
paracklarnn bykleri 2 mmden birka mikrona kadar deiir. 20 mesh ten kk olanlar toz toplaycda
kelmeyip gaz ile beraber srklenir. Toz toplaycdan kan gaz ykaycya gelir. Burada gaz akmna su
pskrtlerek iindeki paracklar slatlr. Islanan paracklar arlar ve su ile srklenir. Ykaycda gazn
iindeki tozun %90 95i giderilir. Gaz burada souma kulesine geer ve zerine sv pskrtlerek scakl
azaltlr. Souyan gazn sonra nemi alnr. Temizlenen gaz yksek frna flenen havay stan sobalar stmada,
kok frnlarnda kullanlr. Elde edilen toz sinterlenerek yine yksek frnda kullanlr.
6.3. Modern Yksek Frnlar
Yksek frn prosesi, redksiyon prensip kriterlerinin kullanlmasyla eitli oksit cevherlerinden metalik demirin
kazanlmas iin gelitirilmitir. Bu prosesin esaslar ok basit iken, modern yksek frn operasyonu mmkn
olan en yksek verimin alnabilecei optimizasyon almalarnn en st seviyelerine kmak iin yaplmaktadr.
Demirin cevherden kazanlmas ileminde ok byk ktlelerin ok yksek scaklklara karlmasna ihtiya
duyulmas sebebiyle, en yksek gider stma iin gerekli olan enerjidir, yani stma amacyla kullanlan yakttr.
Buna ilave olarak, redksiyon reaksiyonlar nemli lde redkleyici gaz atmosferine ihtiya duyulmasna
sebep olmaktadr. Bu da dier bir nemli gider kaynadr.
Yksek frn prosesinde bu giderlere ramen baarl olmada anahtar rol oynayan faktr, karbon kayna olarak
kokun kullanlmas olaydr ve bu sayede hem enerji hem de redkleyici ortamn oluturulmas salanmaktadr.
Dardan stlan cevher ykne redkleyici gaz enjeksiyonundan baka, cevher kokla fiziksel olarak karmtr
ve scak hava flenmektedir. Kok kolayca aadaki eitlik gereince oksitlenmektedir.
C + O2 CO H= -110.5 kJ/mol
Bu yksek frnda birincil yanma reaksiyonudur ve burada hem s (110.5 kJ/mol) hem de redkleyici gaz (CO)
retilmektedir. Bylece reaktrn ierisinde yaktn yanmasyla ok etkili stma baarlmakta ve gerekli reaktan

gaz retilmektedir ve cevherle karmaktadr. Yakt olarak kullanlan kokun dier ilave etkisi ise, ieri giren
scak hava ile reaksiyona girmesi sonucunda H2 gaz retilmesidir. Burada bir ekilde havada bulunan nem ile
karbon reaksiyona girmektedir.
C + H2O CO + H2 H= +131.4 kJ/mol
Bu reaksiyon Hn pozitif deeri ile gsterildii gibi s absorbe eder. Ancak, bu reaksiyon srecinde karbonun
oksidasyonu her bir mol karbon iin iki mol redkleyici gaz retir. H 2 gaz CO e benzer ekilde demirin
redklenmesi iin etki eder.
Fe2O3 + 3/2 H2 Fe + 3/2 H2O H= +48.95 kJ/mol

1
/3 Fe3O4 + 4/3 H2O Fe + 4/3 H2O H= +51.04 kJ/mol
6.4. Yksek Frnda Redksiyon Reaksiyonlarnn Termodinamii
Genel olarak metalik malzemelerin, atmosferik scaklklarda ve basnta havada, oksit halinde bulunmas en
muhtemel durumdur. Demir iin, bu durum ekzotermik bir reaksiyonla ele alnabilir;
2 2
+ 2 +

eitli demir oksitler iin retilen s miktar Tablo 6.2de verilmektedir.
Tablo 6.2. Demir oksitlerin oluum entalpisi ve entropisi
Reaksiyon m n H(j/mol) S(J/mol.K)

Fe + O2 FeO 1 1 -264429 -64,7
2Fe + 3/2 O2 Fe2O3 2 3 -806665 -243,9
3Fe + 2O2 Fe3O4 3 4 -1092861 -298,6
Reaksiyon ss, H relatif olarak scaklktan bamszdr. Tabi ki, entalpi yalnz bana relatif dengenin olumas
iin yeterli deildir. Sabit scaklk ve basn artlar altnda, Gibbs serbest enerjisini uygulayabiliriz.
Reaksiyonlar iin Gibbs serbest enerji deiimi aadaki gibi verilebilir;
G = H - T.S
Scakln bir fonksiyonu olarak serbest enerji

deiimi ematik olarak ekil 6.2de
grlmektedir. Burada not edilmesi gereken
husus Y ekseninin kesiim noktas (T=0K) Ho
deerini, erinin eimi ise So deerini
vermektedir. Bu diyagramlar Ellingham
diyagramlar olarak bilinmektedir. lave olarak,
X ekseninin kesim noktas Go=0 olduu art
gsterir ve bu scaklk denge scakldr.
ekil 6.2. Oksidasyon reaksiyonu iin scakla gre serbest

enerji deiimi
Bir reaksiyon denge durumundaki serbest enerjisi,
G = -RT ln K
Grlmektedir ki, x-ekseninin kesim noktas ile gsterilen denge scakl K=1 art iindir. imdi bir an iin
m=n=1 olarak dnelim ki bu durum Tablo 6.2 deki ilk reaksiyonu anlatmaktadr. Oksidasyon reaksiyonu her
bir mol O2 iin aadaki gibi yazlabilir;
2Fe + O2 2FeO
1
reaksiyonu iin denge sabiti = eklindedir.
2
Burada, PO2 oksijenin ksmi denge basncdr. Denge durumunda, atmosfer ve scakln etkisini belirlemek iin
serbest enerji deiimi scakln bir fonksiyonu olarak izilmitir. T=0 K deki kesiim, reaksiyonun standart
entalpi deiimini ve eimin negatifi standart entropi deiimini verir.
Erinin kesitii Go = 0, X ekseninde K=1 i ifade eden denge scakln verir ki bu, bu aamada oksijen ksmi
denge basncn (1 atm) gstermektedir. Buradan hareketle denge scakl hesaplanabilir.
(264429)
= = = 4087
(64,7)
ekil 6.2 deki grafik, Go nin negatif olmas sebebiyle, metalik demirin 1 atm basn altnda, 4087 K den dk
scaklklarda kendiliinden oksitleneceini gstermektedir.
Eer demir oksidin redklenmesini istiyorsak ilemlerin oksijence zengin, bu atmosfer artlarnda
yaplamayaca aikrdr. Ancak kapal ortamlarda oksijence zayf blgelerde bu mmkn olabilir. P O2 nin
etkisini 1 atm den farkl bir basn deerine deiimi dikkate alarak, G deki deimenin hesaplanmasyla
gsterilebilir.
(, 2 ) = (, 2 = 1) + [(2 = 2 ) (2 = 1)]
1 1
(, 2 ) = . [ ( ) ( )]
2 1
(, 2 ) = . + ln 2
ou oksidasyon reaksiyonlarnn simltane olarak (kendiliinden) gerekletii dnldnde, Ellingham

diyagramlarnda RTln(PO2) ifadesi kullanldnda diyagram ok daha hassas olarak elde edilebilmektedir.
Bu pratik uygulama ilk kez Richardson tarafndan dnlm olup ekil 6.3 de gsterilmitir. Sabit basn
izgisi oksijenin ksmi basncn gstermek iin Go=0 izgisi olarak dnlebilir. Bu sebeple, herhangi bir
oksidasyon reaksiyonu izgisinin Richardson izgisi ile kesimesi, bu ksmi oksidasyon basnc iin denge
scakln gsterir. Bu durumda hem oksidasyon ksmi basncnn hem de scakln etkisi birlikte dnlm
olur.
ekil 6.3. Alnan bir mol O2 nin 1 atm basntan tespit edilen bir basnca getirilmesi ile Gibbs serbest enerjisinin
scaklk ile deiimi
ekil 6.3den, oksijenin azalmasnn redksiyon artlarnn gelimesini salayan bir yol olduu grlmektedir.
phesiz, oksijence zayf bir ortam vakum uygulanarak salanabilir, ancak, bu pratik uygulama ok verimsiz
alan bir sistemi oluturmaktadr. Daha nce bu sistemlerde alm olan ve artlar belirleyen aratrmalarda
olduu gibi, redkleyici artlar, oksijen ile ncelikli olarak oksitlenmi olan eitli gazlarn var olduu bir

ortamda oluturulabilmektedir. rnein ksmi oksijen gaz basncnn varl altnda FeO ve CO in var olduu bir
sistemi dnelim (yani FeO; CO ve O2 gaz karm ierisinde). Bu durumda, konu ile ilgili iki oksidasyon
reaksiyonu gerekleebilir;
2Fe + O2 2FeO G = -528.8 + 0.13 T kJ/mol
2CO + O2 2CO2 G = -564.8 + 0.174 T kJ/mol
Bu iki reaksiyonun deerleri ekil 6.4 de izilecek olursa, bu iki reaksiyonun denge scaklnn 818.2 K derece
olduu grlr.
ekil 6.4. Demirin oksitlenme ve CO ile redklenme

reaksiyonlar iin Ellingham diyagram
2Fe + O2 2FeO G = -528.8 + 0.13 T kJ/mol

2CO + O2 2CO2 G = -564.8 + 0.174 T kJ/mol
lk reaksiyonu ters evirelim ve alt alta toplayalm.
2FeO 2Fe + O2 G = +528.8 - 0.13 T kJ/mol

2CO + O2 2CO2 G = -564.8 + 0.174 T kJ/mol
Toplam reaksiyon,
2FeO + 2CO 2Fe + 2CO2 G = -36 + 0.044 T kJ/mol
Reaksiyonu sadeletirirsek,
FeO + CO Fe + CO2 G = -18 + 0.022 T kJ/mol
Bu durumda bu reaksiyon iin denge scakl,
(18)
= = = 818.2
(0.022)
lgin bir ekilde oksijen reaksiyonda grlmemektedir. Ancak, dier gazlar grlmektedir. denge sabiti;

= ln = ln [ ]
2
2
Bylece 818.2 K de Go= 0 olur ve = = 1 dir.


ekil 6.5 de C noktas, 2CO+O2=2CO2 reaksiyonunun izgisinin serbest enerji izgisini kestii yeri
belirtmektedir. Yukarda tartlan oksijen ksmi basncnn etkisinin ele alnd Ellingham diyagramna benzer
olarak, PCO2/PCO izgilerinin yer ald Ellingham diyagram C noktasnda balamaktadr.
ekil 6.5. Ellingham diyagram
FeO+COFe+CO2 reaksiyonu iin gerekli olan 818.2 K denge scakl bir kez daha ele alnacak olunursa,
denge artlarnda daha yksek scaklk, daha dk P CO2/PCO deerini gstermektedir. Bylece, PCO2/PCO = 1
deerinde bir atmosferde FeOi redkler. Benzer ekilde, dk scaklklarda P CO2/PCO =1 deeri demir iin
oksidasyona uratc bir atmosferdir. Bu durum bize oksit halinden metalik hale demirin geebilmesi iin,
redkleyici bir atmosfer ve yksek scakln birlikte var olmas gerektiini gstermektedir. Ayrmann
gereklemesi iin gerekli scaklk, PCO2/PCO oran ile gsterildii gibi gazn redkleme gcndeki bir artla
azalmaktadr.
rnek 6.1. Gang bileiminden gelen silikann (SiO2) karbonla redksiyonunun olabilmesi iin gereken
reaksiyonu karnz. Ellingham diyagramn kullanarak denge scakln ve denge serbest enerji deerini tespit
ediniz.
zm.
Si + O2 SiO2
2C + O2 2CO
lk reaksiyonu ters evirelim,
SiO2 Si + O2
2C + O2 2CO
Toplam reaksiyon;
SiO2 + 2C Si + 2CO

Ellingham diyagramndan bu reaksiyon iin denge scaklnn yaklak 1520C, toplam serbest enerji deerinin
ise yaklak -540 kJ/mol olduu grlecektir.

http://en.wikipedia.org/wiki/Blast_furnace
http://www.metalpass.com/metaldoc/paper.aspx?docID=44

BLM 7 HAM DEMRDEN ELK RETM
7.1. Ham Demirin elikhaneye Nakli
Ham demir retiminde sv metal (pik) veya dorudan redklenmi demir iindeki yksek oranlardaki karbon ve
eser elementlerin tamamyla veya en azndan nemli oranda uzaklatrlmas gerekmektedir. Bu durum, ham
demirden elik retiminin temel amacdr. lave olarak korozyon dayanm, ilenebilirlik, yksek scaklk
mukavemeti veya yksek ekme dayanm gibi belli spesifik zellikler, tanmlanan analiz limitleri ile uyumlu bir
ekilde alam ilavesi yaplarak elie kazandrlmaktadr.
Yksek frndan gelen sv metal, nce kkrt uzaklatrma ilemine, bazen silis ve fosfor uzaklatrma ilemine
tabi tutulur. Bu ilemler rafinasyon ilemini basitletirir. Sv metal, elik fabrikasna transfer potalar veya
torpido arabalarla (ekil 7.1) tanr. elik fabrikasnn iinde sv metal bu potalarda veya torpido arabalarnda
depolanabilir, eilebilen sv metal mikserlerinde stlabilir. Sv metal mikserleri silindirik ve refrakterle
astarlanm tutma aralardr. 1000 ile 1200 ton arasnda tama kapasiteleri vardr. Bu gibi mikserlerde yaplan
ara depolama sayesinde sv metaldeki bileim farkllklar ortadan kalkar. Ayrca bu mikserler, sv metal
retimi ile talep arasndaki dalgalanmalar da azaltr.
ekil 7.1. Sv pik demiri elikhaneye tayan

torpido arabalar
7.2. Sv Metale Uygulanan n lemler
Genellikle yksek frnda izabe ilemi ve akabinde elikhanede elik retim ilemi birbirine bal ilemlerdir.
Fakat hem tek tek, hem de birlikte optimize edilmesi gereken aamalardr. rnein yksek frnda retilen ve
elie dntrlmeden nce hazrlanan konvertere sevk edilmek zere, sv metal nce istenmeyen eser
elementlerin (kkrt, silis ve fosfor gibi) ieriklerinin azaltlmas iin n ileme tabi tutulur.
Kkrt orann drmek iin kkrt uzaklatrmada, kalsiyum karbr veya magnezyum karbr gibi malzemeler
kullanlr. Bu malzemeler ya tayc bir potadaki veya elikhanenin sv metal arj eden potasndaki bir boru
vastasyla eklenir. Kkrt curuf ierisine hapsedilir. Prensip olarak sv metalin kompozisyonu ve kimyasallarn
kendisinin evre ile uyumuna gre daha uygun ve farkl kkrt uzaklatrma prosesleri ve malzemeleri vardr.
Kkrt uzaklatrma prosesine ek olarak, sv metal silisyumdan ve ardndan fosfordan arndrlabilir. Silisyum
ierii demir oksitler (cevher) eklenerek drlebilirken, fosfor uzaklatrma kireli flakslar yardmyla
gerekletirilir. Bu proseslerde de silis ve fosfor, curufa hapsedilir.

ekil 7.2. Pik demirin n ilem ve BOF da rafinasyon ilemi
7.3. Rafinasyon lemi
Sv metal iindeki eser (ok az) elementlerin uzaklatrlmas, sv metal iine oksijen verip yanma salayarak
yaplr. Bu kimyasal anlamda oksidasyon demektir. Dolaysyla bu ilem iin devaml oksijen temini
gerekmektedir. elik endstrisinde bu yanma ilemi rafinasyon olarak adlandrlr.
Rafinasyonun temel amalar;
1) karbon miktarn istenen miktara getirmek
2) istenmeyen elementlerin miktarn azaltmak veya gidermek
3) alam elementi ilavesiyle zel bileimlerde elik oluturmak
Karbon fazlalnn oksidasyon ile yakmnn yan sra, rafinasyon srasnda bir ok baka reaksiyonlar da
meydana gelmektedir. Eser elementlerin scakla bal olarak deien oksijene olan ilgisi (afinitesi), bu
elementleri etkisiz bileikler halinde balama almalar iin ok nemli bir destektir.
Rafinasyon ileminin en nemli kademesi karbonun azaltlmasdr. Burada stten veya alttan flenen oksijen,
sv metaldeki karbon ile yanc gaz olan CO oluturmak zere reaksiyona girer. kinci nemli kademede ise,
rnek olarak sv metaldeki silisi SiO2 haline evirmek ve kire ile ba oluturup curufa ekmektir. Sv
metaldeki kkrt de yanm kirele dorudan reaksiyona girer. Sonuta silis, mangan, kkrt ve fosfor gibi
bileenler rafine edilir.
Sv metalin rafinasyonu esnasnda ortama ar miktarda oksijen gnderildiinden sv elik iinde nemli
miktarda oksijen znr. Bir sonraki kademe olan deoksidasyon ile son rne zarar dokunacak olan oksijen
ortamdan uzaklatrlr.

7.4. Rafinasyon lemindeki Gelimeler
Modern ada kitle halinde elik retimi 19. Yzylda Thomas-Bessemer yntemleri ve Siemens-Martin (Open
Heart) ynteminin gelitirilmesi ile balad. Gnmzde, hammaddenin cinsi, n hazrlk, ekil ve
kullanlabilecek enerjinin eidi gz nne alnarak, rafinasyon ilemlerinin birok farkl teknii gelitirilmitir.
Bu tekniklerin birou modas gemi olarak nitelendirilebilir. Ama imdiki elik yapm teknolojisi seviyesine
bu teknikler sayesinde gelindii unutulmamaldr.
Gnmzde elik retiminde uygulanan iki ana proses kategorisi vardr.
Bazik oksijen elik yapm yntemi.

