Dr Branislav Marovi

KOMUNISTI CRNE GORE

I CRNOGORSKO NACIONALNO
PITANJE 19191989
 Dr Branislav Marovi

KOMUNISTI CRNE GORE I

CRNOGORSKO NACIONALNO PITANJE
19191989.
Izdava
Centar za geopolitiku Niki

Urednik
Prof. dr. ivko M. Andrijaevi

Tehniki urednik
Milutin Markovi

tampa
Grafo Bale Podgorica

Tira
300
 Dr Branislav Marovi

KOMUNISTI CRNE GORE I

CRNOGORSKO NACIONALNO PITANJE
19191989.

Podgorica
2017.
 SADRAJ

PREDGOVOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Stvaranje zajednike partije jugoslovenskih komunista
Osnivaki kongresi u Beogradu i Podgorici . . . . . . . . . . . . . . . 27
II kongres KPJ o nacionalnom pitanju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Utvrivanje nacionalnog problema
i poetak temeljnog provjeravanja stavova
o nacionalnoj politici KPJ 19231924. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
IV kongres i IV konferencija KPJ
o crnogorskom nacionalnom pitanju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Crnogorsko nacionalno pitanje od
Splitskog plenuma CK KPJ 1935.
do V zemaljske konferencije KPJ 1940. godine. . . . . . . . . . . . . . 59
Komunisti i nacionalno pitanje u
Narodnooslobodilakoj borbi 19411945.
Prvi dokumenti o buduem dravnom ureenju Jugoslavije . . . . 71
Komunisti na vlasti i crnogorsko nacionalno pitanje . . . . . . . . . . 77
Socijalna (obrazovna) baza komunista Crne Gore
i mogunosti naunog tumaenja i oblikovanja
crnogorskog nacionalnog pitanja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
CNP prema popisima stanovnitva
i glasanja na viestranakim
parlamentarnim izborima 2002. i 2006. godine . . . . . . . . . . . . . 165

7
SUMMARY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
REGISTAR IMENA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
O AUTORU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

8
 PREDGOVOR

Dvadeseti je vijek oznaen kao vijek nacionalne emancipaci

je. Sve socijalistike revolucije u dvadesetom vijeku (Oktobarska
revolucija u Rusiji, kineska revolucija, socijalistika revolucija u
Jugoslaviji, kubanska revolucija na Kubi) kao i borba kolonijalnih
naroda predstavljale su talas nacionalnog buenja.1* Za ovu epo
hu karakteristino je i stvaranje federativnih dravnih zajednica u
kojima su se posebni individualiteti nacionalnih zajednica drav
no-pravno i politiki izrazili i potvrdili.2** Nacionalno pitanje i na
cionalizam u dvadesetom vijeku vezuje se, dakle, za etiri osnovna
istorijska procesa: dekolonizaciju koja stvara nove nacije u Africi,
Aziji i Junoj Americi; stvaranje vienacionalnih federativnih za
jednica; pokretanje unutranjeg drutvenog i politikog, kulturnog i
etnikog pitanja u onim nacijama koje su postale ili su shvaene kao
najvie homogene i najvie ujedinjene i centralizovane; nastanak
postindustrijskog drutva ili uopte viih ekonomsko-politikih
oblika integracije, to je predstavljalo prevazilaenje starog koncep
ta nacije i nacionalnih teritorijalnodravnih okvira.
Objanjenje za renesansu nacionalnog pitanja u prolom
stoljeu treba traiti u ekonomskoj sferi drutvenoj podjeli rada i
sloenoj viestrukoj integraciji koja otuda proizilazi, povezujui je
dinstvenim ivotnim procesima velike ljudske aglomeracije i iroka
teritorijalna prostranstva.

*
U Africi u periodu od osam godina (19571964) steklo je nezavisnost 36 dr
ava. A u svijetu u periodu 19501970. godine stvoreno je vie od 70 drava,
to nadmauje broj drava stvorenih u prethodnih dva vijeka poslije izbijanja
francuske buroaske revolucije.
**
U svijetu je osamdesetih godina dvadesetog vijeka bilo 22 federacije u kojima
je ivjelo 40% ukupnog stanovnitva svijeta.

9
 Mada se Evropa smatra kolijevkom nacija, Balkan je kao dio
evropskog kontinenta ipak bio najsporije i pod najsloenijim uslo
vima zahvaen procesom formiranja nacija, koji je nakon Drugog
svjetskog rata uao u svoju zavrnu fazu. Ona e se krajem XX
vijeka u krvi okonati. Upravo zbog toga paradoksalno je to se
taj sloeni istorijski proces formiranja nacija na Balkanu nije ire i
svestranije istraivao ni u istorijskoj nauci, ni u sociologiji, ni u po
litikim naukama. Izgleda da je preosjetljivost nacionalnog pitanja
kod naroda na Balkanu i u Jugoslaviji uticala da mu se pokloni vea
panja koju je ono zasluivalo s obzirom na znaaj koji je imalo
u istoriji vjetrovitog i nemirnog Balkana. U periodu izmeu dva
svjetska rata, kada se u krilu radnikog pokreta u Evropi osnivaju
komunistike partije zajedno sa svojim savezima, predstavljenim u
vidu komunistike internacionale i balkanske komunistike fede
racije, neki marksisti poinju da prouavaju nacionalno pitanje, ali
to nije dalo oekivane rezultate. U pokuajima prouavanja nacio
nalnog pitanja u Jugoslaviji izmeu dva svjetska rata jedan broj tih
teoretiara marksista doivio je neuspjeh.
Meutim, graanska istoriografija u Kraljevini Jugoslaviji bila
je plodna u obradi svojih pogleda na nacionalno pitanje. Poto nas u
ovom radu interesuje odnos Komunistike partije Jugoslavije, odno
sno Saveza komunista prema nacionalnom pitanju i to u prvom redu u
Crnoj Gori odnosno u Jugoslaviji, to emo nau panju zadrati upra
vo na toj partiji koja je od formiranja 1919. godine pa do rasformira
nja 1989. godine, dakle, u toku sedam decenija postojanja, izgradila
svoje gledanje na nacionalno pitanje, i u praksi ga sprovodila.
U socijalistikoj Jugoslaviji (19451989), u kojoj je Crna Gora
meu est republika zauzimala ravnopravno mjesto a Komunistika
partija odnosno Savez komunista bili jedina vladajua partija, dolo
je osamdesetih godina XX vijeka, do toga, da nacionalni fenomen
zauzme jedno od prvih mjesta u naunom istraivanju i izuavanju.
Dakle, crnogorsko nacionalno pitanje od osamdesetih godina pro
loga vijeka, a naroito od kraja tog vijeka nalo se u centru panje
naunika, ali i drugih intelektualaca koji su poeli sve vie da istiu
i ispoljavaju nacionalni identitet. Naunici koji su prouavali nacio
10
nalno pitanje Crnogoraca nali su se na tri suprotna kolosjeka. Jedni
su dokazivali, a to su bili uglavnom srpski naunici, da crnogorske
nacije nema, da ona ne postoji, i da je ona tvorevina Komunistike
partije Jugoslavije i Kominterne, da su Crnogorci dio srpskog naro
da i nacionalno Srbi. Drugi naunici pisali su nudei svoje dokaze
da je crnogorska nacija postepeno nastala iz srpskog etnosa i da je
ona tvorevina XIX vijeka koja je u XX vijeku dobila svoju punu
afirmaciju. Trei pristup crnogorskoj naciji imali su naunici koji
su smatrali da je crnogorska nacija nastala iz slovenske mase koja
je naselila dananje teritorije drave Crne Gore, koja se simbiozom
sa ilirskim i romanskim stanovnitvom razvila u autohtoni narodni
i nacionalni kolektivitet.
Ovako suprotstavljeni stavovi naunika, meu kojima je naj
vie bilo obrazovnih istoriara, o crnogorskom nacionalnom pitanju
uticali su na stanovnike Crne Gore, naroito krajem XX i poetkom
XXI vijeka, da se nacionalno izjanjavaju u mnogo iroj nacional
noj lepezi nego do tada. Do te snane nacionalne polarizacije u Cr
noj Gori dolo je kad se u ovo pitanje umijeala politika politikih
stranaka formiranih na nacionalnoj osnovi.
Krilatica koja je potekla iz Beograda Svi Srbi u jednoj dravi
bila je kobna za meunacionalne odnose u dravi SFRJ, koja se pod
pritiskom nacionalistikih snaga poela raspadati. Do tog raspada
nae bive zajednike drave, naalost, dolo je, kao to je poznato, u
krvavom obraunu Srba i Hrvata, Srba i Muslimana, Srba i Albanaca
i Hrvata i Muslimana i do njihovog meusobnog raseljavanja.3***

***
Velikodravni projekti pojedinih drava i naroda u Evropi i na Balkanu, stva
rani od politikih i kulturnih elita tih naroda, pokazali su se opasnim u prvom
redu po taj narod koji je prihvatio takvu ideju, jer je ona izazivala ratove iz
meu drava i naroda. Iz istorijske nauke poznato je nekoliko primjera poku
aja ostvarivanja te doktrine: velike Maarske, velike Bugarske, velike
Albanije, velike Grke, velike Makedonije, velike Srbije. Sutina ovih
ideja upravo je bila u maksimi svi Srbi, svi Maari, svi Bugari, svi Albanci, svi
Makedonci i svi Grci u jednoj dravi. Greka je napravljena krajem XX vijeka
na prostoru drave SFRJ kad su pojedini njeni narodi, predvoeni politikim
elitama, ispoljili nacionalistike i velikodravne pretenzije, to se pretvorilo u
oruane sukobe tih naroda, u kojem je stradalo vie stotina hiljada ljudi.

11
 Nakon uvoenja i razvoja viestranakog politikog ivota na
prostorima bive SFRJ dolo je do jake politizacije stanovnitva i
isticanja nacionalnog individualiteta u prvi plan i borbe protiv na
vodne nacionalne ugroenosti. Pojedine politike stranke, bilo par
lamentarne ili vanparlamentarne, ali ne samo one, ve i Srpska pra
voslavna crkva, nijesu priznavale a ne priznaju ni danas nacionalnu
individualnost Crnogoraca i za njih su Crnogorci bili i ostali Srbi.
Istorijska zbivanja o kojima smo govorili snano su uticala na
politiki, ekonomski i kulturni ivot stanovnika bive Jugoslavije.
Stanovnici Crne Gore, mada nijesu direktno bili zahvaeni ratnim
poarom, ipak su osjetili to znai rat u njihovom okruenju. Svi ti
sukobi na nacionalnoj osnovi imali su uticaj na nacionalnu homoge
nizaciju stanovnitva Crne Gore, to se pokazalo na zvaninom po
pisu stanovnitva 2003. godine, kad su pod uticajem nacionalistike
politike koja je dolazila izvan Crne Gore ili poticala iz nje same od
politikih stranaka i Srpske pravoslavne crkve dolo do masovnijeg
izjanjavanja dijela njenih stanovnika da su po nacionalnosti Srbi.
Osporavanje i nepriznavanje crnogorske nacije dolazilo je i dolazi
samo od Srba. Drugi evropski i junoslovenski narodi (Slovenci,
Hrvati, Makedonci) ne negiraju postojanje crnogorskog naciona.
Od naunika koji su se bavili ili se bave nacionalnim pitanjem je
dino srpski i jedan manji broj crnogorskih ne priznaje postojanje
crnogorske nacije.
Pripadnici evropskih naroda (Rusi, Njemci, Francuzi, Italija
ni, Englezi, Maari i drugi) koji su kao naunici, politiari, drav
nici, putopisci boravili u prolosti u Crnoj Gori imali su pozitivno
miljenje o crnogorskom nacionalnom biu.
Ovim radom elimo da damo prilog postojanju i razvoju cr
nogorske nacije u 70-godinjem periodu, to ne znai da ona i ra
nije nije postojala, posebno u djelu tog perioda od skoro 50 godina
socijalistikog drutvenog sistema u kojem je KPJ/SKJ bila jedina
vladajua partija koja je davala peat njenom ukupnom razvoju, kad
je pod njenim nadzorom bilo i nacionalno pitanje.

12
 U ovom radu poklonjena je posebna panja nacionalnom
izjanjavanju stanovnitva Crne Gore na osam zvaninih popisa koji
su odrani u periodu od 1948. do 2011. godine i glasanju graana na
parlamentarnim izborima za prosrpske stranke 2002. i 2006. godine.

Autor

13
 UVOD

Nae bavljenje fenomenom nacije, temelji se na stavovima

(teoriji i praksi) Komunistike partije Jugoslavije, odnosno Saveza
komunista Jugoslavije, koja je kao jedna od svjetskih komunisti
kih partija batinila klasino marksistiko nasljee o naciji. Najvei
doprinos marksistikoj nauci o naciji dali su svakako Karl Marks i
Fridrih Engels i Vladimir Ili Lenjin, pa emo se ukratko na njiho
vim stavovima zadrati.
Marks i Engels nijesu se cjelovito bavili nacionalnim pitanjem
ali su ga ipak uzgredno doticali i o njemu ostavili u svojim tekstovi
ma, prepiskama, opaskama i komentarima dovoljno spoznaje i argu
menata, to upravo govori o njihovom fundamentalnom doprinosu
shvatanju nacije. U sklopu prouavanja teorije socijalne revoluci
je proleterijata, ova dva naunika susreu se sa fenomenom nacije
za koju kau da je drutveno-istorijska pojava i oblik zajednitva u
odreenom kapitalistikom nainu proizvodnje. Oni dalje istiu da
zadatak radnike borbe nije ukidanje i negiranje nacije, ve promje
na socijalnih odnosa u njoj. Princip nacionalnosti za radniku klasu,
tvrde ovi mislioci, znai obavezu da se ona politiki organizuje i
stavi na elo nacije, oslobaajui sebe ona oslobaa naciju.
Znaajan doprinos Marksa i Engelsa nacionalnom pitanju
jeste njihovo shvatanje pojma proleterskog internacionalizma koji
priznaje nacije, njihov slobodan razvoj jednaka prava i ravnopravnu
saradnju.
Naelo proleterskog internacionalizma podrazumijeva svje
snu rjeenost da radnici svih nacija svoju klasnu borbu sprovode
solidarno, na osnovu jednakosti njihovog drutvenog poloaja kao
eksploatisane klase u svim nacijama.
Naelo proleterskog internacionalizma, koje u sebi sadri na
elo ravnopravnosti nacija, kako su mislili klasici marksizma, tre
15
ba da se ostvari kad u tim nacijama radnika klasa doe na vlast.
Klasici, takoe, zastupaju miljenje da radnika klasa pripada onoj
naciji iji je sastavni dio. Internacionalizam sadri u sebi i poznatu
krilaticu koju je K. Marks prvi upotrijebio Proleteri svih zemalja
ujedinite se,1 a nacionalna nezavisnost je osnova za svaku interna
cionalnu saradnju.
Dalji teorijski i praktini doprinos poimanju internacionaliz
ma dao je V. I. Lenjin. Nacionalnom pitanju i internacionalizmu Le
njin je u svojim djelima posvetio znaajnu panju. Epoha imperija
lizma donijela je nova klasna ugnjetavanja, pa i nacionalno, koja su
uvijek bila dio klasnih. Lenjinova nacionalna politika temeljila se
na istinskom zastupanju prava nacija na samoopredjeljenje, uklju
ujui i pravo na otcjepljenje. Kada su se dobrovoljno ujedinile, na
cije imaju pravo na svestrani slobodni razvoj, bez bilo kojeg oblika
ugnjetavanja na nacionalnoj osnovi. On, takoe, naglaava i pravo
nacionalnih manjina na slobodan razvoj.
Odnos radnikog pokreta prema problemu nacije i nacional
nom pitanju potenciran je od vremena Druge internacionale i epohe
imperijalizma. Marksov pristup naciji popularie se i razrauje tako
da se njen pojam blie odreuje i definie.
Staljinova teorija nacije bila je dugo vremena vladajua u Ko
munistikoj partiji Jugoslavije, odnosno Crne Gore, ali i u komu
nistikom pokretu uopte. Marksove, Engelsove, Lenjinove osnov
ne postavke o nacionalnom pitanju Staljin je dopunio elementom
ekonomske povezanosti na odreenoj teritoriji.2
Inae, Staljinova definicija nacije koju je dao u djelu Marksi
zam i nacionalno-kolonijalno pitanje, objavljenom u Zagrebu
1947. godine, glasi: Nacija je historijski formirana stabilna zajed
nica ljudi, nastala na bazi zajednice jezika, teritorija i ekonomskog
ivota i psihike konstitucije koja se ispoljava u zajednici kulture.

1
Karl Marks, Internacionalna adresa meunarodnog radnikog udruenja, u:
K. Marks F. Engels, Izabrana dela, tom I, Kultura, Beograd, 1949, 359.
2
Edvard Kardelj Sperans, Razvoj slovenakog nacionalnog pitanja, II izdanje,
Kultura, Beograd, 1958, 58.

16
 Prema E. Kardelju Staljinu nije polo za rukom da objasni
u emu je delovanje ekonomske povezanosti, odnosno zajednice,
ekonomskih interesa na kompaktnoj teritoriji.3
Kardelj objanjava ta je ekonomska povezanost o kojoj go
vori Staljin i kae: da je ustvari direktan rezultat drutvene podele
rada koja je svojstvena eposi kapitalizma. Taj proces je unutranje
ujedinjavao narode u okviru njihovih jeziko-kulturnih granica i
ujedno ih dizao u borbu za njihovu samostalnu ekonomsku i kultur
nu afirmaciju. U uslovima kapitalistike konkurencije i koncentra
cije kapitala to je bila, prema tome, i borba za takvu raspodelu vika
proizvoda koja omoguava ekonomsku, a time i kulturnu afirmaciju
svake nacije.4
Staljinova definicija nacije koju je primijenio u praksi Sovjet
skog Saveza sve se vie udaljavala od marksistikog pristupa naciji,
posebno od Lenjinovog stava o samoopredjeljenju, ravnopravnosti
i slobodnom nacionalnom razvoju. U SSSR je u Staljinovo vrijeme
dolo do tekih sukoba i grubih pojava uzurpacije nacionalnih slo
boda i do pokuaja nametanja sovjetskog modela (Staljinovog) o
nacionalnom pitanju meunarodnom radnikom pokretu.
Na jugoslovenski komunistiki pokret jo je jedno poimanje
nacije imalo uticaj. Bilo je to austromarksistiko reduciranje nacije
na kulturno-etniku tvorevinu i na pitanje jezika i kulture, to se
odgovarajuom kulturnom autonomijom moe rijeiti. Ova koncep
cija se udaljila od izvornog marksistikog gledanja, jer je negirala
teritorijalni kriterij. Istoriar dr Janko Pleterski o tome kae: Ova
ideja o kulturnom, nepolitikom karakteru nacije i nacionalnih po
kreta dobija svoj konani izraz u zahtevu da se kulturna autonomija
ne zasniva teritorijalno, to jest u okviru nacionalnih teritorija, ve
na temelju personalnog naela. Nacije treba da se konstituiu kao
pravna tela na temelju upisa graana, koji pripadaju jednoj ili drugoj
naciji, u izborna tela bez obzira na mesto boravka.5
3
Isto.
4
Isto, 59
5
Janko Peleterski, Radniki pokret i nacionalno pitanje, klasne borbe i socija-
listika revolucija, Beograd, 1977, 123.

17
 Stranke socijaldemokratske orijentacije koje su djelovale na
kasnijem jugoslovenskom prostoru (Srpska socijaldemokratska
stranka, Jugoslovenska socijalno-demokratina stranka, Socijalde
mokratska stranka Bosne i Hercegovine, Socijaldemokratski pokret
u Makedoniji, Socijalno-demokratska stranka Hrvatske i Slavonije,
Socijaldemokratska stranka Dalmacije, Jugoslovenska socijalde
mokratska stranka za Istru, Konferencija socijalista Jugoslovena
u Ljubljani (1909. g.), Prva balkanska socijaldemokratska konfe
rencija u Beogradu (1910. g.) imala je svoja gledita i stavove o
nacionalnom pitanju. Radniki pokret u zemljama kasnije formirane
Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u periodu do kraja Prvog svjet
skog rata razvijao se sporije nego u zemljama Zapadne Evrope i pod
uslovima zaostalih drutveno-ekonomskih i politikih odnosa. Valja
napomenuti da u Crnoj Gori u ovom periodu nema socijaldemokrat
ske stranke, ali ima socijaldemokrata pojedinaca koji su pripadali
Srpskoj socijaldemokratskoj stranci. Za jugoslovenske socijalde
mokrate moe se konstatovati da nijesu uspjeli da stvore jedinstvene
poglede za rjeavanje nacionalnog pitanja u posmatranom periodu.
O tome rjeito govori Konferencija socijalista Jugoslovena u Lju
bljani 1909. godine i Prva balkanska socijaldemokratska konferen
cija u Beogradu 1910. godine, na kojima su ispoljeni razliiti stavo
vi i gledanja na nacionalno pitanje. Socijaldemokrati iz Slovenije,
Hrvatske i Bosne i Hercegovine, dakle iz okvira Habzburke mo
narhije, i socijaldemokrati iz Srbije zastupali su razliita miljenja o
rjeavanju nacionalnog pitanja. Prvi, pod uticajem austromarksista
o nacionalnom pitanju, smatrali su da je za njih najbolje rjeenje
kulturna autonomija u okviru Austro-Ugarske monarhije, dok su,
drugi, srpski socijalisti traili rjeenje nacionalnog pitanja u klasnoj
borbi proleterijata i ujedinjenju svih balkanskih naroda u ekonom
sku i kulturnu zajednicu.
Rekli smo da u ovom periodu u Crnoj Gori nema socijalde
mokratske partije, ali da ima pojedinaca koji su pripadali politikoj
orijentaciji socijademokrata i koji su organizaciono bili vezani za

18
Socijaldemokratsku partiju Srbije. Jedan od takvih bio je Krsto P.
Popovi, roen 1886. godine u Dugi kod Nikia, koji je po zavr
etku osnovne kole poao u Beograd da ui gimnaziju, a od 1908.
godine studira pravne nauke koje zavrava 1912. godine.6 Krsto P.
Popovi je uestvovao u ime crnogorskih socijalista na Prvoj bal
kanskoj socijalistikoj konferenciji u Beogradu u januaru 1910.
godine. On je pozdravio konferenciju i bio izabran u komisiju za
sastavljanje rezolucije.7
Radniki pokret iz kojeg e kasnije Komunistika partija Ju
goslavije regrutovati svoje lanstvo, bio je veoma slabo razvijen u
Crnoj Gori sve do 1918. godine. U periodu kad crnogorska drava
dobija meunarodno priznanje 1878. godine i kad iz oblika drav
nog ustrojstva Knjaevine prelazi u Kraljevinu, 1910. godine, pa
sve do kraja Prvog svjetskog rata, moe se govoriti samo o nekim
oblicima razvoja radnikog pokreta u Crnoj Gori. U ovom perio
du dolo je do znatnog napretka razvoja crnogorske ekonomije, u
prvom redu trgovine, saobraaja, zanatstva i osnivanja prvih indu
strijskih preduzea. Ulaganja stranog kapitala i osnivanje na osnovu
koncesija inostranih preduzea kao to su bila Anglo-montenegrin,
Barsko drutvo, Monopol duvana i druga, dolo je do otvaranja ve
likih radilita (uglavnom u saobraaju) na kojima je koncentrisano
po vie hiljada radnika. Do formiranja radnike klase dolo je prvo
u oblasti zanatstva. Nastojanje crnogorske drave da u postberlin
skome periodu, dakle u periodu meunarodnog priznanja, samostal
nosti i mirnog razdoblja od 33 godine, unaprijedi i to bolje razvije
zanatstvo i uopte svoju privredu, dovelo je do planskog i organi
zacionog stvaranja strunog i domaeg kadra u zanatstvu. Vlada
je u tom pravcu ostvarivala u inostranstvu kontakte preko svojih
ministarstava za kolovanje odreenog broja mladia. Prve takve
uenike da ue zanate crnogorska vlada je poslala 1895. godine u
Vrac, zatim u Francusku (Nica), eku, Banja Luku, Zagreb. Osim

6
Dr Niko S. Martinovi, Poeci radnikog pokreta u Crnoj Gori, Istorijski
zapisi, sveska 1, knjiga XV 1959, 27-28.
7
Isto, 29.

19
kolovanja vani, otvorene su i neke zanatske kole u Crnoj Gori.8
Sve je to doprinijelo da se u Crnoj Gori formira radnika klasa. Iako
malobrojna ona je poela da se udruuje u radnika drutva. Jedno
od takvih i prvih udruenja bilo je formiranje Fonda za potpomaga
nje domaeg zanatlijskog i trgovakog podmlatka 1902. u Cetinju,
koje je sljedee godine promijenilo ime u Drutvo za potpomaganje
zanata i trgovine.9
Drutvo je osnovalo pododbore u Podgorici, Nikiu, Danilo
vgradu, Rijeci Crnojevia, Virpazaru, Baru, Ulcinju, Kolainu, An
drijevici, avniku, abljaku, Boanu i Grahovu.10
U Baru je 1903. godine osnovan Radniki savez, koji je u po
etku okupljao 243 lana.11 Zatim je osnovano Cetinjsko radniko
drutvo (1907), Radniko drutvo u Podgorici (1907. g.) i Zanatlij
sko radniko drutvo u Nikiu (1907).12
Do prvih radnikih trajkova kao jednog od oblika borbe rad
nika za svoja prava dolo je upravo u vrijeme formiranja pomenutih
drutava. Tako su, na primjer, terzijski radnici u nekim cetinjskim
radnjama zapoeli trajk krajem jula i poetkom avgusta 1906. go
dine, dok su radnici tamparije trajkovali u novembru 1906. i u ja
nuaru i martu 1907. godine. Radniki trajkovi vode se za skraenje
radnog vremena i poveanja nadnica.13
Ovom prilikom podsjetiemo, ukratko, na regulisanje radnih
odnosa Optim imovinskim zakonikom Knjaevine Crne Gore iz
1888. godine, kojim su ti odnosi bili prvi put kodifikovani. Poja
vom dravnih i privatnih preduzea koja su upoljavala stalnu rad

8
Opirnije: Branislav Marovi, Ekonomska istorija Crne Gore, Podgorica,
2006, 411420.
9
Izvjetaj o radu o imovnom stanju Drutva za potpomaganje zanata i trgovine
u Crnoj Gori od 1902. do 1912, Cetinje, 1912.
10
Jovan R. Bojovi, Pregled ekonomskog razvitka i razvitka socijalistike misli
u Crnoj Gori u XIX vijeku, Istorijski zapisi, br. 3/1986, 37.
11
Bar grad pod Rumijom, Bar, 1984, 111.
12
Glas Crnogorca, br. 39, Cetinje 1. IX 1907; br. 20, Cetinje 10. V 1908; br.
12, Cetinje 15. III 1908.
13
Dr Duan J. Martinovi, Razvoj zanatstva na Cetinju, Istorijski zapisi, br.
3-4/1977, 763.

20
nu snagu postaje aktuelno regulisanje radnih odnosa. Knjaevska
crnogorska dravna tamparije u Cetinju uvela je 27. marta 1891.
godine osmoasovni radni dan.14 Meunarodni proletarijat je prvi
put traio uvoenje osmoasovnog radnog dana na Kongresu dru
ge internacionale u Parizu 1889. godine. Dakle, crnogorski radnici
dobili su to pravo dvije godine poslije zvaninog traenja i prvi u
jugoslovenskim zemljama.15
Uvoenje osmoasovnog radnog vremena u ovoj tampariji
nije rezultat trajkake borbe i klasnog organizovanja radnika, ve
odluke ondanjeg ministra prosvjete Jovana Pavlovia, izdavaa
Marksovog i Engelsovog Komunistikog manifesta 1871. godine
u Panevu.16 U ovom periodu javljaju se i prve socijalistike ide
je koje prenosi Vasa Pelagi. Cetinjski list Crnogorac ve 1871.
godine sa simpatijama prati razvoj Pariske komune posveujui joj
vie lanaka i podlistaka.17 Crnogorska tampa donosi vijesti iz rad
nikog ivota evropskih zemalja i prevode socijalistikih pisaca.
Crnogorskoj javnosti bile su dostupne razne broure o socijademo
kratiji, zatim razni lanci Svetozara Markovia i Komunistiki ma
nifest.18 Uitelj Duan Brkanovi u Baru ve 1881. godine, obja
njava nazore socijalista i odobrava socijalizam.19
U Boki Kotorskoj propagator socijalistikih ideja bio je
Adolf Muk, koji je meu radnicima u Kotoru i Tivtu agitovao za
komunizam.20
Pobuna mornara na austrougarskim ratnim brodovima u
Kotoru 1918. godine i solidarnost sa crvenim mornarima ivjela je
duboko u narodnoj svijesti i doprinosila irenju socijalistikih ideja.
U Crnoj Gori bilo je, prema nekim istraivaima, 1919. godi
ne nekoliko hiljada radnika povratnika iz Sjeverne, June i Latinske
14
Pravila za radnike u Knj. Crn. Dravnoj tampariji, Cetinje, 1891.
15
Dr Niko S. Martinovi, Poeci radnikog pokreta u Crnoj Gori, Istorijski
zapisi, sv. 1, knjiga XV, 1959.
16
Isto.
17
Dr Niko S. Martinovi, n.d. 13.
18
Isto, 14.
19
Isto.
20
Dr edomir Pejovi, KPJ u Crnoj Gori 19191941, Podgorica, 1998, 13.

21
Amerike, koji su predstavljali posebnu socijalnu snagu i u kojoj su
komunisti nali snaan oslonac za irenje svojih ideja.21
Prema tome, iako u Crnoj Gori nije bilo organizovane socija
listike stranke i organizovanog socijalistikog pokreta, njena ita
laka javnost nije bila bez obavjetenja o irenju socijalistike misli.
Za crnogorska radnika drutva moe se rei da su okupljala
radniki stale koji je sa simpatijama gledao na razvoj socijalisti
kog pokreta u zemljama Evrope. Ta drutva su svojim djelovanjem
i programom zamjenjivala sindikalne organizacije koje su postoja
le u drugim zemljama. Crnogorski radnici su po zavretku Prvog
svjetskog rata nastavili tradiciju obnavljajui svoja radnika drutva
i osnivajui nova, koja e ubrzo postati stjecita novoosnovane So
cijalistike radnike partije Jugoslavije (komunista).
Rasprava o nacionalnom pitanju izmeu jugoslovenskih soci
jademokratskih stranaka i grupa nastavljena je tokom Prvog svjet
skog rata 19141918. godine. Dolo je do znatnog pribliavanja
gledita o mnogim vanim pitanjima. Tako, na primjer, usaglaeno
je miljenje o ujedinjenju jugoslovenskih naroda u zajedniku dr
avu, o potrebi ruenja Austro-Ugarske itd. Meutim, ni tada nije
dolo do stvaranja revolucionarno-marksistike platforme o rjea
vanju nacionalnog pitanja. Jugoslovenski socijalisti nijesu imali
razraen program ujedinjenja zemlje, pa ni ujedinjenja Crne Gore
i Srbije.
Na Podgorikoj skuptini, koja je bila nelegalna i nelegitimna,
krajem septembra 1918. godine socijaldemokratski i komunistiki
orijentisani poslanici, kojih je bilo 12, nijesu izali sa zvaninim
konkretnim predlogom o ujedinjenju jugoslovenskih zemalja, odno
sno o statusu Crne Gore u novoj dravi. Atmosfera koja je vladala
na sjednici Podgorike skuptine 26. septembra 1918. godine, na
kojoj je donijeta Rezolucija (Odluka kojom je ukinuta drava Crna
Gora), prema istraivanjima i analizama akademika Mijata ukovi
a, bila je optereena neredom, galamom, prepirkama jednog djela

Dr Branko Pavievi, Povodom formiranja prve komunistike organizacije u

21

Crnoj Gori, Istorijski zapisi, br. 3/1979, 7.

22
poslanika koji su traili bezuslovno ujedinjenje Crne Gore i Srbije.22
Objanjavajui tu atmosferu ukovi kae: Larmom, agresivnim
meusobnim verbalnim negiranjem, prepirkama, netolerantnim po
stupanjem poslanika sprijeeno je da se razmotre predlozi predsjed
nika i potpredsjednika, dati tri puta u toku sjednice, da se sjednica
odloi, da se nastavi poslije podne u etiri sata, da se tada tekst
razmatra u pojedinostima i glasa pojedinano, i da se donese od
luka glasanjem o tim predlozima. Iza tih predloga svaki put nastav
ljeni su prepirka i galama.23
Interesantno je zapaanje M. ukovia o radu pomenute sjed
nice, pa emo ga citirati: U istoriji nije poznato da je neka skupti
na, osim Podgorike skuptine 1918. donijela akt sudbinskog zna
aja za itav jedan narod i njegovu dravu, a nije raspravljala ni u
naelu ni u pojedinostima, da se o njegovoj sadrini i neotklonjivim
implikacijama ne progovori ni jedna jedina rije.24 No, ne samo da
se o tako vanom aktu kao to je Rezolucija o ukidanju drave Crne
Gore nije razgovaralo, odnosno nije raspravljalo, ve je poslanici,
kako kae ukovi, nijesu ni proitali, ni vidjeli njen tekst, ve
samo uli njeno itanje kao Nacrta, a ne Predloga i sa uvjerenjem
(to potvruju konstatacije u Zapisniku da je traen tekst u pisanom
obliku) da e tekst dobiti u pisanom obliku.25
Zaista je bilo teko oekivati da u jednoj uzavreloj atmosferi,
koja je, kao to smo vidjeli, vladala na sjednici Podgorike skup
tine 26. septembra 1918. godine, socijalisti predloe jedno takvo
rjeenje o ujedinjenju po kojem bi Crna Gora stupila u zajedniku
jugoslovensku dravu kao poseban samostalan subjekt, koji je bio
suprotan zvaninom politikom zahtjevu Srbije i njenih zastupnika
na Podgorikoj skuptini. Prema nekim istraivaima jedan takav
predlog je postojao ali u kuloarima zgrade Monopola duvana, gdje
se odravala sjednica, u pauzama sjednice. Jedan od poslanika je

22
Mijat ukovi, Podgorika skuptina i Odluka koju je donijela nijesu legalne
i legitimne, Pobjeda, 6. marta 2011. (Feljton)
23
Isto.
24
Isto.
25
Isto.

23
rekao da su srpske trupe u Crnoj Gori uljezi kojima treba pokaza
ti put, a Crnogorcima stvoriti mogunost da se ujedine sa Srbijom
kako sami nau za shodno.26
Ukazaemo na aktivnosti komunistiki orijentisanih grupa
studenata i aka iz Crne Gore u emigraciji, koji su poslije Oktobar
ske revolucije u Rusiji bili aktivni na ujedinjenju i stvaranju jugo
slovenske drave na federativnom principu. Jedna takva grupa nala
zila se u Parizu i okupljala je est crnogorskih studenata, od kojih e
neki od njih kasnije postati istaknuti komunisti.27
U vrijeme izbijanja Oktobarske revolucije na studijama u Fran
cuskoj bio je i Jovan Tomaevi, kao stipendista srpske vlade, koji je tu
stipendiju izgubio, jer se nije sloio sa zahtjevom srpske vlade da jav
no osudi rusku revoluciju. Tomaevi se istakao u osnivanju marksisi
tike organizacije jugoslovenske studentske omladine u Francuskoj.28
Jedan broj crnogorske emigracije u Rusiji, u kojoj su vei
nom bili studenti, imao je pozitivan stav o Oktobarskoj revoluciji.
Meu njima politiki je bio najaktivniji dr Vukain Markovi, koji
je osnovao Jugoslovensku komunistiku grupu (boljevika) pri Ru
skoj komunistikoj partiji (boljevika) i bio njen prvi predsjednik.29
U Italiji je bio aktivan kao komunista Vaso Srzenti, koji je ranije
pripadao Srpskoj socijaldemokratskoj partiji.30
U logorima u Austro-Ugarskoj u vrijeme Oktobarske revolu
cije zateena je grupa crnogorske omladine u kojoj su pored ostalih
bili Petko Mileti, Marko Maanovi, Bracan Bracanovi, Nia Mi
lanovi i drugi, koji su prihvatili Oktobarsku revoluciju.31 Poslije
povratka u zemlju krajem 1918. i tokom 1919. godine ova emigra
cija je imala znaajnu ulogu u formiranju prvih socijalistikih od
nosno komunistikih organizacija u Crnoj Gori, a neki e od njih
zauzeti i elna mjesta u Komunistikoj partiji u Crnoj Gori.
26
Dr Jovan R. Bojovi, Naporedni omladinski pokret u Crnoj Gori 19181941,
Cetinje, 1976, 34.
27
Dr Jovan Bojovi, n.d., 29.
28
Isto, 30.
29
Isto, 32.
30
Isto.
31
Isto.

24
 U programima socijademokratskih stranaka i grupa koje su
ule u sastav Socijalistike radnike partije Jugoslavije (komuni
sta) dominirale su, najkrae reeno, sljedee postavke: teza o jedin
stvenom jugoslovenskom narodu; zahtjev za jaanje klasne borbe;
koja nije povezivana sa borbom za nacionalnu ravnopravnost jugo
slovenskih naroda, jer socijaldemokrati nijesu uoavali postojanje
nacionalne neravnopravnosti u ujedinjenju; miljenje da buroazija
treba da rjeava jugoslovensko nacionalno pitanje i da je ono for
miranjem zajednike drave rijeeno; vrsto ubjeenje da e ubrzo
doi do svjetske socijalistike revolucije koja e zahvatiti i Kralje
vinu SHS i da e ona radikalno rijeiti i nacionalno i klasno pitanje
i u Jugoslaviji i svijetu. Ove i druge slabosti koje su optereivale
socijaldemokratske poglede o nacionalnom pitanju imale su uticaja
i na stavove koje je novoformirana Socijalistika radnika partija
Jugoslavije (komunista) zauzela o nacionalnom pitanju na svom
Kongresu ujedinjenja u aprilu 1919. godine u Beogradu.
U ovim uvodnim napomenama iznijeli smo krajnje reducirane
istorijske podatke o gledanjima klasika marksizma, austromarksi
sta, Staljina, jugoslovenskih socijaldemokrata o naciji i o osnovnim
temeljima radnikog pokreta u Crnoj Gori, na kojima je poivao cr
nogorski komunistiki pokret. Dakle, onoliko koliko je neophodno
za razumijevanje cjeline ove teme.

25
 Duan Brkanovi Adolf Muk
(18521927), uitelj, (18931943), sekretar PK
prvi crnogorski propagator KPJ za Crnu Goru
socijalistikih ideja

Petko Mileti Marko Maanovi

(18971943?), lan (18941930), lan Politbiroa
Politbiroa CK KPJ CK KPJ, delegat na kongresu
ujedinjenja 1919. godine u
Beogradu

26
 Moa Pijade Dr Vukain Markovi
(18901957), lan (18741943), osniva
Politbiroa CK KPJ Jugoslovenske komunistike
grupe pri Ruskoj komunisti
koj partiji

Crnogorac, list za politiku i knjievnost, Cetinje 1871.

27
 Jovan Tomaevi Dr Sima Markovi
(18911924), osniva KPJ (18881939), sekretar KPJ
u Crnoj Gori i predsjednik
Oblasnog odbora SRPJ(K) za
Crnu Goru, Boku i Metohiju

28
 STVARANJE ZAJEDNIKE PARTIJE
JUGOSLOVENSKIH KOMUNISTA

Osnivaki kongresi u Beogradu i Podgorici

Poslije stvaranja jugoslovenske drave (Kraljevstvo Srba, Hr

vata i Slovenaca) 1. decembra 1918. godine, kad su se nale u jed
noj dravi sve socijademokratske stranke sa jugoslovenskog prosto
ra, stvoreni su uslovi da se one ujedine u jednu zajedniku partiju.
Inicijativa za ujedinjenje ne samo socijademokratskih partija ve i
sindikata i stvaranje jedinstvene sindikalne organizacije potekla je
u januaru 1919. od rukovodstava socijademokratskih partija Srbije i
Bosne i Hercegovine. Istovremeno sa kongresom ujedinjenja socijal
demokrata odran je i kongres ujedinjenja sindikalnih organizacija.
Na kongresu ujedinjenja, odranom u Beogradu od 20. do 23.
aprila 1919. godine, na kojem su uestvovala 432 delegata koji su
zastupali oko 130.000 organizovanih pripadnika radnikog pokre
ta iz svih krajeva zemlje, osim iz Slovenije, dolo je do stvaranja
Socijalistike radnike partije Jugoslavije (komunista). Crnogorske
komuniste na ovom kongresu predstavljali su u ime est organizaci
ja (Cetinja, Podgorice, Rijeke Crnojevia, Boke Kotorske, Grahova,
Danilovgrada): Mihailo Vojinovi, radnik, Vuk Prelevi, profesor,
Marko Maanovi, uitelj, Adolf Muk, radnik, Miljko Bulaji, ui
telj, Milo Jovanovi, student.32 U ime crnogorskih komunista na
kongresu je govorio Milo Jovanovi iz Danilovgrada.33 On je na
stojao da objasni zato je u Crnoj Gori dolo do kanjenja u formi
ranju socijalistikih i komunistikih organizacija i opravdanje naao
u apsolutistikoj vladavini kralja. U dokumentima (Podlozi ujedi
32
Dr Jovan R. Bojovi, n.d., 55; dr erbo Rastoder, Politike stranke u Crnoj
Gori 19181929, Bar, 2000, 417.
33
Isto.

29
njenja, Praktini akcioni program statuta) usvojenim na Kongresu,
to se tie nacionalnog pitanja nije uoen njegov znaaj za klasnu
borbu proleterijata u vienacionalnoj i agrarnoj zemlji kakva je bila
novostvorena zajednika drava. Zahtijevana je samo zatita naci
onalnih manjina i potpuna pravna i politika jednakost nedravljana
sa dravljanima34 i istaknut princip jedna nacionalna drava sa
najirom samoupravom oblasti, okruga i optina.35
Organizaciona struktura partije prema statutu usvojena na
ovom kongresu izgledala je ovako: mjesne organizacije, pokrajinski
odbori i Centralno partijsko vijee. Mjesne partijske organizacije u
Crnoj Gori bile su prvo u sastavu Pokrajinskog izvrnog odbora za
Bosnu i Hercegovinu sa sjeditem u Sarajevu.
Delegati partijskih organizacija iz Crne Gore koji su uestvo
vali na Osnivakom kongresu donijeli su dosta kongresnog materi
jala koji je razmatran na sastancima mjesnih organizacija na kojima
je, takoe, birano i njihovo rukovodstvo. Tako, na primjer, u mje
snoj organizaciji u Rijeci Crnojevia o radu Kongresa govorio je
Marko Maanovi. O njegovom istupanju 11. maja 1919. na ovom
sastanku u izvjetaju Sreskog naelstva u Rijeci Crnojevia kae se:
da poslije Kongresa u Beogradu, podreuje nacionalna internacio
nalnim pitanjima.36
Pored ovih starih formirane su nove mjesne organizacije soci
jalista (komunista) pa ih je 1919. godine bilo u Podgorici, Cetinju,
Rijeci Crnojevia, Nikiu, Danilovgradu, Baru, Petrovcu, Kolai
nu, Herceg Novom.37
Organizaciono vezivanje partijskih organizacija Crne Gore za
centralu u Sarajevu nije u tehnikom pogledu bilo najbolje zbog
udaljenosti, slabog saobraaja i policijske cenzure, pa se ve poet
kom 1920. godine osjeala potreba za rukovodeim tijelom koje bi

34
Praktini akcioni program, Osnivaki kongres KPJ, april 1919, Istorijski arhiv
KPJ, tom II, str. 14.
35
Isto.
36
Navedeno prema citatu Jovana Bojovia, n.d., 58.
37
Jovan Bojovi, n.d., 60; dr edomir Pejovi, KPJ u Crnoj Gori 19191941,
Podgorica 1998, 21.

30
se nalazilo u Crnoj Gori i usmjeravalo rad partijskih organizacija
zavisno od politikih prilika u Crnoj Gori. Zahtjev za formiranje
takvog rukovodeeg organa odobrio je Pokrajinski izvrni odbor u
Sarajevu. Organizovana je Pokrajinska konferencija Socijalistike
radnike partije (komunista) za Crnu Goru 4. aprila 1920. godine u
Podgorici. Konferenciji su prisustvovali predstavnici svih mjesnih
organizacija, koje smo ve spomenuli, i predstavnici mjesnih orga
nizacija, iz Crmnice i Boke Kotorske.38 Na konferenciji, odnosno
kongresu, kako je kasnije nazvana, referat je podnio Jovan Toma
evi. Osvrnuo se na rad partijskih organizacija u jugoslovenskim
zemljama i ukazao na potrebe formiranja privremenog rukovodstva
Socijalistike radnike partije (komunista) za Crnu Goru. Konferen
cija je izabrala rukovodstvo u koje su uli predstavnici svih mjesnih
organizacija. Privremeno rukovodstvo uradilo je mnogo na povezi
vanju rada partijskih organizacija, obilazei ih i dajui im uputstva
o radu, to je rezultiralo boljom saradnjom mjesnih organizacija.
Prema tome, Pokrajinska konferencija imala je veliki znaaj za dalji
razvoj i rad KP u Crnoj Gori.
Kongres ujedinjenja koji je iza sebe imao samo socijalde
mokratsko idejno i organizaciono nasljee, a ispred sebe konkret
na iskustva ruske partije boljevika, u pristupu nacionalnom pita
nju nije se oslanjao na objektivne drutveno-ekonomske i politike
uslove razvoja jugoslovenskog drutva. Taktika opredjeljenja osni
vaa jugoslovenskog komunistikog pokreta to se tie nacionalnog
pitanja bila su promaaj. U tom vrtlogu nedovoljnog razumijevanja
i pogrenog stava o nacionalnom pitanju KPJ e se due zadrati i
iz njega e izai tek kasnije.
Period od stvaranja jugoslovenske drave u decembru 1918.
do formiranja zajednike komunistike partije (SRPJ (k)) u apri
lu 1920. godine, jeste vrijeme nestabilnih politikih i ekonomskih
prilika ne samo u Crnoj Gori ve i ire u Kraljevini SHS. U Crnoj
Gori je dolo do politike polarizacije stanovnitva na one (bjela-
e) za ujedinjenje sa Srbijom kako je formulisano na Podgorikoj

Jovan Bojovi, n.d., 60.

38

31
skuptini koji su smatrali da Crna Gora treba da ue u novu dravu
kao dio Srbije i onih koji su bili protiv (zelenai) koji su smatrali da
Crna Gora u novu dravu treba da ue kao samostalan subjekt. Ta
podjela dovee i do oruanog ustanka predstavnika grupacije koja
je bila za uslovno ujedinjenje, 6. januara 1919. godine, nazvanog
Boina pobuna (ili ustanak), koja je trajala nekoliko godina, dok je
nije uskoro u krvi uguila srbijanska vojska.
Nade koje su oekivane kod jednog dijela naroda, posebno
kod protagonista bezuslovnog ujedinjenja (bjelaa), da e ujedinje
nje donijeti bolji i bri ekonomski razvoj i demokratski politiki
ivot, uskoro su bile iznevjerene. Crna Gora je i dalje ostala najne
razvijenije ekonomsko podruje meuratne Jugoslavije, a politiki
bez ikakvog uea u ondanjoj centralnoj vlasti u Beogradu. Narod
Crne Gore ostao je sam da se bori za golu egzistenciju i za svoju
nacionalnost koju je Beograd uporno negirao. Politike stranke koje
su se poele formirati bile su djelovi, ogranci, filijale srpskih stra
naka sa centrom u Beogradu, osim Crnogorske stranke, koja je bila
autohtona.
Socijalistika radnika partija Jugoslavije (komunista) zauze
la je stav na Osnivakom kongresu da je formiranjem zajednike
drave, rijeeno i nacionalno pitanje u dravno-pravnom smislu.
Komunisti su ostali od osnivanja partije 1919. pa skoro do 1923.
godine na ideji nacionalnog jedinstva da su Srbi, Hrvati i Slovenci
jedan narod. Ideja nacionalnog jedinstva za KPJ imala je znaaj,
kako se mislilo, jer je doprinosila klasnom jedinstvu jugosloven
skog proleterijata, a osim toga je oslobaala radniku klasu naci
onalnih razlika i razliitih nacionalnih interesa. Ideja nacionalnog
jedinstva bila je dravna ideja Kraljevine SHS na kojoj se jedino
mogla stvoriti nova centralizovana drava. Novoosnovana komuni
stika partija zaokupljena idejom internacionalizma, koja je znaila
jedinstvo radnike klase svijeta za ostvarenje svojih interesa u pr
vom redu proleterske revolucije, bila je pretpostavka netrpeljivosti
KP prema svim oblicima ispoljavanja nacionalizma, ovinizma, se
paratizma i partikularizma.

