Turkiye Turkcesinde Hal (Durum) Kavramı

TRKYE TRKESNDE
HAL (DURUM) KAVRAMI VE

HAL (DURUM) EKLERNN LEVLER
UUR KALKAN
Yksek Lisans Tezi
Danman: Do. Dr. Erdoan BOZ
Afyonkarahisar
2006
2
TRKYE TRKESNDE HAL (DURUM) KAVRAMI VE

Uur KALKAN
YKSEK LSANS TEZ
Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal
Afyonkarahisar
Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Eyll 2006
3
YKSEK LSANS TEZ ZET
TRKYE TRKESNDE HAL (DURUM) KAVRAMI VE

Uur KALKAN
Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal
Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Eyll 2006
Bu almada Trkiye Trkesinde durum kavram ve durum ekleri zerinde

durulmutur. Giri blmnden sonra Trkiye Trkesinde Durum Kavram bal
altnda dil bilgisi kitaplarndan, terim szlklerinden ve ilgili makalelerden tespit edilen
durum kavram tanmlar verilmitir. Ad durumlarnn tanmlar ve says da
kaynaklardan tespit edilmitir. almamzda ad durumlar sekiz durum olarak
belirlenmitir. Bunlar; yaln, ynelme, belirtme, bulunma, ayrlma, ilgi, vasta ve eitlik
durumlardr. Belirlenen durum ekleri; konu ile ilgili olan kaynaklardaki gr
farkllklar deerlendirilerek tablo hlinde de gsterilmitir. Bu durum eklerinin
ilevleri zerine sylenenlerden yola klarak eklerin ilevlerine aklk getirilmeye
allmtr. Ayrca, eklerin kurduu yaplar ile ilevleri, ilgili aratrmalardan tespit
edilen ve tarafmzdan kurulan cmlelerle rneklendirilmitir.
Dilde ok geni bir kullanm alan bulan durum eklerini incelediimiz
almamzn sonunda ise yararlanlan kaynaklardan oluan geni bir Kaynaka yer
almaktadr.
4
ABSTRACT
CONCEPTON OF CASE N TURKEY TURKISH

AND FUNCTON CASES SUFFIX
UUR KALKAN
Department of Turkish Language and Literature
Afyon Kocatepe University, The Instute of Social Sciences

September 2006
Advisor: Do. Dr. Erdoan BOZ
Conception of case in today's Turkey's Turkish and usages of the cases suffix it
is studied. Conception of case and cases suffix in today's Turkey's Turkish. Following
the first part there are definitions about the attitude concepts from the grammer books,
technical term dictionariesand related articles.The noun definitionsand numbers are
obtained from these sources. In this research the noun forms are classified as eight parts.
These are nominative, accusative, locative, ablative, genitive, instrumental and equative
cases. These suffixes are made a table taking care of the different ideas from the
different sources about this topic. And the duities of these suffixes are explained by this.
And the structures of these suffixes and their duities are given as examples.
And there is Bibliography at the and of this language research which expailnes
a great number of usages of the conception of case.
5
6
N SZ
Yap bakmndan eklemeli bir dil olan Trk dilinde, ad ekim eklerinin
tasnifinde byk bir yer tekil eden durum ekleri nemlidir. Konu hakknda yaplan baz
almalarda ad durumlarnda belirsizlikler bulunmaktadr. Belirsizliklerin sebebi; ad
durumlarnn genellikle biimsel ilevleri zerinde durulmasdr. Bu belirsizlikler
dolaysyla da durum ekleri zerinde birlik salanamamtr ve bu da hem bilim
adamlar hem de renciler arasnda eitli tartmalara sebep olmaktadr. Bu alma;
Trkiye Trkesi erevesinde, dnden bugne, Trkede ad durumlar ile ilgili
yaplan almalardaki ortak noktalarn ve farkllklarn tespit edilmesi iin
hazrlanmtr.
Bu almada ncelikle konu ile ilgili makale, tez, kitap, eitli konferans,
kongre ve sempozyum bildirileri aratrlmtr. Elde edilen bilgiler filenerek ad
durumlarndaki ortak noktalar ve farkllklar belirlenmi; ad durumlarnn hem kurduu
yaplar hem de ilevleri tespit edilmitir. Deerlendirdiimiz almalarn hemen
hepsine aratrmaclar ok farkl terimler kullanmlardr. Biz de bu almalardaki
bilgileri deerlendirirken aratrmaclarn kullanm olduu bu terimleri deitirmedik.
Ancak kendi deerlendirmemizde ad durumlar; yaln, ynelme, belirtme, bulunma,
ayrlma, ilgi, vasta ve eitlik durumlar terimlerini kullandk. Metnin imlsnda Trk
Dil Kurumunun 2005 ylndaki Yazm Klavuzu esas alnmtr.
Bu almann hazrlanmasnda karlatm zorluklarda bana yardmc olan,

beni sabrla dinleyen danman hocam Do. Dr. Erdoan Boza, manev destekleriyle
yanmda olan aileme ve tezin yazlma safhasnda yardm eden ve manev destek veren
eim Sibel Kalkana teekkr ederim.
Uur KALKAN
7
Z GEM
Trk Dili ve Edebiyat retmeni

Uur KALKAN
Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal
Yksek Lisans
Eitim
Lisans : 1996 Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat
Blm
Lise : 1990 Ankara Yenimahalle Endstri Meslek Lisesi, Elektrik Blm
/ stihdam
1996-2002 : Glpazar Anadolu Lisesi, Trk Dili ve Edebiyat retmeni,
Glpazar-Bilecik
2002-. : Polatl Anadolu Lisesi, Trk Dili ve Edebiyat retmeni, Polatl-
Ankara
Askerlik
Yedek Subay- 28. Mekanize Piyade Tmeni Hava Savunma Taburu Takm Komutan
Akdoan- KKTC (2000-2001)
Kiisel Bilgiler
Doum Yeri ve Yl : Ankara, 18 ubat 1973 Cinsiyet: Erkek
Yabanc Dil
ngilizce
8
KISALTMALAR
Genel Ksaltmalar
Alm. : Almanca
bk. : Baknz
C. : Cilt
Fr. : Franszca
ng. : ngilizce
Osm. : Osmanlca
r. : rnein
Rus. : Rusa
s. : Sayfa
S. :Say
TDK : Trk Dil Kurumu
vd. : ve dierleri
vs. : vesaire
Yay. : Yaynlar
rnek Cmlelerde ve Tablo 1de Kullanlan Ksaltmalar
AB : Ahmet Buran, Trk Gramerinin Sorunlar

ACE : Ahmet Cevat Emre, Trk Dilbilgisi
A : Atilla zkrml, Dil ve Anlatm
AR : Asiye Rehimova, Trik Grammatikas
BG : Beir G, Anlatm Terimleri Szl
CVU : Ceyhun Vedat Uygur,Eitlik Eki ve Eitlik Grubu zerine
DA : Doan Aksan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim
EB : Erdoan Boz, Trkiye Trkesinde +DAn Ekli Nesne gesi zerine
E : Erdal ahin, Tarih ve ada Trk Yaz Dillerinde Hl Ekleri ve
levleri
FB : Fuat Bozkurt, Trkiye Trkesi
9
FH : Feyza Hepilingirler, retenlere ve renenlere Trke Dilbilgisi

HD : Hikmet Dizdarolu, Tmce Bilgisi
HE : Haydar Ediskun Trk Dilbilgisi
KB : Kaya Bilgegil, Trke Dilbilgisi
KD : Kemal Demiray, Temel Dilbilgisi
LK : Leyla Karahan, Trkenin Sz Dizimi
MB : Muhittin Bilgin, Anlamdan Anlatma Trkemiz
ME : Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi
MH : Mehmet Hengirmen, Trke Temel Dilbilgisi
MK : Mahzar Kkey, Trkenin Dilbilgisi
MOB : Mehmet Okan Baba, +E Durum Eki zerine Baz Dnceler
NEU : Nadir Engin Uzun, Anaizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Trke
NK : Nurettin Ko, Yeni Dilbilgisi
NS : Nee Atabay-Sevgi zel-brahim Kutluk, Szck Trleri
RK : Rait Keskin, Trke Dilbilgisi ve Kompozisyon Bilgileri
R : Rasim imek, rneklerle Trke Sz Dizimi
SaS : Samim Sinanolu, Yneli Dml Ad
SE : Ser Eker, ada Trk Dili
SM :Sadettin zelik, Mnir Erten, Trkiye Trkesi Dilbilgisi
SS : Stk Salam, Trkenin Sz Dizimi
TB : Tahsin Banguolu, Trkenin Grameri
TD : Tufan Demir, Trke Dilbilgisi
TG : Tuncer Glensoy, Trke El Kitab
TNG : Tahir Nejat Gencan , Dilbilgisi
AK : lk Adalet Koca, Sait Faikin Mahalle Kahvesi / Havada Bulut Adl
yk Kitaplarnda +A, +DA, +DAnl Cmle eleri ve levleri
VH : Vecihe Hatipolu, Dilbilgisi Terimleri Szl
ZK : Zeynep Korkmaz, Trkiye Trkesi Grameri
10
NDEKLER Sayfa
ZET... ii
ABSTRACT... iii
TEZ JRS VE ENSTT MDRL ONAYI iv
N SZ... v
KISALTMALAR... vi
Z GEM viii
GR... 1
TRKYE TRKESNDE DURUM KAVRAMI
I. TANIM. 3
II. AD DURUMLARI. 7
1. YALIN DURUM14
1.1. TANIM.. 14
1.2. YALIN DURUMUN LEVLER.. 18
1.3. YALIN DURUMUN KURDUU YAPILAR VE LEVLER .. 19
1.3.1. Cmle inde Kurduu Yaplar. 19
1.3.1.1. zne19
1.3.1.2. Zarf Tmleci. 20
1.3.1.2.1. levleri... 20
1.3.1.2.1.1. Miktar. 20
1.3.1.2.1.2. Kezlik...20
1.3.1.2.1.3. Zaman..20
1.3.1.2.1.4. Sre..21
1.3.1.2.1.5. Soru..21
1.3.1.2.1.6. Tarz..21
1.3.1.3. Yklem...21
1.3.2. Kelime Grubu Biiminde Kurduu Yaplar.22
1.3.2.1. Belirtisiz Ad Tamlamas22
11
1.3.2.2. Sfat Tamlamas22

1.3.2.3. Unvan Grubu.22
1.3.2.4. Kii Ad Grubu..23
1.3.2.5. kilemeler...23
1.3.2.6. snat Grubu...23
1.3.2.7. Birleik Fiiller23
1.3.2.8. Say Grubu.....24
1.3.2.9. Edat Grubu....24
1.3.2.10. Balama Grubu...24
2. YNELME DURUMU.25
2.1. TANIM...25
2.2. YNELME DURUM EKNN LEVLER..27
2.3. YNELME DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER..30
2.3.1. Cmle inde Kurduu Yaplar..30
2.3.1.1. Dolayl Tmle..30
2.3.1.1.1. levleri30
2.3.1.1.1.1. Yer30
2.3.1.1.1.2. Konu.31
2.3.1.1.1.3. Hareketin Yn 31
2.3.1.2. Zarf Tmleci. 31
2.3.1.2.1. levleri31
2.3.1.2.1.1. Zaman 31
2.3.1.2.1.2. Sre..32
2.3.1.2.1.3. Sebep, Ama ...................................32
2.3.1.2.1.4. Tarz..33
2.3.1.2.1.5. Fiyat, Miktar ve Oran33
2.3.1.3. Yklem...34
2.3.2.1. Ynelme Grubu.34
2.3.2.2. Edat Grubu34
2.3.2.3. kilemeler...35
12
3. BELRTME DURUMU36
3.1. TANIM...36
3.2. BELRTME DURUM EKNN LEVLER40
3.3. BELRTME DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER.42
3.3.1.1. Nesne .42
3.3.1.1.1. levleri42
3.3.1.1.1.1. Etkilenen ve Amalanan.42
3.3.1.1.1.2. Konu.42
3.3.1.1.1.3. Yer42
3.3.2.1. Belirtme Grubu.43
3.4. BELRTME DURUMUNUN EKSZ BMNN KURDUU YAPILAR VE
LEVLER...43
3.4.1.1. Nesne .43
3.4.1.1.1. levleri43
3.4.1.1.1.1. Etkilenen ve Amalanan.43
3.4.1.1.1.2. Yer43
4. BULUNMA DURUMU.44
4.1. TANIM...44
4.2. BULUNMA DURUM EKNN LEVLER.46
4.3. BULUNMA DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER..48
4.3.1.1.1. levleri48
4.3.1.1.1.1. Yer48
4.3.1.1.1.2. Konu.49
4.3.1.1.1.3. Durum..49
13
4.3.1.1.1.4. Bak As...50

4.3.1.1.1.5. Ara..50
4.3.1.2. Zarf Tmleci..50
4.3.1.2.1. levleri....50
4.3.1.2.1.1. Zaman..50
4.3.1.2.1.2. Dnem..51
4.3.1.2.1.3. Sre..51
4.3.1.2.1.4. Ara..52
4.3.1.2.1.5. Tarz..52
4.3.1.2.1.6. Fiyat, Oran..52
4.3.1.3. Yklem...52
4.3.2.1. Bulunma Grubu53
4.3.2.2. Aitlik Grubu..53
4.3.2.3. kilemeler...54
5. AYRILMA DURUMU..55
5.1. TANIM..55
5.2. AYRILMA DURUM EKNN LEVLER.57
5.3. AYRILMA DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER..61
5.3.1.1.1. levleri61
5.3.1.1.1.1. Yer....61
5.3.1.1.1.2. Hareketin Yn...61
5.3.1.1.1.3. Konu.62
5.3.1.1.1.4. Karlatrma...62
5.3.1.1.1.5. Malzeme..62
5.3.1.2. Zarf Tmleci.. ...63
5.3.1.2.1. levleri63
5.3.1.2.1.1. Zaman..63
14
5.3.1.2.1.2. Sebep63
5.3.1.2.1.3. Ara..64
5.3.1.2.1.4. Tarz..64
5.3.1.2.1.5. Fiyat.64
5.3.1.3. Nesne..65
5.3.1.4. Yklem...65
5.3.2.1. Ayrlma Grubu.65
5.3.2.3. kilemeler...66
5.3.2.4. Belirtili Ad Tamlamas.67
5.3.2.5. Sfat Tamlamas67
5.3.2.6. Birleik Fiiller...67
6. LG (TAMLAYAN ) DURUMU68
6.1. TANIM...68
6.2. LG DURUM EKNN LEVLER.71
6.3. LG DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER..73
6.3.1.1. Yklem.......73
6.3.2.1. Belirtili Ad Tamlamas.74
6.4. LG DURUMUNUN EKSZ BMNN KURDUU YAPILAR ve
LEVLER...74
6.4.2.1. Belirtisiz Ad Tamlamas..74
7. VASITA DURUMU...75
7.1. TANIM...75
7.2. VASITA DURUM EKNN LEVLER..78
7.3. VASITA DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER....79
15

7.3.1.1.1. levleri79
7.3.1.1.1.1. Ara..79
7.3.1.1.1.2. Birliktelik.80
7.3.1.1.1.3. Tarz..80
7.3.1.1.1.4. Sebep80
7.3.1.1.1.5. Zaman..81
7.3.1.2.Yklem...81
7.3.2.1. Vasta Grubu.81
8. ETLK DURUMU..82
8.1. TANIM...82
8.2. ETLK DURUM EKNN LEVLER.85
8.3. ETLK DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER...87
8.3.1.1.1. levleri87
8.3.1.1.1.1. Benzerlik..86
8.3.1.1.1.2. Uygunluk..87
8.3.1.1.1.3. Tarz..87
8.3.1.1.1.4. Zaman..87
8.3.1.1.1.5. Sre..88
8.3.1.1.1.6. Miktar..88
8.3.1.1.1.7. Gr Sahibi....88
8.3.1.1.1.8. Bak As...88
8.3.1.1.1.9. Karlatrma...88
8.3.1.2.1. levleri89
8.3.1.2.1.1. Yer................................................89
8.3.1.3. Yklem...89
16
8.3.2. Kelime Grubu Biiminde Kurduu Yaplar...89

8.3.2.1. Eitlik Grubu..89
8.3.2.2. Sfat Tamlamas..89
SONU..90
KAYNAKA.....92
17
GR
Dil, bir anda dnemeyeceimiz kadar ok ynl, deiik alardan baknca

baka baka nitelikleri beliren, kimi srlarn bugn de zemediimiz byl varlktr.1
Eski Hintten, Yunandan beri bilim adamlar, eitli tanmlarla dilin niteliklerini
aklamaya almlardr. Dilin oluumu, mantksal yaps, szcklerin sralan vb.
merak konusu olmu; cmlelerin biimsel yaplarnn zmlenmesi ile bunlar aklk
getirilmi, kurallar belirlenmitir.
XX. yzyln balarna kadar dille ilgili almalar, tarihsel bak as iermekte
ve karlatrmal ynteme dayanmaktadr. Dolaysyla dilin kltrle, dnceyle,
edebiyatla ilikisi zerinde younlalm; biimsel yan incelemenin dna
klmamtr.2
Klsik olarak nitelendirilen dil bilgisi kitaplarnda ilk blm ses bilgisi, ikinci
blm de genellikle ekil bilgisidir. Dillerin biim asndan zelliklerinin incelenmesi,
dil tiplerinin belirlenmesi bakmndan nemlidir; karlatrmal dilbilim almalarnda
da zellikle ekil bilgisine ilgi gsterilmitir.3
ekil bilgisi, bir dilin kk kelimelerini, eklerini, kklerle eklerin birleme

yollarn, eklerin anlam ve grevlerini, tretme ve ekim zelliklerini ve ekille ilgili
teki konular inceleyen gramer daldr. ekil bilgisinin temel geleri kelime kkleri ve
ekleridir.
Ekler yapm ve iletme (ekim) ekleri olarak ikiye ayrlr. letme (ekim)
eklerinden olan durum ekleri cmlede adlar ile fiiller arasndaki anlam balarn kurmak
zere adlarn girdii durumlar karlayan eklerdir.4
1
Doan AKSAN, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, Cilt 2, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1998, s. 11.
2
Kerime STNOVA, Tkede Yap Kavram ve Sz Dizimi ncelemeleri, Bursa 2002, s. 1.
3
AKSAN (1998: s. 29)
4
Zeynep KORKMAZ, Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara ,
2003, s. 5-22.
18

durduk. almamzn ilk blmnde durum kavramnn tanmn verdik.
Ulaabildiimiz bir ok kaynaktaki, birbirine yakn veya uzak farkl tanmlar karsnda
biz ayrca bir tanm yapma yoluna bavurmadk. Belli bal tanmlar verdikten sonra
dier tanmlar iin toplu referans vermeyi uygun bulduk.
Ad durumlarn ayn yolla iledik. Ancak almamzda zerinde duracamz

ad durumlarn belirledik. Bu blmn sonuna kapsaml bir ad durum tablosu ekledik.
almamzda ad durumlar olarak belirlediimiz; yaln, ynelme, belirtme,

bulunma, ayrlma, ilgi, vasta ve eitlik durumlarn nce kurduu yaplar ardndan bu
yaplar iinde gsterdikleri ilevler asndan iledik. Tespit ettiimiz her yap ve ilev
iin kaynaklardan rnek cmleler aldmz gibi biz de cmleler ekledik.
19
TRKYE TRKESNDE DURUM KAVRAMI
1.TANIM
Durum kavram zerine aratrdmz deiik terim szlklerinde, dil bilgisi

kitaplarnda ve ilgili makalelerde benzer tanmlar yaplmtr. Terim szlklerinde
durum kavramyla ilgili tanmlar u ekildedir.
Zeynep Korkmaz: hl
(Alm. Kasus; Fr. cas; ng. case; Osm. Ahvl-i ism)
smin cmle iinde bulunduu dil bilgisi ekli; yaln veya
eklerle geniletilmi olarak ald geici durum. 5
Ahmet Topalolu: hl
(Osm. ahvl-i ism; Fr. cas; Trke tt, hl, isim hli, dm, ad
durumu, ismin (adn) hlleri, durum. )
Bir ismin cmle iinde baka bir kelimeyle ilgi kurmak zere
veya ek alarak girdii durum. Trkede ismin yaln hl, ara,
bulunma, kma, eitlik, ilgi, ynelme ve ykleme hli olmak zere
sekiz hli vardr. 6
Nurettin Ko: ad durumu

(Alm. Kasus; Fr. cas; ng. case)
Tmce iinde adn grevini belirleyen, adn teki szcklerle
ilikisini gsteren dil bilgisi ulam. 7
Vecihe Hatipolu: ad durumu

(Osm. sim hli; Fr. cas; ng. case; Alm. Kasus )
Baka bir szckle ilgi kurmak zere, adn, yaln olarak
veya ek alarak bulunduu durum. 8
5
Zeynep KORKMAZ, Gramer Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1992, s. 77.
6
Ahmet TOPALOLU, Dilbilgisi Terimleri Szl, tken Yay., stanbul, 1989, s. 81.
7
Nurettin KO, Aklamal Dilbilgisi Terimleri Szl, nklap Kitabevi, stanbul, 1992, s. 20.
8
Vecihe HATPOLU, Dilbilgisi Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yay., 2. bask, Ankara, 1972, s.
10.
20
Berke Vardar: durum

(Alm. Kasus; Fr. cas; ng. case)
Adn tmcedeki ilevini gsteren, biimsel deiimlerini ya
da ekim eklerini belirten dil bilgisi ulam 9.
Mehmet Hengirmen: ad durumu

(ng. case; Alm. kasus; Fr. cas)
Cmlede zne, nesne, tmle gibi konumlarda grnebilmek
iin adlarn ald szdizimsel zellik. 10
Trkiye Trkesi dil bilgisi kitaplarnda durum kavram ile ilgili aadaki
tanmlar yaplmtr:
Doan Aksana gre, dilbilgisel trlerden biri de ad durumu ya da ksaca

durumdur (Lat. casus, cas, case, Kasus). Tmcenin dzeni iinde adlarn (ve kimi
dillerde ad soylu teki elerin) yklendii grevi belirleyen, tmcede adn szdizimi
asndan roln ve teki elerle ilikisini gsteren, ayn zamanda anlam asndan ona
belli bir zellik ykleyen durum kavram ou dillerde adlarn biim asndan deiimi
ve ekimi biiminde belirir. Bylece, geleneksel dil bilgisi ve dilbilimin iki nemli
kavramndan biri olan ad ekimini (Lat. declinatio) oluturur. 11
Nadir Engin Uzun, Anaizgileriyle Evrensel Dil bilgisi ve Trke adl eserinin
durum kuram blmnde u bilgileri verir: Ad beklerinin biimbilimine bal olarak
dil bilgisinde iki trl durumu bulunduunu varsayabiliriz. Soyut durum ve soyut
olmayan, daha teknik deyile biimbilimsel durum. Bir soyut durum, belirli bir
gdlenmeyle biimbilimsel olarak da sunulabilir ama biimbilimsel durum, her zaman
biimbilimsel olarak yanstlan durumdur. Trkede, iki soyut durum (yaln ve
belirtme), biimbilimsel durum (ynelme, kalma ve kma) bulunmaktadr. Belirtme
durumu, ilgili ad bei anlambilimine bal olarak biimbilimsel olarak da
sunulmaktadr.
Durum yklemenin ynetime dayanmas, yani ilgili ad beklerine durumlarn
ancak yneticileri tarafndan yklenebilmesi, durum yklemede yapsal bir yn
9
Berke VARDAR, Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, Multilingual Kitabevi, stanbul, 2002, s. 84.
10
Mehmet HENGRMEN, Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Szl , Engin Yay., Ankara, 1999, s. 11.
11
AKSAN (1998: s. 90).
21
bulunduunu gsterir. Bununla birlikte, durum yklenecek olan elerin ad bei

olmas ve bu ad beklerinin bir biimde ynetiliyor olmas, durum ykleme ile rol
ykleme etkileimine de zemin hazrlar, nk, rol ltn gzeterek btn ad
beklerinin yneticilerinden yalnzca durum deil, rol de almalarn bekleriz. Durum
yklenecek bek bir ad beidir ve ad bekleri bir ye olarak rol yklenmelidir.12
Nadir Engin Uzun, Trkede adn, eylemin etkisiyle, eklenen durum ekleri
sonucunda belli grevler yklendiini ve belli anlamlar aldn yle bir rnekle
gsterir:
Kaan iei arkadana verdi. tmcesinde olduu gibi, Kaan, iek, arkada,
vermek szcklerini sralayabilme ve aralarnda bir balant kurabilme olana vardr.
Bu dizin incelendiinde, szcklerin baz biim deiikliklerine uradklar
grlmektedir. Bataki szck olan Kaan ayr kalrken, ikinci szck olan iek i
ekini alm, arkada szc ise a ekini almtr. Bu rneklerde de grld gibi,
dizimsel dzlemde birbirleriyle kurduklar balant trne gre (ii yapan, ie konu
olan, iin yneldii kii ya da yer gibi) bir duru biimi almaktadr. Bu duru
biimlerine durum denmektedir.13
Durum kavram ve ad durumlaryla ilgili olarak ayrca makalelerde u tanmlara
ulayoruz:
brahim Delice, Trk Dilinde levsel Ek Tasnifi Denemesi adl makalesinde

durum eklerini anlam ve tr olarak deitirmeyen ancak szdizimsel bir deer katp,
tmle birimine dntren ekler bei olarak tanmlar. ekim ekleri bal altnda
deerlendirir.14
Cem Bozahin, Trkedeki Durum Eklerinin Ulamsal Bir rdelemesi adl

makalesinde durum imlemesinin dil bilgisindeki yerini aklam ve unlar belirtmitir:
Durum imlemesi, dilbilgisel ilikileri belirlemekte temel unsurdur. Bu adan
bakldnda durum ekleri, balandklar ad bei zerinde ilevci grevi grrler.
12
Nadir Engin UZUN, Anaizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Trke, Multilingual Yay., stanbul, 2000,
s.189-234.
13
Nadir Engin UZUN, Dilbilgisinin Temel Kavramlar, Ankara, 1998, s. 130.
14
brahim DELCE, Trk Dilinde levsel Ek Tasnifi Denemesi, Trklk Bilimi Aratrmalar, Sivas,
2000, S. 9, s.135-150.
22
Durum imlemesi eylemin zelliine baldr. mlemenin ak olmad

durumlarda, szck dizimi dilbilgisel ilikileri belirler. Szck dizimindeki esneklik,
durum imlemesinin hangi dil bilgisi katmannca yapldna gre deiir.15
Tahir Kahraman, Dil bilgisi Derslerinde Ad ekimlerinin lenii zerine adl

makalesinde durum ekleri, ulandklar adlar, anlatmda kendilerinden sonra sylenen
yklemlere, ekim ilgelerine ya da baka adlara balama ilevi grr diye
aklamtr.16
Nevzat zkan, Hal Ekleri Kalplamalar ve Sebepleri zerinde Bir
Deerlendirme adl makalesinde hl eklerini isme gelen isimle isim ve isimle fiil
arasnda ekil ve anlam ilikileri kuran ekler olarak tanmlar.17
Abdurrahman zkan, Fiil Tamlayc likisi Ve Fiillerin stem Deitirmesi
adl makalesinde hl eklerini fiil ile tamlayc veya tamlayclar arasndaki mnasebeti
kurar diye anlatr. Her fiilin tamlaycsnn btn hl eklerini almadn veya her zaman
iin ihtiya duymadn syler.18
Yukarda verdiimiz tanmlar ve aklamalara benzer bilgiler farkl kaynaklarda
da bulunmaktadr.19
15
Cem BOZAHN, Trkedeki Durum Eklerinin Ulamsal Bir rdelemesi, 11. Dilbilim Kurultay:
Bildiriler ( ODT, 22-23 Mays 1997) Ankara, 1997, s.61-69.
16
Tahir KAHRAMAN, Dilbilgisi Derslerinde Ad ekimlerinin lenii zerine, ada Trk Dili,
Ankara, 2003, C.16, S.187, s. 308-309.
17
Nevzat ZKAN Hal Ekleri Kalplamalar ve Sebepleri zerinde Bir Deerlendirme, lmi
Aratrmalar Dil, Edebiyat, Tarih ncelemeleri, stanbul, 2001, S.12, s. 153-165.
18
Abdurrahman ZKAN, Fiil Tamlayc likisi Ve Fiillerin stem Deitirmesi, Araylar-nsan
Bilimleri Aratrmalar, Isparta, 1999, S. 1, s. 125-143.
19
Geni bilgi iin bk.: Yusuf OTUKSKEN, Dil ve Edebiyat Terimleri Szl, Cem Yay., stanbul,
1992, s. 10. Ahmet KOCAMAN, Dilbilim Terimleri Szl, Dilbilim Aratrmalar, Ankara, 1990, s.
155-190. Ziya SAK, Dil Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri, Sak Yay., stanbul, 1986, s. 7. lk ve
Ortaretim in Gramer Terimleri, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1942, s. 4. Dilbilim Terimleri
Szl, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1949, s. 116. Beir G, Anlatm Terimleri Szl, Dil
Dernei Yay., Ankara, 1998, s. 67. Yaar YRK, Edebiyat Terimleri Szl Ek: Dilbilgisi Terimleri,
Eitim Yaynlar, Ankara, 1987, s. 113. Emine GRSOY-NASKAL, Trk Dnyas Gramer Terimleri
Klavuzu , TDK. Yay., Ankara, 1997, s. 48-49. Alaeddin MEHMEDOLU, Ahmet BURAN,
Karlatrmal Dilbilgisi Terimleri Szl, zmir, 1994, s. 6-7. KORKMAZ (2003: s. 266). Nee
ATABAY, Sevgi ZEL, brahim KUTLUK, Szck Trleri, Papatya Yay., 2. Bask, 2003, stanbul, s.34-
35. Sezai GNE, Trk Dili Bilgisi, zmir, 2002, s. 69-76. Kemal DEMRAY, Temel Dilbilgisi, nklap
Kitabevi, stanbul, 1991, s.105. Fuat BOZKURT , Trkiye Trkesi, Hatibolu Yay., 2. Bask, Ankara,
2002, s. 26-37. Ferhat ZEYNALOV, Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi, (ev. Yusuf Gedikli),
Cem Yay., stanbul, 1993, s. 75. Haydar EDSKUN, Trk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, s.
110-113. Muhittin BLGN, Anlamdan Anlatma Trkemiz, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2002, s.165.
Sadettin ZELK, Mnir ERTEN, Trkiye Trkesi Dilbilgisi, Diyarbakr, 2000, s. 115-120. Yusuf
OLGUN, Trk Dili Kompozisyon, Alfa Yay., stanbul, 1996, s. 66-67.
23
1.1.AD DURUMLARI
Durum kavram eski Yunancaya dayanan Latince almalaryla

biimlenmitir. Bugnk geleneksel durum terminoloji byk apta eski Yunancadan
kaynaklanr. Latincenin de bu terminolojinin gelimesinde katklar olmutur. Durum
terimi, eski Yunancada den, uzaklaan anlamlarna gelen ptotis szcnn
Latince karl olan casus a dayanr.20
Dnyann bir ok dilinde durum kategorisi mevcuttur. Bu konu ilk defa