Elektrik ile elik yapm yntemi
1945 ylndan sonra gelitirilen bazik oksijen elik yapm yntemi ile kitle elik retiminde yeni bir akm
yaratlmtr ve gnmzde bu yntem dnya elik retiminin %65ini tekil etmektedir. Son 25 senede yaplm
olan teknik iyiletirmelerden dolay elektrikle elik yapm yntemlerinde de nemli gelimeler olmutur. O da
gnmzde %32sini tekil etmektedir. Dier taraftan Siemens-Martin yntemi, evresel nedenlerden dolay ve
yeni yntemlerle kyaslandnda dk verimlilii nedeniyle nemini kaybetmitir. Bu yntem ile retilen
miktar dnya elik retiminin %3n tekil etmektedir. Bu yntem artk bat yarm kre lkelerinde hi
kullanlmamaktadr. Geni bir ekilde elektrik ile elik yapm yntemleri ile yer deitirmitir. nmzdeki
yllar ierisinde Siemens-Martin ynteminin de tamamyla terk edilebilecei tahmin edilebilir.
Entegre demir-elik fabrikalarnda retilen n gerilmeli elik ve scak banttan ekme profiller gibi belli rn
gruplar sz konusu olduunda, elektrikle elik yapm bu tr rnlerin imalatnda, ok esnek bir retim imkn
sunmaktadr. Hatta elektrik ark oca kat haldeki dorudan redklenmi demiri ergitmeye ok uygundur. Bu
yntemlerden birini veya deerini semede en nemli kriter, hammadde ve enerji kaynaklarna baldr. Ve tabii
ki son teknik gereksinimlere gre en dk maliyetli retimin hangi yntemle sunulduuna da baldr.
7.5. Oksijen ile elik retimi
Bazik oksijen ile yaplan retim en nemli olandr. Bu balk altnda yer alan deiik yntemlerin hepsinin ortak
zellii teknik olarak saf oksijen kullanlmasdr (oksijen metalrjisi).
Hava ile rafinasyon yntemini gelitiren Henry Bessemer, 1855 ylnda saf oksijen rafinasyona en uygun gaz
olduunu anlad. Bununla birlikte, o zamanlar saf oksijen retimi mmkn deildi. Sonu olarak, hem Bessemer
hem de Thomas yntemleri alttan fleme teknii olarak gelitirildi. Bu yntemde hava sv metalin altndan
nozul benzeri bir tapadan enjekte edilir ve bylece havadan gelen oksijen eser elementlerini ve karbonu yakard.
ekil 7.3. Bessemer konverteri

Bessemer ynteminde, yksek silisli ve az fosforlu sv metal, bir asidik astarl konverter iinde elie rafine
edilirken, Thomas ynteminde (bazik Bessemer yntemi olarak daha ok bilinir) olduka yksek oranlarda
kkrt ve fosfor ieren sv metal, bir bazik astarl refrakter ieren konverterde elie dntrlr. Her iki
yntemde de rafinasyon basamanda s ortaya kar. retilen eliin dk kalitesi ve oksijen metalurjisine
kyasla, maliyetlerin dk olmamas yznden bu iki yntemin yerine gnmzde bakalar tercih edilmektedir.
Bununla birlikte, yeni oksijen elik yapm yntemleri, gerek ilem basama ve gerekse tesis teknolojisi
asndan bu yntemlerin belli temel zelliklerini uyarlamtr. Saf oksijenin kullanm, daha nce kullanlan
havada azot olmadndan dolay, maliyet etkinliini artrarak nemli oranda rafinasyon reaksiyonlarn
hzlandrr. imdi 10 ile 20 dakika sren rafinasyon reaksiyonunda sv metaldeki elementler yle bir hzla yanar
ki nemli miktarlarda s aa kar ve sv metal hurda eklenerek soutulabilir. Konverter kapasitelerinde ve
verimlerinde son zamanlarda ok byk gelimeler yaanmtr. Bu da elik fabrikalarnn retkenlii ve
verimliliinde ok byk artlara sebep olmutur. Rafinasyon ilemlerinin yapld konverterler gnmzde
eilebilir ve refrakter astarldr. Her bir ergitmedeki kapasiteleri 50 ile 400 ton arasndadr. Bessemer konverteri,
st kesik koni biiminde silindirik bir kaptr. Konverterin tabannda metal banyosuna basnl hava flemek iin
delikler (tyerler) vardr, tabann altnda ise hava kutusu bulunur. Konverter yatay bir eksen etrafnda 180
kadar dnebilecek ekilde 2 yatak zerine oturtulmutur. Bu yataklardan birine balanm otomatik vana
vastasyla basnl havann frna verilmesi salanr. Bessemer, gelitirdii konverterde SiO2 esasl asidik astar
(refrakter) kullanmtr. Konverter eilerek yksek frndan alnan scak sv pik demir konverterin azndan
boaltlr, hava alr ve dikey konuma getirilir.
I. periyod:
lk kademede frnn aznda hi alev grlmez. Bu srede erimi pik demir ile temas eden souk hava demiri
FeO eklinde oksitler ve FeO banyo iinde dalarak silisyum ve manganezi oksitler.
2Fe + O2 2FeO
2FeO + Si 2Fe + SiO2
FeO + Mn Fe + MnO
[Fe-C] + {O2 } [Fe] + {CO }
Bu reaksiyonlar s verici olduklarndan banyonun scakln olduka ykseltir. SiO2, MnO ve bir miktar FeO
birleerek curufu meydana getirir.
II. periyod:
Manganez ve silisyumun byk bir ksm oksitlendikten sonra karbon yanmaya balar.
2C + {O2 } 2{CO }
CO konverterin azna geldii zaman yanarak CO2 meydana getirir ve uzun bir alev oluturur. Bu alev azald
zaman konverter devrilir, hava kesilir ve elik potaya alnr. nceleri elii sv halde tutmay baaramayan
frnlar bu yntemle hem istenmeyen maddeleri yakmay hem de bu yanan maddelerden aa kan enerji ile
elii sv halde tutabilmeyi baarmt. nceleri ok uzun ve pahal olan elik elde etme yntemi artk hzlanm
ve daha ucuz hale gelmi bu sayede elik kullanm da retim sektrnde yerini almt.
Ham demirde ok miktarda silisyum az miktarda fosfor ve kkrt bulunmas istenir. Silisyum bu yntemin s
reticisidir. Asidik bir cruf halinde yanar. Bu nedenle fosfor ve kkrd balayamaz. Frnn duvar yaps da
asidik kuvars esasl refrakterlerden meydana gelmitir. Bu yntem Almanyada yalnz elik dkmhanelerinde
kk konverterler ierisinde uygulanmaktadr.
Bessemer ynteminin avantajlar
a) Bu yntem ile ksa srede (15 dk) ok miktarda elik retmek mmkndr.
b) Pik demirin bnyesindeki yabanc maddeler (karbon, manganez, silisyum) sratle yok edilebilir.
Bessemer ynteminin dezavantajlar
a) Hurdann ergime scaklnn yksek olmas nedeniyle bu yntemde hurda ilenemez.

b) Yksek oranda kkrt ve fosfor ieren pik demirden bu yntemle elik retilemez.

Bazik oksijen elik yapm yntemleri ilk olarak ilan edildiinde, Thomas ve Bessemer yntemlerini koruma ve
oksijenin banyonun altndan enjekte edilmesi abalar vard. Ama oksijen kaynakl reaksiyonlarn ok gl
olmas, konverterin altndaki refrakter astarlarn ok abuk anmas ile sonuland. Bu nedenle oksijenin stten
su soutmal bir fleme borusu vastasyla ile flenmesi gibi alternatif zm bulundu. Bu teknik, maliyet
asndan da fayda getiren eitli stten flemeli oksijen yntemlerinin de gelimesine yol aarak dnya apnda
hzla kabul grd. Bununla birlikte, alttan flemenin avantaj o kadar daha fazlayd ki, oksijen fleme
denemeleri uzunca bir sre devam etti. 1960larn sonunda, oksijenin alt nozullar vastas ve redkleyici veya
koruyucu gaz zarf iinde enjekte edildii bir alttan fleme yntemi gelitirildi.
ekil 7.4. Konverter bykl ve kapasitesindeki geliim
7.5.1. Saf Oksijen ile Rafinasyon
stten saf oksijen flemeli rafinasyon, banyoya 12 bara kadar varan yksek basnlarda oksijen jeti flenerek
yaplr. Oluan kuvvetli bir reaksiyon ile demir, demir okside oksitlenir ve karbon da karbon monoksit olur. Ama
demir oksit, oksijeni hemen iz elementlerine aktarr. Bu reaksiyonun merkezindeki, ekirdeklenme blgesindeki
scaklklar 2500C ile 3000C civarndadr ve kuvvetli bir kartrma etkisi oluturur. Rafine olmayan ksmlar
kartrmann etkisi ile bu blgeye giderek rafine olur.
Rafinasyon ileminin sonuna kadar artan karbon monoksit, bir maden suyu iesinden karbon dioksit
kabarcklarnn kmas gibi sv metalin karmasn salayarak k yapar. z elementlerin oksijen ile ve demir
oksitle olan reaksiyonu ekirdeklenme blgesini gelitirerek, hzla reaktif cruf oluumuna yol aar. Demir k
ve ykselen karbon monoksit, tamamyla veya en azndan ksmen konverteri dolduran demir ieren bir cruf
svs oluturur. Sv metal zerinde reaksiyon oluumu iin bir boluk braklr. Baka bir deyile, konverterin
kapasitesi, sv metalin balangtaki hacminden olduka daha byktr.
fleme devam ederken, sv metal ierisindeki karbon, fosfor, mangan ve silis ierikleri srekli azalr. Oysa
Thomas ileminde fosfor ierii, olduka yksek dekarbrizasyon seviyelerindeki proses ile ancak zor bir
ekilde deitirilebilir. stten flemeli oksijen ynteminde fosforu crufa erken alma vastasyla ve yanmadan
sonra, rafinasyon ileminin zel kontrol ile ok dk oranda kalnt ierik kalncaya kadar elimine edilebilir.
Oksijenin ergiyiin altndan verildii uygulamalarda, esas olarak stten flemelideki gibi ayn reaksiyonlar
meydana gelir. Banyonun daha youn karmas ve bunun etkisiyle, daha iyi metalrjik sonular (fosforun ve
oksijenin uzaklatrlmas gibi ) elde edilir ve ayn zamanda fleme zaman da azalr.
En nemli oksijenle elik yapm yntemleri aadaki gibidir:

stten flemeli oksijen yntemleri (BOF/OLP prosesleri).
Alttan flemeli oksijen yntemleri (Q-BOP prosesleri).

Birlemi fleme yntemleri.
Yeni zel yntemler.
Oksijen metalrjisinin dnya apnda hzla kabul sadece ilgili yntemlerin maliyet dklnden ve onlarn
mevcut koullara adapte edilebilmelerinden deil; ayn zamanda zellikle yksek kaliteli eliklerin dk fosfor,
kkrt ve azot ierikleri ile retilebilmesi yznden de kaynaklanmaktadr. Dier yntemlerle retilen eliklere
gre kalite asndan hibir fark yoktur.
7.5.2. Proses Aamalar ve Tehizatlar
retim mhendisliinde, eitli oksijen elik yapm yntemlerinden biri dierine gre ok az deiiklik gsterir.
Tam alttan flemeli yntemde, konverterin olduu tesisin bina ykseklii dk tutulabilir, nk stten fleme
yapacak bir bek olmayacaktr. Daha nemli farkllklar daha ok ilem basamaklarnda yatar. Eik ve bo
durumdaki konvertere tavalar veya ykleme kasalarndan boalan hurda ile s olumaya balar. Sv metal
potadan boaltlr ve sonra konverter yeniden dikey konuma gelir. Prosese bal olarak, oksijen sonra stten bir
soutma kanalndan banyo yzeyine ve/veya alt nozul tapasna doru enjekte edilir. Sonra da ergiyiin iinden
fokurdayarak yukar doru kar. Kartrc gazlar ayn zamanda bu kademede alt nozullar vastas ile de enjekte
edilir. Kural olarak, su soutmal bekler ok delikli nozullar ile doldurulur ve oksijen aknn deitirilebilmesi
iin, bir veya daha ok devreli sistemler haline gelir. Gerekli curuf yapclar ve alamlayclar hassas bir lmle
hem balangta hem de fleme srasnda otomatik olarak konverterin zerine monte edilmi silolardan ilave
edilir.
fleme kademesi tamamlandnda, alamn bileiminin istenilen analizde olup olmadn (otomatik olarak
yaplr) kontrol iin bir numune alnr. Ayn zamanda sv eliin scakl da llr. Bu ilem ara borusu
olarak adlandrlan ve banyoya daldrlan bir boru ile yaplr. elik banyosu 1650C ile 1720C arasndaki
scaklklarda iken, bir sonraki ikincil metalurji kademesine bal olarak dkm yaplr. Scakl yakndan
gzlemlemek; rafine edilmi eliin kalitesi bakmndan ve fleme sonras ilemlerde ve/veya daha ileri
ilavelerin eklenmesi gibi tamamlayc ilemlerin yaplmasnda operatr iin ok iyi bir veridir. Otomatik,
dinamik proses kontroller sayesinde, gnmzde yksek hassasiyetli sv metal analizi elde edilebilir. Bylelikle
fleme sonrasnda meydana gelebilecek uygunsuzluklar olduka azaltlabilir.
Gnmzde dkm ilemi, eliin aa doru akmasn salamak iin konverterin eilmesi ile yaplr. elik,
potaya bir dkm deliinden akar. eliin yzeyinde duran curuf (sv elie gre younluu daha dk
olduundan) dkm ncesinde ve sonrasnda konverterde kalr ve farkl bir ilemle alnr. Dkm sresinin
sonuna doru, curufun elie karma tehlikesi artar. Curufun elie bulamasn nlemek iin, eitli curuf
saptama ve nleme yntemleri gelitirilmitir. rnein kzl tesi kamera dzenekleri veya elektromanyetik rulo
sistemleri. Bu sayede curuf karmas zamannda nlenir ve dklen eliin curufsuz olmasn salamak iin dik
duruma getirilir. Pota ters ynde biraz yatrlarak, curufun konverterin emberi zerinden akmas salanr.
Genellikle curuf, bir sonraki flemede de bir miktar kullanlmas iin tamamyla alnmaz. Bu bir miktar curuf,
ayn zamanda konverterin astar olan refrakter zerindeki koruyucu tabakay oluturmak iin de kullanlabilir.
Deoksidanlarn ilave edildii gibi, ferro-mangan ve dier alam elementleri de ham elik dklrken eitli
yollarla ilave edilebilir. 10 ile 20 dakika olan fleme sresine; doldurma ve boaltma, scaklk lme ve numune
alma ilemlerinin sreleri de eklendiinde, dkmden dkme olan zaman 30 ile 40 dakika civarna gelir.
Dier iletmelerin binalarndan farkl olarak (arj hazrlama ve dkmhane gibi), oksijen elikhanesi ayn
zamanda toz artma tesisi de barndrr. Burada karbon monoksit ve karbon dioksit ieren konverter gazlarnn
ou toplanr, soutulur ve tozdan arndrlr. Modern toz tesisleri CO gaz temizlemesi ve dnm zerine
younlar. Buna basnl yanma ve takip eden primer gazlarn ykanmas da dahildir. Temizlenmi gaz, enerji
zenginletirme aamasndan bir gaz tanknda saklanr ve sonra yakt olarak kullanlr. Bylelikle gaz dnm
ilemin enerji maliyetlerini nemli derecede azaltr.
7.5.3. stten flemeli Oksijen lemleri (BOF ve OLP)
Oksijen metalurjisinin ilk zamanlarnda gelitirilen, BOF (Basic Oxygen Furnace-yani LD) ilemi ve OLP
(Oxygen Lance Process- yani LD-AC) ilemleri, oksijenin banyo yzeyine yukardan flenmesi esasna
dayanr. ki ilem arasndaki fark sv metalin bileimi iin gerekli zamanlamaya dayanr. BOF yntemi dk
fosforlu sv metalin rafine edilmesi iin kullanlr ve bu yzden sadece fleme aamasndan oluur. Dier
taraftan OLP ynteminde, yksek fosforlu sv metal elie iki aamada dntrlr. Buna ift curuf
uygulamas ad verilir ve OLP ynteminin dk fosforlu sv metalde kullanlmamasnn en nemli
sebeplerinden birisidir.

ekil 7.5. Bazik Oksijen Frn ve yardmc blmler
7.6. Bazik oksijen frn
Bazik oksijen frnlarnn kapasiteleri tipik olarak 250 ton kadardr. Bazik oksijen frnlarnda elik retimi
yaklak 15-20 dakikada gerekletirilmektedir. 250 ton kapasitedeki bir BOF'nn ykseklii 10,33 m, d ap
7,90 m, cidar kalnl 0,92 m ve alma hacmi 290 m3 kadardr. Frna yklenecek optimum sv metal ve hurda
oranlarn, curuf yapc katk maddelerinin miktarn, frna oksijen fleyen lansn yksekliini ve fleme
zamann bilgisayarla otomatik olarak kontrol edilmektedir.
Bazik oksijen frnlarnda, genellikle % 70-80 orannda yksek frndan gelen sv metal (sv pik) ile kalan
ksmn elik hurdas, kireta, dolomit ve deoksidantlarn oluturduu arj kullanlr. Uygun dkm
scaklnda istenilen karbon yzdesine erimek iin konvertere arj edilecek ham maddelerin cinslerinin ve
miktarlarnn ayarlanmas gerekir. Frn % 100 scak metal ile arj edilir ve oksijen ile flenirse, scak metal
iindeki karbon ve dier yabanc elemanlarn oksijen ile birlemesi sonucunda ok fazla s meydana geldiinden
sonunda dklemeyecek kadar scak bir elik elde edilir. Bunu nlemek iin konvertere soutucu olarak hurda
arj edilir. Hurdann erimesi karbon ve dier yabanc elemanlarn yanmas esnasnda meydana gelir bu
elemanlarn oksijen ile yanmas sonucu verdikleri sya baldr. Konverter, % 75 hurda ve % 25 scak pik demir
ile arj edilirse scak metal iindeki karbon ve dier elemanlarn oksijen ile yanmas srasnda verdikleri s
hurdann yalnz kk ksmn eritir. Bu bakmdan frnlarn uygun miktarlarda scak pik demir, hurda veya
cevher ile arj edilmesi gerekir.