32
 Na Treoj konferenciji KPJ u januaru 1924. godine zvani
no KPJ je odbacila stanovite o nacionalnom jedinstvu i zakljuila
da su Srbi, Hrvati i Slovenci tri formirane nacije, pa je naputen
koncept jedinstvene centralizovane drave i usvojen federalizam
kao jedino odgovarajui oblik rjeenja nacionalnog pitanja u
Jugoslaviji.
I na Osnivakoj konferenciji Saveza komunistike omladine
Jugoslavije (SKOJ-a), u oktobru 1919. godine u Zagrebu je potvr
en stav KPJ prema ideji nacionalnog jedinstva. Dakle, uglavnom
je SKOJ prihvatio stavove SRPJ (k) o nacionalnom pitanju, ostav
ljajui buroaziji da ga rjeava kao problem drugostepenog znaaja.
Na Prvom kongresu SKOJ-a, odranom 23. i 24. aprila 1920.
godine u Beogradu nacionalno pitanje u Jugoslaviji nije bilo na
dnevnom redu. Omladina Jugoslavije je smatrala, kao i KPJ, da na
cionalno pitanje treba rjeavati nakon pobjede proleterske revolu
cije, dolaskom na vlast radnike klase. Zbog toga je podravano
nacionalno jedinstvo poev od KPJ i od njenih mlaih kadrova-sko
jevaca, zatim ena socijalista i lanova sindikata koji su svi bili
pod ideolokim uticajem komunista. Iako ljuti protivnici buroazije,
predstavnici radnikog pokreta su u tretiranom periodu bili na istim
pozicijama sa njom poto je na tim principima izgraivala novu dr
avu kao homogenu i centralistiku.
KPJ u ovom periodu nije uoila nacionalnu osobenost pojedi
nih naroda u Jugoslaviji, jer je isuvie vjerovala u snagu internacio
nalizma radnike klase, potcjenjujui postojanje izvjesnih posebno
sti steenih u istorijskom hodu koje su inile ta tri naroda razliitim
nacijama.
Nain i oblik stvaranja jugoslovenske drave nije rijeio jugo
slovensko pitanje, a ni pojedinana nacionalna pitanja, pa ni srpsko
pitanje.
Za komuniste Jugoslavije nacionalni unitarizam i dravni cen
tralizam bili su garancija klasnom jedinstvu proleterijata i uspje
nom izvoenju revolucije. Komunistika internacionala (Kominter
na) imala je , meutim, suprotno miljenje i u realizaciji proleterske
revolucije ne trai ouvanje jugoslovenskog dravnog integriteta.
33
Ona, zapravo, vidi garanciju pobjede u proleterskoj revoluciji u bor
bi radnika i seljaka ugnjetenih nacija i nacionalnih manjina i stvara
nju federativne zajednice na irem podruju Balkana i Podunavlja.39

Opirnije: Materijali sa Drugog kongresa Komunistike internacionale objav

39

ljeni u Radnikim novinama u julu, avgustu i septembru 1920. godine.

34
 DRUGI KONGRES KPJ O NACIONALNOM PITANJU

Stare diskusije o odnosu proleterske revolucije prema naci

onalnom pitanju pred Drugi kongres KPJ, na kojem je promijenila
ime, obnavljaju se i dolazi do otrog idejnog i politikog sukoba
izmeu dvije osnovne struje marksistike ljevice (glavni ideolog
dr Simo Markovi) i socijalistikog centra centrumai (glavni ide
olog ivko Topalovi). Ove dvije struje razlikovale su se u pristupu
strategije i taktike klasne borbe. Komunisti (socijalisti) za razliku
od centrumaa (reformista) smatrali su da postoje objektivni dru
tveno-ekonomski i politiki uslovi za proletersku revoluciju, dok
su centrumai bili za smirivanje klasne borbe, to je unosilo duh
kolebljivosti, demoralizacije i defetizma u redove radnika. I jedni
i drugi generalno su smatrali da e nacionalno pitanje biti rijeeno
pobjedom proleterske revolucije.
U atmosferi idejne borbe ove dvije struje KPJ odran je Drugi
kongres KPJ od 20. do 24. juna 1920. u Vukovaru. Kongresu su
prisustvovala 374 delegata iz svih krajeva zemlje, koji su predstav
ljali preko 800 organizacija i povjerenitva i zastupali preko 65.000
lanova.40
Iako je KPJ upozorena od Komunistike internacionale da je
jugoslovenska drava vienacionalna zajednica i da zbog toga nacio
nalnom pitanju treba posvetiti vie panje u politici partije, Kongres
je zauzeo slian stav o nacionalnom pitanju kao i na prethodnom
Prvom kongresu: KPJ e ostati i dalje na braniku ideje nacionalnog
jedinstva i revolucionarnosti svih nacionalnosti u zemlji.41
Prema tome, KPJ je i na ovom kongresu ostala pri stavu da
u Jugoslaviji postoji jedan jedinstveni jugoslovenski narod. Ona je
Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd 1985, 71.
40

Istorijski arhiv KPJ, tom II, Beograd 1979, 42.

41

35
time negirala vienacionalni sastav nove drave i postojanje naci
onalnog ugnjetavanja. Nepravilan stav Partije prema nacionalnom
pitanju odrazie se negativno neto kasnije kad jugoslovenska
buroazija otvoreno pree u napad na komunistiki pokret i zabrani
njegov rad.
Drugi kongres je radi uvrivanja centralizma u Partiji, na
inicijativu ljevice, donio odluku da se ukinu pokrajinske partijske i
sindikalne centrale i osnuju oblasni sekretarijati, to je znailo likvi
daciju pokrajinskih specifinosti, istorijskih i nacionalnih razlika u
jugoslovenskom radnikom pokretu.42 Traei uzroke za ovaj svje
sni unitarizam KPJ u nacionalnom pitanju neki istoriari, istraivai
ovog pitanja, smatraju da je bila elja komunista da stvore povolj
nije uslove za revolucionarni obraun sa svim jugoslovenskim bur
oazijama i da je takav obraun mogu samo ujedinjenim snagama
svih revolucionarnih faktora u zemlji.43 I u redovima KPJ bilo je
pristalica birokratskog centralizma koji se rado branio parolom od
brane jedinstva, to se vidi i prilikom ukidanja pokrajinskih organa
i na mjesto njih formiranja teritorijalnih manjih oblasnih vijea u
interesu nacionalnog jedinstva.
Prihvatajui pomenutu ideju o nacionalnom unitarizmu i cen
tralizmu KPJ je objektivno pruila podrku vladajuim unitaristi
ko-centralistikim krugovima u Jugoslaviji koji su se upravo, da bi
pravdali svoju hegemonistiku politiku, zalagali za tezu o jedin
stvenom jugoslovenskom narodu. Pogrean stav KPJ o nacional
nom pitanju pomogao je, kako kae Josip Broz Tito, reakcionarnoj
buroaziji da se demagoki predstavi u ulozi branioca nacionalnih
interesa i da pokua prikazati komuniste kao nacionalne elemen
te.44 Politiki dogaaji u novostvorenoj dravi brzo su smjenjivali
jedni druge. Na izborima za Ustavotvornu skuptinu, u novembru
42
Gordana Vlaji, Jugoslovenska revolucija i nacionalno pitanje (1919-1927),
Zagreb, 1984, 52; dr Janko Pleterski, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji u teo-
riji i politici KPJ, Jugoslovenski istorijski asopis, br. 1-2/1969.
43
Janko Pleterski, Komunistika partija Jugoslavije i nacionalno pitanje 1919
1941, Komunist, Beograd, 1971, 11.
44
Josip Broz Tito, Pedeset godina revolucionarne borbe komunista Jugoslavije,
u: Na put, Beograd, 1969, 16.

36
1920. godine, KPJ je postigla veliki uspjeh uglavnom u cijeloj ze
mlji. Osvojila je 59 poslanika i postala trea partija po snazi u Usta
votvornoj skuptini.45
Na parlamentarnim izborima za Ustavotvornu skuptinu, odr
anim u Crnoj Gori, Komunistika partija za Crnu Goru ostvarila je
znaajan uspjeh. Od ukupno 28.650 biraa koji su izali na izbore
komunisti su dobili 10.900 glasova ili neto preko 38%.46 Od 10
mandata, koliko je imala Crna Gora na ovim izborima, bez Boke
Kotorske koja je administrativno bila u sastavu Dalmacije, komuni
sti su dobili etiri.47
Iako privredno nerazvijena i sa malim brojem radnitva Crna
Gora je na ovim izborima dala najvei procenat glasova za radniku
partiju od svih izbornih pokrajina Jugoslavije. U Bosni i Hercego
vini komunisti su sa socijaldemokratskim glasovima osvojili 6%, u
Hrvatskoj i Slavoniji 9%, Dalmaciji 16%, Srbiji 15,5%, Vojvodini
22%, Sloveniji 29%, Makedoniji 37%.48
Opoziciona Republikanska stranka osvojila je 16% glasova,
odnosno 4.612.49 Tako su komunisti i republikanci dobili na ovim
izborima vie od polovine ukupnih glasova biraa koji su izali na
izbore, to je bio ogroman uspjeh. Glasai su porazili dvije vladine
stranke Demokratsku i Radikalsku, koje su dobile manje glasova
od komunista i republikanaca, pa se Crna Gora po tome razlikovala
od Srbije, Makedonije, Vojvodine, Sandaka, Kosova i Metohije.
I u Ustavotvornoj skuptini poslanici Komunistike partije
ostali su pri stavu nacionalnog jedinstva. Pri razmatranju Nacrta us
tava komunisti su ga kritikovali kao nedemokratski i graanski, ali
su se saglasili sa njegovim najvanijim obiljejem centralizmom.
Iznenaujui uspjeh Komunistike partije na parlamentarnim izbo
rima, kao i jaanje i omasovljenje radnikog pokreta (trajkovi, po
45
Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, 75.
46
Radoje Pajovi, Uee KPJ u Crnoj Gori na parlamentarnim izborima,
Istorijski zapisi, knjiga XV, sveska 1/1959.
47
Isto. Komunistiki poslanici su bili: Jovan Tomaevi, Pavle ii, Bogoljub
Gligorijevi, ivojin Cvetkovi.
48
Janko Pleterski, Nacije, Jugoslavija, revolucija, Beograd, 1985, 202.
49
Radoje Pajovi, n.d., 96.

37
litike akcije), zabrinuli su buroasku klasu i njene organe vlasti. Iz
straha od otvorenog bunta radnika i izgovora da Komunistika par
tija priprema prevrat, Ministarski savjet je 30. decembra 1920. go
dine donio naredbu kojom se do donoenja Ustava zabranjuje svaka
komunistika propaganda i rasputaju komunistike organizacije,
zabranjuju njihova glasila, zatvaraju radniki domovi i sjedita or
ganizacija, konfiskuje njihova arhiva i imovina, a za komunistiku
agitaciju predviaju se kazne zatvora. Ovaj pravni akt poznat kao
Obznana traio je od organa vlasti preduzimanje otrih mjera pro
tiv vostva KP i njenih lanova, koji su otputeni iz dravne slube,
a ukinuta je finansijska pomo za kolovanje studenata komunista.
Vostvo KP bilo je iznenaeno Obznanom, ali je smatra
lo da je to privremena i prelomna mjera. Meutim, buroazija je
preko svojih organa vlasti nastavila sa sprovoenjem bijelog terora
protiv komunista i revolucionarnih sindikalnih organizacija. Na bi-
jeli teror buroazije jedan broj mlaih komunista avangardistikih
pogleda odgovorio je crvenim terorom koji se ogledao i u individu
alnim atentatima. Ovi mladi komunisti izvrili su atentat na regenta
Aleksandra Karaorevia u junu, a na ministra unutranjih poslova
u vrijeme donoenja Obznane, Milorada Drakovia, sa smrtnim
ishodom u julu 1921. godine. Vlada je za ove atentate optuila Ko
munistiku partiju. Policija je izvrila masovna hapenja komunista,
zatvorila Klub komunistikih narodnih poslanika i izvela pred sud
tri komunistika poslanika.50 Na ove atentate vlada je brzo reago
vala donoenjem Zakona o zatiti javne bezbjednosti i poretka u
dravi (Zakon o zatiti drave) 2. avgusta 1921. godine, kojim je
zabranjena djelatnost Komunistike partije Jugoslavije i uveden te
ror u zemlji. Kadrovski oslabljena masovnim hapenjem svojih la
nova, Komunistika partija se povukla u ilegalnost, u kojoj e ostati
do 1941. godine.
Prema stavu KPJ o nacionalnom pitanju u ovom periodu re
klo bi se da niko u njoj nije vidio postojanje nacionalnog pitanja u
Jugoslaviji niti traio da Partija zauzme prema njemu samostalan

Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, 79.

50

38
stav. Meutim, ipak je bilo istaknutih lanova tadanjeg rukovod
stva Partije koji ne samo da su uoavali nacionalno pitanje ve su
o njemu napisali jedan predlog rezolucije koji rukovodstvo Partije
nikada nije stavilo na diskusiju, jer se izbjegavalo da se o tom pi
tanju donese odreeno partijsko gledite.51 Istaknuti lan rukovod
stva KPJ u to vrijeme, Kosta Novakovi, takoe je uoavao kao
problem nerjeavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji i odnos ko
munista prema njemu. Opisujui stanje u Crnoj Gori, on kae: U
Crnoj Gori je vekovima bila samostalna drava a sada stavljena pod
grubu izmu srpske soldateske i policije narod je stalno nezadovo
ljan reimom.52
Izbjegavanjem da raspravlja, da nacionalno pitanje uvrsti u
svoj program i da o njemu zauzme jasan i odreeni stav KPJ je do
vela sebe u poziciju da doivi mnoge neprijatnosti. Razne frakcijske
borbe, nejedinstvenost u rukovodstvu razdirale su KPJ i usporile
njen put u rjeavanju nacionalnog pitanja, koje je u to vrijeme po
tresalo vienacionalnu jugoslovensku zajednicu.
Iako je, dakle, bilo nastojanja da KPJ promjeni svoj stav pre
ma nacionalnom pitanju, ona je tvrdokorno ostala pri starom stavu i
nita bitno nije izmjenila sve do 1923. godine.
U periodu ilegalnog rada KPJ potrebno je neto rei o aktiv
nosti dr Vukaina Markovia u Crnoj Gori, lana Ruske boljevike
partije od 1903. godine, jednog od najistaknutijih Jugoslovena koji
su uestvovali u Oktobarskoj revoluciji (bio je komandant i politiki
komesar jedne divizije) koji je prvi meu crnogorskim komunisti
ma pomenuo federativno ureenje novoformirane drave Kraljevi
ne SHS.53 Nas u ovom sluaju interesuje Markovievo gledanje na
51
Autori pomenutog prijedloga rezolucije bili su Moa Pijade i ivko Jovano
vi. Opirnije: Janko Pleterski, n.d., 13; dr Duan Luka, Radniki pokret u
Jugoslaviji i nacionalno pitanje 19181941, Beograd, 1972, 93.
52
Arhiv Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, Fond KI, br. 16-9,
1922, str. 4 (Teze).
53
Vukain Markovi je roen 1874. godine u Piperima. Osnovnu kolu zavrio u
Podgorici, a niu gimnaziju u Jagodini. U Rusiji je zavrio veterinarski i me
dicinski fakultet. Poslije uea u dvijema ruskim revolucijama doao je 1921.
godine u Crnu Goru i bio vatreni propagator Oktobarske revolucije. Vlasti su

39
ureenje Jugoslavije i mjesto Crne Gore u njoj. On se zalagao za
Slobodnu federativnu republiku Jugoslaviju i slobodnu samoupra
vu Crne Gore u federaciji sa Jugoslavijom.54 Za nepune etiri go
dine, koliko je boravio u Crnoj Gori, Markovi je uticao na svijest
komunista o postojanju crnogorske nacije. Markovieva parola da
je kucnuo as za poetak socijalistike revolucije i za stvaranje so
vjetske Crne Gore, nije bila realna i nije bila u skladu sa stavom i
taktikom KPJ i pokrajinskog rukovodstva. To je bila ista utopija, za
tadanje prilike u Jugoslaviji, jednog zanesenjaka u komunistiku
ideologiju.

ga progonile. Poslije oruanog napada policije, koja je pokuala da ga uhapsi,

odmetnuo se 1921. godine u umu. U odmetnitvu je ostao do marta 1924.
godine. Markovi je vodio borbu u odmetnitvu pod crvenom zastavom i pa
rolom Za Sovjetsku Crnu Goru i za poetak socijalistike revolucije u Crnoj
Gori. Predao se vlastima u martu 1924. godine i bio u zatvoru do 1925. godi
ne, kada je iz njega pobjegao i prebaen u Be, gdje je, opet, zatvoren. Krajem
1926. godine Markovi odlazi u SSSR. Radio je kao ljekar na Kavkazu, gdje
je umro, vjerovatno 1943. godine.
54
AIIT, VI 1-1, Vukain Markovi, Crnogorskom narodu od komunistike partije.

40
 UTVRIVANJE NACIONALNOG PROBLEMA I
POETAK TEMELJNOG PROVJERAVANJA STAVOVA
O NACIONALNOJ POLITICI KPJ 19231924.

Prekretnica u radu KPJ u uoavanju postajanja nacionalnog

pitanja i njegovom rjeavanju bili su parlamentarni izbori odrani
18. marta 1923. godine, na kojima su nacionalne graanske stranke
postigle veliki uspjeh, posebno u Sloveniji, Hrvatskoj i Crnoj Gori.
Komunisti su na ovim parlamentarnim izborima nastupili u okviru
svoje novoosnovane, dakle, legalne Nezavisne radnike partije Ju
goslavije (NRPJ) i doivjeli potpuni debakl, nijesu dobili nijedan
poslaniki mandat. Crnogorski komunisti, na ijoj je listi bio Jovan
Tomaevi, dobili su na ovim izborima 1.780 glasova od 32.824
glasaa koliko ih je izalo na izbore.55 Komunisti na ovim izborima
ni priblino nijesu ostvarili uspjeh, koji su ostvarili na prethodnim
izborima. Ostali su bez osvojenog mandata, a i broj dobijenih glaso
va je znatno manji. Federalisti sa Mihailom Ivanoviem na elu liste
bili su drugi po broju glasova 7.954, dok su prvo mjesto 8.182 glasa
osvojili radikali na elu sa Ljubom Babiem.56
Poraz komunista na ovim izborima i uspjeh nacionalnih stra
naka konano je uticao na komuniste da temeljno proue stavove
partije o nacionalnom pitanju.
Poslije Druge zemaljske konferencije KPJ, odrane u Beu od
9. do 12. maja 1923. godine, jo vie su se ispoljili razliiti pogledi
na kljuna pitanja politike Partije nacionalno, seljako, sindikalno
i organizaciono. Dolo je u KPJ do polarizacije na dvije struje lije
ve i desne koje e dugo godina razjedati komunistiko partijsko
tkivo i negativno uticati na komunistiku monolitnost kojoj su teili.
U teorijskom asopisu Borba i drugim partijskim listovima
Radoje Pajovi, n.d., 100.
55

Isto.
56

41
koje je izdavala novoformirana Nezavisna radnika partija zapoela
je krajem maja 1923. diskusija o nacionalnom pitanju. U toj idej
noj borbi zauzet je stav da treba odbaciti shvatanje da je rjeavanje
nacionalnog pitanja iskljuivo zadatak buroazije i da proletarijat
treba da preuzme u svoje ruke njegovo rjeavanje, jer je ono kao
takvo veliki problem koji pothranjuje nacionalistike i plemenske
ideologije.57 Pojavio se i rad dr Sime Markovia, predstavnika de
sne struje, Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma (Beograd
1923), kao i radovi (lanci) najistaknutijih linosti jugoslovenskog
komunistikog pokreta Koste Novakovia, Filipa Filipovia, ure
Cvijia, Moe Pijade, Rajka Jovanovia, Trie Kaclerovia, Pavla
Pavlovia, Augusta Cesarca, Sime Miljua i drugih na stranicama
legalne i polulegalne partijske tampe.58
U redovima KPJ rasplamsala se veoma otra diskusija o te
orijskoj obradi nacionalnog pitanja i produbljen je sukob izmeu
partijske ljevice i desnice, sa dva iskristalisana gledita.
Predstavnici desne struje, na elu sa dr Simom Markoviem,
svodili su nacionalno pitanje na konkurentsku borbu srpske, hrvat
ske i slovenake buroazije i rjeenje ovog pitanja Markovi je tra
io na pitanju unutranjeg ureenja drave, na ustavnom pitanju.59
Takvo gledite S. Markovia bilo je pogreno, jer je suavalo plat
formu za stvaranje ireg revolucionarnog pokreta radniko-seljakih
masa pod vostvom KPJ i time objektivno oteavalo klasnu borbu
i put Partije prema nacionalno ugnjetenim slojevima stanovnitva.
Partijska ljevica odluno je odbacila stavove desnice istiui
da je nacionalno pitanje revolucionarno pitanje za ije su rjeavanje
zainteresovani svi drutveni slojevi i klase jednog naroda, a ne samo
buroazija i da se prema tome ne moe svesti na ustavno pitanje. U
naelu, partijska ljevica je zauzela principijelan stav o nacionalnom
pitanju usvajajui marksistiki stav o pravu nacija na samoopre
djeljenje do otcjepljenja. Prema tome, KPJ je priznanjem svakom
narodu prava na suverenost, nezavisnost i slobodu opredjeljenja po
57
Radnik Delavec, br. 40, 31. V 1923.
58
Borba, Radnik Delavec, Glas svobode i dr.
59
Sima Markovi, Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma, Beograd 1923, 118.

42
kazala da je ona protiv svakog nacionalnog ugnjetavanja. Meutim,
KPJ (odnosno NRPJ, kako se tada zvala), priznajui pravo na ot
cjepljenje, smatrala je da ono nije uvijek svrsishodno i da e ona to
pitanje rjeavati zavisno od konkretne situacije i interesa progresa
i klasne borbe proleterijata.60
Da vidimo to je u dokumentu Rezolucije o organizacionom
pitanju, usvojenoj na Drugoj zemaljskoj konferenciji KPJ 1923. go
dine, reeno o crnogorskom nacionalnom pitanju i poloaju Crne
Gore u jedinstvenoj i centralizovanoj dravi Kraljevini SHS. U ovoj
rezoluciji ne pominje se postojanje crnogorskog plemena, ali se za
Crnu Goru kae da stoji danas kao energian borac protiv nasil
nikog imperijalistikog srpskog reima.61 U dokumentima Druge
zemaljske konferencije Crna Gora je spomenuta samo u vezi sa au
tonomijom pojedinih pokrajina u Jugoslaviji.
U toku debate o nacionalnom pitanju u 1923. godini dolo je
do izraenijih analitikih ocjena o tome da i Crnogorci i Makedonci
predstavljaju samostalne nacionalne individualitete. Meutim, u do
kumentu Tree zemaljske konferencije KPJ (NRPJ) iz 1924. godi
ne, Rezoluciji o nacionalnom pitanju, nije o tome jasno prikazan taj
stav. Rezolucija ne uzima u obzir postojanje crnogorskog naroda, ali
istie autonomiju Crne Gore.62 Kao faktori koji doprinose pogora
vanju meunacionalnih odnosa u Rezoluciji se navode unitavanje
autonomije Crne Gore, srbiziranje Makedonije i ugnjetavanje naci
onalnih manjina. Kao to smo vidjeli ni ovaj dokument KPJ (NRPJ)
nije pokrenuo pitanje crnogorske nacionalne posebnosti. No, ne
samo u pisanim dokumentima ve i u ivoj politikoj djelatnosti
KPJ nema nikakvog spomena o crnogorskoj naciji.
Ovdje treba podsjetiti na neke pisane aktivnosti Gojka Sa
mardia koji u pomenutom periodu, kao lan KPJ, dosta skromno

60
Radnik Delavec, br. 80, 1923, Predlog revolucije o nacionalnom pitanju
za III zemaljsku konferenciju NRPJ, odranu januara 1924. godine.
61
Istorijski arhiv KPJ, t. II, Beograd, 1979, Rezolucija o organizacionom pita
nju, str. 6.
62
Izvori za istoriju radnikog pokreta i revolucije u Crnoj Gori (1918-1945), knji
ga 1, Titograd, 1971, str. 367374, Rezolucija NRPJ o nacionalnom pitanju.

43
neto kae u vezi sa crnogorskim nacionalnim pitanjem.63 U lanku
objavljenom u Radniku Delavec64 1924. godine Samardi uka
zuje na politike prilike u Crnoj Gori i ko treba da snosi odgovor
nost za teko ekonomsko i politiko stanje u njoj. Samardia emo
i dalje koristiti za ovu nau temu jer je kao lan KPJ iz Crne Gore
jedini pisao o nacionalnom identitetu Crnogoraca i poloaju Crne
Gore u dravi Kraljevini SHS.
Rezolucija III zemaljske konferencije KPJ znaila je kvalita
tivno nov pristup KPJ samo da li je Kraljevina SHS drava jedne ili
vie nacija ve i znaajno novo shvatanje drutvene sadrine nacija.
Moglo bi se rei da je to bio susret KPJ sa nacijama kao drutve
no-istorijskim pojavama Jugoslavije.
Debata zapoeta 1923. godine u KPJ (NRPJ) o nacionalnom
pitanju nastavljena je a stavovi III zemaljske konferencije o nacio
nalnom pitanju usvojeni su na referendumu. Rezultati referenduma
koji je zavren poetkom marta 1924. u Crnoj Gori pokazuju da je
glasalo 70 lanova za rezoluciju o nacionalnom pitanju, a u Jugosla
viji (Kraljevini SHS) ukupno 1625 lanova, protiv je bilo 84 i tri uz
drana lana.65 Podijeljenja miljenja u KPJ (NRPK) o nacionalnom
pitanju ostae i dalje i ono e biti jedno od vanijih uzroka neslaga
nja i sukoba ljevice i desnice. Meu komunistima u zemlji nije bilo
snaga koje bi rijeile ili ublaile ovaj spor. Stoga je on prenijet na
Komunistiku internacionalu koja je uostalom bila jedini egzekutiv
ni organ za komunistike partije koje su bile njeni lanovi i koja je
bila pod direktnim Staljinovim upravljanjem i nadzorom. Usljedila
je intervencija Komunistike internacionale na njenom V kongresu
u julu 1924. godine donoenjem Rezolucije o nacionalnom pitanju
u Jugoslaviji, u kojoj se kae: Poto u Jugoslaviji postoji masovni
63
Gojko Samardi, je roen u Grahovu 1897. godine. Studirao je u Beogradu
na Tehnikom fakultetu. lan je KPJ od 1920. godine. Uestvovao je na III
kongresu KPJ 1926. godine. Bio je lan PK KPJ za Srbiju. Vie puta hapen
i osuivan. Pobjegao iz istranog zatvora 1930. godine, a zatim poao u Au
striju. Jedno vrijeme bio je u rukovodstvu KPJ. Kasnije je otiao u Sovjetski
Savez, e je radio i nestao u staljinskim istkama, 1939. godine.
64
Radnik Delavec, od 3. II 1924.
65
Radnik Delavec, 8. III 1924, Referendum o partiji, Borba, 20. III 1924.

44
pokret protiv nacionalnog ugnjetavanja u svim njegovim formama
za samoopredjeljenje, nacionalni problem ima akutni i otar oblik i
neposredno dodiruje interese radnih masa. Zbog toga se opta pravi
la prava naroda na samoopredjeljenje koju istie KPJ mora izraziti u
formi izdvajanja Hrvatske, Slovenije i Makedonije iz sastava Jugo
slavije i stvaranja od njih nezavisnih republika.66
Razliiti stavovi o rjeenju nacionalnog pitanja u Jugoslavi
ji (Kraljevini SHS) koji su dolazili iz Kominterne i vlade SSSR67
nastavljeni sa i u 1925. godini. U jugoslovenskoj komisiji pri Ko
munistikoj internacionali o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, for
miranoj 21. III 1925. godine u koju su uli Georgi Dimitrov, Josif
Visarionovi Staljin, Zinojev, Manuiliski i jo nekoliko istaknutih
rukovodilaca u KI, poslije obimnog prikupljenog materijala i poda
taka i obavljene diskusije, Komisija je izradila predlog Rezolucije o
jugoslovenskom pitanju, na osnovu kojega je Peti proireni plenum
Izvrnog komiteta KI donio u aprilu 1925. godine, obimnu Rezolu
ciju o jugoslovenskom pitanju, u kojoj je nacionalno pitanje domi
niralo. Uporeujui stavove ove rezolucije sa stavovima rezolucije
V kongresa KI iz jula 1924. godine, ona je imala neto izmjenjen
stav po pitanju razbijanja Jugoslavije, jer se ne zahtijeva potreba iz
dvajanja Slovenije, Hrvatske i Makedonije iz jugoslovenske drave
ve se trai da se parola teritorijalne autonomije proiri u parolu
federativnog ujedinjenja nacionalnih drava.68 Tenja jugosloven
skih komunista i njihove centrale Komunistike internacionale o
nalaenju rjeenja o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji nastavljena

66
Radnik Delavec, 25. X 1924, str. 4.
67
Vlada SSSR u svojoj zvaninoj noti koja je objavljena u Okovanom radniku
br. 4, od 24. VII 1924, str. 4 zastupa tezu suprotnu stavovima Komunistike
internacionale o rjeavanju nacionalnog pitanja Srba, Hrvata, Slovenaca, Ma
kedonaca i ostalih naroda u okviru jugoslovenske drave, i kae: Primenji
vanje ovog principa (razbijanja Jugoslavije B.M.) u Jugoslaviji sa davanjem
nezavisnosti u granicama federacije Hrvatskoj, Slovenakoj, Crnoj Gori, Ma
kedoniji, Dalmaciji i Srbiji, jedino uklonie krizu koja je stalno trajala u ovoj
zemlji od samog trenutka kada je ova drava postala, a koja ne moe da bude
uklonjena silom.
68
Arhiv KPJ, str. 433438.

45
je i u 1926. godini. Izvrni komitet KI u aprilu 1926. godine donio
je Rezoluciju o jugoslovenskom pitanju u kojoj ponavlja stavove o
nacionalnom pitanju iz marta 1925. godine i istie borbu za samo
opredjeljenje ugnjetenih naroda ali ne i izdvajanje pojedinih naroda
iz Jugoslavije.69
Treem kongresu KPJ odranom u junu 1926. godine, u Beu,
obratila se Pokrajinska konferencija KPJ za Crnu Goru, u kojoj se
pored ostalog o nacionalnom pitanju istie: naa Partija ima za
datak, da se deklarie svuda i u svakoj prilici za samoopredjelje
nje Crnogoraca do otcepljenja.70 Interesantno je napomenuti da se
ovim dokumentima trai od Rusije rjeenje crnogorskog nacional
nog pitanja koje kod irokih narodnih masa jo stoji otvoreno, jer
Crnogorci bez razlike kojoj partiji i klasi pripadali sa respektom
govore o Rusiji.71 Rusija je, dakle, za Crnogorce jedini autoritet
kojem vjeruju i koji im moe pomoi u ovom sluaju.
Komunisti Jugoslavije okupljeni na svom Treem kongresu
nijesu uoili nacionalnu osobenost Crnogoraca i o tome nema jasnih
stavova ni kod delegata ni kod komunista Oblasne konferencije za
Crnu Goru koji se obraaju Treem kongresu predlozima u pisanoj
formi i koji je sauvan kao dokumenat.72
Ovakav odnos komunista Crne Gore prema crnogorskom naci
onalnom pitanju dolazio je vjerovatno otud to su komunisti uopte,
posebno crnogorski apsolutizirali klasno zanemarujui nacionalno
pitanje; to su lanstvo i vodei rukovodioci bili pod snanim utica
jem vaspitanja i zvanine srpske politike da su Crnogorci najistiji
Srbi, zatim to je veina rukovodeeg komunistikog kadra bila
pod uticajem ideja revolucionarnog radnikog pokreta Francuske
i Srbije, odakle su i doli u Crnu Goru, zemljama e je nacionalno
pitanje bilo od manjeg znaaja i koje je teorijski malo bilo obraiva

69
Arhiv KPJ, str. 447-453.
70
Izvori za istoriju radnikog pokreta i revolucije u Crnoj Gori (19181945),
serija I, knjiga I (19181929), str. 455. Predlozi Oblasne konferencije za Crnu
Goru kongresu.
71
Isto.
72
Isto, 449457.

46
no, to su marksistiki pisci Svetozar Markovi i Dimitrije Tucovi
pisali koristei termin dve srpske drave bio na crnogorske komu
niste od uticaja; to su crnogorski komunisti bili snano privreni
komunistikom internacionalizmu (radnici nemaju domovine),
to su iz straha, jer nijesu dovoljno razumjeli to znai borba za na
cionalnu individualnost Crnogoraca, da ih u svojoj partiji ne oznae
kao separatiste, to je u komunistikom svijetu bila teka optuba,
pa su se zato ponaali kao vei katolici od pape i to je Komunisti
ka partija u Crnoj Gori imala u vrijeme odravanja Treeg kongresa
malobrojno lanstvo od svega 103 lana73 intelektualaca 14, seljaka
27, radnika i ostalih 62) koji su uglavnom bili iz siromanih porodi
ca i sa osnovnim obrazovanjem koji nijesu mogli teorijski obraditi
crnogorsko nacionalno pitanje. Teorijsko uobliavanje crnogorskog
nacionalnog pitanja pokuao je da uradi Aleksa Pavievi, sekretar
PK KPJ za Crnu Goru i Boku 19241925. godine. Meutim, njego
vi najblii saradnici nijesu bili zadovoljni Pavievievim radom i on
nije korien.74
Osim Gojka Samardia, istaknutog komuniste i poznatog
crnogorskog marksistikog publiciste niko tada od crnogorskih ko
munista nije pisao o crnogorskom nacionalnom pitanju. Samardi
je u Borbi od 6. III, 13. i 20. III i 27. III 1926. godine objavio tri
priloga o crnogorskom nacionalnom pitanju75 u kojima se kritiki
osvre na dotadanju politiku partije kojoj je pripadao i na odluke
Podgorike skuptine iz 1918. godine. O stavu KPJ u Crnoj Gori o
Crnogorskom nacionalnom pitanju Samardi kae: ranije nije
bio pravilan, jer se sve do 1924. godine nacionalno pitanje uopte,
a naroito borba naroda u Crnoj Gori za svoje samoupravljanje pot
cjenjivalo.76 U vezi sa odlukama Podgorike skuptine Samardi
pie: Mjesto da je Podgorika narodna skuptina, poto je zbacila
73
Isto, diskusija Nikole Kovaevia na III kongresu KPJ, str. 485.
74
Milija Stanii, Idejna ishodita i osnovni smjerovi politike borbe KPJ za
rjeenje crnogorskog nacionalnog pitanja (19191945), Istorijski zapisi, br.
2/1979, str. 19,.
75
Izvori za istoriju radnikog pokreta i revolucije u Crnoj Gori (19181929),
serija 1, knjiga I, str. 461465, 467471, 472474.
76
Isto, str. 461.

47
s prijestola kralja Nikolu, stvarajui slobodnu ujedinjenu i nezavi
snu Crnu Goru, zahtijevala slobodni savez sa Srbijom, Hrvatskom,
Makedonijom i ostalim nacijama na Balkanu, ona je prosto predala
Crnu Goru pod vlast srbijanskog imperijalizma i time ojaala sna
gu reakcije, koja je kasnije i liila svih prava Crnu Goru, kao i jo
i mnoge druge pokrajine u Jugoslaviji.77 Ukazujui na posljedice
odluka Podgorike skuptine, Samardi kae: U zvaninim isto
rijama u koliko mora da se govori o Crnoj Gori i njenoj prolosti,
ona se spominje i tretira, kao dio Srbije i srbijanske istorije, jer je
ba tendencija srbijanskom imperijalizmu da putem tih istorijskih
falsifikata ospori pravo Crnoj Gori na postojanje njezine dravne
individualnosti.78
Samardi ipak rjeenje crnogorskog nacionalnog pitanja vidi
u okviru balkanskog pitanja79 i u savezu svih nacija na Balka
nu pa i Crne Gore kao istorijski zasebno postale jedinice u politi
kom, ekonomskom i kulturnom smislu.80 Kao to se vidi, politika
Komunistike internacionale o balkanskoj federaciji uticala je na
Samardia da predloi rjeenje crnogorskog nacionalnog pitanja u
balkanskoj federaciji, jer je on vojnik te velike komunistike inter
nacionale ija je ideja bila svjetska revolucija i uspostavljanje ko
munistike vlasti.
Iako su crnogorski komunisti zauzeli ispravan stav o crno
gorskom nacionalnom pitanju, ono je i dalje ostalo uopteno, bez
osnovne teorijske i analitike obrade. Crnogorski komunisti u to
vrijeme nijesu, kao to smo vidjeli, imali u svojim redovima jau
i brojniju skupinu intelektualaca koji bi mogli pristupiti teorijskom
uobliavanju procesa stvaranja crnogorske nacije. Zato su ovo bili
samo nejasni i najuopteniji pogledi na crnogorsku naciju. Ipak, i
za ovako skromno tretiranje crnogorske nacije od strane jugoslo
venskih komunista moe se rei da je to znailo prekretnicu, jer su
odustali od negiranja nacionalnog pitanja uopte i zauzeli stav da
77
Isto, str. 462-463.
78
Isto, str. 467.
79
Isto, str. 473.
80
Isto, str. 474.

48
crnogorska nacija postoji i da je potrebno boriti se za njezino ou
vanje i dalju afirmaciju. Znaajan je pokuaj komunista da ovom
prilikom prevaziu nacionalne podjele koje su dominirale u Crnoj
Gori po zavretku Prvog svjetskog rata, izazvane odlukama Podgo
rike skuptine i dizanjem Boinog ustanka protiv okupacije Crne
Gore od strane srbijanske vojske 1918. godine. Ova podjela bie
kobna i podsticajna za dalju permanentnu podjelu i stvaranja dual
ne nacionalne svijesti kod crnogorskog stanovnitva i trajae skoro
itav dvadeseti vijek, izuzev perioda 19451990, a naroito e se
manifestovati u posljednjoj deceniji dvadesetog vijeka, pa evo traje
do dananjih dana kada piemo ove redove, a pitanje je kada e se i
da li e se zavriti u dogledno vrijeme.

49
 IV KONGRES I IV KONFERENCIJA KPJ
O CRNOGORSKOM NACIONALNOM PITANJU

Period od III do IV kongresa KPJ bio je ispunjen stalnom

frakcijskom borbom desnice i ljevice, koja je prijetila potpunom
rasulu Partije, ali koja nije zahvatila komunistiki pokret u Crnoj
Gori. U centru panje ovih frakcija bilo je nacionalno pitanje, koje,
dakle, nije bilo tada aktuelno za crnogorske komuniste i oni su
izbjegli podjele po ovom pitanju. Meutim, borba ove dvije frakcije
o nacionalnom i drugim pitanjima sve se vie produbljivala, pa je
morala da intervenie Kominterna, odnosno njen Izvrni komitet u
aprilu 1928. godine, koji je osudio neprincipijelnost obeju frakcija
i njihove oportunistike greke.81 Ovaj izvrni organ Kominterne
uputio je Otvoreno pismo lanovima KPJ,82 u kojem ih poziva da
uine kraj frakcionatvu u Partiji. Smijenio je Centralni komitet i
formirao privremeno rukovodstvo KPJ koje e pripremiti partijski
kongres. Tako je u organizaciji ovog rukovodstva odran IV kongres
KPJ u Drezdenu, od 5. do 16. novembra 1928. godine, na kojem na
cionalno pitanje nije postavljeno kao posebna taka dnevnog reda,
ali je u Rezoluciji o privrednom i politikom poloaju Jugoslavije
i o zadacima KPJ83 bilo rijei i o nacionalnom pitanju. Crna Gora
je u ovoj rezoluciji spomenuta u odjelu Borba protiv nacionalnog
ugnjetavanja, pod takom tri, u kojoj se kae: U Crnoj Gori koja
je posle rata pomou francuskog i engleskog imperijalizma liena
svoje dravne samostalnosti i prisajedinjena dravi SHS, sprovo
di velikosrpska buroazija divljaki okupatorski reim i pljaka si
romano seljatvo bratske Crne Gore (reparacije, garnizoniranje
itd.). Otud crnogorsko seljatvo pritisnuto strahovitim progonima i
81
Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, 104.
82
Isto.
83
Arhiv KPJ, tom II, 146.

51
glau i opljakano do koe, tei k nezavisnosti Crne Gore.84 Dalje
se u ovom dokumentu kae: Partija e najpotpunije pomagati sve
akcije masa koje vode k obrazovanju nezavisne Crne Gore, pritom
bezobzirno demaskirajui direktne eksponente hegemonistikog
reima i kolebljivosti vostva Crnogorske federalistike stranke i
objanjavajui masama da se konano osloboenje crnogorskog na
roda moe osigurati samo izvojevanjem radniko-seljake vlasti i
stvaranjem balkanske federacije radniko-seljakih republika.85
Iz pomenutih citata moe se zakljuiti da je KPJ zahtijevala
stvaranje nezavisne radniko-seljake republike Crne Gore u bu
duoj Balkanskoj federaciji. Ovo je prvi put da je Crna Gora treti
rana kao zasebna administrativno-teritorijalna nezavisna republika.
Kongres priznaje postojanje crnogorskog naroda, ispravljajui na
taj nain dugogodinje zablude KPJ o tom pitanju. Inae, IV kon
gres KP je posebno insistirao na potrebi razbijanja Jugoslavije i bor
bi za stvaranje Balkanske federacije radniko-seljakih republika
kao zajednice sovjetskog socijalistikog tipa, kako je to zahtijevala
Kominterna. Od IV kongresa, pa sve do 1925. godine, KPJ i Komin
terna nacionalno osloboenje naroda koji su bili u sastavu Jugosla
vije vide u okviru balkanske radniko-seljake federacije republika.
Kongres daje direktivu o izdvajanju Crne Gore, Slovenije, Hrvat
ske, Makedonije i Kosova iz okvira jugoslovenske drave.
Kominterna je ranije, prije odravanja IV kongresa procijenila
da je Jugoslavija pod politikim uticajem Francuske, koja je njenom
formiranju najvie pomogla, nestabilna graanska drava koja bi se
u uslovima rata brzo raspala. Ova procjena Kominterne bila je ta
na, to e se uskoro poslije 12 godina i obistiniti. Meutim, Komin
terna i Kongres, koji je bio pod njenim snanim uticajem, pogrijeili
su u osnovnom pitanju: da li su narodi koji su tada inili Jugoslaviju
bili spremni da svoje nacionalno pitanje ostvare izvan okvira ju
goslovenske drave. S obzirom na istorijske tenje jugoslovenskih
naroda da se ujedine u zajedniku dravu i na tadanji stepen uticaja
KPJ odnosno prve socijalistike zemlje u svijetu SSSR na iroke
Isto.
84

Isto.
85

52
narodne mase, koji je bio vrlo mali, onda bi jedna takva ideja, koja
bi se ostvarila poslije proleterske revolucije, bila neostvarljiva. I po
neposrednom zavretku Drugog svjetskog rata, kad su se jugoslo
venski narodi vre povezali u zajedniku dravu i kad je KPJ bila
na vlasti, ponovo aktuelizirana ideja o balkanskoj federaciji nije
imala uspjeha.
U vrijeme ova dva partijska dogaaja, Kongresa i Zemaljske
konferencije, dolo je do zavoenja estojanuarske diktature 1929.
godine kralja Aleksandra Karaorevia, koji je ukinuo ustavni po
redak, raspustio Narodnu skuptinu i zabranio rad svim politikim
partijama u zemlji. Kralj je imenovao vladu na elu sa generalom
Petrom ivkoviem. U teroru koji je nastao posebno je stradala KPJ.
Neki njeni kadrovi izgubili su ivot i dolo je do masovnog hapenja
komunista. Iako desetkovana i pod strogim policijskim nadzorom
KPJ u Crnoj Gori preuzela je polovinom 1931. godine obnovu i re
organizaciju partijskih organizacija. Uspostavila je u prvoj polovini
1931. godine prekinutu vezu sa Centralnim komitetom KPJ i poela
da obnavlja svoje redove. Znaajno je istai da se u ovom periodu u
Crnoj Gori javlja novi knjievni pokret socijalne literature u kojem
se tokom 1930, 1931. i 1932. godine istiu nova knjievna imena
Stefan Mitrovi, Janko onovi, Milovan ilas, Vuk i Nikola Lo
pii, uza Radovi, Milivoje Matovi i drugi. Osnivaju se nova
literarna udruenja, otvaraju se seoske itaonice i knjinice, izda
ju se asopisi Razvrje (1931), Valjci (1933), Granit (1934).
Obnavlja se lanstvo partije i broj lanova stalno raste. Tako je broj
lanova partije od sredine 1931. do sredine 1932. godine porastao
na 185 lanova koji su bili organizovani u 25 organizacija.86 Do kra
ja marta 1933. godine broj lanova Partije povean je za 76 lanova
u odnosu na stanje sredinom 1932. godine.87 Prije odravanja IV
zemaljske konferencije KPJ Partija je u Crnoj Gori imala sredinom
1934. godine 420 lanova, zatim pet okrunih komiteta, 13 mjesnih

86
Dr Jovan Bojovi, Pisana djelatnost Komunistike partije Jugoslavije u Crnoj
Gori 19191936, Titograd, 1983, 46.
87
Isto.

53
i 98 elija.88 Poslije Srbije, Crna Gora je imala najvei broj lanova
Partije. Zatim je slijedila Slovenija sa 320, Hrvatska sa 300, Dalma
cija sa 200, Makedonija sa 150, Vojvodina sa 100 i Bosna i Herce
govina sa 80 lanova.89
Brojni porast partijskog lanstva nametao je potrebu njegovog
ireg i jaeg politiko-ideolokog obrazovanja, to je stvaralo uslo
ve i za teoretsko razmatranje nacionalnog pitanja Crnogoraca.
Kao to smo ve rekli, Komunistiku partiju u Crnoj Gori ni
jesu zahvatile frakcijske borbe o nacionalnom i drugim pitanjima,
pa samim tim nijesu se javila miljenja koja bi odudarala od zvani
nog stava, potujui demokratski centralizam u samom vostvu Par
tije. S druge strane, crnogorski komunistiki pokret nije posjedovao
nauno-teorijsku tradiciju da bi se njegovi predstavnici ukljuili u
jedan takav teorijski izazov. Vidjeli smo kada je komunistiki po
kret dobio mogunost, nakon osnivanja listova i asopisa, da nje
govi obrazovaniji lanovi teoretski otvore crnogorsko nacionalno
pitanje i ureenje drave.
Sva ova kretanja u crnogorskom drutvu pomogla su da cr
nogorski komunisti izau sa nekim zahtjevima i predlozima o na
cionalnom pitanju i za formiranje Komunistike partije Crne Gore.
Valja ukazati na jedan dokumenat, pismo Centralnog komiteta
KPJ lanovima KPJ u Crnoj Gori iz aprila 1931. godine,90 u kojem
se prvi put govori o Crnogorcima kao narodu koji se poziva da se
suprotstavi sopstvenoj denacionalizaciji i nastojanjima monarhije da
pretopi Crnogorce u novoskovano jugoslovenstvo.91 U pismu se
dalje kae: Nacionalni problem u Crnoj Gori jeste i bie jedna od
najjaih poluga u revolucionarnoj borbi i trebae mu posvetiti osobitu
panju.92 Centralni komitet KPJ u ovom pismu ukazuje i na pogre
na gledanja na nacionalno pitanje u Crnoj Gori pojedinih komunista

88
Isto, 64.
89
Isto, 65.
90
Dr Duan Luka, Radniki pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918
1919, Beograd, 1972, 251252.
91
Isto, 282. Citat iz pisma po Lukau.
92
ARPJ f. KI, 1931, br. 18 MF 197/428 (297-300).