Aristonun Poetikasnda eski Yunanca iin sz konusu edilmitir. Trke, Rusa,
Arapa, Almanca gibi bir ok dnya dilinde durum kategorisi mevcuttur. Franszca ve
Farsa gibi durum kategorisi bulunmayan dillerde ise, durum eklerinin ilevini baz n
ekler veya kelimelerin deiik dizilileriyle meydana gelen gramer ekilleri karlar.21
Ad durumlarnn says dillere gre farkllk gsterir. Eski Yunancada be,

Latincede alt durum vardr. Bunlarn asl kayna ise, sekiz duruma sahip olan Hint-
Avrupa ana dilidir. Eski Almancada sekiz, bugnk Almancada drt, eski Slavcada be,
Rusada alt, Arapada 22, Fincede on alt, Grccede yirmi 23, Macarcada yirmiye
yakn24 ad durumunun bulunduu kaynaklarda yer alr.
Trkiye Trkesi dil bilgisi kitaplarnda, terim szlklerinde ve ilgili

makalelerde durum eklerinin says ve adlandrl konusunda birbirinden farkl birka
deiik grle karlayoruz. Bu grleri inceleyelim:
Muharrem Ergin, durum ekleri ile ilgili olarak hl ekleri ifadesini kullanr.
Ergine gre ismin hlleri ismin dier kelimelerle mnasebeti srasnda iinde
bulunduu durumlardr. sim bu mnasebetleri bazen eksiz olarak, fakat ok defa da ek
alarak ifade eder. simleri eitli mnasebetler iin trl hllere durumlara sokan bu
20
UZUN, (1998: s. 108)
21
Ahmet BURAN , Trkede sim ekim Ekleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elaz,
1995, C. 7, S. 1-2, s. 37.
22
Ahmet BURAN, Anadolu Azlarnda sim ekim (Hal) Ekleri, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1996,
s. 12.
23
AKSAN (1998: s. 90).
24
VARDAR, (2002:s. 84).
24
eklere hl ekleri denir. Hl ekleri ismi isimlere, edatlara ve zellikle fiillere balayarak
bir ok iliki kurar ve bu ilikilerden bir ok isim, edat ve fiil gruplar ile cmleler
doar. Ancak hl ekleri asl olarak ismi fiile balayan eklerdir. Bu zellii ile asl ekim
ekleri hl ekleridir.25 Trkede ad durumlarn da yle sralar: Nominatif hli (yaln
hl), genitif hli (ilgi hli), akkuzatif hli (yapma hli), datif hli (yaklama hli),
lokatif hli (bulunma hli), ablatif hli (uzaklama hli), instrumental hli (vasta hli),
ekvatif hli (eitlik hli), direktif hli (yn gsterme hli). 26
Tahsin Banguolu, durumu adlarda ekim bal altnda anlatr. Banguolu,

adlarn baka kelimelerle olan ilikilerine gre farkl hllerde bulunduklarn ve bu
hllerin onlara gelen baz hllerle belirtildiini syler. Farkl hllere adn hlleri (cas),
bir adn bu trl ekler almasna ise ad ekimi (dclinaison) denir. Adn hi ek almamas
da bir hl saylr.27
Tahsin Banguolunun ad durumlarn snflandrmas dier dil bilgisi
kitaplarndan farkldr:
Adekimi ekleri (dsinence casuelle) aslnda adlara ve zamirlere gelen
yaplklardr. Fakat dilimizde sfat, zarf, gibi fiiller dnda baka kelime snflar da ad
yerini tuttuklarnda adekimi ekleri aldklar iin daha geni anlamda isim hlleri ve
isim ekimi terimlerini de kullanrz: Yeni Trkede -kelime yapm ileyileri ar
basan lik , -ci, - imsi gibi ekler bir yana braklrsa on kadar adhli vardr, diyebiliriz.
Bunlar szdizimindeki ilekliklerine gre iki blme ayrrz.
1. ekim hlleri (dclinaison interne): Adlarn 6 iekim hlleri vardr. Bunlar
kim? soru zamirinin beklenen cevabna gre adlandrlr. [kim hli (ev) , kimi hli
(ev-i), kime hli (ev-e), kimde hli (ev-de), kimden hli (ev-den), kimin hli (ev-
in) ]
2.Dekim hlleri (dclinaison externe): Daha az ilek ekim eklerine dekim
ekleri denir. Adlarn drt dekim hli vardr. Bunlarda kim? soru zamirinin beklenen
cevabna gre adlandrlr. [ kimle hli (ev-le), kimce hli (ev-ce), kimli hli (ev-li)
ve kimsiz hli (ev-siz)]28
25
Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., stanbul, 1992, s. 226-228.
26
ERGN, (1992: s. 227-228) .
27
Tahsin BANGUOLU, Trkenin Grameri, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1990, s. 326.
28
BANGUOLU (1990: s. 326-329).
25
Mehmet Hengirmen, Dil bilgisi ve Dilbilim Terimleri Szlnde ad durumu eki

maddesi altnda ad durumlarn yle sralar: yaln durum, belirtme durumu, ynelme
durumu, kalma durumu, kma durumu. Hengirmen, eitlik durumu ve ara durumunu
tartmal iki durum olarak gsterir.29
Vecihe Hatipolu, ad durumu maddesi altnda ad durumlarn sralar: yaln

durum, belirtme durumu, ynelme durumu, kalma durumu, kma durumu, tamlayan
durumu.30
Zeynep Korkmaza gre balca ad durumlar unlardr: Yaln durum, ilgi

durumu, ykleme durumu, ynelme durumu, bulunma durumu, kma durumu, vasta
durumu, eitlik durumu.31
Doan Aksan ynetiminde Nee Atabay, Sevgi zel ve brahim Kutlukun

hazrlad Szck Trleri adl eserde ad durumlar olarak yaln durum, belirtme
durumu , ynelme durumu, kalma durumu, kma durumu, tamlayan durumu ve eitlik
durumu (ek durum olarak verilmitir) saylr.32
Ser Eker, durum eklerini tmce iindeki isimleri dier szcklere deiik
anlam ilikileri erevesinde balayan biimbirimler olarak tanmlar. Durum ekleri
genellikle adlarla tmcenin asl esi olan yklem arasnda iliki kurar.33 ada Trk
Dili adl eserinde durum ekleriyle ilgili terim sorununun olduunu belirtir. Durum
eklerini ylece sralar: Yaln durum (nominatif), yaklama durumu (datif), bulunma
durumu (lokatif), uzaklama / ayrlma / kma durumu (ablatif), ilgi durumu (genitif),
ykleme / belirtme durumu (akuzatif), eitlik durumu (ekvatif), ara durumu
(enstrmantal).34
29
HENGRMEN (1999: s. 12).
30
HATPOLU (1972: s. 10).
31
KORKMAZ (2003: s. 266).
32
ATABAY, ZEL, KUTLUK (2003: s. 34-35).
33
Ser EKER, ada Trk Dili, Grafiker Yaynlar, Ankara, 2002, s. 279-280.
34
EKER (2002: s.280).
26
Kemal Demiray, isim hlleri bal altnda, ad durumlarn sralamtr: Yaln

hl, ykleme hli, ynelme hli, bulunma hli ve ayrlma hlini ad durumlar olarak
sralar.35
Nurettin Ko, Yeni Dil bilgisi kitabnda ad durum eklerini ekim ekleri bal
altnda incelemi, Trkiye Trkesinde yaln durum, belirtme durumu, ynelme
durumu, kalma durumu, kma durumu ve tamlayan durumu olmak zere alt durumdan
sz etmitir.36
Haydar Ediskun, cmledeki grevlerine ve fiille olan ilgilerine gre isimlerin

bulunabilecekleri be durumdan her birine ismin hli denir, tanmn yapmtr. Adn
yaln durum, -i durumu, -e durumu, -de durumu, -den durumunda olduunu ifade
etmitir. 37 Kaya Bilgegil38 ve Tahir Nejat Gencan39 da adn durumlarn yaln, -i, -e,
-de, -den durumu olarak kabul ederler.
Nasrullah zsoy, Eski Anadolu Trkesinde Hl Eklerinin Fiillerle

Mnasebeti adl doktora tezinde ad durumlarn ifade eden terimler konusunda bir
anlama mevcut olmadndan bat dillerinde yerlemi olan terimleri kullanmay tercih
etmitir.40
Konstantin Lbimov, Trkede Ka sim Hli Var? adl makalesinde asl hl

(ev), gei hli (evi), iyelik hli (evin), istikamet hli (eve), yer hli (evde), k hli
(evden) olmak zere alt durumun varln kabul etmektedir.41
C.F.Vogeln ve M.E. Ellnghausen, Trkenin Yaps adl makalenin Sintaks

blmnde ad durumlarn yle sralar: nominativus hli (yaln hl), genitivus kuruluu
35
DEMRAY (1991: s. 105).
36
Nurettin KO, Yeni Dilbilgisi, nklap Kitabevi, stanbul, 1996, s. 169-171.
37
EDSKUN (1999: s. 110-113).
38
Kaya BLGEGL, Trke Dilbilgisi, Dergah Yaynlar, stanbul, 1984, s.125.
39
Tahir Nejat GENCAN, Dilbilgisi, Ayra Yay., Ankara, 2001, s.149.
40
Nasrullah ZSOY, Eski Anadolu Trkesinde Hal Eklerinin Fiillerle Mnasebeti (Yaynlanmam
Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits), stanbul, 1993.
41
Konstantin LBMOV, Trkede Ka sim Hali Var?, Trk Dili, Ankara, 1959, C. 8, S. 96, s. 688-
690.
27
(-in hli), akusativus hli (-i hli), instrumental hl (balama hli), lokativus hli (-de
hli), ablativus hli ( -den hli), dativus hli (-e hli).42
Grer Glsevin, Trkede Sra D Ekler ve Eklerin Tasnif Tanmlanma

Sorunu zerine adl makalesinde durum eklerini eleri belirleyiciler bal altnda
ele alr. Ad durum eklerini; yaln hl, belirtme hli, ynelme hli, bulunma hli, ayrlma
hli, vasta hli, eitlik hli olarak sralar. Tamlayan ekini, balant kurucu ekler olarak
deerlendirir.43
Yukarda verdiimiz durum eklerinin says ve adlandrl konusuna benzer

aklamalar dier kaynaklarda da mevcuttur.44 Ancak bu kaynaklarn dnda farkl bir
42
C. F. VOGELIN ve M. E. ELLINGHAUSEN, Trkenin Yaps, Ankara niversitesi Dil Tarih
Corafya Dergisi, Ankara, 1945, C. 3, S. 5. s. 553-564.
43
Grer GLSEVN, Trkede Sra D Ekler ve Eklerin Tasnif Tanmlanma Sorunu zerine, V.
Uluslar aras Trk Dil Kurultay Bildirileri I (26 Eyll 2004). TDK Yay., Ankara, 2004, s. 1267-1283.
44
BOZKURT (2002: s. 26-37). Mehmet HENGRMEN, Trke Temel Dilbilgisi, Engin Yay., Ankara,
1998, s. 123. Mehmet HENGRMEN, Yabanclar in Trke Dilbilgisi, Engin Yay., Ankara, 1999, s.
220. GNE (2002: s. 69-76). Mazhar KKEY, Trkenin Dilbilgisi, Cem Yay., Samsun, 2003, s. 134-
135. ZEYNALOV (1993: s. 75). Tahir KAHRAMAN, ada Trkiye Trkesindeki Fiillerin Durum
Eki Tamlayclar, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1996, s. 7. BLGN (2002:s. 165-166). Feyza
HEPLNGRLER, Trke Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, stanbul, s. 184-187. Rait KESKN, Trke
Dilbilgisi ve Kompozisyon Bilgileri, izgi Kitabevi, Konya, 2004, s. 29-39. Grer GLSEVN, Eski
Anadolu Trkesinde Ekler, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1997, s. 16-78. mer DEMRCAN, Trkiye
Trkesinde Kk Ek Bilemeleri, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1977, 102-105. Akif AIRGL, Cafer
ZKAN, Kaynak Dilbilgisi, Matkan Matbaaclk, stanbul, 1989, s. 68-69. ZELK, ERTEN, Trkiye
Trkesi Dilbilgisi, Diyarbakr, 2000, s. 115-120. Yusuf OLGUN, Trk Dili Kompozisyon, Alfa Yay.,
stanbul, 1996, s. 66-67. Tuncer GLENSOY, Trke El Kitab, Aka Yay., Ankara, 2000, s. 386-388.
Atilla ZKIRIMLI, Trk Dili Dil ve Anlatm, Bilgi niversitesi Yay., stanbul, 2002, s.155-161. Yusuf
OTUKSKEN, Uygulamal Trk Dili, Papatya Yay., stanbul, 2001, s. 199-200. Gven KAYA, Cemil
ZTRK, Asuman GNGR, Nesrin ALTUN, Trk Dili Ders Notlar, Boazii niversitesi Yay.,
stanbul, 1997, s.135-137. brahim NECM, Trke Gramer, Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1930, s. 252-
253. Ata ATIKKA, Trk Dili Klavuzu, Alfa Yay., stanbul, 2001, s. 81-83. Glsel SEV, Etmek
Fiiliyle Yaplan Birleik Fiiller ve Tamlayclarla Kullanl, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2001, s. 1-
8. Hamza ZLFKAR, Terim Sorunlar ve Terim Yapma Yollar, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1991,
s. 42-43. Sreyya YUSUF, Dilbilgisi, skp, 1975. Himmet BRAY, Bat Grubu Trk Yaz Dillerinde
sim, TDK.Yay., Ankara, 1999, s. 218-246. Celal TAKIRAN, Trkenin Ekleri, ada Trk Dili,
Ankara, 2001, C. 14, S. 163, s. 309-313. Mustafa DURAK, Trkede ekim Eki Yoktur letim Ekleri
Vardr, ada Trk Dili, Ankara, 2001, C. 14, S. 158, s. 68-73. Jean DENY, Trk Dili Grameri
(Osmanl Lehesi), (ev. Ali Ulvi Elve), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1941, s. 239-283.
Nurettin DEMR, Emine YILMAZ, Grafiker Yay., Ankara, 2005, s. 184-185. Ahmet KIRKKILI, A.
Halim ULA, Ses ve ekil Bilgisi, Aktif Yay., Erzurum 2003, s. 40-44. Semahat YKSEL, Trkede
Biim ve Cmle Dersleri, stanbul 2006, s. 77. Konstantin LBMOV, ekim Teriminin Anlam
Nedir?, Trk Dili, C. 9, S. 103, Ankara, 1960, s.351-354. Konstantin LBMOV, ekim Teriminin
Anlam Nedir?-II, Trk Dili, C. 9, S. 104, Ankara, 1960, s. 408-412. Tahir KAHRAMAN, ada
Trkiye Trkesinde Ad ekim Eklerinin Kullanm zellikleri ve levleri, Trk Gramerinin Sorunlar
2, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1999, s. 278-295. Ahmet BURAN, Trkede sim ekim Ekleri,
Trk Gramerinin Sorunlar 2, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1999, s. 263-277. Tufan DEMR, Trke
Dilbilgisi, Kurmay Basm Yaym, Ankara, 2004, s.272-275.
28
gr sunan Osman Mert ad durumlarn Trkede seslenme hli, zne hli,

belirten hli, belirtilen hli, nesne hli, bulunma hli, ayrlma hli,
birliktelik-beraberlik hli, hedef hli, ynelme hli, sebep hli, vasta hli,
nasllk hli, nicelik hli, grelik hli, karlatrma hli, benzetme hli,
snrlandrma hli, kartlk hli, yaklama / varma hli gibi kategorilerde
deerlendirip bunlar ifade eden farkl grevli dil elemanlar olarak kabul etmektedir.45
Sonu olarak; biz bu almamzda ad durumlarn yaln, ynelme, belirtme,

bulunma, ayrlma, ilgi, vasta ve eitlik durumu olarak belirledik.
Belirlediimiz durum ekleri; konu ile ilgili olan kaynaklardaki gr farkllklar

deerlendirilerek tablo hlinde de gsterilmitir. (bk. Tablo 1)
45
Osman MERT, Trkede Hal Kategorisi ve retimi, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar
Enstits Dergisi, S. 21, Erzurum 2003, s. 25-31.
29
TABLO 1: DURUM EKLER
ME TB NEU MH VH ZK NS SE DA KD NK HE KB TD SM A BG TG MK TNG AT GG
Yaln durum + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
(nominatif)
Ynelme durumu + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
(datif, yaklama)
Belirtme durumu + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
((akuzatif, ykleme)
Bulunma durumu + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
(lokatif, kalma)
Ayrlma durumu + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
(ablatif,
kma, uzaklama)
lgi durumu (genitif,
tamlayan)
+ + + + + + + + + + + + + + +
Vasta durumu
(instrumental, ara,
+ + + + + + + + + + +
aral)
Eitlik durumu
(ekvatif)
+ + + + + + + + + +
30
1.YALIN DURUM
(Osm, hl-i mcerred, Alm. Nominativ, Fr.nominatif, ng. nominative, Rus.

nominativny)
1.1.TANIM
Trkiye Trkesinde yaln durum eksizdir. Yaln durumun eksiz olmasndan
dolay durum sisteminde karklklar ortaya kmaktadr. Bunun nedeni eksiz her adn
yaln durumunda deerlendirilmesidir. Trkiye Trkesi dil bilgisi kitaplar, dil bilgisi
terim szlkleri ve ilgili makalelerden yaln durumla ilgili sylenenleri tespit edelim.
Terim szlklerinde u tanmlar yer almtr:
Zeynep Korkmaz: yaln hl:
(Alm. Nominativ; Fr. nominatif; ng. nominative; Osm. mcerret
hl hl-i mcerred) .
smin her hangi bir ek almam, yaln hli: bal, ev, gnl,
iilik vb. 46
Ahmet Topalolu: yaln hl:

(Osm. hl-i mcerred; Fr. nominatif; Trke adlamlk, dz hl ( Fr.
cas direct), nominatif (hli), salt hl, yaln hl (durum), adlamalk,
doru hl, dolaysz hl, asli hl, gvde hli, kim hl).
Cmlede isim soylu bir kelimenin hl eki almayan ve asl
biimi saylan durumu. Bir cmlede yaln hlde sadece zne bulunur.
Yaln hldeki kelime iyelik eki alabilir. r. Bahe yeillendi. Ta
yerinde ardr. ocuk cam krd.47
Vecihe Hatipolu: yaln durum:

(Osm. mcerret hl; Fr. nominatif; ng. nominative; Alm.
Nominativ).
Ad grevli szcn tad kavram bildirme durumu.
Trkede bu durumda tak bulunmaz: bahe, ta, dnce, grg,
yry elmalar, dilekler, evimiz vb.48
46
KORKMAZ (1992: s. 169).
47
TOPALOLU (1989: s. 156).
48
HATPOLU (1972: s. 103).
31
Berke Vardar: yaln durum:

(Alm. Nominativ; Fr. nominatif; ng. nominative).
Tmcede zne ilevini yerine getiren ve adn temel biimi
saylan durum. Trkede yaln durumdaki ad, sfr durum ekiyle
belirlenir.49
Mehmet Hengirmen: yaln durum:

( ng. nominative ; Alm.Nominativ; Fr.nominatif).
Adn herhangi bir durum eki almam biimi. Yaln durumda
olan adlar herhangi bir ek almaz. Genellikle, sz iinde bir ey yapan
ya da yaplan gsterir:
Ahmet okuldan geldi.
Paket stanbula yolland.
Ayen mektuplar yazd.
Bugn byk bir masa satn aldk.
Bir kimse adyla arlrken yaln durum kullanlr: Aye! baba!
gibi.50
Nadir Engin Uzun, Biimbilim adl eserinde Trkede nesne, tmle gibi
szdizimsel ilevleri gstermek zere dier ad durumlar iin birer durum eki olduunu
zneler iin yaln ad durumunun eksiz grndn syler. Herhangi bir durum eki
almam olsa da ev, araba, kap gibi szcklerin tmcelerin znesi olduklarnda eksiz
biimlerinin de belirli bir durumu, yaln durumu yansttn belirtir.
Modern biimbilim eksizlik grnmleri iin sfr biimcik (zero morph)
terimini nerir. Ses bilgisel ierii olmayan bu biimcik () eklinde gsterilir.
Uzun, sfr biimciin yer yer biimbirim zellii de kazandn syler.
Aadaki rneklerle konuyu aklar.
yaln durumu: ev-
belirtme durumu: hal- almak
tamlayan durumu: vatan- iin
Hal almak ta belirtme durumundan, evde yaln durumundan birer biimbirim
olarak sz edilebilir, vatan iinde vatan zerindeki biimciin tamlayan durumu
biimbirimini sunduunu syler.51
49
VARDAR (2002: s. 215).
50
HENGRMEN (1999: s. 410).
51
Nadir Engin UZUN, Biimbilim:Temel Kavramlar, Papatya Yay., stanbul, 2006, s. 26-27.
32
Wolf Knig, Almanca ve Trkedeki ekim Dzenini Karlatrrken adl

makalesinde zne ekinin sfr biimbirim olduunu syler. Eki sfr biimbirimi olan
duruma salt hl (kasus rectus), dier hllere de dolayl hl (kasus obliquus) dendiini
belirtir.52
Muharrem Ergin, yaln durumu yle tanmlamaktadr: Bu hl ismin karlad

nesne ve kendisine tabi olan isim dnda hibir mnasebet ifade etmeyen hlidir.
Ergin, adlarn teklik, okluk ve iyelik ekillerinin yaln durumda olduunu ve daima
eksiz bir durum olduunu syler.53
Tahsin Banguolu, yaln durumuna kim hli adn verir. Yaln durumu eksiz
olduunu belirterek en yaygn ileyiinin cmlenin kimsesi olduunu syler. (Ta cam
krd. Cam krld.) Zeynep!, Baba!, Arkada! rneklerinde olduu gibi yaln durumun
bir kimseyi, ad, unvan armada kullanlabileceini, yaln adn nlem gibi
kullanlna ar hli dendiini belirtir. Yaln durum belirsiz ad takmlarnda belirten
ve cmlede belirsiz nesne olarak da kullanlrlar (ev kaps, tavuk kestim).54
Zeynep Korkmaz, adn cmlede anlam ilikisi ynnden baka bir kelimeye
bal olmayan durumuna yaln durumu der. Yaln durum okluk ve iyelik eklerini
alabilir: da , dalar, damz.55
K.Grnbech, yaln durumdan bizzat zneyi gsteren bir ekil kastediliyorsa adn
taban ekli iin terim olarak yaln durumu teriminin kullanlmasnn yanltc olacana
dikkat ekmi ve yaln durum teriminin belirsiz durum terimi ile deitirilmesinin
uygun olacan sylemitir.56
52
Wolf KNG, Almanca ve Trkedeki ekim Dzenini Karlatrrken, 8. Dilbilim Kurultay
Bildirileri, (13-14 Mays 1993),Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara,
1993, s. 115-122.
53
ERGN (1992: s. 227-228).
54
BANGUOLU (1990: s. 327).
55
KORKMAZ (2003: s. 267).
56
K.GRNBECH, Trkenin Yaps (ev. Mehmet Akaln), Ankara, 2000, s.108.
33
Oya Adal, adlarn eksiz kullanmn yaln durum olarak belirtir. Adlarn yalnlk
kavramn doal olarak tadklarn ve bunu gsterecek hibir biimbirimin de
gerekmediini syler.57
Muhsine Breki ve Yusuf Tepeli, yaln durumu zne hli olarak

adlandrmlardr. Trkede iaretsiz olan yaln hl cmlede zne - yklem ilikisi
kurar. aretsiz olan nesne hliyle genellikle kartrld iin nesne yklem ilikisi
kurduu da ifade edilmektedir. Ancak nesne olan isim iaretsiz de olsa zne hli deil,
nesne hlidir.58
simlerin hl kategorisinde, ilgi (genitif) ve ykleme (akuzatif) hllerinin hem
ekli hem de eksiz ekilleri bulunmaktadr. Bu hllerin eksiz olarak kullanlan ekilleri
ou zaman yaln hl ile kartrlmaktadr eklindeki aklamalarndan sonra cmlede
yaln hlde sadece znenin bulunabileceini belirten Hseyin Durgut da terim olarak
zne hli veya adlk hl terimlerinin kullanlmasnn daha doru olacan
59
sylemektedir. Cmlede nesne grevini stlenen yaplarda adn yaln durumda
kullanldn belirten grlerin yanl olduunu syleyen aratrmaclardan biri de
Alaeddin Mehmedoludur. Mehmedolu yaln durumdaki bir adn sadece zne olarak
kullanlabileceini belirtmektedir.60
Yaln durum konusunda incelediimiz kaynaklarda yaln durumun eksiz olduu,
okluk ve iyelik eki alsa da adn yaln durumunda olduu konusunda gr birlii
vardr.61
57
Oya ADALI, Trkiye Trkesinde Biimbirimler, Papatya Yay., stanbul, 2004, s. 68.
58
Muhsine BREK, Yusuf TEPEL, Tark Burann mer Adl Hikayesinin Dil ve slup
Asndan Tahlili, Atatrk niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Erzurum, S. 6, s. 29-
68.
59
Hseyin Durgut, Trkede Yaln Hl Kavram zerine, II. Balkesir Kltr Aratrmalar
Sempozyumu, 31 Mays-2 Haziran 2000 (Baslmam Bildiri).
60
Alaeddin MEHMEDOLU, Trkiye Trkesinde Cmle gelerine Yeni Bir Bak, Trk Dnyas
Aratrmalar, S. 142, ubat 2003, s. 171-182.
61
Geni bilgi iin bk.: EDSKUN (1999: s. 110-111). KO (1996: s. 169). GLENSOY (2000: s. 386).
ZELK, ERTEN (2000: s. 116). BOZKURT (2000: s. 26-27). ZEYNALOV (1993: s. 77-78). BURAN
(1995: s. 43). DEMRAY (1991: s. 105). KKEY (2003: s. 206). ZKIRIMLI (2002: s. 155).
OTUKSKEN (2001: s. 199). HENGRMEN (1998: s. 123). EKER (2002: s. 280). AKSAN (1998: s.
91). ATABAY, ZEL, KUTLUK (2003: s. 35-36). Hlya ARSLAN, Kazak Trkesinde sim ekimi
Yaln Hl, Trk Dnyas Aratrmalar, zmir, ubat 2001, S. 130, s. 231-326. GNE (2002: s. 158).
34
1.2. YALIN DURUMUN LEVLER