ekil 7.7 Bazik oksijen frnna hurda arj ekil 7.8. Bazik oksijen frnna sv metal (pik
demiri) arj
ekil 7.9. BOF ile elik retim kademeleri
Silisyum oksijenle birletiinde scak pik demir iindeki btn elemanlardan ok daha fazla bir reaksiyon ss
meydana getirir. Bu s manganezin oksijen ile birlemesi sonucu meydana gelen sdan yaklak olarak 2,5 kat,
karbonun reaksiyon ssndan da 4 kat daha fazladr. Bu elemanlarn oksijene kar afinitesi, Fe den fazla
olduundan nemli bir miktarda demir yanmadan nce, bu elemanlar elik eldesi iin uygun seviyelere kadar
yanar. Normal olarak yksek frndan alnan scak metalde az sveren elemanlar (karbon ve manganez) nispeten
sabit miktarlarda bulunduundan, konverter arjnn hesaplanmasnda yalnz silisyum yzdesi gz nne alnr.
Karbon ve manganez miktarlarnda byk deimeler olduu zaman arjn hesaplanmasnda dzeltmeler
yaplmas gerekir.
Bu bakmdan, genel olarak konvertere arj edilebilecek hurda miktar scak pik demir iindeki silisyum
yzdesine baldr. Konvertere kok veya tabii gaz gibi herhangi bir ilve yakt verildiinde daha fazla hurda arj
edilebilir. Silisyum ile hurda arasndaki iliki iletme artlarna bal olarak deiir, bundan dolay her iletme
tecrbeleri sonucu kendi artlarna uygun olan banty tespit eder.
Genel olarak oksijen borusu, sv arjn yzeyinde- takriben 180 cm. yukarsndadr ve su soutmal olarak
almaktadr. Yksek saflktaki oksijen gaz (% 99,5 oksijen) normal olarak 10-12 kg/cm2 basn altnda byk
bir hzla pskrtme lansndan kar. 100 tonluk bir frn 64 mm apnda bir oksijen borusu vastasyla dakikada
200-225 m3 oksijen kullanmaktadr. Oksijen verilmee balandktan hemen sonra st kattaki bir silo sisteminden
belirli miktarlarda kire (CaO), flupat (CaF2), dolomit, kolemanit ve tufal (FeO) gibi cruf yapc katk
maddeleri frna ilave edilir. stenilen baziklik derecesinde ve akclkta curuf yaplmasna yarayan bu maddeler
frn rten ve su ile soutulan bir davlumbazn yan tarafndaki eik bir oluk vastasyla ilve edilir. Kire scak
pik demir iindeki Si ve P gibi istenmeyen elemanlarla birleerek curufu meydana getirir. Oksijenin ksmen
kimyasal ve ksmen banyoyu kartrc etkisi vardr. Basnl oksijen banyoyu iddetle kartrdndan tasfiye
reaksiyonlar hzlanr. Oksijen sv arjn yzeyine arpar arpmaz demir oksidin oluumuna sebep olan
reaksiyonlar balatr. Demir oksidin bir ksm hemen banyonun her tarafna dalr. Bu srada karbon yanarak
karbon monoksit (CO) ve karbon dioksit (CO2) meydana gelir. Bu da iddetli bir kaynama oluturur. Ayrca bu
arada arjdaki silisyum, manganez, fosfor ve kkrtte oksitlenir. Oksijen sv pikte bulunan karbon ve silisyumu
oksitleyerek kat hurday eritebilecek sy aa karr. Sv metaldeki silisyum SiO 2'e dnr ve bu SiO2 dier
curuf yapclarla reaksiyona girer. Ayrca sv pikteki mangann, demirin ve fosforun oksidasyonu ile de ortama
bir miktar s katks salanmaktadr. BOF da gerekleen genel reaksiyonlar aada verilmitir. { } iareti
lansdan flenen oksijeni, [ ] iareti sv elikte bulunan bileeni, ( ) iareti ise curufa geen kat oluumu
gstermektedir.
1
/2{O2} = [O]
[Fe] + 1/2{O2} = (FeO)
[Si] + {O2} = (SiO2)
[Mn] + 1/2{O2} = (MnO)
2[P] + 5/2{O2} = (P2O5)
[C] + 1/2{O2} = CO
CO + 1/2{O2} = {CO2}
Genel olarak curufun baziklik derecesinin yani cruftaki kalsiyum oksidin silisyum oksite orannn 3 olmas
(CaO/SiO2 = 3) istenir. Bu oran, eliin iinde kalan S ve P miktarnn kabul snrlarnn altnda olmas iin
yeterli kire ilvesini mmkn klar. Ayrca, yeterli kire ilve edilmezse bir ksm silisyum oksit bazik zellikte
olan magnezit tulalarla birleir. Bu da refrakter astarn abuk anmasna sebep olur.
fleme srasnda, frndan krmz - kahverengi ve toz ykl bir duman kar. Bu duman su ile soutulan
davlumbaz vastasyla toz toplama sistemi ne gnderilerek temizlenir. Bacadan temizlenmi duman kar.
Karbonun yanmas sonunda konverterin azndaki alev azalr. flemenin sonu, istenilen karbon yzdesine
eriildii alak karbonlu dkmlerde konverterin azndan kan alevin grn ile % 0,20 ve daha yksek
karbonlu dkmlerde ise scak metal tonu bana sarf edilen oksijen miktar ile kabaca tespit edilir. Bundan sonra
oksijen kesilir, oksijen borusu yukar alnarak frn eilir ve daldrma termokupl ile banyonun scakl llr.
Dk karbonlu elikler iin arzu edilen dkm scakl 1600-1610 C dir. Scaklk dkm scaklnn
zerinde ise, banyonun soumas iin hesaplanm miktarlarda hafif hurda ilve edilir ve hurdann banyo iinde
dalmas iin konverter saa sola dndrlr. Hurda eridii zaman dier bir scaklk lm yaplr. ayet
scaklk az ise ksa bir mddet tekrar fleme ile arttrlabilir. Bu arada elikten kepe ile numune alnr ve elde
edilen karbon, manganez v.s. miktarlar doru olarak tespit edilir. Karbon miktar yksek bulunduu durumda
tekrar fleme ile azaltlr, gerekirse yeniden bir numune alnr. stenilen dkm scaklna ve karbon yzdesine
eriildiinde frn dkm tarafna eilir ve metal, dkm deliinden potaya alnr. Yaplacak elik cinsine gre
hesaplanan ilve maddeleri, alamlar (ferro manganez, ferro-silisyum, alminyum v.s.) ve kok potaya, bakr,
nikel ve molibden ise frna ilve edilir. Dkm bittikten sonra frn ters tarafa dndrlerek curuf alnr. Frn
boaltldktan sonra az ksmn ve oksijen borusunu temizlemek gerekir, fakat genel olarak bir sonraki dkm
iin frn hemen yklenir. arjdan arja geen zaman (ykleme, elikten numune alma, ve test zaman dahil) 30-
35 dakika arasndadr.
7.5.4. Alttan flemeli Oksijen Yntemi (Q-BOP)
1960larn sonunda, Almanyada OBM (Oxygen-bottom-Maxhtte) ad altnda, ngilizce konuulan lkelerde Q-

BOP olarak bilinen, yeni bir oksijen fleme teknii gelitirildi. Orijinal Thomas (bazik Bessemer) ynteminin bir
trevi olan Q-BOP yntemi, saf oksijenin sv metal iine bir nozul iinden verilmesi eklinde yaplr. Yksek
bask altndaki alt tapann esneklii her bir nozulun patentli bir yntemle soutulmas ile salanr.

Q-BOP prosesinin birok avantajlar vardr.
Bunlardan birincisi stten flemeli oksijen borusu
yntemine gre daha iyi bir kartrma elde
edilebildii iin, dkmden dkme geen zamann
daha ksa olmasdr. Dier avantajlar ise kahverengi
dumann daha az olmas, daha yksek oranda hurda
kullanlabilmesi ve daha hzl bir akn olmasdr.
7.10. Q-BOP Frn
7.5.5. Birleik fleme Prosesleri
Balangta en hakim yntem olan stten fleme prosesleri, eitli dezavantajlar yznden engellenmitir.
Banyonun eksik ve beklentileri karlamayan kartrma seviyesi yznden, istenilen sv bileimini elde etmek
iin oksijenin daha yksek bir akla akmas gerekiyordu. Bu durum genelde elik ierisinde fazla miktarda
oksijen ieriinin bulunmasna sebep oluyordu. Altan flemeli prosesin gelitirilmesi ile bu dezavantaj ortadan
kalkt. Ama bu proses ile ortaya kan yksek olas hurda oran da bir taraftan azaltlmaktadr.
Bu proseslerden sonra gelitirilmekte olan yeni projelerden hedef; stten flemede daha iyi metalrjik sonular
almak, alttan flemede de artan hurda orann azaltmak zerine kuruludur. Gnmzde, bu hedefler gittike daha
ok kullanlan, birleik oksijen flemeli prosesler vastasyla geni bir ekilde elde edilebilmektedir. Birleik
flemeli proseslerin ana deikenleri:
Alt tarafa doru kartrma yapan inert gazl stten oksijen fleme.
stten oksijen fleme ve alttan oksijen fleme.
Birleik fleme prosesinin deiik trleri, fleme borular, ilave nozullarn konverterin aznda yerleimi, alt
tapalar, nozullar ve kabarck tulalar, ilave yaktlar, inert gazlar ve uygulanan hurda oranlar asndan, birinden
bir dierine farkllk gsterir. Birleik fleme prosesinin avantajlar aadaki gibi zetlenebilir:
Hurdann hzl ergimesinden dolay homojen ergiyik

fleme safhasnn ivmelenerek hzlanmas
Demirin ve alam elementlerinin hzl ak
Ergiyik iin gerekli kimyasal bileim elde etmek iin gelitirilmi hassasiyet.
Gelimi temizlik
Daha az curuf, daha az refrakter paralanmas ve bozulma
Konvertr mrnde art
Sadece stten ve alttan fleme proseslerine gre fiyat avantaj
Ayr bir ara fleme borusunu da ieren cazip ilem lme sistemleri
Mevcut tesislerdeki imkanlara gre ve retilen elik cinslerine bal olarak deien bir ok deiken vardr.
Mevcut stten oksijen flemeli (oxygen top blowing-BOF/LD) elikhaneleri, zellikle ilave inert gaz kartrma
tehizat eklenerek, verimli bir ekilde yeni prosese evrilebilir.

kincil metalurji aamasnda bir sonraki ilemle balantl olarak, birleik oksijen fleme prosesinin de
yardmyla eitli elik cinsleri henz baka bir yntemle retilemeyecek kadar iyi bir ekilde optimum
zellikleri ve mkemmel fiyat etkinlii ile retilebilir.
7.6. Siemens Martin Frnlar (Open Hearth)
Bessemer metodunun kefinden hemen sonra William Siemens frn scakln arttran rejeneratif sistemi
bulmu ve 1860-1870 yllar arasnda bu sistemi elik frnlarna uygulamtr. Rejeneratif sistemde, gaz yakt ve
hava frnda birleip yanmadan nce ii refrakter tulalarla rl kamaralarda snmakta ve frnda yanan gazlar
bacaya gitmeden nce frnn dier tarafndaki kamaralardan geerek bunlar stmaktadr.
ekil 7.11. Siemens-Martin Frn
(A) Gaz ve hava girii, (B) Istma odas (scak kamara), (C) Erimi sv metal, (D) Hazne, (E) Istma odas
(souk kamara), (F) Gaz ve hava k
Siemens elik yapmak iin frnnda nceleri elik hurdalar eritmitir. Daha sonra pik demiri ve demir cevheri
kullanarak elik retmitir. Siemensden hemen sonra, Pierre Martin adnda bir Fransz pik demiri ve elik
hurdas kullanmak suretiyle Siemens metodunu deitirmitir. Modern uygulamada; elik hurdas, pik demir ve
demir cevheri kullanldndan Siemens Martin elik retim Metodu denilmektedir.
Bessemer-Thomas ynteminde, endstriyel retimin % 5'i veya daha fazlas fire olarak atlyordu. Ayrca, her
yl milyonlarca ton makine parasnn hurdaya kmas da hurdalarn kullanlmasn mecburi klmtr. 1864'te
gelitirilen Siemens Martin ynteminde % 100'e kadar istenilen her oranda hurda kullanlabilmektedir.
elik, sabit veya yana devrilebilir 100-300 tonluk frnlarda ergitilir. Frn, byk bir yzey ve kk banyo
derinliine sahiptir. Gaz yaktla stlr. nceden stlm gazn, yine nceden stlm hava ile yaklmas sonucu
oluan bir alev gerekli sy retir ve 1700 oCa varan bir scaklk verir. Alev, hammaddeyi yalayarak ergitir ve
ergimi elik potaya aktlr. n stma, frnn hemen yanndaki kamaralarda scak baca gazlar ile olur.
Bu frnlarda yakt olarak; kok gaz, doal gaz, yksek frn gaz, pulverize kmr, fuel-oil ve katran
kullanlabilir. Frn, fuel-oil ve katran gibi gaz olmayan bir yaktla stlaca zaman sadece hava stlr (her iki
tarafta havay stmak iin birer kamara yeterlidir). Modern tesislerde daha ekonomik olduu iin kok frn gaz
yksek frn gaz ile kartrlarak kullanld iin her iki tarafta birer stma odas (kamara) gerekir. Kuvvetli
parlayan alev, tavana zarar vermemesi iin sv zerine eik olarak gelir. arj yaplan taraftan alan kapdan
hurda, cevher ve ham demir yklenir. Frn nce te bir kapasite hurda malzeme ile doldurulur, kireta ilave
edilerek 3 saat stten stlr. Bu ekilde oksitleyici aleve (kok gaz, katran) tabi tutulur, daha sonra sv pik demir
ieri dklerek frn kapasitesine klr. elik iin istenilen analize eriildikten sonra frndan alnr. eliin
cinsine ve bileimine bal olarak scaklk 1600 C civarndadr. Aktma ilemi, dier kenardan aktma
deliinden potaya yaplr. Frndaki btn elik potaya dolduktan sonra frndan akmaya devam eden curuf,
potann st ksmnda bulunan bir oluk vastasyla curuf potasna aktarlr. elik ierisinden curuf ayrm,
potalardan elik tarlarak ste toplanan curufun baka bir potaya aktarlmas ile salanr.

Bessemer ve Thomas yntemlerine gre daha kaliteli elik retilebilir. Alaml elik retmek de mmkndr.
Fakat alev sv metalle temas ettii iin alam elemanlarnn yanma yoluyla azalmas sz konusu olur. Bazik
yntemle retimde hammadde olarak demir cevheri, hurda elik ve kireta kullanlr. Cevherdeki yabanc
maddeler kiretayla birleerek bazik bir curuf oluturur. Asidik yntem daha az kullanlr ve silisli
refrakterlerden tr asidik bir curuf meydana gelir. 250 ton kapasiteli tipik bir Siemens-Martin frnn; 15 m
boyunda, 6 m geniliinde ve 1 metre derinliindedir. Her devre 8-10 saat srer.
Frn ierisindeki refrakter tulalara gelince, Bazik refrakterler genellikle dolomitten [CaMg(CO 3)2] yaplr,
Asidik refrakterler SiO2den hazrlanr.
Demir ierisinde fazla fosfor varsa, elii temizlemek iin fosforun yaklmas gerekir. Dolaysyla Siemens
Martin frnlarnda iinde fosfor ve slfr dk olan pik kullanlr. Yani pik demir iinde fosfor ve slfr fazla
ise bazik karakterli refrakterler kullanlmaldr. Bunlarn yannda karbon, silis ve manganda yanarak oksitlenir.
Siemens-Martin ocaklarna % 100e kadar hurda arj edilebilir.
Reaksiyonlarn gereklemesi iin oksijenin bulunabilecei kaynaklar:
arjn stlmas srasnda meydana gelen tufal, hurdalarn zerindeki pas,

Kiretann paralanmas ile oluan CO2,
Frna verilen havann oksijeni
Cruftaki oksitleyici oksitler (FeO, MnO)
Demir cevherleri, sinter, pelet
fleme periyodunda tekrardan karbon monoksit gaz teekkl eder.
FeO + C Fe + CO
Karbonmonoksit gaz sv ierisinde ykselerek banyoda kaynamaya sebep olur. Bu srada znm gazlar da
yerlerinden sklrler. Hareket halindeki hava, curuf tabakas ve elik banyosunun temas ettii yzeyde oluan
reaksiyonlar hzlandrr. Karbon miktar yava yava azalr. Fosfor balangtan itibaren sistemden alnr ve
elik ierisinde, Thomas eliklerine gre daha dk deerlere indirilir. Bu ilemler srasnda banyoda halen
karbon mevcuttur. stenilen karbon miktarna varldnda alev kslr ve banyoda mevcut olan demir oksitin
uzaklatrld temizleme periyodu balar. Alev artk yeni demir oksit retmemelidir. Kkrdn uzaklatrlmas
zor olduundan, frn arj ve yakt ierisinde kkrt olmamas gerekir. Bir arjn ilenme sresi 8-10 saat
arasndadr. Bu sre ierisinde sv dikkatle izlenir. Alaml eliklerin ergitilmesi de mmkndr. Reaksiyonlar
hzlandrmak ve ilave edilen hurdalarn abuk ergimesini salamak iin ayrca gnmzdeki baz modern
frnlarda oksijen ilavesi ile allr. Eer ocan zerinde O 2 gaz gndermek iin bir sistem varsa frn ierisine
en son olarak yanmay hzlandrmak iin oksijen gaz gnderilir. Ancak meydana gelen yksek scaklklar frn
tulalarnn daha kuvvetli anmasna sebep olur.
Yntemin avantajlar
eitli ergime usullerinin uygulanmas mmkndr,

arj edilen ham demir herhangi bir bileimde olabilir,
Byk miktarlarda hurda arj edilmesi imkn dhilindedir,
elik ierisinde daha az fosfor ve azot kalr.
Yntemin dezavantajlar
Dk miktarlarda rn alnr,
Tesis, yaplmas ve iletilmesi bakmndan pahaldr,
eliklerin ergitilmesi srasnda alev kymetli alam elementlerinin yanmasna sebep olur.
7.7. Elektrik Ark Ocaklarnda elik retimi
Gnmzde elik retiminde kullanlmakta olan iki farkl modern yntemden biri entegre demir elik
tesislerinde BOFlarnda ve dieri yar entegre demir elik retimi olan elektrik ark ocaklarnda elik retimidir.

Elektrik ark oca demir elik retiminde bir alternatiftir. Elektrik ark ocaklar zel kalite eliklerin (alaml) ve
sade karbonlu (rnein inaat sanayiinde kullanlan yapsal rnler) eliklerin retiminde kullanlmaktadr.
Bazik oksijen frnlarndan farkl olarak, Elektrik ark ocaklarnda sv pik metal yerine hurda kullanlr.
elik retiminde Elektrik ark frn kullanmn salayan faktrler:
Elektrik enerjisi retim ve temininin artmas,
Elektrot retim ve kalitelerinin gelitirilmesi,
Elektrik kontrol sistemlerindeki gelimeler,
Refrakter malzeme cinsi ve kalitesindeki gelimeler
Mekanik, hidrolik, elektronikdeki gelimeler olarak srlanabilir.
Geleneksel elektrik ark frnlar Alternatif akml, direkt arkl, 3 elektrodlu, dairesel kesitli gvde ve kapaktan
oluur. Elektrodlar ile haznedeki metal arasnda yksek akm younluu ile ark meydana gelir ve yksek scaklk
elde edilir (ark blgesinde 3200 C)
Ark Tipine Gre Snflandrma
A) Direkt Ark
Endstride en yaygn kullanlanlar seri ark ve fazl olanlardr.

Daha hzl ergitme ve daha yksek kapasitededirler.
Elektrot says 2-6 arasnda olabilir.
B) Endirekt Ark
Kk boyutlu
iddetli snma ve refrakter mr daha ksa
Demir d metal ergitme ve bekletme amal kullanlrlar.
ekil 7.12. Elektrikli ark frnnn ematik grnm
Elektrikle Istmann Avantajlar
1) ok yksek scaklklara klabilmesi,

2) Yksek kaliteli elik retebilme,
3) yi bir scaklk kontrol yaplabilmesi (Gerekirse sabitleme),
4) yi bir bileim kontrol,
5) Ergitme sresinin ksa olmas,
6) Yksek alaml elik retiminin yaplabilmesi,
7) yi bir emprite giderebilme (P,S,),
8) alma kolayl,

ekil 7.13. Elektrik ark frn almas
Hurda elik elektrik ark ocana stten vinle boaltlr, ardndan ocan kapa rtlr. Bu kapak ark ocana
indirilen tane elektrot iin boluk ierir. Bu kapak zerinde bulunan sistemde frn ierisine inip kalkabilen
grafit elektrotlar bulunmaktadr.
Kullanlan hurda dndaki dier hammaddeler, hurda arjndan sonra gerekli kademelerde ve belli oranlarda
ilave edilirler. Ocaa gerekli ilaveler genellikle curuf kapsndan yaplr. Elektrotlara verilen akm ile geen
elektrik bir ark oluturur ve aa kan s hurday eritir. Metal ergimi durumdayken bazik oksijen frnlarnda
olduu gibi elii saflatrmak iin frn ierisine oksijen flenebilir.
Bu ilemde kullanlan elektrik miktar 100.000 kiilik bir ehrin ihtiyacn karlayacak miktar aabilmektedir.
Bazik Oksijen Frn (BOF)da oksijen metalin iine enjekte edilir ve orada znr. EAOda, oksitleyici artlar
curuf fazyla salanr. Oksitleyici bir curuf yaplr (yksek oranda demir oksit ierir) ve oksijen metale curuf-
metal ara yzeyinden transfer olur.
Elektrik ark kullanlarak yksek scaklklar elde edilir ve

bu da metal katlamas olmakszn nemli miktarlarda
alam elementleri ilavesini mmkn klar. Kkrt
giderilmesi ise redkleyici artlarda salanr. Ergitme
ilemi esnasnda elde edilecek elikte gerekli kimyasal
kompozisyonu salayacak ekilde dier demir esasl
metaller (ferro-alamlar) ilave edilir. Ayrca yapdaki
demir d atklar balayarak curuf oluturacak katk
maddeleri (flakslar) ilave edilir. Kimyasal kompozisyonun
kontrol iin rnekler alndktan sonra ark oca yana
yatrlp (18) erimi eliin zerinde yzen curuf
dklr. Hemen sonra ark oca dier yana yatrlp (45)
erimi elik bir potaya aktarlr. Buradan elik ya pota
metalurjisi ilemine tabii tutulur yada srekli dkm
nitesine gnderilir. Bu gn modern elektrik ark
ocaklarnda her ergitmede 200 tonlara varan elik
retilebilirken bu ilem iin gerekli sre yaklak 40-55
dakika kadardr. Bu metot elektriin ucuz ve bol olduu
lkelerde daha fazla tercih edilen bir metottur. lkemizde
elektrik pahal olmasna ramen, elik retimimizin %70i ekil 7.14. Elektrik ark frn
ark ocaklarnda gerekletirilmektedir.