54
koji su ostali pri starom stavu narodnog i dravnog jedinstva. O
ovim razlikama u gledanjima na nacionalno crnogorsko pitanje sta
rijih i mlaih generacija crnogorskih komunista govoriemo vie u
istupanju Rista Lekia na etvrtoj zemaljskoj konferenciji KPJ 24. i
25. decembra 1934. u Ljubljani. Kao delegat crnogorskih komunista
na etvrtoj zemaljskoj konferenciji KPJ Risto Leki (pseudonim Ri
barevi) istakao je ogromnu vanost nacionalnog pitanja. Crnogorci
se osjeaju ugnjeteni. Mislim da bi se moglo postaviti pitanje u po
gledu reorganizacije Partije isto tako kao i u Hrvatskoj i Sloveniji.93
Risto Leki je, dakle, dao predlog da se razmotri pitanje stva
ranja KP Crne Gore. Ovaj Lekiev predlog nije prihvaen. Tako je,
kao to smo vidjeli, na etvrtoj zemaljskoj konferenciji KPJ odlu
eno da se, u okviru KPJ, formiraju nacionalne komunistike par
tije Slovenije i Hrvatske, ali ne i komunistike partije Crne Gore i
Makedonije. O formiranju ovih partija reeno je da internaciona
listiki karakter i partijsko-politiko i organizaciono jedinstvo KP
koja djeluje na teritoriji Jugoslavije nee biti oslabljeno jer e KP
Hrvatske i KP Slovenije biti sastavni delovi KP Jugoslavije, imati
i njenom rukovodstvu predstavnike i potinjavati se zajednikom
rukovodstvu CK KPJ.94 Kriterijum za stvaranje nacionalnih komu
nistikih partija bio je i primijenjen za samo nacionalno ugnjete
ne zemlje koje su etniki kompaktne, a to su bile prema tadanjem
komunistikom miljenju Slovenija, Hrvatska i Makedonija. Ovaj
kriterij ostavio je otvoreno pitanje Crne Gore.
Diskusija Rista Lekia na etvrtoj zemaljskoj konferenciji
KPJ odnosila se i na razlike u gledanju na crnogorsko nacionalno
pitanje izmeu starije i mlae generacije crnogorskih komunista.
Prema dokumentima sa ove konferencije, predsjedavajui konfe
rencije je rekao: Ujedinjenje nije nikada moglo imati progresiv
ni znaaj. Pozivanje na druga Jovana Tomaevia tu nita ne poma
e. On je u nacionalnom pitanju grijeio. Kao i itava Partija u tom
periodu.95
93
Arhiv CK KPJ F. KI, 1934/276-1.
94
Arhiv KPJ, Fond KI, br. 265.
95
Isto.

55
 Mlada generacija crnogorskih komunista koju su predstav
ljali Nikola Leki, Svetozar Vukmanovi, Blao Jovanovi, Savo
Brkovi, Stefan Mitrovi, Radovan Vukanovi, ajo epanovi,
Veljko Zekovi, Sava Kovaevi, Marko Radovi i drugi prihvatila
je stavove i poglede KPJ o Versajskoj Jugoslaviji kao vjetakoj
tvorevini, kao i one o okupaciji nesrpskih nacija.
Ova nova orijentacija u pristupu tumaenju nacionalnog pita
nja u Crnoj Gori i uopte u Jugoslaviji, nagovijetena na IV zemalj
skoj konferenciji KPJ, bie snano naglaena na Splitskom plenumu
CK KPJ 1935. godine. Postavlja se samo po sebi pitanje zato nije,
iako je predloeno, formirana nacionalna Komunistika partija Crne
Gore na IV zemaljskoj konferenciji KPJ. Vjerovatno bi se u ovom
sluaju moglo raditi ili o nedovoljnoj javnosti pogleda na crnogor
sko nacionalno pitanje u redovima samih komunista, ili o tome da
je CK uvaavao injenicu da tada znaajan deo demokratskih snaga
u Crnoj Gori odbija koncept nacionalne posebnosti Crne Gore.96
Ovo miljenje istoriara Pleterskog u osnovi je tano jer u to
vrijeme crnogorski komunisti nijesu imali svoj stav o crnogorskom
nacionalnom pitanju koji bi bio dominirajui u Partiji i nijesu bili
svjesni svoje crnogorske nacionalne posebnosti, jer su je jo veziva
li za srpsko porijeklo.

Janko Pleterski, Nacije Jugoslavija revolucija, Beograd, 1985, 330.

96

56
 Risto Leki Nikola Leki Goranin
(19091943), lan Biroa PK (19091941), politiki
KPJ za Crnu Goru, sekretar PK KPJ za Crnu Goru
Boku i Sandak

Svetozar Vukmanovi Tempo Stefan Mitrovi

(19122000), visoki politiki (19091985), knjievnik, ko
i dravni rukovodilac SFRJ munista, pripadao knjievnom
pokretu socijalne literature

57
 Janko onovi uza Radovi
(19091991), knjievnik, (19061989), knjievnik,
pripadao pokretu socijalne pripadao pokretu socijalne
literature literature

. Savo Brkovi Nikola Kovaevi Stari

(19061991), lan Izvrnog (18901964), lan CK SKJ
komiteta CK SK Crne Gore

58
 Sava Kovaevi Milovan ilas
(19051943), lan PK KPJ (19111995), visoki partijski
za Crnu Goru i dravni rukovodilac SFRJ

Boo Ljumovi Jago Jovanovi

(18961986), sekretar PK (19121999), istoriar,
KPJ Crne Gore direktor Istorijskog instituta
Crne Gore

59
 CRNOGORSKO NACIONALNO PITANJE
OD SPLITSKOG PLENUMA CK KPJ 1935.
DO V ZEMALJSKE KONFERENCIJE KPJ 1940. GODINE

U jeku priprema jugoslovenskih komunista za VII kongres

Komunistike internacionale u Moskvi (25. jul 21. avgust 1935)
odran je Plenum CK KPJ u Splitu 9. i 10. juna 1935. godine, na
kojem je podvrgnuta kritici dotadanja djelatnost CK KPJ i drugih
organa o nacionalnoj politici.
Na Splitskom sastanku jugoslovenskih komunista revidiran je
stav o opstanku jugoslovenske drave. Pred opasnou od faistike
agresije i pod uticajem centra moi Komunistike internacionale,
koja je ocijenila faizam kao teroristiku diktaturu, KPJ je zauzela
pozitivan stav prema Jugoslaviji koju vie ne eli da rui ve eli
da je kao cjelinu brani od njemako-italijanske opasnosti. I upravo
zbog odbrane jugoslovenske drave KPJ eli da sprovede konkretnu
akciju na stvaranju antifaistikog narodnog fronta koji je trebalo
da okupi sve antifaistike snage. U rezoluciji Splitskog plenuma
se kae koje su to snage sa kojima KPJ treba da sarauje i da ih
pridobije na svoju stranu: Te mase nisu ni faistike ni sporazu
make. Na ton, na jezik i na odnos prema njima treba da postanu
drugaiji. U sadanjoj etapi borbe za nas je najvanije da mi te mase
na djelu ubijedimo da smo mi njihovi prijatelji, da podravamo nji
hove zahtjeve i da se trudimo i borimo za njih, umjesto to im stalno
trubimo da su njihove voe izdajnici i sporazumai.97 Dakle, nova
politika KPJ bila je okupljanje i zajednika borba komunistikih,
socijalistikih i drugih demokratskih snaga protiv agresivnog faiz
ma. Pred tom opasnou i na zahtjev Kominterne, KPJ je 1935. go
dine zastupala politiku ouvanja Jugoslavije kao cjeline.

Istorijski arhiv KPJ, tom III, str. 358-359.

97

61
 Politika situacija 1935. godine bila je povoljna za sprovoe
nje nove komunistike politike i o statusu Jugoslavije i o nacional
nom pitanju uopte. U novu dinaminiju politiku situaciju u zemlji
KP je ula sa obnovljenom organizacijom. KPJ u Crnoj Gori je ima
la 1935. godine 610 lanova, osam okrunih komiteta i 20 mjesnih
komiteta. Socijalni sastav lanstva bio je sljedei: 430 seljaka, 135
radnika i 41 intelektualac.98 Obnavljajui svoje redove poslije terora
diktatorskog reima, KPJ je bila sve prisutnija u politikom ivotu
Crne Gore. I parlamentarni izbori odrani 5. maja 1935. godine, na
kojima komunisti nijesu izali samostalno ve su glasali za Udrue
nu opoziciju, pokazuju raspoloenje biraa koji su pruili otpor ta
danjoj vlasti. Udruena opozicija dobila je 19.074 glasa od ukupno
69.382 biraa koji su izali na izbore u Crnoj Gori.99
Izborna lista Udruene opozicije zauzela je po broju dobijenih
glasova drugo mjesto. Ispred nje bila je lista Jevtia, a iza lista Mak
simovia i lista Ljotia. Podaci o lanstvu Partije pokazuju da je broj
od 41 intelektualca veoma skroman da bi se crnogorsko nacionalno
pitanje teorijski razradilo i obrazloilo. I kasnije, 1936. godine, kada
je nekim najistaknutijim partijskim radnicima, koji su bili na robi
ji, Ivanu Milutinoviu, Milovanu ilasu, Petku Miletiu i Jovanu
Marinoviu, dat zadatak da napiu jednu ozbiljnu studiju o identite
tu Crnogoraca, nije dao rezultate.100 Meutim, uticaj komunista na

98
Prvi kongres KP Crne Gore, dokumenti, priredili: prof. dr Branislav Kovae
vi i Slavko Stanii, Titograd, 1988, 20.
99
Radoje Pajovi, Uee KPJ u Crnoj Gori na parlamentarnim izborima, Isto
rijski zapisi, knj. XV, sv. 1 (1959), str. 113-114.
100
Milija Stanii, Pogledi i stavovi KPJ iz 1935. godine o crnogorskom nacional-
nom pokretu, Istorijski zapisi, br. 2-3, Titograd 1987, 75. Za jednu takvu studiju
komunisti robijai u Sremskoj Mitrovici nijesu imali uslova, jer je trebalo izu
iti istoriju Crne Gore od prve dinastije Vojislavljevia do posljednje Petrovia.
Rezultat tog poduhvata bio je rad poznatog crnogorskog revolucionara Ivana
Milutinovia O crnogorskom nacionalnom pitanju u formi skice. U jednom
poglavlju ovog rada koje se zove: O revolucionarnim tradicijama srpskog i cr
nogorskog naroda Milutinovi, kako izgleda, pravi razliku o njihovoj posebno
sti. Osim toga, tadanji razvoj istorijske nauke malo je mogao pomoi ondanjim
komunistima, buduim autorima ovog pitanja. Ne samo da je taj period nacio
nalne istorije Crne Gore bio nedovoljno istraen, ve je bio i pogreno tumaen.

62
mase bio je mnogo vei nego to bi se pretpostavilo po ovim poda
cima o lanstvu. Taj uticaj se vidi u mnogim politikim dogaajima
koji su bili organizovani tokom 1935. godine i kasnije, kao to su:
februarske demonstracije 1935. godine u Cetinju, Podgorici, Niki
u, Baru, Virpazaru i Ulcinju i poznate belvederske demonstracije
juna 1936. godine i druge. Ipak, i pored toga to komunisti robijai
nijesu uspjeli u obradi crnogorskog nacionalnog pitanja, znaajno je
bilo to je ono dobilo istaknuto mjesto u politikom radu komunista
Crne Gore i to je doprinijelo zauzimanju pravilnijeg stava.
Crnogorske komuniste na Splitskom plenumu predstavljao je
Savo Brkovi (Pribojski) koji je uestvovao u diskusiji o nacio
nalnom pitanju. Brkovi je iznio miljenje da u Crnoj Gori nema
uslova za stvaranje nacionalnog revolucionarnog pokreta to je bilo
suprotno ranije izreenom stavu Rista Lekia. Politiki sekretar CK
KPJ Milan Gorki kritikovao je miljenje Brkovia, ali je on ostao
na svom izreenom stavu. Protiv ovakvog Brkovievog miljenja
bio je i Blagoje Parovi koji je ukazao da i u Crnoj Gori postoje
uslovi za nacionalno revolucionarni pokret.
U vezi sa dogaajima poslije Splitskog plenuma znaajno je
naglasiti donoenje od strane Biroa Pokrajinskog komiteta materijala
O nacionalnom oslobodilakom pokretu u Crnoj Gori.101 Ovo je
prvi pisani materijal u kojem se posebno raspravlja o crnogorskom
nacionalnom pitanju. to se tie optih, stavova zastupljenih na Split
skom plenumu o pravu na samoopredjeljenje, koje ne podrazumijeva
nuno otcjepljenje i o sauvanju Jugoslavije kao cjeline, ponovljenih
u ovom materijalu, on ipak sadri i konkretan stav o potrebi federa
tivnog ureenja u kome bi Crna Gora imala status samoupravne ad
ministrativno-teritorijalne jedinice u sastavu Jugoslavije a ne balkan
ske federacije, kako je to ranije zastupano. Svi ovi stavovi snano su
uticali na dalje razvijanje crnogorske nacionalne posebnosti. Iz teksta
ovog dokumenta jasno se vidi da traenje nezavisne crnogorske repu
blike i pravo na samoopredjeljenje podrazumijevaju nacionalnu po
sebnost crnogorskog naroda, mada mu se ne porie srpsko porijeklo.

101
AIIT, 8932/IV2-2 (35).

63
 Iako crnogorski komunisti nijesu definitivno razradili pitanje
crnogorskog identiteta, ipak o crnogorskoj individualnosti se sve
vie pisalo.102 Jago Jovanovi se, kao student u Beogradu, javlja
u Zeti sa lankom u kojem se kae: Mi hoemo da svaka nacija
slobodno izraava i slobodno manifestuje svoju volju, jer stojimo
na stanovitu: osloboditi naciju, da bi se savladao nacionalizam, re
akcionari hoe da naciju sputavaju i da sistematski sputavaju svaku
tenju, koja se manifestuje u pravcu slobodnog formiranja svoje in
dividualnosti.103 Autor lanka kad kae sputavanje u izraavanju i
formiranju svoje individualnosti svakako misli na crnogorsku naci
onalnu individualnost, jer je kao komunistiki pripadnik tako i raz
miljao. Komunisti su doli do saznanja da se Crnogorcima ne moe
vie osporavati njihova nacionalna individualnost.
Na estoj pokrajinskoj konferenciji KPJ odranoj juna 1937.
godine, dolo je do daljeg jaanja crnogorskog nacionalnog pokreta.
Na konferenciji je sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ Jovan Mari
novi podnio referat o nacionalnom pitanju. Krajem 1937. godine
objavljena je Platforma za saradnju svih Crnogoraca za demokrati
ju i ravnopravnost Crne Gore u Jugoslaviji.104
U Platformi je, to se tie CNP i poloaja Crne Gore u ju
goslovenskoj dravi, istaknut zahtjev za donoenje novog Usta
va koji e zagarantovati ravnopravnost svim narodima i nacional
no-istorijskim individualitetima u Jugoslaviji, a Crna Gora u tako
novoureenoj dravi treba da je ravnopravna politika jedinica sa
ostalim politikim jedinicama, u okviru dananje Jugoslavije. U
dokumentu je izraeno shvatanje da nacionalno pitanje nije samo
i seljako pitanje, kako se uglavnom do tada mislilo. Zahtijevana
je i izrada nae narodne istorije kako bi se afirmisala crnogorska
nacionalna posebnost.
Zahtjevi komunista izraeni u ovom dokumentu predstav
ljaju krupan napredak jer su CNP predstavili kao optedrutveno
pitanje ekonomsko, politiko i kulturno i unionistikim opozi
102
Anonimni lanak u Zeti 1935, S. . D. Zeta br. 35 i 34, 1935. i br. 22/1939.
103
Jago Jovanovi, Da se razumijemo, Zeta, br. 45/1937.
104
AIIT, 7266-IV 5-1.

64
cionim graanskim snagama dokazali da postoji CNP koje su one
negirale.
Naredni dogaaj na kojem su komunisti Crne Gore tretirali
CNP jeste Osma Pokrajinska konferencija KPJ za Crnu Goru, Boku,
Sandak, Kosovo i Metohiju, odrana na abljaku 1618. avgusta
1940. godine. Ova konferencija je bila jedna od priprema crnogor
skih, odnosno jugoslovenskih komunista za V zemaljsku konferen
ciju KPJ koja je po svojem znaaju trebalo da ima ulogu kongresa.
Na ovoj konferenciji, uz prisustvo 30 delegata,105 potvren je raniji
stav komunista o crnogorskom nacionalnom pitanju. U Rezoluciji
VIII konferencije pominje se ugnjetavanje crnogorskog, arnaut
skog, makedonskog i drugih naroda Jugoslavije.106 U njoj je nazna
en kao zadatak borba komunista za slobodu i ravnopravnost svih
ugnjetenih naroda protiv velikosrpskih hegemonista svih boja.107 U
Rezoluciji se trai od Pokrajinskog rukovodstva da popularno izra
di u saglasnosti s CK KPJ istoriju, brouru o nacionalnom pitanju u
Crnoj Gori.108
Peta zemaljska konferencija KPJ odrana je, poslije veoma
dobrih priprema u oblasnim organima Partije i izbora delegata, u
Zagrebu od 19. do 23. oktobra 1940. godine. Ova konferencija je
bila po broju uesnika, ukupno 108, najbrojniji skup jugoslovenskih
komunista u periodu izmeu dva svjetska rata.109 Na konferenciji je
podnijet referat o nacionalnom pitanju, ali i u svim drugim izvjeta
jima i referatima tretirani su pojedini aspekti iz oblasti nacionalnog
pitanja. Referat o nacionalnom pitanju bio je pripremio tadanji re
volucionar i robija iz Sremske Mitrovice Moa Pijade. Meutim,
ovaj referat nije prihvaen. Pripremljen je novi referat u obliku teza
koji je podnesen na konferenciji. Pijadin referat nije bio prihvatljiv
jer je nacionalno pitanje u zemljama Jugoslavije, a to znai i u Cr

105
Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd 1985, 167.
106
AII Crne Gore br. 2784/1-7 (40), Rezolucija VIII pokrajinske konferencije
KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandak i Kosovo i Metohiju.
107
Isto.
108
Isto.
109
Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, 168.

65
noj Gori, sveo na seljako pitanje. U referatu Moe Pijade reeno
je da se formiranje Crnogoraca u naciju zapravo vri tek kad su
Crnogorci imali da osete srpsko nasilje i eksploataciju.110 Stav M.
Pijade bio je neprihvatljiv, jer on stvaranje crnogorske nacije vidi
tek u prvoj polovini XX vijeka. Zbog toga je u Tezama ovaj stav
ispravljen i kae se da je formiranje crnogorske nacije zavreno kra
jem XIX i poetkom XX vijeka prilikom sa nastankom i irenjem
kapitalistikih drutvenih odnosa u Crnoj Gori. Ovaj stav u Tezama
jasno govori o crnogorskoj nacionalnoj posebnosti, to e se kasnije
potvrditi i u drugim partijskim dokumentima i autorskim stavovima
visokih partijskih rukovodilaca u raznim lancima i brourama. Na
V zemaljskoj konferenciji o CNP govorio je samo Boo Ljumovi,
sekretar Pokrajinskog komiteta za Crnu Goru, Boku i Sandak, koji
se saglasio sa stavovima u Tezama o CNP.111
Na V zemaljskoj konferenciji komunisti Jugoslavije su do
nijeli Rezoluciju u kojoj su iznijeli svoje stavove o nacionalnom
pitanju. U njoj se pod takom b daju zadaci crnogorskim komu
nistima, pa se kae: borba za ravnopravnost i samoopredelenje cr
nogorskog naroda, ali u isto vreme i odluna borba protiv vostva
federalista, koji pomou talijanskih imperijalista pripremaju novi
jaram crnogorskom narodu.112 Dalje se u Tezama kae da se pro
ces nacionalnog osvjeavanja Crnogoraca nalazi u zavrnoj fazi
i da su njegovi nosioci, usljed nerazvijenosti i izdaje buroazije,
uglavnom, seljake mase. I u Crnoj Gori je seljatvo glavni nosi
lac zavrnog procesa konstituisanja Crnogoraca kao nacije i njihove
borbe za nacionalno osloboenje U ovoj etapi ona je izraz tenje
crnogorskog seljatva za sopstvenom crnogorsko-seljakom repu
blikom,113 kae se u Tezama.

110
ARPJ, Fond CK KOPJ; br. 14-13, 1940, Rukopis referata M. Pijade o nacio
nalnom pitanju za V zemaljsku konferenciju.
111
Isto, br. 14-1, 1940, Zapisnik V zemaljske konferencije, Diskusija.
112
Rezolucija V zemaljske konferencije KPJ, Proleter, br. 1, 1941.
113
ARPJ, Fond KPJ, br. 14, 1940, Teze o crnogorskom nacionalnom pitanju za V
konferenciju KPJ.

66
 Ovi stavovi tadanjih komunista su neprecizni, jer crnogor
ska buroazija nije izrazila svoje gledanje koje bi bilo priznavanje
crnogorske nacionalne posebnosti. Takoe, ni veina crnogorske
graanske inteligencije nije priznavala crnogorsku naciju. to se
tie stava borba za ravnopravnost i samoopredeljenje crnogorskog
naroda, on potvruje da komunisti priznaju postojanje crnogorske
nacije. Dokumenti V zemaljske konferencije KPJ pokazuju da je cr
nogorsko nacionalno pitanje dobilo od komunista osnovne poglede
o crnogorskoj naciji koji su bili do tada najjasnije iskazani. Poslije
brojnih kolebanja i nejasnoa komunisti su doli, i pored nedostatka
dublje teorijske analize o konstituisanju crnogorske nacije, do po
stojanja i priznavanja crnogorskog identiteta. Tadanji stav jugoslo
venskih i crnogorskih komunista o etnikom porijeklu Crnogoraca
bio je da je on srpski, to e i u drugoj polovini XX vijeka, kada su
komunisti osvojili vlast, ostati dugo dominirajui.
Kada se radi o ureenju drave Jugoslavije na federalistikoj
osnovi crnogorski komunisti su ranije doli do tog saznanja nego
o crnogorskoj nacionalnoj posebnosti. Oni su Crnu Goru prvo vi
djeli kao federalnu jedinicu u balkanskoj federaciji, ali su se dosta
brzo oslobodili te zablude i zauzeli jasan stav o njenom statusu kao
samoupravnoj federalnoj jedinici u sastavu Jugoslavije. Ovakvo sa
znanje i iskazano miljenje komunista veoma je pozitivno uticalo
na razvijanje svijesti o crnogorskoj nacionalnoj posebnosti, koja e
se u narodnooslobodilakom ratu 19411945. jo vie i jae razviti
i uvrstiti.114
Spomenuemo ovdje i pisanje anonimnog autora (potpisuje se
sa S. . D.) u podgorikom listu Zeta, iji su stavovi o crnogor
skoj naciji bliski gledanjima KPJ iz tog vremena.115 Ovaj anonim,
govorei o posebnostima crnogorske nacije, istie da je Crna Gora

114
Na V zemaljskoj konferenciji izabran je Centralni komitet KPJ od 22 lana.
U novi CK izabrani su iz Crne Gore Milovan ilas, Boo Ljumovi i Ivan
Milutinovi. Od est lanova Politikog biroa bili su izabrana dva Crnogorca
Milovan ilas i Ivan Milutinovi (Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Be
ograd 1985, 170).
115
Zeta, br. 22, 1939, S. . D, O istorijskoj individualnosti Crne Gore.

67
imala svoju dravu, sa malim prekidima, za svo vrijeme svojeg
postojanja,116 zatim ekonomske odnose razliite od drugih, dok se
posebni pogled na svijet formirao u stalnoj borbi za slobodu, pose
ban moral, kulturu i Njegoev jezik kojim je napisao svoja djela.
Komunisti su uoavali skoro sve ove individualnosti crnogorskog
naroda osim jezika, a to se tie etnikog porijekla zastupali su tada
stav to e dugo poslije 1945. godine ostati da je ono srpskog pori
jekla. Anonim je, dakle, bio ispred tadanjeg komunistikog gleda
nja o jeziku crnogorskog naroda, koji je posebno istaknut u djelima
Petra II Petrovia Njegoa.

Isto.
116

68
 Josip Broz Tito Blao Jovanovi
(18921980), generalni (19071976), politiki
sekretar KPJ i SKJ sekretar KP/SK Crne Gore

Ivan Milutinovi Vukoman Dakovi

(19011944), lan Politbiroa (19051991), poslanik
CK KPJ Narodne skuptine NR CG

69
 Odluka o izgradnji Jugoslavije
na federativnom principu

70
Faksimil Ustava NR Crne Gore iz 1946. godine

71
 Ukaz Predsjednitva CNS o imenovanju Vlade Federalne CG
17. IV 1945.

Andrija Mugoa
(19102006), organizacioni
sekretar CK KPJ za
Crnu Goru
72
 KOMUNISTI I NACIONALNO PITANJE U
NARODNOOSLOBODILAKOJ BORBI 19411945.

Prvi dokumenti o buduem

dravnom ureenju Jugoslavije

Neposredna opasnost od nacistike Njemake i faistike Ita

lije po mir u Evropi i svijetu uticala je da KPJ u kratkom periodu
od V zemaljske konferencije do aprilskog rata (oktobar 1940 april
1941), usmjeri svoju aktivnost na okupljanje najirih masa Jugosla
vije protiv opasnosti od nacizma i faizma i za jaanje odbrambene
moi zemlje. U dokumentima KPJ iz tog vremena nema vie pa
rola o proleterskoj revoluciji, klasnoj i socijalnoj revoluciji ve se
istie zahtjev za demokratizaciju postojeeg drutva, za nacionalnu
ravnopravnost i za jaanje onih snaga koje su protiv faistike opa
snosti. Ovakvi demokratski pristup KPJ naiao je na razumijevanje
i podrku svih naroda u Jugoslaviji. Ta podrka masa pokazala se
u brojnim akcijama koje je organizovala KPJ protiv pakta vlade
Cvetkovi Maek sa faistikim zemljama krajem 1940. i poet
kom 1941. godine i tokom njenog pada 27. marta 1941.
Potrebno je istai znaajan uspjeh KPJ u ovom periodu na
omasovljenju lanstva. Tako je u pomenutom razdoblju KPJ pove
ala broj lanova sa 6.500 na oko 8.000 a uoi pokretanja oruane
borbe u julu 1941. godine taj broj je porastao na oko 12.000 lano
va, dok je KPJ u Crnoj Gori imala tada preko 1.200 lanova.117

Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, 186; I kongres KP

117

Crne Gore, dokumenti, priredili: prof. dr Branislav Kovaevi i vii arhivista

Slavko Stanii, Titograd, 1988, 25.

73
 Ugled KPJ ogleda se i u porastu broja lanova zbog vrstog
antifaistikog stava i odlunosti da se zemlja brani od faistikog
agresora.
U aprilskom ratu 1941. godine Kraljevina Jugoslavija je brzo
poraena i okupirana, a zatim i rasparana od okupatora. Crna Gora
je bila okupirana od strane italijanskih oruanih snaga, koje su e
ljele da od nje stvore svoj protektorat uz pomo crnogorskih sepa
ratista. Italijanske okupacione vlasti (Civilni komesarijat u Cetinju)
organizovale su Petrovdanski sabor na Cetinju 12. jula 1941, koji
je usvojio deklaraciju o proglaenju suverene i nezavisne dra
ve Crne Gore u obliku ustavne monarhije. Nijesu se bili osuili
potpisi na toj deklaraciji, a ve je sjutradan crnogorski narod digao
ustanak pod vostvom KPJ. Crnogorska federalistika stranka pri
stupila je italijanskom okupatoru raunajui da e sa njim rijeiti
crnogorsko nacionalno pitanje, jer je njeno vostvo smatralo da su
Italijani oslobodioci sa kojima treba obnoviti samostalnu Kraljevinu
Crnu Goru. Meutim, Trinaestojulski ustanak crnogorskog naroda
oznaio je poetak istinske borbe za crnogorsku dravu i rjeenje
crnogorskog nacionalnog pitanja u okviru ire jugoslovenske zajed
nice i na osnovama federalistikog ureenja drave, kako je to ve
naznaio generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito: Dananja Narod
nooslobodilaka borba i nacionalno pitanje u Jugoslaviji nerazdvoj
no su vezani.118 Putokaz koji je trasirao generalni sekretar KPJ na
poetku narodnooslobodilake borbe bio je prvo pobjeda nad faiz
mom i nad onim prolim reimima koji su i nacionalno ugnjetavali
narode Jugoslavije i stvaranje nove drave na federalnim osnovama
s pravom svakog naroda na svoju posebnost i na otcjepljenje. Na
partijskom savjetovanju KPJ za Crnu Goru 8. avgusta 1941. godine
ocijenjeno je da je crnogorski narod voljan da se bori zajedno sa
drugim narodima Jugoslavije za konano nacionalno, ekonomsko i
socijalno osloboenje.119
Napori KPJ, odnosno komunista Crne Gore od samog po
etka Narodnooslobodilake borbe bili su usmjereni na formiranje
Josip Broz Tito, Govori i lanci, Zagreb, 1959, 131.
118

Zbornik NOR, tom III, knjiga 4, 24.

119

74
oruanih snaga i uspostavljanje narodne vlasti. Od prvih ustani
kih dana crnogorski narod je imao svoje brojne oruane snage sa
nacionalnom vrhovnom komandom i prve narodnooslobodilake
odbore nove vlasti na osloboenoj teritoriji. Komunisti Crne Gore,
organizaciono povezani u Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i
Boku, bili su ravnopravni sa svim drugim nacionalnim organizaci
jama KPJ u Jugoslaviji.
Potvrda kursa nacionalne ravnopravnosti naroda Jugoslavije
oznaena je prvo na Prvom zasjedanju Antifaistikog vijea narod
nog osloboenja Jugoslavije (AVNOJ) u Bihau 26. i 27. novembra
1942. godine koje sastavljaju predstavnici svih naroda,120 zatim
u lanku Josipa Broza Tita iz decembra 1942. godine u kojem kae:
Srpski narod ne eli da se povrati ono staro, kao to to ne ele ni
Hrvati ni Slovenci, ni Makedonci, ni Crnogorci, ni muslimani.121
Titov lanak razrauje nacionalnu politiku Narodnooslobodilakog
pokreta, neposredno poslije osnivakog sastanka AVNOJ-a. I Prvo
zasjedanje Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboe
nja Crne Gore i Boke (ZAVNO), 15. i 16. novembra 1943. godine u
Kolainu, koje se konstituisalo u najvie nacionalno predstavnitvo
narodnooslobodilakog pokreta Crne Gore dalo je svoj doprinos
razvoju crnogorske nacije. U dokumentima osnivake skuptine
ZAVNO Crne Gore i Boke, istie se da e narod Crne Gore i Boke
uivati punu nacionalnu slobodu u demokratskoj federaciji122 i
da crnogorski narod eli da ivi u bratstvu sa ostalim jugosloven
skim narodima. Stvaranje antifaistikih vijea u jugoslovenskim
zemljama znailo je nov korak u federativnoj institucionalizaciji
Jugoslavije.
Na Drugom zasjedanju u Jajcu 29-30. novembra 1943. godi
ne, uz prisustvo delegacije naroda Crne Gore, izabrane na Prvom
120
Rezolucija o organizaciji AVNOJ-a, AVNOJ i Revolucija, priredili Slobodan
Neovi, Branko Petranovi, Beograd, 1983, 270. Izbor Ivana Milutinovia i
dr Sima Miloevia za lanove Izvrnog odbora, takoe govori o nacionalnoj
ravnopravnosti.
121
Isto, 274.
122
ZAVNO Crne Gore i Boke, Zbirka dokumenata, Odabrao i pripremio dr Zoran
Laki, Titograd, 1963, 92.

75
zasjedanju ZAVNO-a, AVNOJ je proglaen za najvii organ vla
sti jugoslovenske federacije Odlukom o izgradnji Jugoslavije na
federativnom principu istaknuto je da se Jugoslavija izgrauje i
izgradie se na federativnom principu, koji e obezbediti punu rav
nopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, od
nosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i
Bosne i Hercegovine123 Na ovom zasjedanju dato je pravo svakom
narodu na samoopredjeljenje, ukljuujui i pravo na otcjepljenje ili
na ujedinjenje sa drugim narodima. Crna Gora je predviena poseb
na federalna jedinica. Jugoslavija, dakle, treba da bude izgraena
na nacionalnom principu. Predvieno je onoliko federalnih jedinica
koliko je bilo i nacija, s izuzetkom Bosne i Hercegovine. I u Zako
nu o imenu drave i dravnom grbu koji je donijelo Predsjednitvo
AVNOJ-a 7. aprila 1944. godine ponovljeno je da Demokratska
Federativna Jugoslavija poiva na punoj ravnopravnosti Srba, Hr
vata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije,
Vojvodine, Sandaka, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore
i Bosne i Hercegovine.124
Poslije jasnih stavova zapisanih u dokumentima Drugog zasi
jedanja AVNOJ-a o crnogorskoj naciji i crnogorskoj dravi dolo je
do jo jednog vanog dogaaja do Treeg zasijedanja ZAVNO-a
i njegove transformacije u Crnogorsku antifaistiku skuptinu na
rodnog osloboenja (CASNO), 1315. jula 1944. godine u Kola
inu, na kojem je crnogorska nacija dobila svoju punu afirmaciju.
Na ovom ratnom zasijedanju parlamenta Crne Gore na temeljima
postavljenim na II zasjedanju AVNOJ-a izvrena je dalja nadograd
nja Crne Gore kao federalne jedinice u Jugoslaviji. Dravnopravni
proces sproveden u Crnoj Gori bio je koncept Komunistike partije
Jugoslavije koji je ona realizovala na jugoslovenskom nivou, stva
rajui u ratnim uslovima federalnu dravu od est federalnih jedi
nica. U nazivu ratnog parlamenta Crne Gore nema vie Boke, to
123
Branko Petranovi, Momilo Zeevi, Jugoslavija 19181988, Tematska zbir-
ka dokumenata, drugo izmenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 1988, 659.
124
Slobodan Neovi, Branko Petranovi, AVNOJ i Revolucija, tematska zbirka
dokumenata 19411945, Beograd, 1983, 503.

76
je bio izraz konane sazrele svijesti bokeljskih i crnogorskih komu
nista i rodoljuba da je ona sastavni i neodvojivi dio crnogorskog
nacionalnog bia.125
Meu govornicima na zasjedanju CASNO-a bio je i Ivan Mi
lutinovi, u to vrijeme vjenik AVNOJ-a, povjerenik za narodnu
privredu Nacionalnog komiteta Jugoslavije (ministar za narodnu
privredu Vlade Jugoslavije), lan CK KPJ i njenog Politikog biroa,
lan Vrhovnog taba i komandant Glavnog taba za Crnu Goru i
Boku, dakle visoko rangirani rukovodilac i u Partiji i u dravi koja
se stvarala, koji je govorei o znaaju stvaranja jugoslovenske fe
deracije rekao: To znai da je svaki narod u takvoj zajednici svoj
sopstveni gospodar. Prema tome stvaranjem federalne Crne Gore
nikako se ne umanjuje jedinstvo i ljubav Crnogoraca prema srp
skom narodu Crnogorci i Srbijanci su narod jednog plemena
Mi smo se u toku svog samostalnog dravnog ivota razvili do stup
nja jednog naroda i borbom stekli sebi puno pravo kako na samosta
lan ivot, tako i na ujedinjenje sa drugim narodima. To nam pravo
niko nikad ne moe oduzeti.126
Ovi stavovi visokog partijskog rukovodioca odraavaju tada
nje miljenje formirano u komunistikom pokretu u Crnoj Gori i
Jugoslaviji da je crnogorska nacija po svom etnikom porijeklu dio
srpskog plemena. Ovakav stav komunisti e zadrati dugo i u soci
jalistikom periodu njihove vladavine.
Period u kojem je KPJ Crne Gore djelovala od njenog osniva
nja 1920. godine do zavretka Drugog svjetskog rata 1945. godine
bio je obiljeen njenim ilegalnim radom, jer je bila zabranjena od
aktuelne vlasti i u ratnim godinama. To su bili izuzetno teki uslovi
za rad jedne organizovane partije ijim je lanovima prijetila robija
samo zbog saznanja da su komunisti. Osim ovih ilegalnih tekoa
postojali su i unutarpartijski nesporazumi i idejni sukobi oko na

125
Milija Stanii, Idejna ishodita i osnovni smjerovi politike borbe KPJ za rje-
enje crnogorskog nacionalnog pitanja (19191945), Istorijski zapisi, br. 2,
Titograd, 1979, 47.
126
CASNO, Crnogorska antifaistika skuptina narodnog osloboenja 19441945,
Zbirka dokumenata, odabrao i pripremio dr Zoran Laki, Titograd, 1976, 527.

77
cionalnog pitanja kojem dugo godina, sve do tridesetih, komunisti
nijesu poklanjali potrebnu panju. Izvjesno vrijeme, sve do 1924.
godine, meu samim komunistima dolo je do podjele u shvatanju
i tumaenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Jedni su smatrali da
su jugoslovenski narodi jedinstvena nacija u jedinstvenoj dravi, a
drugi da je Jugoslavija vienacionalna drava i da svim tim naci
jama treba priznati njihova prava. Ratne godine takoe nijesu bile
naklonjene komunistima da se vie posvete nacionalnom pitanju.
Tako je nacionalno pitanje ostalo u sjenci drugih tadanjih za Parti
ju znaajnijih i aktuelnijih pitanja. Nedovoljno razvijena istorijska
nauka i u istraivakom i u istoriografskom sektoru uticala je na
nedovoljna saznanja o nacionalnom pitanju crnogorske nacije. Isto
riografija nastala izmeu dva svjetska rata, iji su istoriari bili iz
Srbije, nije priznavala crnogorsku naciju isto kao ni tadanja vlast
i srpska i jugoslovenska. to se tie dravnopravnog pitanja Crne
Gore komunisti su dosta rano, 1928. godine, zauzeli stav o njoj kao
zasebnoj federalnoj jedinici u okviru jugoslovenske republike. Ko
munistima Crne Gore bila je poznata istorijska injenica o dugovje
kovnom postojanju crnogorske drave, pa je dravnopravni status
bilo lake uskladiti sa jugoslovenskim konceptom KPJ o ureenju
Jugoslavije, nego to je to bilo o nacionalnoj individualnosti Cr
nogoraca. Zasijedanja ratnih parlamenata (ZAVNO-a, CASNO-a)
Crne Gore temeljila su svoje odluke o dravnopravnom statusu i
crnogorskoj naciji na ve ustaljenim i priznatim stavovima i nacio
nalnom programu komunista Crne Gore i Jugoslavije u meuratnom
periodu. Tako su Crna Gora i crnogorski narod dobili (vratili) svoju
dravu i svoju individualnost u ravnopravnoj jugoslovenskoj fede
raciji da ive sa drugim jugoslovenskim dravama (republikama) i
drugim jugoslovenskim narodima (Srbima, Hrvatima, Slovencima
i Makedoncima, neto kasnije i Muslimanima). To su bile tekovi
ne steene u meuratnom i ratnom periodu koje je ostvarila KPJ,
na kojima e sa daljom dogradnjom i unapreivanjem crnogorska
drava i crnogorski narod opstajati i razvijati se sve dok nije dolo
do jakih nacionalistikih udara koji su razbili Jugoslaviju poetkom
devedesetih godina XX vijeka.
78
 KOMUNISTI NA VLASTI I
CRNOGORSKO NACIONALNO PITANJE

Nakon zavretka Drugog svjetskog rata i Narodnooslobodi

lake borbe koju su organizovali i predvodili, komunisti Jugoslavije
su u mirnodopskim uslovima na prvim parlamentarnim i lokalnim
izborima dobili ogromno povjerenje naroda i tako zvanino postali
vlast.127 Osnovno pitanje koje rjeava svaka revolucija jeste pitanje
vlasti. KPJ se u NOR-u 19411945. borila za unitenje starog apa
rata vlasti i, kao to smo vidjeli, stvarala je novu revolucionarnu
vlast poevi od mjesnih narodnooslobodilakih odbora do najvi
ih narodnih predstavnitava vlasti na nivou Jugoslavije i federalnih
jedinica (republika). Na IV zasijedanju Crnogorske antifaistike
skuptine narodnog osloboenja (CASNO-a) i pretvaranja ovog ti
jela u Crnogorsku narodnu skuptinu (CNS), 15. aprila 1945. go
dine, donijet je Zakon o obrazovanju narodne vlade, kao najvieg
izvrnog i naredbodavnog organa federalne jedinice Crne Gore u
sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije. Formirana je prva
vlada 17. aprila 1945. Ova vlada je objavila Deklaraciju u kojoj su
izloeni osnovni stavovi o najbitnijim pitanjima drutvenog i dr
avnog razvoja Crne Gore. Na poetku Deklaracije se kae: da je
crnogorski narod svojom upornom borbom stekao dostojno mjesto

127
Na izborima za Ustavotvornu skuptinu NR Crne Gore 3. novembra 1946.
podnijeta je jedna kandidatska lista Narodnog fronta a, u stvari, KP. U 107
izbornih jedinica izabrano je 107 poslanika. Od ukupnog broja biraa koji
su imali pravo glasa 188.477, na izbore je izalo 181.654, ili 96,38%. Na
lokalnim izborima za mjesne gradske i sreske narodne odbore za jedinstve
nu listu Narodnog fronta, odranim 30. septembra 1945. godine, glasalo je
94% ukupnog broja biraa. (Stenografske biljeke Ustavotvorne skuptine NR
Crne Gore, 2022. novembar, 2831. decembar 1946, Cetinje 1948, str. 130);
Branislav Marovi, Drutveno-ekonomski razvoj Crne Gore 19451953, Tito
grad, 1987, 47).

79
meu bratskim narodima Jugoslavije. On danas sa njima zajedno iz
grauje u slobodi svoju uu domovinu federalnu Crnu Goru, i nau
zajedniku dravu Demokratsku Federativnu Jugoslaviju. Narodna
vlada Crne Gore izraz je dubokih demokratskih tenji crnogorskog
naroda i volje da se upravlja svojom sudbinom i, u zajednici sa osta
lim bratskim narodima, dokona veliko djelo oslobodilakog rata,
obnovi opustoenu zemlju i izgradi bolji i sretniji ivot u naoj mo
noj i ujedinjenoj dravi.128
U Deklaraciji se dalje kae: Narodna vlada Crne Gore smatra
da su u demokratskoj federativnoj Jugoslaviji odstranjeni sve uzro
ci sukoba i nesporazuma meu naim narodima i da je crnogorski
narod uvrstio nerazruivo bratstvo i jedinstvo sa svim narodima
Jugoslavije. Kroz zajedniku borbu protiv faistikog okupatora i
velikosrpskih hegemonista crnogorski je narod iskovao naroito
bratstvo sa bratskim narodima Srbije, sa kojima se povezao zajed
nikom sudbinom i zbliio u bratskoj ljubavi kao nikada u svojoj
istoriji.129
Formiranjem Vlade NR Crne Gore nastavljena je potvrda pri
vrenosti odlukama Crnogorske antifaistike skuptine narodnog
osloboenja o afirmaciji Crne Gore kao ravnopravnog lana zajed
nice jugoslovenskih naroda u okviru Demokratske Federativne Ju
goslavije. Prva vlada Crne Gore bila je sastavljena uglavnom od
lanova KPJ koji su slijedili kurs KPJ i prihvatali revolucionarni
pravac razvitka, a u nacionalnoj politici priznavali crnogorsku naci
ju, ravnopravnu sa drugim jugoslovenskim narodima.130
128
Sluba za dokumentaciju Skuptine SR Crne Gore; Deklaracija Vlade Crne
Gore, dokumenat br. 163, str. 2.
129
Isto, str. 2. i 3.
130
Ministar pravde u prvoj vladi NR Crne Gore bio je Jefto Pavi koji je u meu
ratnom periodu zauzimao mjesto sekretara Oblasnog odbora Saveza zemljo
radnika. Uesnik je NOR i jedan od inicijatora Ostroke skuptine rodoljuba
odrane 1942. godine. Zastupao je ideju uvoenja viepartijskog sistema u
Jugoslaviji, zbog ega je proveo u zatvoru preko godinu dana; KPJ, kao to
je poznato nije prihvatala viestranaki sistem ni u jednoj fazi svoga razvoja,
osim u kratkom periodu borbe za meunarodno priznanje vlade DFJ 1945. go
dine. Jednopartijsko shvatanje, organizovanje politikog ivota u Jugoslaviji
nakon zavretka Drugog svjetskog rata odgovaralo je KPJ. To je bila njena

80
 Usvajanjem Ustava NR Crne Gore 31. decembra 1946. go
dine Ustavotvorna skuptina NR Crne Gore je pravno oformila sve
tekovine narodnooslobodilake borbe u okviru suvereniteta koji je
NR Crna Gora Ustavom FNRJ dobila i postavio pravni temelj za
dalji samostalni razvoj crnogorske drave u ravnopravnoj zajednici
FNRJ na osnovu prava na samoopredjeljenje, ukljuujui i pravo na
otcjepljenje.
Ovaj Ustav posebno se ne bavi crnogorskom nacijom i ra
zvojem njene dravnosti. Jedino u lanu 2. i lanu 11. spominje
crnogorski narod i njegovo pravo za proglaenje svoje dravnosti
i ujedinjenje sa drugim narodima u okviru zajednike drave Jugo
slavije.131
U raspravi o Predlogu Ustava na VI sjednici Ustavotvorne
skuptine uestvovao je ministar pravosua Radonja Golubovi koji
je o istorijskom razvoju crnogorske dravnosti rekao: Prvo crnogor
ski narod, vodei borbu za svoj opstanak, za svoju samostalnost, vo
dei teku borbu protiv raznih osvajaa, istovremeno je vodio borbu
i za ostvarenje dravnosti, za stvaranje dravnog aparata koji e mu
pomoi u toj oslobodilakoj borbi i njegovom itavom istorijskom ra
zvitku. I drugo, crnogorski je narod, moda vie nego koji od ostalih
naroda nae drave vodio borbu za tu svoju samostalnost, da tu svoju
dunost, izgradi u zajednici sa ostalim bratskim narodima nae na
rodne drave, naslanjajui se na ostale bratske slovenske narode.132
Dakle, dravnost crnogorske drave i njen istorijski hod istican je od
komunista za razliku od razvoja crnogorske nacije o kojoj se veoma
malo govorilo. Meu brojnim uesnicima u raspravi o Predlogu Us
tava jedini govornik koji je spomenuo crnogorsko nacionalno pitanje

trajna orijentacija koja nije poznavala drugu alternativu jer je bila zasnovana
na istorijskom iskustvu Sovjetskog Saveza i teoriji komunistike partije o vo
stvu u sistemu vlasti i o jedinstvenoj i centralizovanoj organizaciji. Meutim,
bilo je i taktikih izjava pojedinih visokih rukovodilaca KPJ koje su odudarale
od generalnih stratekih ciljeva Partije ali koje su trebale da prikrivaju te
konane ciljeve.
131
Ustav NR Crne Gore, u: Rad Skuptine Crne Gore 19451950, pripremili
edomir Perovi, Nevenka Ili, Titograd, 1986, 315, 318.
132
Isto, 184.

81
bio je Vukoman Dakovi, koji je odgovarajui kritiarima nove vla
sti koja se formirala rekao: Oni (kritiari B. M.) udaraju na priznanje
crnogorske nacije. Sljedstveno, na stvaranje Narodne Republike Crne
Gore Ovi ljudi dokazuju da crnogorska nacija ne postoji, ve da su
je zbog neega partizani izmislili, a sada da bi odrali to to su izmi
slili, stvaraju NRCG na nacionalnoj osnovi. Crnu Goru i crnogorski
naciju nijesu izmislili partizani. Oni nijesu izmislili crnogorski narod,
nego on postoji i valjda ne treba dokazivati da on postoji. Oni nije
su izmislili istoriju Crne Gore, a ova istorija stvorila je crnogorsku
naciju.133 Govorei o crnogorskoj naciji narodni poslanik Dakovi
kae: Jer prvi uslov da se narod politiki, privredno i kulturno ak
tivira jeste da se narodu prie takvom kakav je, kakav se oformio
kroz istoriju, da mu se prie kao naciji.134 Kulturno naslee Crne
Gore Dakovi vidi kao sponu sa drugim jugoslovenskim narodima
ali ga treba tumaiti sa stanovita istorijskog materijalizma i kao
lektiru rasturamo u narod. Da li e se time crnogorski narod i omladi
na udaljavati od ostalih naroda Jugoslavije? Ne.135
Kao to smo vidjeli u dokumentima i u istupanjima rukovo
deih ljudi Komunistike partije Crne Gore skoro da se ne spominje
crnogorsko nacionalno pitanje u godinama neposredno po zavretku
Drugo svjetskog rata. Izgleda da su druga pitanja bila vanija za
komuniste kao to su obnova poruene zemlje, formiranje i uvri
vanje nove vlasti na demokratskim izborima, jaanje komunistike
ideologije i borba protiv buroaskog uticaja (starih snaga). Da bi
brojno ojaala svoje lanstvo kako bi organizovanije i sveobuhvat
nije ovladala cjelokupnim drutvenim ivotom komunistima je to
pitanje bilo veoma znaajno. Komunistika partija Crne Gore izala
je iz rata sa 3.596 lanova, da bi u toku 1945. godine udvostrui
la lanstvo.136 Tako su u 1945. godini komunisti bili zastupljeni u
133
Isto, 229, 230.
134
Isto, 231.
135
Isto.
136
Andrija Mugoa, Izvjetaj o organizacionom radu Pokrajinskog komiteta Ko-
munistike partije Jugoslavije za Crnu Goru, u: Prvi kongres Komunistike
partije Crne Gore, dokumenti, priredili prof. dr Branislav Kovaevi, Slavko
Stanii, vii arhivista, Titograd, 1988, 203.