Yaln durumun tanmnda birlik salanmken, ilevleri konusunda farkl
grler vardr. Baz aratrmaclar yaln durumun tamlayan ve belirtme durumu ilevini
yaln durum olarak sayarlar.
Zeynep Korkmaz, yaln durumun ilevleri ile ilgili olarak u grleri
belirtmektedir. Cmlede: Konumac szn tamamlad. Yol ald rneklerinde
grld gibi ya bir ii yapan veya olan ii gsterir. Ya bir kimseyi ad, unvan veya
meslei ile armaya yarar. Yahut da belirtisiz ad tamlamalarnda tamlayan, sfat
tamlamalarnda niteleyen grevi yapar.Yaln durumdaki ad, ad ve sfat tamlamalar
dnda balama, unvan ve birleik fiil gibi teki baz kelime gruplarnda da yer
alabilmektedir.62
Mehmet Hengirmene gre nesneler yaln durumda bulunur ya da belirtme

durum eki alr:
Ahmet araba kulland.
Fatma ocuk seviyor.
Nurten iek suluyor.
Polis hrsz yakalad.63
Ahmet Buran, yaln durumun ilevlerini yle sralar: Yaln durum cmlenin
znesi durumundadr. Cmlenin zarf durumundadr. Gibi, kadar, iin vb. edatlarla
birlikte deiik grevlerde kullanlr. kilemeler kurar.64
Kemal Demiray, yaln durumundaki adlarn cmlede zne, yklem ve belirtisiz

nesne olduklarn belirtir.
ocuk, on be adm ilerledikten sonra durdu. (ocuk: zne)
Son yllarda bizde gelien sanat dallarndan biri de tiyatrodur. (Tiyatro: yklem)
dev hazrlyorum. (dev: belirtisiz nesne)65
62
KORKMAZ (2003: s. 267-268).
63
HENGRMEN (1998: s. 204).
64
BURAN (1999: s. 270-271).
65
DEMRAY (199: s. 105).
35
Fuat Bozkurt, yaln durumdaki adlarn cmlede zne olduunu syler: Adam
araba ile eve geldi. Belirsiz nesne olur der: Deniz kysna ev yaptk. Cmlede sfatlar
yaln durumda bulunur. Ayrca kimi ilgelerle tamlama yaparlar. 66
Hatire A. Aliyeva, Trkiye Trkesinde belirtisiz nesnenin adn hangi durumu ile
ifade olunmas meselesinin elikili olduunu belirtir.67
Grer Glsevin68 ve Ahmet Buran69 da yaln durumun dier ad durumlar yerine
kullanldn belirtmektedir. Yaln durumun ilevleri ile ilgili olarak dier kaynaklarda
da yukardaki aklamalara benzer grler yer almaktadr.70
1.3.YALIN DURUMUN KURDUU YAPILAR VE LEVLER
1.3.1. Cmle inde Kurduu Yaplar:
1.3.1.1. zne:
Konumac szn tamamlad. (ZK)
Ta cam krd.(TB)
Ku tyor.(HE)
lim bir hadisenin sebebini gsterir. (HD)
ocuklar ilkin rktler; ama pek de aldr etmediler. (R)
ocuk, on on be adm ilerledikten sonra durdu. (KD)
Vapur, kayalk sahilimize uramaya cesaret edemedi. (NS)
Timsah karada hzl gidemez. (AR)
Melike okula koarak gitti.
Gne, yer, gk, deniz i ie kaynar.
66
BOZKURT (2000: s. 27).
67
Hatire A. ALYEVA, Trkiye Trkesinde smin Hlleri ve Nesnenin fade Vastalar, V.
Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri I (20-26 Eyll 2004), Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2004,
s. 157-163.
68
GLSEVN (1997: s. 17-25).
69
BURAN (1996: s. 37-60).
70
EDSKUN (1999: s.111), KAHRAMAN (1999: s. 285-286), ATABAY, ZEL, KUTLUK (2003: s.
35), GENCAN (2001: s. 112-113), KESKN (2004: s. 29), BLGN (2002: s. 205), EKER (2002: s. 280),
Fatma ERKMAN- AKERSON, Ad Tmcesindeki Yaln Tmlecin Ad Olma Koullar, Dilbilim
Aratrmalar, Ankara, 1994, s. 62-79.
36
1.3.1.2. Zarf Tmleci:
1.3.1.2.1. levleri:
1.3.1.2.1.1.Miktar:
Kalbini krmamak iin bekleyip taze ekmekle birlikte iki dolu kepe yedim.
(E)
Alpin boyu bir kar uzam.
Resim yapmay ok severim.
1.3.1.2.1.2. Kezlik:
Mft efendi ksa zamanda onun etrafnda drt dnmeye balamt. (E)
Bir ona, bir bana bakt, sonra(E)
Bu ilk defa bana geliyordu. (E)
Kyne sk sk gider.
stanbula kez gitmiti.
1.3.1.2.1.3. Zaman:
Dn orak kullanan el, bugn bayrak tayor. (R)
Bir gn Taoluk solann be ocuu Nikoyu Gvur mahallesine yakn
tahta kprnn beri tarafnda fena halde kstrm. (E)
O akam geldi. (HE)
Sabah ie gidiyoruz, akam eve geri dnyoruz. (E)
Bu dostluu hazrlayan olay ikisi de hibir zaman unutmadlar. (E)
Gece blbl aaran vakte kadar alarm. (HD)
nmzden imdi tramvay geiyor. (HD)
Dn, ge yatp erken kalktk.
37
1.3.1.2.1.4. Sre :
On gn bekledik; iki saat daha bekleyelim. (TNG)
yl harp ettim. (E)
Krk yl kran olmu, eceli gelen lm. (R)
Salih tek eli pantolonunun cebinde daha uzun zaman olduu yerde durdu.
(E)
Gzlerinden ate kyordu, hemen k oldum. (E)
Hasan, bir hafta mahallede grnmedi.
Snavda krk dakika oturamad.
1.3.1.2.1.5. Soru:
Ben nasl geleceim? (E)
Yldz Da niin kalkamaz dumann? (SS)
stasyona nasl gidebilirim?
Orada ne yapyordunuz?
1.3.1.2.1.6. Tarz:
Yal kadnn elinde sucuklu bir ekmek dilimi, ar ve sessiz enesini
oynatyordu. (HD)
Anas sk sk uyanm, her uyannda da giderek stn sk sk rtmt.
(E)
Yabanclama olayn yle balayabilirsiniz. (HD)
Mdrn konumas skc srd.
Kaza yaptnda, arabay hzl kullanm.
1.3.1.3. Yklem:
Badem bahesinin yan geni bir bad. (TNG)
Son yllarda bizde gelien sanat dallarndan biri de tiyatrodur. (KD)
Ta uzaklarda akan klar imek deil, top alevleriydi. (E)
Ak scak bir ptr. (MB)
imde en gzel duygular sakl. (LK)
Bey a bor, dn a dn. (AR)
38
Konumak ihtiya olabilir ama susmak sanattr.

Krk sekizin yars yirmi drttr.
1.3.2. Kelime Grubu Biiminde Kurduu Yaplar:
1.3.2.1. Belirtisiz Ad Tamlamas:

.. burada kpkl bulutlarn akisleri sallanan su birinkintileri grlmekte
kurbaa sesleri duyulmaktadr. (ZK)
Gne gzl yere dnce krld.
1.3.2.2. Sfat Tamlamas:

Be bin senelik kssa yarm hisse mi verdi? (LK)
Artlar toplamak iin o gece orada kalacaktk. (HD)
ki karpuz bir koltua smaz. (HE)
Benim Douya gittiim yllarda bir akeye drt yz dirhemlik
kocaman bir ekmek karan frnclar, imdi ayn paraya bunun yars ve
stelik tad tuzu insann ocukluunu hi mi hi hatrlatmayan bir ekmek
veriyorlar. (E)
Seni ancak bu sabah anlyorum. (LK)
Zeliha, snavdan yksek puan alm.
Bunaltc scaklar kalp krizi riskini ykseltiyor.
1.3.2.3. Unvan Grubu:

Mehmet Aa cinsi hemen hemen tkenmi eski eitten bir esnaft. (ZK)
O Mehmet avu, benim babacmdr. (LK)
Nakka Osman stadmz, Zarif Efendiden At Meydan nn toprak
zeminini her seferinde baka bir renge boyamasn istedi. (E)
Dner dnmez de artk iyice yaklam olan atllarn nnde Turul Beyle
ar Beyi setik. (LK)
Seyfi day, her sabah yrye kard.
Mustafa Kemal Paa Kurtulu Savann ba mimardr.
39
1.3.2.4. Kii Ad Grubu:

mer Seyfettinin, Yahya Kemlin, Ahmet Himin, Faruk Nfiz ve
Orhan Seyfinin, Refik Halitin, Reat Nurinin eserlerinde kemlini bulmu
Trkeye nasl kyyoruz? (LK)
Bu romandan ilk defa rahmetli Peyami Safa Beye bahsetmitim. (E)
Yusuf Has Hacip, Kutadgu Biligi yazmtr.
Son dnem halk airlerimizden Murat obanolunun lm herkesi zd.
1.3.2.5. kilemeler:
Salih dudaklarn kmldatamyor, fakat arky, bir vakitler yarm yamalak
Rumcasyla nasl manalandrmsa o ekilde ta kalbinde duyuyordu. (E)
Sr sr kargalar, hisarn stnden geerken ac ac baryordu. (LK)
Burada e dost onu ok defa grmezlikten geliyordu. (R)
oluk ocuk herkes krlara gidiyor. (TNG)
ehit cenazesinde kadn erkek, gen yal, byk kk herkes tek yrek
oldu.
Evdeki krk dkk eyalar sokaa att.
1.3.2.6. snat Grubu:

Bekir nce anlamad, az ak bir sre bakt. (LK)
Smyor ba bo gnlm, u beton ynlarna. (LK)
Duvardaki yeili bol hal seccade de olduu gibi duruyordu. (E)
Baca sakat ocuk otobse binerken zorland.
Kimsesiz ocuklar ba ak, ayak yaln, st ba perian dolayorlard.
1.3.2.7. Birleik Fiiller:

Kar, geceden beri devam ediyordu. (LK)
Bu dalara gnl verdi Krolu. (LK)
mit, okula balad ilk gn hasta oldu.
Sen bunu oktan hak ettin.
Herkese hi dnmeden yardm ederdi.
40
1.3.2.8. Say Grubu:

Cebinde on iki liras vard. (E)
Dman, altm drt ceset brakm. (LK)
Yapt saraylarn adedi ise krk iki idi. (LK)
Snf on be kii geti.
Otuz yanda futbolu brakmak zorunda kald.
1.3.2.9. Edat Grubu:

O savata arslan gibi kardeini kaybetti. (LK)
Gazeteler bile bunlardan bahsetmeye balamt. (E)
renciler iin alma katlar hazrlad.
Arkadam ocuk gibi davranyor.
1.3.2.10. Balama Grubu:
Byle tartmalar bir konuda ana ile kz arasna girmenin bir anlam yok!
(ZK)
Ahmet ve Mehmet dn Antalyaya gitmek zere yola ktlar.
41
2. YNELME DURUMU
(Osm. Mefln ileyh, Alm. Dativ, Fr. datif, ng. dative, Rus. Datelno
napravitelny padej)
2.1.TANIM
Trkiye Trkesinde ynelme durumu +(y)A ekiyle karlanr. Ynelme
durumuyla ilgili yazlanlar dil bilgisi kitaplarndan, terim szlklerinden ve ilgili
makalelerden inceleyelim:
Zeynep Korkmaz: ynelme hli

(Alm. Dativ, Wemfall; Fr. datif; ng. dative; Osm. mefln ileyh).
Yaklama, ynelme bakmlarndan ismin karlad nesneyi
fiile balayan hl. Bu hl -A, -(y)A ynelme hli ekiyle karlanr.71
Ahmet Topalolu: ynelme hli

(Osm. mefln ileyh, Fr. datif; Trke virimlik, -e hli (durumu),
datif (hli), -e belgili tmle, vermelik, verme hli, yaklama hli,
ynelme hli (durumu), girme hli, kime hli, yaknlk durumu).
Cmlede ykleme bal olarak isim soylu kelimelerin
gsterdii nesneye veya ahsa ya da belirttii kavrama yneli, dn,
yaklama, girme vb. bildiren hl. Bugnk Trkede ynelme hli
+y (A) ekiyle yaplr. 72
Vecihe Hatipolu: ynelme durumu

(Osm. meflnileyh,; Fr. datif; ng. dative; Alm. Dativ, Wemfall)
Ad grevli szcn tad kavrama dn bildiren
durum. Trkede bu durum e, (-a, -y-e, -y-a) ekiyle belirtilir: Eve
(ev-e) baheye (bahe-y-e), dnceye (dnce-y-e), okumaya
(okuma-y-a), oduna (odun-a), olua (oluk-a) vb. 73
71
KORKMAZ (1992: s. 173).
72
TOPALOLU (1989: s. 162).
73
HATPOLU (1972: s. 106).
42
Berke Vardar: ynelme durumu

(Alm. Dativ; Fr.datif; ng. dative )
Adn belirttii kavrama dn ya da yneli anlatan durum.
rnein Trkede ynelme durumu, e (-a) ekiyle oluturulur. 74
Mehmet Hengirmen: ynelme durumu

(ng. dative; Alm. Dativ, Wemfall; Fr. datif )
Eylemi bildirdii i, olu ve durumun yneldii yer, dorultu
alarndan tamamlayan tmlelerin bulunduu durum. Trkede
ynelme durumu tmlecin zerine getirilen a (e) ekiyle belirtilir.
Ynelme durumunu bulmak iin ykleme nereye, kime sorular
75
sorulur.
Muharrem Ergin, ynelme durumunu adn kendisine yaklama, ynelme ifade

eden fiillere balanmak iin girdii durum olarak tanmlar. Kelime gruplarnda ve
cmlede fiilin kendisine doru yaklatn yneldiini ifade etmek iin adlar ynelme
durumuna sokulur.76
Doan Aksan, ynelme durumunu adla gsterilen nesneye, varla bir ynelme
gsterir diye aklar. (Baheye ktm, Okula gidiyor gibi.)77
Ser Eker, yaklama terimini kullanr. Tmcede eylemin herhangi bir yere,
zamana, kiiye, olua yaklatn bildiren ek olarak ifade eder.78
Tahsin Banguolu, ynelme durumuna kime hli der. Bulunma ve ayrlma

durumlaryla birlikte deerlendirir. Bu duruma yer yn hlleri (cas locaux ) adn
verir. 79
74
VARDAR (2002: s. 225).
75
HENGRMEN (1999: s. 435).
76
ERGN (1992: s. 228).
77
AKSAN (1998: s. 91).
78
EKER (2002: s. 280).
79
BANGUOLU (1990: s. 328).
43
Haydar Ediskun, adn e durumunu, ismi fiile balayan ve genellikle fiilin,

kendine doru yneldiini, yaklatn belirtmek iin ismin girdii durum olarak
aklar.80
Tahir Kahraman, ynelme (yaklama) durumu bal altnda, bir eylemin
yneldii, yaklat varlk ya da kavramn ad, cmlede +E ekiyle ekimlenerek ilgili
eylemin karl olan fiile balanr ifadesini kullanr.
Kahramana gre; eylemlerin yneldii varlk ya da kavramlar gstermek zere
edatlara beri, te, doru, kar, geri, ileri gibi ekim edatlar da ulanabilir. Ancak, bu
edatlara ekimlenmi adlara balanan fiillerin bildirdikleri eylemler, yalnzca ilgili
varla -kavrama- ynelirler. Yaklama ve varma amacn tamayan bu ynelme,
+E ekinin verdii ynelme anlamna gre soyut kalr.81
2.2. YNELME DURUM EKNN LEVLER
Ynelme durumunun ilevlerini dil bilgisi aratrmaclar yle sralar:

Muharrem Ergin e gre +(y)A ekinde yaklama, istikamet, yer, zaman,
karlatrma, sebep, verme, bildirme, kuvvetlendirme, gaye, hedef, fiat, bedel, leh,
aleyh, ilgi, kabul, gereklilik, uygunluk, konu, itlik, vasf, tarz, gr, ayrlma, deime,
bakalama, yaptrma, tercih vs. ilevleri vardr.82
Ahmet Buran, ynelme durumunun ilevlerini yle tespit etmitir: Yer
tamlaycs (dolayl tmle) durumundadr. Zaman bildirir, zaman zarflar kurar. Fiyat,
miktar ve sre snr belirtir. Sebep, maksat bildirir. Eklendii kelimeyi yer ilgisiyle
ykleme balar. Hareket, i ve nesnenin ynn belirtir. Kadar, gre, yakn, dek, dein,
a (ak, akl, enli) vb. edatlarla birlikte deiik ilevlerde kullanlr. kilemeler
kurar.83
Zeynep Korkmaz, ynelme durumu ekinin ilevlerini yle tespit etmitir:
Ynelme grevinde yer tmleci oluturur. Ad fiile zaman ve sre ilevi ile balar.
Ad fiile ama, maksat bildirme ilikisi ile balar. Ad fiile -dan dolay, -d
iin, sebep ilikisi ile balar. Fiildeki hareketin ynn belirler. Ayn adn art arda
80
EDSKUN (1999: s. 111).
81
KAHRAMAN (1999: s. 86-87).
82
ERGN (1992: s. 233).
83
BURAN (1999: s. 271-272).
44
tekrarndan oluan zarf grevinde ikilemeler kurar. Dek, dein, doru, gre, kadar,
kar, ramen, zerine edatlaryla zarf grevinde edat gruplar oluturur. Ad fiile fiyat,
miktar ve oran bildirerek balar. Asndan, ayrca, bakmndan; -maktansa, ile,
kar (ztlk), sreklilik, artyla, beraberlik gibi eitli anlam ve ifadelerle ad fiile
balar ve zarf grevi yapar. a karnna, bir bakma, bo yere, bal bana, bunun
zerine, yalnz bana gibi kalplam yaln ya da birleik zarflar oluturur. Anlamca
kaynam veya deyimlemi birleik fiiller oluturur. 84
Tahir Kahraman a gre, ynelinen, yaklalan varl ya da kavram bildirme
grevi, +E ekinin adlara ykledii temel grevidir. ada Trkiye Trkesinde,
ynelme durumunda ekimlenmi adlar, balandklar fiillerin anlamlarna ve
ekimlendikleri kiplere gre deien zel anlamlar kazanrlar. Ancak, bu anlamlar
ynelme-yaklama ilevinin dnda deil, o ilevin genel erevesi iinde kalan
eitliliklerdir. Kahraman, ada Trkiye Trkesinde, + E ekini alm adlarn;
ynelme, yaklama ilevlerini bir eyleme olua, yere, yne, zamana, duruma, varla
ve kiiye ynelme ve bir yere, zamana duruma, varla- kiiye yaklama biiminde
gerekletirdiklerinin; eitli dil bilgisi kitaplarnda, inceleme - aratrma yazlarnda
rneklerle belirtildiini ifade ederek, bu tr eserlerde, +Eli adlarn, ynelme
yaklama- erevesinde gelecek zaman; nicelik, karlatrma, l, tekrar, snrlama;
ilgi, ama, hedef, tahsis, ceza, sebep; ara; ykleme bildirdiklerinin anlatldn
syler. Bununla birlikte kendisi de +E ekinin iki ilevi daha olduunu belirtir: Birincisi,
geili ettirgen fiillerin yklem olduu cmlelerde, bu fiillerin kklerinin bildirdii
eylemlerin yapclar, sz konusu fiillere +E ekiyle balanrlar: Hastaya suyu iiriniz.
renciye almay sevdirelim... rneklerinde olduu gibi. kincisi ise, Trkedeki az
aba ile ok anlam bildirme ilkesine uygun olarak +Eli adlarn balandklar sfat-
fiiller sylenmeyince, +E bu sylenmeyen sfat-fiilin grevini yklenerek sfat yapm
ekine dnmektedir. ate pahasna satlan ekmek> ate pahasna ekmek, boa giden
emek>boa emek.85
Samim Sinanolu, ynelme durumunu, yneli dml ad olarak ifade eder.
levlerini yle sralar: Yneli, ama, ilgi, gelecek zaman, bedel, ceza, son taklarla
84
KORKMAZ (2003: s. 280-289).
85
KAHRAMAN (1999: s. 286-287).
45
birlikte tmle olarak kullanl. Yneli dml adn nesne olarak kullanldn da
ifade eder.86
M.Okan Baba, verme, ynelme, syleme, istek anlam olan eylemlerin e
durumu tamlayan aldn syler. Zaman, tarz, ama, neden, derece, karlatrma
amacyla belirte tmleci de yapar, der.87
Haydar Ediskun a gre adn e durumunu, ad fiile balayan ve genellikle fiilin,
kendine doru yneldii, yaklatn belirtmek iin adn girdii durum olarak aklyor.
Ediskuna gre adn e durumu, genellikle fiilin ynn gsterir; ancak onun anlam
snr olduka genitir. e durumu ad fiile; ama, fiyat ve bedel, zaman, yer, mecaz
ilgisiyle balar. 88
Sz dizimi ile ilgili olarak yazlan kaynaklarda da ynelme durum eki alan
kelime ve kelime gruplar iin dolayl tmlecin bir alt bal olarak ynelmeli tmle,
-e tmleci, -eli dolayl tmle terimleri ile ekin ilevleri anlatlmaktadr.89
Ynelme durum ekinin genel olarak ynelme, yaklama, bildirdii konusunda
gr birlii vardr. Ynelme durumunun benzer ilevleri dier kaynaklarda da yer
alr.90
Yukarda saylan ilevlerden yola karak ynelme durumunun ilevlerini yle
tasnif edebiliriz.
86
Samim SNANOLU, Yneli Dml Ad , Trk Dili, S. 103, Nisan 1960, s. 337-339.
87
M.Okan BABA, E Durumu Eki zerine Bir Deneme , Trk Dili Dergisi, S.88, Ocak-ubat 2002, s.
26-29.
88
EDSKUN (1999: s.111).
89
Vecihe HATPOLU, Trkenin Ekleri, TDK Yay., Ankara 1981, s. 13-16; Stk SALAM,
Trkenin Szdizimi, Nisan 1977, Diyarbakr, s. 91-93; Hikmet DZDAROLU, Tmcebilgisi, TDK
Yay., Ankara 1976, s. 96-98; Rasim MEK, Trke Szdizimi, Trabzon 1987, 122-123; Fatma
ERKMAN-AKERSON, eyda OZL, Trkede Niteleme Sfat levli Yan Tmceler, stanbul, 1998, s. 77-
78. BLGEGL (1984: s. 40).
90
GENCAN (2001: s. 125). KO (1996: s.169). GLENSOY (2000: s. 386). ZELK, ERTEN
(2000:s.116). BOZKURT (2000: s. 26-27). ZEYNALOV (1993:s.77-78). BURAN (1995: s. 43).
DEMRAY (1991: s. 105). KKEY (2003: s.206). ZKIRIMLI (2002: s.155). OTUKSKEN (2001:
s.199). HENGRMEN(1998: s.123), GNE (2002: s. 73). EKER (2002 :s.280). AKSAN (1998:s.91).
ATABAY,ZEL,KUTLUK (2003: s.35-36). OLGUN (1996: s. 66). HEPLNGRLER (2005: s. 184-
185). KESKN (2004: s. 31-32). BLGN (2002: s. 206-208). DEMR (2004: s. 273-274). KIRKKILI,
ULA (2003: s. 41). Kemal ERASLAN, Eski Trkede Ynelme (Dativ) Hli Ekinin Yap, Fonksiyon
ve fadeleri, .. Edebiyat Fakltesi Ttk Dili ve Edebiyat Dergisi, stanbul 2000, s. 67-76.Nasrullah
ZSOY, Eski Anadolu Trkesinde Hl Eklerinin fadeleri-1, Akademik ereve, K 1994,
Kahramanmara, s. 72-86. Geoffrey HAG, The Dative As Default Case n Turksh, 8. Uluslar aras
Trk Dilbilimi Konferans Bildirileri, 7-9 Austos 1996, Ankara 1997, s. 37-48.
46
2.3.YNELME DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER
2.3.1.1. Dolayl Tmle:
2.3.1.1.1. levleri:
2.3.1.1.1.1. Yer :
Bunlar eve gtrdm. (AB)
Az nce gzel bir uak yolculuundan sonra Viyanaya geldim. (NS)
Turgut okula gidiyor. (TNG)
Bir mhr gibi bastlar barma seni. (MB)
Tramvayda bir gn mutlaka ayanza basm ya da kalktnz yere
oturmuumdur. (ZK)
Tren zmite varnca koridor kart. (ZK)
Yusuf gzlerini ileride mor tepelere dikti. (ZK)
Byle sylenerek mektuplar ekmeceye yerletiriyordu. (R)
Annem bana kovay verdi, emeye gittim. (AK)
svireye gidiyoruz. (MH)
Turistler Antalyaya gittiler. (KD)
Araba kapya geldi. (TD)
Hanmefendi istasyona evvela yalnz torunlaryla gelmiti. (HD)
O, hla yzme bakyordu. (HD)
Okula gitmek iin erkenden kalkt.
Eve yaklarken annesine olan zlemi iyice artmaya balamt.
ocuk yola km, iten gelen babasn karlamt.
47
2.3.1.1.1.2. Konu:
Bir trl asl anlatmak istediklerime gelemiyorum, hakkm da var. (AK)
Bir byk stat Frenk nakka ile baka byk bir nakka ustas bir Frenk
aynda yrrler ve ustalk ve sanat zerine konuurlarm. (E)
Seninle yazmaya karar verdim. (NS)
Mvezzi ile terleyen adam, yine ter bahsi zerine konumaya daldlar.
(AK)
Giden muhabbete hi kimse yetiemez. (HD)
Bana olanlar anlattna armadm.
Durup dururken glmesine kimse bir anlam veremedi.
2.3.1.1.1.3.Hareketin Yn :
Duasn henz bitirmeyen, kendini arkasndan iten arkadana dayatyordu.
(ZK)
Gen adam sokaa knca adeta komaya balad. (ZK)
Darda kara bulutlar gneyden kuzeye akyorlard. (ZK)
Ona yaklamayn. (AB)
te yol, biri saa gider biri sola. (AB)
Tatil iin gneye gitme planlarn erteledi.
Aaya inen arkadann ardndan seslendi.
2.3.1.2.1. levleri:
2.3.1.2.1.1. Zaman:
Raz oldu tabii, raz olmayp da ne yapacak? Apartman bir seneliine tutmu,
kafes bo kalm. (ZK)
Akama size geliyorum. (RK)
Akama bunlara badem ezmeli, ekerli ekmek kzartrsn az yada. (E)
stanbula pazara gidecek. (NS)
Akama kuvvetli bir yaz saana gelmesi ok mmknd. (MB)
48
Yaza adada buluacaz. (AB)

Arkadanz ka Ankarada kalmayacak, Denizliye gidecekmi. (ZK)
Haftaya Adanaya gideceiz. (KD)
Akama vakay anneme anlattm. (HD)
Bulutuklarnda seneye grmek zere anlatlar.
Grp konumak bir baka bahara kald.
2.3.1.2.1.2. Sre:
Haftasna kasabada Saliha Yengenin evine dmt. (AK)
Haftaya burada bekle de cevabm al! (R)
Eser mart sonuna tamamlanm olacak gibi. (SS)
Birka haftaya dzelir, kalkar ayaa. (E)
Bahar sonlarna doru, kendime ak ak itiraf etmeme ramen; Belki iki
gnlne izin alp gelir Mehmet Ali diye umutlandm. (ZK)
Toplantnn sonu bildirisi yarna kald. (ZK)
Alveriten bir saate dnerim. dedi.
Bu yln sonuna ilerini bitirecek.
2.3.1.2.1.3. Sebep, Ama:

Artk sana ilticaya geldik/ Reddetmez isen ricya geldik. (ZK)
Bir yn l ekiller hayata mdahaleye hazr bekliyor. (ZK)
Dinlenmeye geldiniz herhalde. (ZK)
imdi ayrldna zlyorum. (ZK)
Ders almaya gitti. (NK)
ki gndr su imeye gelmiyor. (AB)
Ben kendi hesabma memnun oldum. (AK)
Sizinle tantma ok sevindim.
Berkayn alamasna uyand.
Tatilde avlanmaya gideceiz. (SaS)
Usta tamire gitmi. (SaS)
Buraya sizinle konumaya geldim. (RK)
Rya gibi bir akam seyretmeye geldim. (MOB)
49
Konumaya, dostluk etmeye, nakm grmeye gelmi. (E)

Birka zaman sonra biz evlerine gece yatsna gittik. (ZK)
Canm skldnda balk tutmaya giderim.
Bankaya para yatrmaya gitti.
2.3.1.2.1.4. Tarz:
ubat sonlaryd. O gn durmamasya kar yamt. (ZK)
Yolu tek bana m geldin? (E)
Deirmen boa dnyor. (RK)
Burnumun dikine, her yerden dakikasnda bkarak yrrm. (AK)
ten vazgemesi iin bouna urayordu.
ocuk parkta oturanlar inadna rahatsz ediyordu.
2.2.1.2.1.5. Fiyat, Miktar ve Oran:

Kim bilir, ka mecidiyeye satld kimsesiz cesetler. (MB)
Bu resim elli milyara satld. (RK)
Yz elli kurua alrdk. (AB)
Vaktiyle bu kitaplar onar liraya almtk. (ZK)
Boyac ustalar gnde yirmi milyon liraya alrm. (ZK)
Kn kmrn ve odunun fiyatn ykseltirler, hem de bunlar slatarak
arlatrrlar, yar yarya su satm olurlar. (ZK)
Ninem be yz altna satlm bir esirdi, / Dedem be yz altn sayan bir
derebeyi. (R)
steyen olursa ucuza kiraya verir. (AK)
Bu fiyata hi olmaz. (MOB)
Tosunu taya deiir misin?(SS)
Traktrle yetitirilen buday ucuza mal olur. (HD)
Krk be milyara satlan dairelerden hi haberimiz yoktu.
len adamn olu mallarn tamamna sahip oldu.
Yzde yetmie varan indirimlerden sz ediliyor.
50
2.3.1.3.Yklem:
Bounayd, son gnlerdeki zntleri, kukular, kuruntular. (MB)
Bunlar onadr. (E)
Bu hediye de kzma. (RK)
Postacnn getirdii mektup size. (KD)
Bu iekler ok sevdiim anneme.
Adam evde tek banayd.
2.3.2.1.Ynelme Grubu:
Saatlerdir kapya dnk oturuyordu. (LK)
Yemei gece yarsna yakn yerler. (LK)
Tad mektuplar, benim araclma muhta pek ok erkek gibi Hasan da
gururu krldka beni kmser. (E)
Bu ocuk ileride baa bela olur.
Bu aclar unutmak dile kolay diyor ve alyordu.
Szne sadk insanlar herkes takdir eder.