ekil 7.15. Doru akml elektrik ark frn
7.7.1. Asidik veya Bazik Elektrik Ark Ocaklar
Elektrik ark frnlar geleneksel astarlama pratiine gre asit ve bazik olmak zere ikiye ayrlabilir. Asidik
elektrik ark frnlarnda asidik curufla allarak tam ve ksmi oksidasyon yntemleri ile elik retimi yaplabilir.
Bu tip frnlarda curuf tipi dolays ile fosfor ve kkrt gidermek mmkn olmadndan hammaddelerin seilmi
olarak kullanlmas zorunluluu vardr. Bazik astarlanm frnlarda bazik curuflarla alldndan, zellikle
elektrik ark frnlarnda oksitleyici ve redkleyici ift curuf uygulamas rahatlkla yaplabilir. Bylece P ve S
giderilmesi mmkndr. ift curuf ynteminde ergitme ve artma olarak iki kademe vardr.
Ergitme kademesinde arj kolayca ergitebilmek iin arja oksijen flenir. Bu kademede yksek gle allr.
Ergitmenin tamamlanmasyla g drlr.
Artma kademesinde ise iki ayr periyot vardr: oksidasyon ve redksiyon periyotlar. Oksidasyon periyodunda
elik banyosu iinde istenmeyen baz elementler oksit halinde curufa geirilerek banyo artlr. Bu arada
silisyum, mangan, fosfor ve demir gibi baz elementlerde ksmen oksidasyona urarlar ve banyodaki karbonda
biraz azalr. Sv metal banyosu oluur olumaz curuf ekilerek fosfor tasfiyesi yaplr. Redksiyon periyodunda
ise metal banyo scakl artrlr ve kkrt tasfiyesi yaplarak, gerekli ilavelerle (yanm kire (CaO)), elik
istenen bileime getirilir. En iyi kkrt tasfiyesi ve curufun akkanlnn maksimum olabilmesi iin bu baziklik
oran (CaO/SiO2) 2,5 olmaldr. Bu nedenle bu periyotta bol miktarda kire kullanlarak hem baziklik oran
arttrlr, hem de daha iyi kkrt tasfiyesi salanr. Bylece curufta kkrtl bileikler halinde toplanan kkrt,
periyot sonunda curuf ekme ilemi ile banyodan uzaklatrlr. Bu kademede sk sk scaklk lm yaplr ve
ocaktan numune alnarak bileim kontrol altnda tutulur. Eksik olan element ilave edilir, fazla olan elementlerin
ise tasfiyesine alr.
Bazik astarlanm ocaklarda; kapakta krom-magnezit veya silika tula (son yllarda yksek alminal tulada
kullanlmaya balanmtr), tabanda ise yksek kaliteli amot tula ve magnezit tula denir, stne ise
dolomitle astarlama yaplr. Curuf seviyesinin zerinde ise krom-magnezit veya silika tula denir. Frnn i
ksm refrakter tula ile rlmtr. Ergimi metale temas eden ksmlar toz refrakter malzemenin su ile
kartrlarak elde edilen amurla, gerekli form salandktan sonra piirilmesi ile astar eklinde svanr. Anma
sadece refrakter astarda olur, belirli sayda eritme ileminden sonra yenilenir.
Elektrik ark ocaklarnda kullanlan hurda temel hammaddedir. Kirden, pastan ve yadan arndrlm olmaldr.
Yanc ve patlayc malzeme bulundurmamaldr. Kimyasal bileimi retilecek elie uygun olmaldr.
Mmknse hurda snflandrlmaldr. Sistemde kullanlan Dnen hurda; kimyasal analizi ok iyi bilinen
elikhane, dkmhane, haddehane gibi birimlerden gelen yksek kaliteli hurdalardr. Piyasa hurdas ise; ok az
kkrt ve fosfor ierii olan ve zellikle otomobil kaportalarndan gelen hurdalardr.
Cu, Pb, Sn, Cd, Zn istenmeyen metallerdir. Bunlardan zellikle dikkat edilmesi gerekenler bakr ve kalaydr. Pb
gaz fazna geerken Cu ve Sn elikte kalr. Cu tane snrlarna yerleerek elie zarar verir. Pbnin bir ksm
oksitlenebilir. Zn ve Cd buharlar. CaO ilavesiyle bu bileiklerin ou curufa ekilir. S istenerek katlan elikler
vardr (otomat elikleri). En ok S, plastik malzemeden gelir. Hurda demir d metallerden ne kadar iyi ayrlrsa

o kadar iyi elik retilir. Eer retilecek elik alaml elik ise hurda bileiminin retilecek elik cinsine
benzemesine dikkat edilir.
Dier hammaddeler ise; curuflatrc olarak kireta ve flupat, Tamir malzemesi olarak Dolomit ve magnezit,
Alamlama ve deoksidasyon iin Fe-Mn, Fe-Si, Fe-Cr, Al, Ca-Si vb. kullanlr. lave malzemeler, karbon
vermek iin kok kmr tozu, ergitmeyi hzlandrmak iin sv oksijen, ayrca karbon tasfiyesi iin demir cevheri
(hematit) kullanlr.
eliin bileimi istenen snrlara gelmi ise sv elik banyosundaki oksitleri almak ve oksijen seviyesini
minimuma indirmek iin banyoya, deoksidanlar ilave edilerek deoksidasyon yaplr. Aluminyum en ucuz ve bol
olduu iin tercih edilir. Son olarak scaklk ve bileim kontrol yapldktan sonra g drlr ve gerekirse
baz ilaveler yapldktan sonra, yeterli scakla ulalmsa dkm alnr. Dkm alma scakl elik kalitesine
ve karbon miktarna baldr. Genel kural olarak eliin ergime scaklnn 100 oC zerinde bir scaklkta dkm
alnr.
7.7.2. Bazik Proses
Bazik curufun esas kire atlarak oluturulan kalsiyum silikatlar ve silisyumun oksitlenmesiyle oluan veya
arjdan gelen SiO2dir. % CaO/% SiO2 oran genellikle 2,5-4,5 arasndadr. Oksitleyici curuf %10-45 civarnda
FeO ile az miktarda MnO ve arjdan gelen dier oksitlenebilir elementleri ierir. Redkleyici elemanlar oksit
curuf (1. curuf) alndktan sonraki yeni curuf karmna ilave edilir (ift curuf sistemi).
Bazik Oksitleyici Curuflar
Ergime srasnda sv banyo iine oksijen enjekte edilmekte ve bu srada silisyum, mangan gibi elementlerin
yannda demirde oksitlenmektedir. Eer bazik curuf iinde %FeO> %10 ise bu curufa oksitleyici curuf
denilmektedir. Bu tr curufla allan proseslerde ferro-alam ilave edilirse silisyum ve manganez gibi
elementler nce curuf iindeki oksijen eilimi daha zayf olan FeO ile reaksiyona girmekte ve bunun sonucunda
da sv banyo iinde znen Si ve Mn miktar daha az olmaktadr. Bu curuflar alminyum ve ferro alamlar
oksitledii iin oksitleyici curuf denilmektedir. Fosfor rafinasyonunda bazik oksitleyici curuf kullanlmaktadr.
Bazik ndirgeyici Curuflar
Bazik curuf iinde %FeO + %MnO < %5 ise bu tr curuflara indirgeyici curuf denilmektedir. Fosfor
rafinasyonundan sonra EAFdan curuf ekilmesi, ferro alam ve yeni kire ilavesinden sonra oluturulan curuf,
bazik indirgeyici curufa iyi bir rnektir.
7.7.3. Fosfor ve Kkrt Rafinasyonu
elik iinde bulunan fosfor, eliin uzama, darbe mukavemeti gibi fiziksel zelliklerini olumsuz ynde etkiler,
souk ekilebilirlii azaltr. Bu nedenle istenmeyen bir elementtir ve elik iindeki miktar eitli elik
cinslerinde deimekle birlikte %0,05 ile snrlanmtr. Baz kaliteli elik cinslerinde ise en fazla % 0,015
olmaldr. Ancak hurda iinde daha fazla fosfor bulunmaktadr ve fosforun oksijen eilimi demirden daha
fazladr. Bu nedenle ergitme srasnda oksijen ile rafine edilir ve kire ile de curufa balanr. Temel olarak fosfor
rafinasyonu;
2P + 5O = (P2O5) + s T< 1570 oC
eitlii ile salanr. Ancak curufa balanabilmesi iin kirece ihtiya vardr ve gerek rafinasyon reaksiyonu;
2P + (5FeO) + 3 (CaO) = 3CaO. P 2O5 + 5Fe + s
eklindedir. Curuf iinde bol miktarda FeO ve CaO bulunmas reaksiyonu hzlandrmaktadr. Fosfor rafinasyonu
iin gerekli artlar zetlenecek olursa Bazik curuf (CaO/SiO2>2,5) gereklidir. Bunun iin yeterli miktarda kire
veya kireta verilmelidir. Oksitleyici curuf (%FeO>15) gereklidir. Bu art oksijen enjeksiyonu ile salanr ve
banyo karbonu drlr.
Kkrt eliin mekanik zelliklerini olumsuz ynde etkileyen ve darbe mukavemetini azaltan zararl bir
elementtir. Bu nedenle elik iinde istenmemektedir ve miktar snrlanmtr. Kkrt tasfiyesi aadaki
eitlikle gerekleir:
(FeS) + (CaO) = (CaS) + (FeO)

Ancak sv banyo iinde FeO miktarnn ykseklii S giderimini yavalatacak veya durduracaktr. Bu nedenle
banyodaki FeOin C, Al, Si, Ca gibi deoksidan maddelerle deokside edilmesi gerekmektedir. Belirtilen
deoksidasyon ile birlikte S giderimi reaksiyonu u ekildedir:
(FeS) + (CaO) + C + s = (CaS) + Fe + CO
Elektrik ark ocaklarnda genel olarak elik retim maliyetleri 140200 $/ton arasnda deiirken, entegre demir
elik tesislerinde elik retim maliyeti (BOF) yaklak olarak 1000 $/ton civarndadr. Elektrik ark ocaklarnn
verimli almas iin en nemli parametre 1 ton arj bana transformatrn grnr spesifik gcdr ve bu
deer 300 kVA/ton arasndadr. Baz durumlarda bu deer 1000 kVA/ton deerine kabilmektedir
Elektrik ark ocaklarnda iyiletirmeler;
Frn boyut ve kapasitelerinin bytlmesi

Trafo glerinin arttrlmasna ynelik almalar
Ergitme ve artma evrelerinde oksijen kullanlmas
Hurdann seilip atlmas
Hurdann n stlmas
Frn gazlarndan yararlanabilme
Refrakterler yerine su soutma panelleri kullanlmas
ok yksek gl (UHP) ocaklarn kullanlmas
7.7.4. Curuf Kprtme lemi
Elektrik ark frnlarnda frnn yan duvarlar tam olarak ark radyasyonuna maruz kald zaman, frnn termal
(sl) verimini arttrmak iin curufu kpkletirme ilemi yaplr. Kpks curuf elektrik arklarn kaplayacak ve
frn duvarlarnda termal yk artmas olmakszn rnlerin alnmasna izin verecektir. Ayrca kpks curufla
kaplanan bir elektrik ark, enerjinin elik fazna daha yksek verimlilikte transferine sahip olacaktr.
Kpks curuf, esas olarak demirin oksitlendii sv elie oksijen enjekte edilerek elde edilmektedir.
O2 + 2Fe 2(FeO)
lave olarak curuf fazna karbon tozu ilave edilir ve aadaki reaksiyon gerekleir.
(FeO) + C Fe + CO
Ortaya kan CO gaz, kpks curufu elde etmek iin nemli bir bileendir.
ekil 7.16. Kpks curuf oluturma ilemi

ekil 7.17 Kmr tozu ilavesiyle kpks curuf oluumu
ekil 7.18. Kpks curuf oluum mekanizmas
Curufu kprtmenin faydalar;
Yan duvarlar boyunca s kaybn azaltr,

Arktan metale s transferini artrr ve daha hzl s giriine imkan tanr,
G ve voltaj akn azaltr,
Elektriksel ve duyulabilir grlty azaltr,
%100e kadar ark boyunu sl kayp olmakszn artrabilir,
Elektrot ve refrakter anmasn azaltr.
Daha uzun sreli ark ilemine imkan tanr, elektrik enerjisini artrmaya yardmc olur.
7.8. ndksiyon Ocaklar
Son yllarda dnyada indksiyon ocaklaryla elik retim teknolojisi olduka yaygn bir hale gelmektedir.
ndksiyon ocaklaryla elik retim teknoloji sistemiyle elik retimi ilk nce Hindistanda balamtr.
Hindistan elik retiminin %30u indksiyon ocaklaryla elik retim teknolojisiyle yaplmaktadr. ndksiyon
ocaklarnda, metal iinde manyetik alan oluturmak iin bir bobinden geen alternatif akm kullanr. ndklenen
akm, hzl stma ve eritme salar. Elektromanyetik kuvvet alan, ayrca sv metalde kartrma etkisi oluturur.
Endksiyon Frn eitleri
A) ekirdeksiz Tip Endksiyon Frnlar (Nvesiz)

Ergitme,
Ar Istma
Alamlama
B) ekirdekli Tip Endksiyon Frnlar (Nveli)

Ar Istma

Bekletme
Demird Metal Ergitme
Frekansna gre ekirdeksiz Endksiyon Frnlar
A) Hat (ebeke) Frekansl Frnlar 50-150 Hz

B) Dk ve Orta Frekansl Frnlar 150-500 Hz
C)Yksek Frekansl Frnlar 500-10000 Hz
D) Deiken Frekansl Frnlar (V.I.P)Tristrl (SCR)200,500,1000, ve 3000 Hz ile 60- 3000kw g
Endksiyon Frnlarnn Blmleri
Gvde ve Bobin
Manyetik Boyunduruklar (ntler)
Hidrolik Sistem (devirme)
Refrakter Astar
Trafo (G) nitesi
Soutma Sistemi (Primer ve sekonder su)
ekil 7.19. ndksiyon frn
Metal, stc elemanlarla temas halinde olmadndan, yksek kalitede ve saflkta erimi metaller retmek iin
ortam iyi bir ekilde kontrol edilebilir. elik ve dkme demir alamlar, dkm ilerindeki yaygn
uygulamalardr.
ndksiyon ocaklaryla elik retim teknolojisinin dier elik retim teknolojileriyle karlatrmas yapldnda
neden tercih sebebi olduunun aklamas aada verilmitir:
1) Dier elik tesisleriyle karlatrldnda, yatrm maliyetleri ok dktr.
ndksiyon ocaklaryla elik retim teknolojisi yatrm, ark ocakl tesislerinin yatrmnn yars
oranndadr. Bir baka deyile bir ton elik retimi iin yatrm maliyetlerinin mukayesesindeki oran
yar yaryadr.

2) Yatrm sreleri dier elik retim tesislerinin yatrm srelerinden daha ksadr.
Buradan hareketle yatrm maliyetlerinin dk oluu, hem de kurulu srelerindeki dklk nedeniyle
yaplan yatrmn geri dns ok hzl olmakta, en krl yatrm en ksa srede olandr felsefesiyle
byk krlar salanmaktadr.
3) Enerjiyi en verimli kullanan tesislerdir.
Ark ocaklarnda kullanlan toplam enerjinin % 65i hurdann eritilmesinde kullanlrken, indksiyon
ocaklarnda ise bu oran %80dir.
4) O2 Kullanm
a) Ark ocaklarnda verimli retim yapabilmek iin kullanlmas gerekmektedir ve O2 fabrikasna ihtiya
vardr. ndksiyon ocaklarnda O2 kullanlmad iin byle bir yatrma ihtiya yoktur.
b) Ark ocaklarnda O2 kullanm sonucu oluan oksitlerin kirele reaksiyona girerek curuf oluumu
salanr. Ark ocaklarnda 40- 50 kg/ton elik iin kire kullanlr.
5) ndksiyon ocaklaryla elik retim teknolojisinin evreye pozitif etkileri vardr.
a) ndksiyon ocaklarnda O2 kullanlmamas sonucu yanma olmayaca iin gaz ve toz oluumu
olmayacaktr. Kurulacak olan kk kapasiteli bir filtre sistemiyle yok denecek kadar az olan toz ve gaz
oluumunun evreye olan olumsuz etkileri sfrlanacaktr.
b) ndksiyon ocaklarndaki elik retiminde curuf miktarnn ok dk oluu evreye kat atk
miktarnn ok az olmasn salayacaktr.
c) Dier elik retimi teknolojilerinde elektrik akmnn oluturduu grlt ok yksektir (yaklak
100 Desibel). Ancak indksiyon ocaklarnda ocaa en yakn noktadaki grlt iddeti 5060 desibel
civarndadr. Bunun sonucu olarak indksiyon ocaklaryla elik retiminde grlt kirlilii dier elik
retim sistemlerinde gre yar yaryadr.
6) ndksiyon ocaklaryla elik reten tesisler, isletme maliyetlerinde ark ocakl tesislere gre % 10 daha
ucuzdur.
Srf iletme maliyetlerindeki bu ucuzluk, tesisin yatrmnda sarf edilen parann 24 ayda geri kazanmn
salamaktadr. Burada dezavantaj, ark ocaklarnda verimli bir ekilde yaplan fosfor ve kkrt giderme
operasyonu indksiyon ocaklarnda yaplamamaktadr.
H.Koak, elik Rehberi, Salam Metal, Mays 2012.

http://www.skamol.com/torpedo+cars.167.aspx
http://ietd.iipnetwork.org/content/basic-oxygen-furnace
http://www.steel.org
http://www.substech.com/dokuwiki/doku.php?id=steel_making_introduction
http://www.mepc.com.cn/uploads/newplant-
20120514/Steel%20Making%E2%80%95Basic%20Oxygen%20Furnace2.jpg
http://www.steelplantech.co.jp/english/products/steelmaking/bof/
http://www.apec-co.com/tabid/275/Default.aspx