82
lokalnim organima vlasti, mjesnim i sreskim odborima sa 2.434 la
na. U Narodnoj skuptini NR Crne Gore od 107 poslanika 98 su bili
lanovi Partije, dok je u Skuptini DFJ od 38 poslanika samo jedan
bio nepartijac.137
O potrebi uveanja broja lanova Partije istoriar Branko Pe
tranovi kae: Ako je Partija kima politikog sistema, onda su
partijske elije neophodne u svakom kraju, ustanovi, preduzeu,
masovnoj organizaciji. Od KPJ se oekuje da svim rukovodi, da
preuzme celokupnu dravnu vlast u svoje ruke i obezbedi peat uti
caja u celokupnoj drutvenoj organizaciji.138
Dajui brojno stanje Partije u Crnoj Gori nas posebno intere
suje njen socijalni sastav, da vidimo koliko je bilo intelektualaca koji
su mogli pristupiti naunom tumaenju razvoja crnogorske nacije.
Od 3.596 lanova Partije i 713 kandidata sredinom 1945. godine
bilo je 2.409 seljaka ili 67%, 755 intelektualaca ili 21%, 324 radnika
ili 9%.139 Kao to se vidi broj intelektualaca u odnosu na broj seljaka
bio je manji za vie od tri puta. U Crnoj Gori tada nije bilo naunih
institucija i nee ih biti sve do formiranja Instituta za prouavanje
istorije crnogorskog naroda u julu 1947. godine. Ova nauna institu
cija nosila je pomenuti naziv sve do 1957. godine kada mijenja ime
u Istorijski institut Narodne Republike Crne Gore. Umjesto institu
cija bila je linost institucija Milovan ilas, lan Politbiroa CK
KPJ, zaduen za ideologiju, koji je 1. maja 1945. godine objavio,
u Borbi, prvo zvanino teorijsko obrazloenje crnogorske nacio
nalne posebnosti. Pod naslovom O crnogorskom nacionalnom pi
tanju Milovan ilas, na oko 13 stranica, koliko iznosi pretampani
lanak iz Borbe (M. ilas, lanci 19411946), govori o razvoju
crnogorskog nacionalnog pitanja oslanjajui se na tradiciju i istoriju
srpske dravne i nacionalne misli i na tekovine komunistikog po
kreta i njegovog dijalektikog materijalizma u tumaenju istorijske
nauke. I pored svih predrasuda, zabluda i iluzija ideoloke i etnike
prirode u vezi sa crnogorskim nacionalnim pitanjem ilas je ipak
137
Isto, 204.
138
Branko Petranovi, Jugoslavija na razmei (19451950), Podgorica 1998, 177.
139
AIIT, 1945, partijska statistika.

83
ovim radom dao znaajan doprinos tumaenju i razvoju crnogor
skog nacionalnog pitanja. Milovan ilas, kao visoki jugoslovenski
partijski i dravni rukovodilac, smatran meu etiri vodee partij
ske i dravne linosti (Tito, Kardelj, Rankovi, ilas) ponovio je
u ovom radu neke ve poznate stavove KPJ o crnogorskom naci
onalnom pitanju i saoptio neke nove. ilas potvruje stav svoje
partije o postojanju crnogorske nacije i kae: Stvaranje nacije u
Crnoj Gori poelo je itavo stoljee kasnije nego u Srbiji, ali da
Proces formiranja crnogorske nacije i dan-danji traje, a u ovome
ratu posebna crnogorska individualnost, ispoljavanje nacionalne
svijesti i nacionalne osobitosti, najotrije su doli do izraza. Ovaj
rat, u izvjesnom smislu, oznaava kulminacionu taku procesa for
miranja Crnogoraca u posebnu nacionalnu individualnost.140 to se
tie porijekla crnogorske nacije ilas smatra da su Srbi i Crnogorci
(su) jednog (srpskog) narodnog porijekla, jednog korijena, ali je ra
zvitak u nacije, razvitak nacionalne svijesti, iao razliitim putevi
ma Po plemenskoj tradiciji (tj. porijekla) Crnogorci se osjeaju,
a i jesu, Srbi (srpska plemena u Srednjem vijeku, srpska raja, srpski
narod pod Turcima), ali su oni u nacionalnom pogledu danas i neto
posebno, svoje, crnogorsko (kao to i narod Srbi iz Srbije nijesu Cr
nogorci i ne osjeaju se takvima).141 Poloaj Crne Gore u federaciji
jugoslovenskih naroda (DFJ i kasnije FNRJ i SFRJ) ilas vidi kao
tenju crnogorskog naroda da ivi u ureenoj i ravnopravnoj dra
vi, pa kae: Mi komunisti nijesmo za federalnu Crnu Goru ni iz
140
Borba, br. 106, str. 3, 1. maj 1945.
141
Isto. Milovan ilas, kada je izgubio vlast u Partiji i u dravi (predsjednik
Narodne skuptine FNRJ) i kada je optuen za liberalne ideje i izdrao vie
godina robije u zatvorima, odstupio je od svojih stavova o postojanju crnogor
ske nacije, ali je zadrao stav o crnogorskom dravnom pitanju kao da se ova
dva pitanja mogu razdvojiti. ilas se, dakle, odrekao svoga ranijeg miljenja
o postojanju crnogorske nacije, ali je ostao privrenik crnogorskog dravnog
pitanja. Poto naa tema obuhvata samo komunistiko gledanje na crnogorsko
nacionalno pitanje, stoga se vie neemo baviti antikomunistikim disidentom
Milovanom ilasom i njegovim vienjem crnogorskog nacionalnog pitanja.
Vie o ilasovom kasnijem pisanju vidjeti: Branislav Kovaevi, ilas heroj
antiheroj, drugo proireno izdanje, Podgorica, 2006; Vasilije Kalezi, ilas,
suprotnosti pisca i ideologa, Beograd, 1999.

84
kakvih politikih razloga (tj. potrebe za privremenim manevrom),
niti mi cijepamo srpstvo. Mi smo zato jer smo uvjereni, jer znamo
da to hoe crnogorski narod, a on to hoe jer se osjea, jer jeste ne
to posebno, posebni, drukiji Srbi od svih Srba Crnogorci.142
U studiji ilas heroj antiheroj dr Branislav Kovaevi uo
io je i objasnio dihotomiju Milovana ilasa u vezi s crnogorskim
nacionalnim pitanjem, pa kae: Kao posebna bjelako-zelenaka
legura u komunistikom kalupu izlivena, ilas je morao doi u su
kob sa samim sobom i biem crnogorskog naroda. On je u drav
nom pogledu ostao federalista, a u nacionalnom bjela. U njemu
kao da su se borila oba ta politika opredjeljenja, da bi nadvladao
bjelaki, srpski.143
Partijski kongresi komunista bili su znaajni dogaaji na koji
ma su se analizirali i sabirali rezultati na odreenoj dionici preenog
puta i davali zadaci za naredni period. Jedan od takvih kongresa
bio je Prvi (osnivaki) kongres KP Crne Gore. Proces formiranja
nacionalnih (republikih) partija zapoet je na etvrtoj zemaljskoj
konferenciji KPJ 1934. godine, kada je odlueno da se formiraju
komunistike partije Slovenije i Hrvatske. Peti kongres KPJ odran
1948. godine donio je odluku o osnivanju KP Crne Gore, KP Bosne
i Hercegovine i KP Makedonije, ime je zavren proces stvaranja
nacionalnih partija u Jugoslaviji, jer je ve u maju 1945. godine
bila osnovana KP Srbije. Stvaranje nacionalnih partija trebalo je da
obezbijedi vea nacionalna i druga prava svakom narodu pojedina
no, da podstakne porast lanova i vei uticaj komunista na mase.
Prvi kongres KP Crne Gore odran je od 4. do 7. oktobra 1948.
godine na Cetinju, kojem je od 270 izabranih delegata prisustvova
lo 264.144 Crnogoraca, kako su se nacionalno izjasnili, bilo je 262
delegata, iptara jedan i jedan Poljak.145 Meu delegatima bilo je

142
Isto, 224.
143
Branislav Kovaevi, ilas heroj antiheroj, Podgorica, 2006, 32.
144
Prvi kongres KP Crne Gore, dokumenti, priredili: prof. dr Branislav Kovae
vi i Slavko Stanii, Titograd, 1988, 44.
145
Isto.

85
najvie seljaka 129, intelektualaca 70, radnika 49 i ostalih 16.146
Uoi Prvog kongresa KP Crne Gore, sredinom 1948. godine, imala
je 16.245 lanova Partije.147 Njihov socijalni sastav je bio sljedei:
seljaka 11.548 ili 71,08%, intelektualnih radnika 2.306 ili 14,19%,
radnika 2.171 ili 13,37%.148 Kad se uporedi broj intelektualaca sre
dinom 1948. godine vidimo da je on u odnosu na stanje 1945. godi
ne procentualno manji za 6,81%, dok je broj seljaka vei nego 1945.
godine za 4,08%. Ovakav odnos seljaka i intelektualaca nije pruao
mogunost da partijsko lanstvo moe uticati na pokretanje aktivno
sti i rasprave u tumaenju razvoja crnogorskog nacionalnog pitanja
i njegovog naunog oblikovanja. Institucije koje su profesionalno
mogle u tome pomoi bile su tada tek u zaetku.
Na pomenutom kongresu prvi put je jedan visoki crnogorski
partijski rukovodilac sa pozicije sekretara PK KPJ za Crnu Goru
istupio sa jednom analizom razvoja crnogorskog nacionalnog pita
nja. Blao Jovanovi, politiki sekretar KP Crne Gore i predsjednik
Vlade Crne Gore, objasnio je istorijsku genezu razvoja crnogorske
nacije u izvjetaju o politikom radu komunista Crne Gore, kon
statujui da crnogorska nacija postoji od kraja XIX vijeka i da je
Crna Gora jedna od ravnopravnih federalnih jedinica jugoslovenske
federacije. Izlaui istorijat razvoja crnogorske nacije Jovanovi je
poeo od takozvanog ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom u novembru
1918. godine,149 odnosno od odluka takozvane Narodne skuptine,
odrane 26. XI 1918. godine u Podgorici, koje je, kako kae, izvr
eno (je) ne samo protiv volje i raspoloenja crnogorskog naroda,
nego i uz pomo bajoneta srpske vojske i to na najgrublji nain,
putem sile i prevare.150 Nastavljajui dalje o tom ujedinjenju Jova
novi objanjava: To takozvano ujedinjenje bilo je obino prisaje
dinjenje. Crnogorski narod nije imao mogunosti da sam odluuje o

146
Isto.
147
Isto, 47.
148
Branislav Kovaevi, Komunistika partija Crne Gore 19451952. godine,
Titograd, 1986, 144.
149
Isto, 65.
150
Isto.

86
svojoj sudbini. Ali on nije bio protiv ujedinjenja sa Srbima i ostalim
bratskim jugoslovenskim narodima, naprotiv, on je bio za ujedinje
nje, za bratsko ujedinjenje na ravnopravnoj osnovi, na osnovu po
tovanja njegove nacionalne posebnosti.151
O toj nacionalnoj posebnosti crnogorskog naroda B. Jovano
vi istie: Crnogorski narod se nije osjeao srpskim onako kako su
to mislili velikosrpski hegemonisti u Srbiji i njihovi kortee u Crnoj
Gori; on se tada osjeao posebnim u nacionalnom smislu; on je ve
bio izgradio svoju nacionalnu dravu, iako, istina, znatno kasnije
nego srpski narod u Srbiji. Crnogorski narod je vjekovima ivio u
posebnim istorijskim uslovima, razliitim od onih pod kojima je i
vio srpski narod u Srbiji. Ti posebni istorijski uslovi uinili su da
on postane drugaiji od srpskog naroda u Srbiji, da se osjea dru
gaijim, jer svi inioci koji naciju ine nacijom djelovali su u tome
pravcu da se on nacionalno razvije posebno i da se osjea posebno
u odnosu na srpsku naciju.152
O ulozi KPJ u rjeavanju nacionalnog pitanja u Kraljevini
Jugoslaviji i u toku NOR Jovanovi je u svom izvjetaju posvetio
posebnu panju i konstatovao: Biva Jugoslavija (misli na Kra
ljevinu SHS / Jugoslaviju B. M.) je bila tamnica naroda, drava
u kojoj se vrilo najzvjerskije nacionalno ugnjetavanje i socijalno
obespravljivanje masa. Crnogorski narod je bio potpuno zapostav
ljen i nije imao nikakvih nacionalnih prava. Njegovu posebnu na
cionalnost velikosrpski hegemonisti nijesu priznavali. Poto je KPJ
imala pravilan stav po nacionalnom pitanju, stav koji je izgraen
na principima lenjinistiko-staljinistikog postavljanja i rjeavanja
nacionalnog pitanja, dakle boljeviki stav po nacionalnom pitanju,
ona se dosljedno borila za nacionalnu slobodu i ravnopravnost svih
naroda Jugoslavije. Partija u Crnoj Gori bila je predvodnik naroda u
borbi za nacionalnu ravnopravnost crnogorskog naroda.153

151
Isto, 66.
152
Isto.
153
Isto, 88, 89.

87
 Ukazujui na velikosrpsku politiku voenu izmeu dva svjet
ska rata: da se Crna Gora zadri u stanju ekonomske zaostalosti; da
se grubo ponitavaju istorijske injenice o njenoj dravnoj i nacio
nalnoj prolosti, Jovanovi navodi primjere takve politike: da su
Crnogorci u Prvom svjetskom ratu izdali Srbiju, da su zaveli srp
stvo za Gole planinu, da su enski napustili Loven i da nig
dje u toku itavog rata nijesu bili od koristi svojoj saveznici Srbiji.
Crnogorce su boljele ove lai. Boljelo ih je to to se baca blato na
njihovo asno oruje, na njihovu borbu na njihova bratska osjeanja
i solidarnost sa srpskim narodom u toku svih borbi do tada.154
Kada se uporede stavovi prvog ovjeka KP Crne Gore o crno
gorskom nacionalnom pitanju sa stavovima Milovana ilasa objav
ljenim u Borbi maja 1945. godine vidi se da meu njima nema
sutinske razlike. A kako bi drugaije i bilo kad su i jedan i drugi
pripadnici i visoke linosti jedine vladajue politike partije u kojoj
se zvanina ideologija morala potovati. Tako i za jednog i za dru
gog crnogorska nacija postoji od kraja XIX vijeka kao kapitalistika
tvorevina, koja je, navodno, iznikla iz srpskog stabla i da je u toku
NOR dobila svoje priznanje koje je za komuniste znailo konano
rjeenje.
Poto su ostvarili svoj cilj o priznanju i postojanju crnogorske
nacije i o formiranju svoje drave (republike) crnogorski komunisti
su bili zadovoljni postignutim i na tome su stali. Umjesto da dalje
dograuju i uvruju svoju naciju, na naunim osnovama, razvi
jajui institucije koje e biti nosei stubovi crnogorskog entiteta i
identiteta, crnogorski komunisti su snano podravali i sprovodili u
ivot ideju bratstva i jedinstva meu narodima i nacionalnim manji
nama koju su zapoeli u NOB-i i koja e ivjeti sve do kraja socija
listikog sistema poetkom devedesetih godina XX vijeka.
Rjeavajui prioritetne ekonomske, socijalne i druge proble
me sa kojima su se suoili u tim posleratnim godinama crnogorski
komunisti su pitanje svoje nacije stavili u drugi plan, a nauna mi
sao im je ila na ruku jer jo nije bila razvijena da im pomogne da

154
Isto, 89, 90.

88
svoje stavove o crnogorskoj naciji nauno objasne i dopune. Ipak u
to vrijeme, 1948. godine, objavljena je knjiga Stvaranje crnogor
ske drave i razvoj crnogorske nacionalnosti (Istorija Crne Gore od
poetka XVIII vijeka do 1918. godine) autora Jagoa Jovanovia,
komuniste, tada direktora Vie pedagoke kole na Cetinju, pred
sjednika Naunog drutva NR Crne Gore i predsjednika Istorijskog
drutva NR Crne Gore. Iako ovo nauno djelo nije cjelovito obu
hvatilo razvoj crnogorskog drutva i drave, jer poinje sa istorijom
drave Zete, a ne sa istorijom drave Duklje, ono je imalo povoljan
uticaj na dalje nauno utemeljenje crnogorske nacije, ali je izazvala
reagovanja kod nekih (pro)srpskih istoriara. Za brojne generacije
uenika i studenata i tada i kasnije ova knjiga bila je dugo udbenik
za sticanje znanja iz istorije Crne Gore.
Kao elnik crnogorskih komunista Blao Jovanovi je ponovio
u maju 1949. godine stav svoje partije da je crnogorsko nacionalno
pitanje rijeeno na bazi ravnopravnosti u duhu nauke marksizma
lenjinizma. Nai narodi (narodi Jugoslavije, B. M.) danas ive
potpuno slobodno i u ravnopravnom odnosu meu sobom i svi su
oni poeli, prvi put u svojoj dugoj i munoj istoriji da ive punim
nacionalnim ivotom i da u svojim narodnim republikama grade
svoju kulturu, jezik i dravnost na svojim rodoljubivim tradicijama
i djelu marksizma lenjinizma.155
Period od Osnivakog kongresa KP Crne Gore 1948. godi
ne pa skoro sve do kraja ezdesetih godina XX vijeka ispunjen je
ustavnim promjenama 1953, 1963. i 1969. godine, ali ne i teorij
skim i drugim naunim raspravama o porijeklu i razvoju crnogorske
nacije ili njenom negiranju. Dinamini ekonomski i kulturni razvoj
crnogorskog drutva u okviru ravnopravne federativne zajednice ju
goslovenskih naroda kao da je vie zaokupljalo panju i aktivnost
komunista na rjeavanje tih pitanja. Ali bonaca nije dugo trajala pa
je voda uzburkana ve 1968. godine, o emu emo pisati u nastavku
ovog teksta.
155
Blao Jovanovi, Izabrani radovi 2, Organizacija i razvoj SK Crne Gore, Ti
tograd 1983, 164, Referat na Drugom kongresu Narodnog fronta Crne Gore,
8. V 1949.

89
 Ustavne promjene zapoete uvoenjem samoupravnog soci
jalistikog sistema na prostoru Jugoslavije zamjenile su dotada
nji narodno-demokratski period razvoja Jugoslavije. Usvojen je
Ustavni zakon SR Crne Gore 4. februara 1953. godine koji je Crnu
Goru definisao kao socijalistiku demokratsku dravu radog naro
da Crne Gore, dobrovoljno ujedinjenog s radnim narodnom ostalih
jugoslovenskih federativnih republika u Federativnoj Narodnoj Re
publici Jugoslaviji, kao saveznoj dravi suverenih i ravnopravnih
naroda.156
Ustavni zakon potvruje dravnost Crne Gore ustanovljenu
avnojevskim, zavnojevskim i drugim odlukama Skuptine Crne
Gore donijetim u prethodnom periodu, to e uiniti i Ustav SR
Crne Gore iz 1963. godine, koji Crnu Goru takoe odreuje kao
dravu socijalistiku demokratsku zajednicu zasnovanu na vlasti
radnog naroda i samoupravljanja.157 I u amandmanima na Ustav
SR Crne Gore usvojenim u januaru 1969. godine Crna Gora se odre
uje kao drava socijalistika demokratska zajednica naroda Crne
Gore, zasnovana na vlasti radnog naroda i samoupravljanju.158
Kao to se vidi, za komuniste dravnost Crne Gore je bila u
centru panje i ona je stalno potvrivana i unapreivana kako su to
drutvena kretanja uslovljavala i zahtijevala.
Dvadeset godina izgradnje jugoslovenskog socijalistikog
drutva 19481968. bio je period poslije brze obnove u ratu veoma
stradale zemlje i uvrivanja revolucionarne vlasti dajui joj izbor
nom voljom graana novu demokratsku oznaku, u kojem se o cr
nogorskom nacionalnom pitanju nije govorilo jer je smatrano da je
rijeeno. U ovom periodu dolo je do brze industrijalizacije zemlje
i razvoja privrede, koji je dostigao takav stepen tako da se njeno
ukljuenje u meunarodnu podjelu rada postavljalo kao objektivna
nunost. Meutim, pri prvim pokuajima ireg ekonomskog pove
zivanja sa svjetskom privredom iskrsli su krupni problemi. Deficit
156
Ustavni zakon SR Crne Gore, Slubeni list NR Crne Gore br. 4/1953.
157
Ustav SR Crne Gore, Titograd, 1963.
158
Amandmani na Ustav SR Crne Gore iz 1969. godine, Slubeni list SR Crne
Gore, Titograd, br. 1/1969.

90
u platnom bilansu stalno je rastao, to je ukazivalo da je produktiv
nost rada u cijeloj privredi nia od svjetske, pa je zbog toga dolo
do formiranja posebnih fondova za izvozne premije i stimulacije.
Domae cijene, uglavnom administrativno formirane, znatno su
odstupale od cijena na svjetskom tritu pa su razlike u platama
izmeu privrednih grana rasle, poveavajui naroito disparitet iz
meu cijena energije, proizvoda poljoprivrede i bazine industrije,
s jedne, i proizvoda preraivake industrije, s druge strane. Smanje
nje investicija i inflacije, kao i porast plata zaposlenih, imalo je za
posljedicu prvo opadanje zaposlenosti poslije osloboenja i odlaska
nezaposlene radne snage u inostranstvo. Ovakvo stanje u ekonomiji
i drutvu prouzrokovalo je politika razmimoilaenja koja su prera
stala u sukobljavanja oko liberalizacije trita, deetatizacije privre
de, koncentracije ili decentralizacije sredstava, demokratizacije od
nosa u Savezu komunista. Nova ekonomska politika sprovoena je
sporo i nedosljedno. Pristalice starog naina privreivanja nalazile
su u nastalim posljedicama i njihovim negativnim idejnopolitikim
i socijalnim implikacijama argumentaciju protiv privredne reforme.
Deetatizaciji privrede suprotstavljeno je shvatanje o potrebi usmje
ravanja privrednog razvoja putem dravnih organa.
Ipak, mobilizacijom svih snaga privredna reforma je poela
da daje prve rezultate, bolju i efikasniju proizvodnju, uvoenje nove
tehnologije i poboljanje kvalifikacione strukture zapoljenih. Svim
ovim i drugim mjerama u ostvarivanju privredne reforme doprinio
je Osmi kongres SKJ, odran u Beogradu 713. decembra 1964.
godine, kada je ubrzan proces deetatizacije drutveno-ekonom
skih odnosa i omoguen razvoj socijalistikih drutvenih odnosa na
principima drutvenog samoupravljanja i raspodjele dohotka prema
radu159
U ovom dvadesetogodinjem periodu vladajuu komunistiku
partiju zadesila su dva dogaaja koja su zatalasala njene redove.
Prvi je vezan za Milovana ilasa, jednog od sekretara Centralnog
komiteta SKJ, lana Izvrnog komiteta CK SKJ i predsjednika Na

159
Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, 434.

91
rodne skuptine FNRJ, koji je zbog svojih stavova o prevazienoj
ulozi Partije, birokratskoj kasti i degenerisanom moralu rukovode
eg partijskog kadra osuen za revizionistike stavove i za naputa
nje naunog socijalizma i gubitak vjere u istorijsku ulogu radnike
klase i njeno stvaralatvo. ilas je iskljuen iz Centralnog komiteta
i udaljen sa svih funkcija u SKJ i kanjen partijskom posljednjom
opomenom, u januaru 1954. godine.160
Drugi dogaaj odnosi se na Aleksandra Rankovia, sekretara
CK SKJ zaduenog za kadrovsku politiku i organizacionu izgradnju
SKJ i potpredsjednika SFRJ, koji se zalagao za stari administrativni
sistem i tajno se borio protiv samoupravljanja. Rankovi je na ple
narnoj sjednici CK SKJ, odranoj 1. jula 1966. godine na Brionima,
podnio ostavku na sve funkcije u Partiji i na poloaj potpredsjed
nika Republike.161 U ovom periodu kada su se pojavile protivrje
nosti u drutveno-ekonomskim odnosima one su se proirile i na
meunacionalne odnose. Kurs komunista bio je usmjeren na ulogu
kulture i obrazovanja u procesu zbliavanja naroda. Protiv takvog
kursa pojavila su se shvatanja koja negiraju postojanje nacionalnih
osobenosti u kulturnom stvaralatvu svakog naroda. Neki komuni
sti su smatrali da su u procesu socijalistikog drutvenog razvoja
nacionalnosti ve preivjele i da treba da odumiru. Nacionalistike
pojave osim u oblasti privrede i kulture javile su se u umjetnosti i
posebno u istoriografiji. U takvim uslovima razvoja drutva dolo
je do odravanja Osmog kongresa SKJ u Beogradu 713. decembra
1964. godine, na kojem je prvi put po zavretku Drugog svjetskog
rata razmatrano stanje meunacionalnih odnosa i time otvoreno na
cionalno pitanje. Istupanjima J. B. Tita, E. Kardelja i V. Vlahovia
na ovom kongresu otvoreno je nacionalno pitanje u SKJ ili kako
neki istraivai ovog perioda kau tabu tema.162
Na ovom kongresu Veljko Vlahovi, sekretar CK SKJ i lan
Izvrnog komiteta CK SKJ, osporio je kao nauno neodrivo shva
160
Trei vanredni plenum CK SKJ 16-17. januara 1954.
161
Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, 439.
162
Branko Petranovi, Momilo Zeevi, Jugoslavija 19181988, tematska zbir-
ka dokumenata, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 1988, 1096.

92
tanje da e nacionalne razlike ieznuti ubrzo posle pobede revo
lucije; kritikovao je idejna shvatanja izraena u stavu da se treba
spasavati od republikanizma ubrzanom privrednom i kulturnom in
tegracijom.163
U diskusijama delegata na Osmom kongresu ponovljeno je
da je nacionalno pitanje jugoslovenskih naroda rjeeno u toku na
rodnooslobodilake borbe. Kongres je odbacio miljenja da treba
stvarati jedinstvenu jugoslovensku naciju, smatrajui ih izrazima bi
rokratskog centralizma i unitarizma. Kongres u usvojenoj Rezolu
ciji zahtijeva da se na polju kulture i obrazovanja Savez komunista
istovremeno zalae za odluno suzbijanje birokratskih tendencija
unitarizma i uniformnosti, kao i zatvaranja u svoje nacionalne okvi
re koji u stvari ograniavaju i sputavaju kulturni razvitak naroda i
njihovo dublje povezivanje. Komunisti e se zalagati za socijali
stiku, humanistiku sadrinu i idejnu orijentaciju kulturnog stva
ralatva u okviru svoje nacije, kao i za to doslednije ostvarivanje
principa drutvenog samoupravljanja164
Poslije Osmog kongresa pojavila se 1967. godine Deklara
cija o nazivu i poloaju hrvatskog knjievnog jezika, koju je obja
vilo 18 hrvatskih naunih i kulturnih ustanova. Iste godine grupa
lanova Udruenja knjievnika Srbije objavila je Predlog za raz
miljanje, to je bio odgovor na hrvatsku Deklaraciju. I hrvatski
i srpski zahtjevi saopteni u ova dva dokumenta bili su neka vrsta
revizije Novosadskog dogovora iz 1954. godine, kada su srpsko-hr
vatski i hrvatsko-srpski proglaeni ravnopravnim jezicima i koji su
postali ustavna kategorija.
Meu komunistima Crne Gore kao dijelu ire jugoslovenske
komunistike organizacije, u kojoj su vladali hijerarhijski odnosi
izraeni u demokratskom centralizmu, prelamali su se sukobi koji su
se deavali na irem jugoslovenskom prostoru, o kojima smo ve go
vorili. Crnogorsko nacionalno pitanje izraeno kroz definisanje nje
ne kulture zaokupljalo je panju crnogorskih komunista od sredine
163
Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, 435.
164
Branko Petranovi, Momilo Zeevi, Jugoslavija 19181988. tematska zbir-
ka dokumenata, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 1988, 1096.

93
ezdesetih godina XX vijeka. Na etvrtom kongresu SK Crne Gore,
odranom od 15. do 17. marta 1965. godine u Titogradu, odlueno
je da se izradi studija o definisanju nacionalne kulture. Takav doku
ment bio je gotov u februaru 1966. godine i o njemu je raspravljano
na simpozijumu o crnogorskoj kulturi 29. i 30. januara 1968. godi
ne.165 Meutim, prije ovog skupa na Petom kongresu Socijalistikog
saveza radnog naroda Crne Gore, odranom 24. marta 1966. godine,
poznati crnogorski knjievnik edo Vukovi, prilikom rasprave o
problemima kulture u Crnoj Gori, istupio je sa ocjenom o nedovolj
nom radu na konstituisanju crnogorske kulture i da Crnogorci imaju
svoju naciju, ali nemaju nacionalnu kulturu. Zaloio se za utvriva
nje nacionalne kulture jer je ona preduslov za ravnopravno tretiranje
crnogorske nacije. Na ovom kongresu je bilo i drugih suprotnih mi
ljenja Vukovievom koja su se izraavala u stavu da je u socijali
stikoj Jugoslaviji tetno pridavati poseban znaaj nacionalnom.166
Ovakav stav crnogorskih komunista, izraen preko najire
drutvene organizacije koja je bila transmisija Saveza komunista,
o crnogorskom nacionalnom pitanju proizilazio je: prvo, to su ko
munisti nedovoljno poznavali naune injenice koje su im mogle
pomoi da nastanak i razvoj crnogorske nacije kvalitetno i nauno
utemelje, drugo, to su komunisti nerado pristupali tom osjetljivom
pitanju iz bojazni da ih ne bi proglasili nacionalistima i separatisti
ma i, tree, to su bili pod snanim uticajem internacionalizma koji
su prihvatili kao dogmu. Tako su komunisti Crne Gore u itavom
periodu svoje vladavine, od skoro pola vijeka, posvetili svojoj naciji
posljednjih dvadeset godina vladanja. Izgleda da je i to bilo iznue
no, poto se nije moglo izbjei jer su razvoj drutva i nauke, poseb
no istorijske, nametali potrebu nadogradnje teoretskog obrazloenja
ovog znaajnog pitanja. Uspjesi komunista na ukupnom rjeavanju
crnogorskog nacionalnog pitanja u meuratnom, posebno ratnom i
poslijeratnom periodu nijesu se mogli obezvrijediti, jer je njihova
uloga bila od istorijskog znaaja.
165
Pobjeda, 1. VI 1968, 1.
166
Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje (dokumenta 19701985),
priredila Jadranka Selhanovi, Podgorica, 2015, 11.

94
 Na Petom kongresu SSRN Crne Gore . Vukovi je dobio
veinsku podrku. Pa je u tom smislu zakljueno da se ova najma
sovnija politika organizacija zaloi za punu afirmaciju nacionalne
kulture, ali i da se bori protiv ostataka nacionalno-romantiar
skih shvatanja i manifestacija.167
Kada je napokon pitanje o crnogorskoj kulturi i njenom ra
zvoju dolo na dnevni red naunih i kulturnih poslenika, uz obave
zno uee politiara predstavnika SK Crne Gore, 29. i 30. januara
1968. godine pojavilo se staro pitanje: da li je crnogorska kultura
dvonacionalna, dio srpske podkulture, poto je po toj tezi i crno
gorska nacija izrasla iz srpske etnike mase, ili je crnogorska nacija
autohtona etnika skupina, pa prema tome i njena kultura ima to
obiljeje.
Simpozijum je okupio veliki broj uesnika168 a rasprava se vo
dila o dilemi: da li nacionalna kultura ili osoben nacionalni izraz,
da li nacionalna individualnost ili dvonacionalna kultura. Profesor
Filozofskog fakulteta u Beogradu dr Vuko Pavievi u saoptenju
O nacionalnoj kulturi i etosu Crne Gore zastupao je stanovite
o dvonacionalnosti crnogorske kulture i o crnogorskoj nacionalnoj
osobenosti, a ne o crnogorskoj naciji, to je posebno izazvalo pole
miku, pa je Radoje Radojevi, knjievnik i knjievni kritiar, negi
rao Pavievievu tezu, smatrajui da postojanje nacije ne iskljuuje
postojanje i njene kulture.169 Radojevi smjeta zaetak crnogorske
nacionalne individualnosti samim dolaskom Slovena na Balkan
kada su slovenska plemena asimilirala romansko i ilirsko stanov
nitvo i kada su formirala svoju dravu u drugoj polovini XI vijeka.

167
Navedeno prema citatu Jadranke Selhanovi, Crnogorska vlast i crnogorsko
nacionalno pitanje (dokumenta 19701985), Podgorica 2015, 11.
168
Prema Pobjedi od 1. februara 1968. na Simpozijumu je u raspravi uestvo
valo oko 50 uesnika, a podneeno je 14. saoptenja. Simpozijumu su prisu
stvovali elnici Saveza komunista i drave (republike) Crne Gore oko Paj
kovi, Veljko Milatovi, Budislav oki, Veselin uranovi i Drago Vuini.
169
Crnogorska kultura i putevi njenog razvoja, druga knjiga, Diskusija, Titograd
1968, 4047.

95
 Na ovom simpozijumu uestvovao je i Veselin uranovi, se
kretar Izvrnog komiteta CK SK Crne Gore.170 uranoviev stav
o crnogorskom nacionalnom pitanju saopten na ovom simpoziju
mu bio je i stav politike partije na ijem je elu stajao. Odmah na
poetku saoptenja uranovi je upozorio da se o individualnosti
crnogorske kulture ne moe raspravljati pod opsesijom da li neko
priznaje ili ne priznaje crnogorsku nacionalnu individualnost. Vra
anje na ovo pitanje u savremenim uslovima u epohi socijalistikog
razvoja na samoupravnim osnovama, kada se odvijaju sadrinski
novi procesi afirmacije nacije i razvoja meunacionalnih odnosa u
naoj zemlji (misli u Jugoslaviji primjedba B. M.) ne samo to je
nenauno i politiki deplasirano, ve ima i ozbiljne politike i idejne
implikacije.171 Za uranovia je crnogorsko nacionalno pitanje ri
jeeno, u samoupravnom socijalizmu ono je dobilo novu afirmaciju,
pa je stoga nepotrebno, pa ak i opasno otvarati raspravu o ovom
pitanju, jer bi izazvala nove politike sukobe.
uranovi upozorava na opasnost od velikosrpskog i veli
kohrvatskog tumaenja crnogorskog nacionalnog pitanja, pa kae:
Kad je rije o crnogorskoj nacionalnoj individualnosti u posljednje
vrijeme su prisutna nastojanja sa razliitih strana, maltene zahtjev
da se otvori rasprava o crnogorskom nacionalnom pitanju u starim
relacijama ili ako ne to, onda da se stvori idejna atmosfera pogodna
za vercovanje buroaske interpretacije toga pitanja.172
Ipak, rasprava o CNP otvorena je ve poetkom sedamdesetih
godina XX vijeka, ali ne sa pozicije starih relacija i ne za verco
vanje buroaske interpretacije, ve zbog toga to su drutveni pro
cesi nametali potrebu da se teoretski dogradi CNP na osnovu najno
vijih rezultata razvoja nauke, s jedne strane i to je bilo potrebno da
se CNP odbrani naunim argumentima od starih velikosrpskih teza
i velikohrvatskih aspiracija, s druge. uranovi, po komunistikom

170
uranovievo autorizovano saoptenje O nekim pitanjima crnogorske kultu
re danas objavljeno je u Praksi, br. 2, 1968, 311.
171
Veselin uranovi, O nekim pitanjima crnogorske kulture danas, Praksa,
br. 2, 1968, 4.
172
Isto.

96
maniru, stavlja ove dvije opasnosti u istu ravan i svrstava ih u red
buroaskih naunih tumaenja CNP.
to se tie tradicije i odnosa prema kulturnom nasljeu, u
ranovi konstatuje da tradicijom ne moemo potvrditi sebe kao
socijalistiku samoupravnu drutveno-politiku zajednicu. No, ne
moemo se ni odrei tradicije, ve je, kritiki se odnosei prema
njoj, moemo pretvoriti u faktor daljeg nacionalnog razvoja.173
uranovi smatra da je pitanje odnosa crnogorske i srpske
kulture jedno od najosjetljivijih podruja jer je epoha konstituisa
nja nacije dala nove drutvene zakonitosti i osobenosti u razvoju
crnogorskog naroda. Kao primjer tih sloenih odnosa njihovoj pre
napregnutoj osjetljivosti uranovi je uzeo za primjer iji je vla
dika, pjesnik i filozof Petar II Petrovi Njego. Njegov odgovor je
da crnogorska istoriografija i knjievna esejistika, ako su nauno
dosljedne Njegoa jedino mogu tretirati kao crnogorskog nacional
nog pjesnika.174 Objanjavajui ovo svoje stanovite uranovi
kae da ono nije zbog toga to postoji dravna socijalistika sa
moupravna zajednica crnogorskog naroda, ve upravo u tome to
je takva zajednica mogla da nastane kao izraz svojevrsne istorijske
date nacionalne kompaktnosti crnogorskog naroda i njegove nacio
nalne svijesti ponikle u nacionalnooslobodilakim ratovima protiv
turskog ropstva175
Navodei i period izmeu dva svjetska rata kada je veliko
srpska buroazija ugnjetavala i eksploatisala crnogorski narod,
uranovi nastavlja sa ratnim i poslijeratnim periodom nacional
ne komponente dobijaju potpuniju fizionomiju i u oblasti kulture u
irem smislu rijei.176
Zakljuujui svoje stavove, koji su bili i stavovi njegove Par
tije o crnogorskoj kulturi, uranovi kae: Otuda ne moe biti
nikakvog dvoumljenja u tretmanu kulture iz epohe sazrijevanja i
afirmacije crnogorske nacije. Sada su to drugi istorijski uslovi a u
173
Isto, 6.
174
Isto, 8.
175
Isto.
176
Isto.

97
okviru optih sve izrazitije se javljaju posebne zakonitosti razvoja.
Sada crnogorsko ne moe biti istovremeno i srpsko u nacionalnom
smislu znaaja tog pitanja.177
uranovi na kraju svog izlaganja ukazuje, svojstveno komu
nistikom shvatanju, na opasnost nekritikog odnosa prema kultur
nom nasljeu, pa trai da nauni radnici, koji prihvataju istorijski
materijalizam, kritiki pristupe tumaenju graanske naune misli
optereene ideologijom velikosrpskog nacionalizma, s jedne i idej
nih ostataka i manifestacija sopstvenog nacionalizma i separatizma,
s druge strane.178
Borbu protiv nacionalistikih i ovinistikih pojava u sop
stvenoj kui. uranovi je posebno traio, jer se on vidi samo
preko ograde kod drugih.179
Znaajno je istai da crnogorski komunisti krajem ezdese
tih godina XX vijeka, odreujui zaetak nekih posebnosti crno
gorskog nacionalnog identiteta situiraju ga u drugu polovinu XVI
vijeka u vrijeme zapoinjanja borbi protiv osmanlijske vlasti, od
nosno protiv turskog ropstva, ali da se crnogorska nacija poinje
formirati tek pojavom graanskog buroaskog drutva odnosno ka
pitalistikog sistema u Crnoj Gori krajem XIX vijeka.
Poslije prvih rasprava o CNP odranih poetkom 1968. go
dine, dakle 23 godine po zavretku Drugog svjetskog rata, nije se
dugo ekalo na nove svestranije i sadrajnije razgovore o ovom pi
tanju. Ve poto je prolo godinu i po dana od prvih razgovora o
CNP Centralni komitet SK Crne Gore stavio je na dnevni red svoje
sjednice, odrane 9. jula 1970. godine, Teze o aktuelnim idejnim
i drutveno-politikim pitanjima crnogorske kulture.180 Na ovoj
sjednici je poznati i vodei crnogorski istoriar, direktor Istorijskog
instituta SR Crne Gore, lan Centralnog komiteta SK Crne Gore, dr
Dimitrije Dimo Vujovi uestvovao u diskusiji.

177
Isto, 10.
178
Isto, 11.
179
Isto, 6.
180
Pobjeda 19, 23. i 26. jula 1970; Dr Dimitrije Dimo Vujovi, Prilozi izua-
vanju crnogorskog nacionalnog pitanja, Niki, 1987, 155.

98
 Vujovi se na poetku svog izlaganja veoma kritiki osvrnuo
na neka dotadanja raspravljanja o crnogorskom nacionalnom pita
nju koja su bila suprotna njegovim stavovima i naglasio da su te
rasprave bile nenaune, bez poznavanja stvarnih injenica i toko
va istorijskog razvitka Crne Gore i bez poznavanja marksisiti
kog dijalektiko-materijalistikog metoda, a u tome su se isticali
i bili najglasniji (su) oni koji su najneukiji, jer kao nestrunjaci ne
znaju naunu ozbiljnost problema, svu njegovu dubinu i komplek
snost181 Ti autori, kako kae Vujovi, s vremena na vrijeme na
piu po neki prikaz ili lani u kojima, masovno nestruno, daju
autoritativne ocjene o istorijskim dogaajima, linostima itd.182 Au
tori tih radova zastupali su tezu o autohtonom crnogorskom nacio
nalnom identitetu, ali po ocjeni Vujovia, njihova tumaenja nijesu
dovoljno nauno fundirana i (da) nemaju potrebno teoretsko obra
zloenje,183 pa trae od crnogorskih istoriara da to za njih urade.
Govorei o istorijskim uslovima koji su uticali na stvaranje
crnogorske nacije za Vujovia je to period XIX vijeka, kada je po
eo ubrzan razvitak kapitalizma.
Vujovi je kritikovao jo jedno, kako kae, nepravilno, ne
marksistiko gledanje na crnogorsko nacionalno pitanje pojedinih
beogradskih profesora i njihovih sljedbenika, koji u tumaenju
CNP ne uzimaju u obzir posljednjih stotinu godina istorijskog ra
zvitka crnogorskog drutva.184 Za D. Vujovia je upravo tih stoti
nu godina veoma vano jer se u tom periodu formirala crnogorska
nacija i to iz iste srpske etnike osnove nastale dvije vrlo srodne
nacije srpska i crnogorska.185
Govorei o periodu izmeu dva svjetska rata on objanjava da
tada dolazi do formulisanja svijesti o posebnoj crnogorskoj naciji,
to nije bilo uraeno u prethodnom periodu za vrijeme postojanja

181
Dr Dimitrije Dimo Vujovi, Prilozi izuavanju crnogorskog nacionalnog pi-
tanja, Niki 1987, 155.
182
Isto, 157.
183
Isto, 156.
184
Isto, 157.
185
Isto.

99
nezavisne crnogorske drave. Ali to nijesu uradili, kao na drugim
stranama, graanski, buroaski elementi, nego najnapredniji ele
menti drutva komunisti.186
Svijest o posebnoj crnogorskoj naciji, kako konstatuje Vujo
vi, sve se vie razvijala, posebno u narodnooslobodilakoj borbi
zahvaljujui politici komunista, ali da je ona tek u socijalistikoj
Jugoslaviji dola do punog izraaja.
Komunista, doktor istorijskih nauka Dimitrije Vujovi i elnik
Saveza komunista Crne Gore Veselin uranovi imaju iste stavove
o razvoju crnogorske nacije, a to je da je krajem XIX vijeka razvo
jem kapitalizma i stvaranjem graanskog drutva u Crnoj Gori do
lo do formiranja crnogorske nacije, ije su postojanje i dalji razvoj
u vrijeme Kraljevine Jugoslavije podrali i unaprijedili komunisti,
a dalje u NOB-i i socijalistikom samoupravnom drutvu doveli do
njene pune afirmacije.
Pored komunistikog zvaninog stava o razvoju crnogorske
nacije pojavili su se u ovo vrijeme i stavovi naunika komunista i
drugih koji su smatrali da je formiranje crnogorske nacije zapoeto
mnogo ranije u dukljanskoj dravi simbiozom Slovena doljaka sa
romanskim i ilirskim starosjedalakim stanovnitvom, tako da ovaj
pristup tumaenju formiranja crnogorske nacije iskljuuje srpsko
etniko porijeklo Crnogoraca.
Na Vujovievo istupanje na sjednici CK SK Crne Gore rea
govao je doktor istorije umjetnosti i poznati arheoloki istraiva i
diplomata SFRJ Pavle Mijovi.187
Mijovieve metodoloke primjedbe na Vujoviev lanak u
Pobjedi odnosile su se na njegov prijekor drugima kako ne po
znaju marksistiki dijalektiko-istorijski metod to obavezuje pisca
da pokae u emu je njegova pozicija antimarksistika i antidijalek
tika.188 Poto Vujovi nije to objasnio, Mijovi polemie sa Vujo
vievim stavom da se pojava crnogorske nacije vezuje za graansko
186
Isto, 163.
187
Dr Pavle Mijovi, O metodu u raspravljanju o crnogorskom nacionalnom
pitanju, Pobjeda, 2. avgust 1970, str. 8-9.
188
Isto.

100
buroasko drutvo u drugoj polovini XIX vijeka u Crnoj Gori, pa
kae: U tvrdnji da se nacije javljaju u doba kapitalistikog buroa
skog drutva samo je izraena globalna istina, globalna u toliko to
se neke nacije oformljuju uglavnom u eri kapitalizma, to ne znai
da se u svakoj zemlji nacije konstituiu tek poto u njima ponaosob
pobijedi kapitalistiki drutveni sistem. Nita nije pogrenije od na
silnog uklapanja nacionalnog afirmisanja svakog naroda u tu optu
zakonitost za koju je utvreno da je dogmatska.189
Mijovi upozorava Vujovia da se buroasko drutvo u Crnoj
Gori nije afirmisalo (bilo je samo nekih elemenata prvobitne aku
mulacije i zaetka trine privrede) pa, prema tome, uopte nije ni
dolo do formiranja posebne crnogorske individualnosti.190
Mijovi takoe ne prihvata Vujovievo miljenje da su se Cr
nogorci oformili u naciju na bazi postojanja vjekovima stvorenih
posebnosti srpskog naroda u Crnoj Gori, pa kae: Nijedna se na
cija ne stvara na bazi posebnosti nekog drugog naroda, nego valjda
na bazi posebnosti svoga naroda. Ne moe se govoriti i postojanju
crnogorske nacije ako se ne priznaje postojanje crnogorskog naro
da, jer bi inae bilo iluzorno isticati njegove vjekovima stvorene
posebnosti. Ovo je vorna taka raspravljanja. Rasplesti je znai:
ili prihvatiti formulacije crnogorske nacije na osnovu postojanja cr
nogorskog naroda ili otvoreno rei da crnogorski narod ne postoji,
pa prema tome, nema ni crnogorske nacionalnosti.191
Za Mijovia je drugo sloeno pitanje koje treba razjasniti et
nika osnova srpske i crnogorske nacije za koju etnogeneza do sada
jo nije dala rjeenje, pa prema tome Razluivanje i asimilacije
plemena i naroda u prolosti treba prepustiti tihom, mukotrpnom,
dugotrajnom (ne decenije i decenije dugom) kabinetskom istrai
vanju naunika, i pri tom veoma akribinih, objektivnih i zaista
marksistikih, to je u Crnoj Gori onemogueno i zbog nepostojanja
odgovarajuih naunih ustanova.192
189
Isto.
190
Isto.
191
Isto.
192
Isto.

101
 Mijovi na kraju zamjera Vujoviu na tumaenju zvanine cr
nogorske dinastike politike koju uzima kao argument za stvarna
srpska osjeanja Crnogoraca u vrijeme vladanja Petrovia, Kara
orevia i Obrenovia, pa kae: Umjesto da ih podvrgne kritici
on () ih preuzima pod svoje (znai: dijalektiko-materijalistiko,
po njemu), to je zaista u liberalnoj graanskoj a kamoli kad je rije
o marksistikoj poziciji tue. I uopte potpuno je pogreno bilo to
dokazivati kao ispravno i uzimati za argument to su kralj Nikola i
njegovi inovnici, njegova nadletva i bilo ko drugi s pozicija cr
nogorskog srpstva izrekli, napisali, ili bilo to drugo to je prelo
preko usta njegovih i njihovih graanskih protivnika o etnikoj i
nacionalnoj pripadnosti Crnogoraca.193
Prema miljenju Mijovia, dijalektiar Vujovi: Iz tog arse
nala nadmudrivanja i busanja u prsa ko je vei Srbin u doba kada
je vladala velikosrpska ideologija marksista dijalektiar nema to
da preuzme on treba da se okrene injenicama koje prua sama
stvarnost.194
O reagovanju komunista na polemiku voenu izmeu ova dva
poznata crnogorska naunika saznajemo iz dokumenta Izvjetaj o
ispoljavanju nacionalistikih i drugih idejno neprihvatljivih tenden
cija u javnim glasilima i institucijama kulture, iji su autori Radna
grupa Sekretarijata Centralnog komiteta SK Crne Gore i Sekreta
rijat Optinske konferencije SK Titograd iz 1972. godine. Zadatak
ova dva partijska organa bio je da stalno prate idejno-politiku ak
tivnost u institucijama obrazovanja, nauke i kulture.
U Izvjetaju se konstatuje da Pavle Mijovi probleme nacio
nalnog konstituisanja crnogorske nacije tretira na nain koji je nauno
i idejno-politiki neprihvatljiv, jer apriorno negira mogunost nasta
janja dvije nacije iz jednog naroda, to marksistika teorija o nastan
ku nacije prihvata kao jedan od moguih puteva nastajanja nacije. Jo
je manje prihvatljiv pristup u kome se sutinski kao jedina i odluu
jua komponenta u nastajanju nacionalnog bia uzima etnogeneza i
polazei od toga vri se razdvajanje srpskog i crnogorskog naroda jo
193
Isto.
194
Isto.