Bugn akama kadar ders alacam. (AB)
htiyar ustaya gre Behzatn bu tutumunda bir utan ve sklma vard. (E)
Hani aslm bir gmlekten / sabaha kadar damlayan ter. (MB)
Her ey yanl bir lye gre cereyan ediyor. (ZK)
imdi o delikanl bozkr bitkileri sert rzgarlara kar nasl sertleir,
kabuklarsa, yle olmutu. (ZK)
Kerim Can, evin kesine kadar hzl hzl yrd. (R)
Ar ar evlerine doru yrdler. (R)
Dokuzuncu Hariciye Kouuna doru aalarn bile shhatine imrenerek
yrrdm. (LK)
Sabaha kar bir deprem oldu. (HD)
Bahara doru, bir gn hava ok gzeldi. (HD)
51
Dne kadar derdini niye bana sylemedin a olum? (HD)

arambaya kadar ie bavuracak.
Gemi, Akdenize doru yola kt.
Bana gre bu sylenenler doru deildi.
2.3.2.3. kilemeler:
kendisini szen adamla gz gze geldi. (MB)
Yan yana gidip gelirlerdi. (AB)
Yzme yzme bakt. (AB)
Saa sola tehditler savurup durdu. (AB)
Al alana ver verene onlar dsn birbirin.(AB)
Koarak gelen Aye nefes nefese anlatt.(ZK)
Cevdet arka arkaya birka defa yutkunduktan sonra denedi. (ZK)
Ba baa oturup dertletiler.
Adam eriye doruya karyor.

Herif kafasna koydu bir kere. (ZK)
Yazn , ana oul canlarn dilerine taktlar. (ZK)
Ynelme durumu eki, kimi szcklerde iyelik ekiyle kalplaarak, deyim ya da
deyim deerli sz bekleri kurar:
bana bakmak, oluruna brakmak, gcne gitmek..
Bu szgl kuvvetli bir adamn fena halde sinirine dokundu(MB)
Sen mutluluun resmini yapabilir misin Abidin / iin kolayna kamadan
ama(MB)
Sert admlarla kapnn nnde gezinmeye balad. (LK)
Birka ay sonra yollara dt Nebahat Hanm. (LK)
Ald araba herkesin houna gitti.
Onun gzne girmek iin gece gndz alyordu.
52
3. BELRTME DURUMU
(Osm. mefuln bih; Alm. Akkusativ; Fr. accusatif; ng. accusative; Rus.
vinitelny padej )
3.1. TANIM
Trkiye Trkesinde belirtme durumu +(y)I4 eki getirilerek veya eksiz olarak
karlanr. Ynelme durumuyla ilgili yazlanlara dil bilgisi kitaplarndan, terim
szlklerinden ve ilgili makalelerden bakalm.
Zeynep Korkmaz : ykleme hli

(Alm. Akkusativ; Fr. accusatif; ng. accusative; Osm. mefuln bih).
Geili fiil tayan bir cmlede fiilin dorudan doruya
etkiledii yani fiildeki ilevin etki bakmndan zerine yklendii
ismin iinde bulunduu hl. Trkede bu hl ya eksiz yahut da yaln
veya iyelik ekleriyle geniletilmi isimlerden sonra gelen +(y)I + (y)U
eki ile karlanr: i bulmak, gr bildirmek, yol sormak, aalar+
budamak, yaka+y kurtarmak, okul+ u bitirmek, istedik+im+i getirdi;
yazdklarnz+ okudum, grn+ koruyunuz gibi. Ancak, bu ek
nc ahs teklik ve okluk iyelik eklerinden sonra araya bir zamir
nsi alarak +nI / + nU ekline girer; Arkadamn yeni ev+i+ni
gezdim. Artk yuva+s+n kurmaya alyor; bildik+leri+ ni anlatt,
yoruldu + u + nu grmedim vb. 91
Ahmet Topalolu: ykleme hli

(Osm. mefuln bih, Fr. accusatif; Trke belirtimlik, -i hli
(durumu), akuzatif (hli), ykleme hli (durumu), yapma hli,
belirtme durumu, etkilenme hli, kimi hli, etkilenme durumu.
Geili bir fiille kurulan cmlede yklemin dorudan
etkisinde kalan nesnenin ( + yI ) ekini alarak, bazen da ek almadan
girdii hl.92
91
KORKMAZ (1992: s. 175).
92
TOPALOLU (1989: s.163-164).
53
Vecihe Hatipolu: belirtme durumu

(Osm. meful bih, meful sarih; Fr. accusatif, accusatif absolutif;
ng. accusative, absolutive accusative; Alm. Akkusativ, Wenfall,
absolutiver Akkusativ).
Ad grevindeki szcn tamakta olduu kavramn
etkilendiini bildiren durum. Trkede bu durum i (ve deiimleri
olan; -, -u, -; -y-i, -y-, -y-, -y-u ) ekiyle belirtilir: Evi (ev-i), baheyi
(bahe-y-i ), ocuu (ou-u ), dnceyi (dnce-y-i ), zm
(zm- ) Evi gezdik. ocuu uyuttu. stanbula gitmeyi
93
dnyorum. Salam dnceyi bulana kadar aramalyz.
Berke Vardar: belirtme durumu

(Alm. Akkusativ; Fr. accusatif; ng. accusative).
Eylemin en dolaysz biimde etkisi altnda kalan eyi
gsteren durum. rnein Evi grdm tmcesinde ev belirtme
durumundadr. Trkede belirtme durumu i (-, -, -u ) ekiyle
gsterilir. 94
Mehmet Hengirmen: belirtme durumu

(ng. accusative, absolutive accusative; Alm. Akkusativ, Wenfall,
absoluler Akkusativ; Fr. accusatif, accusatif absolutif ).
Eylemin tmleci konumundaki ad veya ad beklerinin
bulunduu durum. Trkede, tmle anlam olarak belirtili ise (-i, -
u, -) ekini alr, belirtisiz ise almaz. Belirtme durumunu bulmak iin
ykleme neyi, kimi sorular sorulur. 95
Muharrem Ergin, belirtme durumunu adn geili fiillerin dorudan doruya

tesiri altnda olduunu ifade eden durumu olarak aklar. Belirtme durumunu bazen
eksiz, ounlukla ekli olduunu belirtir. Trkiye Trkesinde belirtme durum eki , -i,
-u, - dr. 96
93
HATPOLU (1972: s. 21).
94
VARDAR (2002: s. 37 ).
95
HENGRMEN (1999: s. 67).
96
ERGN (1992: s. 231).
54
Tahsin Banguolu, belirtme durumuna kimi hli adn verir. Belirtme durumunu
adn sz iindeki geili fiilden dorudan doruya etkilenmesi olarak aklar. Etkilenme
hli adn da verir. ( Ta cam krd. Kedi st iiyor. Takmlar gtreceim). 97
Doan Aksan, belirtme durumunun tmlele yklem arasndaki iliki asndan

nemli olduunu syler. Belirtme durumu, adn gsterdii eyin belli bir nesne, bilinen
bir varlk olduunu da aklar. 98
Kemal Demiray, belirtme durumunu ykleme hli bal altnda aklar:

simlerin i eki alm ekillerine ykleme hli denir. Cmlede, bu eki alm kelimeler
yklemin bildirdii eylemden etkilenen varl bildirirler, yani belirtili nesne olurlar.
Manavdan istediiniz sebzeleri aldm. (Sebzeleri: belirtili nesne)
Bana sevebileceim romanlardan hibirini vermediniz. (Hibirini: belirtili
nesne) 99
K. Grnbech, belirtme durumunu ad ile fiil arasnda salam bir balant

meydana gelmesini nleyen bir kelime ayrcs olarak ifade eder ve belirtme durumu i
ve olula ilgili belirli mekan ve fonksiyon mnasebetine girmeksizin kendisini takip
eden fiil iinde eritilmeleri gerekmeyen adlara gelen ekillerdir, der. 100
Haydar Ediskun, -i durumu bal altnda belirtme durumunu inceler. Ona

gre; belirtme durumu ada bir belirlilik kazandrr. Ad kendinden sonraki fiile balar ve
o fiilin etkisi altnda bulunduunu gsterir. rnein: Kd yrttm cmlesinde kt
ismine ulanm olan i eki, kdn sz syleyene ve dinleyene gre- bilinen bir nesne
olduunu; kt kelimesini yrtmak fiiline balayarak bu fiilin etkisine uradn, yani
yrtldn gstermektedir. 101
Trkiye Trkesinde belirtme durumunun eksiz olduunu ya da i durum ekini
aldn syleyen aratrmaclar vardr.
97
BANGUOLU ( 1990: s. 227).
98
AKSAN (1998: s. 91 ).
99
DEMRAY (1991: s.105 ).
100
GRNBECH (2000: s.127-128).
101
EDSKUN (1999: s.111 ).
55
zgr Aydn, Trkede belirtme durumunu u rnekle aklar:

i. Ali ikolata seviyor.
ii. Ali onu seviyor.
Geleneksel dil bilgisi, (i) deki ad beini yaln, (ii) deki ad beini belirtme
durumunda gstermektedir. Trkede sevmek eylemi nesne konumundaki ad beine
kimi zaman belirtme, kimi zaman yaln durumu ykler. Byle bir yaklam evrensel dil
bilgisi ilkelerine aykrdr. yleyse Trkede sevmek eylemi her iki durumda da
belirtme yklemektedir. Trkede belirtme durumunu biimbilimsel (ii) ve soyut (i)
grnmleri vardr. Trkede biimbilimsel belirtme durum eki (y) dir. Aydn, soyut
belirtme durumunu (-belirtili), biimbilimsel belirtme durumunu (+belirtili) olarak
gsterir.
Ahmet kitap okudu. (-belirtili)
Ahmet kitab okudu. (+belirtili) 102
Muhsine Breki ve Yusuf Tepeli, belirtme durumuna nesne hli der. Nesne
hlinin belirtisiz nesne olarak adlandrlanlarna iaretsiz nesne hli adn verir,
genellikle fiil deyimi oluturur:
ay demle-, tepsi hazrla-, sofra kur- gibi.103
Tahir Kahraman, nesne durumu bal altnda, ada Trkiye Trkesinde

geili fiillerin bildirdikleri eylemlerden dorudan etkilenen varlk ve kavramlarn
adlar; + ekiyle, bazen de ekle ykleme balanarak cmlelerde nesne grevi yaparlar
ifadesini kullanr.104
Leyl Karahan, ykleme hlinin, ismin cmle iindeki geili fiilden dorudan
etkilenmesi hli olduunu105 ifade ederek cmlenin nesnesinin belirtme durumu hlinde
bulunduunu ekli nesne ve eksiz nesne arasndaki farkn belirlilik veya belirsizlik
102
zgr AYDIN, Trkede Belirtme Durumu Ekinin retimi zerine Bir Gzlem, Dil Dergisi,
Ankara, ubat, 1997, S. 52, s.5-17.
103
BREK,TEPEL (1996: s.51-52 ).
104
KAHRAMAN (1999: s. 286 ).
105
Leyl KARAHAN, Ykleme ve lgi Hli Ekleri zerine Baz Dnceler, 3. Uluslar aras Trk Dil
Kurultay-1996, Ankara 1999, s. 605-611.
56
olduunu syler. Belirtme durumunun grevi, dier durum eklerinde olduu gibi
mnasebet kurmak balant salamak deil, nesneyi belirtmek, belirli klmaktr.
Trk Gramerinin Sorunlar toplantsnn (6 Nisan 1996), tartma blmnde
Leyl Karahan, belirtme durumuyla ilgili u grleri sunar:
Gramer kitaplarnda ekim eki bal altnda ilenen eklerde ben farkl zellik gryorum.
Bunlardan bir grubu cmle rgsn kuran ekler. Yani balant ekleri. Bu balant ekleri e, -de, -den:
Eve gitti. Evde oturdu. Evden ayrld. Bu isimlerin balantsn kuruyor. Ben buna ykleme hli eki
i yi katamyorum. Bence /-i eki balanty salayan bir ek deildir. Dorudan kelimenin kendisiyle
ilgili bir ek. Dolaysyla bunu e, -de, -den eklerinin iine dhil etmiyorum. Kitap ald. Kitab ald.
Burada nn fonksiyonu nedir? Sadece belirtme grevi yapmaktadr. Yoksa olmadan da bu balant
rahatlkla salanabiliyor. Herhangi bir balant sz konusu deil. Yani eki kelimenin kendisiyle ilgili.
Cmleyle ilgili deil. Ama e, -de, -den yle mi? Hayr. Onlar ektiimiz zaman ne oluyor? Cmlenin
rgs bozuluyor. Dolaysyla /-i ekini bunlardan ayr tutmamz gerekiyor. Baz gramer kitaplarnda
belirtme eki deniyor ki, bence uygun bir terimdir. nk /-i ekinin fonksiyonu belirtmedir. Bu
fonksiyon dorudan kelimenin kendisiyle ilgilidir. Ekin balant fonksiyonu yoktur.106
Belirtme durumunda da aratrmaclar arasnda bir terim birlii olmad

grlmtr. +(y)I4 eki ile yaplan belirtme durumunda gr birlii olmayan dier bir
konu da sz diziminde belirtisiz nesnenin yaln durumda m yoksa belirtme durumunda
m olduu ile ilgilidir.107
3.2. BELRTME DURUM EKNN LEVLER

Belirtme durumunun ilevleri konusundaki grleri inceleyelim:
Tahir Kahraman, belirtme durumunun u ilevlerini sralar:

Eylemin yapln gerekletiren ara n karl olurlar: azn amyor,
yumruunu masaya vurdu, aaca bak sapladrneklerindeki gibi.
Eylemin yaplnda kullanlan gere in karl olurlar: ununu elemi,
eleini duvara asm, suyu ieceim, beyaz gelinlikler
giydirmilerrneklerinde olduu gibi.
106
Trk Gramerinin Sorunlar II, Trk Dil Kurumu Yay. , Ankara, 1999. s.304.
107
ADALI (2004: s. 67-68). GLENSOY (2000: s. 387). ZELK, ERTEN (2000: s. 116-117).
KKEY (2003: s. 226). BLGEGL (1984: s. 31-35). HENGRMEN (1998: s. 123). ATIKKA (2001:
s. 82). UZUN (2000: s. 192-193). OLGUN (1996: s. 66).
57
Eylemin konusunu bildirirler: bu noktay aklamyor mu, eski gnleri hayal

ediyormu, ocuk balon grmrneklerindeki gibi.
Eylemin yapl alannn karl olurlar: bu dalar aarm, dnyay
dolatk, sabahleyin ev ykamlarrneklerindeki gibi.108
Zeynep Korkmaz, eksiz ykleme ve ekli ykleme durumu bal altnda belirtme
durumunun cmlede nesne olduunu ifade eder.109
Ahmet Buran, belirtme durumunun ilevlerini yle tespit etmitir: Cmlenin

nesnesi (belirtili ve belirtisiz) durumundadr. Zaman bildirir, mekan bildirir. kilemeler
kurar.110
Erdal ahin, belirtme durumunun ilevlerini ykleme hli ve eksiz ykleme

hli olmak zere iki grupta incelemitir: Ykleme hli cmlede nesne grevinde
bulunur. Etkileneni veya amalanan, konuyu, yeri bildirir ve cmlede yklem olur.
Eksiz ykleme hli de cmlede nesne grevinde bulunur. Ykleme hlinde olduu gibi
etkileneni veya amalanan ve yeri bildirir.111
Yukardaki aklamalara benzer ifadeler farkl kaynaklarda da yer almaktadr.112
108
KAHRAMAN (1999: s. 286).
109
KORKMAZ (2003: s. 277-282).
110
BURAN (1999: s. 271).
111
AHN (2003, s. 130-142)
112
Okan BABA, Trkiye Trkesinde Nesne Tmlecinin Gsterilmesi zerine Bir Deneme, Trk Dili
Dergisi, C. 14, S. 81, 2000, s. 16-21, Nasrullah ZSOY, Eski Anadolu Trkesinde Hl Eklerinin
fadeleri-II, Akademik ereve, Bahar 1994, s. 25-32, Murat KURAL, Yantmcelerde ekim Ekleri,
Dilbilim Aratrmalar, 1994, s. 95. HATPOLU (1981: s. 72-74). ATABAY, ZEL, KUTLUK (2003:
s. 36). KESKN (2004: s. 29-30). BLGN (2002: s. 206). HEPLNGRLER (2005: s. 187). GENCAN
(2001: s. 121-124). DEMR (2004: s. 273). KIRKKILI, ULA (2003: s. 41). ZLFKAR (1991: s. 42).
GNE (2002: s. 72). BOZKURT (2000: s. 31-32). ZKIRIMLI (2002: s. 156). ZEYNALOV (1993: s.
89-92). ERKMAN-AKERSON, OZL (1998: s.76). SALAM (1977: s. 88-89). MEK (1987: s. 104-
109). DZDAROLU (1976: s. 79-81).
58
3.3. BELRTME DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER
3.3.1.1. Nesne:
3.3.1.1.1.levleri:
3.3.1.1.1.1. Etkilenen ve Amalanan:

Hasann mektubunu okudum ve merak edilebilecek hibir ey olmadn
anladm. (E)
Onu en gr yerinden birka kere yaadm. (MB)
Fakat bu yemini uzun mddet tutmak nasip olmad. (ZK)
Bir bir hatrlamakta geen son baharlar. (LK)
Suat, lmeden nce bu konertoyu dinlemiti. (R)
Biroumuz mutluluu kendi felsefemize gre ararz.
Grevi baaryla bitirdi.
3.3.1.1.1.2. Konu:
Ben ona stanbul dedikodularn gtrdm. (ZK)
nk stanbula dnen enitem, padiahmz hazretlerine Frenk statlarnn
usulleriyle resmedilmesinin ok iyi olacan syleyince o itiraz etmi nce. (E)
Biraz ncekiler bana tmarhanede grdm delileri hatrlatt. (HD)
Arkada toplantsndan eski gnleri andlar.
3.3.1.1.1.3. Yer:
Buzlu merdivenleri ktk. (E)
Evi temizledim. (AB)
Tepeyi tarlaya evirirsek iimiz en az iki ay ksalacak. (ZK)
Dolaplar silip, her taraf dzenledi.
Ankaray gezmek istiyordu.
59
3.3.2.1. Belirtme Grubu:

Yz akn insan meydanda toplanmt. (LK)
Kitab tetkik iin grevliden izin istedi. (LK)
Elliyi akn (ya), ehemmiyeti haiz (mesele), srlar havi (iir). (E)
Suunu inkar etse de hapse girmekten kurtulamad.
Her eyi merak ettii iin bana olmadk iler geliyordu.
3.4. BELRTME DURUMUNUN EKSZ BMNN KURDUU YAPILAR VE

LEVLER
3.4.1.1. Nesne:
3.4.1.1.1. levleri:
3.4.1.1.1.1. Etkilenen ve Amalanan:

Bana yldrm telgraf ekmi. (HD)
Eskiden trk sylerdi durmadan. (R)
ocukken balon alrdm. (R)
Senelerden beri leylek grmyordum. (LK)
Cebinden sigara kard. (E)
Annesi ona soanl yumurta gndermiti. (HD)
Niin doktor armadnz?
Arkadandan kalem ald.
3.4.1.1.1.2. Yer:
Dalar ap, denizler geerek memleketine ulam. (E)
Gizli gizli yine imenler yer yer skld. (HD)
Dere tepe gezip sonunda yorgun dmt.
Bakan birka fabrika ap Ankaraya dnd.
60
4. BULUNMA DURUMU
(Osm. mefln fih; Alm. Lokativ, lokalis; Fr. locatif; ng. locative; Rus. mestny
padej )
4.1. TANIM:
Trkiye Trkesinde bulunma durumu +DA ekiyle karlanr. Bulunma
makalelerden inceleyelim:
Zeynep Korkmaz: bulunma hli

(Alm. Lokatif, lokalis; Fr. locativ; ng. locative; Osm. mefln fih ).
Fiilin gsterdii olu ve kln yerini ve zamannn bildiren
isim hli. 113
Ahmet Topalolu: bulunma hli

(Osm. mefln fih, Fr. locatif; Trke orunlamlk, -de hli
(durumu), lokatif (hli), orunlamalk (dm), bulunma hli (durumu),
kalma hli (durumu), kimde hli.
Cmlede isim soylu kelimelerin yklemin belirttii iin
gerekletii yeri gsteren hli. Bugnk Trkede bulunma hli +
DA ekiyle yaplr.114
Vecihe Hatipolu: kalma durumu

(Osm. mefl fih; Fr. locatif; ng. locative; Alm. Lokativ; Lokalis).
Ad veya ad grevli szcn tad kavramda bulunduunu
bildiren durum. Trkede bu durum de (-da, -ta, -te ) ekiyle
bildirilir: Evde (ev-de), arabada (araba-da), ocukta (ocuk-ta),
gelite (geli-te) vb.115
113
KORKMAZ (1992: s. 29).
114
TOPALOLU (1989: s. 45).
115
HATPOLU (1972: s. 60).
61
Berke Vardar: kalma durumu

(Alm. Lokativ; Fr. locatif; ng. locative).
Eylemin belirttii edimin gerekletii yeri gsteren ad
durumu.
Trkede adlara ya da ad grevinde kullanlan szcklere de
(-da, -te, -ta ) durum ekinin getirilmesiyle oluturulan kalma durumu
iindelik ve yer belirttii gibi dolayl tmle, zaman tmleci, tamlama
kurar, olu biimini bildirir.116
Mehmet Hengirmen: kalma durumu

(ng. locative; Alm. Lokativ, lokalis; Fr. locatif ). Eylemi, bildirdii
i, olu ve durumun yerini, gerekleme alann gstermek zere
tamamlayan tmlelerin bulunduu durum. Trkede kalma durumu,
tmlecin zerine getirilen da (-de, -ta, -te ) ekiyle belirtilir. Kalma
durumunu bulmak iin ykleme nerede, ne zaman sorular sorulur.117
Muharrem Ergin, bulunma durumunu adn kendisinde bulunma ifade eden

fiillerle mnasebette olduunu gsteren durum olarak tanmlar. Ona gre; kelime
gruplarnda ve cmlede fiilin kendi iinde cereyan ettiini ifade etmek iin ad bulunma
durumunda olur. Bulunma durum eki da, -de, -ta, -te eklinde kullanlr.118
Tahsin Banguolu, bulunma durumuna kimde hli adn verir. Kimde hli adn
durma, kalma hli (locatif) dir. 119
Doan Aksan, bulunma durumunu kalma durumu bal altnda, adla gsterilen
nesnenin iinde olma, zerinde bulunma anlatr diye tanmlar.120
Tahir Kahraman, bulunma (kalma) durumunu yle aklamtr: Bulunma

durumu eki +DE ile ekimlenmi adlar, balandklar yklemlerin bildirdikleri
116
VARDAR (2002: s. 127).
117
HENGRMEN (1999: s. 239).
118
ERGN (1992: s. 234-235).
119
BANGUOLU (1990: s. 328).
120
AKSAN (1998: s. 91).
62
eylemlerin nerede, ne zaman, ne durumda gerekletiini anlatrlar. Bylece, cmlelerin

yklemlerini bulunma, kalma, iindelik bakmlarndan tmlerler. 121
Haydar Ediskun, adn de durumu, ismi fiile balayan ve genellikle fiilin, kendi
iinde, stnde, zerinde olutuunu belirtmek zere ismin girdii durumdur. Adn de
durumu, genellikle fiilin olutuu yeri gsterir; ancak onun eitli kelimeler arasnda
trl anlam ilgileri kurduu da grlmektedir: Uzunluk, sre, zaman, durum, yer
dncesi verir.122
4.2. BULUNMA DURUM EKNN LEVLER

Bulunma durumun ilevleriyle ilgili kaynaklarda u bilgilere ulayoruz:
Muharrem Ergin, bulunma durumunun ilevlerini yle sralar: Bulunma, yer,
zaman, i, devamllk, mddet, tarz, ekil, durum, karlatrma, kesir, konu, vasta,
gaye, sebep, vasf, miktar, belirtme, ksm, para, itlik vs.123
Ahmet Buran, bulunma hlinin ilevleri iin unlar ifade etmitir: Hareketin
yapld, olduu ve eyann bulunduu yeri bildirir (yer tamamlaycsdr), zarf
tmleleri kurar, i ve hareketin zamann bildirir, iinde manas katar, i ve hareketin
icra vastasn bildirir, -mAk mastar ile birlikte imdiki zaman ifade eder, -An sfat-
fiiliyle birlikte zarf-fiil grevinde kullanlr, -U mastar ile ken, -IncA, -d zaman
ilevlerinde zarf fiiller kurar ve ikilemeler oluturur.124
Haydar Ediskuna gre bulunma durumu, genellikle fiilin olutuu yeri gsterir;
ancak onun eitli kelimeler arasnda trl anlam ilgileri kurduu da grlmektedir:
Uzunluk, sre, zaman, durum, yer dncesi verir.125
Zeynep Korkmaz, bulunma durumunun eklendii ad ile fiil arasndaki balant

zellii asndan, bulunma ve yer gsterme kavramna kout olarak zaman, i,
sreklilik, iinde olma, tarz bildirme, karlatrma, gsterme, vasta, ama, sebep vb.
121
KAHRAMAN (1999: s. 287).
122
EDSKUN (1999: s.111).
123
ERGN (1992: s. 234).
124
BURAN (1999: s. 271).
125
EDSKUN (1999: s. 111).
63
ilevleri olduunu belirtir. Korkmaz bulunma durumunu ilevlerini yle sralar:

Bulunma durum ekini alan ad veya ad grubu, cmlede yer tamlaycs grevindedir. Ad
olu ve kln zamann bildirme ifadesiyle fiile balar. Yaln ya da grup hlinde, zarf
tmleci kurar. Ad fiile iinde olma, iinde bulunma anlatmyla balar. Ad fiile
vasta ilev ve anlatmyla balar. Bulunma eki alm bir ad baka bir adla yan yana
gelerek bulunma grubu oluturur. Say adlarnda ya bildirir. Ad miktar, derece,
sebep, yznden, bakmndan, iin, bildirme vb. ifadelerle fiile balar. mAk ve mA
l ad-fiiller (mastarlar) ile birlikte bildirme eki alarak veya almadan imdiki zaman
karlar. I / -U ad-fiil ekleriyle -d zaman, -nca, -ken gibi ilevler ile zarf-
fiillerin yerini tutar. Sfat ve ad tamlamalarnn tamlayan ve tamlanan elerinde yer
alarak sfat grevi yklenebilir. E veya zt anlaml zarf grevinde ikilemeler kurar.
Bulunma durumu ekini alm ad bildirme eki alarak ya da ek-fiille ekime girerek
yklem olabilir. Bulunma durumundaki bir ad, bir fiille birleerek anlamca kaynam
birleik fiiller oluturur.126
Tahir Kahramana gre +DE ekinin ncelikli ilevi yer bildirmektir. Ancak
zaman bildirme ilevi de ona yakn bir nem tadndan; bulunma durumu,
Trkede zaman-yer ya da yer-zaman durumu olarak adlandrlmtr. ada
Trkiye Trkesinde +DE ekinin, bulunma-kalma erevesi iine giren somut
ilevlerini ise yle kmelendirir: Yer, durum, zaman, birliktelik, iindelik,
konubildirme. eitli kelimelerle kalplam olarak, bazen kelime bazen de bek
biiminde zarflar yapma. Kesir say sfatlar oluturma. kilemeler oluturma. Yapm eki
grevinde kullanlma.127
Nurettin Ko, kalma durumu ekinin baka grevlerini de yle sralar: Kalmal
ad bei, kalmal ikileme, deyimlemi eylem bei kurar. dk ekiyle kurulmu
ortalarla birlikte zaman anlam verir. Bu ek mak eylemlik eklerinden sonra gelerek
geni zaman, sreklilik kavram verir. mak eylemlik ekiyle birlikte iin, hakknda,
konusunda kavram verir. Bu eki mak ve ma ekleriyle birlikte alan bir szck, her ad
ve ad soylu szck gibi, ekeylemin eklerini de alr; yine geni zaman, bazen de imdiki
zaman kavram verir. makta biiminde olmak yardmc eylemiyle birlikte bazen
gemi zaman, geni zaman kavram verir. Bu ek, -ma ekinden sonra da kullanlr ve
126
KORKMAZ (2003: s. 289-301).
127
KAHRAMAN (1999: s. 287).
64
yine sreklilik anlam verir. Dnya szcyle birlikte kullanldnda hibir zaman,
asla, kesinlikle anlam verir. Orta yapan an ekiyle birlikte sze zaman, -d zaman
anlam katar. Deiik kavramlar ieren belirteler kurarlar.128
Tufan Demir, bulunma durumunu l, sre, nicelik, zaman, yer ve durum

ilevlerinin olduunu ifade eder.129
Sz dizimi ile ilgili olarak yazlan kaynaklarda da bulunma durum eki alan
kelime ve kelime gruplar iin dolayl tmlecin bir alt bal olarak kalmal tmle,
-deli dolayl tmle, kalma tmleci, - de tmleci terimleri kullanlarak bu durum ekinin
ilevleri verilmektedir.130
Bulunma durum ekinin ilevleri ile ilgili olarak yukardaki aklamalara benzer
ifadeler farkl kaynaklarda da yer almaktadr.131
4.3. BULUNMA DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER

4.3.1.Cmle inde Kurduu Yaplar:
4.3.1.1.1. levleri:
4.3.1.1.1.1. Yer :
Biraz sonra bir de baktm, Heybelinin tur yolunda fenerli bir araba gidiyor.
(AK)
128
KO (1996: s. 74).
129
DEMR (2004: s. 273).
130
SALAM (1977: s. 93-96). DZDAROLU (1976: s. 98-99). MEK, Trke Szdizimi, Trabzon
1987, 123-124); ERKMAN-AKERSON, OZL, (1998: s. 81-82). BLGEGL (1984: s. 38-39). ERTEN,
ZELK (2000: s. 118).
131
Sibel BAYRAKTAR, Kutadgu Biligde Bulunma Hli Ekinin stlendii Fonksiyonlar, Trk
Dnyas Aratrmalar, S. 115, zmir 1998, s. 181-192, Osman BOLULU, ki, da Balalaryla -ki,
-de Eklerinin Yazm ve levleri, Trk Dili Dergisi, C. 13, S. 78, 2000, s. 33-34. HATPOLU (1981:
s. 150-153). ATABAY, ZEL, KUTLUK (2003: s. 37-38). KESKN (2004: s. 33-34). BLGN (2002:
s.208-210). HEPLNGRLER (2005: s. 185-186). GENCAN (2001: s. 127-129). KIRKKILI, ULA
(2003: s. 41-42). ZLFKAR (1991: s. 77). GNE (2002: s. 70-71). BOZKURT (2000: s. 33-34).
ZKIRIMLI (2002: s. 157). ZEYNALOV (1993: s. 93-96). OLGUN (1996: s.66). DEMRAY (1991: s.
106). HENGRMEN (1998: s. 124). ZSOY (1994: s. 79-81).
65
stanbulu terk ettikten yalnzca drt yl sonra, Acem lkesinin bitip tkenmez
bozkrnda, karl dalarnda ve kederli ehirlerinde gezer, mektup tar, vergi
toplarken, stanbulda kalan ocuk sevgilimin yzn yava yava unuttuumu fark
ettim. (E)
Aacn altnda geceyi bekledim. (AK)
eme banda yle konuyorlard. (AK)
Pazarda eftali satard. (AB)
Beylerpnarnn banda / ateler yaksak mola (MB)
Defterimi evde unuttum. (FH)
Yemeimizi mermer deli bir sotada, bir havuz kenarnda, kck bir
masann etrafnda yedik. (R)
Komumuz Kadir Bey bir duvar altnda ezilmi. (ZK)
Anas babas ile birka gndr Ankarann bir otelinde oturuyorlar.
(ZK)
Halbuki o gen memleketinde evli idi. (HD)
Btn gn krlarda, deniz kenarlarnda dolatk. (LK)
Gzlerinde beliren bir damla ya onu ok etkilemiti.
Dn yolda uzun zamandan beri grmedii arkadan grd.
4.3.1.1.1.2. Konu:
Hkmetler hakknda, rejimler hususunda hibir fikrim yoktu. (AK)
Zira bilirim ki onun bu konuda hi akas yoktur. (NS)
Verilen ilalar imemekte direniyor. (NK)
Her eyde kimsenin bilmedii bir eksiklik vard. (LK)
Zeyrek meselesinde hibir taraftan zorlanmad iin rahatt. (HD)
Kaya, grete ok iyidir. (SS)
Bu hususta benimle tartma!
Kaynak taramada onun stne yoktur.
4.3.1.1.1.3. Durum
Hemen sonra yine o tuhaf ruh durumunda bambaka bir mahallede buldum
kendimi. (E)
Selim uykuda konuur.
66
zntde ve sevinte hep yanmdayd.
4.3.1.1.1.4. Bak As:

Bu tablonun gzellikte ei yoktur. (HD)
Hzl almakta zel bir yetenei vardr. (HD)
Ama kskanmakta ok da hakllar; renk kartrmakta, cetvel ekmekte, sayfa
istifinde, konu seiminde, yz izmekte, kalabalk sava ve av meclisleri yerletirmekte,
hayvanlar, padiahlar, gemileri, atlar, savalar, klar resmetmekte, nakn iine
ruhun iirini dkmekte, hatta tezhipte de en usta benim. (E)
Ahmet grnte ok glyd.
Konular anlatmada ve insanlar uzlatrmada usta olan bir insand.
4.3.1.1.1.5. Ara:
Toprak saksda yemek yedirmi. (AB)
Senin bahsettiin arky radyoda dinledim.
Bu plastik bardakta su imem.
4.3.1.2.1.levleri:
4.3.1.2.1.1. Zaman:
Bayramda grrz. (KD)
Buraya bir akam st, alaca karanlkta geldik. (R)
Bir kara gz gnnde yerle bir ettiler bizi. (MB)
Benim Douya gittiim yllarda bir akeye drt yz dirhemlik kocaman bir
ekmek karan frnclar, imdi ayn paraya bunun yars ve stelik tad tuzu insann
ocukluunu hi mi hi hatrlatmayan bir ekmek veriyorlar. (E)
Sabah yirmi resimlik vasat bir kyafetname iin yz yirmi akeye anlatmz
iin akam ezan vaktinde bir oturuta stanbulda bir dzine adam kyafetlerine zen
ve dikkat gstererek iziverdim. (E)
Bizim ky bu k gnnde bir ilkbahar kadar lk, kokulu, kirlidir.(AK)
Geenlerde sevgilimin bir arkadayla bulumutum.(AK)
67
Baharda ilk tomurcuklanp yapraklanan, sar ieini ilk aan kara aldr.
(NS)
Saat sekizde gelecek. (FH)
Gecede, gndzde, yatta, kalkta, yazda, kta hep seni anacak. Seni
gnlnn en gzel kesinde tayacak. (ZK)
Alp glgesini srtna nar / Bir baka yere gider ikindide. (HD)
Saat ikide Gimann nnde bulualm.
Babam le scanda dar kmamz yasaklad.
4.3.1.2.1.2. Dnem:
Durmu Ali imdi yetmi beinde vardr. Son zamanlarda azck beli bkld.
Bkld ama, ellisinde gibi sapasalamdr. (ZK)
ocukluumda, bir Arabistan ehrinde bir kadn tanmtk. (HD)
Sabit iin yirmi yanda diyorlard. (HD)
Bakn ben de raklmda derinlerdeki gerekten, telerden gelen sesten
korkar da dikkatimi vermez, alay ederdim byle eylerle. (E)
Askerde arkadalar onu, ocuk diye arrlard. (AK)
Yallkta alt ya ayrm hi nemli deil, ama o yalarda alt ya ayrm
okmu gibi gelir insana. (ZK)
Kklnde onu mekteplere gtrm. (R)
Genliinde ok yakkl bir delikanlym.
Onu hastalnda ziyarete gelmeyenlere darlmt.
4.3.1.2.1.3. Sre:
Haber btn kasabay iki gnde dolat. (E)
Bu gzlerle on dakikada samimi olunur. (AK)
Sen bu paray yirmi senede deyemezsin. (AB)
ki saatte bir mola veriyor. (R)
Haftada iki kere Kuran mektebinden sonra gittikleri bir cilti dostum
var.(E)
68
Hakk Celis, on iki saat zarfnda on iki senelik bir hayat tecrbesi yapm
gibiydi. (ZK)
On dakikada istasyona ulatm.
gnde Kazakistana ulatm.
4.3.1.2.1.4. Ara:
Geceleyin bir mumun nda baknz. (R)
Birden, buzla kapl kepenk patlar gibi ald ve orada gnete l l parlayan
pencerenin erevesi iinde grdm gzelim sevgilimi. (E)
4.3.1.2.1.5.Tarz:
Geen akam yine ayn ekilde oturmutuk. (AK)
Ba nnde dnyordu. (AK)
Ama airane bir ekilde hatrlard. (AK)
Konumay ayakta dinledik. (RK)
Kitab bir solukta okudum. (FH)
Bir kadeh konyak doldurdu ve bir yudumda yarsn iti. (ZK)
Adamcazn ehresi fena halde bozulmutu. (HD)
Bylece dank nizamda, ar admlarla, postahaneye doru yrdk. (HD)
Otobste ayakta yolculuk yapt.
Polis klnda eve gelen adamlar kadn ldrd.
4.3.1.2.1.6. Fiyat, Oran:

Her bin lirada iki yz lira zarar (MB)
Kazancmn yzde yirmisini vermeye hazrm. (MB)
Yzde be krmz var. (RK)
Evinin te ikisini kzlarna balad. (ZK)
Hkmet yzde ka orannda zam yapacana karar veremedi.
Be bin lirada iki yz lira faiz alm.
4.3.1.3. Yklem:
Taksi zaten darda, haydi gidelim! (AK)
69
Hangi cephedeydin sen? (E)

Ben daha drt gn buradaym. (AK)
Sekiz saattir trendeyim. (KD)
Yreimdedir tkenmeyen akn arpnts. (MB)
Burada kimse yok, herkes darda. (RK)
Burnumuzdan tuttu dman, biz boaz kaydndayz. / Bir bakn: hl m hl
ihtiras ardndayz. (ZK)
Konuk gittiimiz bir evde yemekteyiz. (ZK)
Dnlmez akamn ufkundayz. (LK)
Bu yaz tatilde Antalyadaydk.
Senin aradnda toplantdaydm.
4.3.2.1. Bulunma Grubu:

nsan gc, devlet gc yannda denizde damla gibidir. (ZK)
Uzun yolculuktaki tanmalarnda ykte hafif pahada ar eyalar tercih
edilir. (ZK)
Size imdi anlatmayaym da eski bahedeki hlamur aacnn dallarndan
kk parmam byklnde buz paracklar sarktn, scak, yemyeil ve gneli
yaz gnlerini hatrladm bahenin kederden, kardan ve bakmszlktan insann aklna
lm getirdiini syleyeyim. (E)
Ekmein drtte birini yanndakine uzatt. (LK)
inde usta insanlarla bir arada alyor. (LK)
Dnde az sayda davetli vard.
Benim yaptklarmn yannda onunkiler solda sfr kalr.
4.3.2.2. Aitlik Grubu:

stanbuldaki ve taradaki paalara ve zenginlere kitaplar yaptrd iin tek
tek tand Tebrizin stat nakka ve hattatlarnn yoksulluk ve umutsuzluk iinde
olduunu anlatt. (E)
Masadaki kitaplarn hemen topla!
70
Yolcu vapurundaki insanlar denizin gzelliine dalmlard.
4.3.2.3. kilemeler:
Elde avuta ne varsa birka yl iinde yiyip bitirdiler. (ZK)
Emirgnda, Kandillide, Yenikyde urada burada dolatm. (ZK)
ki yakn arkada, varlkta yoklukta birbirlerine destek olmak iin ant
imilerdi. (ZK)
tede beride bizim aleyhimizde konuuyormu. (NK)
Srgnden dndkten sonra Sait Beyle arada srada buluu, konuurduk.
(HD)
Arkadam Sezaiyle ayda ylda bir grebiliyorum.
Onu ne zaman arasam konuda komuda oluyor.
Evde barkta duramaz oldu.

akta kal-, arada kal-, elde et-, elde kal-, elde tut-, evde kal-, sznde dur-,
tepesinde eki-, yerinde say-, yolunda git- gibi. (ZK)
ki akrabay bartrmak iin yaknlar da arada kaldlar. (ZK)
Sznde durmad mavi gkler. (LK)
Memleket topraklar burnumda ttyor.
Onca yl almasna ramen yerinde sayyordu.
71
5. AYRILMA DURUMU
(Osm. mefln anh; Alm. Ablativ; Fr. ablatif; ng. ablative; Rus. ishodny
padej )
5.1.TANIM
Trkiye Trkesinde ayrlma durumu +DAn ekiyle karlanr. Ayrlma
makalelerde inceleyelim.
Zeynep Korkmaz: kma hli

( Alm. Ablativ; Fr. ablatif; ng. ablative; Lat. Ablativus; Osm. denli
meful, mefln anh )
Kelime gruplarnda ve cmlede, fiilin gsterdii olu ve kln
kendisinden uzaklatn gstermek iin kullanlan isim hli.132
Ahmet Topalolu: kma hli

( Osm. mefln anh, mefln minh; Fr. ablatif; Trke kma hli
(durumu), kopumluk, -den hli (durumu), ablatif (hli), kopmalk
dm, ayrlma hli (durumu), uzaklama hli, kimden hli).
Cmlede isim soylu kelimelerin, yklemin belirttii iin
nereden kaynaklandn gsteren ve genellikle uzaklama, ayrlma ve
sebep ifade eden hli. Trkede bu hl +DAn ekiyle yaplr. r.
Kap+dan kmak, ev+den ayrlmak, souk+tan donmak, gne+ten
yanmak.133
Vecihe Hatipolu: kma durumu

( Osm. mefulnanh; Fr. ablatif; ng. ablative; Alm. Ablativ). ( Derl.
den hli, uzaklama hli, ayrlma hli, k hli ).
Adn veya ad grevli szcn kavramndan k gsteren
durum. Trkede bu durum den (-dan, -ten, -tan ) ekiyle gsterilir.
Evden (ev-den), odadan (oda-dan), ipekten (ipek-ten), ocuktan
(ocuk-tan) vb. 134
132
KORMAZ (1972: s. 37).
133
TOPALOLU (1989: s. 50-51).
134
HATPOLU (1972: s. 29).
72
Berke Vardar: kma durumu

(Alm. Ablativ; Fr. ablatif; ng. ablative).
Ad ya da ad soylu szcklerde genellikle kaynak, uzaklama,
ayrlma belirten durum. Trkede kma durumu den (-dan, -ten,
-tan) ekiyle gsterilir. 135
Mehmet Hengirmen: kma durumu

(ng. ablative; Alm. Ablativ; Fr. ablatif)
Eylemi, bildirdii i, olu, ve durumun kayna, k
noktasn gstermek zere tamamlayan tmlelerin bulunduu durum.
Trkede kma durumu, tmlecin zerine getirilen dan
(-den, -tan, -ten) ekiyle belirtilir. kma durumunu bulmak iin
ykleme nereden sorusu sorulur.136
Muharrem Ergin, ayrlma durumunu fiilin gsterdii hareketin kendisinden

uzaklatn ayrldn gsteren adlarn bulunduu durum olarak tanmlar. Ayrlma
durumu ynelme ve bulunma durumlaryla birlikte zaman ve mekan iinde iin yerini
ve ynn bildirir. Ayrlma durum eki nl uyumuna bal olarak dan, -den, -tan, -ten
eklindedir.137
Tahsin Banguolu, ayrlma durumuna kimden hli adn verir. Adn kma
(ablatif), uzaklama hlidir.138
Haydar Ediskun, -den durumu bal altnda ayrlma durumunu, ad fiile

balayan ve genellikle fiilin kendinden uzaklatn, ayrldn belirtmek zere adn
girdii durum olarak tanmlar. 139
Tahir Kahraman, ayrlma durumu iin, Bir eylemin yaplnn balad,
kt ve znesinin gittike uzaklat yerin, varln, kavramn karl olan ad, o
eylemi bildiren fiile +Den ekiyle balanr. fadesini kullanr.140
135
VARDAR (2002: s. 60-61).
136
HENGRMEN (1999: s. 100).
137
ERGN (1992: s. 235-237).
138
BANGUOLU (1990: s. 328).
139
EDSKUN (1999: s. 111).
140
KAHRAMAN (1999: s. 287).
73
5.2. AYRILMA DURUM EKNN LEVLER
Ayrlma durumunun ilevlerine bakalm:

Muharrem Ergin, uzaklama, kma, yer, ayrlma, mene, cins, terkip, balama,
mahrumiyet, yokluk, vasta, zaman, sebep, tarz, l, deer, kymet, bedel, para, ksm,
karlatrma, korku, rknt, holanma, vazgeme, aitlik, eit, vasf, tercih, gr,
noktainazar vs. ilevlerini sralar.141
Agop Dilar, -dan/ -den hli ekinin yalnz ayrlma gstermek iin
kullanlmadn belirterek daha birok kavrama hizmet ettiini belirtmektedir. rnein,
evden geldim cmlesinde ayrlmak anlam vardr, fakat kye bu yoldan gidilir
cmlesinde ayrlma deil, tam tersine izlemek, ayrlmamak (prolatif) gerei
gsterilmektedir. Dilar, ekin 20-30 grevinin gsterilebileceini belirtmektedir.142
Ahmet Buran, ayrlma durum ekinin, Trkede en geni ilevli durum eki
olduunu syleyerek bu ekin balca grevlerini yle belirlemitir:
, hareket ve nesnenin balangcn, k noktasn bildirir (yer tamamlaycs
olur). Cmlenin zarf durumundadr. Hareketin ve iin zamann bildirir. ve hareketin
sebebini bildirir. Mukayese derecesi kurar. Eyann neden meydana geldiini bildirir.
Btnn bir parasn ifade eder. Btn ifade eder. Yer ve yn bildiren kelimelere
eklenerek, hareketin yer ve ynn belirtir. Bir eyin iinde manas verir. Sonra,
geri, beri, gayr, baka, nce, te, yana, daha, dolay, ieri, taraf gibi baz edatlarla
birlikte cmlede deiik grevlerde kullanlr. An sfat-fiiliyle dktan anlamnda
kullanlrlar. arak / -erek zarf fiiline eklenerek, onun anlamn pekitirir. kilemeler
kurar.143
Zeynep Korkmaz, ayrlma durumunun bal bulunduu fiilin tad anlam

ayrlklarn ve ayrlma durumuna girmi olan adn iliki biimlerine gre, ayrlma
durum eki +DAnn ad fiile yer, mekan, zaman, hareket biimi, sebep, l, miktar,
141
ERGN (1992: s.235).
142
Agop DLAR, Gramer, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1971, Ankara 1989, s. 134.
143
BURAN (1999: s.273- 275).
74
fiyat , bir btn veya btnn parasn gsterme gibi bir ok ilikilerle baladn
syler.
Korkmaz, ekin balca ilevlerini yle sralar: Bir olu ve kln k noktasn,
hareketin nereden baladn bildirir. Eklendii ad fiile -den dolay, -d iin ifadesi
ve sebep sonu ilikisiyle balar. Zaman gsteren adlarda olu ve kln zamann
bildirir. Eklendii ad, fiile bir nesnenin hangi maddeden yapldn veya olutuunu
gsterme ilikisiyle balar. Ekledii ad, baka bir ad veya fiile bir btnn parasn
gsterme veya o btnden gelme ilikisiyle balar. Bir btn bildirir, ad fiille
btnlk ifadesiyle balar. Yer ve yn bildiren szlerde ad tamlamasnn tamlanan
esi olarak fiildeki olu ve kln yer ve ynn gsterir. Eklendii ad fiile bir eyin
kendiliinden anlalmas ilikisiyle balar. Adlardan sonra baka, beri, dolay, gayri,
geri, sonra, yana gibi kma durumu isteyen edatlarla birleik edat gruplar oluturur.
kma durumu eki alm bir ad, baka bir ad veya ad soylu kelimeyle kma grubu
oluturur. Eklendii adla daha sonra gelen sfat arasnda karlatrma ilikisi kurar.
Eklendii ad fiile zarf ilikisiyle balar. Ayn kelimenin art arda kma ve ynelme
durumlarna girmi biimleriyle zarf grevinde e ve zt anlaml kelimeler kurar.
Eklendii ad fiile -d iin, -dan dolay, dolaysyla anlatmyla balar.
Eklendii ad; konumak, sz etmek, bahsetmek vb. baz fiillere hakknda, zerinde
anlatmyla balar. Eklendii ad fiile ile, vastas ile anlamn veren vasta ilikisi ile
balar. Eklendii ad, fiile veya baka bir ada mensup olma, ait olma, yerden
gelme anlam ve ilikisiyle balar. Eklendii ad, fiile takiben, izleyerek anlam ve
ilikisiyle balar. Ekin, ad fiile hedef, maksat, sonu vb. baz ilikiler ile balar.
Eklendii adla birlikte anlamca kaynam ve deyimlemi birleik fiiller oluturur.144
Tahir Kahraman, ayrlma durum ekinin dier durum eklerine gre daha geni bir
kullanm alan olduunu belirtir. Ona gre bu ekin adlara kazandrd ilev +E
ekininkinin tam tersi yndedir. Yn- ynelme bildirme grevi, bu iki durum ekiyle
ekimlenen adlarn temel grevleridir. +DEn ekinin balama, kma, ayrlma,
uzaklama kelimeleriyle anlatlabilecek olan ilevi genel bir ereve oluturur.
+DEnli adlar, anlatmda balandklar fiillere gre de deiebilen, daha somut anlaml
terimlerle belirtilebilecek zel ilevler grrler. Ancak, bu zel ilevlerin hepsi de
144
KORKMAZ (2003: s. 301-317).
75
balama, kma, ayrlma, uzaklama anlamlarnn deiik boyutlarn olutururlar.

+DEnli adlar anlatmda: Bir yerden kma, bir zamandan kma, bir durumdan -
ortamdan kma, bir varlk- kavramdan kma; balama- balang, ykselme, oluma-
gerekleme, geme, ilerleme, kken- kaynak, ynelme- hedef, konu, ilgi, sebep, tr,
fiyat, karlatrmabildirme ilevi grrler. Baz kelimelerle kalplaarak zaman
zarflar, durum zarflar ve soru zarflar olutururlar. Yapm eki olarak kullanlabilir.
Trkiye Trkesinde belirtilen esi nicelik ya da belirsizlik bildiren belirtili ad
tamlamalarnda tamlayan ekinin yerine +DEn kullanlabilmektedir. Deyimlerde ve
ikilemelerde kalplam olarak grev yapar. Adlar ekim edatlarna balayarak edat
bekleri oluturur.145
Ayrlma durumu ekinin cmle ierisindeki grevlerinden biri de cmlede, nesne
grevinde kullanlabilmesidir. Dilimizde anla-, k-, dn-, i- vb. pek ok geili fiil +I
tamlaycsnn yannda +DAn tamlaycsyla da kullanlabilmektedir.146 +DAn ekli
nesne gesinin olup olmayaca ile ilgili olarak Erdoan Boz da bu konunun, fiilin
anlam ve buna bal olarak, kullancnn zorunlu tamlaycdaki hl eki tercihiyle izah
edilebileceini belirterek asl olann geili fiillerde olduu gibi eylemin zne dnda
baka bir varla dnk olmasdr, demektedir.147 Ekin bu ilevinden Enver Naci
Gken de kma durumunda olan szckler nesne grevinde olabilir diyerek ksaca
bahsetmektedir.148
Nurettin Ko, ayrlma durum ekinin baka grevleri iin ise unlar belirlemitir:
Bazen neden bildirir. Eylem bei iinde yer alarak, yine neden bildirir. Zaman
belirten belirte kurar. yelik ekiyle birlikte say, l, oran belirten kmal ad bei
kurar. Kaynak, ilikinlik kavram verir. Hakknda, konusunda anlam verir. Yn,
uzaklk belirtir. Eylemlikten sonra gelir ve yznden, -d iin anlam verir.
Eylemsiden sonra gelir ve hakknda, konusunda anlam verir. stnlk, karlatrma
145
KAHRAMAN (1999: s.288-290).
146
Glsel SEV, kma Durumu Ekinin Nesne Grevinde Kullanm, V. Uluslar aras Trk Dili
Kurultay Bildirileri, Ankara 2004., s. 2664.
147
Erdoan BOZ, Trkiye Trkesinde +DAn Ekli Nesne gesi zerine, V. Uluslar aras Trk Dili
Kurultay Bildirileri, Ankara 2004, s. 509.
148
Enver Naci GKEN, kma Durumu (-den) ve Kapsam, Trk Dili, c. 30, s. 279, Ankara 1974, s.
973-978.
76
belirtir. mak ve -sa ekleriyle birlikte kartlk belirtir. kmal ad bei kurar. Yana
szc ile birlikte kullanldnda, kma durumundan ok, ballk, iin anlam verir.
in yerine kullanlr. lge bei kurar. kmal ikileme yapar. Deyimlemi eylem
bei kurar.149 Koun kmal ikilemeler olarak ifade ettii ilevle ilgili olarak Glsel
Sev de +DAn.. +A Yapsna likin adl makalesinde150 grlerini bildirmektedir.
-den ekinin ilevini, eitleniini, yaratt anlam deiikliklerini anlatan
makalesinde Osman Bolulu, bu ekin kma, ayrlma, kopu, kaynak bildirdiini ancak
bu aklamalarn da yeterli olmadn belirtmektedir. Ekle sfat tamlamas, ad
tamlamas kurulabilecei, isme getirilen ek sayesinde gerekten gzel rneinde olduu
gibi pekitirme ilevinin ortaya ktn yazmtr.151 Zehra Karacaer de -den durum
ekinin kullanlan anlamlarnn metin trne gre farkllk gsterdiini ve ekin anlamn
sadece kma ile snrlandrlmamas gerektiini ve ekin kapsamnn ok geni olduunu
belirtir.152
Bu ek ile kurulan ve neden bildiren cmleler neden-sonu tmceleri olarak da
belirtilmektedir. lk eyleme getirilen den nedeni bildirmektedir. sim soylu szcklere
de gelerek neden anlam verir.153
Sz dizimi ile ilgili olarak yazlan kaynaklarda da ayrlma durum eki alan kelime
ve kelime gruplar iin dolayl tmlecin bir alt bal olarak kmal tmle, -denli
dolayl tmle, kma tmleci, - den tmleci terimleri kullanlarak bu durum ekinin
ilevleri verilmektedir.154
Ekin ilevleri ile ilgili olarak yukarda aklanan grlere benzer bilgiler farkl
kaynaklarda da yer almaktadr.155
149
KO (1996: s. 77).
150
Glsel SEV, +DAn +A Yapsna likin, Trkoloji Dergisi, C. 15, S. 1, Ankara 2002, s. 247-259.
151
Osman Bolulu, Trkede Eklerin nemi ve den Eki, Trk Dili Dergisi, C. 4, S. 23, s. 41.
152
KARACAER, Zehra, Trkedeki Den Durum Eki Sadece kmay m erir?, 20. Ulusal Dilbilim
Kurultay, 12 Mays 2006, Maltepe niversitesi, stanbul. (Baslmam Bildiri)
153
Osman Bolulu, Neden Sonu Tmcesi, Trk Dili, C.9, S. 53, Mart-Nisan 1996, s. 17-19.
154
SALAM, (1977:s. 96-98). DZDAROLU (1976: s. 99-103). Rasim MEK, Trke Szdizimi,
Trabzon 1987, 124-126); ERKMAN-AKERSON, OZL, (1998: s. 79-81). BLGEGL (1984: s. 37-38).
ERTEN, ZELK (2000: s. 118-119).
155
Kevser ACARLAR, kma Durumunda (den hlinde) Szcklerin Tmcede Trl Kullanllar,
Trk Dili, S. 235, Nisan 1971, s. 34-37. Kerime STNOVA, Trkede Yap Kavram ve Sz Dizimi
ncelemeleri, Bursa 2002, s. 33. HATPOLU (1981: s. 154-157). ATABAY, ZEL, KUTLUK (2003: s.
38-39). KESKN (2004: s. 34-35). BLGN (2002: s. 210-215). HEPLNGRLER (2005: s. 186-187).
GENCAN (2001: s. 129-131). KIRKKILI, ULA (2003: s. 42-43). ZLFKAR (1991: s. 79). GNE
(2002: s. 69-70). BOZKURT (2000: s. 34). ZKIRIMLI (2002: s. 157-158). ZEYNALOV (1993: s. 97-
100). OLGUN (1996: s.66). DEMRAY (1991: s. 106). HENGRMEN (1998: s. 125). DEMR (2004: s.
275-276). ZSOY (1994: s. 81-86).
77
5.3. AYRILMA DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER
5.3.1. Cmle inde Kurduu Yaplar
5.3.1.1.1. levleri:
5.3.1.1.1.1. Yer:
Tam gsnden vurulmutu. (AB)
Bu yama geldim, gerek saygnn yrekten deil, kk kurallardan ve
boyun emekten kaynaklandn bilirim. (E)
Sana dn bir tepeden baktm, aziz stanbul! (R)
Bu yer ehirden uzakta mdr? (E)
iftliin az ilerisinden bir nehir geerdi. (AK)
Kulbenin penceresinden sokaa bakardm. (AK)
Erzincandan trene bindik, Kemaha gelince arkadam indirdiler. (AB)
Yeil pencerenden bir gl at bana. (R)
Toroslardan ovaya inince, ova olabildiince sessizdir. (NS)
O, yemeini her gn evden getirir. (FH)
Fabrikadan yeni km, una bakn. (ZK)
Mehmet Ali yokutan indi. (HD)
Anladm ki air benim gibi anlatt mevzular elinden, kalbinden karyor.
(HD)
Dn stanbuldan Ankaraya gelecekti.
ocuk trafik kazasnda bacandan yaralanmt.
5.3.1.1.1.2. Hareketin Yn:

lerden saa dnnz. (NK)
Sadan soldan uzun cephane kollar geiyor. (NK)
Bulmacada yukardan aaya doru nc sorunun cevab neydi?
78
5.3.1.1.1.3. Konu:
Hayat pahallndan herkes ikayet ediyor.(NK)
Kadn ocuklarndan sz etti. (FH)
Venedikte grd portrelerden sz ederken, yz bazen bir anlna bir
ocuunki gibi aydnlanp hayatla doluyordu. (E)
O da bana kendi hayatndan bahsetti. (AK)
Abdlmecit devrinin o ar, zarif ve iin iin geleneki Osmanllndan eser
kalmad. (ZK)
Herkes onun arballndan vgyle sz eder.
Okuyucular, onun yazd son eserden bahsediyorlard.
5.3.1.1.1.4. Karlatrma:
Gramofon radyodan tamamen ayrdr. (AK)
Rengin gzeldir glden, laleden. (AB)
Klelie hayr diyen bir kadndan daha onurlu bir insan dnemiyorum.
(MB)
Benim bir teyzem var, ihtiyar, senden ihtiyar; cimri, senden cimri; Mslman,
senden Mslman; fakat hain. (E)
Elle yazmaktansa bilgisayarda yaz. (E)
stanbuldan gzel ehir yok. (RK)
Duvarlar yerden bizim boyumuzdan daha alak bir ykseklikteydi. (ZK)
Ondan daha baarl birini tanmadm.
Baldan tatl szleriyle herkesi yumuatmay baarr.
5.3.1.1.1.5. Malzeme:
Baz rk grgen direklerinden karkas yaplm. (AK)
Anas kzna tatan bebek yapm. (AB)
Demirden, elikten masa yaplr. (SS)
Bu dolaplarn en iyilerini ceviz aacndan yaparlar. (ACE)
Sen en gzelini uyurken uykularn / dnmeden gnn cehennem olduunu /
ben kr jiletlerden raylar yaptm / sessiz gecede daha iyi ilerlemek iin (E)
79
pekten bir mzrak bir de yel deirmeni hediye etmeliyim. (MB)