BLM 8 POTA METALURJS
8.1. Giri
elik retimi ile dkm arasnda yer alan kritik bir aamadr ve ayr bir istasyonda uygulanan son elik yapm
ilemlerini kapsar. Frnda yaplan normal alamlama veya dkm alma srasnda potada yaplan alamlama
ilemleri pota metalurjisi kapsamnda saylmaz. Bu tanm evrensel olarak kabul edilmi bir tanm olmayp,
birok yerlerde tandite yaplan ilemler, kalp iinde elektromanyetik kartrma vb. ilemler de pota metalurjisi
iinde saylmaktadr. Arzu edilen elikteki kimyasal kompozisyonu salamak ve mteri taleplerini karlamak
zere elikteki baz elementlerin giderilmesi bazlarnn ise ortama ilave edilmesi gerekmektedir. Tarihsel adan
bakldnda 1933 de bulunan Perrin Yntemi modern pota metalurjisinin balangc olarak kabul edilir. Bu
yntemde sv eliin sentetik bir curufla ileme girmesi sz konusudur.
Vakum altnda gaz giderme (VD) 1950-1960 arasnda gelitirilen ikinci pota metalurjisi yntemi olmutur.
Burada ama, byk dvme kalitesindeki ingotlarda atlaklar nlemek iin elik iindeki hidrojen miktarnn
drlmesiydi. Daha sonralar azot ve oksijen yzdelerinin drlmesi de amaland. Bunun ardnda potada
geirgen tulalar veya tyerlerden faydalanarak Argon ile ykama yntemi (IGP : nert Gas Purging-Asal gaz
ykamas) gelitirildi. Burada temel ama; kartrma ve scaklk ile bileimin homojenletirilmesiydi. Metalik
olmayan taneciklerin daha hzl yzdrlmesi ek bir avantaj salyordu. IPG den sonra, paslanmaz eliklere
vakum altnda veya argon gaz ile birlikte oksijen verilerek karbon yzdelerinin ok dk dzeylere indirilmesi
ilemlerinin yapld VOD : Vacuum Oxygen Decarburization ve AOD:Argon-Oxygen Decarburization
yntemleri uygulanmaya balamtr. Ancak gnmzdeki modern tesislerin her biri birka yntemin
birletirilmesi ile gelitirildiinden yntemlerin birbirinden ayrlmas bu kadar kolay deildir. rnek olarak, baz
modern vakum gaz gidericilerinde oksijen ve toz enjeksiyonu donanm da bulunmaktadr. Bu suretle bu gaz
giderme nitelerinde kkrt giderme ve karbonsuzlatrma da yaplabilir.
Yksek frn piki iindeki kkrdn ok byk bir blm elikhaneye sevk edilmeden nce potada
giderilmektedir. Ayn ekilde fosfor da, esas olarak BOF de veya scak metal (pik) pota ilemi ile
uzaklatrlmaktadr. Vakum Ark Rafinasyonu (VAR) ve Electroslag Remelting (ESR) gibi baz sekonder
ilemlerin de yapld yeni yntemler bulunmakla beraber, bu yntemlerde kat arj ile baland ve ergitme
yapld iin bu yntemler pota metalurjisi ya da sekonder metalurji kapsam iinde saylmamaktadr. Yksek
kaliteli elik retiminde vakum altnda rafinasyon ilemi, konverterden gelen sv eliin dkm ileminden nce
ergiyikte znm gaz bileenlerini uzaklatrmak amacyla yaplmaktadr. Ergimi elik iindeki gaz
bileenlerinin, sv eliin dk basnl bir tehizata dklmesinden sonra uzaklatrlmas nedeniyle vakumda
gaz giderme olarak isimlendirilmektedir.
elik retiminde vakumda gaz giderme ileminin birka amac vardr. Bunlar;
a) hidrojeni gidermek
b) oksijeni gidermek
c) dk karbon ierikli elik (<%0.03) retmek
d) kimyasal kompozisyon aralklarna yakn elik retmek
e) zellikle srekli dkm ilemi iin dkme scakln kontrol etmek
8.2. Pota Metalurjisinde lem Trleri
Genel snflandrma aada verilmitir;
Potada vakumla gaz giderme

Sirklasyonla gaz giderme (RH)
Oksijen lans ve sirklasyonla gaz giderme (RH-OB)
Potada gaz giderme (VD, Tankta gaz giderme)
Vakum oksijen dekarbrizasyonu (VOD)
Pota frn (LF)
Aktif katk enjeksiyonuyla potada deslfrizasyon
Toz enjeksiyonu
Tel enjeksiyonu
Potadan kalba gaz giderme

8.2.1. Potada Vakumla Gaz Giderme
Vakumla potada gaz giderme metodu, aadaki reaksiyona gre elikte znm karbonun deoksidasyon
reaksiyonundan istifade eder.
[C] + [O] = {CO}
Bu reaksiyonda sv elik iinde znm [C] ve [O] karbon monoksidi retir. Ergimi elikteki vakum ilemi
ksmi CO basncn drr. Sv elikte CO kabarcklar oluur, bunlar yzeye doru hareket eder ve vakum
sistemiyle uzaklatrlr.
Deoksidasyona (karbon giderilmesine) ilave olarak vakum ilemi sv elikte znm hidrojenin de
uzaklatrlmasna yardmc olur. Hidrojen, CO kabarcklarna difze olur ve vakum pompasyla bu gaz tahliye
edilir. Sv elikte CO kabarcklarnn salad hareketle elik ierisindeki metalik olmayan inklzyonlarn da
aglomere olmas ve curuf tarafndan tutulmas salanr. CO kabarcklar zellikle nitrrl inklzyonlarn ve azot
gaznn giderilmesini salar.
Vakumda rafine edilen elikler homojen yaplaryla, dk metalik olmayan inklzyon ierikleriyle ve dk gaz
poroziteleriyle (boluklar) karakterize edilirler. Vakumda gaz giderme metotlar, byk elik ingotlarn, raylarn
ve dier yksek kalitede eliklerin retiminde kullanlmaktadr.
Sirklasyonla Gaz Giderme (RH)
Sirklasyonla gaz giderme nitesi, vakum odasnn alt ksmna monte edilen iki adet norkele sahip bir vakum
nitesidir. norkellerden birinde argon verilen bir boru bulunmaktadr. Vakum odasnn norkelleri sv elikle
dolu olan potaya daldrlr. Sv metal atmosferik basnla tespit edilmi bir dzeye kadar (1.3 m) odaya dolar.
Argon kabarcklar norkellerden birinde yukar doru yzerken norkeldeki ergiyiin de ykselmesini salar.
kinci norkel iinden sv elik sirkle olarak potaya geri gider. Sirklasyonla gaz giderme vakum odalar ilave
silolara da sahiptir. Buradan alamlama elementleri ilave edilebilir.
Sirklasyonla gaz giderme ileminde gerekleen

olaylar;
Hidrojen giderme (gaz giderme)
Oksijen giderme (deoksidasyon)
Karbon giderme (dekarbrizasyon)
Kkrt giderme (deslfrizasyon)
Alamlama
Metalik olmayan inklzyonlar giderme
Kimyasal homojenizasyon
ekil 8.1. Sirklasyonla gaz giderme nitesi
Oksijen Lans ve Sirklasyonla Gaz Giderme (RH-OB)
Bu metotta geleneksel sirklasyonla gaz giderme nitesine, sv elik yzeyine oksijen fleyecek olan su
soutmal bir lans eklenmitir. Oksijen, hzl ve etkin [C]+[O] = {CO} dekarbrizasyon reaksiyonunu salar,
ayrca fosforu da oksitler. Oksidasyon reaksiyonlarnn stma etkisi de vardr bu nedenle ilave bir enerji kayna
olmakszn ilem grecek metal gerekli scakla stlabilir.

Bu yntemde gerekleen olaylar;
Hidrojen giderme
Hzl karbon giderme
Fosfor giderme (defosforizasyon)
Kkrt giderme
Istma
Alamlama
Metalik olmayan inklzyonlarn giderilmesi
ekil 8.2. Oksijen lans ve sirklasyonla gaz giderme

nitesi
Potada Gaz Giderme (VD, Tankta Gaz Giderme)
Tankta gaz giderme metodunda iinde sv elik bulunan pota bir vakum odasna yerletirilir. Potann alt
ksmnda bir poroz ve refrakter zellikli tka (tpa) bulunmaktadr. Vakum ilemi esnasnda tka ierisinden
argon gnderilir. Odann zerinde vakum kilitli ilave silo bulunmaktadr. Silodan alamla elementleri ve/veya
curuf bileenleri ilave edilir. Vakum koullar altnda elikte balayan [C]+[O] = {CO} reaksiyonu kartrma
olayn salar. Ayrca alttaki poroz tkatan flenen argon da bu ilemi grr. Ergiyiin ve curufun youn
kartrlmas eliin etkin deslfrizasyonunu salar. Argon ve CO kabarcklar da nitrrl inklzyonlarn ve
gaz halindeki azotun giderlmesini salar.
Potada gaz gidermede gerekleen olaylar,

Hidrojen giderme
Oksijen giderme
Kkrt giderme
Karbon giderme
Alamlama
ekil 8.3. Potada gaz giderme nitesi
Vakum Oksijen Dekarbrizasyonu (VOD)
Bu metotta geleneksel potada gaz giderme odasna, ergimi elik yzeyine oksijen fleyecek su soutmal bir
lans monte edilmitir. Vakum oksijen dekarbrizasyonu (VOD) paslanmaz elik retiminde kullanlan bir
metottur. Vakum altnda sv elikteki bileenlerin oksidasyonu, normal basn altndakinden farkldr. Oksijen,
paslanmaz elikte temel bileenlerden olan kromun oksidasyonundan daha ziyade [C]+[O] = {CO}
reaksiyonuyla harcanr. VOD prosesi, ok az krom kayplaryla elii dekarbrize etmeye msaade eder.
Oksidasyon reaksiyonlarnn ayrca stma etkisi de vardr, bu nedenle ilave enerji kayna olmakszn sv elik
istenen scakla stlabilir. Dekarbrizasyon kademesinden sonra, sv elikteki ar oksijeni gidermek iin
elie deoksidize edici (oksijen giderici) maddeler ilave edilir. Daha sonra bir deslfrizasyon curufu sv elik
yzeyine ilave edilir. Ergiyik ve curufun kartrlmas, aadaki poroz tkatan argon flenerek salanr ve bu
ilemle eliin deslfrizasyonu gerekleir.

ekil 8.5. Vakum oksijen
ekil 8.4. VOD nitesi dekarbrizasyon nitesi
Vakum oksijen dekarbrizasyonunda gerekleen olaylar;

Karbon giderimi
Paslanmaz eliin ilenmesinde dk krom kayplar
Kkrt giderme
Hidrojen giderme
Alamlama
Istma
8.2.2. Pota Frn
Ergimi elik Pota Frn olarak bilinen nitede rafine

edilebilir. Pota, fazl ark salayan grafit elektrod
bulunan bir kapan bulunduu Pota frnna transfer edilir.
Potann altnda, argon flemek iin poroz ve refrakter
zellikli bir tka bulunur. Ayrca kapan st ksmda
alamlama elementlerinin ilave edilecei bir silo ve kkrt
giderici maddelerin enjekte edilecei bir lans bulunur.
Operasyon esnasnda oluan duman, kapak ksmndan dar
alnmaktadr. Pota frnnda ilem gren ergimi elik, bir
deslfrizasyon curufu ile kaplanr. Grafit elektrodlar curufa
daldrlr ve bu sayede elektrik arkyla oluan ar sdan pota
astarnn korunmas salanr. Alamlama elementleri ve/veya
curuf bileenleri sv elik ierisine silodan ilave edilir. Youn
deslfrizasyon gerektii zaman enjeksiyon lans ile kkrt
giderici maddeler ilave edilir. Pota frn, gaz giderme
(hidrojen giderme gibi) ileminin gerekmedii elik
rafinasyonlarnda geni ekilde kullanlmaktadr.
Pota frnnda gerekleen olaylar; ekil 8.6. Pota frn nitesi

Kkrt giderimi
Elektrikle kontroll stma
Alamlama

8.2.3. Aktif Madde Enjeksiyonuyla Potada Deslfrizasyon
Ergimi elie deslfrizasyon (kkrt giderme) amal kullanlan malzemelerin (Ca, Mg, CaSi, CaC 2,
CaF2+CaO) enjeksiyonu, en etkili kkrt giderme metodudur. Enjeksiyon metodu, toz halindeki deslfrizasyon
maddesinin argon flemesiyle birlikte yapld bir ilemdir. Deokside edilmi (oksijeni giderilmi) sv elik
bulunan pota, enjeksiyon standna transfer edilir, kapa kapanr ve enjeksiyon lans sv elie daldrlr. lem
gren eliin zerinde deslfrizasyon curuf tabakas mevcuttur, bu curuf yksek kkrt znrlne sahiptir
ve aktif katk maddelerinin enjeksiyonunun sonucu olarak oluan slfrl bileikleri absorbe eder.
Deslfrizasyon katklar argonla birlikte gnderilir. Argon kabarcklar ergimi elii ve curufu kartrr.
Kartrma ilemi ayn zamanda ergiyiin termal ve kimyasal homojenizasyonunu da salar.
Deslfrizasyon katks, bu maddenin tel halinde

ergimi elie enjekte edilmesi durumunda argon gaz
pota altnda bulunan poroz tkatan verilir. Operasyon
esnasnda oluan duman, kapak ksmndan darya
alnr. Deslfrizasyon katklarnn enjeksiyonuyla
elikte ok dk kkrt konsantrasyonu (%0.0002)
salanmaktadr. Aktif madde enjeksiyonuyla potada
deslfrizasyon ileminde gerekleen olaylar;
Etkin kkrt giderimi
Metalik olmayan inklzyonlarn giderimi
ekil 8.7. Potada deslfrizasyon nitesi
8.2.4. Potadan Kalba Gaz Giderme
Potadan kalba gaz giderme ilemi, kalbn vakum odasna

yerletirildii bir vakumda gaz giderme metodudur. Ergimi
elik, odann st ksmna yerletirilmi bir tandie dklr.
Tandi, srekli olarak potadan dklen ergiyikle doludur.
Deoksidasyon reaksiyonu [C]+[O]={CO} nedeniyle
vakumdaki kalp boluuna den (akan) elik kaynamaya
balar. elikte znm hidrojen CO kabarcklarna difze
olur ve daha sonra gaz vakum pompasyla tahliye edilir.
ekil 8.8. Potadan kalba gaz giderme nitesi
Kullanlan Kaynaklar
Demir elik retimi Ders Notlar, U.en, .Ylmaz, 2012.

http://www.substech.com/dokuwiki/doku.php?id=ladle_refining
http://www.ssab.com/Global/SSAB/Brochures/en/Images_steelbok/Ladle_metallurgy.jpg

BLM 9 SNGER DEMR RETM YNTEMLER
9.1. Snger Demir
Snger demir; toz, pelet ya da para halindeki demir cevherlerinin gaz veya kat redkleyici kullanlarak ergime
scaklnn altnda (950 1100C) redklenmesi sonucu elde edilen rndr. Elde edilen bu rn, yksek
oranda metalik demir iermesinin yannda, indirgenmemi demir oksitler ile bir miktar karbon ve cevherden
gelen gang bileenlerini iermektedir.
Snger demirin genel zellikleri;
1) genellikle toplam demir ierii %85in zerindedir

2) metalizasyon derecesi %90-95 arasnda deiir.
3) karbon ierii %1-2,5 arasndadr
4) gang ierii %2-4 arasndadr
5) kkrt oran, kkrtsz gazla alan proseslerde %0.005 den kk, kkrt ieren kmr ve
kireta kullanan proseslerde yaklak %0.02 dir
6) grnr younluu <4 g/cm3 kadardr
7) HBI, (scak briketlenmi demir) pelet ve para snger demirin yksek basn altnda 650C den
yksek scaklklarda sktrlmasyla retilir
8) HBI, pelet formundaki DRIdan (direkt redklenmi demir) %75 daha az su eker
9) snger demirde -5 mm boyutundaki ince toz oran %5 den az olmaldr
ekil 9.1. DRI (direkt redklenmi demir) ekil 9.2. HBI (scak briketlenmi demir)
ekil 9.3. Farkl proseslerin snger demir retimindeki paylar
Snger demirin genel olarak stnlkleri;
a) hurda dnda, metallemi demir malzeme (DRI) geni lde temin edilebilir, kalite ve fiyat
dalgalanmalarna maruz kalmaz

b) hurda ve snger demirin karm veya tamamen snger demir kullanmyla daha yksek ergitme hzlarna
ulalmas sonucu iletme verimlilii artar ve sonu rn daha iyi kontrol edilir
c) niform fiziksel ve kimyasal zelliklere sahiptir, sl ve kimyasal arjlarn gvenilir tahminine ve bu da

ergitme periyodu srasnda C, S ve P kontrolne imkan salar, rafinasyon periyodu ksalr
d) rn alma sreleri ksalr, verimlilik artar ve eliin maliyetini drr
e) snger demirin safl, ok dk seviyelerde kirleticilerin (emprite) bulunmas nedeniyle yksek kaliteli
eliin retimine imkan salar
f) hurda ile kartrlarak kullanldnda ticari olarak kaliteli eliklerin en ekonomik ekilde retilmesinde dk
kaliteli hurdalarn da kullanlmasn salar
g) snger demirin ar dalgalanmayan birim fiyat ve srekli arj, elektrik ark frnlarnn verimliliini arttrarak
elik yapm maliyetini byk oranda drr.
Snger demir retim yntemlerini iki farkl ekilde gruplandrmak mmkndr. Bunlar;
1) temel frn prosesine gre
2) kullanlan redkleyici elemana gre
Tablo 9.1. Snger demir retim yntemleri
Tesis Redkleyici eleman Demir oksit

Kat Gaz
Midrex Para cevher
aft Frn HyL III ya da pelet
Purofer
Sabit Yatak HyL I Para cevher/pelet
Krupp-Codir
SL/RN
DRC Para cevher ya da pelet
Dner Frn TDR
JINDAL
SIIL
Accar/OSIL
Fior
Akkan Yatak Finmet nce cevher
Circored
Circofer
Fastmet
Dner Hazneli Frn Kinglor-Metor Toz cevher ya da
ITmk3 konsantre
Inmetco
9.2. aft Frn Prosesleri
9.2.1. Midrex Prosesi
Midrex prosesi, Kobe Steel tarafndan gelitirilmi, aft reaktr kullanlan bir direkt redkleme prosesidir.
Midrex frnlarna demir cevherinin arj, para cevher veya pelet halinde ya da her ikisinin karm halinde
yaplmaktadr. Kat hammadde tepe anna beslenmekte, oradan datm anna beslenmekte ve an sistemiyle
frn ierisine boaltlmaktadr. Dinamik bir kilitleme kolu, redkleyici gazlarn frn ierisinde kalmasn
salamaktadr. aft frn dk basnta (1 barn altnda) almaktadr.
arj frnnn ierisindeki demir oksit nce stlr, ardndan da aftn silindirik ksmnn altnda bulunan
tyerlerden flenen ters akml redkleyici gaz ile redklenir. Redkleyici gazlar, redkleme frnndan gelen
gazlar ve doal gazn karmndan elde edilir. Karm dntrcde kimyasal olarak H2 ve CO ieren bir gaza

dntrlr. Dntrcden kan gaz yaklak 850C dir. H 2/CO oran ise 1.5-1.8 arasna ayarlanmaktadr.
%93-94 orannda metalizasyon ile (metalleme) rn elde edilir.
ekil 9.4. Midrex prosesi akm emas
Souk rn elde ederken soutma gaz flenir ve dk karbonlu (<%1.5) rn elde edilir. Yksek karbonlu
rn (%4e kadar) elde edilmek istenirse soutma havasna bir miktar doal gaz kartrlabilir. Frn bacasndan
ayrlan 400-450C lik gaz soutulur, gaz temizleyici sisteminden geirilerek tozlardan arndrlr ve yaklak
2/3 geri kazanlarak proses gaz olarak tekrar kullanlr.
Midrex prosesinde gerekleen temel reaksiyonlar;
Fe2O3 + 3H2 = 2Fe + 3H2O (Redkleme)

Fe2O3 + 3CO = 2Fe + 3CO2 (Redkleme)
3Fe + 2CO = Fe3C + CO2 (Karbrizasyon)
3Fe + CH4 = Fe3C + 2H2 (Karbrizasyon)
CH4 + CO2 = 2CO + 2H2 (Dnm)
CH4 + H2O = CO + 3H2 (Dnm)
Tablo 9.2. Midrex yntemiyle retilen DRI ve HBInn zellikleri
DRI HBI
Toplam Fe % 90-94 % 90-94
Metalik Fe % 83-89 % 83-89
Metalizasyon % 92-95 % 90-94
C % 1-2.5 % 0.8-1.2
P % 0.005-0.09 % 0.005-0.09
S % 0.001-0.03 % 0.001-0.03
Gang % 2.8-6 % 2.8-6
rn scakl 40C 80C