102
od perioda srednjeg vijeka.195 Zvanino stanovite komunista Crne
Gore o crnogorskoj naciji i njenom nastanku iz srpske osnove u dru
goj polovini XIX vijeka, koje je zastupao i istoriar Dimo Vujovi,
potvreno je ovim dokumentom, a teze Pavla Mijovia ocjenjene su
kao navodno nenaune, nemarksistike i nacionalistike.
Jo jedan tekst Pavla Mijovia Zato ba prvo Filozofski fa
kultet196 oznaen je od komunista kao neprihvatljivo idejno-po
litiko stanovite o ugroenosti crnogorskog nacionalnog bia i o
misionarskoj funkciji nacionalne kulture, koja je teza bila prisutna
i kod ekstremnih nacionalista u drugim sredinama.197
Ovim dokumentom svi Mijovievi tekstovi objavljeni u Po
bjedi, kao i njegovi javni istupi ocijenjeni su da je on (Pavle Mijo
vi primjedba B. M.) jedan od izrazitih predstavnika separatisti
kog nacionalizma u Crnoj Gori.198
Ovakve ocjene od komunista Mijovi je dobio zbog toga to
je traio da se Filozofsko-filoloki fakultet osnuje prvi odnosno pri
je ostalih fakulteta da bi onemoguili asimilaciju, Crnogorci su se
vjekovima borili orujem u ruci. Meutim, danas se ta borba ne vodi
vie orujem u ruci, jer ga je zamijenilo orue koje se i u socijaliz
mu naziva nacionalna kultura. Tu kulturu, tako neophodnu naem
savremenom drutvu, nema ko drugi da njeguje, razvija, unapreuje
i afirmie nego crnogorski univerzitet, i to ako ne iskljuivo a ono
najvie preko svog Filozofsko-filolokog fakulteta.199
195
Izvjetaj Radne grupe sekretarijata Centralnog komiteta SK Crne Gore i Se
kretarijata Optinske konferencije SK Titograd (1972. g.), Ispoljavanje na-
cionalistikih i drugih idejno neprihvatljivih tendencija u javnim glasilima
i nekim kulturnim institucijama u Titogradu, (Crnogorska vlast i crnogorsko
nacionalno pitanje, dokumenta 19701985, priredila Jadranka Selhanovi,
Podgorica, 2015, 117).
196
Pobjeda, Titograd, 1. novembar 1970.
197
Izvjetaj radne grupe Sekretarijata Centralnog komiteta SK Crne Gore i Se
kretarijata Optinske konferencije SK Titograd, Ispoljavanje nacionalistikih i
drugih idejno neprihvatljivih tendencija u javnim glasilima i nekim kulturnim
institucijama u Titogradu (Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje,
dokumenta 19701985, priredila Jadranka Selhanovi, Podgorica 2015, 118.
198
Isto.
199
Isto, 117.

103
 Traio je Mijovi Filozofski fakultet i zbog toga da ovoj ze
mlji i njenom narodu drugi ne stvaraju njegovu nauku i drugi ne
piu njegovu istoriju, da to prije nestane kao ruan san to to se ni
u jednoj od jugoslovenskih republika na njihovim filozofsko-filo
lokim fakultetima ne predaje ni istorija crnogorske dravnosti ni
naroda, ni njegova istorija duhovne i materijalne kulture, ni njegove
knjievnosti i jezika drukije nego kao sastavni dio takvih nacional
nih nauka kulturnih naroda, da ve prestane duhovno siromaenje
crnogorske djece uenjem iz tuih udbenika, takvih naunih istina
kao to su one po kojima narod kojem pripadaju nema svoju knji
evnost.200
Komunisti, dakle, nijesu dozvoljavali da neko drugi prije njih
i njihovih foruma progovori o nekim realnim problemima koji su
optereivali crnogorsko drutvo. Pa onda kad im fale injenice da bi
se odbranili prelaze u napade na samu linost: autor teksta eli da
se eksponira kao da je on taj koji treba da odbrani crnogorsku naciju
od denacionalizacije.201 Jer zaboga partija je ta svemogua snaga
koja o svemu vodi brigu i koja e sve rijeiti. Partijski pruti pri
mjenjivan je i onda kada nije bilo razloga za njega, a u Crnoj Gori,
za razliku od drugih sredina bio je veoma vidljiv i beskompromisan,
to je odraz ne samo jake partijske budnosti, ve i naeg mentaliteta.
U reviji Ovdje od 30. novembra 1971. godine dr Pavle Mi
jovi je objavio lanak Treba li strahovati od otkrivanja prolosti,
koji je u pomenutom dokumentu dva partijska sekretarijata anali
ziran i ocijenjen da: ovaj Mijoviev tekst jasno ilustruje sutinu
njegovih nacionalistikih pogleda i, zbog injenice da je objavljen
godinu dana nakon usvajanja Platforme SRCG o razvoju kulture,
predstavlja politiki propust Redakcije.202
U pomenutom lanku Mijovi veli: Grozimo se pomena nae
nacionalne kulture u vrijeme kada se ona izvrsno uklapa u proces
socijalistikog preobraaja drutva. Predupreuju nas da, istiui je,
ne padnemo u najgore zlo ovog vijeka guranje crnogorskog naro
200
Isto, 118.
201
Isto.
202
Isto, 137.

104
da u ovinizam kao da je on najmanji narod u Jugoslaviji i u itavoj
Evropi, uostalom ikad u svojoj istoriji bilo koga ugnjetavao; kao da
bi to mogao i u budunosti tako malen, mikrolitian, kao da je on
do sad mrzio pred oima od straha da nauka u naoj kulturi ne bude
autarhina kao da se nauka, i najrazvijenija, a kamoli tek u povo
ju, moe zatvoriti u republike granice.203 I knjiga Pavla Mijovia
Tragom drevnih kultura Crne Gore, u izdanju Grafikog zavoda,
bila je predmet analize komunista.
Mijovi je u knjizi postavio pitanje: Je li tadanja Duklja
srpska kako je tretira srpska istoriografija, odnosno hrvatska, kako
istupaju branioci teze o Duklji, kao crvenoj Hrvatskoj. Mijovi za
tim zakljuuje da se pitanjem identifikacije i sinonimije niko nije
temeljno pozabavio. Taj posao naa istoriografija je prepustila hr
vatskim i srpskim emigrantskim piscima.204
Centralni komitet SK Crne Gore usvojio je dokument Ak
tuelna pitanja razvoja crnogorske kulture na sjednici odranoj 23.
decembra 1970. godine, koji je bio platforma za idejno-politiko
djelovanje Saveza komunista Crne Gore u oblasti kulture.
U ovom dokumentu se konstatuje da je: Razvoj kulture (je)
bitna komponenta slobodnog i svestranog razvitka i dalje afirmacije
crnogorske nacije. Kao to nema nacije bez svoje kulture, tako ni
kultura ne moe biti anacionalna.205 to se tie dileme koja se javlja
da li postoji ili ne postoji crnogorska nacija i njena kultura za Savez
komunista Crne Gore takve dileme nema i komunisti je smatraju
nestvarnom i iskonstruisanom, a svako osporavanje individual
nosti crnogorske kulture znai osporavanje nacije i prikazivanje So
cijalistike Republike Crne Gore kao vjetake konstrukcije. Takva
shvatanja i tendencije su neprihvatljive za komuniste i narod Crne
Gore.206

203
Isto.
204
Isto, 123.
205
Aktuelna pitanja crnogorske kulture u: Crnogorska vlast i crnogorsko nacio
nalno pitanje (dokumenta 19701985) priredila Jadranka Selhanovi, Podgo
rica 2015, 95.
206
Isto, 100.

105
 Komunisti takoe jasno kau da su neprihvatljiva stanovita
koja naslee tretiraju kao neto jednom za svagda vrednovano, to
bi znailo nekritiko preuzimanje sudova graanske istoriografije.
Istovremeno komunisti naglaavaju da su im tui nenauno i ro
mantiarsko tretiranje istorije crnogorskog naroda, nekritiko rea
firmisanje svakog dogaaja, linosti i kvazivrijednosti iz prolosti,
kao i pokuaji vjetakog razgraniavanja starijeg naslea prema
sadanjim republikim granicama.207
Komunisti su skrenuli panju na opasnost od djelovanja
ostataka velikosprske ideologije, koji imaju svoje odjeke i prista
lice u Crnoj Gori. Takvo djelovanje naroito se izraava u paterna
listikom odnosu prema svemu to samoupravno crnogorsko dru
tvo rjeava, posebno u kulturi, u prikazivanju sadanje orjentacije i
koncepcije kulturnog razvoja Crne Gore kao navodnog zatvaranja
i separatizma; u pokuajima svojatanja i potcjenjivanja dostignu
a savremenog umjetnikog i kulturnog stvaralatva u Crnoj Gori
i dr.208
Savez komunista u ovom dokumentu je najavio da e se od
luno i principijelno suprotstavljati nacionalistikim shvatanjima i
tendencijama u Crnoj Gori, koji mogu najvie da tete samom cr
nogorskom narodu, a koje se mogu prepoznati u tezama o ugroa
vanju crnogorske nacije, njene ekonomije i kulture209
Za pojavu nacionalizma u svojim redovima za komuniste
Crne Gore stalna je opasnost, pa i u ovom dokumentu istiu da e
ga eliminisati.
Na sjednici Centralnog komiteta SK Crne Gore u diskusiji je
uestvovalo deset lanova CK koji su uglavnom objasnili zato je
pitanje o crnogorskoj kulturi stavljeno na dnevni red.210 Reeno je
207
Isto, 101.
208
Isto.
209
Isto, 101, 102.
210
Prema stenogramu sjednice CK u diskusiji su uestvovali: Olga Perovi, Mi
hailo Bebo Brajovi, Gojko Dapevi, Milo Kralj, Svetozar Durutovi, Velj
ko Vlahovi, Nenad Buin, Milorad Stanojevi, Veselin uranovi, Ksenija
Miranovi (Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje, dokumenta
19701985, priredila Jadranka Selhanovi, Podgorica, 2015, 3791).

106
na sjednici da se CK nije sastao da dokazuje postojanje crnogor
ske nacije, jer ne treba dokazivati neto to postoji, to je injenica,
stvarnost i kome treba to dokazivati onim malobrojnim snagama
moe se rei pojedincima i grupama koje negiraju crnogorsku sa
mobitnost.
Komunisti su donekle priznali da postoje snage koje negiraju
postojanje crnogorske nacije, ali ih nijesu javno i preciznije identi
fikovali.
Komunisti su sebi postavili zadatak da treba stvoriti povoljni
je uslove za razvoj i adekvatnije organizovanje naunoistraivakog
rada, jaanje postojeih i stvaranje novih visokokolskih institucija,
konstituisanje univerzitetske zajednice, nastavljanje rada na vie
tomnoj istoriji Crne Gore, izdavanje istorije knjievnosti, te da se
u dogledno vrijeme prie izdavanju enciklopedije Crne Gore. Da
bi se ostvarili ovi zadaci traeno je poveanje ukupnih finansijskih
sredstava za obrazovanje, nauku i kulturu.
Realizacija zadataka naznaenih u ovom dokumentu dala je
rezultate pa su ve prvih godina osnovani: Drutvo za nauku i umjet
nost (1973), Crnogorska akademija nauka i umjetnosti (1976), Lek
sikografski zavod Crne Gore, Republika zajednica kulture, Meu
republika zajednica za kulturno-prosvjetnu djelatnost sa sjeditem
u Pljevljima, optinske zajednice kulture, vie nauno-istraivakih
instituta, muzeja, umjetnikih galerija i arheolokih i prirodnjakih
zbirki, zatim je intenziviran ili pokrenut rad 11 asopisa, jedna revi
ja, ustanovljene su tri knjievne manifestacije itd.211
Jedan znaajan dio tih zadatih obaveza komunisti nijesu ostva
rili ak ni do kraja svoje vladavine. Njihovi nasljednici na vlasti u
viestranakom sistemu pokuali su dva puta preko dvije akademije
nauka i umjetnosti CANU i DANU da organizuju rad na izdavanju
Enciklopedije Crne Gore, ali bez uspjeha, pa je ona ostala i danas u
2017. godini, nuna i aktuelna potreba crnogorskog drutva.

Radovan Radonji, Politika misao u Crnoj Gori; Podgorica, 2006, 513, Ra

211

donji takoe navodi da je 1989. godine u Crnoj Gori izlazilo 25 asopisa sa

godinjim tiraom od 71.000 primjeraka i 66 dnevnih, nedjeljnih i mjesenih
listova sa ukupnim godinjim tiraom od oko 10.200.000 primjeraka. (Isto).

107
 Zadraemo se jo na dokumentu iji su autori dva partijska
sekretarijata, jer on prua jake argumente o veoma znaajnim pro
cesima u jednom periodu dinaminog razvitka jugoslovenske sa
moupravne socijalistike zajednice, posebno crnogorskog drutva
kada se na njenim prostorima javlja porast nacionalizma. Dokume
nat obuhvata dugogodinji rad devet institucija koje obavljaju javno
informisanje, izdavaku djelatnost, publicistiku, kulturna udrue
nja.212 Vrijeme koje tretira ovaj dokumenat jeste period eskalaci
je nacionalizma u svim republikama tadanje SFRJ. Prema izjavi
predsjednika SKJ, Josipa Broza Tita, Hrvatska je postala kljuni
problem u zemlji u pogledu divljanja nacionalizma.213
Centar okupljanja nacionalistikih snaga u Hrvatskoj bila je
Matica hrvatska, koja je svoje ogranke formirala i u fabrikama, pre
brojavajui radnike na nacionalnoj osnovi. Za hrvatske nacionaliste Ju
goslavija je bila tamnica Hrvatske, a hrvatski jezik je proganjan, i
hrvatska privreda pljakana. Poslije razgovora Josipa Broza sa ruko
vodstvima Saveza komunista i drugih drutveno-politikih organizaci
ja Hrvatske u Karaorevu 30. novembra i 1. decembra 1971. godine i
Titove ocjene da je u Hrvatskoj formiran nacionalistiki pokret, dolo
je do sjednice Centralnog komiteta SK Hrvatske 12. i 13. decembra na
kojoj su prihvaene ostavke dr Savke Dabevi-Kuar, predsjednice
CK SK i Pera Pirkera, sekretara Izvrnog komiteta, a ostavku je dao i
Mika Tripalo, lan Predsjednitva SKJ i Predsjednitva SFRJ.
U Srbiji je takoe dolo do idejnog obrauna s nosiocima teh
nokratskih i pseudoliberalistikih shvatanja koja su bila izraena u
rukovodstvu SK Srbije. Na sjednici CK SK Srbije 21. oktobra 1972,
podnio je ostavku predsjednik CK Marko Nikezi i sekretar Izvr
nog komiteta Latinka Perovi. Ostavke su podnijeli i rukovodioci
SK Vojvodine Mirko anadanovi i Milo Radojin.

212
Radio-televizija Titograd, Pobjeda, Grafiki zavod Titograd, Prosvjetni
rad, revija Ovdje Titograd, asopis Stvaranje Titograd, Udruenje knji
evnika Crne Gore, Drutvo za srpsko-hrvatski jezik i knjievnost SR Crne
Gore, tribina Petkom u 18 Gradske biblioteke u Titogradu.
213
Ocjena Josipa Broza Tita na sastanku Izvrnog komiteta CK SK Hrvatske u Za
grebu 4. VII 1971. (Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985, 454).

108
 Zbog raznih vidova oportunizma, pseudoliberalizma, nacio
nalizma i frakcionatva koji su ispoljili u ovom periodu izvrene su
personalne promjene u rukovodstvima SK drugih republika. Smi
jenjen je predsjednik Izvrnog vijea (Vlade) Slovenije Stane Kav
i, a u Makedoniji nije vie, po isteku mandata, biran na partijske
i dravne dunosti Krste Crvenkovski, lan Predsjednitva SKJ i
Predsjednitva SFRJ i smijenjen je Slavko Milosavljevski, sekretar
Izvrnog komiteta CK SK Makedonije.
Ovakvo stanje u Savezu komunista u jugoslovenskim repu
blikama reflektovalo se na Crnu Goru, posebno burnim zbivanjima
u sferi kulture. U Crnoj Gori su u ovom periodu, kako se kae u
pomenutom dokumentu, identifikovana dva vida nacionalizma: cr
nogorski i velikosrpski. Crnogorski nacionalizam odnosno separa
tizam, kae se u dokumentu preuzeo je teze S. Drljevia i S. te
dimlije koji na kurs razvoja nacionalne kulture pokuavaju da
afirmiu na isto antisrpskoj platformi; u izraavanju ugroenosti
crnogorske nacije, njene ekonomije i kulture usljed ekonomskog i
kulturnog povezivanja sa drugim narodima Jugoslavije; i pokuaji
ma vjetakog stvaranja i diobe na Crnogorce u Crnoj Gori i Crno
gorce van Crne Gore214
Za velikosrpski nacionalizam u Crnoj Gori data je u doku
mentu sljedea ocjena: u nepriznavanju postojeeg rjeenja crno
gorskog nacionalnog pitanja; sutine i naina njegovog rjeenja u
narodnoj revoluciji i rjeavanja u samoupravnoj etapi socijalisti
kog razvoja; u kritici sadanje orijentacije i koncepcije kulturnog
razvoja Crne Gore kao navodno zatvaranja i separatizma; u poku
ajima obezvrijeivanja savremenog stvaralatva u Crnoj Gori i ap
solutizovanju sudova graanske buroaske nauke i istoriografije u
pokuajima hipertrofiranja veza etnikog karaktera i pristrasnom, u
sutini nenaunom, interpretiranju odreenih ideja nastalih u poje
dinim istorijskim periodima (srpstvo, jugoslovenstvo i sl.)215

214
Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje, (dokumenta 19701985),
priredila Jadranka Selhanovi, Podgorica, 2015, 106.
215
Isto, 106, 107.

109
 U dokumentu se ukazuje na vremensku podudarnost i slinost
nacionalistikih ispoljavanja u jugoslovenskim sredinama i u Crnoj
Gori. Za velikosrpski nacionalizam ukazano je na njegovu ambiciju
da i na prostor iskoristi kao poligon za svoje ispoljavanje i od
mjeravanje. To meutim ne znai da je nacionalizam za Crnu Goru
uvozna pojava, naprotiv, on je nicao na naem tlu, prehranjivao se
na nekim naslijeenim korijenima, postojao agresivniji uporedo sa
nacionalizmom u drugim sredinama i davao toj optoj nacionalisti
koj euforji i neke svoje specifine tonove.216
Iako crnogorski nacionalizam nije bio uvozni ipak se u
dokumentu konstatuje: Mnoge nacionalistike teze su uvozne i
obilato koriene u naoj sredini217 O saradnji vanjskih naciona
listikih krugova sa ovdanjim dokument potvruje i navodi primjer
da neke nacionalistike tribine u Beogradu i Zagrebu ustupaju svoje
stranice svojim istomiljenicima iz Crne Gore. U institucijama u ko
jima je analiziran rad dominirala su istorijska pitanja koja se odnose
na konstituisanje crnogorske nacije; na etniku vezanost Crnogora
ca i Srba; zajedniko kulturno nasljee i savremenu kulturnu samo
bitnost ovih dviju nacija; problem srpskohrvatskog, odnosno hrvat
skog jezika; mogunost konstituisanja crnogorske jezike varijante;
idejnopolitiki aspekt nastavnih programa i udbenike literature u
kolama u Crnoj Gori.
Zadraemo se na dva osnovna pitanja kojima se bavi ovaj
dokument na konstituisanje crnogorske nacije i na kulturno na
sljee.
U reviji Ovdje dva doktora istorijskih nauka, Dragoje iv
kovi i Novica Rakoevi vodili su polemiku o CNP.218 ivkovi
zastupa tezu da nastanak crnogorske nacije treba traiti u vrijeme
doseljavanja Junih Slovena na Balkansko poluostrvo kada su se
oni mijeali i asimilovali sa starosjediocima kojima su se namet
nuli kao gospodari. ivkovi konstatuje Da je crnogorska nacija
216
Isto, 109.
217
Isto.
218
Ovdje, br. 13, jun 1970; dvobroj 14-15, jul-avgust 1970; br. 16, septembar
1970; br. 17, oktobar 1970. i br. 18, novembar 1970. (Isto, 132-135).

110
istorijska kategorija, iji su korijeni daleki i duboki. Ona je ima
la miran, svojevrstan tok razvitka sve do istorijskog zaokreta kada
joj je zaprijetila opasnost nacionalnog obezliavanja od strane ve
likosrpskih hegemonista, emu je crnogorski narod pruio otpor.
Ograujui se od najrazvijenijeg sloja crnogorske buroazije koja je
sankcionisala prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i time i zavrila akt
nacionalne izdaje.219
Rakoevi je bio drugog miljenja i smatrao je da je crno
gorsko nacionalno pitanje postavljeno tek 1918. godine. Rakoe
vieva knjiga Crna Gora u Prvom svjetskom ratu bila je povod
da ivkovi zapone polemiku sa autorom. ivkovi je zamjerio
Rakoeviu to o crnogorskoj naciji pie izmeu redova, posredno,
ali nenauno, subjektivistiki, bez pravih argumenata na kojima
gradi svoje postavke i to je prenebregao gotovo kontinuirano po
stojanje nezavisne crnogorske drave koja je imala svoju teritoriju,
svoju tradiciju, svoju kulturu, svoj specifian istorijski razvitak i
to fetiizira etnogeni faktor u razvoju nacije.220 Za izvore i litera
turu koju je Rakoevi koristio za svoju knjigu ivkovi kae da
ih je pseudopozitivistiki interpretirao i da je nekritiki koristio
domau buroasku istoriografiju i neodrive hipoteze graanskih
istoriara.221
ivkovi zamjera Rakoeviu to svjesno ili nesvjesno previa
da su Crnogorci oduvijek bili homogen narod, da im je tu homogenost
titila dravna nezavisnost, odnosno da im unutar dravnih granica
nikad nije prijetila opasnost denacionalizacije, odnaroavanja.222
Odgovarajui na ivkovievu kritiku Rakoevi kae da
crnogorsko nacionalno pitanje uopte nije predmet razmatranja u
njegovoj knjizi, ali da je samo na osnovu dosadanjih naunih re
zultata, u svega sedam redaka, konstatovao utvrenu injenicu da
se crnogorsko nacionalno pitanje onda nije postavljalo.223 U vezi sa

219
Isto, 135.
220
Isto, 133.
221
Isto, 135.
222
Isto, 133.
223
Isto.

111
ivkovievim prigovorom da fetiizira etnogeni faktor, Rakoevi
istie: Ja u knjizi uopte ne govorim o porijeklu Crnogoraca,
niti o etnogenom faktoru.224 ivkovieva tvrdnja da su Crnogorci
oduvijek bili homogen narod, Rakoevi kae da ju je zaista
Teko dokazati ako se ima na umu veoma izraen plemenski par
tikularizam koji je bio izrazita smetnja konstituisanju crnogorske
drave, pa naravno i nacije225
Jo jednu polemiku o crnogorskom nacionalnom pitanju vo
dio je Rakoevi, ovog puta u Prosvjetnom radu, sa Danilom Ra
dojeviem, koji je u zagrebakoj Kritici objavio prikaz Rakoevi
eve knjige Crna Gora u Prvom svjetskom ratu. Rakoevi kae
da je Radojevi optereen nacionalistikim osjeanjima i nepozna
vanjem istorijskih injenica i nastoji da sadanje stanje i kriteriju
me prenese u najdalju prolost da bi dokazao u bukvalnom smislu
kontinuitet dananje SR Crne Gore sa srednjovjekovnom Zetom.226
Rakoevi tvrdi da sa irenjem dravnih granica Crne Gore, irio
se naziv crnogorski narod, ali samo u dravnom, a ne i nacionalnom
smislu. Crna Gora se razvijala kao drava, ali se adekvatno tome
nije razvijala crnogorska nacija. Dvadesetih godina XX vijeka kod
naroda u Crnoj Gori nema svijesti o crnogorskoj naciji, postoji samo
svijest o pripadnosti srpskom narodu.227
Ve smo neto rekli kako su komunisti gledali na ovakva i
slina stanovita nekih autora tekstova o CNP. Ovom prilikom do
daemo da su komunisti generalno bili protivnici Rakoevievih i
drugih slinih teza jer su one ispoljavale tendencije nacionalnog
(srpskog) etnocentrizma.228
Autorski tekstovi obuhvaeni ovim partijskim dokumentom
razliito tumae kulturno nasljee Crne Gore. Jedni zastupaju tezu o
samostalnom razvoju njene kulture, drugi trae u svemu to je osta
lo na prostoru Crne Gore jezgro srpske kulture, istorije i tradicije,

224
Isto.
225
Isto, 134.
226
Isto, 128.
227
Isto.
228
Isto, 125.

112
trei tretiraju to kulturno stvaralatvo kao geografski pojam, a ne
kao izraz dravnosti i nacionalne kulture Crne Gore.
Oni koji su zastupali tezu da je nacionalna kultura u kontinu
itetu sa bliom i daljom prolou svoga naroda, da i crnogorska
knjievnost i sebe oslobodi folklorizma i istoricizma, kvazinacio
nalizma, da se isupa iz kandi politikog pa i ideolokog paterna
lizma, da razvije stvaralake i ivotne slobode jednom rijeju da
stvori preduslove za vrijedna umjetnika djela kritikovani su od
komunista, jer njihovi stavovi na odreeni nain ukazuju na nepri
hvatljiv idejno-politiki pristup autora u tretiranju pitanja razvoja
kulture, o njegovoj (autorovoj primjedba B. M.) elji da sebi
i svojoj generaciji pripie avangardnost i elitizam u razrjeavanju
ovih problema i o sutinskom stavu monopolizacije na znaajna do
stignua koja su postignuta u ovoj sferi229
Na temu o jeziku (srpskohrvatskom i Novosadskom dogovo
ru; kome pripada i Njegoevo stvaralatvo; zatim pitanje srednjo
kolskih udbenika i nastavnih kolskih programa) u ovom partij
skom dokumentu najvie je priloga koje su komunisti stavili pod
svoju lupu. I ova tema je povod da se izdvoje dva suprotna gledanja:
po jednima je Njego srpski pisac, a jezik koji se upotrebljavao u
prolosti i kasnije je srpski. Za druge je Njego crnogorski knji
evnik, a jezik koji se upotrebljavao crnogorski. Zastupnici teze o
crnogorskom jeziku objanjavaju da pod pojmom crnogorski jezik
podrazumijevaju nacionalno ime za varijantni oblik jezika kojim
govore Crnogorci.230 U nazivima srpskohrvatski i hrvatsko srpski
jezik pristalice teze o crnogorskom jeziku vide sredstvo i nain
negiranja postojanja crnogorske nacije.231
Meutim, Uprava Drutva za srpskohrvatski jezik i knjiev
nost SR Crne Gore kritikovala je stavove pristalica crnogorskog
jezika koji su znaili negiranje i omalovaavanje cjelokupne do
sadanje nauke o jeziku, proglaavajui je buroaskom, velikosrp
skom i unitaristikom, a za Novosadski dogovor kau da je bio
229
Isto, 119.
230
Isto, 140.
231
Isto.

113
dosljedno primijenjen u Crnoj Gori i da je jezika tolerancija u
naoj Republici imala dugu tradiciju.232
Nasuprot ovim stavovima Uprave Drutva za srpskohrvatski
jezik i knjievnost bila je Uprava Udruenja knjievnika SR Crne
Gore, koja je smatrala da je Novosadski dogovor prevazien i da
mi (Uprava UK CG primjedba B. M.) ne moemo prihvatiti odred
be Novosadskog iz kojih proizilazi da su crnogorski pisci knjievni
jezik nauili u Beogradu i Zagrebu i na tom naunom jeziku stvarali
svoja djela nijesu li crnogorski pisci oduvijek govorili i pisali
svojim jezikom, koji su nauili u svojoj kui, jezikom koji je stvarao
i kojim govori crnogorski narod.233 Uprava Udruenja knjievni
ka smatra da u programu izuavanja knjievnosti maternjeg jezika
treba da ima crnogorska knjievnost od prvih poetaka pismenosti
do naih dana.234 I predlae da se naziv nastavnog predmeta srp
skohrvatski jezik i knjievnost zamijeni nazivom Knjievnost i
maternji jezik.235
Komunisti ovakve stavove Uprave Udruenja knjievnika SR
Crne Gore ocjenjuju suprotnim (su) sa stavovima o jeziku koje su
zauzeli Centralni komitet SK Crne Gore i druga odgovorna tijela
u Republici, jer oni znae zahtjev za razbijanje jedinstva srp
skohrvatskog odnosno hrvatskosrpskog knjievnog jezika.236
Grupa u Upravi Udruenja knjievnika koja je prisvojila
sebi pravo da o najbitnijim pitanjima jezika i kulture uopte govori
u ime i mimo lanstva, bila je orijentisana u pravcu crnogorskog
nacionalizma. Monopol ove grupe bio je motivisan i korienjem
odreenih drutvenih beneficija. Karakteristino je i to da je ta ista
grupa imala sline pozicije i u nekim drugim institucijama (Grafiki
zavod, Stvaranje)237 ocjenili su komunisti. Autori dva partij
ska sekretarijata ovog dokumenta trae da Saveza komunista orga

232
Isto, 142.
233
Isto, 147.
234
Isto, 149.
235
Isto, 148.
236
Isto.
237
Isto, 150.

114
nizacije koje postoje u nekim institucijama utvrde individualnu i
kolektivnu politiku odgovornost lanova SK. Uskoro su neki od
urednika ili lanova redakcije smijenjeni, a neki su dobili partijske
kazne.238
U vrijeme ovih politikih dogaaja u vezi sa tumaenjem
CNP, objavio je Veselin uranovi, lider Saveza komunista Crne
Gore, u Praksi lanak Ostvarivanje suverenosti i ravnopravnosti
naroda i emancipacija naroda u uslovima samoupravljanja.239
uranovi je i ovom prilikom ponovio svoje poznate rani
je izreene stavove o CNP. Za njega je: Socijalistika Republika
Crna Gora izraz nacionalnog identiteta i suverenosti crnogorskog
naroda i samoupravna socijalistika zajednica zasnovana na vlasti
radnike klase i radnog naroda.240 On je ponovio poznati stav ko
munista da je CNP politiki rijeeno u Narodnooslobodilakoj bor
bi i socijalistikoj revoluciji i odlukama crnogorskog naroda da u
federativnoj socijalistikoj jugoslovenskoj zajednici ivi ujedinjen
sa drugim narodima Jugoslavije na principima ravnopravnosti i na
vlasti radnike klase i radnih ljudi. Za ovakvo rjeenje CNP po u
ranoviu je zasluan crnogorski narod koji je to ostvario borbom
pod vostvom Komunistike partije. Tu borbu za CNP uranovi
je podijelio na dvije etape. U prvoj etapi 19181941. godine voe
na je borba protiv nacionalnog ugnjetavanja crnogorskog naroda i
socijalnog bespravlja koje je izvrila velikosrpska buroazija, a u
drugoj etapi 19411945. godine u borbi za slobodu protiv faisti
kog okupatora i domaih kvislinga. uranovi je ukazao na neke
specifinosti drutvenoistorijskog razvoja Crne Gore koje su uticale
na konstituisanje nacionalne individualnosti crnogorskog naroda i
na zauzimanje pravilnog stava komunista o CNP. Pomenuto je pet
238
Smjenjeni su: Svetozar Pileti, glavni urednik Prosvjetnog rada, Milo Kralj,
glavni urednik Pobjede, zbog neblagovremenog reagovanja na neke naci
onalistike pojave u kolektivu, dr Drago upi, dr Jovan aenovi, Veljko
Martinovi, Vito Nikoli, (Dragutin Papovi, Nacionalna ideologija Veselina
uranovia, Matica br. 56/57, Cetinje, Podgorica, 2013/2014, 130-131.
239
Izlaganje Veselina uranovia na seminaru Socijalizam i nacija, odranom
u Titogradu, 13. i 14. aprila 1971. (Praksa, br. 1-2, 1971, 10).
240
Isto, 15.

115
specifinosti: autentian razvoj politikog i ekonomskog ivota cr
nogorskog naroda u vievjekovnom dravnom kontinuitetu sa svim
konstitutivnim elementima koje je tako dugi dravni kontinuitet
afirmisao,241 poslije prekida dravnog kontinuiteta 1918. godine
kad je stvorena jugoslovenska drava dolo je do stvaranja nacio
nalnog pokreta crnogorskog naroda koji se borio protiv separatisti
kih i velikosrpskih politikih orijentacija i ideologija; formiranje
graanskog drutva obavljeno je u zaostajanju razvitka kapitalizma
u odnosu na Srbiju i nesazrijevanju uslova za demokratsko-buroa
sku revoluciju; slabo razvijena radnika klasa i odsustvo modernog
radnikog pokreta do 1941. godine i osobenosti formiranja revolu
cionarnog pokreta izmeu dva rata, iju su snagu u najveoj mjeri
predstavljale poluproleterske seljake mase i znatan broj revolu
cionarne inteligencije koja se kolovala van Crne Gore i u veini
marksistiki opredjeljena.
uranovi smatra da evolucija pogleda KPJ na nacionalno pita
nje u Jugoslaviji i na crnogorsko nacionalno pitanje od njenog osniva
nja 1919. godine do Petog kongresa KPJ 1948. godine potvruje da
se radi o veoma sloenom problemu.242 Visoki partijsku funkcioner
smatra da savremeno politiko stanje potvruje da istorijska nauka
treba potpunije i aktivnije da se njim (misli na CNP B. M.) bavi.243
U vrijeme poodmaklih rasprava o crnogorskoj naciji objav
ljena je knjiga starog komuniste, lana KPJ od 1924. godine Sava
Brkovia, O postanku i razvoju crnogorske nacije.244
elei da putem istorijskog procesa objasni nastajanje i razvoj
crnogorske nacije Brkovi je svoju knjigu zapoeo najstarijom isto
rijom doseljavanjem Slovena u rimsku provinciju Prevalis (do
cnije Duklju) i integracijom starosjedalakog i doseljenikog sta
novnitva; stvaranjem dukljanske drave i njeno osvajanje od strane

241
Isto, 16.
242
Isto, 17.
243
Isto.
244
Knjiga je objavljena u izdanju Grafikog zavoda Titograd 1974. godine. Dru
go izdanje knjiga je doivjela u Rijeci 2003. godine u izdanju Nacionalne
zajednice Crnogoraca Rijeka.

116
dinastije Nemanjia; pa preko feudalne samostalne Zetske drave
Balia i Crnojevia do osmanlijskih osvajanja i otpora osvajaima;
vladavini dinastije Petrovi; pripajanjem crnogorske drave Srbiji
1918. godine; zavravajui sa poglavljem o stavovima KPJ o naci
onalnom pitanju i crnogorskih komunista o CNP 19191941. Ina
e, Brkovieva knjiga je kritiki osvrt na stavove o CNP uglavnom
doktora istorijskih nauka Dimitrija Dima Vujovia, ali i dr Novice
Rakoevia, takoe istoriara. Brkovi polemie sa stavovima Di
mitrija Vujovia o porijeklu Crnogoraca, odnosno o njihovoj etni
koj pripadnosti, pa kae: Jedno od najdelikatnijih pitanja koje je
pokrenuto u ovoj raspravi, kao i ranije u jednoj izjavi, dr Vujovia,
tampi (istupanje Vujovia na sjednici CK SK Crne Gore, 9. VIII
1970, objavljeno u Pobjedi 19, 23. i 26. jula 1970, i izjava u Po
bjedi od 14. jula 1970 B. M.), jeste njegova (Dimitrija Vujovia
B. M.) tvrdnja da su Crnogorci srpskog porijekla i da se u
predkapitalistikom periodu razvitka Crne Gore pojavljuju odree
ne posebnosti Crnogoraca koje ih u mnogo emu odlikuju od ostalih
Srba kojima etniki pripadaju.245
Brkovi se odmah izjasnio kakvo je njegovo miljenje o po
stanku i razvoju crnogorske nacije. Konstatujui da su slovenska
plemena u vrijeme naseljavanja Balkanskog poluostrva bila u var
varskom rodovsko-plemenskom ureenju, malobrojna i meusobno
slabo povezana, da bi tek poslije nekoliko vjekova ivota na ovim
prostorima dolo do relativno vre plemenske veze, postupno i
sporo izgraivati svijest o zajednitvu246 U vrijeme doseljavanja
Slovena, Brkovi negira bilo kakvo postojanje ma kojeg od naro
da koji su prerasli u nacije dananje Jugoslavije (SFRJ B. M.) svi su
oni nastali mnogo docnije putem dugotrajne etnogeneze iz doselje
nog starosjedilakog i djelimino kasnije prispjelog stanovnitva.247
Brkovi je, kao to se vidi, zastupnik teorije etnogeneze u ra
zvoju crnogorske nacije i na njoj e zasnivati sve svoje argumente
kako bi je objasnio i odbranio.
245
Savo Brkovi, O postanku crnogorske nacije, (drugo izdanje), Rijeka 2003, 6.
246
Isto, 8.
247
Isto, 8, 9.

117
 Brkovi polemie i sa autorima Istorija Crne Gore, knjiga I
i II, Titograd 1967, 1970; Istorije naroda Jugoslavije, knj. I Pro
sveta, Beograd 1953, i sa drugima, neprihvatajui njihove stavo
ve da u XI vijeku Duklja postaje u politikom pogledu centralna
srpska oblast,248 i da je Ljetopis popa Dukljanina odnosno Barski
rodoslov, djelo nastalo na teritoriji dukljanske drave koje znai po
etak srpske pismenosti i knjievnosti,249 i da je Zeta jedna od
ranih srpskih dravnih tvorevina.250
Brkovi se spori sa Vujoviem i o tome kad je KPJ zauzela
pravilan stav o CNP. Za Brkovia je KPJ zauzela relativno pravilan
stav o crnogorskom nacionalnom pitanju tek na III kongresu, koji
je odran u junu 1926. godine u Beu,251 a ne kako to tvrdi Dimo
Vujovi tek na III konferenciji, u decembru 1923. godine252 Br
kovi grijei u datiranju III kongresa KPJ da je odran u junu. Trei
kongres KPJ odran je od 17. do 22. maja 1923. Vujovi je pogrije
io i u datiranju III konferencije KPJ (i u mjesecu i u godini). Trea
zemaljska konferencija KPJ odrana je od 1. do 4. januara 1924, a
ne u decembru 1923. godine, kako navodi Vujovi.
U stavovima ove dvojice poznatih partijskog funkcionera
i poznatog naunika nema razlike o vremenu postanka crnogorske
nacije. Ali, kako smo vidjeli, ima o njenom porijeklu. Vujovi je
smatrao da je crnogorska nacija izrasla iz srpske nacije, to Brkovi
negira i smatra da je crnogorska nacija ila svojim etnikim, samo
stalnim putem razvoja.
U ezdesetim i sedamdesetim godinama XX vijeka aktuelno
je bilo pitanje zamjene Njegoeve kapele na Lovenu sa monumen
talnim mauzolejom. Petar II Petrovi Njego, simbol crnogorske
nacionalnosti i dravnosti, izgradio je sebi kapelu na Lovenu 1845.
godine i posvetio je svom stricu Svetom Petru Cetinjskom, kojeg
248
Istorija Crne Gore, knj. I, Titograd, 1967, 385.
249
Istorija naroda Jugoslavije, knj. I Prosveta, Beograd, 1958, 251.
250
Enciklopedija Jugoslavije, sv. 7, Zagreb MCML XVIII, izdanje Jugosloven
skog Leksikografskog zavoda, 631.
251
Savo Brkovi, n.d., 245.
252
Dr Dimitrije-Dimo Vujovi, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd, 1962,
533.

118
je proglasio za sveca 1834. godine. Njegoeva grobnica (kapela)
stradala je u Prvom svjetskom ratu od austrougarskih topovskih
granata. Nju su okupatori crnogorske drave i Njegoeve ostatke
prenijeli sa Lovena na Cetinje (Cetinjski manastir). Poslije Podgo
rike skuptine i njenih odluka o pripajanju Crne Gore Srbiji 1918.
godine, dolo je do formiranja zajednike jugoslovenske drave na
elu sa kraljem Aleksandrom Karaoreviem.
Kralj Aleksandar je izgradio novu kapelu 1925. godine koja
je u arhitektonskom pogledu bila neto vea daleko od izgleda stare
kapele. Kralj je kapelu posvetio novom svecu Svetom oru, poro
dinom zatitniku dinastije Karaorevi.
Stogodinjica smrti velikog pjesnika Njegoa proslavljena je
1951. godine u Crnoj Gori veoma sveano. Rukovodstvo partije i
drave pokrenulo je ideju izgradnje Njegoevog spomenika na Ceti
nju. Konkurs koji je raspisan za izradu Njegoevog spomenika nije
zadovoljio, pa se tadanji jugoslovenski ambasador u SAD Vladi
mir Popovi u ime crnogorske vlade obratio Ivanu Metroviu, koji
je i ranije prihvatio ponudu i koji je zamiljao Njegoev spomenik
na Lovenu u vidu hrama. Odgovor crnogorske vlade u maju 1952,
na ijem je elu bio Blao Jovanovi, vajaru Ivanu Metroviu, bio
je da spomenik vide u vidu divnog i velianstvenog mauzoleja
postavljenog na vrhu Lovena, tamo gdje je sada kapelica.253 Rea
lizacija izgradnje mauzoleja poela je, ali zbog nedovoljnih finansij
skih sredstava ona je sporo ila, pa su radovi odloeni iz finansijskih
razloga. Kad je Skuptina optine Cetinje, u januaru 1968. godine,
donijela odluku o nastavljanju radova na izgradnji Njegoevog ma
uzoleja i kada je Izvrno vijee (Vlada) Crne Gore prenijelo sve
poslove na Skuptinu optine Cetinje, poetkom 1969. godine, iz
gradnja mauzoleja je bila bre realizovana, pa je ve 1974. godine
mauzolej bio zavren.
Otpori izgradnji mauzoleja Njegou mogu se, kako su ti za
htjevi postavljani, podijeliti u tri skupine. Prva je predstavljala pro
253
Blao Kilibarda, Loven, Njego, Metrovi. Projekt Njegoeva mauzoleja na
Lovenu i njegova realizacija (19521974), Nacionalna zajednica Crnogoraca
Hrvatske, Matica crnogorska, Zagreb, 2004, str. 20.

119
tivnike koji su iz estetskih razloga bili protiv umjetnikog rada i
mauzoleja kao projekta, drugi su bili protiv linosti koja e realizo
vati projekat, vajara Ivana Metrovia, koji im nije odgovarao zbog
politikih stavova, i trei, koji su bili najbrojniji, bili su protiv zbog
formalno religioznih razloga, ali de facto protiv crnogorske nacije
koja je u socijalizmu doivjela svoju punu afirmaciju.254
Trea skupina protivnika mauzoleja za nas je najzanimljivija,
pa emo se na njoj zadrati. Odluka komunista da se Njegou podi
gne dostojanstveni spomenik na Lovenu koji e zamjeniti kapelu
kralja Aleksandra Karaorevia, izazvala je reagovanje i mobiliza
ciju razliitih politikih snaga sa zajednikom platformom: zadrati
kapelu kralja Aleksandra i Njegoev testament i amanet, kako je
navodno tvrdila Mitropolija Crnogorsko-primorska Srpske pravo
slavne crkve.
Idejni tvorac izgradnje Njegoevog mauzoleja bila je, dakle,
Vlada NR Crne Gore na elu sa Blaom Jovanoviem. Komuni
sti su drali sve u svojim rukama ne samo izgradnju Mauzoleja,
formiranjem jugoslovenskog Odbora za izgradnju mauzoleja u julu
1969. godine od visokih funkcionera, intelektualaca, knjievnika i
umjetnika, ve i polemiku u kojoj je jako ispoljen velikosrpski na
cionalizam ije su snage bile skoncentrisane u Beogradu i Novom
Sadu. Komunisti su u ovom veoma osjetljivom poslu dobro obavili

254
Naveemo samo protivnike izgradnje mauzoleja na Lovenu, koji su potpi
snici pisma upuenog Centralnom komitetu SK Crne Gore, Skuptini i Izvr
nom vijeu SR Crne Gore, Skuptini optine Cetinje i Glavnom odboru SSRN
Crne Gore. U aprilu 1970. godine 20 intelektualaca, porijeklom iz Crne Gore,
koji su ivjeli u Beogradu, obratila se pismom pomenutim institucijama u ko
jima su traili opstanak kapele izgraene 1925. godine i prestanak izgradnje
mauzoleja. Pismo su potpisali: prof. dr Radoslav Bokovi, prof. dr Vlado
Drakovi, Duan Kosti, Mihailo Lali, prof. univerziteta Radomir Lali,
Petar Lubarda, prof. dr Milisav Lutovac, prof. univerziteta Uro Martinovi,
prof. univerziteta Pavle Miljani, prof. dr Mitar Mitrovi, akademik dr Vu
ki Miovi, prof. dr Miljan Mojaevi, dr Andrija Petrovi Njego, prof. dr
Petar Popovi, uza Radovi, prof. dr Mito Savievi, dr Gligor Stanojevi,
akademik dr Mihailo Stevanovi, Risto Stijovi, prof. univerziteta Boidar
Tomi (Sumrak Lovena, dokumenta i prilozi o sudbini Njegoeve kapele na
Lovenu, Beograd, 1989, 131, 132).