Solda muallimin limon sandndan ktphanesi, bir ikinci sedir, ocuun ders
yapt mini masa mevcuttur. (ZK)
Elektrikten enerji elde edilir. (HD)
nce kumatan yazlk elbise diktirdim. (HD)
Mermerden merdivenle ulalrd o gzel eve.
Boynundaki boncuktan kolyesi, koluna takt altndan bilezii ile ok hotu.
5.3.1.2.1. levleri:
5.3.1.2.1.1. Zaman:
Hilekrn mumu akamdan sner. (E)
lk akamdan bu kadar para harcatmamalyd. (AK)
Erkenden gelir, beni uyandrr. (AK)
Ktan yaz hazrlklar balad. (KD)
Sabahtan kalktm, ezan sesi var. (AB)
Eskiden burada bir balk kulbesi vard. (RK)
mr ayrlktan mubah / Ben bu candan dnden getim. (HD)
Biz nceden onunla hi anlaamazdk.
Buralara oktan uramyordum.
5.3.1.2.1.2. Sebep:
Gzleri korkudan bym, sesi arpntdan kesik kesik kyordu. (R)
Seniha i skntsndan bitiyordu. (R)
Scaktan baygn dm. (AB)
Kentin erkeklerinin ou askerde olduundan, bunlarn da byk ksm
ehit dtnden, savunmas zayflam olan Vanda milis kurulmutu (MB)
Balk batan kokar bunu bilmemek / Seyrani gafilin ahmaklndan. (NK)
Size imdi bunlar anlatmayaym da eski bahedeki hlamur aacnn
dallarndan kk parmam byklnde buz paracklar sarktn, scak, yemyeil
80
ve gneli yaz gnlerini hatrladm bahenin kederden, kardan ve bakmszlktan

insann aklna lm getirdiini syleyeyim. (E)
Kitap gizli olduundan, padiahmz benim iin Hazinedarbandan gizli bir
para kartt. (E)
Btn k hastalktan bam kalkamamt. (AK)
Mavi gzler korkudan bymt. (AK)
Grltden ders alamadm. (RK)
Kadn yorgunluktan bayld. (FH)
Can skntsndan bir ya da iki kez kendime menemen ya da omlet yapmaya
balamtm. (ZK),
Yazn otlardan, sazlardan suyun yz gzkmez. (ZK)
Ba arsndan yaknp duruyordu.
Glmekten gzlerinden ya geldi.
Onun tembelliinden herkes bkmt.
5.3.1.2.1.3. Ara:
Sizin gibi ince kiiler de ayak izlerine bakarak hrsz bulur gibi
kelimelerimden ve renklerimden benim kim olduumu kefe alsnlar. (E)
Onu baarlarndan tanrm.
5.3.1.2.1.4. Tarz:
Herata inip bu sefer yar kr eski statlardan birine otlarn ve yapraklarn
kvrm kvrm kvrln ezberden nakettirir. (E)
Yamur hafiften yayor. (RK)
Ensesine akacktan bir amar vurdu. (NK)
Yurdumuzu kalpten severiz. (HD)
stanbul, yrekten karlad Mustafa Kemali. (HD)
Seni yrekten alklyorum.
5.3.1.2.1.5. Fiyat:
ki kurutan ayran sat. (AK)
lk partide kilosu elli kurutan otuz ton salyangoz toplanmtr. (R)
81
Portakallarn tanesini ellier kurutan verdi. (HD)

Peynirin kilosunu on be liradan satyormu. (HD)
On milyondan satlan gmleklere rabet bir hayli oktu.
5.3.1.3. Nesne:
Vekil uzun uzun ekonomik ilikilerden bahsetti. (EB)
Kpek, ocuun elinden srd.
Herkesi ilgilendirecek konulardan konualm.
5.3.1.4. Yklem:
Bu izgiler, senin anlayacan, glmekten deil, gneten (AK)
Bu mektup babasndandr. (KD)
O zaferler getiren atlarn / Nallar altndanm. (MB)
Btn bunlar sevgidendir. (RK)
rperii sendendir szcklerin / bir dan eteklerinin havalan sendendir.
(E)
Onun bu davrannn sebebi korkudand.
Kitabn eksik sayfalar ortadanm.
5.3.2.1. Ayrlma Grubu:

Herhalde postac imdi adamn elinden kurtulur, Salihe gkten dm bir
mektubu getirirdi. (ZK)
Bu iirler henz ahenkten yoksun. (ZK)
Sakin ve kendisinden emin alyor. (LK)
Evde ekirgeden bol bir ey yoktu. (LK)
Her meslekten, her loncadan btn stanbulun katld bu elli iki gn sren
snnet dnnn hikyelerini ta Acemistanda duymu, treni anlatan kitab daha
yaplrken iitmitim. (E)
Her eyi bildiini dnyor ve kendinden emin admlarla ilerliyordu.
Elden dme ald arabay ve ve bitiremiyordu.
82

Ta ocukluktan beri birlikte nakettiimiz bir budalaya kydm kyal hibirini
grmek istemiyorum artk. (E)
Dersten sonra grrz. (KD)
Adam bizden sonra dm. (AB)
Gnlerden beri kazan kaynatmam, sofra yayamamt. (MB)
On be yirmi basamaktan sonra s kata klr. (ZK)
Mfit Bey, iki gnden beri ald haberleri saklamak suretiyle ikinci vazifesini
muvaffakiyetle baarmt. (ZK)
Bir haftadan beri sana mektup yazamadm. (R)
Senden bile zengin. (NK)
Bu yzden elli yldan beri Trkeciyiz. (HD)
Otomobiller uzaklatktan sonra Sheyl Erbil iini ekti. (HD)
Bundan dolay derslerinde baarl olamadn syledi.
Okuldan sonra iki arkada ktphaneye gittiler.
5.3.2.3. kilemeler:
Ta yarld batan baa. (AB)
Derinden derine rmaklar akar. (AB)
Uzaktan uzaa oban emesi. (AB)
Oturmu, uradan buradan konuuyor, dertleiyorduk. (MB)
Soldu, gnden gne sessiz, soldu. (R)
ark batan baa yllarca dolatm, gezdim. (ZK)
Dakikadan dakikaya artan heyecan Nihat Efendinin belki orada,
meydanlktaki emenin nnde paralanp ldrlmesine sebep olacakt. (ZK)
Durup dururken, akamdan sabaha byle bir ey karmak akl kr
deildir. (HD)
Arkadalaryla dereden tepeden konumay severdi.
Oradan buradan bulduu ilerle geinirdi.
83
5.3.2.4. Belirtili Ad Tamlamas:

Kitaplarmdan biri kayp. (RK)
n dilerinden yok. (MB)
Elbet biri malup olacaktr iki devden. (R)
rencilerden birka bu konuyu anlamam.

Sradan insann edimini, ilevini silerseniz erdemini bilemezsiniz. (MB)
Candan bir dost bulamamaktan yaknyordu.
ten bir glmsemesi vard.

bandan at-, batan sav-, elden ayaktan kesil-, elinden kar-, ellerinden tut-,
canmdan bez-, felein emberinden ge-, gzden d-, gzden geir-, glmekten krl-,
yanandan kan damla- gibi. (ZK)
Allah kimseyi elden ayaktan drmesin. (ZK)
Kl aldrmaz burnundan / Bbrlenir, kabarr. (ZK)
ntihara dair yeni tafsilat veren sabah gazetelerini de beraber gzden
geirdiler. (LK)
Adam ocuu batan savmaya alyordu.
Bu frsat da elinden karma!
84
6. LG (TAMLAYAN) DURUMU
(Osm. izfet; Alm. Genitiv; Fr. gnitiv; ng. genitive; Rus. roditelny padej )
6.1. TANIM
Trkiye Trkesinde ilgi (tamlayan) durumu +(n)I4n ekiyle karlanr. Birinci
teklik (ben) ve birinci okluk (biz) adlndan sonra +Imdr. lgi durumuyla ilgili
yazlanlar dil bilgisi kitaplarndan, terim szlklerinden ve ilgili makalelerden
inceleyelim:
Zeynep Korkmaz: ilgi hli

( Alm. Genitiv; Fr. gnitif; ng. genitive; Osm. izafet).
Tamlamalarda bir ismin baka bir isimle ilgili olma hli. Bu
hl + In, / nIn, + Un / + nUn ekleriyle karlanr: aac + n yapra,
kitab+n kapa, okul+un bahesi, gzelli+in srr vb. Tamlamalarda
tamlayan grevindeki isim ilgi ilikisini ilgi hl eki almadan da
kurabilir: aa kabuu, yamur havas, toprak kokusu, ocuk sesi,
mum , ana yrei gibi. Ancak, bu trl tamlamalarda, tamlanan
isim belirsiz bir isim durumundadr. Ev + in kaps belirli bir evin
kaps olduu halde, ev kaps herhangi bir evin kapsdr.156
Ahmet Topalolu: ilgi hli

(Osm. izfet; Fr. genitif ; Trke balamlk, genitif ( hli), -in hli,
trlk dm, ilgi hli, tamlayan durumu, katlma hli, kimin hli).
sim tamlamalarnda bir kavramn baka bir kavrama
balandn, onunla tamamlandn gsteren hl. Bugnk Trkede
ilgi hli In ve -nIn ekleriyle yaplr. r. At-n aya, ev-in odas,
okul-un bahesi, gz-n rengi; baba-nn saat, tilki-nin kurnazl,
komu-nun ocuklar, grlt-nn iddeti. Bu hl eksiz de
157
oluturulabilir. r. saray odas, gz bebei, komu ocuu.
Vecihe Hatipolu: tamlayan durumu

(Osm. muzafunileyh; Fr. genitif, possesif; ng. genetive, possesive;
Alm. Genitiv, Wesfall, Possesiv).
(Derl. in hli, ilgi hli, balama hli, k dm, aitlik hli).
156
KORKMAZ (1992: s. 87).
157
TOPALOLU (1989: s. 89).
85
Ad grevindeki szcn tad kavramn baka bir

kavrama balanmas durumu. Trkede bu durum -n (-in, -n, -un;
-nin, nn, -nun, -nn ) ekiyle kurulur: Evin (ev-in), tan (ta-n),
ocuun (ocu-un), zmn (zm-n), dncenin (dnce-nin),
kapnn (kap-nn), korkunun (korku-nun), zntnn (znt-nn)
vb.158
Berke Vardar tamlayan durumu

(Alm. Genetiv; Fr. gnitif ; ng. genitive ).
Bir kavramn baka bir kavrama balandn, onunla
btnlendiini gsteren durum. Trkede tamlayan durumu -n ( -in,
-un, -n; -mn, -nin, -nun, -nn ) ekiyle oluturulur. 159
Mehmet Hengirmen: tamlayan durumu

(ng. genitive, possessive; Alm. genitiv, wesfall, possessiv; Fr.
gnitif ).
Adn ait olma durumunu gsteren durum. Tamlayan
durumunu bulmak iin ykleme kimin, neyin sorular sorulur. Son sesi
nl ile biten bir szckten sonra tamlayan ekinin bana /n/ nsz
gelerek -nn ( -nin, -nun, -nn ) biiminde kullanlr. 160
Muharrem Ergin, ilgi durumunu adn baka bir adla iliki de olduunu ifade
eden durumu olarak tanmlar. lgi durumu bazen eksiz, ounlukla ekli olur. lgi eki
nszle biten kelimelerden sonra -n, -in, -un, -n; nszle biten kelimelerden sonra
nn, -nin, -nun, -nn eklindedir. 161
Doan Aksan, adn bir baka kavramla ilikisine, balantsna tamlayan durumu
162
der.
Tahsin Banguolu, tamlayan durumuna kimin hli adn verir. Bu hldeki adlar
sahip olan, tabi olunan, kapsayan gsterirler. Ve bir sahip olunan, tabi olan,
kapsanan gerektirirler.163
158
HATPOLU (1972: s. 116).
159
VARDAR (2002: s.190).
160
HENGRMEN (1999: s. 352-353).
161
ERGN (1992: s. 228-231).
162
AKSAN (1998: s. 92).
163
BANGUOLU (1990: s. 328).
86
Oya Adal, tamlayan durum ekine, tmcede iyelik ardlnn gsterdii iyeyi
belirten birime eklenen, onu belirli klan bir ardldr, der. Tamlayan ardl birlik
oluturan bir ardldr. Belirtili ad tamlamalarnda tamlayan oluturur. 164
Ahmet Buran, ilgi ekinin ad durumu olup olmad konusunun tartmal

olduunu belirtir. Durum kavramn fiile dorudan balanan, fiili dorudan ilgilendiren
isimlerin, bu balanma veya ilgi srasnda iinde bulunduklar durum olarak tanmlar.
lgi hlinin dier durumlardan ilev farkll olduunu syler. lgi durumunun ismin
fiile gre durumunu belirlemedii iin ad durum eki saymaz. Ekin sadece ol- fiili ve
dr bildirme ekiyle birlikte kullanldn syleyerek bu durumunda fiilin ve ekin zel
yapsndan kaynaklandn belirtir.165
lgi durum ekini, durum eki olarak kabul etmeyen dil bilgisi aratrmaclar da
166
vardr. (bk. Tablo 1) Bu durumla ilgili olarak Leyl Karahan, ilgi hli eki de isme
belirtme, sahiplik, mensubiyet, ilgi vb. anlam kazandran bir ektir. Ykleme ve ilgi hli
ekinin fonksiyonlar, ismin kendi dndaki kelimelerle mnasebetini ifade eden bir
gramer kategorisi eklinde tanmlanan hl kavramna uygun dmemektedir. Bu iki ekin
hl eki saylmas doru deildir167 demektedir.
K. Grnbech, ad ekim eklerinin esas grevlerinin esas grevi kelimeleri
birbirine balamak ve hangi kelimelerin hangileriyle yakn iliki kurduunu gstermek
deil aksine kelimeleri birbirinden ayrmak olduunu belirterek ilgi hlinin cmle
paralar arasndaki balant izgilerini iaret eden birer yol gsterici olduunu ifade
etmektedir.168
Tahir Kahraman, tamlayan durumuna belirten durumu, der. +(n)In ekinin bir
ad durum eki saylmas gerektiini adlar fiillere deil adlara balad iin, durum eki
saylmas gerektiini syler. 169
164
ADALI (2004: s.72).
165
BURAN (1999: s. 268-269).
166
BLGEGL (1984: s. 175), DEMR (2004: s. 272), EDSKUN (1996: s. 110), GENCAN (2001: s. 181)
167
KARAHAN (1999: s. 610).
168
GRNBECH (2000: s. 71).
169
KAHRAMAN (1999: s. 284).
87
Zeynep Korkmaz, ilgi durumunu eklendii ad ile baka bir ad arasnda sahiplik,
ilgi ba kurma durumu olduunu syler. lgi durumunun teki ad ekimlerinden ayrlan
tarafnn ad fiile balamamas olduunu syler. lgi durumu ekinin adlar arasnda iliki
kuran bir ek olduu iin ad durumu eki saymamann doru olmadn, bu ilikinin de
ekim basamaklarndan biri olarak kabul edilmesi gerektiini syler.
Korkmaz, iki ad arasndaki ilgi bann, ilgi durumu eki olmadan da
kurulabileceini syler. Bu durumda birinci ad eksiz, ikinci ad ise nc ahs iyelik
ekini alr: aa kabuu, ba dnmesi, buday kokusu, kazan yolu, sokak kaps, yamur
havas gibi.170
brahim Delice; eklendikleri kelimeleri anlam ve tr olarak deitirmeksizin
dier bir kelimeye anlamsal adan tamamlayc olarak balamaya ve kelime bei
yapmaya yarayan ekler olarak tanmlad kurucu ekler bal altnda ilgi durumunu ele
almtr.171
6.2. LG DURUM EKNN LEVLER
Muharrem Ergin, ilgi ekinin asl ilevinin ad ada balayarak belirtili ad

tamlamas kurmak olduunu syler. kinci ilevi ise ad fiile balamaktr: Orhan-ndr,
sen-in olsun. nc olarak da ilgi eki zamirleri edatlara balar: sen-in iin, on-un gibi.
Ergin, ilgi durum ekinin mensubiyet, aitlik ve iyelik bildirdiini ifade eder.172
Doan Aksan, ilgi durumunun belirtili tamlama kurarak adn gsterdii nesneyi
kesinlikle belli etmeye yaradn syler: kapnn kanad, kadnn terzisi. 173
Tahir Kahraman, ilgi durumu ekinin kurduu yaplar drde ayrr:

Adlar ve zamirleri iyelik eki alm baka bir ada balayarak, onunla birlikte
belirtili ad tamlamalar ve iyelik bekleri kurar: Cemin kzlar, obann ou,
idemin kokusu, kularn cvltlar, srnn ba; benim iim, senin szn,
onlarn kuyulargibi.
170
KORKMAZ (2003: s. 269-270).
171
DELCE: (2000: s. 147.)
172
ERGN (1992: s. 229-231, 381-383).
173
AKSAN (1998: s. 92).
88
Adlar ve zamirleri fillere balama grevi yapar: (oyuncam) Sevimin olsun,

(bu ikinci apkan) kardeinin olsun, (bu evi) kendilerinin yapmak (istiyorlar),
(btn baarlar) sizin olacak; (kazancnn yars) Cemileninmi, (o salkm)
Kemalindi, (bu tarla lnceye kadar) onundurrneklerindeki gibi.
Zamirleri ekim edatlarna balayarak edat bekleri oluturur: benim iin, senin
kadar, onun gibi, sizin ilegibi.
Belirten enin baland belirtilen ge, baz tekrarl kullanmlarda
sylenmeyi onun yerine, zamir greviyle +ki eki sylendii zaman; +(n) n eki
uland ad +ki ekine balama grevi yapm olur: (bizim evin odas var)
sizinki ka odal, (benim notlarm yksek) kardeiminki ok dk gibi.
Ayrca +(n)I4n uland ada ve ad grevli kelimeye u anlam zelliklerini
kazandrr:
Bir btn n karl olarak, kendi para snn adna balanr: aynann ucu,
bir elin iki parma, insann beli, masann aya, yolun kenargibi.
Bir sahip in karl olarak, kendine ait olan bir varlk ya da kavramn adna
balanr: Alinin hikyesi, bu kprnn alt, ky ortak mal, onun u davran,
senin dncen, yeilin tonugibi.
Bir tr n karl olarak, o trn bireyinin adna balanr: elmann r,
fndn irisi, insann efendisigibi.
-Dm; -Dn; -D; -Dmz; -Dnz; -DklEr; -EcEm, -EcEn, -
EcE, -EcEmz, -EcEklEr ekleriyle oluturulmu sfat-fiillere balanarak,
bir kip kavramna balanmam olan bu fiilimsilerin znesi olarak ilev grr:
Canmn istediini yiyemedim, onun verecei paray almam, benim geeceim
yola kma, rencilerin aldklar notlar yetersiz, sizin aldnz kumatan
isterimrneklerinde olduu gibi.174
Zeynep Korkmaz, ilgi durum ekini kullanld yerler bakmndan e ayrr:

lgi durumu ek alm veya almam olarak iki ad birbirine balar. gnl ba,
gz kapa, i acs, insann iyisi, perdenin boyu, yolun yars vb.
174
KAHRAMAN (1999: s. 284-285).
89
Zamirleri baz edatlara balar. benim gibi, senin gibi, onun gibi, bizim iin,
senin iin, onun kadar vb.
Baz fiiller ve dIr / -dUr bildirme ekiyle kullanlarak adlar fiile balar. u
175
ikisi senin u ikisi de onlarn saylr, elindeki Alinindir.
Alaeddin Mehmedolu, ilgi durum ekinin sadece adlar ynetebileceini belirterek

yle bir snflandrma yapmaktadr.
Sfatlarla ynetme: layn babas, onun dncesi.
Saylarla ynetme: onlarn ou, oturanlarn beincisi.
Zamirlerle ynetme: grenlerin hibirisi, onlarn kendisi.
Zarflarla ynetme: odann ierisi, kn sonras.176
Nurettin Ko, ilgi durum ekinin baka grevleri iin unlar ortaya koyar: Ad bei
biiminde deyimler kurar (ayann tozuyla, iinin adam), deyimlemi eylem bei
kurar (gznn iine bakmak, iin iinden syrlmak), tamlayan eki alm szck
yklem olur (At binenin, kl kuanann.) . 177
Yukarda da belirtildii zere ilgi hli ekinin belirtme, sahiplik, mensubiyet, ilgi
anlamlar ifade ettiini ve isim tamlamas kurduunu farkl kaynaklarda da grmek
mmkndr.178
6.3. LG DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER

6.3.1.1. Yklem:
At binenin, kl kuananndr. (E)
175
KORKMAZ (2003: s.277-280).
176
Alaeddin Mehmedolu, Trk Dilinde Baml Birleik Cmle-Sz Dizimi, Adapazar, 2001, s. 15.
177
KO (1996: s.80).
178
Kerime STNOVA, Ad Tamlamas- yelik bei Ayrm, Trk Dili, S. 641, Mays 2005, s. 418-
425; .M. Okan BABA, Tamlayan Durumu zerine Bir Deneme, Trk Dili Dergisi, S83, Mart-Nisan
2001, s. 29-33. HATPOLU (1981: s. 77). ATABAY, ZEL, KUTLUK (2003: s. 40). KESKN (2004:
s. 38). BLGN (2002: s. 214). HEPLNGRLER (2005: s. 188). ZLFKAR (1991: s. 95-96). GNE
(2002: s. 71-72). BOZKURT (2000: s. 28-31). ZKIRIMLI (2002: s. 161). ZEYNALOV (1993: s. 79-
84). OLGUN (1996: s. 66). HENGRMEN (1998: s. 125). ZSOY (1994: s. 26). ZELK-ERTEN
(2000: s. 116).
90
Bu tarlalar Durmu daynndr. (RK)

O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Annemindi bu gzel gmlek.
6.3.2.1. Belirtili Ad Tamlamas:

Lokantann bahesine ktm ve geldim. (R)
Hepsi de ekmek kokard / says unutulan parmaklarnn. (MB)
Hele babasnn amarlar ile geceliini giyince bsbtn baka bir adam
oldu. (E)
Kocamn yakkll dillere destand. (E)
Topraklarn en bereketlisini sende srdm. (LK)
Arkadamn kardeinin hasta olduunu dn rendim.
Yangnn duman Bodruma kadar ulat.
6.3.2.2.Edat Grubu:
Sizin iin bir kitap getirdim. (E)
Baarmak istiyorsan benim kadar almalsn. (RK)
Onun iin korkmayn. (SS)
Senin gibi bir dost bulamad.
Btn bu hazrlklar kimin iin yaptnz?
6.4. LG DURUMUNUN EKSZ BMNN KURDUU YAPILAR VE

LEVLER
6.4.1.1. Belirtisiz Ad Tamlamas:
Btn aile pazar gnleri bir araya gelirdi. (LK)
Hafta sonu geziye kacaz. (HD)
Mutfaktan kaynama fokurtusu, limon ve soan kokusu geliyor. (E)
Deniz mavisi gzleri herkesi bylyordu.
Kavun karpuz kabuklar her yere yaylmt.
91
7. VASITA DURUMU
(Osm. mef uln maa; Alm. Kasus Instrumentalis; Fr. cas instrumental; ng.
instrumental case; Rus. padej tvoritelny )
7.1. TANIM
Trkiye Trkesinde vasta durumu +(y)lA ekiyle karlanr. Vasta
makalelerden inceleyelim.
Zeynep Korkmaz: vasta hli

(Alm. Kasus Instrumentalis; Fr. cas instrumental; ng. instrumental
case).
smin belirttii nesnenin vasta olarak kullanldn, fiile
vasta olduunu belirtmek iin kullanlan hl. Eski ve orta Trkede
+In / + Un ekiyle karlanan bu hl, bugn Trkiye Trkesinde artk
kalplam zarflar hlindedir. Bunun yerine ile edat gemitir. Bu hl
ile edat veya bunun eklemi ekli olan +lE ekiyle karlanr. 179
Ahmet Topalolu: ara hli

(Osm. mefuln maa; Fr. instrumental; Trke kaygtlk, ara
dm, aral hl (durum), aralk hli, ile hli, instrumental
(vasta) hli, aletlik, kimle (bilelik, birlikte) hli, -le tmleci, ara
durumu).
Cmlede iin hangi ara veya aletle yapldn belirten hl.
Eskiden +In eki ile yaplan bu hl, bugn ile edat ve eklemi
ekilleriyle oluturulmaktadr. r. aya+n urd aya ile vurdu, el
ile tutmak, arkadala konumak. 180
Vecihe Hatipolu: ara durumu

"( Fr. instrumental; ng. instrumental; Alm. Instrumentalis ).
Szcn ara gibi kullanldn ya da zaman bildiren
szcn belirte olduunu gsteren durum. Trkede bu durum
179
KORKMAZ (1992: s.165).
180
TOPALOLU (1989: s. 29).
92
genellikle in ekiyle gsterilir: Ardn ardn gitmek, iin iin yanmak;

yazn, kn, gzn vb. 181
Berke Vardar: ara durumu

(Alm. Instrumentalis; Fr. instrumental; ng. instrumental ).
Eylemin belirttii oluun hangi arala yapldn gsteren
durum. rnein Portakal akyla kesti tmcesinde yer alan akyla
anlatm ara durumundadr. 182
Mehmet Hengirmen: ara durumu