Midrex prosesinin avantajlar,
1) Dnya apnda ticari kullanm,

2) kantlanm performans
3) greceli olarak kolay uygulama
4) CO2 ile dntrme ilemi sayesinde buhar sistemi, dntrlm gazn sourulmas, redkleyici gazn
stlmas ve CO2 uzaklatrlmas gereksinimlerini ortadan kaldrr.
9.2.2. HYL III Prosesi
HYL III prosesi, demir cevherinin redkleyici gazlar olan H 2 ve CO ile direkt redklenmesini ieren bir
prosestir. Bu proses iki ana blm iermektedir ki bunlar redkleyici gaz retim blm ve redkleme
blm Redkleyici gaz retimi ksmnda doal gaz ve su buharndan redkleyici gazlar olan H 2 ve CO
retimi yaplr. Bununla beraber alternatif redkleyici gaz kaynaklar da bulunmaktadr. Bunlar arasnda;
kmrn gazlatrlmas ileminden gelen gazlar, kok frn gaz, hidrokarbonlarn gazlatrlmasndan elde
edilen gazlar, Corex baca gazlar ve dier DR (direkt redkleme) tesislerinden gelen ve ksmen harcanm gazlar
bulunmaktadr.
Bu proseste para cevher, pelet veya bu ikisinin karm arj edilebilmektedir. Bu arj konveyr yardmyla
frnnn st ksmndan beslenir. Basn kilitlerinden atmosferik basnta arj edilirken frn ierisinden bu sayede
basn kayb olmamaktadr. CO2 uzaklatrma sisteminden geri dntrlm gaz ve doal gaz kartrlarak
930oC ye kadar stlarak 6 bar basnta frna beslenmektedir. Yksek basn artlar, aft frnnda daha yksek
kapasitelere izin vermekte ve daha fazla miktarda redkleyici gazn demir okside temasn salamaktadr. Bu
sayede frn verimi de artmaktadr.
ekil 9.5. HYL III prosesinin akm emas
Frndan 400oC de kan gaz, gaz temizleme sisteminden geirilerek soutulur, ardndan CO 2 ve opsiyonel olarak
SO2 uzaklatrma sistemine gnderilir ve rn aft frnnn alt ksmndan alnr. Gaz oluturma sisteminde doal
gaz, dnm rekperatrnden geirilerek stlr ve kkrt miktar 1 ppm deerinin altna drlr. Ardndan
karbon oran 2.4e 1 olan n stlm su buharyla kartrlr ve 620oC ye stlr. Elde edilen bu gaz karm
brlrlerle stlan tplerde 820oC ye stlarak dnm reaksiyonlarnn olumasn salanr. Sonra soutma iin
atk s kazanlarnda snn bir blm kazanlr ve buhar hzlca soutularak suyundan arndrlr. Elde edilen
rn gaz yaklak %72 H2 ve %16 CO den oluur.
Kat rn aft frnnda aaya doru indike ykselen redkleyici proses gaz tarafndan stlr ve redklenir.
Proseste ana redkleyici, miktarndan dolay H2 dir. rn %95 metalizasyon (metalleme) derecesine ular ve
karbon ierii %1.5 4.5 arasnda deimektedir.

Tablo 9.3. HYL III yntemiyle retilen DRI ve HBInn zellikleri
DRI HBI
Toplam Fe % 91-93 % 91-91
Metalik Fe % 83-88 % 83-88
Metalizasyon % 92-95 % 92-95
C % 1.5-4.5 % 1.2-2.2
P % 0.02-0.05 % 0.02-0.05
S % 0.002-0.019 % 0.002-0.019
Gang % 2.8-7.5 % 2.8-7.5
rn scakl <50C <50C
HYL III prosesinin en nemli avantajlar;
1) kantlanm performans
2) hammadde eitlilii
3) doal gaz veya cevherdeki kkrde kar hassas olmamas
4) dntrc olmad iin daha dk kurulum maliyeti
5) yksek enerji verimi (dier DRI tesislerinde %70 iken burada %87)
9.3. Akkan Yatak Prosesleri
9.3.1. Finmet Prosesi
Finmet prosesinde birbiri peisra olan 4 reaktr kullanlr. Ters akm yntemine sahiptir. Finmet ynteminde
boyutu 12 mmnin altnda olan demir oksitler beslenir. Tozlar nce akkan yatakl kurutucuda %2 neme sahip
olana kadar, yaklak 100oC de kurutulur ve doldurma hunisi ile ilk reaktre (R4 veya R40) depolanr.
ekil 9.6. Finmet prosesinin akm emas
Birinci reaktrde (R40) yaklak 550oC de oksit tozlarna n stma uygulanr. Sonra tozlar sralar halindeki
indirgeyici reaktrlerin iinden geirilir. Burada oksit tozlar stlr ve redkleyici gaz tarafndan redklenir.
Verimlilii arttrmak iin reaktr sistemi yaklak 11-13 barlk yksek basnta altrlr. lk reaktrde
dehidratasyon (su giderimi) ve hematitin manyetite dnm gerekleir. R10 reaktrnde scaklk 780-800oC
civarndadr ve final rnde yaklak %93 metalleme gereklemektedir. Metalleme ve karbr oluum
reaksiyonlar;
FeO + H2 = Fe + H2O
FeO + CO = Fe + CO2

3Fe + 2CO = Fe3C + CO2
3Fe + H2 + CO = Fe3C + H2O
3Fe2O3 + 5H2 + 2CH4 = 2Fe3C + 9H2O
Fe3O4 + 2H2 + CH4 = Fe3C + 4H2O
9.4. Dner Frn Prosesleri
Dner frn, ii refrakter astarl yatay silindirik bir frndr. Frn, boaltma ucuna doru yatayla 3-4o lik a yapar,
yksek olan utan yklenen harman boaltma ucuna doru dnmenin ve younluun etkisiyle hareket eder.
Kmr, flaks ve demir oksit frnn besleme ucundan girer ve stma blgesinden geerken kmr uucularn
kaybeder, flaks kalsine olur ve arj redksiyon scaklna snr. Demir oksit redksiyon blgesinde CO ile
redklenir. Yksek scaklkta CO2 in bir ksm Boudouard reaksiyonuna gre karbonla reaksiyona girer. Proses
ssnn bir ksm frnn boaltma ucundaki brlrlerden salanr. Frndaki redkleyici atmosferi korumak iin
brlr havasz altrlr. lave proses ss kmrdeki uucularn ve yataktan kan COin yanmasyla salanr.
Yakma havas frn boyunca yerletirilmi portlardan verilir. Frn gazlar kat ile ters ynde hareket eder.
Dner frn kullanan kmr esasl ticari prosesler iki farkl balk altnda toplanabilir. Bunlar eksenel hava
prosesi ve radyal hava prosesidir. Bu iki proses arasndaki fark, reaktre giren havann giri sistemidir. Her iki
proses de kendine zg avantajlara sahiptir. Frna beslenen demir oksit (para cevher veya pelet) kimyasal
kompozisyon, boyut dalm ve redkleyici artlardaki davran asndan belirli zellikleri tamaldr. Demir
ierii yksek olmal, S ve P ise dk olmaldr. En az 5 mm boyutunda olmaldr. Redkleyici artlarda
cevherin davran nemlidir, ime ve sonradan ufalanma zellikle dikkate alnmaldr.
Dner frndan boaltlan kat rnler soutulur, elenir ve manyetik olarak ayrlr. ok kk boyuttaki DRIlar
briketlenir ve elik yapmnda kullanlr. kan gazlar da younluuna gre ayrma ilemine tabi tutulur,
atmosfere braklmadan nce soutulur ve temizlenir.
9.4.1. SL/RN Prosesi
Stelco-Lurgi/Republic Steel (SL/RN) olarak bilinen proses, dner frn kullanan kmr bazl direkt redklenmi
demir retim proseslerinden biridir. Dnyada kmr kullanan teknolojiler iinde SL/RN prosesi en fazla retim
kapasitesine sahip olan prosestir. Proses para cevher ve pelet kullanr. Snger demirin slfrizasyonunu
nlemek iin kire, kireta ve dolomit gibi bazik maddeler flaks olarak kullanlr. ok eitli yakt kullanmak
mmkndr. Kmr, kok, char (yanarak kmr haline gelmi madde), linyit ve antrasit kullanlabilir.
ekil 9.7. SL/RN prosesi akm emas
SL/RN prosesinin belirgin zellikleri;
a) proses enerjisi olarak %100 koklamayan kmrn kullanlabilmesi, petrol ya da gaz gerektirmemesi,
b) geni aralkta kmr trlerinin kullanlabilmesi,
c) yksek metalizasyon derecesi ve arj malzemelerinde en ksa n stma sresi salayan yatakalt hava
enjeksiyonuyla yksek kt miktar,

d) frndan kan malzemeyi scak olarak ergitme nitesine besleme imkan,
e) zel dizayn edilmi hava tpleri, yatak alt hava enjeksiyonu ve hzl scaklk kaydetme imkanlar ile emniyetli
proses ve scaklk kontrol,
f) eitli atk gaz temizleme sistemlerine uyum ve atk sy geri kazanma imkan. Atk s geri kazanm ile
toplam enerjinin %30-50 kadar buhar veya elektrik gc retiminde kullanlabilir
g) kantlanm DRI teknolojisi ve ekonomik DRI retimi.
9.5. Dner Hazneli Frn Prosesleri
9.5.1. FASTMET Prosesi
Bu proseste demir oksit tozlar, redkleyici olarak toz kmr veya kat C tayan dier maddeler kullanlarak
(kompozit pelet formunda) metalik demire dntrlr. rn direkt redklenmi demirdir ve EAF, yksek frn
ve dier elik yapm proseslerinde kullanlabilir. Hammaddelerin hazrlanmasnda demir cevheri konsantresi, toz
redkleyici (kmr, kok ya da odun kmr) birlikte kartrlr ve peletlenir. Daha sonra peletler nemlerinin
alnmas iin yaklak 120oC de kurutulurlar ve bir-iki pelet derinliinde bir tabaka halinde dner hazneli frna
(RHF Rotary Hearth Furnace) beslenirler. RHF dndke peletler RHF blgesindeki radyasyonla 1250-1350oC
ye stlrlar (gaz, petrol ya da kmr yakan yakclar kullanlarak) ve demir cevheri metalik demire redklenir.
Fastmet prosesinde yksek redksiyon oran ve hzl stma mmkndr. Radyasyonla stma sayesinde
aglomeratlarn oksidasyonu nlenmi olur.
ekil 9.8. Fastmet prosesi akm emas
ekil 9.9. Dner hazneli frnda redksiyon mekanizmasnn ematik gsterimi

ekil 9.10. Dner hazneli frnda besleme redksiyon dearj sistemi
ekil 9.11. Dner hazneli DRI retim tesisi
Fastmet prosesinin genel olarak avantajlar;
1) Fastmet, endstrilemi lkeler dahil dnya apnda kurulu birok demir yapm prosesi iinde en dk
maliyete sahip olanlardan biridir
2) retim maliyetleri, dnyann birok blgesinde rekabet fiyatlaryla bulunabilen toz demir cevherleri, kmr,
kok ya da odun kmr kullanlarak en aza indirilmektedir.
3) hzl redksiyon, proses ayarlamasnn abuk ve altrmasnn kolay yaplmasna imkan salar. Bu ilem
esneklii operatrlere rn kalitesini sk kontrol etme ve retim planndaki deiiklikleri karlama imkan
salar.
4) Fastmet, tek bir dner hazneli frnda 150.000 450.000 ton DRInn ekonomik retimini salar. Proseste
yatrm maliyeti dktr.
5) Fastmet tesisi, yerel ve ulusal evre standartlarn karlayacak ekilde dizayn edilebilir. kan gaz, klasik
temizleme sisteminde ilenir.
Do.Dr.M.N. Sardede, Alternatif Demir elik retim Yntemleri, Ders Notlar, Yldz Teknik niv., 2011.
http://www.midrex.com/uploads/documents/MidrexStats2011-6.7.12.pdf
http://ietd.iipnetwork.org/content/midrex%C2%A9-process
http://www.kobelco.co.jp/p108/dri/e/dri05.htm
http://www.industrialcostanalysis.com/HYL%20III.pdf
http://ietd.iipnetwork.org/content/finmet
http://www.slideshare.net/komalvaish/finmet-process
http://ietd.iipnetwork.org/content/slrn-process
http://www.kobelco.co.jp/english/ktr/pdf/ktr_29/085-092.pdf
http://www.midrex.com/handler.cfm/cat_id/179/section/global
http://www.corefurnace.com/heattreat_08.html

BLM 10 ELK DKM PROSESLER
10.1. Giri
elik iletmelerindeki ikincil metalurji ilemlerinden gelen sv metal belli ekil, l ve arlklara gre
dklr. Demir elik fabrikalarnn retim ve malzeme ak ierisinde dkm ilemi ikincil metalurji
proseslerinin sonrasnda ve birincil ekillendirme olarak adlandrlan scak haddelemenin ise ncesinde
konumlandrlmtr.
1970'lere kadar elik, kokil kalplarda ingot halinde dklrd. Bugn ise sv elik, sonraki haddeleme
aamalar iin genellikle srekli dkm yntemiyle retilir. Sv metalin srekli dkm fikri 100 yl nce
gelitirilmitir. 1970'lerin sonlarnda geni lekli olarak tanndktan sonra, Almanya'daki srekli dkm
yntemiyle retilen eliin miktar %96 oranna kadar ykselmitir. Dnya genelinde ise srekli dkm yoluyla
retilen eliin oran %90'a kadar ykselmitir. Bu verilere gre, ingot dkm byk lde nemini
yitirmitir. Ama bu yntem, ok ar para dkmleri ve dvme olmas gereken paralarda yine kullanlmakta
olan bir yntemdir.
ekil 10.1. ki hatl srekli yass ktk dkm
Srekli dkm teknolojisinin gelii, geleneksel ingot dkmnn yan sra, ingotu yass ktk haline getirme ve
aa akl haddehanelerdeki yar mamul tanmas iine son vermitir. Sv metalin ton bana hadde rn
verimi, srekli dkm teknolojisi ile salanan malzeme ve enerji tasarrufu ile birlikte %10 orannda artmtr.
Gnmzde elik retiminde verimlilik %95 seviyelerine kmtr. Dahas, srekli dkm havasz ortamda
yapld iin, ingot dkme gre daha temiz rn alnabilmektedir. Hzl katlama ile az bir miktarda
segregasyon olumasna ramen homojen bir yap salanmaktadr. Buna ek olarak, srekli dkm, otomasyon
iin geni bir imkan yelpazesi, gelimi bir kontrol edilebilirlik ve retim prosesinde istikrar salar.
10.2. Srekli Dkm
elikhanelerde ksa aralklara yksek miktarda elik retilir (200-500 ton/saat). Bu miktarlar verimli dklmek
zorundadr. Srekli dkm prosesi, bu miktarlar ingot dkme gre, daha abuk retme yeteneinden dolay n
plana kmtr. eliin srekli dkm yntemi ile dklmesini gelitirmenin amac, ingot dkm sonucu oluan
ekinti boluklar ve dkm boluklar gibi muhtemel hatalar yok etmektir.
10.2.1. Srekli Dkm Prosesi
Srekli dkm srasnda, sv elik havasz ortamda dkm potasndan nozul ierisinden dklerek tandie
aktarlr. Ak hz, dkm potasnn altna yerletirilmi olan piston valfi vastas ile ayarlanr. Tandi, refrakter
bazl olup kapasitesi 15-40 ton arasnda deimektedir. elik tanditen dklerek, n stlm nozulllardan
dkm hattnn suyla ile soutulmu bakr kalplarna iletilir. Bu ak bir tapa mekanizmas ile kontrol edilir.
Tapa ya elektrikli bir motor ya da hidrolik sistem ile alr ve nozullarn zerindeki tandiin azn ya ksmen ya
da tamamen kapatr. alt yer sv eliin kalba ak hzn kontrol edebilecek noktadadr. retim srasnda
tapann ayar ok hassas bir konumlandrma ile kapal devre kontrol sistemi kullanlarak yaplmal ve kalp
banyosu seviyesinin yeterli dengesi salanmaldr.

ekil 10.2. Kontin slab dkm
ekil 10.3. Srekli dkmdeki tandi ve katlama balang blgesi
Kalbn ekli, srekli dkm rn olan ktn eklini de beliler. Dkm ileminden nce kalp taban, tampon
grevi yapmas iin sabit bir ubuk ile kapatlr. Kalptaki sv metal seviyesi istenilen dzeye gelir gelmez kalp
dikey dorultuda sallanr ve bylece katlaan kabuk ksm kalp duvarlarna yapmaz. Sadece kalp yzeyinde
yeni yeni katlamaya balam akkor halindeki ktk, tampon ubuklar yardmyla ve ardndan hadde
merdaneleri ile kalptan ekilir. ekirdei hala sv halde bulunduundan ktk, dikkatlice su ve/veya hava
pskrtlerek soutulur ve tamamen katlaana dek tm kenarlarndan merdaneler ile desteklenir. Bu destek
ktn yeni olumaya balayan ince kabuunun paralanmasn nler. Ar youn soutma ile kte niform
bir katlama yaps ve daha iyi mekanik/teknolojik zellikler kazandrlr. Gnmzde, srekli dkm ile yksek

dkm hzlarna ulalmtr. retilen ktn lsne ve saysna bal olarak, hzlar yaklal 0,6-2m/dk
arasnda deimektedir. Tamamen katlatnda, ktk uar makaslar ile istenilen boylara kesilir ve ardndan
damgalama veya renkli markalama ile snflandrlr.
Kontin dkmn gnmzdeki durumu aadaki zellikler ve sistemler ile karakterize edilir.
Dner kuleler yardm ile ardk dkm ve ktk birletirmesi iki pota olmasn zorunlu klar. Ayrca
hzla anan tandiler iin anahtar grevi gren dndrme aralar vardr; bunlar ayrca eitli elik
alamlarnn ard ardna dklmesine olanak salar.
leri derecede temiz bir yap salamak (yeniden oksidasyondan kanma) iin pota ile tandi ve tandi
ile kalp arasndaki dkm akna bir kalkan veya inert gaz yardm ile perdeleme yaplabilir.
Ktn yapmasn engellemek iin rezonans kalp ve hidrolik salnm yaplabilir.
Toz ve granl haldeki dkm flakslar, ktn yzeyini gelitirmek amac ile otomatik olarak
eklenebilir.
Otomatik genilik ayarl kalp kullanlabilir.
Otomatik kalp seviyesi kontrol ve tahmini kak sistemi olan donanml kalp kullanlabilir
Sabit dkm scakl salanabilir
Yksek hassasiyetli ve/veya ayr merdanelerin eletirilmesi ile hassas hat ak ve sabit ktk kesiti
salanr.
Ktn geniliine bal pskrtme sistemi ile birlikte tekrar ikili soutma (su, hava) imkan olabilir
Ktk yzey kalitesini gelitirmek iin kalp ierisinde elektromanyetik kartrma (yzeydeki dkm
boluklar ve inklzyonlarn ayklanmas) yaplabilir
Ksmen katlam ktkte elektromanyetik kartrma, ktk merkezinde segregasyon blgeleri
olmayan ynlendirmesiz katlama mikro yaps yaratr.
Dzgn bir ekilde kan ktk oluturmak iin, ayrca yzey gerilmesi, yzeysel ve ite meydana
gelebilecek atlamalar engellemek iin uygun tasarml tutma ve dorultma merdaneleri vastas ile
scak ktn desteklenmesi olabilir
Hidrolik segment ayar ve dinamik scak redksiyon sz konusudur.
ekil 10.4. Srekli dkm nitesi

Dinamik scak redksiyon rnei, mevcut
teknolojilerin doasnda olan srekli geliim
potansiyelinin nemini vurgular. Ktkteki ekirdek
blgesinin oluumu, sonraki haddeleme ileminin
belirleyicisidir. Yksek dereceli ekirdek sktrmas,
dinamik scak redksiyon ile salanr. Bu ilemde
segmentlerin hidrolik ayar ile iki katlama cephesi
birlikte preslenir. elik zellikleri dikkate alnarak,
kat-sv ara yzeyi olarak hesaplanan alanda, segment
st evresi belli bir kama as ile sabitlenir.
Bylelikle, hattn klavuz merdaneleri, kat-sv ara
yzeyini sktrmak ve ktn porozitesini azaltmak
iin katlama cephelerini birlikte presler. Bu durum
segregasyona meyilli elik trleri iin rn i
kalitesini gelitirmek asndan zel bir neme
sahiptir.
ekil 10.5. Katlam srekli dkm rn
Gnmzde neredeyse tm haddelenecek elik kalitelerini, ikincil metalurji aamasndan nce gerekli tm ilem
prosesleri ile birlikte dkmek mmkndr. rnein deoksidasyon ve gaz uzaklatrma, srekli dkm ncesinde
yaplabilir.
10.2.2. Srekli Dkm Trleri
Srekli dkm tesisisin trleri genel hatlaryla dikey, dikey bkml, dairesel ark ve oval eimli srekli dkm
makineleri balklar altnda toplanabilir. Dairesel ark ve oval eimli dkm trleri, makine boylarn nemli
lde ksaltmak adna gelitirilmitir. Gnmzde bu tr kontin dkm makinelerinin boylar 6 metre
civarndadr. Dairesel ark ve oval eimli dkm makinelerinde, ktk kalptan dikey olarak deil kvrlm
ekilde kar. Ktk daha sonra dzletirilerek yatay hale gelir. Gnmzde yaplan srekli dkm makineleri
ounlukla dikey eim tasarmna sahiptir. Dikey boylarn 2,5-3 metre arasnda deitii bu tip dkm
makineleri, hattn sv metal blgesinde toplanm inklzyon keltisi avantaj sunarlar.
ekil 10.6. Srekli dkm yntemleri
Srekli dkm ile retilebilen karlkl kesitler dikdrtgen, kare ve yuvarlak kesitleri ierir. Byk kesitli
profiller iin, ktn son ekli dikkate alnarak kaba ekilli olarak (ktk dkmnde olduu gibi) dklr.
Ktk dkm makinelerinde hattn lleri 100*100 mm 'den yaklak 370*490 mm'ye kadar deiir. Yass
ktk dkm yapan tesislerde en byk l ise 400*2.500 mm eklindedir. Jumbo dkmcler olarak
adlandrlan dkmcler ise genilikte 3.250 mm'yi bulan genilikte yass dkmler yapabilirler.

Hatlarn kesitleri, ingot dkme gre ok daha kktr. Bu sayede hazrlk hadde setlerine gerek kalmadan
nihai rn ekli verilebilir. Yar mamuller daha sonraki scak ekillendirme aamalar iin retilir. Bylece
soutma frn ve hadde grubu gibi iletmelere ihtiya kalmaz. Kk kesitli ktk reten dkm makinelerinde,
kk kesitlerde toplam da 8 adete kadar hatta ayn anda srekli dkm yaplabilir. Srekli yass ktk dkm
makineleri genellikle ikiz hatl olarak tasarlanr.
Srekli dkm prosesinde, proses izleme ve kontrol sistemlerine yksek dzeyde gereksinim vardr.
Srekli dkm ilemlerinde karlalan baz zorluklar aada sralanmtr:
Daldrlm nozullarn tkanmas ve ileme mekanizmasnn aksamas.

Scak ktn kalba yapmas.
Scak ktn kabuunun ilk dkm aamasnda yrtlmas.
Destek merdaneleri arasndaki ktn yrtlmas
Kalp seviyesindeki periyodik dalgalanma
Ktk yzeyinde salnm lekeleri.
Yzey hatalar, inklzyonlarn sebep olduu kabuklar.
Ktk yzeyinde veya ierisinde atlaklar, ekinti boluklar ve dkm boluklar.
Sv elik katlatnda karlalan znme ve ayrmalar sonucu grlen segregasyonlar.
nklzyonlar.
Kural olarak bu gibi problemler ok iyi bir ekilde kontrol altnda tutulmaldr. Bu sebeple, srekli dkm
iletmelerinin ounda proses srasn belirleyen gerekli parametreler otomatik olarak izlenebilir ve kontrol
edilebilir.
ekil 10.7. Srekli ktk dkmnde istenen kalite zelliklerini gerekletirebilmek iin gerekli
kontrol verileri
Ktn kalitesini etkileyen proses ve kontrol parametreleri aada sralanmtr;
Tandi ierisindeki sv metal scakl.

Dkm flaks (kompozisyon ve zellikler).
Kalbn soutulmas.
Kalbn inceltilmesi ve kaplanmas.
Kalp salnm (frekans, vuru, modeli).
Dkm hz.
Manyetik kartrma ileminin veya elektromanyetik frenin younluu.
kincil soutma ve pskrtme sistemi.
Segment ayar ve destek merdane uzakl.

Ksmen nemli olanlar ise; elik scakl, ktk karma hz, kalp seviyesi kontrol sistemi ve ktk soutma
sistemi arasndaki karlkl ilikilerdir. Kontin dkm sistemini izlemek ve kontrol etmek iin zorunlu
lmler st dzey bir proses kontrol sisteminin parasdr. Gnmzde, gelimi proses kontrolleri, rn
kalitesini arttrmak iin proses parametrelerinin dinamik kapal devre iinde yaplabilmesine olanak tanr.
10.2.3. Nete Yakn Biimde Dkm (Near-net shape casting)
1980'lerin sonundan itibaren drtgen kesitli rnlerin retiminde 3 farkl proses gelitirilmitir. Bunlar genel
olarak, "nete yakn biimde dkm" bal altnda incelenir. Ayrca dkm-haddeleme olarak da bilinir.
nce yass dkm (ktk kalnl 50-90 mm).

Nete yakn biimde erit dkm (ktk kalnl 10-15 mm).
nce bant dkm (ktk kalnl 1-5 mm).
Bu yntemlerin geleneksel srekli dkm ile karlatrlmasn gsterir. Grlecei zere drtgen kesitli dkm
rnleri bitmi llerine ne kadar yakn olursa proses zinciri o kadar ksalmaktadr.
ekil 10.8. Ham elikten scak haddelenmi eritlere kadar olan proses zinciri
Gnmzde ince yass ktk dkm, dikey akan scak akan haddeleme fabrikalarna dorudan balantl
(dkm haddeleme, ISP veya dahili erit retimi olarak bilinir), yerleik bir teknoloji olarak yerini almtr. 50
mm kalnlndaki yass ktklerin dkm, sv metali veren daldrlm nozullar da iine alan huni eklindeki
kalplarn gelitirilmesi ile salanmtr. Makine ile ilgili veriler olsun dkm parametreleri olsun, yzey hatalar
ve i kusurlar nlemek asndan geleneksel srekli dkmde olduu gibi bu tr dkmde de ok dikkatli izlenir
ve korunur. Gnmzde, bu proses yksek kalitede ve yeniliki malzemelerin dk maliyetli retimine olanak
salar. rnein otomotiv sanayi iin istenen ok yksek yzey kalitesine sahip yass rnler (kaporta sac olarak
kullanlan elikler) bile bu yntemle retilebilir.
nce yass ktk dkm teknolojisi balangta sadece hurda temelli alan kk iletmelerde kullanlmtr.
Bu iletmeler bylelikle, nceleri sadece byk elik fabrikalarnn tek retici olduu yass rn aralna
girmilerdir. Gnmzde, ince yass ktk dkmcler byk fabrikalardaki malzeme aknn tamamlayc bir
paras olmutur. Yksek frn sistemi dnldnde, byle bir dzen, grece yksek dzeylerdeki eser
elementi ieren ve saf olmayan hurda kullanmndan kaynaklanan sv metal kalitesindeki problemlerin
nlenmesini salar. Dahas, dkm-haddelemenin ilave ile, entegre elik fabrikalar direkt hat zerine 0,8-1 mm
kalnlkta scak erit retebilir. Scak bant ise, souk erit uygulamalarnn ounda kullanlabilir. Artk ince
scak erit retiminde, geleneksel geni erit scak hadde fabrikalarna gerek duyulmamaktadr.
Avrupa'daki entegre demir elik fabrikalarndaki srekli dkm / erit retim ince yass ktk retim
uygulamalarna rnek olarak Almanya'daki Duisburg - Bruckhausen'de yerleik ThyssenKrupp Steel tarafndan
iletilen ift yollu CSP (kompakt bant fabrikas) ve Hollanda'daki ljmuiden'de yerleik Corus Strip products'a ait
tek yollu DSP (direkt erit fabrikas) verilebilir. Son zamanlarda kurulan CSP/DSP fabrikalar, elektrik sac, boru
ve tp gibi yksek kalitedeki elikler ve otomotiv endstrisi iin ift fazl eliklerin retimine uygun olarak
tasarlanmtr. Elektrik sac retiminde dkm ileminde srasnda hzl katlama, yksek scaklkta frna
dorudan ykleme ve niform haddeleme, elik kalitesinde kritik neme sahiptir. Modern ift yollu fabrikalar,

900-1600 mm genilik ve 0,8-13 mm kalnlkta 2,5 milyon ton yllk retim kapasitesi ile alr. elik tr,
dkm hz ve haddeden sonraki kalnla gre ince yass ktk kalnl 55-90 mm arasnda deiir.
nce yass ktk retimi iin seilen bu proses duraan bir ekilde almakta iken, albeit sarsarak kalplar
genelde 5 ile 6 m/dk. hzla dkm yaparlar. Dolaan kalplar olarak da adlandrlan bu kalplar net ekle yakn
erit ve ince erit dkmnde kullanlrlar. Bunlar daha yksek dkm hzlarn mmkn klarlar. Ve daha
yksek dkm hzlar yznden de daha hzl katlama hz meydana gelir ve ilk mikro yaplar oluturur.
Dikey elik besleme sisteminin elik ettii ift merdaneli ilem ince yass ktk dkmnde kklemitir. Bu tr
dkm makineleri eitleri laboratuar leinden, tam tehizatl fabrika leklerine kadar geni bir aralktadr.
rnein, ticari ve yar ticari fabrikalar bunu paslanmaz elik dkmnde kullanr. ABD de bu sistem ayrca
karbon eliklerinde de kullanlr. DSC yntemi ile nete yakn lde 10-12 mm kalnlk erit (bant) dkm
henz deneme aamasndadr. Bununla birlikte ileri erit dkm prosesleri tm dnyaya yaylmaktadr.
10.2.4. Yatay Srekli Dkm
Yatay srekli dkm prosesi (ekil 10.6) toplam yksekliin indirildii ileri srekli dkm teknolojisidir. Yatay
srekli sistemler, normal srekli proseslerinde, eilip dzeltilemeyen zel eliklerin retiminde kullanlr.
Yatay srekli dkmde, yine sadece d kabuu katlaan ktk, fiziken kalp ierisinde ekilir. Kalp, ktk ile
birlikte belirli bir miktar gidip tekrar ilk pozisyona gelecek ekilde salnm gsterebilir. Yatay srekli dkm
makineleri ktk ve yuvarlak malzeme retiminde grece az miktarlarda retim kapasitesinde kullanlr. Dkm
hzlar geleneksel srekli dkm hatlarna gre daha yavatr.
10.3. Ingot Dkm
ngot dkm terimi, elik dkmnn, kare, dikdrtgen, yuvarlak, oval veya poligonal gibi basit geometrik
ekillerdeki yukar doru incelen (konik) kalplara yaplmasdr. Katlaan elik, ingot veya ktk olarak
adlandrlr. Ktklerin genilii kalnlnn en az iki katdr. Daha verimli srekli dkm prosesi ou yerde
ingot dkmn yerini almtr bununla birlikte baz ller, elik trleri ve son rnler iin ingot dkm tek
alternatif olarak durmaktadr. ngotlar ounlukla dvme uygulamalar iin retilirler. Yksek saflkta olanlar
elektrik santrallerinde (trbin aftlar gibi) ve hava uzay uygulamalarnda kullanlr. Ultra yksek saflkta talepler
iin, ingotlar elektro-curuf ergitme (ESR prosesi) ilemine tabi tutulur.
ekil 10.9. Ingot dkm

Dorudan dkm olarak da bilinen stten dkm yntemi ile 300 tona kadar dkm yaplabilir. elik, dkm
potasndan dorudan kalba akar. Dkm yzeyi, kalp eperinde hzla katlaan metalin sramasndan tr
kaba ve deiken ll olabilir. Alttan dkm veya grup dkmde, birka ingot kalb ayn anda sv elik ile
doldurulur. elik ilk olarak, merkezdeki refrakter kapl besleyici kanallar ile kalplara bal dkm azna akar.
Sv elik kalp ierisinde yavaa ykselerek (yukar doru dkm), daha iyi bir yzey kalitesi ortaya karr.
Normalde, bir grup dkmde 2 ile 8 adet kalp kullanlr.
Katlama srasnda, ingot veya ktn tepe noktas bzlerek boluklar oluturur. Bu sebeple, bu blge bir
sonraki ekillendirme iin uygun deildir. Bu blge eer "scak balk" kullanm, flaks ilavesi, zel stma
cihazlar uygulamas veya doru egzotermal malzemeler kullanm ile scak tutulabilirse, sv elik katlama
tamamlanana dek yukar doru akmaya devam edebilmektedir. Bylece herhangi bir ekinti boluu oluumu
tepe blgesi ile snrlandrlm olur. Katlama aamas tamamlandktan sonra, kalplar vince asl maa benzeri
bir aletle veya yatay pozisyondaki zel itici aletler yardm ile ingot veya ktkten soyulur. Bunlar daha sonra
ileriki ilemler veya ara depolama iin sevk edilir. Almanya'da, ingot dkm tm ham elik retiminin yaklak
%4'n tekil etmektedir.
10.4. Pskrtme ile ekillendirme
Pskrtme ile ekillendirme (pskrtme ile sktrmada denir) geleneksel ekillendirme ile toz metalurjisi
arasnda yer alan yeni bir ekillendirme ilemidir. Sv metaller (sv elik de dahil) pskrtme (atomizasyon)
veya uygun ekilli tabakalar hainde pskrtme ile ekillendirilir.
Bu proses, ubuk, tp ve lama gibi yar mamullerin

yan sra kompozit malzemeler (yzeyi koruyucu
anma tabakal borular gibi) retiminde de kullanlr.
Bu proses ile malzeme zelliklerini nemli lde
gelitiren, deiik neme sahip u avantajlar elde
edilir:
Minimum ya da sfr segregasyon
Kk tane boyutlu, iyi bir mikro yaps olan
malzeme retimi
En alt seviyede oksijen ierii
ok iyi homojenlik
En alt seviyede porozite
zelliklerdeki iyilemeler retim srasnda metal
damlacklarnn ok hzl soutulmas ile salanr.
Pskrtme ile ekillendirme Belli malzemelerin kk
tonajlarda endstriyel lekli retiminde
ekil 10.10. Pskrtme ile ekillendirme
kullanlmaktadr. Dier malzemeler ise zel
uygulamalar iin gerekli farkl proses deikenleri
sebebiyle gelime aamasndadr. Neredeyse tm
nemli malzemeler artk pskrtme ile ekillendirme
yntemi ile retilebilir (rnein Fe, Cu, Al, Ti, Ni,
Mg)
Hakan KOAK, elik Rehberi, Salam Metal, 2012.

http://ccc.illinois.edu/introduction/overview.html#techniques
http://www.doral.com.au/view/products/what-we-produce/
http://www.sms-siemag.com/en/steel_continuous_casting_technology.html
http://www.ssab.com/Global/SSAB/Brochures/en/Images_steelbok/Continuous_casting.jpg
http://www.pmp-industries.com/continuous-casting.html
http://www.accessscience.com/loadBinary.aspx?filename=YB040575FG0010.gif
http://www.thefabricator.com/article/metalsmaterials/the-science-of-steel
http://www.kalyanicarpenter.com/images/ingot-cast.jpg
http://www.diamond-eng.co.jp/en/images/products/3113_001.jpg

BLM 11 DKME DEMR ELK TRLER
VE STANDARTLAR
11.1. Dkme Demirler
Dkme demir, % 2,1den fazla C ieren Fe-C-Si-X alamlardr. Dkme demirlerin zelliklerini en fazla
etkileyen bileen karbondur. Yapdaki karbon, ya bileik halde (sementit: Fe3C) ya da serbest halde (grafit)
olarak bulunur. indeki karbonun grafit eklinde olanlarna gri dkme demir, sementit eklinde olanlara ise
beyaz dkme demir denir. 1150 C derece ile eridii scaklk eliin erime scaklndan dktr.
ekil 11.1. Fe-C faz diyagram
Yksek frndan elde edilen pik demirin kupol ocaklar veya indksiyon ergitme ocaklarnda yaplarndaki
karbonun % 4 n altna drlmesi ve slfr, fosfor gibi istenmeyen empritelerin giderilmesinin ardndan
dkme demir elde edilir.
Pik demirdeki mangann fazla olmas demirin karbonla Fe3C eklinde bileik yapmasn kolaylatrr ve elde
edilen pik demirdeki sementit fazndan dolay beyaz renktedir. Bu tr pik demir elik retiminde kullanlr. Pik
demirde silisyum daha fazla bulunuyorsa silisyum pik demirin soumasn yavalatacak ve pik demirdeki
karbonun serbest halde yani grafit halde bulunmasn salayacaktr. Bu tr pik demir daha ok dkme demir
imalinde kullanlr.
Grafitli dkme demirler, grafitin yapsna gre balca 4 gruba ayrlr;
Lamel grafitli dkme demir (gri dkme demir/kr dkme demir)

Kresel (sfero) grafitli dkme demir
Temper dkme demir (Rozet grafitli)
Beyaz dkme demir (sert dkme demir)

Tablo 11.1. Dkme demirlerin kimyasal kompozisyonlar (%)
Grafitlerin yapdaki ekli, says ve bykl malzemenin mukavemetini nemli lde etkiler. Grafitlerin ince
tabakal ve keskin keli olmas, i gerilmelere sebep olur ve bu blgelerde krlma ve atlamalar meydana gelir.
Lamel grafitli dkme demir (gri dkme demir/kr dkme demir)
Katlamadan sonra, ierdii karbonun byk ksm serbest halde veya baka deyimle grafit lamelleri halinde
bulunacak ekilde bir bileime sahip dkme demir tipidir. Gri dkme demirin krk yzeyi isli gri renktedir.
Gri dkme demir kodlamalar: (DIN 1691)
GG 15, GG 20, GG 25, GG 30, GG 35, GG 40
Kullanm yerleri: yi ilenebilir ve yksek zorlanmalara dayankl dkm paralar
ekil 11.2. Gri dkme demirlerin mikroyaplar (soldaki ferrit yapl, sadaki perlit yapl)
Kresel grafitli dkme demir (Sfero dkme demir)
Kresel grafitli dkme demirler, lamel Tablo 11.2. Kresel grafitli dkme demirin bileimi ve
grafitlerinin kreletirilmesiyle elde edilir. Bu zellikleri
ilem iin sv metale belli oranlarda ve
yntemlerle Mg ve Ce ilave edilir. Gelitirilen
baz Mg esasl alamlar da ihtiyac
karlamaktadr. Kresel grafitli dkme
demirler, dier dkme demirlere gre daha
yksek mukavemetlidir. Ancak
kreletirmenin baarl olmas iin, ham
malzemenin kkrt miktar %0,02 civarna
drlmesi gerekir. Kresel grafitli dkme
demirler, bu nemli zellikleri nedeniyle
otomotiv sanayinde en ok kullanlan dkme
demir eididir.

ekil 11.3. Kresel grafitli dkme demirin mikroyaps
Kresel grafitli dkme demir kodlamalar: (DIN 1693)
GGG 40, GGG 50, GGG 60, GGG 70, GGG 80
Tablo 11.3. Kresel grafitli dkme demirin kullanld alanlar
ekil 11.4. Kresel grafitli dkme demirden retilmi baz malzemeler

Beyaz dkme demir (sert dkme demir )
Katlamadan sonra ierdii karbonu, karbr eklinde kimyasal olarak birlemi olacak bir bileime sahip dkme
demirdir. Beyaz dkme demir krldnda beyaz, kristalli bir yzey gsterir.
ekil 11.5. Beyaz dkme demirin mikroyaplar
Temper dkme demir (Rozet grafitli)
Temper dkme demir, tamamen grafitsiz sert ve krlgan beyaz dkme demirin temperleme tabir edilen sl ilem
ile karbrlerinin paralanmas sonucu oluan, yksek mukavemetli, snek, iyi ilenebilme zelliine sahip
mikroyaps ferrit ve temper karbonundan meydana gelen dkme demir tipidir.
Temper dkme demir kodlamalar: (DIN 1692)
GGW 35, GGW 40, GGW 45, GGW 55
Kullanm yerleri: Temper dkme demirler flanslarda, borularda, balantlarda ve valf paralarnda kullanlr.
Birok otomobil paras, kompresr krank mili ve gbei, transmisyon ve diferansiyel paralar, balant
ubuklar ve niversal balantlar temper dkme demirden retilirler.
ekil 11.6. Temper dkme demirin mikroyaps
11.2. eliklerin Snflandrlmas
Gnmzde elikler genellikle bileime, standardizasyon zelliklerine ve kullanm yerlerine gre

snflandrlmaktadr.