120
svoju ulogu. Sauvali su Njegoa, koji je za komuniste prvo crno
gorski knjievnik, a zatim srpski, jugoslovenski, ali i velikan koji
pripada irem civilizacijskom krugu. Predstavnici crnogorskog ko
munistikog rukovodstva nijesu pojedinano uestvovali u raspra
vama o izgradnji Njegoevog mauzoleja, niti su na svojim organima
zvanino, da se zna, razgovarali u vezi sa tim pitanjem.
Glavni protivnik izgradnje Njegoevog mauzoleja na Love
nu bila je Mitropolija crnogorsko-primorska Srpske pravoslavne
crkve, sa mitropolitom Danilom Dajkoviem na elu, koja je svoje
nezadovoljstvo iskazala tubom Ustavnom sudu SFRJ, u Beogradu,
23. aprila 1970. godine, protiv odluke Skuptine optine Cetinje.255
Mitropolija se pozivala na pravo svojine kapele (crkve kako su na
zvali kapelu) i da je tu kapelu Njego podigao. Za komuniste to su
bila dva falsifikata. Kapela koja je postojala do tada, 1970. godine,
na Lovenu je izgradio kralj Aleksandar, a ne Njego. to se tie
svojine, kapela je bila svojina Optine grada Cetinja od izgradnje
1925. do 1946. godine, a od 1946. do 1956. godine Skuptine opti
ne Cetinje, a od 1956. godine je pod zatitom Zavoda za zatitu spo
menika.256 Komunisti su negirali tvrdnju Mitropolije da je kapela
crkva, jer se od svih crkvenih obreda, obavljao samo parastos Vladi
ci Petru II Petroviu Njegou, Kao to se radi na svim nadgrobnim
spomenicima, obinim nadgrobnim spomenicima.257
Poto se izgradnja mauzoleja pretvorila u politiko pitanje,
koje je poelo da optereuje komuniste Crne Gore, oni su traili
partijske razgovore sa rukovodstvima Saveza komunista Make
donije i Srbije, koja su ve imala odreena iskustva sa Srpskom
pravoslavnom crkvom i srpskim nacionalizmom. Sa makedonskim
komunistima odran je sastanak 17. juna 1970. godine u Skoplju.258
255
Blao Kilibarda, n.d., 6371.
256
Mr Jadranka Selhanovi, Mauzolej Partija Crkva, Stenografske biljeke
sa razgovora voenih izmeu delegacija SR Crne Gore i SR Makedonije, 17.
juna 1970. godine (Skoplje), Arhivski zapisi, br. 1/2013, 199).
257
Veselin uranovi, predsjednik Centralnog komiteta SK Crne Gore (mr Ja
dranka Selhanovi, n.r., Isto.)
258
Sastanku su prisustvovali: Angel emerski, predsjednik CK SK Makedonije,
Nikola Minev, predsjednik Skuptine SR Makedonije, Ksente Bogoev, pred

121
Rukovodioci Makedonije upoznali su crnogorsko rukovodstvo sa
specifinim problemom, kako su kazali, odnosa Makedonske pra
voslavne crkve sa Srpskom pravoslavnom crkvom, koja nije pri
znala autokefalnost MPC. Ukazali su da makedonski narod ovom
pitanju ne prilazi kao problemu religije i vjerskih odnosa ve kao
napadu na makedonsko nacionalno bie.259 Crnogorski rukovo
dioci su informisali Makedonce o problemu sa Srpskom pravo
slavnom crkvom u vezi sa izgradnjom Njegoevog mauzoleja na
Lovenu kojom se protivi SPC, to su okvalifikovali da se SPC u
Crnoj Gori poinje baviti politikom, pokuavajui da to bude jedan
od kanala jaanja dejstvovanja tih ostataka velikosrpskog naciona
lizma u Crnoj Gori.260
Rukovodioci CK SK Crne Gore sastali su se sa predstavnici
ma CK SK Srbije u Titogradu, 26. juna 1970. godine.261 U razgovo
rima je traeno jedinstveno sadejstvo komunista Crne Gore i Srbije,
odnosno jedinstveno reagovanje sa istim pogledima i jednom kva
lifikacijom osude akcije koju je Srpska pravoslavna crkva vodila
protiv izgradnje Njegoevog mauzoleja na Lovenu. Zajednika
ocjena bila je da je Srpska pravoslavna crkva povela agresivnu i
dobro smiljenu akciju negiranja crnogorske nacije koju ona inae
nije priznavala.
Za etiri godine zavrena je izgradnja Njegoevog mauzoleja
na Lovenu i on je sveano otvoren 28. jula 1974. godine. Uprkos
brojnim otporima, posebno Srpske pravoslavne crkve koja se svim
moguim dozvoljenim sredstvima, pa ak i sudskim tubama, su
protstavljala izgradnji mauzoleja, ostvarena je elja crnogorskog na

sjednik Izvrnog vijea SR Makedonije, Veselin uranovi, predsjednik CK

SK Crne Gore, Vidoje arkovi, predsjednik Skuptine SR Crne Gore i arko
Bulaji, predsjednik Izvrnog vijea SR Crne Gore (Mr Jadranka Selhanovi
n.d.) Arhivski zapisi, br. 1/2013, 193, 194).
259
Angel emerski u: Mr Jadranka Selhanovi, n.r., 194.
260
Veselin uranovi u: Mr Jadranka Selhanovi, n. r., 195.
261
U razgovorima su uestvovali: Predrag Ajti, lan Sekretarijata CK SK Srbije,
Vlado Jovii, Vojo Srzenti, sekretar CK SK Crne Gore, Veselin uranovi,
Dobroslav ulafi, Nenad Buin, Olga Perovi, Svetozar Durutovi (Mr Ja
dranka Selhanovi, n. r. 201, 202).

122
roda da svog najdraeg pjesnika i dravnika vidi u snanoj umjetni
koj figuri u prostoru jednog monumentalnog mauzoleja, na mitskoj
planini sa koje su pogledi nedokuivi, kao to su i pogledi velikog
pjesnika. Odbranom Njegoa, simbola crnogorske nacije, crnogorski
komunisti su dali znaajan doprinos jaanju i daljem razvoju svijesti
o crnogorskoj samobitnosti. Rijei predsjednika Odbora za izgradnju
Njegoevog mauzoleja, Veljka Milatovia, na sveanom otvaranju
mauzoleja potvruju ulogu i znaaj Njegoeve misli za dalju afir
maciju crnogorske nacije: mauzolej crnogorskom pjesniku borbe
i slobode nije zadubina u slavu trona i oltara, niti olienje moi
ulagaa, ve pribliavanje Njegoa pjesnika sadanjim i buduim
generacijama.262 Komunisti su neto ranije, u znak zahvalnosti ve
likom pjesniku, osnovali Njegoevu nagradu za knjievnost, koja je
namjenjena knjievnim stvaraocima sa prostora SFRJ.
U ovo vrijeme javio se sa pozicije predsjednika Predsjedni
tva SR Crne Gore o crnogorskom nacionalnom pitanju poznati crno
gorski politiar Veljko Milatovi. U Zagrebu 1975. godine objavio
je knjigu Tokovi revolucije. Iako nije iznio definiciju nacije koju
su dali klasici marksizma-lenjinizma Milatovi je naglasio neke
marksistike elemente nacije: da je ona istorijska drutveno-eko
nomska i politiko-kulturna kategorija i saoptio stav marksista da
se nacija formira u kapitalizmu. Kao i svi crnogorski komunisti koji
su pisali ili saoptavali svoje miljenje o stvaranju nacije i Milato
vi nije zaboravio da ponovi Kardeljovu definiciju nacije: Nacija
je specifina narodna zajednica nastala na osnovi drutvene podjele
rada epohe kapitalizma, na kompaktnoj teritoriji i u okviru zajedni
kog jezika i bliske etnike i kulturne srodnosti uopte.263
Interesantno je Milatovievo zapaanje koliki su znaaj cr
nogorski komunisti poklanjali crnogorskom nacionalnom pitanju u
periodu od 25 godina po zavretku Drugog svjetskog rata. O tome
je predsjednik crnogorske drave na skupu prosvjetnih radnika u
Herceg Novom, 17. oktobra 1974. godine, rekao: Postoji, kako bih
262
Pobjeda, br. 3324, 2 U: Mr Jadranka Selhanovi, n. r, 43.
263
Edvard Kardelj Sperans, Razvoj slovenakog nacionalnog pitanja, II izdanje,
Beograd, 1957, 104.

123
rekao, izvjesna tradicija kod nas crnogorskih komunista da nacio
nalnom pitanju i meunacionalnim odnosima dajemo manje zna
aja nego to to vai za itav Savez komunista Jugoslavije. Ako
su u pitanju teorijska i druga uoptavanja i razjanjavanja, ini mi
se da crnogorski komunisti nijesu mnogo u teoriji i nauci dali iz te
oblasti. Moda grijeim, ali ja bar ne znam o nekom naem velikom
doprinosu te vrste Ali teoriju i razradu meunacionalnih odno
sa i nacionalnog pitanja, tradicionalno mi zapostavljamo. Mi smo
mnogo vie skloni sektatvu, poimanju pravde koje nije organski
vezano i uslovljeno produktivnou rada i konkretnim istorijskim
uslovima.264
O jugoslovenskoj nacionalnosti do koje e, kako se tada misli
lo, doi u budunosti i koja se u tadanjim zvaninim popisima sta
novnitva javljala kao Jugosloven nacionalno neopredjeljen,265
Milatovi smatra da su to iluzije onih koji misle da e nacija nestati
u socijalizmu i pozvao se na Lenjina da e nacija ostati ak do
komunizma.266
Crnogorsko nacionalno pitanje raspravljano je i na sjednici
Predsjednitva CK SK Crne Gore 4. marta 1977. godine.267 Pod ta
kom dnevnog reda: Neka aktuelna idejno-politika pitanja u obla
sti kulture umjetnikog stvaralatva,268 raspravljano je o partijskoj
analizi tretmana crnogorskog knjievnog i likovnog stvaralatva u
univerzitetskim programima, kolskim udbenicima i drugim publi
kacijama. Analiza je obuhvatila crnogorsko knjievno stvaralatvo
u nastavnim programima: Pedagoke akademije u Nikiu, na uni
verzitetima u Beogradu i Zagrebu, u itankama i udbenicima za
gimnazije i srednje kole, u antologijama izdatim u Crnoj Gori i van
nje, asopisu Savremenik, knjigama Srpsko slikarstvo, Likovnoj
264
Veljko Milatovi, Tokovi revolucije, Zagreb, 1975, 269, 270.
265
Prema popisu stanovnitva 1971. godine u Crnoj Gori se izjasnilo kao Jugo
sloveni 10.943 ili 2,07 % stanovnika, a 1981. godine 31.243 ili 5,35% stanov
nika. (Statistiki godinjak SR Crne Gore 1985, 69).
266
Veljko Milatovi, Tokovi revolucije, Zagreb, 1975, 267.
267
Jadranka Selhanovi, n. d., 175.
268
Prije sjednice Predsjednitva CK SK Crne Gore ovaj materijal je raspravljan
na proirenoj sjednici Izvrnog komiteta Predsjednitva CK SK Crne Gore.

124
enciklopediji Leksikografskog zavoda iz Zagreba; monografijama
Srednjovjekovna umjetnost u Srbiji 18441969, Stari srpski drvorez
(Dejan Medakovi), Savremena srpska umetnost poslijeratni pe-
riod, Angairana umjetnost u Jugoslaviji 19191969, Bokokotorska
ikonopisna kola XVIIXIX vek, Srpsko slikarstvo XX veka, Srpski
mitoloki renik, i druge.269
lanovi Predsjednitva CK SK Crne Gore jedinstveno su
ocjenili stanje u kulturi kao ozbiljan problem, ali i kao slabost u
radu komunista u ovoj oblasti. Da vidimo sa kojim su se kultur
nim problemima crnogorski komunisti suoavali tada. Analiza je
pokazala da u nastavnim programima Beogradskog i Zagrebakog
univerziteta i jednim dijelom Pedagoke akademije u Nikiu, na
kojima se izuava knjievnost jugoslovenskih naroda, crnogorska
knjievnost ne postoji, ve se pisci iz Crne Gore tretiraju kao srpski
pisci iz Crne Gore i izuavaju se u sastavu srpske knjievnosti. U
antologijama objavljenim u Crnoj Gori i na strani (analizirano 15) i
drugim publikacijama nije zastupljena crnogorska knjievnost, ve
se crnogorski pisci tretiraju kao srpski pisci ili iz drugih naroda. U
brojnim knjigama koje obrauju umjetniko stvaralatvo naroda Ju
goslavije, djela crnogorskih stvaralaca se tretiraju u okviru srpske
umjetnosti i veina se autora ponaa kao da Crna Gora i crnogorska
umjetnost nijesu nikada ni postojale, kao da ne postoje, kao da je to
oduvijek bio samo dio Srbije.270
Crnogorski pisci Njego, Marko Miljanov, Stefan Mitrov Lju
bia, Mihailo Lali, Radovan Zogovi, edo Vukovi, Duan Kosti
i Miodrag Bulatovi svrstani su u srpsku knjievnost i prouavani
su u tom kontekstu na Univerzitetu u Beogradu.271
U raznim antologijama koje su objavljene u Srbiji i Hrvatskoj
u periodu 19661976. godine meu srpske pisce uvrteni su: Risto

269
Dokument Tretman crnogorskog knjievnog i likovnog stvaralatva u jed
nom broju univerzitetskih nastavnih programa, itanki i prirunika za srednje
kole i antologija, zbornika i drugih publikacija, Titograd, januar 1977. godi
ne, u: Jadranka Selhanovi, n.d., 153174.
270
Isto, 169.
271
Isto, 156.

125
Ratkovi, Duan Kosti, Njego, Radovan Zogovi, Janko onovi,
Stevan Perovi Cuca, Mirko Banjevi, uza Radovi, Milan Ko
mneni.272 U knjigama koje obrauju umjetniko stvaralatvo naro
da Jugoslavije, katalozima za umjetnike izlobe od 1964. do 1976.
godine crnogorski umjetnici i njihova djela tretirani su u okviru srp
ske umjetnosti: M. Vukoti, J. Zonji, M. Kujai, M. Vukovi, J.
Luev, M. Milunovi, M. Gregovi, I. obaji, . uranovi, M.
Vrbica, . Popovi, P. Poek, J. Bocari, J. B. Benkovi, P. Lubarda,
M. Milunovi, S. Pejovi, D. uri, M. Breanin, R. Stijovi i dru
gi.273 Dokumentacioni materijal o nastavnim programima knjiev
nosti na jugoslovenskim filozofskim fakultetima i u antologijama
knjievnosti, koji je razmatralo ovo visoko partijsko tijelo, poka
zao je da je crnogorska nacija jedina od jugoslovenskih nacija koja
nema svoju nacionalnu knjievnost, nacionalnu kulturu, nacionalnu
umjetnost, nacionalnu istoriju.274
O mnogim autorima tekstova koji su pomenuti u dokumentu
reeno je da su to preesto ljudi koji su na odreen nain i u
opoziciji prema politici Saveza komunista u cjelini bilo na ovom
ili onom sektoru ili na ovom ili onom sluaju.275 Ocijenjeno je da je
sutina negiranja crnogorske nacije u pomenutom dokumentu
samo jedna prikrivena forma ispoljavanja velikosrpskog nacionaliz
ma u odnosu na pitanje crnogorske nacije.276
Ukazano je na obezvreivanje struno-naunih napora ko
jima se bave naune i strune institucije u Crnoj Gori i njihovi
nauni kadrovi i na pokuaj zaustavljanja realizacije zadataka na
uno-strunog istraivanja prolosti Crne Gore. Teza o dvonacio
nalnoj kulturi pojavila se i u ovom dokumentu po kojoj postoje
dvije nacije srpska i crnogorska, a imamo jednu srpsku knjievnost,
literaturu. Ovim dokumentom priznati su stvaralatvo i stvaraoci
crnogorske kulture, umjetnosti, literature u periodu poslije Drugog

272
Isto, 163167.
273
Isto, 169172.
274
Isto, 215216.
275
Isto, 200.
276
Isto, 213.

126
svjetskog rata i jednim dijelom izmeu dva svjetska rata, a sve to
je bilo prije, to pripada srpskoj knjievnosti, umjetnosti, kulturi.277
Komunisti su kao i uvijek bili samokritini pa su priznali da su od
govorni to je dolo do negiranja crnogorske nacije od strane nekih
srpskih nacionalistikih krugova iz oblasti kulture.278 O metodama
tih naunika koji su osporavali postojanje crnogorske nacije Vidoje
arkovi, potpredsjednik Predsjednitva SFRJ, kazao je: Razumi
je se ti, nazovi naunici i kulturni radnici, ne usuuju se otvoreno
rei da ne postoji crnogorska nacija i da ne postoji Crna Gora kao
Republika, jer bi tada doli pod udar krivinog zakona naeg u ovoj
zajednici, ali zato oni daju u ovim prefinjenim metodama koje u
sutini znae to isto, jer negirati crnogorsku knjievnost, crnogor
sku likovnu umjetnost, crnogorsko kulturno stvaralatvo, to znai
negirati crnogorsku naciju.279
Ukazano je takoe i na pogreno reagovanje komunista po
etkom sedamdesetih godina kada su kritikovani neki crnogorski
naunici koji su se suprotstavili negiranju crnogorske nacije od srp
skih i hrvatskih nacionalista, a koji su tada od visokih crnogorskih
partijskih organa oznaeni kao jedini branioci crnogorske nacije,
to je za komuniste znailo da upravo ti naunici hoe da uzmu ap
solutno pravo koje pripada partiji, da prva reaguje i brani naciju.280
277
U raspravi o pomenutom dokumentu naveden je dogaaj kada je Josip Broz
Tito izabran za poasnog lana CANU da niko iz SANU nije bio prisutan,
iako je njen predsjednik bio pozvan. Ako je predsjednik SANU bio sprijeen
da doe, on je trebalo da poalje svog zamjenika, kao to je to uinio predsjed
nik MANU reeno je na sjednici Predsjednitva CK SK Crne Gore (Isto.)
278
Na sastancima osnovnih organizacija Saveza komunista uobiajena taka
dnevnog reda bila je Kritika i samokritika.
279
Jadranka Selhanovi, n.d, 178.
280
Ve smo pisali o tome kako je proao Pavle Mijovi kada je opravdano
traio da se prvo formira filozofski fakultet, a ne neki tehniki fakulteti, jer
su drutvene nauke osnova razvoja svake nacije. Za dalji razvoj crnogorske
nacije formiranje fakulteta drutvenih nauka bilo je nasuna potreba koja e
pomoi da se nacija nauno teorijski utemelji i odbrani od sve jaih nasrtaja
nacionalizama, u prvom redu velikosrpskog. Crnogorski komunisti su se po
veli za starom komunistikom maksimom da je socijalizam imanentno stva
ranje razvijene industrije, koja e zemlju izvui iz siromatva. Komunisti su
smatrali da je pitanje crnogorske nacije rijeeno u toku NOB i revolucije i da

127
Strah komunista od etiketiranja od strane partijskih foruma uticao
je, po miljenju Predsjednitva CK SK, na dravne naune insti
tucije da adekvatno reaguju na velikosrpsko negiranje crnogorske
nacije. Nedostatak strunih kadrova u prosvjeti i kulturi bio je jedan
od razloga, smatra Predsjednitvo CK SK, zbog ega nije uslijedio
odgovor na nacionalistike napade. Za Univerzitet Crne Gore kao
naunu instituciju reeno je da nije kompletirana, da je bez od
govarajuih naunih disciplina koje su direktno vezane za istoriju
savremene Crne Gore.281 Traeno je da se osnuje katedra za nacio
nalnu istoriju i istoriju crnogorske knjievnosti sa postdiplomskim
studijama. Ukazano je na potrebu izdavanja skraene istorije Crne
Gore koja bi bila osnova za izradu svih udbenika istorije u Crnoj
Gori, ali i u drugim republikama.
Od komunista glavnih i odgovornih urednika u listovima, a
sopisima, radio i televizijskim stanicama zahtijevano je da se bore
za zvaninu partijsku politiku, a ne da ekaju stavove iz Centralnog
komiteta da bi reagovali na nacionalistiko negiranje crnogorskog
nacionalnog pitanja. To ekanje na direktivu iz najviih partijskih
organa, smatra Predsjednitvo, dovelo je do gomilanja problema u
oblasti kulture i nauke i njihovog teeg rjeavanja. Da bi se neutrali
sao velikosrpski nacionalizam dogovoreno je, na sjednici Predsjed
nitva, da se pomo trai od rukovodstva Saveza komunista Srbije,
jer je to i njihova obaveza i odgovornost a ne da mi budemo ti koji
emo se razmahivati i juriti po Jugoslaviji (za onima) koji ne shva
taju nau kulturu, nau prolost ili sadanjost.282
Poetkom osamdesetih godina XX vijeka crnogorski komu
nisti su se susreli sa etnogenezom, jednom naunom metodom koja
je veoma nepouzdana u dokazivanju etnike istote i koja afirmie
naciju iste krvi.283
je ona u socijalizmu ve dobila svoju punu afirmaciju i da e u komunizmu
nestati. Stoga su industrijalizaciji, odnosno stvaranju kadrova za nju davali
prednost.
281
Budislav oki u: Jadranka Selhanovi, n.d., 198.
282
Veljko Milatovi u: Jadranka Selhanovi, n. d., 184.
283
U Klinikom centru Crne Gore u Podgorici uzeta je krv na osnovu reprezen
tativnog uzorka i na dobrovoljnoj osnovi od 404 mukarca. Istraivanje krvi

128
 Objavljivanje knjige dr pira Kuliia O etnogenezi Crnogo
raca, 1980. godine u Titogradu, pokazalo je koliko je etnogeneza
sloeno, teko i osjetljivo pitanje za nauku, ali i za jugoslovenske i
crnogorske komuniste. Etnogeneza za komuniste je imala najveu
je obavila meunarodna grupa naunika u kojoj su bili i naunici iz Crne
Gore. Rezultati istraivanja publikovani su u renomiranom naunom asopisu
za biologiju i medicinu American Journal of Phisical Antropology u junu
2010. godine, a na Internetu 20. januara 2010. godine. Naunici genetiari
utvrdili su da kod hromozoma (kojeg imaju samo mukarci) postoji nasljedna
informacija koja se prenosi s generacije na generaciju. Hromozom Y se rijetko
mijenja i na njemu ostaju mutacije koje se deavaju jednom u nekoliko hilja
da godina. Zabiljeene mutacije genetiari klasifikuju u haplogrupe i haploti
pove. Preko ovih grupa naunici odreuju praporijeklo, neki daleki zapisani
kod koji govori o raznim uticajima i posljedicama velikih migracija. Rezultati
istraivanja govore da su dananji stanovnici Crne Gore veinom starosjedio
ci koji su primili slovenski jezik i uticaj.
Dva dominantna markera naena su u krvi uzorka stanovnika Crne Gore. Prvi
marker sa 29,2% u krvi odnosi se na Ilire, a drugi sa 27% na Vlahe Morlake.
Na treem mjestu po zastupljenosti je haplogrupa sa 9,4% i pripada Keltima,
dok sa 9,2% uestvuju migracije raznih naroda iz Levanta, Male Azije i Evro
pe. Za Slovene se vezuje samo 7,4% krvi da tee u dananjim stanovnicima
nae drave. Nauni tim koji je organizovao i obavio ova istraivanja, potu
jui interni dogovor, nije objavio nalaze onih haplogrupa koje su imale ispod
pet odsto procenata.
Svi ovi rezultati iz 2010. godine odstupaju od nalaza vajcarskog instituta za
genetiku Igenea, ije je istraivanje objavljeno 2009. godine i obuhvatalo
tadanju zajedniku dravu Srba i Crnogoraca, pa je zajedniki ispitivano i
njihovo porijeklo. Genetsku strukturu naroda zajednike drave vajcarski
strunjaci Igenee utvrdili su ovako: 30% Sloveni, 21% Iliri, 18% Germa
ni, 14% Kelti, 9% Feniani, 6% Heleni i 2% Vikinzi. Rezultati vajcarskih
strunjaka koji se odnose na Hrvate, Makedonce, Albance i druge balkanske
narode nijesu dali one oekivane rezultate koji bi potvrdili njihovo gledanje
vaenja korijena. Genetski profil Hrvata bio je sastavljen od 34% krvi Ilira,
20% Slovena itd., dok su Srbi imali 30% slovenske krvi, 21% ilirske, 18%
germanske itd. sve ove naune analize i amerikih, vajcarskih naunika od
bacile su mnoge predrasude i stereotipe o tome ko smo i to smo.(Izvor: Hu-
man Y Chromosome short Tandem Repeats: A Tale of Acculturation and
Migrations as Mechanisms for the Diffusion od agriculture in the Balkan Pe-
ninsula. American Journal of Physical Anthropology, Miroslav osovi,
Komentar nalaza objavljen u pomenutom amerikom asopisu, objavljenih na
Portalu Analitika Podgorica i Rade Marojevi, Kad se plemena pomeaju,
NIN broj 32, 21. V 2009.

129
politiku teinu i mogla je izazvati neeljene politike posljedice,
jer je direktno atakovala na komunistiku ideju bratstva i jedinstva,
koju su komunisti uvali i njegovali, kako su govorili, kao zjenicu
oka svoga.
Komunisti su smatrali da je pogreno tumaenje postanka na
cije samo po jednom jedinstvenom obrascu, kako to radi etnogene
za, jer svaka nacija nastaje, kako kau komunisti, na svoj specifian,
ak neponovljiv nain, pa se ne moe prihvatiti shvatanje o naciji
kao biolokoj kategoriji, jer je nacija zbir vie faktora, a ne samo
dva faktora etnikog i kulturno-jezikog. Za komuniste svoenje
pojma nacije na samo neke njene elemente, znai da se iz vida gubi
cjelina, pa se u tom sluaju ne moe shvatiti istorijska sutina ove
inae sloene pojave.
Komunisti kau da nije poznato da se negdje istorijski potvr
dila i afirmisala nacija iste krvi i pitaju se da li je uopte ta tako
zvana ista krv, ta takozvana etnika istota, praktino mogua i
ostvarljiva.
Komunisti su i ovom prilikom ostali pri svojoj ve poznatoj
tezi o crnogorskoj naciji, o kojoj smo ve pisali. Svoju tezu komuni
sti su branili i na raspravi koju su ogranizovali o knjizi pira Kulii
a O etnogenezi Crnogorca, u Marksistikom centru CK SK Crne
Gore, odranoj 1. juna 1981. godine u Titogradu.284
Komunisti kau da iskustvo pokazuje da u najveem broju
nacionalnih sluajeva etnike razlike i srodnosti nijesu najbitnije
uticale na formiranje i povezivanje nacije (). Od jednog naroda,
nerijetko, nastajalo je vie nacija. Uz to, znano je da pripadnici dviju
ili vie nacija govore istim jezikom. Prenaglaavanje etnike kom
ponente nije samo nenauan pristup, nego i politiki neprihvatljiv.
Najea nastojanja su: dokazati postojanje iste nacije.285

284
Praksa, br. 4, 1981, 7.
285
Uvodne napomene Nenada Buina, lana Predsjednitva CK SK Crne Gore i
predsjednika Sekcije za idejna pitanja u oblasti nauke, kulture i obrazovanja
Marksistikog centra CK SK Crne Gore, na tribini organizovanoj o knjizi dr
pira Kuliia O etnogenezi Crnogoraca u Marksistikom centru, 1. juna
1981. godine (Praksa, br. 4, 1981, str. 12).

130
 edo Vukovi Dimitrije Dimo Vujovi
(19202014), knjievnik, (19221995), doktor
lan CK SK CG istorijskih nauka, lan
CANU i CKSK CG

Pavle Mijovi Veselin uranovi

(19141996), doktor istorije (19261997), predsjednik
umjetnosti, lan CANU CK SK CG

131
 Radoje Radojevi Dragoje ivkovi
(19221978), knjievni (19271994), doktor
kritiar i publicista istorijskih nauka

Novica Rakoevi Novak Ranatovi

(19271998), doktor (19252004), doktor
istorijskih nauka istorijskih nauka

132
 Batri Jovanovi Vidoje arkovi
(19222011), publicista, (19272000), predsjednik
ambasador SFRJ CK SKCG

Veljko Milatovi piro Kulii

(19212004), lan (19081989), doktor etnolo
Predsjednitva CK SKJ gije i profesor univerziteta

133
 Veljko Vlahovi
(19141975), visoki
funkcioner SKJ i SFRJ

134
 Da vidimo koju je tezu dr piro Kulii zastupao o razvoju cr
nogorske nacije, koja je kod komunista, kao to smo vidjeli, izazva
la otpor i negiranje. Etnolog piro Kulii smatra da je etniku
osnovu crnogorskog naroda sainjavao veoma stari sloj slovenskog
stanovnitva, jo od vremena doseljavanja. Ovo staro slovensko sta
novnitvo, kao to je bilo i u drugih junoslovenskih naroda, po
stepeno je asimilovalo ostatke zateenog starinakog stanovnitva
svoje teritorije, od kojega je ujedno naslijedilo izvesne uticaje u na
inu ivota, u jezikom tipu, u jeziku i kulturi.286 Kulii iz rezultata
analize izvora iz najranijeg perioda srednjeg vijeka zakljuuje da
crnogorski narod predstavlja poseban etnos, razliit donekle od dru
gih junoslovenskih naroda, naravno, uz brojne srodnosti sa njima.
Ove osobenosti crnogorskog naroda mogu se pratiti u fizikom tipu,
u jeziku, u tradicionalnoj kulturi, osobito u starijoj drutvenoj orga
nizaciji i u nizu specifinih obiaja, drutvenih i vjerskih, na koje je
jo Vuk Karadi ukazivao, a zatim i niz drugih istraivaa.287
U daljem formiranju crnogorskog etnosa Kulii vidi od
luujuu ulogu brojnih doseljenika u vrijeme turskog perioda!
Za koje kae: da je ogromna veina tih doseljenika bila crno
gorskog porijekla i da se u stvari preteno radilo o lokalnim seo
bama.288 Te doseljenike, kako kae, Kulii, najee su asi
milovali crnogorski starosjedioci, koji su obino primali i slavu
starinakih bratstava.289 Kulii smatra da se i pored izvjesnih
nijansi u pojedinim plemenskim govorima, u cjelini (se) obrazovao
poseban zetski dijalekt, sa kojim se podudara i niz drugih socijalnih
i kulturnih elemenata to karakteriu crnogorski narod.290
Kulii je kritiki podvrgao rezultate i metodologiju istrai
vanja brojnih autora, koji su kao predstavnici graanske nauke
smatrali Crnogorce Srbima, odnosno koji su stare Dukljane oznaili
kao Srbe na osnovu tumaenja vizantijskih izvora iz XI vijeka, a

286
piro Kulii, O etnogenezi Crnogoraca, Titograd 1981, 11.
287
Isto.
288
Isto.
289
Isto.
290
Isto.

135
po tim dokumentima, smatra Kulii, Dukljani su upravo iskazani
kao posebno pleme, jasno odvojeno od Hrvata i od Srba.291 I kasni
ji izvori, dubrovaki i kotorski iz XIVXVI vijeka, po tumaenju
Kuliia, ne oznaavaju stanovnitvo Crne Gore ni kao srpsko
ni kao hrvatsko.292 Za turske izvore koje su objavili i obradili isto
riari B. urev, H. abanovi i N. Filipovi, Kulii tvrdi da sta
novnitvo Crne Gore ne tretiraju ni kao srpsko ni kao hrvatsko.293
U raspravi voenoj u Marksistikom centru, u kojoj su uestvo
vali brojni i poznati naunici istoriari i politiari, Kuliieva teza
o postanku crnogorske nacije doivjela je kritiku i komunisti su joj
presudili kao nenaunoj, tendencioznoj i tetnoj po politiku Save
za komunista o postanku i razvoju crnogorske nacije. Meutim, van
ovog skupa Kuliieva knjiga bila je prihvaena od strane jednog bro
ja naunika, veinom po obrazovanju neistoriara, kao djelo koje je
temeljno, argumentovano ispravilo mnoge zablude graanske istorio
grafije i drugih drutvenih nauka koje su negirale crnogorsku naciju.294
U raspravi je uestvovao vodei crnogorski istoriar i komu
nistiki funkcioner dr Dimitrije Dimo Vujovi. Zadraemo se na
njegovim osporavanjima Kuliieve teze o etnogenezi Crnogoraca.
Dimitrije Vujovi je imao isto stanovite o razvoju crnogor
ske nacije kao i njegova komunistika partija, kojoj je kao naunik,
vjerovatno, doprinio da komunisti o tom znaajnom pitanju zauzmu
jedinstveno miljenje i marksistiko tumaenje postanka nacije. Vu
jovi je na poetku svog izlaganja saoptio miljenje da nacija nije
etnika kategorija i da postanak pojedinih nacija, pa i crnogorske,
ne moe se traiti u etnikom porijeklu pripadnika jedne nacije i da
se nacionalno bie ne moe izjednaavati sa etnikim biem. Uka
zao je na pojavu da se nacionalna afirmacija izvodi iz istorijskog
prava to je neprihvatljiv i konzervativan pristup koji se iscrpljuje u

291
Isto, 9.
292
Isto.
293
Isto.
294
Bili su to naunici: dr Dragoje ivkovi, istoriar, dr Vojislav Nikevi, dr
Radoslav Rotkovi, Savo Brkovi i drugi.

136
nadgornjavanju sa drugim narodima i optuivanju drugih naroda.295
Upozorio je na opasnost da se od Kuliievog rada eli napraviti
znak raspoznavanja ko je za a ko protiv crnogorske nacije, jer
Neki ljudi u Crnoj Gori ele predstaviti sve one koji osporavaju
vrijednost Kuliievog rada kao velikosrbe i protivnike crnogorske
nacije.296
Zvanini stav komunista o formiranju crnogorske nacionalne
individualnosti Vujovi je potvrdio i ovom prilikom, ali je svoju
tezu opirnije objasnio i ukazao da je proces formiranja crnogorske
nacije proao kroz tri faze razvitka. Prva faza traje od 1878. do 1918.
godine, druga faza od 1918. do 1941. godine i trea faza od 1941. do
1981. godine.297 Prema tome, proces konstituisanja crnogorske naci
je, po Vujoviu, trajao je ve stotinu godina. U prvoj fazi, kae Vu
jovi, nacionalna individualnost Crnogoraca jo nije konstituisana.
Do toga dolazi tek u drugoj fazi, emu je mnogo doprinio radniki
pokret, odnosno komunistika partija. U treoj fazi taj proces se jo
vie produbljuje i definitivno zavrava, bez obzira to izvjesni pro
cesi nacionalne integracije i homogenizacije jo traju.298 Za drugu
fazu procesa nacionalnog konstituisanja Crnogoraca Vujovi kae
da se odvijala na dva fronta: spoljnjem i unutranjem. Spoljni front
se odnosio na borbu protiv velikosrpske hegemonije koja je ugroa
vala ekonomski, politiki i kulturni razvitak Crnogoraca. Borba na
unutranjem frontu bila je protiv onih snaga u crnogorskom narodu
koje su se opredijelile kao pripadnici srpske nacije.
Osvrui se na Kuliievu knjigu Vujovi je ukazao na nedo
pustiv odnos autora prema literaturi, jer je koristio uglavnom radove
onih naunika koji su o etnogenezi pisali krajem XIX vijeka, a ne i
novije radove koji su objavljeni u drugoj polovini XX vijeka. Vujo
vi je dao primjedbu na Kuliievo korienje izvora koje je koristio
posredno preko drugih autora i njihovih komentara, a ne direktno.

295
Dr Dimitrije Dimo Vujovi, Prilozi izuavanju crnogorskog nacionalnog pi-
tanja, Niki, 1987, 167, 168.
296
Isto, 165.
297
Isto, 181.
298
Isto.

137
Ta injenica, po miljenju Vujovia, znatno umanjuje ozbiljnost
Kuliievog rada.299
Osnovna primjedba Vujovia bila je na Kuliievu kategori
ku tvrdnju da istorijski izvori posebno vizantijski iz X, XI i XII vi
jeka ne pominju u Duklji Srbe, a upravo ti pisci, smatra Vujovi, iz
XI i XII vijeka osim Niifora Vrijenija, kau da u Duklji ive Srbi.300
Temeljna injenica na kojoj je Kulii zasnivao svoju tvrdnju
da su Dukljani ve u ranom srednjem vijeku na osnovu vizantijskih
izvora bili poseban etnos u Duklji, pala je vodu, jer je Kulii izveo
iz netane tvrdnje o sadraju vizantijskih izvora, kako kae Vu
jovi.301 Vujovi je posebno analizirao spis Konstantina Porfiroge
nita De administrando imperio u kojem vizantijski car nije kazao
ko su bili naseljenici Duklje, kada je naseljena u vrijeme vladavine
vizantijskog cara Iraklija, a ostala pusta poslije osvajanja od Ava
ra. Za druge tadanje zemlje Paganiju, Zahumlje, Srbiju Travuniju,
Konavle, Profirogenit je naveo da su ih naselili Srbi za vrijeme cara
Iraklija, to su na osnovu ove injenice mnogi autori zakljuivali da
stanovnici Duklje nijesu bili Srbi. Ovaj argument bio je osnovni da
Kulii konstatuje da su stanovnici Duklje bili tada poseban etnos,
koji e kasnije biti etnika osnova za razvoj crnogorske nacije.
Kuliievu etnogenezu Crnogoraca na skupu u Marksisti
kom centru CK SK Crne Gore komunisti su ocijenili nenaunosm
unutar nauke i izlaenje iz okvira nauke, a pod zatienim znakom
nauke, u svim neprihvatljivim pristupima ima neminovno idejne re
perkusije na politiku o nacionalnom pitanju i na drutvenu i kultur
nu atmosferu uopte.302
Komunisti su u raspravi voenoj u instituciji Saveza komuni
sta, ukazali na idejni smisao reduciranja nacije na etnos i na hipotro
firanje znaaja etnogeneze.

299
Isto, 183.
300
Isto, 186.
301
Isto.
302
Milija Komatina, Kritiki osvrt na pristupe i shvatanja o etnogenezi Crnogo-
raca, autorizovano izlaganje na skupu u marksistikom centru SK o Kuliie
voj knjizi, Praksa, br. 4, 1981, str. 215.

138
 Smatrajui svoj Savez komunista marksistikom idejno-po
litikom organizacijom, koja ima ulogu da avangardno usmjerava
sve tokove drutvenog ivota, pa i naune, komunisti upravo zbog
toga nijesu bili indiferentni da li se vana istorijska i drutvena
pitanja u nauci razmatraju naunim metodom i da li taj metod polazi
od marksizma.303
Komunisti nijesu bili protiv istraivanja porijekla nacije pu
tem etnogeneze ali su upozoravali na osjetljivost teme koja, kako
kau, izaziva prevelika uzbuenja i egzaltirana reagovanja, pa su
traili da se ide konkretnim naunim metodama, ne zabranjujui
klasne kriterijume.304
Posebno su komunisti bili osjetljivi na negiranje njihove teze
o dualistikom porijeklu crnogorske nacije, pa objanjavaju: Onaj
ko ostaje samo na etnosu, a ne vidi druge faktore koji su uticali na
formiranje ove (crnogorske prim. B. M.) nacije, nikako ne moe
da shvati kako je taj dualizam vremenom prevladavan. Konstitu
isanjem nacije moe da doe do kidanja veze sa irom etnikom
osnovom, ali i ne mora da do toga doe Dijalektiko prevladava
nje pomenutog dualizma odigrava se, znai, kao proces izrastanja i
afirmisanja nacije, koja nije u jednom primjeru jednom za svagda
potpuno uobliena.305
Savez komunista Crne Gore susreo se sa nacionalizmom iz
radova crnogorskih intelektualaca istoriara, zapoljenih u Istorij
skom institutu SR Crne Gore, dr Novice Rakoevia i dr Novaka
Ranatovia koji su objavili tekstove u beogradskom NIN-u, po
etkom aprila 1985. godine.306
Rakoevi je tvrdio da su Crnogorci tek od 1918. godine kada
su izgubili svoju samostalnu dravu ispoljili svijest o posebnoj cr
nogorskoj naciji, a da su do tada bili dio srpskog naroda u Crnoj
Gori. Ranatovi je negirao autokefalnost Crnogorske pravoslavne

303
Isto, 216.
304
Isto, 213.
305
Isto, 221.
306
Dragutin Papovi, Intelektualci i vlast u Crnoj Gori 19451990, Podgorica,
2015, 176, 177.

139
crkve. Osim u NIN-u pojavili su se 1985. godine slini tekstovi
sa nacionalistikim sadrajima u beogradskoj tampi: Knjievnim
novinama, Politici, Veernjim novostima i Politici ekspres,
to je uticalo na pogoranje odnosa izmeu Saveza komunista Srbije
i Saveza komunista Crne Gore.307
Da bi se stanje odnosa popravilo izmeu komunista Srbije i ko
munista Crne Gore, da bi se kontrolisao ispoljeni srpski nacionalizam
prema crnogorskoj naciji dolo je, na inicijativu Predsjednitva CK
SK Srbije, do sastanka sa predstavnicima Predsjednitava CK SK Crne
Gore u Beogradu poetkom juna 1985. godine.308 U razgovorima su
uestvovali: piro Galovi i Momilo Beljak, lanovi Predsjednitva
CK SK Srbije, Radivoje Cvjetianin, izvrni sekretar u Predsjednitvu
CK SK Srbije, Vaso Milinevi, lan CK SK Srbije, Svetozar Duru
tovi i Marko padijer, lanovi Predsjednitva CK SK Crne Gore.309
Predstavnici komunista dvije republike dogovorili su se da
treba povesti borbu protiv ispoljenog nacionalizma, ali i bilo kojeg
drugog nacionalizma. Posebno je potencirana potreba borbe komu
nista protiv nacionalistikih snaga koje se javljaju u njegovim redo
vima. Komunisti Srbije imali su u toj borbi vee obaveze jer se srp
ski nacionalizam ispoljavao jae i u veem obimu od crnogorskog
nacionalizma. Jugoslovenski komunisti su smatrali srpski naciona
lizam najopasnijim jer je dolazio do najbrojnije nacije u jugoslo
venskoj federaciji a njegova je snaga bila izraena i starim izmeu
dva rata ispoljenim, hegemonizmom koji nije priznavao crnogorsku
i makedonsku naciju, to je ugroavalo temelje komunistikog dr
avnog zdanja zasnovanog na ravnopravnosti naroda i zajednitvu u
federativnoj zajednici jugoslovenskih naroda.
Predstavnici srpskih komunista kazali su, na ovom sastanku,
da se srpski nacionalizam najvie ispoljava u negiranju crnogorske
nacije. Za crnogorski nacionalizam srpski komunisti su oznaili u
prvom redu tezu o etnikoj posebnosti Crnogoraca od dolaska Ju

307
Isto, 378.
308
Isto.
309
Isto.

140
nih Slovena na Balkansko poluostrvo.310 Postignut je dogovor da se
predstavnici komunista Srbije i Crne Gore, po potrebi, i dalje sasta
ju i dogovaraju o suzbijanju nacionalistikih pojava.311
Polovinom osamdesetih godina XX vijeka Savez komunista
Crne Gore rezimirao je svoj uinak u rjeavanju petnaestogodinjeg
razvoja crnogorske kulture i kulture drugih naroda i narodnosti u Cr
noj Gori. Na sjednici Centralnog komiteta SK Crne Gore 30. septem
bra 1985. godine raspravljano je o rezultatima ostvarivanja Platforme
iz 1970. godine o aktuelnim pitanjima razvoja crnogorske kulture.312
Komunisti su tretirali kulturu kao svojinu radnih ljudi i graa
na koja e pomoi jaanju koncepta samoupravne i klasne pozicije i
razvoju drutva. Ocjenjujui zaostajanje kulture za razvojem pro
izvodnih snaga i sve vee afirmacije samoupravljanja, komunisti su
nastojali da preko usvojene politike na najviim partijskim organima,
sadrane u dokumentima kakva je bila Platforma iz 1970. godine, una
prijede kulturu razvojem postojeih institucija i formiranjem novih
kako bi kultura pratila razvoj ekonomije i socijalistikog samouprav
nog drutva i kako bi kadrovski ojaala da adekvatno i bre reaguje na
sve jae nalete srpskih nacionalistikih snaga na crnogorsku naciju.
Poslije jaeg ispoljavanja srpskog nacionalizma, i njegovog
negiranja crnogorske kulture, odnosno crnogorske nacije, o emu
smo ve pisali, komunisti su na pomenutoj sjednici Centralnog ko
miteta SK Crne Gore konstatovali da su u razvoju kulture postignu
ti znaajni rezultati. O tom postignutom napretku kulture govorio
je, pored ostalih, i predsjednik Centralnog komiteta SK Crne Gore
Marko Orlandi, koji je kazao: Podignut je opti obrazovni, kul
turni nivo stanovnitva, stasala je nova generacija crnogorske inte
ligencije koja svojim radom i djelom daje znaajan peat kulturnom
i ukupnom drutvenom razvoju republike i svojom djelatnou obo
gauje kulturni ivot u svim djelovima Crne Gore.313

310
Isto, 379.
311
Isto, 380.
312
Jadranka Selhanovi, Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje (do-
kumenta 19701985), Podgorica, 2015, 229.
313
Isto, 285.

141
 Od ostvarenih rezultata u crnogorskoj kulturi i nauci u pet
naestogodinjem periodu (19701985), naveemo neke vanije. U
vrijeme donoenja Platforme 1970. godine u Crnoj Gori je bilo 170
institucija kulture, da bi ih 1985. godine bilo 223, odnosno vie 53.
Konstituisan je Univerzitet Crne Gore, osnovano Nauno drutvo
Crne Gore, koje je zatim preraslo u CANU, Pobjeda je prela na
dnevno izlaenje, osnovan je sopstveni TV studio i ojaana je radio
mrea, formiran je Leksikografski zavod Crne Gore, Galerija umjet
nosti nesvrstanih zemalja Josip Broz Tito, Univerzitetska biblio
teka u Titogradu, Kulturoki fakultet na Cetinju, Muzika akademija
u Titogradu, Zavod za zatitu spomenika kulture u Kotoru i drugi.314
Realizovan je predvieni program izdavanja i tampanja ud
benika za mlae generacije, formiranjem 1973. godine pri Republi
kom zavodu za unapreenje kolstva Odjeljenja za izdavanje udbe
nika, koje je do kraja 1984. godine izdalo 234 udbenika, prirunika
i lektiru za predkolsko, osnovno i usmjereno obrazovanje.315
Izdavanje univerzitetskih udbenika pokrenuto je 1981. godine
pri izdavakim preduzeima Pobjeda i Univerzitetska rije. Ud
benici za najmlau populaciju, osnovne i srednje kole i studente, iji
su autori bili crnogorski stvaraoci ocijenjeni su uglavnom pozitivno.316
Postignut je, takoe, osjetan rezultat u razvoju kulture pripad
nika albanske narodnosti koji ive u Crnoj Gori. Albanci su u po
menutom periodu dobili asopis za drutvena pitanja, nauku i kul
turu Koha, istoimenu informativnu emisiju na albanskom jeziku
na Radio Titogradu u trajanju od 20 minuta, a jednom nedjeljno i
poluasovnu kola emisiju. U okviru Titogradske tribine izlazio
je podlistak na albanskom jeziku.317
Dolo je i do drugih pozitivnih kretanja u kulturi u pomenu
tom periodu. Objavljeno je 15 monografija i drugih izdanja, kao

314
Aktuelna idejno-politika pitanja samoupravnog drutveno-ekonomskog pre-
obraaja crnogorske kulture i kulture drugih naroda i narodnosti Crne Gore i
zadaci Saveza komunista, U: Jadranka Selhanovi, n. d., 232-233.
315
Isto, 235.
316
Isto.
317
Isto.

142
i nekih kritikih izbora u okviru edicije Lua, to je ipak bilo
nedovoljno.318
I pored toga to su u petnaestogodinjem periodu razvoja
kulture postignuti nesumnjivi rezultati, evidentna je bila pojava da
se stvaralatvo razvijalo bez prave kritike. Kadrovsko siromatvo
u oblasti kritike uslovilo je da gotovo nije bilo kritiar koji bi se
ovim poslom bavili kao jedinim zanimanjem, pa se uzak krug ljudi
javljao u ovoj ulozi. Ti kritiari su povrno, faktografski prezenti
rali injenice, bez zahtjeva i idejno-estetskog vrednovanja, to je
raalo neborbenu, idejno neutralnu apologetsku kritiku. Komunisti
su zahtijevali svestranu, marksistiku valorizaciju stvaralatva, kri
tiku koja e brzo nauno i sa pozicije marksizma da odgovori na
sve pojave nacionalizma koji su dolazili iz beogradske i zagrebake
sredine. U posmatranom periodu dolo je do pojaanog ispoljavanja
nacionalizma. Istraivanja pojedinih pitanja iz dalje i blie kultur
ne i politike istorije Crne Gore snano se politiziraju, tendenciozno
i kvazi nauno se tumae, i koriguju injenice, javljaju se nepri
hvatljiva idejno-politika stanovita. U tom kontekstu agresivnije
se ispoljavaju tendencije svojatanja crnogorskog kulturnog naslea,
nenaunog tumaenja nastanka crnogorske nacije, ak i osporava
nja crnogorske nacionalne samobitnosti. Takve pojave i djelovanja,
naroito sa pozicija velikosrpskog nacionalizma, pojedinih godina
postaju sve prisutnije, sve vie se ispoljavaju u publicistici, sredstvi
ma informisanja i naunim radovima. Takvo shvatanje i djelovanje
ima uporita u Crnoj Gori, mada se najveim dijelom radi o ljudima
iz redova Crnogoraca koji ive i djeluju u drugim sredinama.
konstatuje se u dokumentu Aktuelna idejno-politika pitanja319
Paralelno sa velikosrpskim nacionalizmom javljao se navodno
crnogorski nacionalizam i separatizam, zatvaranja u vlastite na
cionalne okvire, nenauno interpretiranje dogaaja, linosti i stvara
latva iz vlastite prolosti i zanemarivanje potrebe za proimanjem
crnogorske kulture sa kulturama drugih naroda i narodnosti.320
318
Isto.
319
Isto, 239.
320
Isto.

143
 Komunisti su upozorili na jednu prisutnu crnogorsku krajnost
neblagovremenog, stidljivog, esto i povrnog reagovanja na poja
ve negiranja i svojatanja crnogorske kulture i njenih dostignua.321
Oni su priznali da je njihova defanziva u kulturnoj sferi uslo
vila jai prodor destruktivnih snaga i stihije u kulturi i nauci i
postepenu legalizaciju antikomunistikih idejnih opredjeljenja sve
pod parolom slobode stvaralatva ali i sa napadima Saveza komuni
sta na njegov navodni politiki monopol u kulturi322
Nedovoljno reagovanje komunista na pojave nacionalizma u
kulturi uslovilo je, po miljenju komunista, stvaranje praznine koju
su popunile neke druge idejne snage to se najvidnije ispoljilo u
oblasti istoriografije, posebno srpske i to u pokuaju dokazivanja
etnikog pokreta da je bio antifaistiki i da se NOB razvila i po
bjedila na antisrpskoj platformi, pa se uporedo sa tim trailo neko
nacionalno pomirenje.323
I ovom prilikom crnogorski komunisti branili su vrsto svoje
stavove o razvoju i postanku crnogorske nacije, od onih teza koje su
kvazinaunim teorijama po kojima se nacionalna individualnost
Crnogoraca i stvaranje crnogorske nacije nastoji objasniti posebnim
etnikim porijeklom Crnogoraca i formiranje nacionalnih osobeno
sti i nacionalnog identiteta crnogorskog naroda u periodima kada
nijesu postojali uslovi za formiranje nacije.324
Istom energijom komunisti su odbacili unitaristiku veliko
srpsku politiku negiranja crnogorske nacije i upozorili da se borba
protiv jednog vida nacionalizma ne moe voditi sa pozicije drugog
nacionalizma ija je pojava karakteristina ne samo na jugosloven
skom prostoru ve i u Crnoj Gori. Takva politika ne moe dati rezul
tate, kau komunisti, ve stvara jo vee politike i idejne probleme,
unosei konfuziju u redove komunista.
U Savezu komunista Crne Gore postojala je podjela na one
koji kritikuju samo velikosrpski koncept i na one koji samo kritikuju
321
Isto, 340.
322
Isto, 270.
323
Isto, 271.
324
Isto, 273.