(ng. instrumental; Alm. Instrumentalis; Fr. instrumental ).
Eylemin belirttii i veya oluun hangi arala yapldn
gstermek zere ad veya ad beklerinin bulunduu durum.
Trkede ara durumu, eklemi biimleri de bulunan ile
ilgeci ile belirtilir. Ali araba ile gitti; ocuklar elektrikle oynamasn!
Trkede, eski dnemlerde daha ilek olan bir ek, -n da ara
durumu belirtebilir. Ta yerinden gcn kaldrdk cmlesinde gcn,
g zerine gelmi n ekiyle glkle anlamn kazanmtr. Bu ek
iin iin yanmak, ardn ardn gitmek anlatmlarnda da kalplam
olarak bulunur. Bu rneklerle ara durumuyla ikilemeler kurulmutur.
183
Muharrem Ergin, Trkede vasta (instrumental) ekinin -n olduunu, zamanla

bu ekin ilekliini kaybettiini syler. Trkiye Trkesinde yazn, kn, gzn, yayan,
anszn, dnmeksizin, gndzn, iin gibi rneklerde kalplam vasta ekinin
olduunu belirtir. Ergin, ile edatnn vasta ekinin ilevlerini karladn syler. -n
eki ilekliini kaybederken, grevini ile edatna brakmtr. ile zamanla +lA,
biiminde eklemitir: aa-la, evler-le, babam-la, gibi.
Ergin, +lA ekine vasta grevi gren ile edatnn eklemi ekli olarak
baklmas gerektiini syler. +lA ekinin bununla, seninle rneklerinde olduu gibi
ilgi (tamlayan) durum ekinden sonra geldii iin +lAy durum eki saymaz. 184
181
HATPOLU (1972: s. 15).
182
VARDAR (2002: s. 23).
183
HENGRMEN (1999: s. 34).
184
ERGN (1992: s. 237-239).
93
Tahsin Banguolu, vasta durumunu dekim hlleri arasnda sayar, kimle

hli adn verir. Eski Trkedeki -in ekinin yerini tuttuunu (adag-n> ayak-la),
bugn ile taksndan eklemi olduunu syler. 185
Doan Aksan, vasta durumuna aral durum adn verir. Vasta durumu, adn
belirttii nesnenin bir ara olarak kullanldn, tmcede anlatlan iin
gereklemesinde adn belirttii nesneden yararlanldn gsterir. Trkiye Trkesinde
ile ilgeciyle anlatm bulmutur: bakla kesmek, kalemle yazlm mektup gibi. 186
Nadir Engin Uzun, arabayla szcnn yazmsal olarak tekil ama iki ayr
szckten olutuunu syler: araba ve ile. ile ilgecinin herhangi bir sesbilgisel
koullanma iinde olmadan kaynaaca szckle birletiini belirtir: 187
araba ile > arabayla tren ile > trenle
Ahmet Buran, eski Trkedeki +n vasta durum ekinin belli baz kelimelerin
gvdesiyle kaynatn, yer ald kelimelerde zarf ileviyle kullanldn syler.
Vasta ilevini artk, ile edat ve onun eklemi biimi olan +lA karlar.188
Tahir Kahraman, vasta durum eki hakknda unlar syler: +lE bugn eski
Trkedeki +nnin yerini tamamyla alm ve ada Trkiye Trkesinde, ara-
birliktelik bildiren bir durum eki olarak kullanlr olmutur. Trkedeki az aba ile ok
ey anlatma, anlatm kolaylatrma eiliminin sonucu olarak , ilenin yerine
+lEnin kullanlma orannn srekli ykselecei de bellidir. +lEnini bununla,
seninle gibi rneklerde, belirten durumu ekinin zerine gelmesi edat kkenli oluunun
bir sonucudur. 189
Zeynep Korkmaz, vasta ekinin ile edatnn eklemesinden oluan bir ek

olduunu, ekleme srasnda eklendii kelimenin dil benzemesine uymakla eklemenin
biim artn yerine getirdiini syler. lev bakmndan da eski Trkedeki +In / +Un
185
BANGUOLU (1990: s. 329-330).
186
AKSAN (1998: s. 92-93).
187
UZUN (2006: s.73).
188
BURAN (1999: s. 268).
189
KAHRAMAN (1999: s. 283).
94
vasta durum ekinin ilevlerini tmyle zerine aldn, vasta ve birliktelik ilevini
bir ek olarak srdrdnden ekim eki olduunu belirtir. 190
zgr Ay, +(y)lA (<ile) ekli, bir ek olarak kullanldnda eklendii kelimenin
ses zelliine bal olarak +(y)le, +(y)la ekillerine giren bir insturumental (vasta
hli) eki olduunu, ile eklinde ayr bir kelime olarak kullanldnda ise, bir
balama edat, sralama edat veya son ekim edat olarak deerlendirildiini
ifade eder. 191
ekim edatlarndan ilenin eklemesiyle oluan Yeni Trke vasta la/-le,

gramerlerde, hep isim ekimi iinde saylrken, eklemenin olmad dier edat gruplar,
sadece sentaks blmnde dier kelime gruplaryla birlikte ele alnmaktadr.192
Vasta durum eki +(y)lAnn yaps ve eklemesi ile ilgili olarak da

aratrmaclar grlerini belirtmilerdir.193
Baz dil bilgisi kitaplarnda vasta durumu, durum ekleri arasnda yer almamtr.
(bk. Tablo 1).194
7.2. VASITA DURUM EKNN LEVLER

Vasta durum ekinin ilevleri konusunda dil bilgisi aratrmaclarnn
grlerine bakalm.
Zeynep Korkmaz, vasta durum ekinin ilevlerini yle belirlemitir: Fiildeki
olu ve kln hangi vastayla gerekletiini bildirir. Ad fiile birliktelik,
beraberlik ilikisiyle balar. Birliktelik gsteren + lA vasta durumu ekinin, bu
ilevini pekitirmek zere kendisinden sonra bir beraber veya birlikte edat ald da
grlr. ki eit eyi birbirine balama grevi yklenir. Ve genellikle ve balacnn
190
KORKMAZ (2003: s. 318).
191
zgr AY, +(y)lA (<ile) Ekinin Cmle eleri Oluturmadaki Yeri, Afyon Kocatepe niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, Afyon, ubat 2001, C.II, S.2, s.253-260.
192
Mustafa NER, Trkede Edatl (Sentaktik) sim ekimi, Trk Dili , S. 565, Ocak 1999, s. 10-17.
193
Mertol TULUM, -la / -le Ekine Dair, .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi,
stanbul 1993, s. 157-164; Mehmet Vefa NALBANT, Trke Enklitik Edat la, V. Uluslar aras Trk
Dili Kurultay Bildirileri II, Ankara 2004, s. 2157-2173.
194
EDSKUN (1999: s.110), KO (1996: s. 169), KKEY (2003: s.135), BLGEGL (1984: s. 175),
ATABAY, ZEL, KUTLUK (2003: s.35). KIRKKILI, ULA (2003: s. 64-65). BLGN (2002: s. 205).
ZEYNALOV (1993: s. 75). HENGRMEN (1998: s. 123). DEMR (2004: s. 272).
95
yerini tutar. +lA vasta durumu eki ad fiile veya bir dier cmle esine zaman ve
miktar bildirme ilikisiyle balar: geceyle, afakla, tanla, vaktiyle, zamanla, amala,
arabayla, sryle gibi. +lA eki, eitli anlam ve ilev nicelikleri tayan tarz zarflar
oluturur: genellikle, aklkla, tam anlamyla, dikkatle, drt gzle, hakkyla, hayretle,
hnla, ihanetle, kolaylkla, kesinlikle, zenle, zellikle, sevgiyle, srayla, tatllkla,
telala, zorlukla vb.195
Ahmet Buran vasta durum ekinin ilevlerini; vasta bildirir, birliktelik bildirir,
zaman bildirir ve hl zarflar kurar diye tespit etmitir.196
Tahir Kahraman, vasta durum ekinin ara gere, birliktelik bildirme, temel
ilevinin olduunu ifade eder. Ayrca temel ilevine bal olarak; ballk-ilgi, durum
(nasllk, biim, davran, sebep, zaman, nicelik, karlk, bildirme) ilevlerinin
olduunu syler.197
Vasta durumunun ilevleri ile ilgili olarak farkl kaynaklarda da yukarda
anlatlan grlere benzer ifadeler yer almaktadr.198
7.3. VASITA DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER
7.3.1.1.1. levleri:
7.3.1.1.1.1. Ara:
Byk bardakla erbet iilir. (AB)
Kartonlar makasla kesmelisin. (RK)
195
KORKMAZ (2003: s. 318-324).
196
BURAN (1999: s. 275-276).
197
KAHRAMAN (1999: s. 282-283).
198
HATPOLU (1981: s. 94). KESKN (2004: s. 36-37). GNE (2002: s. 74-75). BOZKURT (2000:
s. 35). OLGUN (1996: s. 67). ZSOY (1994: s. 26-27). ZELK-ERTEN (2000: s. 119-120).
96
Tala nceden krd kafatasm kuyuya derken para para oldu. (E)
Kibritle oynamak tehlikelidir. (NK)
Trnaklarnzla ocuun yzn bu hle koydunuz. (ACE)
uvallarn azn iple balad.
Dnlerde silahla havaya ate etmek yasakland.
7.3.1.1.1.2. Birliktelik:
Bir yaz gn getik Tunadan kafilelerle. (HD)
Akamlar kardeimle top oynuyoruz. (AB)
Okan, arkadalaryla ders alyor. (RK)
Kocamn dnn beklerken, iki yl onunla ve kaynpederimle ayn evde
yaadk. (E)
Babasyla birlikte geldi. (NK)
rencilerle stanbula geziye gideceiz.
Futbolcularla hatra resmi ektirdim.
7.3.1.1.1.3. Tarz:
Paray elinin tersiyle itti (NK)
Bo dkkann kedi besler gibi efkatle lokmalarm izleyerek beni besleyen
sahibinin anlattklarn dikkatle dinledim. (E)
Hiddetle gelmi, bu bizi vuracak demi. (AB)
Oradan hznle ayrldk. (RK)
Halk, yeni yeni alemin doaca tarafa yzn dnm, dikkatle ve hayretle
bakyor. (HD)
Bylece dank nizamda ar admlarla postaneye doru yrdk. (HD)
Otobste yksek sesle konuup, kahkahalarla glyordu.
Olaylar gzellikle anlatmalsn.
7.3.1.1.1.4. Sebep:
Havalarn soumasyla iimiz azald. (RK)
Odamda telefonun almasyla uyandm. (R)
97
Yalnz bizim yaptklarmz deil, asrlardr bu alemde yaplm her ey,

yangnlarla, kurtlarla, ilgisizlikle yok olacak. (E)
Kasaba depremle byk kayba urad.
Fren sesiyle irkilip hemen kenara ekildi.
7.3.1.1.1.5. Zaman:
Bahede akasyalar aar baharla. (HD)
afakla, Afyon siperlerinde sava balamt. (HD)
Gnlm, en ok yazla neelenir.
7.3.1.2. Yklem:
O, orada seninleymi. (E)
Mutluluun srr sevgiyledir.
Zeynep, hafta sonu onunlayd.
7.3.2.1. Vasta Grubu:

Annesiyle dargn gitti. (LK)
ehre giren bir geminin bana pr pr selam yollayarak indirilen yelkenleri
Haliin yzeyiyle ayn kuruni sis rengindeydi. (E)
Bakla yarallar teki tarafa tadlar. (LK)
renciler bayrakla ssl snflar ok beendiler.
98
8. ETLK DURUMU
(Osm. msavat hli; Alm. Kasus quativus; Fr. quatif; ng. equative case;
Rus. affiks ravenstva)
8.1. TANIM
Trkiye Trkesinde eitlik durumu +CA ekiyle karlanr. Eitlik durumuyla
ilgili yazlanlar dil bilgisi kitaplarndan, terim szlklerinden ve ilgili makalelerden
inceleyelim.
Zeynep Korkmaz: eitlik hli

(Alm. Kasus quativus; Fr. quatif; ng. equative case; Osm.
msavat hli).
simlerde ve isim soylu kelimelerde nitelik ve nicelik
bakmndan karlatrmaya dayanan eitlik gsterme hli. Bu hli
gstermek zere Trkenin tarihi ve yaayan lehelerinde gibi ve
kadar edatlarnn yerini tutan +A, + sI / sU, +IlAp > +A +lA-p
ekleri yannda teg edatnn eklemesinden olumu +dAy ve dI / + dU
ekleri kullanlr. ET. sub+a su gibi, tag+a da kadar , yok+a
yok gibi, TT. ocuka ocuk gibi hareket, delice deli gibi
sevmek, arslanca dmek, arkadaasna anlamak; ocuksu
hareket, erkeksi davran, susu yemek su gibi yavan yemek vb. 199
Ahmet Topalolu: eitlik hli

(Osm msavat; Fr. quatif; Trke eitlik, mkayese hli, -ce hli,
grelik hli, eitlik (ekvatif) hli (durumu), kimce hli).
Cmlede isim soylu kelimelerin belirttii kavramla yklem
arasnda bir eitlik, bir benzerlik veya karlatrmann sz konusu
olduunu gsteren hl. Bugnk Trkede eitlik hli +CA, +sI
ekleriyle yaplr. r. insan+ca davranmak, kibar+ca konumak,
ahbap+a davranmak, saf+a anlatmak, ocuk+su grnmek gibi.200
Vecihe Hatipolu: eitlik eki

(Fr. quatif; ng. equative; Alm. quativus) (Derl. Gibilik eki, grelik
eki).
199
KORKMAZ (1992: s. 56).
200
TOPALOLU (1989: s.68).
99
Szce gibi, gre anlam katan ek. Trkede bu kavramlar

ce ve si ekleri verir: Bence (ben-ce), insanca (insan-ca), aptalca
(aptal-ca), erkeke (erkek-e), ocuksu (ocuk-su) vb.201
Berke Vardar: eitlik derecesi

(Alm. quativus; Fr. quatif; ng. equative ).
Kimi dillerde zel bir anlatm bulunan ve eitli kavramlarn
eit lde gsterilmesini salayan karlatrma yolu. Trkede
eitlik derecesi gibi, kadar ilgeleriyle belirtilir. 202
Mehmet Hengirmen: eitlik durumu

(ng. equative case; Alm. quativ; Fr. cas dgalit ).
Szcklerin belirli bir derece, seviye gstermek zere
bulunduklar durum.
Eitlik durumu Trkede -ca (-ce) eki ile salanr. O her
zaman ocuka davranr cmlesinde ocuk szc eitlik
203
durumundadr.
Muharrem Ergin, kelime gruplarnda ve cmlede fiilin nasl ve ne ekilde

yapldn, fiilin olu veya yapl tarzn ifade etmek iin adn eitlik durumuna
girdiini belirtir. Ergin, asl eitlik eki +CAdr, der. Eitlik ekleri gibilik, eitlik ve
benzerlik ifade eder. nsanca, iyice, aka, gzelce, yzlerce, binlerce, yanmca,
ardnca, bunca, bence, bylece, aka, yavaa, kurnazca, tilkice.
Ergin, +CA ekinin yapm eki olma eiliminde olduunu syler. Trkede dil
isimlerinin, millet isimlerinin +CA yapm ekiyle yapldn syler. amlca, Kanlca,
karaca, alaca, kokarca adlarnda +CA ekinin yapm eki olarak kalplatn syler.204
Zeynep Korkmazn eitlik durumuyla ilgili olarak konuyu btn ynleriyle ele
alan ayrntl bir makalesi vardr. Korkmaz, tarihi lehelerden balayarak ada Trk
lehelerindeki ve Trkiye Trkesinde +CA ekini incelemitir. Korkmaz, Trk
lehelerinde isimlere eklenerek birbirinden ayr vazifeleriyle trl edatlarn (gibi, kadar,
gre, ile, tarafndan, bakmndan, zere, sonra vb.) yerini tutan +a eki ilk metinlerde
201
HATPOLU (1972: s. 40).
202
VARDAR (2002: s. 95).
203
HENGRMEN (1999: s. 160).
204
ERGN (1992: s. 239-241).
100
eitlik ilikisi kurmaktadr. Eklendii kelimelerin nitelik farklarndan yahut mukayese

ve benzetmenin tarzndan ileri gelen baz zellikler, ekte grev kaymalar dourmu ya
da birtakm baka etkiler kazanmasna sebep olmutur, der. Korkmaz +a ekinin eitlik
greviyle kullanlmasnn eski metinlerde yaayan lehelere oranla genellikle daha ilek
olduunu belirtir. +a ekinin Trkiye Trkesinde bir hareket tarz bildiren soyut
ifadelerde kullanldn (insanca davran), somut ilikiler iin gibi edatnn yerletiini
ifade eder. 205
Zeynep Korkmaz, Trkiye Trkesi Grameri adl eserinde eitlik durumunu;
eklendii ad ile fiil veya cmlenin baka bir esi arasnda karlatrmaya dayanan
farkl niteliklerde eitlik ilikisi kurduunu aklar: aptalca (konumak), aylarca
(beklemek) , gnlnce (yaamak), paraca (bunalmak). Eitlik durumu ekinin zamanla
yapm ekine dntn ve ad ekiminde kullanlnn hayli snrlandn belirtir. 206
Ahmet Buran, eitlik durum ekini zarf yapma ilevi ar basan ve durum eki
olma ilevi gittike zayflayan bir ek olarak niteler. Eitlik ekinin ilevini gibi, kadar,
dek, deyin vb. edatlar yerine getirir.207
Tahsin Banguolu, eitlik durumunu dekim hlleri arasnda sayar, kimce hli
adn verir. Kimce hlindeki adlarn szlk deeri kazanmaya ok yatkn olduklarn
belirtir.208
Hrriyet Gkday ve Turgay Sebzeciolu, +CA ekinin bir gei sreci

ierisinde olduunu belirtirler. +CA eki ekim ekliini korurken, bir baka kaynakta
yapm eki, baka bir kullanmda ise ekim ekliinden kurtulamam bir yapm eki de
olabilmektedir. +CA ekinin farkl grnmlerinin farkl terimlerle ifade edilmesi
gerektiini sylerler. trl +CA eki olduunu sylerler:
ekim eki olan +CA: ekim eklii bu ekin en eski ilevidir. Bence, kanmca,
keyfince, sizce, sence, bizce, mrmce, onca (ona gre), boyunca, gnlnce, aklnca,
huyunca, dilediince, tresince vb.
205
Zeynep KORKMAZ, Trk Dilinde +a Eki ve Bu Ek le Yaplan sim Tekilleri zerine Bir
Deneme, Trk Dili zerine Aratrmalar, I. Cilt, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995, s.12-84.
206
KORKMAZ (2003: s. 25).
207
BURAN (1999: s. 268).
208
BANGUOLU (1990: s. 330).
101
Yapms eki olan +CA: ekim ekliinden syrlp yapm eki olma yolunda
ilerleyiini srdren veya bu srecini tamamlama yolunda olan +CA eki iin kullanlr.
Ksaca gei srecinde olan ektir. Yapms eki olma ilevini gsteren baz rnekler
unlardr: askerce, gzelce, kolayca, snfa, yiite, ocuka, aptalca, aka, aylarca,
delice, lgnca, binlerce, bilgice, malca, paraca, yaa vb.
Yapm eki olan +CA: Yapm eki grevinde kullanlan +CA iin daha kesin
rnekler vardr: amlca, atalca, ukurca, Derince, kokarca, karaca, bomaca, lca,
kaplca, dnce, elence, gvence, dnence, ekince, ekmece, sylence, nce, sivilce
vb.209
Baz dil bilgisi kitaplarnda eitlik durumu, durum ekleri arasnda yer
almamtr. (bk. Tablo 1)210
8.2. ETLK DURUM EKNN LEVLER
Zeynep Korkmaz, eitlik durum ekinin balca grevlerini eitlik grevi ve

karlatrma (nispet) grevi olarak sralar. Eitlik grevinin alt balklar olarak vasfta
eitlik, miktar ve byklkte eitlik, greceli (izafi) eitlik grevlerini sayar. 211
Muharrem Ergin, eitlik durumunun esas ilevi benzerlik, eitlik ve mukayese

ilikisi kurmaktr, der. Eski Trkeden gnmze kadar bu ilevi eitlik eki dediimiz
-a / -e eki yerine getirmekle beraber; yine Eski Trkeden itibaren baz edatlar (teg,
kibi, kadar, gre vb.) eitlik durumunun ilevi iin kullanldn belirtir. Bu sebeple de
eitlik durumunun ilevleri olarak gibilik, grelik, kadarlk ifade ettiinden
bahseder.212
209
Hrriyet GKDAYI, Turgay SEBZECOLU, Gei Aamasnda Olan +cA Ekinin Tr, Trk
Dili, Ankara, Ocak 2006, S. 649, s.61-71.
210
GENCAN (2001: s. 181). EDSKUN (1999: s.110), KO (1996: s. 169), KKEY (2003: s.135),
BLGEGL (1984: s. 175), KIRKKILI, ULA (2003: s. 64-65). BLGN (2002: s. 205). ZEYNALOV
(1993: s. 75). HENGRMEN (1998: s. 123). DEMR (2004: s. 272).
211
KORKMAZ (2003: s. 325-329).
212
ERGN (1992: s. 239-241).
102
Ahmet Buran, eitlik durumunun ilevleri olarak eitlik, mukayese, snrlama

ilevini sayar. Snrlama ilevine Anadolu azlarndan rnek gsterir (O zamana
ahlma dd, dedi ki, derviin hal ne olacah). 213
Tahir Kahraman, eitlik durumunun ekim eki saylmasn gerektiren iki

kullanm vardr, der. Bunlar:
+ CE, adlara ve zamirlere ulanarak ekim edat tarafndan n ilevini

grmektedir: Bu yol devlete yapld, dnn masraflar onlarca
karland,rneklerinde olduu gibi.
Adlarda ve zamirlerde +E gre ekim esinin ilevinde kullanlmaktadr:
Avrupallarca biz eskiden ok barbarmz, bence yaptn doru
deildirkullanmlarnda olduu gibi.214
N. Atabay, S. zel ve . Kutluk, eitlik durumunun ilevlerini yle sralar:

Nitelikte eitlik salar (adamca davran). Nicelik, byklk l ynnden eitlik
salar (bilgice, kiloca). Grelik anlam verir (aklnca, bilimce). Say adlarna gelir ve
okluk bildirir (yzlerce, binlerce, milyonlarca). Zaman belirten oul adlara gelerek
eitlik salar (aylarca, gnlerce, yllarca). Karlatrma, gibi olma anlatr (arabay
delice srmek, insanca davranmak, yaa byk, yasaca tutarl olmak gibi). 215
+CA ekinin eitlik, benzerlik, kltme ilevlerinden bahseden farkl kaynaklar

da bulunmaktadr.216
213
BURAN (1999: s.276).
214
KAHRAMAN (1999: s.282).
215
ATABAY, ZEL, KUTLUK (2003: s.40-41).
216
Besim ATALAY, Trk Dilinde Ekler ve Kkler zerine Bir Deneme, TDK Yay., stanbul 1941, s. 57,
Cengiz TOSUN, Trkede Kltme ve Benzetme Ekleri, Genel Dilbilim Dergisi, C. 2, S. 1-2, Ankara
1978, s. 48-49), HATPOLU (1981-44-51). KESKN (2004: s.36). ZSOY (1994: s. 27-29). OLGUN
(1996: s. 67). BOZKURT (2000: s. 35). GNE (2002: s. 75-76).
103
8.3. ETLK DURUM EKNN KURDUU YAPILAR VE LEVLER
8.3.1.1.1. levleri:
8.3.1.1.1.1. Benzerlik:
Yr yavrum yr, Osmanlca yr. (E)
Btn olanlara ramen korkaka davranyordu.
Ona insanca davran.
8.3.1.1.1.2. Uygunluk:
Konuksever ev sahibim beni iftiharla gezdirdii evinin odalarnda, biraz da
kendim dileimce gezineyim. (E)
Gnlmce bir arkada ararm kendime.
8.3.1.1.1.3. Tarz:
Lmia yemek odasna dnd vakit hafife glmsyordu. (HD)
Belki de Frenk statlarnn usulleri gizlice aka taklit edilsin isteyen enitem
ona bir rakip olduu iin (E)
Yavaa kapdan ieri szld.(FB)
Dersi iyice dinlemedii iin yanl yapmt.
8.3.1.1.1.4. Zaman:
nk stanbula dnen enitem padiahmz hazretlerine Frenk statlarnn
usulleriyle resmedilmesinin ok iyi olacan syleyince o itiraz etmi nce. (E)
Bunlar evvelce iitmi deildim.
104
8.3.1.1.1.5. Sre:
Onlarn gz nnde gnlerce, haftalarca, aylarca emsalsiz zaferim
enliklerini yapmtr. (R)
Saatlerce iki sz bir araya getirip seslenmediler. (NS)
Bu dileklerini gerekletirmenin en iyi yolunun da kitaplar ap eski statlarn
yapt harika ve kusursuz resimlere saatlerce, gnlerce bakmak, hi durmamacasna
bakmak olduunu kefetmiler. (E)
Aylarca beklememize karn gelmedi. (FB)
ki yl sresince hi kokore yemedim. (E)
u son yedi yl boyunca, stanbulda be yz altm el deitirdim, girmediim
ev, dkkan, ar pazar, cami, kilise, havra kalmad. (E)
Yllarca onu beklemi bu sokaklarda.
Beni dakikalarca burada bekletmesine kzmtm.
8.3.1.1.1.6. Miktar:
Elimden geldiince bunu yapmaya alacam. (E)
Binlerce adam sokaa dkld. (FB)
Sana bunu yzlerce sylemitim.
8.3.1.1.1.7. Gr Sahibi:
Bence hem kr hem bunaktr. (E)
Onun syledikleri sence doru mu?
Derneke bu uygulamalara karydlar.
8.3.1.1.1.8. Bak As:

Yaa byk olduu hemen anlalyordu. (E)
Yal adam kendine alnan hediyeye ocuka sevindi.
8.3.1.1.1.9. Karlatrma:
Kz boyca ondan uzun imi. (AB)
Bilgice biz onlardan stnz. (RK)
Sayca onlardan daha fazlayd.
105
8.3.1.2.1. levleri:
8.3.1.2.1.1. Yer:
Ben yrdke gece karanl, ehrin ssz, en insansz kelerine indike
gnahm ar ar arkamda kalyor, dar sokaklarda ta hanlarn, medreselerin,
camilerin duvarlar boyunca admlar yanklandka korkularm hafifliyordu. (E)
Evler tren yolu boyunca sralanmt.
8.3.1.3. Yklem:
Akam daha iyiceydim. (MB)
Onun dnk davranlar akllcayd.
8.3.2.1. Eitlik Grubu:217

Zekaca stn ocuklarmzn says epeyce fazla. (CVU)
Sayca fazla dman, Trklerin manevi gc karsnda direnemedi. (CVU)
Gen bir adamn yaa da, makamca da kendinden ok byklerde sayg
uyandrmas elbette kmsenemezdi. (E)

Kzn yznde tomurcuklanan o safa kaygy byk bir hayranlkla seyrettim.
(MB)
Sabahlar gn domadan nce, tan yerleri rken binlerce ku birden tmeye
balyordu. (NA)
Hi unutmam; 1934 yl sonbaharnn serince bir akamst idi. (NA)
Milyonlarca yldz vard gkyznde bu akam.
ini ocuka bir korku kaplamt.
217
Bu konu iin bk. Ceyhun Vedat Uygur, Eitlik (Ekuvatif) Eki ve Eitlik (Ekuvatif) Grubu zerine,
Trk Dili, Ankara 1997, S.546, s. 547-548.
106
SONU

durulmutur. Giri blmnden sonra Trkiye Trkesinde Durum Kavram bal
altnda dil bilgisi kitaplarndan, terim szlklerinden ve ilgili makalelerden tespit edilen
durum kavram tanmlar verilmitir. Ad durumlarnn tanmlar ve says da
kaynaklardan tespit edilmitir. almamzda ad durumlar sekiz durum olarak
belirlenmitir. Bunlar; yaln, ynelme, belirtme, bulunma, ayrlma, ilgi, vasta ve eitlik
durumlardr . Belirlenen durum ekleri; konu ile ilgili olan kaynaklardaki gr
farkllklar deerlendirilerek tablo hlinde de gsterilmitir. Bu durum eklerinin
ilevleri zerine sylenenlerden yola klarak eklerin ilevlerine aklk getirilmeye
allmtr. Ayrca, eklerin kurduu yaplar ile ilevleri, ilgili aratrmalardan tespit
edilen ve tarafmzdan kurulan cmlelerle rneklendirilmitir.
Trkiye Trkesindeki ad durumlar ile ilgili tespit ettiimiz sonular unlardr:
1. Trkiye Trkesinde yaln durum daima eksizdir. Adlarn teklik, okluk ve

iyelik ekilleri yaln durumdadr. Eksiz belirtme durumu ile yaln durum baz
aratrmalarda kartrlm ve yaln durum olarak gsterilmitir. Yaln durum iin
aratrmaclar zne durumu terimini nermektedirler.
2. Trkiye Trkesinde ynelme durum eki +(y)Adr. Ynelme durumunda

dier durum eklerinde olduu gibi aratrmalarda terim farkllklar bulunmaktadr.
Genelde terim olarak ynelme ve yaklama terimlerinin kullanld tespit edilmitir.
Ynelme durumu sadece ynelme, yer bildirme ileviyle kullanlarak sz diziminde
dolayl tmle olarak kullanlmamaktadr. Zaman, sebep, tarz, miktar, oran ilevleri ile
zarf tmleci olarak da kullanlr. Ayn zamanda isim cmlelerinin yklemi olarak
kullanmlar da mevcuttur.
3. Trkiye Trkesinde belirtme durum eki +(y)I4dr. Belirtme durumu eksiz

olarak da karlanmaktadr. Bu yaln durum ile karkla sebep olmaktadr. Belirtme
durumunun ilevinin, dier durum eklerinde olduu gibi ilgi kurmak balant salamak
107
deil, nesneyi belirtmek, belirli klmak olduu tespit edilmitir. Bu zellik belirtme
durumunda hem ekli hem de eksiz ekilleri iin geerlidir.
4. Trkiye Trkesinde bulunma durum eki +DAdr. Bulunma durumu da
cmlede yer, ara, bak as ilevleri ile dolayl tmle olarak kullanlsa da zaman,
dnem, tarz, oran ilevleri ile zarf tmleci olarak da kullanlr. sim cmlelerinde
yklem olduu rnekler de oktur.
5. Trkiye Trkesinde ayrlma durum eki +DAndr. Ayrlma durumu olarak
kullandmz bu terim yerine kma durumu terimi de olduka sk kullanlmaktadr.
Ayrlma durum eki cmlede yer, ayrlma, karlatrma gibi ilevlerle dolayl tmle
olarak; zaman, sebep, tarz ilevleri ile de zarf tmleci olarak kullanlmaktadr. Ayrca
baz geili fiiller +I tamlaycsnn yannda +DAn tamlaycsyla da kullanlarak
cmlede nesne olabilmektedir. Cmlede yklem greviyle de kullanlr. Bu durum
ekinin ilevlerinin dier durum eklerinin ilevlerine gre daha fazla olduu tespit
edilmitir.
6. Trkiye Trkesinde ilgi durum eki +(n)I4ndr. Birinci teklik ve okluk kii
zamirlerinde sonra +Imdr. Belirtme, sahiplik, mensubiyet, ilgi anlamlar ifade eden
ilgi durumunu tamlayan durumu olarak ele alan aratrmaclarn yannda bu durumu
balant kurucu ek, kurucu ek olarak deerlendirenler de vardr. Ayrca bu durum ekinin
durum ekleri iinde deerlendirilmemesi gerektiini savunan aratrmaclar da vardr.
7. Trkiye Trkesinde vasta durum eki +(y)lAdr. Aratrmalarda Eski
Trkede vasta durum ekinin +(I4)n olduu ancak bu ek zamanla ilevini kaybettii
iin ile edatndan ekleen +lAnn kullanlmaya baland belirtilmektedir. Cmlede;
sebep, ara, birliktelik, zaman ilevleri ile zarf tmleci olarak kullanlmaktadr.
Cmlede yklem greviyle de kullanlr. Bu durum ekinin baz dil bilgisi kitaplarnda
bir durum eki olarak ele alnmad da belirlenmitir.
8. Trkiye Trkesinde eitlik durum eki +CAdr. Bu ekin bir yapm eki mi
yoksa bir ekim eki mi olduu konusunda gr ayrlklar bulunmaktadr. Gibilik,
eitlik ve benzerlik vb. ilevleri bulunan eitlik durumunu da bir durum eki olarak kabul
etmeyen kaynaklar vardr. Sz diziminde zarf tmleci olarak kullanlan +CA ekli
yaplar az da olsa yer bildirerek cmlede dolayl tmle olarak da kullanlmaktadr.
108
KAYNAKA
KTAPLAR
ADALI, Oya, Trkiye Trkesinde Biimbirimler, Papatya Yaynlar, stanbul, 2004.