Bileime gre eliklerin snflandrlmas
1) SADE KARBONLU ELKLER
Demirden baka ana alam elementi olarak sadece C ieren; fakat % 0,2 Si, % 0,6 Mn, % 0,1 Al, % 0,1 Ti ve %
0,25 e kadar ierisinde alam elementlerini de bulundurabilen eliklerdir. Sade karbonlu elikler karbon
ieriine gre 3e ayrlmaktadr:
Dk karbonlu elikler :
% 0 - 0,20 arasnda C ieren eliklerdir. Mekanik zellikleri gz nnde bulundurularak yumuak elikler olarak
da isimlendirilirler. Dnya elik retiminin byk ksm dk karbonlu eliklerdir. zellikle yass rnlerin
kullanld otomobil kaportalar ve boru hatlar ile inaat sektr ve temel yaplarda kullanlan elik ubuk ve
profiller, dk karbonlu elikler snfnda yer almaktadr.
ekil 11.7. Dk karbonlu eliklerden retilen baz

mamller
Dk karbonlu elikler sl ilem ile yeterince sertletirilemezler. Ancak souk deformasyon ile ksmen
sertletirilebilirken sneklik zellikleri bozulur. Yzey sertletirme ilemleri ile (sementasyon, nitrrleme v.b)
yzeyleri sert i taraflar yumuak kalabilen paralarn retiminde kullanlrlar. Dk karbonlu eliklerin
kaynak ve talal imalat iin ilenebilme kabiliyetleri ok iyidir. Bu yzden haddeleme, dvme, preste ekil
verme ve derin ekme ilerinde tercih edilen eliklerdir.
Tablo 11.4. Dk karbonlu eliklerin kimyasal bileimi
Element %
C 0 0,20
Mn 0,30 0,60
Si 0,10 0,20
P 0,04 max.
S 0,05 max.

Orta karbonlu elikler :
Bu gruptaki elikler % 0,20 0,50 karbon ieren eliklerdir. Karbon miktarna bal olarak orta derecede
mekanik zelliklere sahiptirler. Bu gruptaki eliklerin en byk zellikleri sl ilemle yeterli derecede
sertletirilebilmeleridir. Bu yzden genellikle makine imalat sanayinin tercih ettii eliklerdir. lenebilme ve
ekil alabilme kabiliyetleri dk karbonlu eliklere gre daha azdr. Benzer ekilde dk karbonlu eliklere
gre kaynak kabiliyetleri de daha dktr. nk kaynak srasnda meydana gelen s eliin yapsal
deiiminin de kontrolsz olmasna neden olarak malzemede hatalara sebep olabilir. Bundan dolay orta
karbonlu eliklerin (zellikle alam elementi ierenlerinin) kaynak ilemlerinde dikkatli olmak gerekir.
Genellikle makine paralar, cvata, somun, dingil, gemi aft, uskur mili, dili ark, transmisyon mili, frezeli
mil, yk kancas, manivela kolu, ray, kazma, krek gibi ara gerelerin yapmnda kullanlrlar.
Tablo 11.5. Orta karbonlu eliklerin kimyasal bileimi
Element %
C 0,20 0,50
Mn 0,60 0,90
Si 0,15 0,30
P 0,04 max.
S 0,05 max.
ekil 11.8. Orta karbonlu eliklerden retilen baz mamller
Yksek karbonlu elikler :
% 0,50den daha fazla karbon ieren eliklerdir. Yksek mukavemetli ve sneklii az olan eliklerdir. Isl
ilemle sertletirilmeleri sonucunda olduka yksek sertlik kazanrlar. En sert ve dayankl fakat en az uzama
gsteren eliklerdir. zellikle yksek anma dayanmna sahiplerdir ve bylece kesici zellii kazanrlar.
lenme ve ekil alma kabiliyetleri dktr. Kaynak kabiliyetleri de dk olup zel yntemler ile kaynaklar
yaplabilir. Bu gruptaki eliklerin sl ilemleri de zel itina isteyen ilemlerdir. Sert olup ilenmeleri zordur ve
genellikle yksek mukavemet ve anma direnci gerektiren yerlerde kullanlrlar.

Kullanm alanlarna rnek olarak; Tablo 11.6. Yksek karbonlu eliklerin kimyasal bileimi
zellikle takm ve kalp retiminin yan Element %
sra, kesme aparatlar, bak, jilet, testere,
yay, yksek dayanml kablolar, mil, aft, C 0,50den fazla
cvata, somun, spiral ve yaprak yaylar,
makaslar, kesici basit takmlar, zmba,
kepe dilisi, greyder ba, yksek Mn 0,70 1,00
mukavemetli makine paralar, ee, keser,
aa testeresi gibi ara gereler Si 0,15 0,30
gsterilebilir. Yksek karbonlu eliklerin P 0,04 max.
bileiminde bulunan C miktarnn snr,
Fe-C denge diyagram gereince % 2,1e
S 0,05 max.
kadar kabilirse de gerekte bu deer
(ok zel durumlar haricinde ancak) % 1,2
1,4 snra kadar kullanlr.
Tablo 11.7. Karbon oranna bal olarak eliklerdeki zelliklerin deiimi
ekil 11.9. Karbon miktarna bal olarak eliklerin rnek kullanm alanlar

2) ALAIMLI ELKLER
erisinde C ile beraber ve sade karbonlu eliklerde belirli limitlere kadar olabilen alam elementlerinin bu
snrlar tesinde olabildii, ayrca dier alam elementlerini de ierebilen eliklerdir. Bu grupta yer alan elikler
2ye ayrlr:
Dk alaml elikler :
Alam elementi ve elementlerinin toplam % 5 ten az olan eliklerdir. Genellikle yksek mukavemetli yap
elii ve makine paralar retiminde elverilidirler. Kare, dikdrtgen veya yuvarlak ubuklar halinde
bulunabilir. AISI 4140, 8620, 4340, 9260, vs.
Yksek dayanml dk alaml (HSLA) elikler : C oran % 0.1 den az olup alam elementi miktar da %1
den azdr. Alam elementleri kuvvetli karbr yapc Ti, Nb vs. dir. ok ince taneli yapsndan dolay dayanm ve
sneklikleri yksektir. Sa ve levha eklinde imal edilir ve otomotiv sektrnde yaygn kaporta malzemesidir.
Yksek alaml elikler :
Alam elementi veya elementlerinin toplam % 5 ten yksek olan eliklerdir. zel amalarda kullanlr.
% 18 Cr % 8 Ni Paslanmaz elik
% 13 Mn (Hadfield elii) Yksek anma direnci
ekil 11.10. Hadfield elii
Tablo 11.8. Karbon eliklerinin ve alam eliklerinin karlatrmas
Karbon elikleri Alam elikleri

Dk maliyet Yksek dayanm
Kolay elde edilebilirlik Yksek anma dayanm
Tokluk
Yksek scaklk dayanm
Daha iyi korozyon dayanm
zel elektriksel zellikler
*Alam elikleri karbon eliklerinden daha pahaldr. Bu yzden sadece zel durumlarda kullanlrlar.

11.3. elik Standartlar
eliklerle ilgili Trk Standartlarnn hazrlanmasnda DIN Alman Standartlar esas alnmtr. Bu nedenle
Alman Standartlar iinde yer alan rnekler, Trk Standartlar iin de geerlidir.
ALMAN STANDARTLARI (DIN)
Alman Standartlar malzeme tanmlamas iin 3 deiik sistem kullanmaktadr. Bunlar,
1. Malzeme Numaras
2. eliin ekme dayanmna gre ksa iareti
3. eliin kimyasal analizine gre ksa iareti
rnek:
1.4000 : Korozyona dayankl %0,07 C ve % 13 Cr ieren elik.
ok haneli isimlendirme ekli, smarlama ve depolama gibi ilemlerde kullanlr. Fakat renen birisi iin
malzemenin eidi ve bileimi hakknda hibir ey sylemez.
11.3.1. eliin ekme Dayanmna Gre Ksa areti
eliin minimum ekme dayanm (Kg/mm2) esas alnarak gsterilir.
rn : St 37
En az 37 Kg/mm2 veya 370 N/mm2 ekme dayanmna sahip olan elii tanmlar.
St 33 : retici firmann garanti etmi olduu 33 kg/mm2 deerindeki minimum ekme

mukavemetine sahip, alamsz ktle eliidir.
St 37-2: retici firmann garanti etmi olduu 37 kg/mm2 deerindeki minimum ekme mukavemetine
sahip, kalite grubu 2 olan alamsz ktle eliidir. (Kaynak ilemi iin daha uygun olduunu
belirtiyor.)
11.3.2. eliin Kimyasal Analizine Gre Ksa areti
Karbon elikleri
C n harfi ile tanmlanr ve C harfinden sonra gelen say yzde C miktarnn 100 katn gsterir.
C35; % 0,35 orannda karbon ieren, sl ilem uygulanabilen, alamsz kalite eliidir.
Ayrca dier zellikler C harfinden sonra k, m, q ve f harfleri konularak tanmlanmaktadr.

Ck10; % 0,1orannda karbon ieren, sl ilem uygulanabilen, ierisinde dk fosfor, kkrt ve metalik
olmayan kalntlar bulunan, alamsz eliktir.
Dk Alaml elikler
Alam elemanlarnn arlk olarak toplam miktar %5 veya %5 ten az eliklerdir. Bu eliklerin ksa
iaretindeki ilk rakam Karbon miktarnn 100 kat olup, bu saydan sonra alam elementi veya elementlerinin
sembolleri ile daha sonraki say ve saylarla da alam elementinin yzde olarak arlklar verilmektedir. Bu
saylar aadaki alam elementi arpanna blnerek o elementin yzde arl bulunur.
Cr, Mn, Si, Ni, Co, W iin 4
Al, Cu, Pb, Mo, V, Ti, Zr, Ti, T iin 10
C, S, P, N iin 100
B iin 1000
41Cr4 ; 41 says; 41/100 = 0,41 ortalama % C miktarn, 4 says; 4/4 = 1 ortalama % Cr miktarn ifade eder.
% 0,21 orannda karbon ;
(5/4) = % 1,25 orannda krom ;
(11/10) = % 1,1 orannda molibden ve arpm faktr sonucu %1in altnda kalacak ekilde az miktarda
vanadyum ieren dk alaml eliktir.
Yksek Alaml elikler
Alam elementlerinin arlk olarak toplam miktar %5ten fazla olan eliklerdir.
Yksek alam belirlemek iin tm ifadenin bana bir X iareti konulmutur.
X harfinden sonra gelen say ortalama C miktarnn 100 katdr.
Bu saydan sonra alam elementlerinin sembolleri ile bunlarn yzde olarak arlklarnn miktarlar verilir. Tm
alam elementlerinin arpanlar 1 olarak kabul edilir.
rnek : X20Cr13

20 says; 20/100 = 0,20 ortalama % C miktarn,
13 says; 13/1 = 13 ortalama % Cr miktarn ifade eder.
% 0,05 orannda karbon ;
% 18 orannda krom ;
% 9 orannda nikel ieren ;
yksek alaml eliktir.
SAE / AISI AMERKAN STANDARTLARI
SAE ve AISI sistemlerinde malzemenin ksa iareti 4 veya 5 haneli say sistemi kullanlarak yaplr. 5 haneli say
sistemi % C miktar 1in zerinde olduu zaman yaplr. lk 2 rakam elik trn, dier 2 veya 3 rakam ise % C
miktarnn 100 katdr.
AISI 2340 elii ;
% 3 Ni (% 3,25 3,75 Ni),
% 0,40 C, (%0,38 0,43 C)

Tablo 11.9. elik kodlar ve ana alam elementleri
Tablo 11.10. Amerikan standartlarna gre snflandrma
ISO (International Organization for Standardization)
Bu sistemde elikler ekme dayanm, karbon oran ya da alam elementlerinin oranna gre snflandrlrlar.

MKE Kurumu Standartlar
Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu, Amerikan standartlarna gre () iareti ile elikleri gstermitir. MKEde
elik standartlarnn sembollerle ve renklerle gsterimleri yledir;
1016
: elik
1: Alam elementi, (sade karbonlu)
0: Alam elementinin % de mik. (alamsz)
16: Karbon miktar (%0.16)
5836
: elik
5: Kromlu elik
36: Karbon miktar(%0,36)
11.3.3. Yksek alaml baz elikler ve standartlar
Paslanmaz elikler

Bu eliklerde, elii korozyona kar koruyan yegane
element kromdur. lave olarak Ni katlr. Krom
oksijenle Cr2O3 yapar, bu tabaka metali korozyondan
korur.
X 10Cr 13 (% 0,10 karbon, % 13 Cr)
X 5CrNi 18 9 (%0,05 C, %18 Cr, %9 Ni)
Yay elikleri
Yaya esneklik kazandrmak iin ierisine Si katlan

eliklerdir.
55 Si 7 H
% 0,55 C, % Si (7/4=1,75) ve H , Hidrojeni
alnm anlamndadr.
Rulman elii
100 Cr 6
% 1 C,
% Cr (6/4=1,5)
Takm elikleri
Takm eliinin ana kural, iyi bir sl ilem geirmeyen hibir elik, takm elii olarak kullanlamaz. Takm
elikleri 4 ana gruba ayrlr;
1-Souk i Takm elikleri

2-Scak i Takm elikleri
3-Plastik Takm elikleri
4-Yksek hz elikleri

1-Souk i Takm elikleri
X 210Cr 12
(% 2,1 C, % 12 Cr)
2-Scak i Takm elikleri
X 30 WCrV 9 3
(% 0,30 C , %9 W, %3V)
3- Plastik takm elikleri
40 Cr MnMo 8 5
(% 0,40 C, %2 Cr, %1,25 Mn)

4-Yksek hz elikleri
Bu elikler nlerine sadece HS ibaresi getirilerek kullanlrlar, wolfram ve kobalt ierirler. Yksek hzlarda para
ilemelerde kullanlrlar. HS0-4-1 Bu ibarenin karsna kimyasal kompozisyon yazlr. HS1-4-2 gibi.
HS 6-5-2 : niversal kullanm iin standart takm malzemesidir.
HS 6-5-2-5 : yksek sya kar sertlii koruma, yetersiz soutma veya yksek scaklklarda zellikle uygundur.
Demir elik retimi Ders Notlar, U.en, .Ylmaz, 2012.

http://metalurji.kocaeli.edu.tr/files/DersNotlari/mmt422-02.pdf

Demircelik Dersnotu

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Demircelik Dersnotu

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

SAKARYA NVERSTES/METALURJ VE MALZEME MHENDSL

Demir ocaklar (bloomery hearth)

ekil 1.1. 2500 yl nce

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 2

Kullandmz takvime gre, 10.Yzylda da su

ekil 1.3. 16.Yzylda demirci ocanda

Sv metal retilen tesislerin ismi nceleri akkan

Pik demir, ancak o zaman kullanlan terimlerle

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 3

ekil 1.5. Demir retim motifleriyle sslenmi dkm plaka

Kereste kaynaklarnn hzla tketilmesi yksek frnlarda koka

Kok teknolojisi ve buhar motorlarnn kullanlmasyla yksek frnlarn

ekil 1.7. Drrenberg Edelstahl elikhanesinin

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 4

ekil 1.10. Armut biimli ana Bessemer konverterinin

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 5

Bu Blmde Kullanlan Kaynaklar

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 6

2.1. Dnya Demir Cevheri Rezervleri

Dier 18% Rusya 16%

ekil 2.1. Dnya demir cevheri rezervlerinin dalm (2010)

ekil 2.2. Dnya demir cevheri retim paylar (2010)

2.2. Dnya Demir elik retim Rakamlar

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 7

ekil 2.3. Ham elik retim rakamlar [www.worldsteel.org]

Tablo 2.1. Dnya ham elik retimindeki deiimler [www.sanayi.gov.tr]

Tablo 2.2. Dnya elik reticileri (milyon ton)

Sra 2011 2010 RKET lke

1 97.2 98.2 ArcelorMittal Lksemburg

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 9

2.2.1. Trkiye Demir Rezervleri

ekil 2.5. Trkiye demir rezervlerinin dalm

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 10

Tablo 2.3. Trkiyedeki demir cevheri sahalar (www.mta.gov.tr)

2.2.2. Trkiyenin elik retim Rakamlar

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 11

ekil 2.6. Trkiye Demir elik haritas [www.sanayi.gov.tr]

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 12

Bu Blmde Kullanlan Kaynaklar

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 13

3.1. Demir elik retiminde Kullanlan Hammaddeler

Demir esasl malzemeler (demir cevheri, hurda)

3.1.1. Demir Cevherleri

Manyetit (Fe3O4) (FeO.Fe2O3)

Yksek oranda demir ieren (%60-70) ve eser elementlerden geni

Dk fosfor (P) ve kkrt (S) ierii, silisli (asidik) yapsyla

Limonit sulu olup, demir oksitler su ile kararl bir ba

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 14

%30-40 Fe ierii ile siderit cevheri nispeten kolay redklenebilir.

Gtit (Fe2O3.H2O) veya [FeO(OH)]

Sulu demir bileiklerinden biri olan gtit, genelde doada limonit

Pirit yaygn ve demir oran yksek iermesine ramen, nemli bir

demir orannn tipi ve miktar

cevherlerin demir ierii

Cevherler hem ak maden iletmesi (ekil 3.1) hem

ekil 3.1. Ak demir maden iletmesi

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 15

ekil 3.2. Kapal demir maden iletmesi

3.1.2. Curuf Yapclar (Flaks)

1) metalin bileik olarak bulunduu elemanlardan ayrlmas (redksiyon)

2) metalin karm halinde bulunduu ksmdan (gang) ayrlmas

PROF.DR.KENAN YILDIZ | DEMR ELK METALURJS 16

CaCO3 CaO + CO2