144
separatistiki koncept. Ova dva gledita, kau komunisti, egzistiraju
ve 40 godina nakon pobjede socijalistike revolucije 19411945.
godine u kojoj je crnogorski narod potvrdio svoj nacionalni identitet
i svoje nacionalno opredjeljenje.325
Komunisti su ukazali da njihov stav o CNP potvruje bogata
postojea istorijska graa i brojni objavljeni nauni radovi crnogor
skih komunista, publicista i istoriara, dok je komunistiko tumaenje
CNP ugraeno u sve partijske dokumente i teorijski posebno razrae
no u studiji Edvarda Kardelja o slovenakom nacionalnom pitanju.326
Komunisti smatraju da su velikosrpski nacionalisti i crnogor
ski separatisti jedinstveni u napadu na Savez komunista Crne Gore i
na njegov Centralni komitet. Separatisti optuuju Centralni komitet
da ne brani crnogorsku stvar, da paktira sa velikosrpskim nacio
nalistima i podrava unitaristike koncepcije, a velikosrpski nacio
nalisti su optuivali Centralni komitet da podrava separatizam,
ak da se identifikuje sa tim gleditem327
Centralni komitet SK Crne Gore je na pomenutoj sjednici oci
jenio da je crnogorski separatizam u sadanjem trenutku najo
pasniji, ali da treba sa podjednakom odlunou i organizo
vanou (treba) voditi borbu protiv unitaristikih i separatistikih
vidova nacionalizma.328
I pored znaajnih rezultata partijski zadaci u kulturi i nauci
ipak u cjelini nijesu ostvareni. Kapitalna izdanja koja su bila pred
viena nijesu realizovana. Rad na Istoriji Crne Gore nije nastavljen,
a na Istoriji crnogorske knjievnosti, likovne umjetnosti, muzike,
Istoriji SK Crne Gore nije ni zapoet. Neto je uraeno na izdanju
Enciklopedije Crne Gore, ali je to bio samo mali poetni korak na
kojem se stalo, pa to znaajno i veoma potrebno djelo za CNP jo
nemamo. U dokumentu Centralnog komiteta SK Crne Gore o po
menutim kapitalnim izdanjima reeno je: Evidentna je neodlo
na potreba za dugoronim programom tzv. kapitalnih izdanja, bez
325
Isto, 274.
326
Isto, 275.
327
Isto, 276.
328
Isto.

145
ije realizacije nema ni prave marksistike realizacije nae kulturne
batine, ni uspjenog suzbijanja pekulacija o crnogorskoj naciji i
njenoj kulturi.329
U ovom periodu dolo je do bujanja nacionalizma u svim re
publikama i pokrajinama tadanje Jugoslavije. Podstaknut i predvo
en onim snagama koje su bile van Saveza komunista Jugoslavije ili
su se nalazile u njemu i bile njegov sastavni dio, nacionalizam je sve
vie ruio jedan sistem koji se zasnivao na zajednitvu i iji su do
meti u dravnom smislu bili zajednika drava ravnopravnih naroda
i narodnosti i njihova afirmacija. Vrijeme bez politikih potresa za
komuniste je prolazilo i dolazilo novo optereeno nacionalizmom i
neizvjesnim ekonomskim problemima, koje je bilo kobno za komu
nistiku vlast.
Komunisti su na poetku ovog perioda (19801990) ostali bez
svoga voe, Josipa Broza Tita, to je uticalo na jedinstvo komunisti
kog pokreta i na stabilnost drave kojom su upravljali. I pored komu
nistikog zaklinjanja i poslije Tita Tito, to nije bilo dovoljno, jer
su sistem socijalistikog samoupravljanja optereivali razni problemi
koje komunisti nijesu uspjeli da premoste. Bolna taka sistema bila je
ekonomija. Ekonomska kriza je sve vie jaala, dok je dunika kriza
u Jugoslaviji bila sve izraenija, posebno u Crnoj Gori.330
Nezaposlenost je, takoe, rasla u ovom periodu. Tako je,
na primjer, nezaposlenost bila vea 1985. godine za 14.000 nego
1981.331 Jugoslovenski ekonomski sistem koji su kreirali i sprovo
dili komunisti i pored njihovog dugog i upornog nastojanja da ga
dovedu do eljenog cilja nije uspio da se prestroji na trinu eko
nomiju i da osigura svoj opstanak. U takvim tekim ekonomskim
uslovima nacionalizam je lake i bre dolazio do izraaja, to je
konstatovano i na Osmom kongresu SK Crne Gore 1982. godine.332
329
Isto, 236.
330
Stanovnik SFRJ dugovao je 1982. godine 822 USA dolara, a stanovnik Crne
Gore 1566 USA dolara. (Izvjetaj CK SK Crne Gore o ostvarivanju stavova i
odluka VII kongresa SK Crne Gore, Titograd, mart 1982, 36).
331
Isto.
332
Predsjednik Predsjednitva CK SK Crne Gore Vojislav Srzenti je na VIII
kongresu SK Crne Gore kazao da je nacionalizam u porastu i da komunisti

146
 Komunisti Jugoslavije, a samim tim i Crne Gore, nijesu
pronali izlaz iz politike i ekonomske krize, pa je i na Devetom
kongresu SK Crne Gore 1986. godine potvrena opasnost od na
cionalizma koji prijeti da uniti tekovine revolucije i poslijeratnu
izgradnju socijalistikog samoupravnog sistema.333
Nacionalisti su atakovali na ustavna rjeenja iz 1974. godine
kada su republike i pokrajine dobile vie prava u rjeavanju pitanja
znaajnih za njihov dalji samostalni razvoj. Pod izgovorom da su
se republike i pokrajine potpuno osamostalile i postale drave u dr
avi, srpski nacionalisti su traili preureenje vlasti u Jugoslaviji u
kojoj bi Srbija i srpska nacija imali drugaiji tretman i u kojem bi se
Republika Srbija jae i bolje povezala, a ne djelila na tri dijela (Sr
bija, Vojvodina, Kosovo i Metohija).334 Zahtjev srpskih akademika
implicirao je, dakle, promjenu odnosa u organizaciji jugoslovenske
federacije i u Republici Srbiji. Sve je to imalo za posljedicu bujanje
nacionalizma.
U takvim optim jugoslovenskim uslovima crnogorski ko
munisti su se 1986. godine susreli sa jo jednim tumaenjem cr
nogorskog nacionalnog pitanja koje se nije podudaralo sa njiho
vim ve due utvrenim stavom. Autor knjige Crnogorci o sebi
(od vladike Danila do 1941) prilog istoriji crnogorske nacije,
Batri Jovanovi, komunista, uesnik NOR-a, ambasador SFRJ,
pisac knjige Komunistika partija Jugoslavije u Crnoj Gori
19191941, poznati javni radnik, dokazuje srpsko porijeklo cr
nogorske nacije analizirajui dokumenta, zapise i izjave samih
Crnogoraca to su rekli o sebi od vladike Danila do 1941. godine.
Kako tvrdi Jovanovi Crnogorci su u pomenutom periodu izriito
pisali i govorili da su Srbi i to najbolji Srbi. Po miljenju Jovano
via preci dananjih Crnogoraca osjeali (su se) Srbima i to

moraju povesti odlunu borbu protiv te opasnosti koja podriva temelj vlasti
i drave (Osmi kongres SK Crne Gore, referat Voja Srzentia, Pobjeda 28.
IV 1982, str. 3).
333
Deveti kongres Saveza komunista Crne Gore, dokumenta, Titograd, 1986, str.
40-41.
334
Memorandum Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd, 1986.

147
najistijim i najboljim: jer su se najdue i najkrvavije borili protiv
Turaka, a za opstanak i nacionalno osloboenje cijelog srpskog
naroda.335
Batri Jovanovi neto dalje u svojoj knjizi kae da se
poetkom ovog vijeka (XX vijeka B. M.) samo etvrtina pre
daka dananjih Crnogoraca osjeala Srbima.336 to protivrjei
onome to je ranije rekao da su se Crnogorci sve do 1941. godine
smatrali Srbima. Prema tome, na osnovu onoga to je napisao u
svojoj knjizi Jovanovi je poetak formiranja crnogorske nacije
datirao u 1941. godinu, a do tada Crnogorci su se osjeali Srbima
i tako se pisali. Ali ne svi, kae Jovanovi, jer jedan dio koji je na
seljavao etiri nahije ne vodi porijeklo od Srba ve od Crnogora
ca. Jovanovi ne negira postojanje crnogorske nacije, ali kae da
jedan manji dio (treina) dananjih Crnogoraca vue svoje pori
jeklo iz dalje prolosti, a drugi vei dio (dvije treine) ima srpsko
porijeklo. Zatim i jedni i drugi 1941. godine formiraju crnogorsku
naciju, kada Jovanovi zavrava sa citatima crnogorskih linosti
to su kazali o sebi.
Jovanovi u uvodu knjige polemie sa stavovima Sava Brkovi
a o postanku crnogorske nacije i njenom etnogenetskom porijeklu.
Jovanovieva knjiga je izazvala interesovanje komunista
Crne Gore. Prvo se u Pobjedi 11. X 1986. godine pojavio pri
kaz Jovanovieve knjige koji potpisuje Milorad Bokovi. Tekst
Bokovia sa naslovom U slubi zadate teze ukazuje na to da
Jovanovi iznosi svoje stavove da bi pripremio itaoca na jedan
strogo usmjereni ugao posmatranja citata.337 Bokovi dalje kae
da su ti citati istrgnuti i paljivo odabrani iz sadraja objavljenih
dokumenata i drugih zapisa predaka dananjih Crnogoraca. Autor
prikaza negira Jovanovievu tvrdnju da se u Crnoj Gori iri mr
nja prema srpskom narodu objavljivanjem raznih knjiga i teksto
va crnogorskih autora koji piu o CNP. Jovanovi kae da ti pisci,
335
Batri Jovanovi, Crnogorci o sebi (od vladike Danila do 1941) prilog isto-
riji crnogorske nacije, Beograd, 1986, 17.
336
Isto, 56.
337
Pobjeda, 11. X 1986, str. 1.

148
Savo Brkovi i piro Kulii i drugi, imaju podrku Centralnog
komiteta SK Crne Gore. Bokovi to ne prihvata ve kae da su
kritike knjiga Kuliia i Brkovia izreene bez ikakvih boleivosti
i date su kritike naune i politike ocjene.338 Bokovi se pita
zato Jovanovi nije citirao izjave crnogorskih komunista izmeu
dva svjetska rata o CNP i zato je skratio citat iz teksta Josipa Broza
Tita koji je objavljen 1942. godine pod naslovom Nacionalno pita
nje u Jugoslaviji u svjetlosti narodnooslobodilake borbe.
Na Bokoviev prikaz Jovanovieve knjige reagovao je njen
autor, iako je to neuobiajeno. Reakcija je objavljena u Pobjedi 1.
XI 1986.
Odgovorima Jovanovia Bokoviu, a zatim Bokovia Jova
novia, neemo se baviti jer oni ne sadre nove i bitnije injenice,
ve ponavljaju poznate i izreene u prethodnim polemikama ili u
knjizi Jovanovia, o kojoj smo ve govorili.
Meutim, Batri Jovanovi je jo jednom potvrdio svoje ne
slaganje sa stavovima Saveza komunista Crne Gore o postanku cr
nogorske nacije. U beogradskom nedjeljniku Intervju, neposred
no po izlasku njegove knjige Crnogorci o sebi, izjavio je da nije
bilo nikakvih razgovora o izdvajanju Crnogoraca kao posebne na
cije sve do Brionskog plenuma CK SK Jugoslavije 1966. godine i
da od tada poinje aktivnost raznih separatista u Jugoslaviji, pa i
crnogorskih nacionalista, i da je crnogorska nacija djelo odluke
Partije339 i Kominterne. Odluke Brionskog plenuma Jovanovi je
ocijenio, presudnim za destabilizaciju Jugoslavije, to je uticalo da
ga crnogorski komunisti svrstaju u unitariste jer je za pozicije uni
taristike ideologije.340
Savez komunista Crne Gore preko svojih najviih organa
ocjenio je knjigu Batria Jovanovia Crnogorci o sebi da
teti ukupnoj politikoj klimi u Republici i u zemlji (SFRJ B. M.)

338
Isto.
339
Neprihvatljivi stavovi Batria Jovanovia, Pobjeda 17. XII 1986, str. 7.
340
Isto, Izlaganje Vesne Karadi-Perovi, lana Predsjednitva CK SK Crne
Gore na zajednikoj sjednici komisija CK SK Crne Gore koja je prenijela
navedene ocjene Predsjednitva CK SK Crne Gore.

149
i da unosi konfuziju meu lanove Saveza komunista i u iroj
politikoj javnosti.341
Jovanovieve tvrdnje da tekstovi sa nacionalistiko-separa
tistikom sadrinom objavljeni u Crnoj Gori, iji su autori crno
gorski intelektualci, dobijaju zvaninu, odnosno poluzvaninu
podrku najviih organa SK Crne Gore, negira i Vesna Karadi-Pe
rovi, lan Predsjednitva CK SK Crne Gore, kao to je to ve ui
nio, kako smo vidjeli, i Milorad Bokovi.342
Knjigom Batria Jovanovia Crnogorci o sebi bavilo se
Predsjednitvo CK SK Crne Gore u proirenom sastavu na sjednici
odranoj krajem februara 1988. godine.343 Rasprava je voena o na
cionalizmu uopte (hrvatskom, albanskom, muslimanskom, slove
nakom), koji se u tom periodu sve jae ispoljavao, i o dva pogleda
dvije grupe nacionalista na CNP velikosrpskom i crnogorskom
etnogenetikom koje su izmeu sebe vodile viegodinju polemiku.
Jovanovieva knjiga, po ocjeni uesnika u raspravi, kao i knji
ga Sava Brkovia Etnogenezofobija prilog kritici velikosrpstva,
o kojoj emo u nastavku ovog rada govoriti, okupile su svojim su
protnim stavovima o CNP one snage iji su stavovi nenauni i poli
tiki neprihvatljivi.
Nacionalisti, kau komunisti, ne doprinose rjeavanju naci
onalnog pitanja nego se nacionalnim pitanjem slue kao sredstvom
svoje smiljene manipulacije drutvenih snaga koje proizvode na
cionalizam, koje iza njega stoje.344 Izmeu ova dva nacionalizma
velikosrpskog i crnogorskog, smatraju komunisti, nema stvarnog
konflikta jer su im bitne stvari zajednike: slue se istom meto
dom zakljuivanja, oba osporavaju postojanje crnogorske nacije:
velikosrpski nacionalisti direktno, crnogorski nacionalisti indi
rektno, oni jedan drugom osmiljavaju pravo na postojanje.345
341
Pobjeda, 17. XII 1986, str. 7, Neprihvatljivi stavovi Batria Jovanovia,
izvod iz diskusije Vesne Karadi-Perovi, na zajednikoj sjednici Komisija
CK SK Crne Gore.
342
Isto.
343
Stvaranje, br. 4 1988, str. 409418.
344
Nacionalizam uzroci, oblici i posljedice, Stvaranje, br. 4, 1988, str. 410.
345
Isto.

150
 Velikosrpski nacionalisti, ili kako su ih komunisti nazvali ta
kozvani antietnogenetiari, kojima je pripadao i Batri Jovanovi,
eljeli su po svaku cijenu da dokau to pozniji nastanak crnogor
ske nacije, a u najekstremnijem vidu negiraju i samo njeno postoja
nje. Krunski dokaz za svoje tvrdnje trae u zajednikom etnikom
porijeklu Srba i Crnogoraca, pa poto su etniki isto ne mogu biti
nacionalno razliiti. Time, u stvari, i sami dolaze na etnogenetski
prilaz nacionalnom pitanju.346 Za crnogorske etnogenetiare komu
nisti kau da negiraju etniku povezanost dva naroda crnogorskog
i srpskog i da po svaku cijenu ele da dokau etniku autohtonost
postanka crnogorske nacije i to u to daljoj prolosti.
Komunisti upozoravaju na iste politike ciljeve i velikosrba i et
nogenetiara da ele drugaije ureenje Jugoslavije i odnosa naroda
i narodnosti u njoj.347 I jedni i drugi, i velikosrbi i crnogorski nacio
nalisti, smatraju komunisti, predstavljaju se kao borci za sprovoenje
politike SKJ i SK Crne Gore o crnogorskom nacionalnom pitanju.
Crnogorski komunisti upozoravaju srpske nacionaliste i cr
nogorske etnogenetiare da su zanemarili stav komunista da nacija
nastaje drutveno-istorijskim procesima koji se javljaju kada se za
to stvore drutveno-istorijski uslovi, a to je vrijeme poetka kapita
listike robne proizvodnje.
Tvrdnje Batria Jovanovia da 1918. godine nije postojala cr
nogorska nacionalna svijest ni crnogorska nacija i da je nacionalno
osjeanje Crnogoraca bilo dvojako i da su oni u isto vrijeme pripad
nici i srpske i crnogorske nacije osuene su od Predsjednitva CK
SK Crne Gore nacionalistikim i opasnim za jedinstvo jugosloven
ske zajednice.
Komunisti su ukazali i na svoje propuste u reagovanju na na
cionalistike pojave u svojim redovima, pa su kazali: da nikada u
Crnoj Gori nijesmo napravili dovoljno otru, preciznu i jasnu dife
rencijaciju izmeu komunista i nacionalista, protagonista i zatitni
ka nacionalizma obje provenijencije (separatistikog crnogorskog i
velikosrpskog) kojih je bilo na svim nivoima nae organizovanosti
346
Isto.
347
Isto.

151
i da nikada nijesmo uli u dijalog sa nekim sreditima, centrima
nacionalizma u Crnoj Gori, iako svaki od nas pojedinano vrlo do
bro zna gdje se nalaze i koji je njihov personalni sastav.348
Knjigu Batria Jovanovia kritikovao je i Savo ekari, sekretar
Predsjednitva CK SK Crne Gore u intervjuu beogradskom nedeljni
ku Danas, koji je prenijela Pobjeda 18. marta 1988. godine.349 e
kari je kazao da sa knjigom B. Jovanovia nije napravljen nikakav
izuzetak. O njoj, a posebno o nekim istupima B. Jovanovia u tampi,
ozbiljno se i studiozno raspravljalo u vie tijela Centralnog komiteta,
pa i u Predsjednitvu CK SK Crne Gore.350 ekari je ukazao na jed
nu crnogorsku specifinost koju drugi jugoslovenski narodi nemaju i
o kojoj ne moraju da brinu. Ta posebnost se, po ekariu, ispoljava
unutar istog naroda javljaju dva meusobno suprotstavljena naciona
lizma velikosrpski i crnogorski, koji meusobno ratuju na uskoj i
jednostranoj interpretaciji etnikog porijekla Crnogoraca.351
I druga knjiga, Sava Brkovia Etnogenezofobija, prilog kri
tici i velikosrpstva, objavljena na Cetinju 1988. godine, izazvala je
kao i prva interesovanje komunista Crne Gore. Brkovi kae da je
njegova knjiga odgovor Batriu Jovanoviu koji je elni eksponent
velikosrpstva, iji je zadatak da novom srbizacijom Crnogora
ca radi oivljavanja starih, drutveno, nauno i ideoloko-politiki,
ve poodavno, prevazienih ideja, koje su, objektivno, u funkciji re
stauracije predratne troplemenske Jugoslavije, odnosno velikosrp
sko-birokratske socijalne i nacionalne dominacije i hegemonije.352
Brkovi, kao i njegovi prethodnici komunisti, o emu smo ve
pisali, zamjera Jovanoviu da niim ne potvruje i ne dokazuje
unaprijed prihvaene velikosrpske teze i koncepcije: vie je rastrga
ni skup citata i izvoda, koji su istrgnuti iz svog istorijskog konteksta,
jednostrano i mehaniki nabacani, bez kritikog objanjenja cilja i
348
Isto, str. 415. Rije u raspravi dr Radovana Radonjia na pomenutoj sjednici
Predsjednitva CK SK Crne Gore.
349
Pobjeda je objavila na strani 2 dio odgovora Sava ekaria na pitanja ne
djeljnika Danas pod naslovom Neprihvatljive poruke.
350
Pobjeda, 16. III 1988, str. 2.
351
Isto.
352
Savo Brkovi, Etnogenezofibija, prilog kritici velikosrpstva, Cetinje 1988, 31, 32.

152
smisla njihovih nosilaca, tendenciozno centriranih u slubi zadate
teze, zlonamjerno nepotpuni i isjeckani, pa ak i preinaeni.353
Brkovi dalje konstatuje da se Batri Jovanovi kameleonski
ukriva iza partijskih stavova, ali da u partijskim dokumentima
nema dokaza za temeljnu velikosrpsku tezu da je crnogorska naci
ja, iz srpskog naroda i da se partija nije bavila istorijom nastanka
nijedne jugoslovenske nacije, pa ni crnogorske.354
Na uporeenje Batria Jovanovia da etnogenetiari imaju iste
stavove o CNP kao Sekula Drljevi i Savi Markovi tedimlija, Br
kovi odbacuje i kae: Nai (etnogenetiari B. M.) javno poznati
stavovi o samobitnosti crnogorske nacije, odnosno o njenoj autohto
noj etnogenezi nemaju nikakve veze sa stavovima Sekule Drljevia i
Savia Markovia.355 On zatim objanjava stav etnogenetiara da su
Srbi i Crnogorci u prolosti, kao susjedi, imali mnogo zajednikog,
ali im to nije smetalo da se etniki samostalno razvijaju.356 Brkovi
kritikuje Jovanovievo tumaenje ujedinjenja Crne Gore i Srbije
1918. godine, pa kae: Nijesu bjelai radili na ujedinjenju, ve na
prisajedinjenju Crne Gore i Srbije i to uz pomo okupacionih tru
pa.357 Za Jovanovievu tvrdnju da su se zelenai borili za samostal
nu Kraljevinu Crnu Goru pod dinastijom Petrovia, Brkovi kae da
su zelenai bili za jugoslovensku zajednicu, ali pod uslovom da u nju
uu kao ravnopravan inilac sa ostalim jugoslovenskim narodima.
Jovanovieva tvrdnja da je KPJ pod uticajem Kominterne,
zauzela gledite da postoji posebna crnogorska nacija, nastala, kao i
srpska nacija, iz srpskog naroda, Brkovi je odbacio i kae: Nije
Komunistika partija Jugoslavije zauzela stav, ve je konstatovala
i priznala stvarno postojanje crnogorskog nacionalnog bia, kojeg
su neosnovano nijekali, do genocida, bjelai i velikosrpska hege
monistika klika.358

353
Isto, 33.
354
Isto, 35.
355
Isto, 39.
356
Isto, 39.
357
Isto, 44.
358
Isto, 45, 46.

153
 Osim ovih spornih stavova sa Batriem Jovanoviem o CNP,
Brkovi je postavio i pitanje jezika kojim govore Crnogorci. Brko
vi smatra da je Pitanje jezika bilo koje nacije, pa i njegovog nazi
va, nije samo usko-struno, lingvistiko, ve i ire drutveno, idejno
i ideoloko-politiko pitanje, to izrino utvruje savremena socio
lingvistika, koja problem stavlja u istu ravan sa ostalim elementima
nacionalne ravnopravnosti.359 Poto se pobunio protiv Jovanovie
vog porobljavanja crnogorskog jezika kroz ekavizaciju njegovog
izgovora u udbenicima, cenzuri enciklopedijske jedinice o Crnoj
Gori i izjave dr Vladimira Bakaria, visokog partijskog funkcionera
SK Hrvatske, da Crnogorci govore crnogorskim jezikom, Brkovi
je zatraio da se jezik kojim govore Crnogorci nazove crnogorskim
jezikom.
Crnogorski komunisti na sjednici svog visokog foruma Pred
sjednitva CK, odranoj krajem februara 1988. godine, raspravljali
su o knjizi Sava Brkovia Etnogezofobija, prilog kritici velikosrp
stva. U raspravi o CNP i o uzrocima i oblicima nacionalizma, koji
je u to vrijeme bio sve agresivniji, govorili su: dr Miljan Radovi,
predsjednik Predsjednitva CK, dr Krsto Kilibarda, Radivoje Brajo
vi, Vidoje arkovi, Veselin uranovi, dr Radovan Radonji, dr
Jovan Bojovi, Velisav Vuksanovi, Dragan Vukevi, Vesna Ka
radi-Perovi, Milija Stanii, Isak Kalpaina, Ramiz Bambur, dr
Avdul Kurpejovi i Savo ekari.360
Poslije IX kongresa Saveza komunista Crne Gore nije urae
no sve ono to je bilo predvieno, a bilo je neophodno i nuno da
se uradi na unapreenju i odbrani CNP. U takvim uslovima koji su
pogodovali jaanju nacionalizma crnogorskog i srpskog, pojavila
se knjiga Sava Brkovia, konstatovano je na poetku sjednice ovog
visokog partijskog tijela.361

359
Isto, 162.
360
Stvaranje, br. 4, 1988, str. 409418, Nacionalizam uzroci, oblici i poslje-
dice.
361
Isto, str. 409, uvodna rije dr Miljana Radovia, na sjednici Predsjednitva CK
SK Crne Gore.

154
 Predsjednitvo je ocijenilo knjigu Sava Brkovia i stavove et
nogenetiara o CNP da imaju dublje motive da rasuivanje presele
sa nacionalnog terena na emotivni, porivski podsvjesni i da oni
(etnogenetiari B.M.) nastoje da okupe naciju oko sebe da obra
zuju nacionalni pokret.362
Naglaeno je da stavovi etnogenetiara o CNP ne mogu dove
sti u pitanje etniku bliskost sa srpskim narodnom niti postojanje
crnogorske nacije.363
Za knjigu Sava Brkovia reeno je na sjednici Predsjednitva
CK da ponovo reafirmie nemarksistiki etnogenetski pristup cr
nogorskoj naciji sa svim negativnim posljedicama takve politizacije
etnikog fenomena. U toj knjizi se, izmeu ostalog, neodgovorno
politiki napada jedan broj naih istaknutih kadrova koji se protive
etnogenetskom pristupu crnogorskom nacionalnom pitanju.364
Hipertrofiranjem etnikog momenta u tumaenju CNP od
strane autora knjige Etnogenezofobija stvara se privid kako je
crnogorsko nacionalno pitanje jo uvijek otvoreno, kako su nacio
nalna sloboda i samobitnost crnogorskog naroda ugroeni od Srba
ili od nekog drugog i u dananjoj Jugoslaviji,365 reeno je na sjed
nici Predsjednitva.
Brkovieva knjiga jo jednom je ocijenjena od strane visokog
predstavnika Saveza komunista Crne Gore, njenog sekretara Pred
sjednitva CK Sava ekaria, koji je rekao: Mi ne dovodimo u po
tanje one njene djelove (Brkovieve knjige B. M.) koji polaze od
nekih nepobitnih istorijskih injenica. Ne dovodimo takoe u pitanje
etnogenezu kao naunu disciplinu, ona je prisutna i drugdje, recimo
kod nas u Hrvatskoj, i niko nema nita protiv da postoji i da se razvija.
Ali u ovom sluaju sporna je osnovna teza Brkovieve knjige da je
etnogeneza osnovni bitni kriterijum za utvrivanje identiteta crnogor
ske nacije, a to, uvjereni smo nije prihvatljivo jer vue u prolost.366

362
Isto, rije dr Krsta Kilibarde.
363
Isto, str. 409-410.
364
Isto, str. 412, izlaganje Vidoja arkovia.
365
Isto.
366
Pobjeda, 16. III 1988, str. 2, Neprihvatljive poruke.

155
 Crnogorski komunisti su politiki osudili zagovornike etno
genetikog metoda u tumaenju crnogorskog nacionalnog pitanja,
meu kojima je bio i Savo Brkovi, nacionalistima koji su nanijeli
veliku tetu i koji su podstakli meunacionalnu konfrontaciju i po
gorali meunacionalne odnose.
Burna polemika voena izmeu dva istaknuta partijska radni
ka i funkcionera, uesnika Narodnooslobodilakog rata i poslijerat
na dravna zvaninika Sava Brkovia i Batria Jovanovia, koji su
imali i svoje istomiljenike, izazvala je, kao to smo vieli, snanu
reakciju crnogorskih komunista, koji nijesu eljeli da neko pokree
pitanje o crnogorskoj individualnosti za koju su crnogorski komu
nisti smatrali da je priznanje crnogorske nacije od KPJ i njen razvoj
u socijalistikom periodu njihovo djelo i, kao dogmate, uvali su to
svoje djelo kao neprikosnoveno, u koje ne treba niko da se mijea.
Crnogorski komunisti, s druge strane, smatrali su da u vrijeme te
ke ekonomske i politike krize, koja ih je pratila posljednjih deset
godina, ne treba da im neko na lea natovari jo jedan problem,
kakav je bio CNP. Kad su komunisti pristupili da rijee to pitanje,
ono je bilo iznueno, jer su javna polemika i objavljene knjige tra
ili da oni svim raspoloivim argumentima brane svoje stanovite o
postanku i razvoju crnogorske nacije.
Komunisti su pustili da se vodi rasprava o CNP, ali su se od
mah ukljuili u nju da odbrane svoje stavove o vremenu postanka
crnogorske nacije i njenom dualistikom porijeklu i, naravno, da
onemogue nacionalistima crnogorskim i srpskim da oni okupe
snage i preuzmu rjeavanje ovog pitanja, koje je za komuniste bilo
par ekselans politiko pitanje.
Vrijeme koje je nastupilo nije bilo naklonjeno komunistima.
Snana ekspanzija nacionalizama u republikama i pokrajinama ta
danje Jugoslavije i ekonomska i politika kriza koja je vladala po
sljednjih deset godina (19801990), koju komunisti nijesu rijeili,
donijela je poraz komunista, gubitaka vlasti, i to upravo u prvom
redu od nacionalistikih snaga inspirisanih velikosrpskom me
morandumskom ideologijom Srpske akademije nauka i umetnosti
nacionalnog i dravnog okupljanja srpskog naroda. Kraj vlasti (cr
156
nogorskih) komunista doao je ve u januaru 1989. godine, kad je
komunistiko rukovodstvo Crne Gore, pod pritiskom masovnih de
monstracija graana u Titogradu, inspirisanih sa strane, u takozva
noj AB revoluciji, podnijelo ostavku. Tako su nacionalistike snage
na nivou Jugoslavije zamijenile bratstvo i jedinstvo, ostvareno za
jednikom borbom jugoslovenskih naroda protiv faizma u Drugom
svjetskom ratu, sa krvavom oruanom borbom izmeu tih istih na
roda. Jugoslovenska drava uskoro je rasparana i od tadanjih re
publika stvorene su samostalne drave Slovenija, Hrvatska, Bosna
i Hercegovina i Makedonija, a neto kasnije Srbija, Crna Gora i
Kosovo od bive Socijalistike Pokrajine Kosovo.
Ovo je sve to su komunisti Crne Gore ostavili zapisano o
njihovom bavljenju CNP. Da li su komunisti na nekim sastancima i
nekim partijskim organima razgovarali o CNP, to nam nije poznato.
Narodnu izreku Ono to nije zapisano nije se ni dogodilo mi smo
ispotovali.

157
 Marko Orlandi (1930), Radovan Radonji (1936),
predsjednik CK SK CG doktor i profesor univerzite
ta, lan CK SKJ

Savo ekari (1935), Vojislav Srzenti (1934),

sekretar Predsjednitva predsjednik CK SK CG
CK SK CG

158
 Marko padijer (1938), Svetozar Durutovi
publicista, lan Predsjedni (19362009), publicista, lan
tva CK SK CG Predsjednitva CK SK CG

Vesna Karadi-Perovi Budislav oki

(1958), doktor ekonomskih (19251979), publicista,
nauka, lan Predsjednitva visoki partijski i dravni
CK SK CG rukovodilac Crne Gore

159
 Miljan Radovi Milo Kralj
(19332015), doktor nauka i (19332007), knjievnik,
profesor univerziteta, predsjed lan CK SK CG
nik Predsjednitva CK SK CG

Olga Perovi Nenad Buin

(19322017), lan CANU i (19342013), lan Predsjed
CK SK CG nitva CK SK CG

160
Mauzolej Njegou na Lovenu

161
 SOCIJALNA (OBRAZOVNA) BAZA KOMUNISTA
CRNE GORE I MOGUNOSTI NAUNOG TUMAENJA I
OBLIKOVANJA CRNOGORSKOG NACIONALNOG PITANJA

Socijalni sastav bilo koje politike partije veoma je vano po

litiko pitanje, jer od njega zavisi ostvarivanje njene misije. Komu
nisti su kao avangarda radnike klase bili najzainteresovaniji da u
svojim redovima imaju to vie radnika. Savez komunista Jugosla
vije, a time i Savez komunista Crne Gore, rukovoen svojim istorij
skim iskustvom i iskustvom svjetskih komunistikih pokreta, stalno
je nastojao da pobolja svoju socijalnu strukturu prijemom veeg
broja radnika. Zato je i normativno, u svojim statutima, definisao
svoju socijalnu strukturu.
Za nas su interesantne socijalne, obrazovne grupacije seljaci
i intelektualci (slubenici, aci, studenti i lanovi sa fakultetskom
naobrazbom) da bi vidjeli moguu stvaralaku, naunu, intelektu
alnu bazu koja je mogla pristupiti sa naune take tumaenju CNP.
Kakav je odnos tih snaga bio u viegodinjem periodu vladanja ko
munista Crne Gore i da li je dosta skroman broj intelektualaca u
SK mogao nauno ostvariti i objasniti CNP. Mora se naglasiti da su
skoro svi obrazovni ljudi (sa fakultetom i sa naunim zvanjima) bili
lanovi komunistike organizacije. Vidjeli smo kako su se i kada su
se naune i obrazovne institucije u Crnoj Gori formirale. Sve su to
jaki indikatori koji su uticali na formulisanje CNP. Da li su komu
nisti objektivno mogli pristupiti naunom tumaenju CNP pri ta
kvom stanju razvoja nauke kad su tek ezdesetih godina XX vijeka
postavljeni prvi temelji naunih ustanova i formirani prvi kadrovi
naunika koji bi trebalo da daju odgovore o CNP.
Kada pogledamo podatke o brojnosti i strukturi lanstva ko
munistike organizacije Crne Gore, koje su nii organi sreski ili op
tinski komiteti u prvo vrijeme dostavljali viim organima, a kasnije
163
izvjetaje o radu Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore
izmeu dva kongresa, uoava se velika dominacija broja zemljorad
nika (seljaka) u odnosu na veoma malu zastupljenost intelektualaca
u periodu 19451954. godine.367
Tabelom emo prikazati socijalnu strukturu lanstva SK Crne
Gore 19451981. godine i to ukupno brojno stanje i po grupacijama
seljaka (zemljoradnika), radnika i intelektualaca (slubenika, stude
nata, aka) i po kolskom obrazovanju 19481953. godine do kada
partijska statistika iskazuje te podatke.

TABELA br. 1

Intele kolsko obrazovanje

Seljaci Radnici
Godina Ukupno ktualci
% % Bez Osnovna Srednja
% Fakultet
kole kola kola
1945. 3.596 67,00 9,00 21,00 --- --- --- ---
1946. 7.269 69,60 11,80 15,00 --- --- --- ---
1947. 8.017 70,80 12,20 12,30 --- --- --- ---
1948. 16.134 71,00 12,60 15,80 5,30 72,70 9,80 1,10
1949. 15.814 57,40 13,80 26,50 7,10 70,80 20,10 1,04
1950. 17.214 60,00 14,40 22,90 6,80 70,60 16,50 1,20
1951. 20.032 57,50 15,80 22,30 7,20 68,60 22,50 1,20
1952. 21.581 53,50 18,20 23,13 6,50 68,40 23,10 1,40
1953. 22.407 45,40 19,80 26,20 6,00 67,80 24,20 1,40
1954. 21.690 40,60 21,60 28,00 --- --- --- ---
1955. 21.314 35,60 24,60 29,90 --- --- --- ---
1956. 22.576 31,00 25,50 32,40 --- --- --- ---
1957. 25.100 27,90 27,22 31,50 --- --- --- ---
1958. 26.733 24,60 27,40 31,00 --- --- --- ---
1959. 27.860 23,70 28,90 34,50 --- --- --- ---
1960. 30.159 20,80 31,10 35,40 --- --- --- ---
1961. 31.765 19,60 32,60 35,90 --- --- --- ---
1962. 32.727 17,60 32,70 26,80 --- --- --- ---
1963. 33.289 16,90 31,90 37,20 --- --- --- ---

367
Opirnije Branislav Marovi, Rast i struktura lanstva KP Crne Gore 1945
1953, Praksa, br. 3, 1982, 125-137, Rast i struktura lanstva Saveza komu-
nista Crne Gore 1954-1981, Praksa, br. 4, 1982, 117135.

164
1964. 34.601 14,80 32,70 37,40 --- --- --- ---
1965. 35.284 14,50 32,40 35,90 --- --- --- ---
1966. 36.168 14,10 32,20 35,60 --- --- --- ---
1967. 35.818 14,30 29,80 34,10 --- --- --- ---
1968. 40.850 14,00 28,40 8,40 --- --- --- ---
1969. 40.876 14,30 28,60 9,50 --- --- --- ---
1970. 38.016 11,80 27,70 11,70 --- --- --- ---
1971. 38.168 11,70 27,60 11,90 --- --- --- ---
1972. 38.067 15,50 27,70 11,10 --- --- --- ---
1973. 41.134 19,20 26,60 10,90 --- --- --- ---
1974. 45.130 9,40 26,90 10,40 --- --- --- ---
1975. 48.930 8,80 27,20 10,60 --- --- --- ---
1976. 53.424 8,30 26,80 11,00 --- --- --- ---
1977. 58.674 6,00 26,20 10,70 --- --- --- ---
1978. 64.274 7,80 25,70 10,50 --- --- --- ---
1979. 67.704 7,40 25,50 10,60 --- --- --- ---
1980. 72.463 7,20 25,70 10,50 --- --- --- ---
1981. 73.139 5,70 27,40 12,10 --- --- --- ---

U periodu 19451955. godina seljaci su inili veinu lanstva,

ali se od 1956. godine procenat njihovog uea stalno smanjuje da
bi 1981. godine iznosio svega 5,70%. Procenat uea intelektuala
ca u posmatranom periodu od 37 godina pokazuje nestalan porast
od 1945. do 1967. godine, a u periodu od 1968. do 1981. godine
dolo je do pada tog procenta. Uee radnika u ukupnom broju
lanova Partije u posmatranom razdoblju imalo je skoro stalan po
rast sve do 1967. godine kada taj trend opada da bi se 1981. godine
zadrao na 27,40%. Ukupan broj lanova KP/SK Crne Gore takoe
pokazuje nestalan porast. Pa se tako u pojedinim godinama kao u
1949, 1954, 1955, 1967, 1970, 1971, 1972. smanjuje broj lanova u
odnosu na prethodne godine. Opadanje broja lanova KP Crne Gore
u 1949. godini vezano je za donoenje Rezolucije Informacionog bi
roa nekih komunistikih partija o stanju u KPJ, u junu 1948. godine
i ekonomsku blokadu Jugoslavije od strane zemalja komunistikog
bloka. U KPJ dolo je do diferencijacije i pojave pristalica Rezolu
cije Informbiroa, koji su bili iskljueni iz lanstva, to je uticalo na
smanjenje broja lanova.
165
 Za ostala opadanja broja lanova u pojedinim godinama moe
se rei da je do njih dolo zbog unutranjih politikih previranja u
Savezu komunista Jugoslavije i u jugoslovenskom drutvu.
Naa panja je u ovom sluaju usmjerena ka tome kako su in
telektualci fakultetski obrazovani lanovi zastupljeni u crnogorskoj
komunistikoj organizaciji u posmatranom periodu. Na ovo pitanje
je tee odgovoriti jer je zvanina partijska statistika pod kategorijom
Intelektualci vodila slubenike, u koje je ubrajala sve strune kadro
ve, pa i one koji su bili neposredno povezani sa procesom proizvod
nje, zatim ake, studente i lanove sa fakultetskim obrazovanjem.
Poto je ta statistika u periodu 19481953. godina iskazivala sta
nje lanstva i na osnovu kolskog obrazovanja (fakultetskog), onda
emo kao orijentaciju uzeti te rezultate. Ako se u toku est godina
procenat lanstva sa visokim obrazovnim statusom kretao od naj
manjeg 1,04% do najveeg 1,40%, onda moemo pretpostaviti da je
taj procenat u narednom periodu takoe bio skroman. U kategoriji
visokoobrazovanih lanova vjerovatno je bio najvei broj onih koji
nijesu pripadali humanistikim naukama, jer je tadanja partijska, a
time i drutvena, orijentacija bila prema prirodnim naukama poto
su to bile realne potrebe jer je industrijalizacija i izgradnja velikih
industrijskih kombinata bila oznaena i ozvaniena najboljim i naj
brim putem razvoja drutva. Prema tome, partijska baza iz koje se
moglo oekivati nauno valorizovanje CNP i dobijanje kvalitetnog
i cjelovitog naunog proizvoda bila je skromna. Naunik dr Pavle
Mijovi, kako smo vidjeli, upravo je upozoravao, kada su se osni
vali fakulteti u Crnoj Gori, na pogrean put otvaranja prvo tehnikih
fakulteta umjesto filozofskog koji bi stvarao kadrove za prouava
nje crnogorske prolosti i koji bi mogli zatiti crnogorsko kulturno
nasljee od prisvajanja i pogrenog tumaenja.

166
 CNP PREMA POPISIMA STANOVNITVA
I GLASANJA NA VIESTRANAKIM
PARLAMENTARNIM IZBORIMA 2002. I 2006. GODINE

Poslije socijalistikog perioda 19451989. godina i vladavi

ne KP/SK Crne Gore dolo je do smjene komunistike jednopar
tijske vlasti uvoenjem viepartijskog sistema. Osnovane su poli
tike stranke: Liberalni savez Crne Gore, u januaru 1990. godine,
Narodna stranka, u maju 1990, Socijalistika partija, u julu 1990,
odnosno od 27. jula Socijaldemokratska partija reformista, zatim
su osnovane Partija socijalista, Stranka nacionalne ravnopravnosti i
Nezavisna organizacija komunista. Na elu Saveza komunista Crne
Gore doli su neokomunisti koji su tzv. Antibirokratskom revoluci
jom oborili viedecenijsku vlast komunista.
Na prvim viestranakim izborima odranim 9. decembra
1990. godine Savez komunista Crne Gore je od ukupnog broja od
125 poslanika, osvojio 83 mandata, Savez reformskih snaga Jugo
slavije (koalicija Liberalnog saveza, Socijaldemokratske partije,
Partije socijalista, Nezavisne partije komunista, Stranke nacional
ne ravnopravnosti) 17, Narodna stranka 13 i Demokratska koalicija
(koja je objedinila dvije muslimanske i jednu albansku partiju) 12
poslanika.368
Savez komunista Crne Gore, odnosno kasnije Demokratska
partija socijalista Crne Gore, kao pobjednik na izborima vrila je i
vri vlast u viedecenijskom periodu u kojem su obavljeni zvani
ni popisi stanovnitva Crne Gore, na kojima je dolo do osjetnog
poveanja broja stanovnika koji su se izjasnili pripadnicima srpske
nacionalnosti.

368
Dragutin Papovi, Intelektualci i vlast u Crnoj Gori 19451990, Podgorica,
2015, 410.

167
 Poto je naa tema posveena odnosu crnogorskih komunista
prema CNP smatramo da je potrebno odgovoriti na pitanje zato se
broj stanovnika Crne Gore koji su se nacionalno izjasnili Srbima
poveao za skoro tri puta na postkomunistikim popisima stanov
nitva Crne Gore. Ova uporedna analiza potrebna je i zbog toga
to su popisi stanovnitva u socijalistikom periodu ocijenjeni od
nekih novoformiranih politikih stranaka nedemokratskim, jer su
navodno obavljeni pod odreenim komunistikim pritiskom. Prvo
emo prikazati rezultate popisa stanovnitva Crne Gore na nacio
nalnoj osnovi na popisima 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. godine i
uporediti sa popisima 1991, 2003. i 2011. godine obavljenim poslije
pada komunista. To uporeenje za postkomunistiki period dajemo
na osnovu nacionalnog izjanjavanja po popisima naselja i upore
ujemo sa rezultatima glasanja na parlamentarnim izborima i poli
tikim strankama koje zastupaju srpsku opciju i uglavnom negiraju
postojanje crnogorske nacije. Rezultati te analize daju odgovor na
pitanje ko su zapravo ti stanovnici, dravljani Crne Gore, koji se
nacionalno izjanjavaju Srbima. Ti dravljani Crne Gore u socija
listikom sistemu su se nacionalno izjanjavali kao Crnogorci, sada
su u viepartijskom sistemu postali Srbi, glasajui za prosrpske po
litike partije u Crnoj Gori. Tako je politika pripadnost crnogorskih
dravljana odreivala njihovo nacionalno izjanjavanje. Jaki poli
tiki uticaj prosrpskih stranaka i srpskih nacionalistikih krugova
bio je osnovni razlog da se dotadanji nacionalni Crnogorci izjasne
nacionalnim Srbima. To prestrojavanje Crnogoraca u Srbe nije u
prolosti Crne Gore bilo prvi put. Imala je Crna Gora takvih Srba
u svim istorijskim prelomnim prekretnicama crnogorskog naroda
kada se odluivalo o njenoj dravnosti 1918. i 2006. godine, pa i
1945. godine, ali ovog puta ta kretanja su bila u obrnutom smjeru u
korist crnogorske nacije.
Na popisu stanovnitva Crne Gore 1948. godine Srba je bilo
svega 1,8%. Da li je to bio odraz crnogorske sklonosti da se mijenja
sopstveni nacionalni identitet zavisno od toga koja nacija dri vlast u
dravi ili je to bio rezultat realnog stanja? Skloni smo da vjerujemo da
je za takav rezultat bio odluan prvi razlog. Najveim ivotnim uspje
168
hom smatra se u Crnoj Gori popeti se na to viu stepenicu vlasti. Zato
su Crnogorci tako lako mijenjali svoju nacionalnu pripadnost.
Istoriar ivko M. Andrijaevi je zapazio jo jedan fenomen
kod Crnogoraca, slian ovom o kojem smo govorili, koji se takoe
odnosi na CNP: o tom fenomenu on kae: Vjerovatno da nigdje,
osim u Crnoj Gori, osjeaj nacionalne posebnosti ne podrazumijeva
i tenju za dravnom posebnou. Postoji, naime, veliki broj graa
na Crne Gore koji odbacuju ideju crnogorske dravne nezavisnosti
ili su prema njoj indiferentni, dok se istovremeno izjanjavaju kao
Crnogorci.369
Andrijaevi dalje konstatuje da: Nijedna crnogorska vlast
od kralja Nikole do danas, nije planski i sistematski radila na pro
mjeni ovakve naopake svijesti, pa su Crnogorcima uvijek bili blii
opti interesi od sopstvenih.370 Ova konstatacija ivka Andrija
evia posebno se moe primijeniti na crnogorske komuniste koji u
toku svog sedamdesetogodinjeg postojanja, odnosno etrdesetpe
togodinje vladavine (19451989) nijesu uspjeli da nauno teoretski
oblikuju i utemelje svoje poglede o postanku i razvoju crnogorske
nacije. Tako se teoretski doprinos crnogorskih komunista crnogor
skom nacionalnom pitanju moe svesti na nekoliko radova koji ni
po kvalitetu ni po obimu ne mogu zadovoljiti naune potrebe.371
U toku etrdesetpetogodinjeg perioda vladanja socijalisti
kog sistema i u posljednjoj deceniji, kao i u prvih jedanaest godina
XXI stoljea obavljeno je u Crnoj Gori ukupno osam popisa stanov
nitva. Od toga pet u socijalistikom periodu i tri u periodu vladanja
viestranakog parlamentarizma. Dajemo pregled tih popisa prema
nacionalnoj pripadnosti i to samo za one stanovnike Crne Gore koji
su se izjasnili kao Crnogorci, Srbi i Jugosloveni.
369
ivko M. Andrijaevi, Nacija s grekom, Cetinje, 2004, 9.
370
Isto, 17.
371
Niko jo u Crnoj Gori, ali i van nje, nije do sada doktorirao na crnogorskom
nacionalnom pitanju. Za druge bive jugoslovenske republike, sada nezavisne
drave, to se ne moe rei. Komunisti nijesu ostvarili, iako su sebi bili po
stavili zadatak, da objave kapitalni projekat vietomnu Istoriju Crne Gore,
koja bi pored ostalog, nauno prikazala i objasnila porijeklo i istorijski hod
crnogorske nacije.

169
 TABELA br. 2
NACIONALNO IZJANJAVANJE STANOVNITVA

Crna Gora
Godina Jugo
Ukupno Crnogorci Procenat Srbi Procenat Procenat
popisa sloveni
stanovnika
1948. 377.189 342.009 90,67 6.707 1,78 --- ---
1953. 419.873 364.029 86,70 13.855 3,30 6.424 1,53
1961. 471.894 384.121 81,40 14.156 3,00 1.559 0,33
1971. 529.604 355.632 67,15 39.512 7,46 10.943 2,07
1981. 584.310 400.488 68,54 19.407 3,32 31.243 5,35
1991. 615.035 380.467 61,86 57.453 9,34 26.159 4,25
2003. 620.145 267.669 43,16 198.414 31,99 1.860 0,30
2011. 620.029 278.889 44,98 178.134 28,73 1.903 0,31

Iz popisa stanovnitva 1948, 1953. i 1961. godine vidljiv je

visok procenat uea graana Crne Gore koji su se izjasnili kao
Crnogorci. U periodu 19711991. godine u kojem su obavljena tri
popisa stanovnitva dolo je do pada broja Crnogoraca za 19,54%
u poreenju sa prethodnim periodima. U posljednjem posmatranom
periodu 19912011. godine obavljena su dva popisa stanovnitva
u kojima je broj Crnogoraca smanjen za 16,88%. Crnogorci kao
nacija su zadrali najveu brojnost, ali su izgubili nadpolovinu
veinu (44,98%). U ovom vremenskom rasponu, kao to smo ve
to naglasili u prethodnim dijelovima ovog rada, dolo je do veoma
jakih nacionalistikih talasanja na prostorima tadanje zajednike
drave Jugoslavije, koji su zahvatili i Crnu Goru, posebno 1971. i
1989. godine i uslovili pad komunistike vlasti. Takvi burni politi
ki obrti, kad je borba za srpstvo bila najjaa preokupacija odreenih
nacionalistikih snaga, uticali su na smanjenje broja Crnogoraca na
popisu stanovnitva 2003. godine i na gubitak primata veinskog
naroda u Crnoj Gori, jer je njegovo uee u ukupnom stanovnitvu
smanjeno na 43,16%.
Na popisima stanovnitva u postsocijalistikom periodu koji
su obavljeni 1991, 2003. i 2011. godine iz svake optine po popi
170
snim godinama dajemo po tri popisna naselja, i to optinu i u njoj
dva popisna naselja, gdje su se izjanjavali stanovnici crnogorske i
srpske nacionalnosti i Jugosloveni.

TABELA br. 3
NACIONALNO IZJANJAVANJE
U OPTINAMA I U DVA POPISNA NASELJA

Optina i popisno Popisna Ukupno Crnogorci Srbi Jugosloveni

naselje godina stanovnika % % %

Andrijevica 1991. 6.696 84,19 13,54 1,06

2003. 5.785 25,13 69,61 0,05
2011. 5.071 32,46 61,80 1,06
Bojovii 1991. 131 74,81 23,66 1,53
2003. 123 6,25 93,75 ---
2011. 33 --- 96,96 ---
Kralje 1991. 279 60,30 37,90 0,35
2003. 228 21,92 75,87 ---
2011. 205 43,90 53,65 ---
Bar 1991. 37.321 50,89 9,79 7,33
2003. 40.037 47,25 27,68 0,41
2011. 42.048 46,50 25.34 0,25
Miii 1991. 148 63,51 33,11 0,68
2003. 253 43,87 50,59 1,19
2011. 224 45,09 47,32 ---
Gluhi Do 1991. 159 88,68 --- ---
2003. 176 61,93 21,02 ---
2011. 113 69,03 21,24 ---
Berane 1991. 38.953 59,03 7,29 1,81
2003. 35.068 25,52 46,51 0,21
2011. 33.971 26,02 42,95 0,01
Mezgalje 1991. 242 60,33 39,25 ---
2003. 207 31,40 60,86 ---
2011. 174 49,43 47,13 ---
Lubnice 1991. 244 75,40 24,18 0,40
2003. 245 42,04 54,28 0,81
2011. 229 47,16 51,53 ---

171
Bijelo Polje 1991. 55.268 49,22 7,57 0,58
2003. 50.287 17,77 40,32 0,05
2011. 46.549 18,92 35,58 0,06
Tomaevo 1991. 275 99,27 0,73 ---
2003. 282 29,43 67,35 0,35
2011. 243 46,50 46,09 ---
Pavino Polje 1991. 350 67,71 27,42 2,85
2003. 294 17,34 76,53 ---
2011. 142 15,49 61,97 ---
Budva 1991. 11.717 62,52 22,47 8,62
2003. 15.909 45,33 40,87 0,63
2011. 19.218 48,19 37,71 0,39
Beii 1991. 726 54,41 33,33 6,47
2003. 771 34,24 52,53 0,65
2011. 895 40,56 43,69 12,83
Sveti Stefan 1991. 421 37,29 37,53 0,24
2003. 411 26,52 62,29 ---
2011. 364 34,89 56,59 ---
Cetinje 1991. 20.307 93,02 2,61 1,61
2003. 18.482 90,67 4,62 0,15
2011. 16.657 90,54 4,36 0,10
Rijeka Crnojevia 1991. 340 88,82 6,76 1,17
2003. 216 76,85 15,74 0,46
2011. 175 68,00 20,00 ---
evo 1991. 95 96,84 3,15 ---
2003. 62 93,55 --- ---
2011. 61 98,36 --- ---
Danilovgrad 1991. 14.718 89,87 5,89 1,78
2003. 16.523 67,84 25,51 0,18
2011. 18.472 64,19 27,07 0,16
Slap 1991. 46 97,83 --- ---
2003. 40 72,50 22,50 ---
2011. 50 46,00 28,00 Z
Spu 1991. 1326 90,57 3,69 2,79
2003. 1529 56,63 33,22 ---
2011. 1696 54,89 37,50 ---

172
Herceg Novi 1991. 27.593 40,79 30,91 19,00
2003. 33.034 28,60 52,88 0,82
2011. 30.864 33,68 48,89 0,51
Zelenika 1991. 1204 41,02 34,88 18,35
2003. 1444 28,39 52,98 0,83
2011. 1431 30,40 53,88 0,49
Sutorina 1991. 489 47,65 37,63 12,27
2003. 607 21,75 66,23 0,33
2011. 670 23,88 56,42 Z
Kolain 1991. 11.120 93,15 4,34 1,32
2003. 9.949 50,65 44,77 0,34
2011. 8.380 57,42 35,75 0,26
Mateevo 1991. 86 93,02 5,81 ---
2003. 97 40,21 57,73 ---
2011. 68 54,41 38,24 ---
Meurjeje 1991. 139 90,65 6,47 ---
2003. 114 36,84 60,53 ---
2011. 84 44,05 42,86 Z
Kotor 1991. 22.410 55,24 5,14 18,35
2003. 22.947 46,81 30,91 0,73
2011. 22.601 48,88 30,57 0,41
Kava 1991. 466 40,99 13,95 10,94
2003. 443 37,92 20,32 0,45
2011. 671 36,96 27,42 Z
Pranj 1991. 1213 51,44 6,51 22,34
2003. 1244 47,51 21,46 0,96
2011. 1130 47,35 22,48 0,62
Mojkovac 1991. 10.830 92,50 5,17 1,14
2003. 10.066 54,77 41,12 0,20
2011. 8.622 59,12 35,37 0,23
Podbie 1991. 657 86,91 6,84 4,71
2003. 671 50,37 44,56 0,30
2011. 658 59,73 36,17 ---
Polje 1991. 413 89,10 7,99 0,24
2003. 1506 64,87 31,08 0,07
2011. 1281 67,53 28,34 Z

173
Niki 1991. 74.706 88,17 5,71 1,78
2003. 75.282 62,64 26,74 0,35
2011. 72.443 63,70 25,31 0,22
Donje Crkvice 1991. 97 69,07 30,92 ---
2003. 76 11,84 88,16 ---
2011. 49 20,41 77,55 ---
Orah 1991. 157 92,36 5,0 1,91
2003. 132 66,67 15,91 ---
2011. 99 75,76 15,15 Z
Plav 1991. 19.305 18,22 1,44 0,51
2003. 13.805 5,54 18,93 0,35
2011. 13.108 6,27 15,87 0,02
Manica 1991. 352 94,32 5,40 0,28
2003. 299 26,76 70,90 0,33
2011. 262 19,47 76,34 ---
Murino 1991. 538 89,96 3,53 1,67
2003. 545 23,85 70,83 ---
2011. 462 31,39 63,42 ---
Pluine 1991. 5.247 91,61 6,63 0,57
2003. 4.272 32,61 60,51 0,19
2011. 3.246 27,79 65,65 0,03
Borkovii 1991. 174 88,51 9,77 ---
2003. 131 41,98 58,02 ---
2011. 82 15,85 80,49 ---
Smrijeno 1991. 116 90,51 7,75 0,86
2003. 81 20,99 60,49 3,70
2011. 63 Z 90,48 ---
Pljevlja 1991. 39.593 55,35 24,22 2,06
2003. 35.806 21,52 60,11 0,14
2011. 30.789 24,34 57,06 0,06
Otilovii 1991. 305 54,75 42,29 2,95
2003. 233 34,33 56,22 ---
2011. 245 28,57 42,86 Z
ula 1991. 595 23,19 74,12 0,34
2003. 462 24,89 73,38 ---
2011. 340 28,53 68,53 ---

174
Podgorica 1991. 152.025 72,22 7,73 3,31
2003. 169.132 56,96 26,27 0,29
2011. 185.937 57,35 23,26 0,17
Crnci 1991. 205 72,68 13,17 5,85
2003. 220 58,64 34,55 ---
2011. 182 62,64 6,59 ---
Ubli 1991. 339 94,69 3,54 ---
2003. 341 52,20 43,11 ---
2011. 227 32,16 64,76 ---
Roaje 1991. 22.976 6,65 0,71 0,60
2003. 22.693 1,94 3,98 ---
2011. 22.964 1,75 3,58 ---
Bukovica 1991. 717 23,85 0,71 ---
2003. 576 3,99 15,12 ---
2011. 529 1,32 0,33 ---
Koljeno 1991. 599 0,50 0,33 ---
2003. 630 0,48 0,16 ---
2011. 691 0,72 0,72 ---
avnik 1991. 3.690 93,00 5,14 0,86
2003. 2.941 46,83 47,44 0,54
2011. 2.070 53,77 42,42 0,14
Dui 1991. 197 95,43 3,04 1,52
2003. 155 48,39 50,97 ---
2011. 99 31,31 66,67 ---
Timar 1991. 111 90,09 9,01 ---
2003. 106 48,39 50,97 ---
2011. 83 40,96 51,81 ---
Tivat 1991. 11.429 33,50 15,30 20,53
2003. 13.630 29,95 35,19 0,52
2011. 14.031 33,25 31,61 0,43
Kraii 1991. 114 10,53 19,30 56,14
2003. 151 27,15 24,50 0,66
2011. 130 33,85 20,77 ---
Radovii 1991. 374 38,50 39,30 12,83
2003. 560 22,86 51,43 1,79
2011. 515 24,27 42,72 ---

175
Ulcinj 1991. 24.217 12,37 1,67 4,92
2003. 20.290 11,93 7,44 0,11
2011. 19.921 12,40 5,70 0,04
Donji toj 1991. 845 0,77 0,41 0,43
2003. 134 3,73 1,49 ---
2011. 1120 4,64 5,70 ---
Krue 1991. 190 6,84 2,63 8,94
2003. 161 20,50 17,39 ---
2011. 142 20,42 5,63 ---
abljak 1991. 4.914 91,07 7,33 1,08
2003. 4.204 43,03 50,26 0,05
2011. 3.569 50,40 41,30 Z
Virak 1991. 134 64,7 33,58 0,74
2003. 117 40,17 59,82 ---
2011. 88 39,77 54,55 ---
Pitomine 1991. 204 72,05 21,07 6,37
2003. 159 54,71 40,25 ---
2011. 128 63,28 29,69 ---

Iz tri popisa stanovnitva i njihovog nacionalnog izjanjava

nja u optinama i popisnim naseljima vidljiv je najvei pad broja Cr
nogoraca i Jugoslovena a porast broja Srba, posebno popisom 2003.
godine. O uzrocima tog pada Crnogoraca i Jugoslovena ve smo
pisali. Najvee smanjenje broja Crnogoraca bilo je na popisu 2003.
godine u optinama Andrijevica, Pluine, avnik, abljak, Kolain,
Mojkovac, Pljevlja, Berane i Bijelo Polje od 59,06% do 31,45%. U
Nikiu, Danilovgradu, Budvi, Plavu, Podgorici, Herceg Novom,
Kotoru, Ulcinju, Roajama, Baru, Tivtu i Cetinju to smanjenje kre
talo se od 25,53% do 0,65%.
Od popisnih naselja najvee smanjenje broja Crnogoraca bilo
je na popisu 2003. godine u Tomaevu i u optini Bijelo Polje, za
69,84% u odnosu na popis iz 1991. godine. U optini Pluine u
Smrijenom ta razlika je iznosila 69,52 odsto u korist Srba. U Bo
joviima, optina Andrijevica, broj Crnogoraca je smanjen za 68,35
odsto u 2003. godini u odnosu na stanje u 1991. godini. Iz tabele
se vidi da je na popisu stanovnitva 2003. godine dolo do drasti
nog smanjenja broja Crnogoraca u optinama na sjeveru Crne Gore.
176
Takoe i broj Jugoslovena je smanjen ovim popisom i to u svim
crnogorskim optinama u odnosu na popis 1991. godine. U posma
tranom periodu 19902011. godina u Crnoj Gori je odrano osam
viestranakih parlamentarnih izbora.
Popisi stanovnitva 1991. i 2003. godine pokazali su najve
e promjene u nacionalnoj strukturi stanovnitva Crne Gore zato
emo ih uporediti sa rezultatima viestranakih parlamentarnih iz
bora odranim 2002. i 2006. godine. Dakle, izbora koji su odrani
prije i poslije popisa stanovnitva i to onih politikih parlamentarnih
stranaka koje su u svojim partijskim statutima i u praktinom radu
zastupale politiku odranja jugoslovenske zajednice i drave sa Sr
bijom i u svom nazivu obino imale prosrpski prefiks. U tabeli broj
4 dat je popis Crnogoraca, Srba i Jugoslovena 1991. i 2003. godine
u optini i u dva njena popisna naselja i rezultati parlamentarnih iz
bora 2002. i 2006. godine prosrpskih stranaka: Socijalistike narod
ne partije (SNP), Srpske radikalne stranke (SRS), Srpske liste (SL),
Patriotske koalicije za Jugoslaviju (PKZJ), Srpske narodne stranke
(SNS), Socijalistike partije Jugoslavije sa komunistima (SPJSK),
Narodne stranke (NS), Saveza komunista Jugoslavije (SKJ). Jugo
sloveni su se prvi put u popisnim obrascima pojavili na popisu sta
novnitva 31. marta 1953. godine i to kao neopredijeljeni, to je
znailo da taj graanin nije blie nacionalno opredijeljen. Popisima
iz 2003. i 2011. godine kategorija Jugosloven posebno je stavlje
na u popisnom izjanjavanju graana.
Svim ustavima, bilo da se radi o saveznom (jugoslovenskom)
ili republikim, bilo je zagarantovano pravo graanima na potpunu
slobodu izjanjavanja svoje nacionalne pripadnosti. Na osnovu tih
ustavnih odredaba popisiva je bio duan da izjanjavanje graani
na na nacionalnoj ili etnikoj osnovi upie onako kako se graanin
izjasnio. Graanin je prema ustavima mogao da se ne izjanjava
kojoj naciji (narodu), odnosno etnikoj grupi pripada. Popisivau je
bilo zabranjeno zakonom da utie na graanina da se protiv svoje
volje izjanjava o nacionalnoj pripadnosti. Prema tome, graanin je
bio zatien u svojim pravima da se slobodno nacionalno izjanjava.
Tadanja komunistika vlast, potujui ustavne i zakonske norme,
177
obavljala je popise stanovnitva obezbjeujui graanima pravo na
slobodno, demokratsko izjanjavanje.
Poto su komunisti dugo ve imali ustaljene i politiki utvr
ene stavove o CNP, koje su sprovodili i po potrebi branili, teko je
prihvatiti ocjene nekih politikih partija date u postsocijalistikom
periodu viestranakog parlamentarizma da su ti popisi stanovni
tva bili nedemokratski i nerealni u odnosu na tako mali procenat
Srba u Crnoj Gori. Nacionalno pitanje za komuniste uopte, a za
crnogorske posebno, nije bilo prvorazredno pitanje. Komunisti su
kao dogmatiari vjerovali samo u svoj internacionalizam i klasnu
pripadnost kojom su eljeli u zajednikom interesu svjetskog pro
leterijata uspostaviti komunistiki sistem, koji su smatrali boljim i
pravednijim od kapitalistikog. Parole Proleteri svih zemalja uje
dinite se i Amerika i Engleska bie zemlja proleterska bile su
uobiajene na naslovnicama komunistike tampe i na usnama ko
munista, upeatljivo govore o komunistikim eljama. Za komuni
ste intenzivnije bavljenje pitanjima svoje nacije moglo je skliznuti
u separatizam i nacionalizam ili biti oznaeno primanjem tim po
astima. I na kraju, komunistima je nacija bila bez budunosti, jer
je trebala da odumre. Budunost svoje zajednike drave Jugosla
vije komunisti su vidjeli ostvarivanjem bratstva i jedinstva naroda
i narodnosti jugoslovenskih republika i pokrajina. Mogu li se onda
prihvatiti optube nekih stranakih prvaka prosrpske orijentacije o
nacionalnom opredjeljenju stanovnika Crne Gore na popisima sta
novnitva u socijalistikom periodu da su bili nedemokratski i na
mjeteni u korist crnogorske nacije, a na tetu srpske nacije, pored
tako datih vidljivih injenica o kojima smo govorili: kao i o gleda
njima crnogorskih komunista na CNP i na uopte budunost Crne
Gore i na ustavne i zakonske norme koje su titile graane u njiho
vom nacionalnom izjanjavanju.
U tabeli br. 4 dajemo uporedne podatke izjanjavanja stanov
nika na nacionalnoj osnovi za Crnogorce, Srbe i Jugoslovene na
popisima stanovnitva 1991. i 2003. godine u optinama i u njihova
dva popisna naselja. U drugom dijelu tabele dajemo rezultate glasa
nja na parlamentarnim izborima 2002. i 2006. godine za prosrpske
178
politike partije. Uporeivanjem rezultata izbora za prosrpske poli
tike stranke na izborima 2002. i 2006. godine sa rezultatima koje
je dobila srpska nacionalnost na popisu stanovnitva 2003. godine,
odgovaramo na pitanje ko su ti novi Srbi.

TABELA br. 4
UPOREDNI PREGLED IZJANJAVANJA STANOVNITVA
NA POPISU I NA PARLAMENTARNIM IZBORIMA

Prosrpske
Popisno stranke
Jugo
naselje i Godina Crnogorci Srbi (SNP, SRS,
sloveni Izbori
birako popisa % % NS, PKZJ,
%
mjesto SL, SKJ,
SPJSK) %
Andrijevica 1991. 84,20 13,55 1,06 2002. 63,76
2003. 25,13 69,61 0,05 2006. 60,59
Bojovii 1991. 74,60 24,00 1,52 2002. 77,63
2003. 6,25 93,75 --- 2006. 61,67
Kralje 1991. 60,30 37,90 0,35 2002. 63,95
2003. 21,92 75,87 --- 2006. 48,98
Bar 1991. 50,90 9,79 7,34 2002. 34,38
2003. 47,25 27,68 0,41 2006. 37,16
Gluhi Do 1991. 88,68 --- --- 2002. 28,57
2003. 61,93 21,02 --- 2006. 32,91
Miii 1991. 63,51 33,11 0,68 2002. 46,32
2003. 43,87 50,59 1,19 2006. 47,19
Berane 1991. 59,03 7,30 1,81 2002. 57,05
2003. 25,52 46,51 0,21 2006. 44,91
Mezgalje 1991. 60,33 39,25 --- 2002. 68,84
2003. 31,40 60,86 --- 2006. 51,94
Lubnice 1991. 75,40 24,18 0,40 2002. 57,40
2003. 42,04 54,28 0,81 2006. 57,53
Bijelo Polje 1991. 49,22 7,57 0,59 2002. 43,14
2003. 17,77 40,32 0,05 2006. 37,83
Pavino Polje 1991. 67,71 27,42 2,85 2002. 73,46
2003. 17,34 76,53 --- 2006. 72.42
Tomaevo 1991. 99,27 0,73 --- 2002. 73,22
2003. 29,43 67,35 0,35 2006. 69,14

179
Budva 1991. 62,57 22,47 8,62 2002. 41,81
2003. 45,33 40,87 0,14 2006. 29,53
Beii 1991. 54,41 33,33 6,47 2002. 54,37
2003. 34,24 52,53 0,65 2006. 47,56
Sveti Stefan 1991. 37,29 37,53 12,83 2002. 49,25
2003. 26,52 60,29 0,24 2006. 42,30
Cetinje 1991. 93,03 2,62 1,62 2002. 10,17
2003. 90,67 4,62 0,15 2006. 29,57
evo 1991. 96,84 3,15 --- 2002. 4,93
2003. 93,55 --- --- 2006. 2,88
Rijeka 1991. 88,82 6,76 1,17 2002. 32,50
Crnojevia 2003. 76,85 15,74 0,13 2006. 25,11
Danilovgrad 1991. 89,88 5,90 1,78 2002. 37,58
2003. 67,84 25,51 0,18 2006. 40,10
Slap 1991. 97,83 --- --- 2002. 36,00
2003. 72,50 22,50 --- 2006. 33,72
Spu 1991. 90,57 3,69 2,79 2002. 49,72
2003. 56,63 33,22 --- 2006. 51,59
Herceg Novi 1991. 40,80 30,92 19,00 2002. 53,81
2003. 28.60 52,88 0,82 2006. 61,03
Zelenika 1991. 41,02 34,88 18,35 2002. 73,63
2003. 28,39 52,98 0,83 2006. 68,13
Sutorina 1991. 47,65 37,63 12,27 2002. 51,81
2003. 21,75 66,23 0,33 2006. 58,31
Kolain 1991. 93,16 4,34 1,32 2002. 52,04
2003. 50,65 44,77 0,34 2006. 58,55
Mateevo 1991. 93,02 5,81 --- 2002. 50,00
2003. 40,21 57,73 --- 2006. 36,00
Meurjeje 1991. 90,65 6,47 --- 2002. 62,89
2003. 36,84 60,53 --- 2006. 69,77
Kotor 1991. 55,24 14,07 18,35 2002. 34,94
2003. 46,81 30,91 0,73 2006. 40,49
Kava 1991. 40,99 13,95 10,94 2002. 38,73
2003. 37,92 20,32 0,45 2006. 23,50
Pranj 1991. 51,44 6,51 22,34 2002. 41,86
2003. 47,51 21,46 0,96 2006. 41,77

180
Mojkovac 1991. 92,50 5,7 1,14 2002. 54,32
2003. 54,77 41,12 0,20 2006. 44,66
Podbie 1991. 86,91 6,84 4,71 2002. 45,61
2003. 50,37 44,56 0,30 2006. 45,93
Polje 1991. 89,10 7,99 0,24 2002. 48,19
2003. 64,87 31,08 0,07 2006. 46,30
Niki 1991. 88,17 5,71 1,78 2002. 25,84
2003. 63,37 25,37 0,37 2006. 29,15
Donje 1991. 69,07 30,93 --- 2002. 58,06
Crkvice 2003. 11,84 88,16 --- 2006. 56,14
1991. 92,36 5,10 1,91 2002. 38,67
Orah 2003. 66,67 15,91 --- 2006. 35,29
Plav 1991. 18,22 1,44 0,52 2002. 10,10
2003. 3,85 7,14 --- 2006. 7,60
Manica 1991. 94,32 5,40 0,28 2002. 87,65
2003. 26,76 78,90 0,33 2006. 66,05
Murino 1991. 89,96 3,53 1,67 2002. 71,22
2003. 23,85 70,83 --- 2006. 63,18
Pluine 1991. 91,61 6,63 0,57 2002. 72,24
2003. 32,61 60,51 0,19 2006. 70,36
Borkovii 1991. 88,51 9,77 --- 2002. 70,41
2003. 41,98 58,02 --- 2006. 72,62
Smrijeno 1991. 90,51 7,75 0,86 2002. 73,68
2003. 20,99 60,49 3,70 2006. 83,78
Pljevlja 1991. 55,35 24,22 2,06 2002. 57,42
2003. 23,22 51,44 0,16 2006. 47,21
Otilovii 1991. 54,75 42,29 2,95 2002. 40,10
2003. 34,33 56,22 --- 2006. 60,61
ula 1991. 23,19 23,31 0,34 2002. 65,41
2003. 24,89 73,38 --- 2006. 61,62
Podgorica 1991. 72,22 7,73 4,00 2002. 43,33
2003. 56,96 26,27 0,29 2006. 27,39
Crnci 1991. 72,68 13,17 5,85 2002. 28,24
2003. 58,64 34,55 --- 2006. 32,23
Ubli 1991. 94,69 3,54 --- 2002. 63,66
2003. 52,20 43,11 --- 2006. 54,99

181
Roaje 1991. 6,65 0,70 0,60 2002. 6,21
2003. 1,94 3,98 --- 2006. 6,37
Bukovica 1991. 23,85 0,70 0,28 2002. 25,86
2003. 3,99 12,85 --- 2006. 14,12
Koljeno 1991. 0,50 0,33 0,17 2002. 21,93
2003. 0,48 0,16 --- 2006. 14,44
avnik 1991. 93,00 5,14 0,86 2002. 54,32
2003. 46,83 47,44 0,54 2006. 44,29
Dui 1991. 95,43 3,05 1,52 2002. 57,55
2003. 48,39 50,97 --- 2006. 52,27
Timar 1991. 90,09 9,01 --- 2002. 64,79
2003. 37,74 56,60 --- 2006. 60,27
Tivat 1991. 33,50 15,30 20,53 2002. 42,69
2003. 29,95 35,19 0,52 2006. 12,05
Kraii 1991. 10,53 19,30 56,14 2002. 41,35
2003. 27,15 24,50 0,66 2006. 24,44
Radovii 1991. 38,50 39,30 1,79 2002. 70,02
2003. 22,86 51,43 --- 2006. 57,28
Ulcinj 1991. 12,37 1,67 4,92 2002. 0,13
2003. 11,93 7,44 0,11 2006. 8,34
Donji toj 1991. 0,77 0,41 0,43 2002. 19,54
2003. 3,73 1,49 --- 2006. 11,09
Krute 1991. 6,84 2,63 8,94 2002. ---
2003. 20,50 17,39 --- 2006. 1,43
abljak 1991. 91,07 7,33 1,08 2002. 56,11
2003. 43,03 50,26 0,05 2006. 44,96
Virak 1991. 64,17 33,58 0,74 2002. 56,22
2003. 40,17 59,82 --- 2006. 44,03
Pitomine 1991. 72,05 27,07 6,37 2002. 43,88
2003. 54,71 40,25 --- 2006. 24,47

U vrijeme popisa stanovnitva Crne Gore 2003. godine, kad je

broj Srba dostigao najvee uee u ukupnom stanovnitvu na svim
dotadanjim popisima stanovnitva, odrani su 2002. godine parla
mentarni izbori na kojima su prosrpske stranke ostvarile rast broja
glasaa u poreenju sa rezultatima izbora iz 2006. godine. Povea
nje broja Srba na popisima stanovnitva odrazilo se i na poveanje
broja glasaa za (pro)srpske politike stranke na izborima. Tabela
br. 4 pokazuje da je od 21 optine u Crnoj Gori u 12 optina dolo
182
do poveanja broja glasaa za prosrpske partije na izborima odra
nim 2002. godine u odnosu na izbore iz 2006. godine. To poveanje
broja glasaa za prosrpske partije izraeno je kao i poveanje broja
Srba na popisu stanovnitva 2002. godine u optinama na sjeve
ru Crne Gore: Andrijevici, Beranama, Bijelom Polju, Mojkovcu,
Plavu, Pluinama, Pljevljima, avniku i abljaku i u primorskim
optinama Budvi i Tivtu i, zatim, u Podgorikoj optini. Od posma
tranih 42 biraka mjesta, odnosno popisnih naselja u 30 je dolo
do poveanja broja glasova za prosrpske partije na glasanju 2002.
godine u uporeenju sa rezultatima izbora 2006. godine. Na popisu
stanovnitva u istim naseljima 2003. godine broj Srba je povean u
odnosu na stanje popisa 1991. godine.
Kada se posmatraju rezultati popisa Jugoslovena 1991. godi
ne, vidi se veliki njihov brojani pad na popisu 2003. godine, kada
oni u nekim optinama i naseljima potpuno nestaju ili su svedeni
ispod jednoprocentnog uea u ukupnom stanovnitvu tih optina,
odnosno naselja. U optinama Tivat, Herceg Novi, Kotor, Budva,
Bar, Ulcinj, Podgorica, Pljevlja, Berane i abljak, zabiljeen je naj
vei pad broja Jugoslovena na popisu 2003. godine u uporeenju sa
popisom 1991. godine. Tako je u Tivtu taj pad Jugoslovena iznosio
20,01% u 2003. godini, u Herceg Novom za 18,18%, Kotoru za
17,62%, Budvi za 7,88%, Baru za 6,93%, Ulcinju za 4,80%, Podgo
rici za 3,71%, Pljevljima za 1,96%, Beranama za 1,69% i abljaku
za 1,02%. Popisom 2003. godine Jugosloveni su svedeni ispod je
dan odsto uea u ukupnom stanovnitvu u optinama Andrijevica,
Bar, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac, Niki, Pluine, Pljevlja, Pod
gorica, avnik, Tivat, Ulcinj i abljak, a nije ih vie bilo u optina
ma Plav i Roaje.
Ukupni rezultati na popisima stanovnitva i na parlamentar
nim izborima odranim u posmatranom periodu ukazuju da je pad
broja Crnogoraca i Jugoslovena i rast broja Srba na popisima sta
novnitva povezan sa rastom broja glasaa za prosrpske partije na
parlamentarnim izborima.
Poslije ove uporedne analize postavlja se pitanje: ko su Srbi
koji su se na popisu stanovnitva 2003. godine izjasnili kao Srbi?
183
Odgovor je to su graani koji su se na ranijim popisima stanovni
tva izjanjavali kao Crnogorci i Jugosloveni. Na parlamentarnim iz
borima 2002. godine, kao to smo vidjeli, prosrpske politike stran
ke dobile su vie glasova nego na izborima 2006. godine. Analiza
upuuje da su ti glasai prosrpskih partija oni graani, Crnogorci i
Jugosloveni, koji su se 2003. godine izjasnili kao Srbi. Prema tome,
moe se rei da Crnogorci koji su 2003. godine postali Srbi, svoju
nacionalnu pripadnost podreuju svojoj politikoj pripadnosti. To
je taj fenomen kod Crnogorca o kojem smo ve pisali. to se tie
Jugoslovena, o kojima smo ve neto kazali, oni su sa nestankom ju
goslovenske drave izgubili motive da se i dalje izjanjavaju kao Ju
gosloveni i veinom su se opredijelili kao pripadnici srpske nacije.
Istorijat razvoja jugoslovenstva, a sa njim i Jugoslovena u
KPJ obuhvata prvi period 19191923. godine, kad je KPJ stajala
na braniku ideje nacionalnog jedinstva, odnosno da su Srbi, Hrva
ti i Slovenci jedan narod koji se u zajednikoj dravi mogu transfor
misati u jednu naciju, jugoslovensku. Jugoslovenstvo je kao etnika
kategorija bilo potrebno KPJ jer je doprinosilo klasnom jedinstvu
jugoslovenskog proleterijata i trebalo je da oslobodi radniku klasu
nacionalnih razlika i moguih razliitih nacionalnih interesa. Ideja
nacionalnog jedinstva bila je i dravna ideja Kraljevine SHS, na
kojoj se jedino mogla stvoriti nova drava.
Stanovite o nacionalnom jedinstvu KPJ je odbacila kra
jem 1923. godine, odnosno u januaru 1924. godine zvanino. KPJ
se, ipak, 1935. godine vratila Jugoslaviji kao zajednikoj dravi i
uvrstila jugoslovensko pitanje u svoj nacionalni program. Istorija
Jugoslovenstva kao nacionalna ideja izraena je u novoj ideji,
ideji bratstva i jedinstva jugoslovenskih naroda, ponikloj u toku
NOR-a. Koncepcija zajednike jugoslovenske drave pretvorena je
u koncepciju jugoslovenske demokratske federacije, zasnovane na
principu ravnopravnosti.372 Ili kako je to Josip Broz Tito kazao na
Osnivakom kongresu KP Srbije, u maju 1945.godine: Voljeti svo
ju naciju, Hrvatsku ili Srbiju, ne znai negirati uope nau zemlju
372
Slobodan Neovi, Branko Petranovi, AVNOJ i revolucija, Beograd 1983,
str. 452.

184
 Jugoslaviju. Naprotiv, voljeti svoju federalnu jedinicu znai vo
ljeti Jugoslaviju.373 Iako Jugoslovenstvo sa etnikim sadrajem
nije dobilo pravo graanstva u jugoslovenskom socijalistikom
drutvu, ono je ipak bilo temelj stvaranja prve jugoslovenske drave
1918. godine, ali se u njoj nije ostvarilo.

373
Osnivaki kongres KP Srbije, Beograd, 1972, str. 210.

185
 SUMMARY

The book entitled Komunisti Crne Gore i crnogorsko nacion-

alno pitanje 19191989 deals with the question of Montenegrin
nation as seen and developed, consolidated and defended by the
communists in theory and in practice. As one of the worlds com
munist parties, the Communist Party of Yugoslavia relied on Marx
ism-Leninism in the interpretation of the national question. Using
the scientific contribution of Marx, Engels and Lenin on the national
question, the Communist Party / Alliance of Montenegro, as part of
the Communist Party of Yugoslavia (CPY), based its view of the
national question on the teachings of these authors. The national
question in the world communist movement has been emphasized
since the time of the Second International. The Yugoslav communist
movement was also under influence of Stalins theory of nation and
Austro-Marxist reduction of a nation to a cultural-ethnic creation
and to the issue of language, as well as the action of social demo
cratic parties from the Yugoslav territory and the study of Edvard
Kardelj entitled Razvoj slovenakog nacionalnog pitanja (Ljublja
na, 1938).
At the time when CPY was founded, Montenegro did not have
many working class representatives and had no social democratic
party, but it did have individuals who accepted the socialist ideas
and spread them.
The period of 70 years included in this book is divided into
three parts: the period between the two world wars when CPY
worked in illegal conditions, because it was prohibited by law, the
time of four-year National Liberation War (19411945), and the pe
riod of 45 years when the communists ruled. In the first period, from
1919 to 1941, communists felt, until 1924, that the national question
in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes was solved through
187
the very formation of the common state and that Serbs, Croats and
Slovenes constituted one people that could be transformed into a
single Yugoslav nation in a joint state. CPY dismissed this national
unity in 1924, but returned to Yugoslavia as a common state in 1935
and included the Yugoslav issue in its national programme.
However, in 1923 and 1924, after broad discussions, the com
munists of Yugoslavia noted that there is a national issue that should
be addressed. Still, despite all these discussions, referendums, res
olutions, conferences and congresses of the Party and the interven
tion of the Comintern, it was only in 1935 at the Split Plenum of the
CPY Central Committee that the communists of Yugoslavia came to
certain more complete positions on the Montenegrin national issue,
which prompted the Montenegrin communists to work more on this
issue. At the Fifth National Conference of the CPY in 1940, the
Montenegrin national issue received basic considerations and was
clearly expressed. On the occasion, Montenegrin nation was recog
nized, while Montenegro was seen as an autonomous federal unit
within Yugoslavia.
In the period of 19411945, communists of Yugoslavia used
the war sessions of national parliaments and AVNOJ to turn their
theoretical ideas into reality. Through decisions of these represent
ative legislative assemblies, Montenegrin nation received the op
portunity to develop independently and equally with other Yugoslav
nations in a joint Yugoslav state arranged on a federal basis.
In the third period, from 1945 to 1989, when the communists
ruled the country, there was further affirmation of the Montenegrin
nation and improvement of the economic and cultural life of Mon
tenegrin society and the state (Republic). In this era, Montenegrin
nation has experienced its full development through institutions and
some theoretical works. During this period, the communists were
challenged to defend their views on the development of the Monte
negrin nation.
The national question is closely linked to national declara
tion of the citizens in the official censuses. These data have been
analyzed and an overview is presented of the declaration of Mon
188
tenegrins, Serbs and Yugoslavs, as well as a comparative overview
of the national declaration in the censuses of 1991 and 2003 and the
results of the parliamentary elections in 2002 and 2006 (votes for
the pro-Serbian parties). This analysis has also answered the ques
tion of who were the Serbs declaring as such in the census of 2003,
becoming the second largest national group in Montenegro.

189
 IMENSKI REGISTAR

A
Ajti Predrag
Andrijaevi M. ivko 167

B
Bakari Vladimir 152
Bambur Ramiz 152
Banjevi Mirko 124
Beljak Momilo 138
Benkovi B. 124
Bracanovi Bracan 22
Brajovi Mihailo Bebo 104
Brajovi Radivoje 152
Brkanovi Duan 19, 24
Bocari J. 124
Bogojev Ksente 119
Bojovi Jovan 11, 22, 2729, 51, 52
Bokovi Milorad 146148
Bokovi Radoslav 118
Breanin P. 124
Brkovi Savo 54, 56, 61, 114116, 134, 146148, 150154
Buin Nenad 104, 120, 128, 158
Bulaji Miljko 27
Bulaji arko 120
Bulatovi Miodrag 123

C
Cesarac August 40
Crvenkovski Krste 107
Cvetkovi ivojin 35, 71
191
Cviji uro 40
Cvjetianin Radivoje 138

aenovi Jovan 113

anadanovi Marko 106
emerski Angel 119

osovi Miroslav 127

ulafi Dobroslav 120
upi Drago 113

D
Dabevi Savka 106
Dajkovi Danilo 119
Dapevi Gojko 104
Dimitrov Georgi 43
Drakovi Danilo 118
Drakovi Milorad 36
Drljevi Sekule 107, 151
Durutovi Svetozar 104, 120, 138, 157

ilas Milovan 51, 57, 60, 65, 81, 82, 83, 86, 89, 90
onovi Janko 51, 56, 124
uranovi . 124
uranovi Veselin 9396, 98, 104, 113, 114, 119, 120, 129, 152
urev B. 134
uri D. 124

D
Dakovi Vukoman 67, 80

192
E
Engels Fridrih 13, 14, 19

F
Filipovi Filip 40
Filipovi N. 134

G
Galovi piro 138
Gligorijevi Bogoljub 35
Golubovi Radonja 79
Gorki Milan 61
Gregovi M. 124

I
Ili Nevenka 79
Ivanovi Mihailo 39

J
Jovanovi Batri 131, 145152, 154
Jovanovi Blao 54, 67, 8487, 117, 118
Jovanovi Jago 57, 62, 87
Jovanovi Milo 27
Jovanovi Rajko 40
Jovanovi ivko 37

K
Kalcerovi Tria 40
Kalezi Vasilije 82
Kalpaina Isak 152
Karaorevi Aleksandar 36, 51, 100, 117, 118
Karadi-Perovi Vesna 147, 148, 152, 157
Kardelj Edvard 14, 15, 82, 90, 21, 143, 185
Kavi Stane 107
Kilibarda Blao 117, 119
193
Kilibarda Krsto 152
Kralj Milo 104, 113, 158
Komatina Milija 136
Komneni Milan 124
Kosti Duan 118, 123, 124
Kovaevi Branislav 60, 71, 80, 8284
Kovaevi Sava 54, 57
Kujai M. 124
Kulii piro 127, 128, 131, 133136, 141
Kurpejovi Avdul 152

L
Laki Zoran 73, 75
Lali Mihailo 118, 123
Lali Radomir 118
Leki Nikola 54, 55
Leki Risto 53, 55, 61
Lenjin V. I. 13, 14, 122
Lopii Nikola 51
Lopii Vuk 51
Lubarda Petar 118, 124
Luev J. 124
Luka Duan 37
Lutovac Milisav 118

LJ
Ljubia S. M. 123
Ljumovi Boo 57, 64, 65

M
Marinovi Jovan 60, 62
Manuilski 43
Markovi Savi 151
Markovi Sima 26, 33, 40
Markovi Svetozar 19, 45
194
Markovi Vukain 22, 25, 37, 38
Marks Karl 13, 14
Marojevi Rade 127
Marovi Branislav 18, 77, 162
Martinovi Duan 18
Martinovi S. Niko 17, 19
Martinovi Uro 118
Martinovi Veljko 113
Matovi Milivoje 51
Maanovi Marko 22, 24, 27, 28
Miovi Vuki 118
Metrovi Ivan 117, 118
Mijovi Pavle 98103, 129, 164
Milanovi Nia 22
Milatovi Veljko 93, 121, 122, 126, 131
Mileti Petko 22, 24, 60
Milinevi Vaso 138
Milosavljevski Slavko 107
Milunovi M. 124
Milutinovi Ivan 60, 65, 67, 73, 75
Miljani Pavle 118
Miljanov Marko 123
Milju Sima 40
Minev Nikola 119
Miranovi Ksenija 104
Mitrovi Mitar 118
Mitrovi Stefan 51, 54, 55
Mojaevi Miljan 118
Mugoa Andrija 70, 80
Muk Adolf 19, 24, 27

195
N
Neovi Slobodan 73, 74, 182
Nikevi Vojislav 134
Nikezi Marko 106
Novakovi Kosta 37, 40

O
Orlandi Marko 139, 156

P
Pajovi Radoje 35, 39, 60
Papovi Dragutin 113, 137, 165
Pavi Jevto 78
Pavievi Aleksa 45
Pavievi Branko 20
Pavievi Vuko 93
Pavlovi Jovan 19
Pavlovi Pavle 40
Pejovi edomir 19, 28
Pejovi S. 124
Pelagi Vasa 19
Perovi Latinka 106
Perovi Olga 104, 120, 158
Perovi Stevan Cuca 124
Petranovi Branko 73, 74, 81, 90, 91, 182
Petrovi Andrija 118
Petrovi Nikola knjaz/kralj 46, 100, 167
Petrovi Petar I 66
Petrovi Petar II 66, 95, 116, 119
Pijade Moa 25, 37, 40, 63, 64
Pileti Svetozar 113
Pirker Pero 106
Pleterski Janko 15, 34, 35, 37, 54
Poek P. 124
Popovi P. Krsto 17
196
Popovi Petar 118
Popovi Vladimir 117
Porfirogenit Konstantin 136
Prelevi Vuk 27

R
Radoiin Milo 106
Radojevi Danilo 110
Radojevi Radoje 93, 130
Radonji Radovan 105, 150, 152, 156
Radovi uza 54, 56, 118, 124
Radovi Marko 54
Radovi Miljan 158, 152
Rakoevi Novica 108110, 115, 130,137
Rankovi Aleksandar 82, 90
Rastoder erbo 27
Ratkovi Risto 124
Ranatovi Novak 130, 137
Rotkovi Radoslav 134

S
Samardi Gojko 41, 42, 45, 46
Savievi Mito 118
Selhanovi Jadranka 92, 93, 101, 103, 104, 107, 119123, 125, 126,
139, 140
Srzenti Vaso 22
Srzenti Nikola 120
Staljin J. V. 14, 15, 23, 43
Stanii Milija 45, 75, 152
Stanii Slavko 60, 80, 83
Stanojevi Gligor 118
Stanojevi Milorad 104
Stevanovi Mihailo 118
Stijovi Risto 118, 124

197

abanovi H. 134
epanovi ajo 54
ekari Savo 150, 152, 153, 156
obaji I. 124
oki Budislav 157, 93, 126
padijer Marko 157, 138
ukovi Mijat 20, 21

T
Tito J. B. 34, 67, 72, 82, 140, 144, 145, 155, 182
Tomaevi Jovan 22, 26, 29, 35, 39, 53
Tomi Boidar 118
Tripalo Mika 106
Tucovi Dimitrije 45

V
Vlahovi Veljko 90, 104, 132
Vlaji Gordana 34
Vojinovi Mihailo 27
Vrbica M. 124
Vuini Drago 93
Vujovi Dimitrije Dimo 96101, 115, 116, 129, 134136
Vukanovi Radovan 54
Vukevi Dragan 152
Vukmanovi Svetozar 54, 55
Vuksanovi Velisav 152
Vukoti M. 124
Vukovi edo 92, 93, 123, 129
Vukovi M. 124

Z
Zeevi Momilo 74, 90
Zekovi Veljko 54
Zinojev 43
198
Zogovi Radovan 123, 124
Zonji J. 124

arkovi Vidoje 120, 125, 131, 152, 153

ivkovi Dragoje 107110, 130, 134
ivkovi Petar 51
ii Pavle 35

199
 O AUTORU

Branislav Nikov Marovi je roen 5. III 1933. u Boljeviima,

u slubenikoj porodici. Gimnaziju je zavrio na Cetinju, a studije
istorijskih nauka na Filozofskom fakultetu u Zagrebu 1963. godine.
Radni vijek zapoeo je kao novinar u Radio Titogradu. Novinarski
posao nastavio je u Slubi za informacije i dokumentaciju Skuptine
SR Crne Gore. Bio je rukovodilac Slube za dokumentaciju Skup
tine SR Crne Gore vie godina. Bio je na specijalizaciji iz oblasti
dokumentacije i bibliotekarstva u Parizu 19751976. godine. Iz ove
oblasti napisao je vie strunih priloga koje je saoptavao na na
unim i strunim skupovima i savjetovanjima, koji su objavljeni u
publikacijama sa tih skupova.
U Skuptini SR Crne Gore je radio do 1995. godine na rad
nim mjestima savjetnika, vieg savjetnika i sekretara skuptinskih
komisija. U Istorijskom institutu Crne Gore bavio se uglavnom pro
uavanjem ekonomske istorije Crne Gore, sve do odlaska u penziju
2000. godine.
lan Saveza komunista bio je od 1962. do 1990. godine. U
drutveno-politikim organizacijama Optine Titograd bio je lan
Optinskog odbora SSRN, Optinskog odbora rezervnih vojnih star
jeina i lan Odbora Republike konferencije SSRN Crne Gore za
obiljeavanje jubileja i proslava. U Drutvu istoriara Crne Gore
aktivno je radio vie od dvadeset godina. Bio je lan Uprave, zatim
sekretar i predsjednik Drutva istoriara Crne Gore u dva mandata.
Takoe, bio je lan Predsjednitva Saveza istoriara Jugoslavije i
lan njegove Komisije za ekonomsku istoriju i lan Odbora za isto
riju CANU. Biran je za lana redakcije jugoslovenskog asopisa
za ekonomsku istoriju Acta historico-oeconomica Yugoslavae i
asopisa Istorijski zapisi i glavni urednik i autor projekta Mo
nografije o Crmnici. Prireiva je i recenzent vie knjiga i urednik
201
zbornika radova. Ekonomska istorija Crne Gore ua mu je speci
jalnost. Nauna istraivanja obavljao je u arhivima i bibliotekama
u Crnoj Gori, Jugoslaviji i inostranstvu. Objavio je oko 130 nau
nih i strunih radova i uesnik je na vie domaih i meunarodnih
skupova. Autor je knjiga: Drutveno-ekonomski razvoj Crne Gore
19451953. (1987), Stoarstvo Crne Gore 18601953. (1998), Pri-
vredna komora Crne Gore 19282000. (2002), Ekonomska istorija
Crne Gore knjiga I i II (2006, 2008). Nosilac je vie odlikovanja.

202
CIP - Ka
,

ISBN 978-86-7798-111-2
COBISS.CG-ID 32989712