AIRGL, Akif, ZKAN, Cafer, Kaynak Dilbilgisi, Maktan Matbaaclk, stanbul,
1989.
AKERSON, Fatma, Dile Genel Bir Bak, Multilingual, stanbul, 2000.
AKSAN, Doan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara, 1998.
ATABAY, Nee, ZEL Sevgi, KUTLUK brahim, Szck Trleri, Papatya Yaynlar,
stanbul, 2003.
ATALAY, Besim, Trk Dilinde Ekler ve Kkler zerine Bir Deneme, TDK Yay.,
stanbul 1941
BANGUOLU, Tahsin, Trkenin Grameri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara,
1990.
BLGEGL, M. Kaya, Trke Dilbilgisi, Dergah Yaynlar, 1984.
BLGN, Muhittin, Anlamdan Anlatma Trkemiz, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,
2002.
BRAY, Himmet, Bat Grubu Trk Yaz Dillerinde sim, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1999.
BOZKURT, Fuat, Trkiye Trkesi, Hatibolu Yaynlar, Ankara, 2000.
BURAN, Ahmet, Anadolu Azlarnda sim ekim (Hl) Ekleri, Trk Dil Kurumu
ATIKKA, Ata, Trk Dili Klavuzu, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001.
OTUKSKEN, Yusuf, Uygulamal Trk Dili, Papatya Yaynlar, stanbul, 2001.
OTUKSKEN, Yusuf, Dil ve Edebiyat Terimleri Szl, Cem Yaynlar, stanbul
1992.
OTUKSKEN, Yusuf, Trkede Ekler-Kkler- Gvdeler, Cem Yaynlar, stanbul,
1991.
DELCE H,.brahim, Trke Szdizimi, Sivas, 2001.
DEMR, Tufan, Trke Dilbilgisi, Kurmay Basm Yaym, Ankara, 2004.
DEMRAY, Kemal, Temel Dilbilgisi, nklap Kitabevi, stanbul, 1991.
109
DEMRCAN, mer, Trkiye Trkesinde Kk-Ek Birlemeleri, Trk Dil Kurumu

DENY, Jean, Trk Dili Grameri (Osmanl Lehesi), (ev. Ali Ulvi Elve), Trk Dil
Kurumu Yaynlar, Ankara, 1941.
Dilbilim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1949.
DZDAROLU, Hikmet, Tmce Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1976.
EDSKUN, Haydar, Trk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, stanbul 1999.
EKER, Ser, ada Trk Dili, Grafiker Yaynlar, Ankara, 2002.
EMRE, Ahmet Cevat, Trk Dilbilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, stanbul, 1945.
ERGN, Muharrem, Trk Dilbilgisi, Bayrak Yay., stanbul, 1992.
GENCAN, Tahir Nejat, Dilbilgisi, Ayra Yaynlar, stanbul, 2001.
G, Beir, Anlatm Terimleri Szl, Dil Dernei Yaynlar, Ankara 1998.
GKNEL, Yksel ,Modern Trke Dilbilgisi, zmir, 1974.
GRNBECH, K., Trkenin Yaps, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000.
GLENSOY, Tuncer , Trke El Kitab, Aka Yay., Ankara, 2000.
GLSEVN, Grer, Eski Anadolu Trkesinde Ekler, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1997.
GNE, Sezai, Trk Dili Bilgisi, zmir, 2002.
HATPOLU, Vecihe, Dilbilgisi Terimleri Szl , Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2.
bask, Ankara , 1972.
HATPOLU, Vecihe, Trkenin Ekleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1981.
HENGRMEN, Mehmet, Trke Dilbilgisi, Engin Yay., Ankara, 1995.
HENGRMEN, Mehmet, Trke Temel Dilbilgisi, Engin Yay., Ankara, 1998.
HENGRMEN, Mehmet, Yabanclar in Trke Dilbilgisi, Engin Yay., Ankara, 1999.
HEPLNGRLER, Feyza, retenlere ve renenlere Trke Dilbilgisi, Remzi
Kitabevi, stanbul, 2005.
lk ve Orta retim in Gramer Terimleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1942.
KAHRAMAN, Tahir, ada Trkiye Trkesindeki Fiillerin Durum Ekli
Tamlayclar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1996.
KAYA, G.; ZTRK, C.; YILGR, A.; vd, Trk Dili Ders Notlar 1, Boazii
niversitesi Yaynlar, 1997.
110
KESKN, Rait, Trke Dilbilgisi ve Kompozisyon Bilgileri, izgi Yaynlar, Konya,

2004.
KIRKKILI, Ahmet , ULA, A. Halim, Ses ve ekil Bilgisi, Aktif Yay., Erzurum, 2003.
KO, Nurettin, Aklamal Dilbilgisi Terimleri Szl , nklap Kitabevi , stanbul,
1992.
KO, Nurettin, Yeni Dilbilgisi, nklap Kitabevi, stanbul, 1996.
KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara,
1992.
KORKMAZ, Zeynep, Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), Trk Dil Kurumu
KKEY, Mahzar, Trkenin Dilbilgisi, Samsun, 2003.
MEHMEDOLU, Alaeddin; BURAN, Ahmet, Karlatrmal Dilbilgisi Terimleri
Szl, zmir, 1994.
NASKAL, Emine Grsoy, Trk Dnyas Gramer Terimleri, Trk Dil Kurumu
NECM, brahim, Trke Grameri, Kanaat Ktphanesi, stanbul, 1930.
OLGUN, Yusuf ,Trk Dili Kompozisyon, Alfa Yaynlar, stanbul, 1996.
ZELK, Sadettin, Mnir ERTEN, Trkiye Trkesi Dilbilgisi, Diyarbakr, 2000.
ZKIRIMLI, Atilla, Trk Dili Dil ve Anlatm, stanbul, 2002.
RAHMOVA, Asiye, Trik Grammatikas, Kazan, 2002.
SADULLAN, Mithat, Trke Yeni Sarf ve Nahiv Dersleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara, 2004.
SALAM, Stk, Trkenin Szdizimi, Diyarbakr, 1977.
SAK, Ziya, Dil, Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri, Sak ngilizce retim Yaynlar, 1986.
SEV, Glsel, Etmek Fiiliyle Kullanlan Birleik Fiiller ve Tamlayclarla Kullanl,
Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2001.
MEK, Rasim, rneklerle Trke Szdizimi, Kuzey Matbaaclk, Trabzon, 1987.
TOPALOLU, Ahmet, Dil bilgisi Terimleri Szl, tken Yaynlar. stanbul 1989.
Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005.
UZUN, Nadir Engin, Biimbilim, Papatya Yaynlar, stanbul, 2006.
UZUN, Nadir Engin, Evrensel Dilbilgisi ve Trke, stanbul, 2000.
UZUN, Nadir Engin, Dilbilgisinin Temel Kavramlar, Ankara, 1998.
111
STNOVA, Kerime, Trkede Yap Kavram ve Sz Dizimi ncelemeleri, Bursa,

2002.
VARDAR, Berke, Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, Multilingual Kitabevi,
stanbul, 2002.
Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005.
YRK, Yaar, Edebiyat Terimleri Szl Ek Dilbilgisi Terimleri, Eitim Yaynlar,
Ankara 1987.
YUSUF, Sreyya, Dilbilgisi, skp, 1975.
YKSEL, Semahat, Trkede Biim ve Cmle Dersleri, Multilingual Yaynlar,
stanbul 2006.
ZEYNALOV, Ferhat, Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgisi, Cem Yaynlar,
1993.
ZLFKAR, Hamza, Terim Sorunlar ve Terim Yapma Yollar, Trk Dil Kurumu
112
MAKALELER
ACARLAR, Kevser, kma Durumunda Szcklerin Tmcede Trl Kullanlar,

Trk Dili Dergisi, S. 235, Nisan 1971, s. 34-37.
AKERSON, Fatma, Ad Tmcesindeki Yaln Tmlecin Ad Olma Koullar, Dilbilim
Aratrmalar, Ankara,1994, s.62-79.
ALYEVA, A. Hatire, Trkiye Trkesinde smin Halleri ve Nesnenin fade
Vastalar, V. Uluslar aras Trk Dili Kurultay Bildirileri, Ankara 2004, s.
157-163.
ARAT, Reit Rahmeti, Trkede Kelime ve Eklerin Yaps, Trk Dili, C. 4, S. 43,
Ankara 1955, s. 396-400.
ARSLAN, Hlya, Kazak Trkesinde sim ekimi Yaln Hl, Trk Dnyas
Aratrmalar, zmir, ubat 2001, S. 130, s. 231-326.
AY, zgr, +(y)lA (<ile) Ekinin Cmle geleri Oluturmadaki Yeri, Afyon Kocatepe
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. II, s. 2, Afyonkarahisar, 2001,
s. 253-260.
AYDIN, zgr, kinci Dil Olarak Trke retiminde Trke Dilbilgisi
Betimlemelerinin Grnm, ada Trk Dili Dergisi, S.137-138, Ankara
1999, s. 33-41.
AYDIN, zgr, Trkede Belirtme Durumu Ekinin retimi zerine Bir Gzlem,
Dil Dergisi, S. 52, Ankara 1997, s. 5-17.
BABA, M. Okan, E Durumu Eki zerine Bir Deneme, Trk Dili Dergisi, C. 15, S.
88, stanbul 2002, s. 26-29.
BABA, Mustafa Okan, Tamlayan Durumu zerine Bir Deneme, Trk Dili Dergisi, C.
14, S. 83, stanbul 2001, s. 29-33.
BABA, Okan, Trkiye Trkesinde Nesne Tmlecinin Gsterilmesi zerine Bir
Deneme, Trk Dili Dergisi, C. 14, S. 81, stanbul 2000, s. 16-21.
BAYRAKTAR, Sibel, Kutadgu Biligde Bulunma Hali Ekinin stlendii
Fonksiyonlar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 115, zmir 1998, s. 181-192.
BOLULU, Osman, ki, da Balalaryla ki, -de Eklerinin Yazm ve levleri, Trk
Dili Dergisi, C.13, S. 78, stanbul 2000, s. 33-34.
113
BOLULU, Osman, Trkede Eklerin nemi ve DEn Eki, Trk Dili Dergisi,C. 4, S.
23, stanbul 1991, s. 40-44.
BOZ, Erdoan, Trkiye Trkesinde +DAn Ekli Nesne gesi zerine, V. Uluslar
aras Trk Dili Kurultay Bildirileri I, Ankara 2004, s. 501-511.
BOZAHN, Cem, Trkedeki Durum Eklerinin Ulamsal Bir rdelemesi, XI. Dilbilim
Kurultay: Bildiriler, ODT 22-23 Mays 1997, s. 61-69.
BREK, Muhsine; TEPEL Yusuf, Tark Burann mer Adl Hikyesinin Dil ve
slup Asndan Tahlili, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits
Dergisi, S. 6, Erzurum 1996, s. 29-65.
BURAN, Ahmet, Trkede sim ekim Ekleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, C. 7, S. 1-2, Elaz 1995, s. 37-48.
BURAN, Ahmet, Trkede sim ekim Ekleri, Trk Gramerinin Sorunlar 2, Trk
Dil Kurumu Yay., Ankara, 1999, s. 263-277.
CANPOLAT, Mustafa, Eski Anadolu Trkesindeki Belirtme Durumu (Accusativus)
Ekinin Kkeni zerine, Trkoloji Dergisi, C. 10, S. 1, Ankara 1992, s. 9-11.
ELK, Mehmet, DAnn levleri, Dilbilim Aratrmalar, Simurg Yaynlar, 1999,
s. 26-32.
DELCE, H. brahim, Trk Dilinde levsel Ek Tasnifi Denemesi, Trklk Bilimi
Aratrmalar, S. 9, Sivas, 2000, s. 135-150.
DEMRCAN, mer, Dizimsel likilere Giri, Trk Dili Dergisi, C. 17, S. 100,
stanbul, Ocak-ubat 2004, s. 10-15.
DLAAR, Agop, Gramer, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1971, Ankara
1989, s. 83-145.
DURAK, Mustafa, Trkede ekim Eki Yoktur letim Eki Vardr, ada Trk Dili
Dergisi, C. 14, S. 158, Ankara, Nisan 2001, s. 68-73.
DURAK, Mustafa, Trkede Dolayl Tmle Yoktur, ada Trk Dili Dergisi,
2001, s. 342-343.
DURAN, Suzan, Trkede Cihet ve Mekan Gsteren Ek ve Szler, Trk Dili
Aratrmalar Yll Belleten 1956, Ankara 1988, s. 1-100.
DURGUT, Hseyin, Trkede Yaln Hal Kavram zerine, II. Balkesir Kltr
Aratrmalar Sempozyumu,31 Mays-2 Haziran 2000, (Baslmam bildiri).
114
EMRE, Ahmet Cevat, Trkede Cmle, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten
1954, Ankara 1999, s. 105-180.
ERASLAN, Kemal, Eski Trkede Ynelme (Dativ) Hali Ekinin yap Fonksiyon ve
fadeleri, . . Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. 29,
stanbul 2000, s. 67-76.
ERASLAN, Kemal, kma Hali (Ablativ) Ekinin Oluumu, 3. Uluslar aras Trk Dil
Kurultay 1996, Ankara 1999, s. 381-385.
ERDEN, Aysu, Cmlede Yklemi Tamamlayan geler zerine, Trk Dili, S. 560,
Austos 1998, s. 107-116.
GKDAYI, Hrriyet; SEBZECOLU, Turgay, Gei Aamalarnda Olan +CA
Ekinin Tr, Trk Dili, S. 649, Ankara 2006, s. 61-71.
GKEN, Enver Naci, kma Durumu (-den) ve Kapsam, Trk Dili, C. 30, S. 279,
Ankara 1974, s. 973-978.
GLSEVN, Grer, Trkede Sra D Ekler ve Eklerin Tasnif-Tanmlanma Sorunu
zerine, V. Uluslar aras Trk Dili Kurultay Bildirileri, Ankara 2004, s. 1277-
1283.
HAG, Geoffrey, The Dative As Default Case n Turksh, 8. Uluslar aras Trk
Dilbilimi Konferans Bildirileri, 7-9Austos 1996, Ankara 1997, s. 37-48.
HATPOLU, Vecihe, Trkedeki Eklerin Kkeni, Trk Dili, C. 29, S. 268, Ankara
1974, s. 331-340.
KAHRAMAN, Tahir, Dilbilgisi Derslerinde Ad ekimlerinin lenii zerine,
ada Trk Dili Dergisi, C. 16., S. 187, Ankara, Eyll 2003, s. 308-309.
KAHRAMAN, Tahir, ada Trkiye Trkesinde Ad ekim Eklerinin Kullanm
zellikleri ve levleri, Trk Gramerinin Sorunlar 2, Trk Dil Kurumu Yay.,
Ankara, 1999, s. 278-295.
KARACAER, Zehra, Trkedeki Den Durum Eki Sadece kmay m erir?, 20.
Ulusal Dilbilim Kurultay, 12 Mays 2006, Maltepe niversitesi, stanbul.
(Baslmam Bildiri)
KARAHAN, Leyla, Fiil-Tamlayc likisi zerine, Trk Dili, S. 549, Eyll 1997, s.
209-214.
115
KARAHAN, Leyla, Ykleme (Accusative) ve lgi (Genitive) Hali Ekleri zerine Baz
Dnceler, 3. Uluslar aras Trk Dili Kurultay Bildirileri-1996, Ankara 1999,
s. 605-611.
KOCAMAN, Ahmet, Dilbilim Terimleri Szl:Dilbilim Aratrmalar, 1990, s.155-
190.
KORKMAZ, Zeynep, Trk Dilinde +a Eki ve Bu Ek le Yaplan sim Tekilleri
zerine Bir Deneme, Trk Dili zerine Aratrmalar I, Ankara 1995, s. 12-84.
KOZREV, Timur, Trkiye Trkesinde Ekonomi Yasas, Trklk Bilgisi, S. 2,
Prizren 2005, s. 93-103.
KNG, Wolf, Almanca ve Trkedeki ekim Dzenini Karlatrrken, 8. Dilbilim
Kurultay Bildirileri (13-14 Mays 1993), Ankara, 1993, s. 115-122.
KURAL, Murat, Yantmcelelerde ekim Ekleri, Dilbilim Aratrmalar, 1994, s. 80-
111.
KUZNETSOV, Petro ., Trkiye Trkesi Morfoetimolojisine Dair, Trk Dili
Aratrmalar Yll Belleten 1995, Ankara 1997, s. 193-262.
LBMOV, Konstantin, ekim Teriminin Anlam Nedir?, Trk Dili, C. 9, S. 103,
Ankara 1960, s.351-354.
LBMOV, Konstantin, ekim Teriminin Anlam Nedir?-II, Trk Dili, C. 9, S. 104,
Ankara 1960, s. 408-412.
LBMOV, Konstantin, Trkede Ka sim Hali Var?, Trk Dili, C. 8, S. 96, Ankara
1959, s. 688-690.
MEHMEDOLU, Alaeddin, Trkiye Trkesinde Cmle gelerine Yeni Bir Bak,
Trk Dnyas Aratrmalar, S. 142, zmir, ubat 2003, s. 171-182.
MERT, Osman, Trkede Hal Kategorisi ve retimi, Atatrk niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 21, Erzurum 2003, s. 25-31.
NALBANT, Mehmet Vefa, Trke Enklitik Edat lA, V. Uluslar aras Trk Dili
Kurultay Bildirileri II, Ankara 2004, s. 2157-2173.
NER, Mustafa, Trkede Edatl (Sentaktik) sim ekimi, Trk Dili, S. 565, Ankara
1999, s. 10-19.
ZKAN, Abdurrahman, Trkede Fiil-Tamlayc likisi ve Fiillerin stem
Deitirmesi, Araylar-nsan Bilimleri Aratrmalar, S. 1, Isparta, 1999,
s. 125-143.
116
ZKAN, Nevzat, Hal Ekleri Kalplamalar ve Sebepleri zerinde Bir

Deerlendirme, lm Aratrmalar, S. 12, stanbul 2001, s. 153-165.
ZSOY , Nasrullah, Eski Anadolu Trkesinde Hal Eklerinin fadeleri-1, Akademik
ereve, S. 1, Kahramanmara 1994, s. 72-86.
ZSOY , Nasrullah, Eski Anadolu Trkesinde Hal Eklerinin fadeleri-2, Akademik
ereve, S. 2, Kahramanmara 1994, s. 25-32.
SARI, Mustafa, Dil Deimeleri ve Trkede Ekler, XVI. Dilbilim Kurultay
Bildirileri (23-24 Mays 2002), Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 2003,
s. 270-285.
SEV, Glsel, kma Durumu Ekinin Nesne Grevinde Kullanm, V. Uluslar aras
Trk Dili Kurultay Bildirileri II, Ankara 2004, s. 2655-2666.
SEV, Glsel, +DAn +A Yapsna likin, Trkoloji Dergisi, C15, S. 1, Ankara
2002, s. 247-259.
SNANOLU, Samim, Yneli Dml Ad, Trk Dili, C. 9, S. 103, Ankara 1960, s.
337-339.
TAKIRAN, Celal, Trkenin Ekleri, ada Trk Dili Dergisi, C. 14, S. 163,
Ankara, Eyll 2001, s. 309-313.
TOSUN, Cengiz, Trkede Kltme ve Benzetme Ekleri, Genel Dilbilim Dergisi, C.
2, S. 1-2, Ankara 1978, s. 48-50.
TULUM, Mertol, -la / -le Ekine Dair .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat
Dergisi, C. 26, stanbul 1993, s. 157-164.
UYGUR, C. Vedat, Eitlik Eki ve Eitlik Grubu zerine, Trk Dili, S. 546, Ankara
1997, s. 547-548.
STNOVA, Kerime, Ad Tamlamas-yelik bei Ayrm, Trk Dili, S. 641, 2005,
s. 418-226.
YILDIZ, Osman, Orta Trke Lehelerinde Karlatrmal sim ekimi Ekleri ve Eski
Anadolu Trkesinin Yeri, Dil Dergisi, S. 88, Ankara, ubat 2000, s. 14-28.
117
TEZLER
DURGUT, Hseyin, Karahanl ve Harezm Trkesi Eserlerinde smin Halleri,

(Yaynlanmam Doktora Tezi), anakkale 18 Mart niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, anakkale 1999.
ERDAL, ahin, Tarih ve ada Trk Yaz Dillerinde Hal Ekleri ve levleri,
(Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar
Enstits, stanbul 2003.
GLSEVN, Grer, Eski Anadolu (Trkiye) Trkesinde sim Hal Eklerinin
Fonksiyonlar ve Kullanllar (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), nn
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Malatya, 1987.
KOCA, lk Adalet, Sait Faikin Mahalle Kahvesi / Havada Bulut Adl yk
Kitaplarnda +A, +DA, +DAnl Cmle eleri ve levleri, (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi), ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Adana
2004.
MERT, Osman, Kutadgu Biligde Hal Kategorisi, (Yaynlanmam Doktora Tezi),
Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum 2002.
Z, Nurdane, Trkenin Yabanc Dil Olarak retiminde Ad Durum Ekleri ve Bir
zlence nerisi, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002.
ZDEMR, Arzu, Eski Anadolu Trkesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayclar,
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara, 2004.
ZEL, Ali, Trkede Eklerin Tasnifi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),
Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sivas 2003.
ZSOY, Nasrullah, Eski Anadolu Trkesinde Hal Eklerinin Fiillerle Mnasebeti
(Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1993.
SEV, Glsel, Tarih Trk Lehelerinde Hal Ekleri, (Yaynlanmam Doktora Tezi),
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002.

Turkiye Turkcesinde Hal (Durum) Kavramı

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Turkiye Turkcesinde Hal (Durum) Kavramı

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

TRKYE TRKESNDE

HAL (DURUM) KAVRAMI VE

TRKYE TRKESNDE HAL (DURUM) KAVRAMI VE

YKSEK LSANS TEZ

Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal

Danman: Do. Dr. Erdoan BOZ

YKSEK LSANS TEZ ZET

TRKYE TRKESNDE HAL (DURUM) KAVRAMI VE

Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Danman: Do. Dr. Erdoan BOZ

Bu almada Trkiye Trkesinde durum kavram ve durum ekleri zerinde

CONCEPTON OF CASE N TURKEY TURKISH

Afyon Kocatepe University, The Instute of Social Sciences

Advisor: Do. Dr. Erdoan BOZ

Bu almann hazrlanmasnda karlatm zorluklarda bana yardmc olan,

Trk Dili ve Edebiyat retmeni

rnek Cmlelerde ve Tablo 1de Kullanlan Ksaltmalar

AB : Ahmet Buran, Trk Gramerinin Sorunlar

FH : Feyza Hepilingirler, retenlere ve renenlere Trke Dilbilgisi

TRKYE TRKESNDE DURUM KAVRAMI

1.3.2.2. Sfat Tamlamas22

2.3.2.4. Birleik Fiiller35

4.3.1.1.1.4. Bak As...50

7.3.1. Cmle inde Kurduu Yaplar..79

8.3.2. Kelime Grubu Biiminde Kurduu Yaplar...89

Dil, bir anda dnemeyeceimiz kadar ok ynl, deiik alardan baknca

ekil bilgisi, bir dilin kk kelimelerini, eklerini, kklerle eklerin birleme

Bu almada Trkiye Trkesinde durum kavram ve durum ekleri zerinde

Ad durumlarn ayn yolla iledik. Ancak almamzda zerinde duracamz

almamzda ad durumlar olarak belirlediimiz; yaln, ynelme, belirtme,

TRKYE TRKESNDE DURUM KAVRAMI

Durum kavram zerine aratrdmz deiik terim szlklerinde, dil bilgisi

Nurettin Ko: ad durumu

Vecihe Hatipolu: ad durumu

Berke Vardar: durum

Mehmet Hengirmen: ad durumu

Doan Aksana gre, dilbilgisel trlerden biri de ad durumu ya da ksaca

bulunduunu gsterir. Bununla birlikte, durum yklenecek olan elerin ad bei

brahim Delice, Trk Dilinde levsel Ek Tasnifi Denemesi adl makalesinde

Cem Bozahin, Trkedeki Durum Eklerinin Ulamsal Bir rdelemesi adl

Durum imlemesi eylemin zelliine baldr. mlemenin ak olmad

Tahir Kahraman, Dil bilgisi Derslerinde Ad ekimlerinin lenii zerine adl

Durum kavram eski Yunancaya dayanan Latince almalaryla

Dnyann bir ok dilinde durum kategorisi mevcuttur. Bu konu ilk defa

Ad durumlarnn says dillere gre farkllk gsterir. Eski Yunancada be,

Trkiye Trkesi dil bilgisi kitaplarnda, terim szlklerinde ve ilgili

Tahsin Banguolu, durumu adlarda ekim bal altnda anlatr. Banguolu,

Mehmet Hengirmen, Dil bilgisi ve Dilbilim Terimleri Szlnde ad durumu eki

Vecihe Hatipolu, ad durumu maddesi altnda ad durumlarn sralar: yaln

Zeynep Korkmaza gre balca ad durumlar unlardr: Yaln durum, ilgi

Doan Aksan ynetiminde Nee Atabay, Sevgi zel ve brahim Kutlukun

Kemal Demiray, isim hlleri bal altnda, ad durumlarn sralamtr: Yaln

Haydar Ediskun, cmledeki grevlerine ve fiille olan ilgilerine gre isimlerin

Nasrullah zsoy, Eski Anadolu Trkesinde Hl Eklerinin Fiillerle

Konstantin Lbimov, Trkede Ka sim Hli Var? adl makalesinde asl hl

C.F.Vogeln ve M.E. Ellnghausen, Trkenin Yaps adl makalenin Sintaks

Grer Glsevin, Trkede Sra D Ekler ve Eklerin Tasnif Tanmlanma

Yukarda verdiimiz durum eklerinin says ve adlandrl konusuna benzer

gr sunan Osman Mert ad durumlarn Trkede seslenme hli, zne hli,

Sonu olarak; biz bu almamzda ad durumlarn yaln, ynelme, belirtme,

Belirlediimiz durum ekleri; konu ile ilgili olan kaynaklardaki gr farkllklar

TABLO 1: DURUM EKLER

(Osm, hl-i mcerred, Alm. Nominativ, Fr.nominatif, ng. nominative, Rus.

Ahmet Topalolu: yaln hl: