Wyzwania i problemy

wspczesnych stosunkw midzynarodowych

 Polskie Towarzystwo Studiw Midzynarodowych
Oddzia dzki

Wyzwania i problemy wspczesnych

stosunkw midzynarodowych
Bezpieczestwo, dyplomacja, gospodarka,
historia i polityka

pod redakcj naukow

Radosawa Bani i Krzysztofa Zdulskiego

d 2015
 Copyright by
Polskie Towarzystwo Studiw Midzynarodowych, Oddzia dzki
2015

RECENZENCI
Marek M. Dziekan, Rafa Oarowski

REDAKTOR
Boena Walicka

PROJEKT OKADKI
Pawe Chuderewicz

SKAD I AMANIE
Boena Walicka

Polskie Towarzystwo Studiw Midzynarodowych

Oddzia dzki
ul. Narutowicza 59a, 90-131 d

ISBN 978-83-63547-08-0
 Spis treci

Sowo wstpne..................................................................................................................7
W KRGU POLITYKI EUROPEJSKIEJ
Joanna Ciesielska-Klikowska, Republika Federalna Niemiec przed wyborami
do Bundestagu na jesieni 2013 roku.............................................................................. 11
Krzysztof Garczewski, Niemcy we wspczesnych stosunkach midzynarodowych
regionalne przywdztwo, globalne ambicje................................................................. 21
Eugeniusz Brzuska, Stan obecny pomocy publicznej w Polsce i w Unii Europejskiej....... 41
Pawe Skowroski, Belgijskie wsplnoty i regiony jako niepastwowi uczestnicy
stosunkw midzynarodowych zarys problematyki .................................................... 50
PASTWA SKANDYNAWSKIE NA ARENIE MIDZYNARODOWEJ
Joanna Grzela, Wielopaszczyznowa wsppraca krajw nordyckich.
Stan i perspektywy......................................................................................................... 67
Anna Idzikowska, Pojcie dyplomacji niszowej na przykadzie polityki midzynarodowej
Krlestwa Norwegii....................................................................................................... 86
Ewa Litke, Doktryna niezaangaowania Finlandii wzorzec do naladowania
czy wspczesna utopia?............................................................................................... 111
SYTUACJA POLITYCZNA W AZJI
Jakub Gajda, Afganistan jako obszar rywalizacji mocarstw na pocztku XXI wieku
aspekty geopolityczne i globalne .............................................................................. 129
Agata Grska, Prba europeizacji wizerunku Turcji w prowadzonej przez ni
polityce gospodarczej i militarnej z pastwami ociennymi.......................................... 142
Kamil Pietrasik, Separatyci w Czeczenii i Dagestanie wczoraj i dzi.
Analiza i prognoza........................................................................................................152
Pawe Wiszniuk, Przyszo rzdu Shinzo Abe w wietle rosncych napi
w regionie Azji Wschodniej..........................................................................................163
W ZACHODNIEJ HEMISFERZE
Paulina Matera, Polityka Stanw Zjednoczonych wobec Ameryki aciskiej
w XXI wieku................................................................................................................175
Dorota Czyyk, Konsolidacja demokracji w Chile. Zwycistwo Sebastiana Piery
oraz zmiana elit politycznych w wyborach prezydenckich
w Chile w 2009/2010 roku ........................................................................................ 194
WYBRANE PROBLEMY MIDZYNARODOWYCH
STOSUNKW GOSPODARCZYCH
Karina Jdrzejowska, Midzynarodowy system walutowy przeobraenia i wyzwania...... 209
Marta Gtz, Przysze prawdopodobne uwarunkowania makroekonomiczne
rozwoju stosunkw gospodarczych w UE . .................................................................. 224
Anna Wrbel, Bilateralne porozumienia handlowe jako odpowied
na kryzys negocjacji wielostronnych na forum WTO....................................................238
Magorzata Grcik-Zajaczkowski, Fair trade jako alternatywny model rozwoju
dla krajw Poudnia?.....................................................................................................252
BEZPIECZESTWO A STOSUNKI MIDZYNARODOWE
Bogdan Nowosad, Stosunki UE-NATO w kontekcie bezpieczestwa europejskiego..... 273
Renata Jankowska, Morze Egejskie jako obszar sporny w wietle konfliktu
o wyspy Kardak/Imia . ................................................................................................ 286
Andrzej Kozowski, Rola Dowdztwa Cybernetycznego Stanw Zjednoczonych
w bezpieczestwie kraju............................................................................................... 303
Z HISTORII STOSUNKW MIDZYNARODOWYCH
Krzysztof Zdulski, Wielka Brytania wobec niewypenienia przez Turcj zobowiza
wynikajcych z ukadu o wzajemnej pomocy z 19 padziernika 1939 roku.................. 327
Magdalena Marczuk-Karbownik, Problemy w relacjach kanadyjsko-amerykaskich
w czasach zimnej wojny............................................................................................... 342
INNE ASPEKTY STOSUNKW MIDZYNARODOWYCH
Marta Ryniejska-Kiedanowicz, Polityka zagraniczna a midzynarodowe public relations
pastw. Relacja pomidzy teori stosunkw midzynarodowych
a teori public relations................................................................................................. 355
Ewelina Wilczyska, Savoir vivre negocjacji biznesowych z pastwami ssiedzkimi Polski.... 383

Noty o autorach............................................................................................................395
 Sowo wstpne
Monografia zbiorowa Wyzwania i problemy wspczesnych stosunkw mi-
dzynarodowych bezpieczestwo, dyplomacja, gospodarka, historia i polityka jest
pierwsz publikacj dzkiego Oddziau Polskiego Towarzystwa Studiw Mi-
dzynarodowych. Nie oznacza to jednak, e autorami zawartych w niej artykuw
s wycznie badacze z dzkiego rodowiska naukowego. De facto dowsppra-
cy zostali zaproszeni przedstawiciele innych orodkw akademickich i badaw-
czych, m.in. Uniwersytetu Warszawskiego, Szkoy Gwnej Handlowej w War-
szawie, Uniwersytetu Jagielloskiego, Uniwersytetu Wrocawskiego, Instytutu
Zachodniego w Poznaniu, Uniwersytetu lskiego w Katowicach czy Uniwer-
sytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, a wyniki ich bada, ktre zostay ze-
brane pod koniec pierwszej poowy 2013 r., wsptworz niniejsz publikacj.
Tematyka ksiki koncentruje si na praktycznym wymiarze stosunkw mi-
dzynarodowych, a wic si rzeczy, niniejsza monografia ogranicza si do anali-
zy tylko wybranych problemw badawczych. Ze wzgldu na rnorodno po-
dejmowanych w niej zagadnie podzielona zostaa na osiem czci, przy czym
o ile w pierwszych czterech artykuy zostay uporzdkowane pod wzgldem
geograficznym, o tyle w pozostaych przypadkach zastosowane zostao kryte-
rium problemowe.
Pierwsza cz: W krgu polityki europejskiej powicona zostaa jedne-
mu z mocarstw regionalnych, czyli Niemcom. Analizie poddano sytuacj we-
wntrzn tego kraju przed wyborami parlamentarnymi oraz miejsce i rol RFN
na arenie midzynarodowej. Nastpnie uwaga zostaa przeniesiona na zagad-
nienie pomocy publicznej w Polsce i Unii Europejskiej, a na kocu na funk-
cjonowaniu regionw Belgii w rodowisku midzynarodowym.
Tematyka europejska, ale nastawiona ju na konkretny region, kontynuowa-
na jest w drugiej czci: Pastwa skandynawskie na arenie midzynarodowej.
Rozpoczyna j artyku powicony wsppracy pastw nordyckich. Nastp-
nie analizie poddano zagadnienie dyplomacji niszowej, ktrej dziaanie zostao
przebadane na podstawie polityki Norwegii. Natomiast ostatni artyku zajmuje
si zagadnieniem fiskiej doktryny niezaangaowania.
 W czci trzeciej: Sytuacja polityczna w Azji wikszo miejsca zostaa prze-
znaczona dla pastw i krajw muzumaskich. Analizowana bya tu zarwno
rywalizacja mocarstw w Afganistanie, jak i prby europeizacji wizerunku Tur-
cji poprzez polityk gospodarcz i militarn oraz sytuacja separatyzmu w nale-
cych do Federacji Rosyjskiej Czeczenii i Dagestanie. Jedynie ostatni artyku
niedotyczy wiata islamu, a mianowicie odnosi si on do wpywu procesw za-
chodzcych w Azji Wschodniej na sytuacj wewntrzn w Japonii.
Cz czwarta: W zachodniej hemisferze zostaa powicona zagadnieniom
zwizanym z Ameryk acisk. Analizie poddana zostaa polityka Stanw
Zjednoczonych wobec tego regionu, a nastpnie uwag przeniesiono na proce-
sy demokratyzujce w Chile.
Wraz z czci pit: Wybrane problemy midzynarodowych stosunkw
gospodarczych nastpuje zmiana kryterium podziau pracy z geograficznego
na problemowe. Jednoczenie jest to najbardziej obszerny fragment publika-
cji, poniewa skada si a z piciu artykuw. Czytelnik odnajdzie tu szeroki
wachlarz zagadnie zwizanych z ekonomi: od zmian w midzynarodowym
systemie walutowym, przez uwarunkowania makroekonomiczne rozwoju Unii
Europejskiej, analiz dziaania midzynarodowej spki naftowej, bilateralne
porozumienia handlowe, po kwesti modelu rozwoju pastw Poudnia w opar-
ciu o fair trade.
W czci szstej: Bezpieczestwo a stosunki midzynarodowe uwaga zo-
staa skoncentrowana na problemach zwizanych z tzw. bezpieczestwem twar-
dym. Analizie poddano relacje midzy Uni Europejsk i Sojuszem Pnocno-
atlantyckim, kwesti bezpieczestwa cybernetycznego Stanw Zjednoczonych
oraz grecko-turecki spr o wyspy na Morzu Egejskim.
Zagadnienia niezwizane bezporednio z obecn sytuacj na arenie midzy-
narodowej zostay ujte w czci sidmej: Z historii stosunkw midzynaro-
dowych. Skada si ona z dwch artykuw uszeregowanych pod wzgldem
chronologicznym. Pierwszy odnosi si do polityki brytyjskiej wobec Turcji
podczas trwania II wojny wiatowej, a drugi dotyczy relacji pnocnoamery-
kaskich w okresie funkcjonowania wiata dwubiegunowego.
Ostatnia, sma cz: Inne aspekty stosunkw midzynarodowych doty-
czy dwch zagadnie, a mianowicie relacji midzy teori stosunkw midzyna-
rodowych i teori public relations oraz zasad savoir vivre w negocjacjach bizne-
sowych Polski z jej ssiadami.
W KRGU POLITYKI EUROPEJSKIEJ
Joanna Ciesielska-Klikowska

Republika Federalna Niemiec przed wyborami

do Bundestagu na jesieni 2013 roku

Za kilka miesicy Niemcy bd przeywa wybory parlamentarne, ktre za-

decyduj o przyszoci tego kraju na nastpne cztery lata1. Wikszo z 82 mln
obywateli RFN obserwowa bdzie scen polityczn i zachodzce na niej zmiany.
Niemieckie wybory to jednak nie tylko wyzwanie dla pastwa lecego wrod-
ku Europy. To take kampania, ktra fascynowa bdzie obserwatorw z pozo-
staych pastw Unii Europejskiej i mocarstw wiatowych.
Niemiecki system polityczny przewiduje do skomplikowane, ale jednocze-
nie najbardziej sprawiedliwe i jednoznaczne wybory, dziki czemu niemiecki
system parlamentarny jest niezwykle stabilny i trway. To efekt dowiadcze,
jakie Niemcy zebrali w okresie Republiki Weimarskiej (19191933), ztragicz-
nym finaem, czyli przejciem wadzy przez narodowych socjalistw. Obecnie
kady z niemieckich obywateli, dysponujcych aktywnym prawem gosu, moe
wybiera kandydatw za pomoc kartki, ktra skada si z tzw. Erst- iZweit-
stimme. W kadym z 299 jednomandatowych okrgw wyborczych, zwyk
wikszoci gosw, wybierany jest bezporedni kandydat do Bundestagu (Erst-
stimme). Z kolei dziki Zweitstimme kolejne 299 miejsc wizbie niszej rozdzie-
lanych jest w skali caego pastwa, proporcjonalnie do cznej liczby gosw
oddanych na listy poszczeglnych partii politycznych. Powyszy system stwa-
rza pewne trudnoci, poniewa zakada, e kady z bezporednio wybranych
kandydatw musi otrzyma miejsce w parlamencie. Gdy liczba kandydatw
reprezentujcych dan parti, wybran bezporednio w jednym z16landw,
przekracza liczb miejsc przeznaczonych dla listy krajowej partii wwyborach
proporcjonalnych, powstaj tzw. mandaty nadliczbowe (berhangmandate).
Mimo to uznaje si, e tworzy on jeden z najstabilniejszych i najbardziej zrozu-
miaych dla obywateli systemw politycznych.
1
Artyku zosta oddany do druku w maju 2013 r.
12

W systemie tym w cigu ostatnich 64 lat wyksztacio si kilka wyrazistych

itrwaych partii politycznych. Do najsilniejszych i najliczniejszych pod wzgl-
dem liczby czonkw zaliczy naley parlamentarn koalicj partii chrzecija-
skich CDU (Christlich Demokratische Union Deutschlands, 472 400 czon-
kw2) i CSU (Christlich-Soziale Union in Bayern, 150 0003) oraz niemieck
socjaldemokracj SPD (Sozialdemokratische Partei Deutschlands, 474 4814)
i liberaw zFDP (Freie Demokratische Partei, 58 6755). W kolejnych latach
szczeglnie w cigu ostatnich trzech dekad wyodrbniy si take nowe
ugrupowania. Naley do nich zaliczy centrolewicowy Zwizek 90/Zielonych
(Bndnis 90/Die Grnen, 60 000 czonkw6) oraz lewicow Die Linke (63 7617),
bdc mieszanin dawnych komunistw z NRD i uciekinierw z SPD, oraz
zupenie now formacj Piratw (Piratenpartei). Ta swego rodzaju antypartia
w ostatnich latach odniosa kilka sukcesw, ktre moe powtrzy w wyborach
parlamentarnych. W najbliszych miesicach to wyej wymienione partie bd
si ubiega o miejsca w niemieckim Bundestagu i utworzenie koalicji rzdowej,
boadna z nich nie ma szans na samodzielne rzdy. Jak zatem moe wyglda
owa polityczna ukadanka?
Najsilniejsze pozostanie ugrupowanie aktualnie sprawujce wadz, czyli
chadecja Angeli Merkel. Mimo poparcia na poziomie okoo 41% nie bdzie
w stanie rzdzi samodzielnie i prawdopodobnie nie pomoe jej w tym obec-
ny koalicjant FDP, bo wikszo sonday wskazuje, e partia ta ma niewielkie
szanse, by przekroczy picioprocentowy prg wyborczy (zoliwcy rozwijaj
akronim FDP jako Fast Drei Prozent prawie trzy procent)8. Gdyby jednak li-
beraowie dostali si do Bundestagu, owa koalicja i tak nie miaaby wikszoci
parlamentarnej. Podobne poparcie uzyskaaby take koalicja skadajca si z so-
2
Stan na koniec marca 2013 r. SPD mitgliederstrkste Partei knapp vor CDU, http://www.bild.de/
newsticker-meldungen/home/13-mitglieder-30042034.bild.html [dostp 4.04.2013].
3
Stan na koniec grudnia 2012 r. CDU hat den grten Schwund, http://www.n-tv.de/politik/CDU-
hat-den-groessten-Schwund-article9869761.html [dostp 10.03.2013].
4
Stan na koniec marca 2013 r. SPD mitgliederstrkste Partei knapp vor CDU
5
Stan na koniec lutego 2013 r. Die Grnen haben erstmals in ihrer Geschichte mehr Parteimitglieder
als die FDP, http://www.spiegel.de/spiegel/vorab/gruene-erstmals-mehr-parteimitglieder-als-die-fdp-a-
885152.html [dostp 10.03.2013].
6
Ibidem.
7
Stan na koniec grudnia 2012 r. Linker Schwund, Der Spiegel, 18.03.2013.
8
Przyczyn spadku poparcia dla liberaw w cigu ostatnich dwch lat, mimo bardzo dobrego wyniku
wyborw na jesieni 2009 r. (niespena 15% poparcia), bya niewaciwa polityka, jak partia prowadzia
przez okres trwania najpowaniejszej fazy kryzysu gospodarczego w Niemczech (przede wszystkim
domaganie si obniek podatkw). Z tego powodu doszo do zmiany na szczycie partii jej szef, minister
spraw zagranicznych RFN Guido Westerwelle, zosta zastpiony przez Philippa Rslera. Dopiero
od stycznia 2013 r. dostrzegana jest zmiana negatywnego trendu poparcia, bo w wyborach w Dolnej
Saksonii FDP zyskaa prawie 10% wszystkich gosw. Liberalna FDP wybraa Roeslera ponownie na szefa
partii, Rzeczpospolita, 9.03.2013.
 13

cjaldemokracji (okoo 28% poparcia) i Zwizku 90/Zielonych (14%)9. W ta-

kiej sytuacji najbardziej prawdopodobna wydaje si tzw. wielka koalicja CDU/
CSU-SPD. Jej powstanie przyniesie jednak oprcz zadowolenia rynkw i in-
nych wiatowych przywdcw wraenie, e obie wielkie partie ludowe
defacto maj bardzo podobne wizje rzdzenia pastwem, przyszoci kraju i Eu-
ropy, a ich sojusz nie jest wynikiem wybrania najlepszej propozycji na trudne
czasy, ale stanowi ju regu.
Innym rozwizaniem bdzie wic utworzenie zupenie nowych, wielopartyj-
nych koalicji. Pierwsz propozycj moe by blok lewicowych SPD, Zielonych
i Lewicy, co teoretycznie nie wydaje si niemoliwe, szczeglnie w okresie kry-
zysu gospodarczego. Praktycznie raczej nie dojdzie do skutku, bo SPD i Lewi-
ca zdecydowanie nie potrafi i razem do celu na poziomie federalnym (cho
udao im si kilka koalicji we wschodnioniemieckich landach i w Berlinie).
Kontrpropozycj moe stanowi sojusz SPD-Zieloni-FDP, czyli tzw. koalicja
wiate drogowych (czerwony, zielony, ty barwy poszczeglnych partii).
Taki alians wymaga jednak spenienia niezwykle powanego warunku libera-
owie musz przekroczy prg wyborczy i zreorientowa wasn polityk, ponie-
wa ich koncepcja liberalnego ekstremizmu nie sprawdza si w praktyce (bdc
waktualnym rzdzie, nie byli w stanie zrealizowa adnego ze swoich przedwy-
borczych postulatw o obnieniu podatkw czy deregulacji gospodarki). Trze-
cim rozwizaniem jest tzw. koalicja jamajska, skadajca si z CDU-Zielonych-
FDP (kolor czarny, zielony i ty jak na fladze Jamajki). Takie porozumienie
teoretycznie nie byoby zaskakujce, bo zarwno CDU, jak i Zieloni reprezen-
tuj dzi podobnego wyborc wielkomiejskiego przedstawiciela klasy redniej
lub wyszej, z tym e elektor Zielonych odchodzi od wartoci przekazywanych
w tradycji i religii. Cho partia dawnych dysydentw, kontestatorw polityki
socjaldemokracji w latach siedemdziesitych XX wieku i chrzecijaskiej demo-
kracji w kolejnym dziesicioleciu, nadal gosi hasa, od ktrych zacza si jej
polityczna kariera, jak ekologia, rwnouprawnienie, prawa dla homoseksuali-
stw, to wikszo z nich jest ju standardem reprezentowanym przez pozostae
ugrupowania. Gdzie wic podziaa si owa alternatywa, jak od pocztku swego
istnienia mieli by Zieloni?

9
Wedug sonday opublikowanych na stronach internetowych tygodnika Der Spiegel (13.03.2013)
poparcie dla partii wyglda nastpujco: wg badania Instytutu Forsa CDU 40%, SPD 24%, Zieloni 16%,
Lewica 8%, FDP 4%, Piraci 3%; wg badania TNS Emnid CDU 40%, SPD 27%, Zieloni 15%,
Lewica 8%, FDP 4%, Piraci 3%; wg badania Allensbach CDU 39%, SPD 27%, Zieloni 15%,
Lewica 6%, FDP 6%, Piraci 3%. Za: http://www.spiegel.de/politik/deutschland/wahl-umfragen-
sonntagsfrage-fuer-bundestagswahl-und-landtagswahlen-a-623633.html [dostp 13.03.2013]. Por. B. Du-
dek, Merkel gr. Gwatowny spadek popularnoci kandydata SPD na kanclerza, http://www.dw.de/merkel-
g%C3%B3r%C4%85-gwa%C5%82towny-spadek-popularno%C5%9Bci-kandydata-spd-na-kanclerza/
a-16516565 [dostp 5.03.2013].
14

Koalicja CDU i Zielonych moe by pstryczkiem w nos dla SPD i dowo-

dem na to, e Zieloni maj po drodze take z innymi ugrupowaniami. Czydoj-
dzie jednak do takiego sojuszu trudno orzec, bo midzy samymi politykami
czarnych i zielonych istnieje wiele niechci i dystansu (przez Zielonych kry-
tykowany jest przede wszystkich pojmowany bardzo tradycyjnie model rodzi-
ny promowany przez chadecj, w ktrym podzia rl jest niezwykle wyrany),
adowiadczenia ze wsppracy zdobyte przez obie partie w Hamburgu i Bade-
nii-Wirtembergii wskazuj, e trudno im si porozumie.
Sami politycy Zielonych take rni si w ocenie moliwoci zbudowania
koalicji rzdowej cz z nich, choby Katrin Goering-Eckard (wspkandy-
datka na urzd kanclerski u Zielonych istnieje parytet pciowy i partia wy-
stawia dwch kandydatw na kanclerza), uwaa, e alians CDU z Zielonymi
jest moliwy, a nawet wrcz podany; natomiast przewodniczca ugrupowania
Claudia Roth i drugi z kandydatw na szefa rzdu Jrgen Trittin odrzucaj tak
ewentualno. Jzyczkiem u wagi moe by w takiej sytuacji nowa partia
Piratw, znajdujca wyborcw w kadej grupie, cho jest mao prawdopodob-
ne, by ktre z ugrupowa zaryzykowao tak koalicj10.
Kto stanie na czele gabinetu i jaka partia zyska najwiksze zaufanie wybor-
cw? To pytanie stawiaj sobie zarwno wyborcy w Niemczech, jak i obserwato-
rzy z pastw ociennych. Spjrzmy, jakie problemy i wyzwania stanowi ode-
baty przedwyborczej za Odr i kto odgrywa pierwsz rol w tej kampanii.
W przypadku polityki wewntrznej gorcych tematw do dyskusji jest kilka
gwnie polityka energetyczna, a przede wszystkim stopniowe zastpowanie
w Niemczech energii nuklearnej energi ze rde odnawialnych. Pomys jest
dobry, ale koszty jego realizacji s niezmiennie wysokie, co moe lec u podstaw
silnego starcia midzy gwnymi politykami. Inn kwesti jest rozwikanie pro-
blemw, jakie w ostatnim czasie trapi niemiecki aparat cigania, po bdach
popenionych w ledztwie przeciwko czonkom bojwki terrorystycznej NSU.
Jeli wyjd na jaw nowe sensacje, mog one zaszkodzi chadekom i liberaom.
Zagroenie moe zaowocowa ponadto delegalizacj partii NPD, ale prawdo-
podobiestwo podjcia takiej decyzji przed jesieni jest niewielkie. Dyskusyjna
jest rwnie sprawa wprowadzonego w listopadzie 2012 r. zasiku opiekucze-
go dla rodzicw dwu- i trzylatkw, ktrzy bd opiekowa si nimi w domach
sami. Projekt jest krytykowany za konserwatywne podejcie do roli rodziny
ipromocj zachowa skutkujcych brakiem socjalizacji wrd dzieci w tej gru-
pie wiekowej. Nie zmienia to przy tym faktu, e adna z partii nie neguje ide-
aw pastwa socjalnego i wszystkie wspieraj jego opiekucz rol.

R. Wo, Niemieckie partie na rok przed wyborami do Bundestagu, Biuletyn Niemiecki 2012, nr
10

32, s. 45.
 15

W odniesieniu do spraw midzynarodowych zainteresowanie skupia bd

wypowiedzi partyjnych kandydatw w stosunku do arabskiej wiosny, ktra
jednak w niewielkim stopniu zaciekawia przecitnego niemieckiego wyborc.
Tenzapalny region wiata moe wpyn na ycie w Niemczech wtedy, gdyby
doszo w nim do wybuchu wojny, choby midzy Iranem a Izraelem, ktrego
bezpieczestwo jak w wystpieniu w Knesecie w 2008 r. podkrelia kanclerz
Merkel jest jednym z najwaniejszych wyzwa dla niemieckiej polityki zagra-
nicznej11. Niewiele wikszym zainteresowaniem Niemcw cieszy si niemieckie
zaangaowanie w Afganistanie. Cho jednym z tematw w niemieckim dyskur-
sie publicznym jest wprowadzona niedawno reforma Bundeswehry i caej filo-
zofii jej funkcjonowania, to misja onierzy federalnych w tym odlegym kra-
ju pozostaje w cieniu innych debat, wyaniajc si, co najwyej, w przypadku
mierci ktrego z onierzy (w ostatnim roku obyo si, na szczcie, bez ofiar).
Wydaje si, e najwaniejsze wyzwanie stojce przed niemieckimi polityka-
mi skupia si wok jednej kwestii Unii Europejskiej. Jak stwierdzi kieruj-
cy Akademi Transatlantyck w Waszyngtonie Stephen F. Szabo, niemieckie
wybory federalne we wrzeniu dotycz czego wicej ni przyszoci kraju; cho-
dzi o przyszo Europy12. W istocie wynik niemieckiej rozgrywki bdzie mia
wpyw na losy caego kontynentu europejskiego, bdcego jednoczenie part-
nerem dla pozostaych gigantw wiatowej gospodarki.
Faktycznie Europa stanowi jedn z najistotniejszych, cho niewymienio-
nych bezporednio, czci niemieckiej ustawy zasadniczej. To dziki integracji
europejskiej, w ktr zaangaowali si politycy modej Republiki Federalnej,
Zachodnie Niemcy na nowo znalazy si wrd pastw europejskich i mogy
decydowa o przyszoci wasnej i kontynentu (cho do czasu zjednoczenia,
ze wzgldu na powojenne ustalenia, w ograniczonym stopniu). Std budowa-
nie Wsplnoty i odpowiedzialno za ni stanowi integraln cz niemiec-
kiej tosamoci. Wszyscy politycy utworzonej w 1949 r. RFN stali na stano-
wisku, e zjednoczona Europa to jedyny rodek, by uniemoliwi odrodzenie
si niemieckiej hegemonii i powstrzymanie powrotu problemu niemieckiego,
awic sytuacji, kiedy Europa tworzy sojusze suce obronie przed mocarstwem
znajdujcym si w jej sercu.
11
Kanclerz Angela Merkel powiedziaa wwczas: Kady rzd Niemiec i kady kanclerz Niemiec
przede mn by odpowiedzialny za bezpieczestwo Izraela ze wzgldu na szczegln historyczn
odpowiedzialno Niemiec. Owa historyczna odpowiedzialno Niemiec stanowi element racji stanu
mojego kraju. Oznacza to, e bezpieczestwo Izraela jest dla mnie, jako kanclerz Niemiec, kwesti
nigdy niepodlegajc negocjacji. Das sagte Kanzlerin Angela Merkel vor der Knesset [Przemwienie
kanclerz Angeli Merkel wKnesecie, 18.03.2008], http://www.welt.de/politik/article1814071/Das-sagte-
Kanzlerin-Angela-Merkel-vor-der-Knesset.html [dostp 5.03.2013].
12
S. F. Szabo, Germany to Continue Leading Europe Despite Domestic Political Uncertainty, http://blog.
gmfus.org/2013/02/12/germany-to-continue-leading-europe-despite-domestic-political-uncertainty/
[dostp 27.02.2013].
16

Tosamo europejska jest elementem wicym niemieckich politykw tak-

e dzisiaj, bo aden z nich nie omieli si powiedzie wprost, e koszty nie-
mieckiej partycypacji w europejskich problemach s zbyt due. Panuje zasada:
zEurop na dobre i na ze. Jednak i tutaj sycha gosy krytyczne: najsilniejszy
sprzeciw wobec pogbiania europejskiej integracji pochodzi z koalicyjnej CSU,
siostrzanej partii CDU, ale take od niektrych politykw z FDP. Kwestionu-
j oni istot niemieckiej polityki bezpieczestwa i jej konsekwencje dla euro-
pejskiej obronnoci. Std cz obserwatorw stoi na stanowisku, e zawiza-
nie nowej powyborczej koalicji rzdowej midzy najwikszymi partiami CDU/
CSU-SPD lub z Zielonymi, i odejcie ministra spraw zagranicznych Guido
Westerwelle z liberalnej FDP, miaoby wpyw na stabilizacj pozycji Niemiec
na arenie europejskiej i uczynienie ich bardziej obliczalnymi w sferze polityki
obronnej13. Uwaa si ponadto, e taka nowa koalicja umoliwiaby pobudze-
nie niemieckiej gospodarki, co wpynoby korzystnie zarwno na sam RFN,
jak i jej stosunki z ssiadami.
Niezalenie od prowadzonej debaty, spraw wewntrznych i wyniku wybo-
rw Niemcy najprawdopodobniej pozostan konsekwentnym zwolennikiem
projektu europejskiego oraz waluty euro. Najsilniejsze partie CDU i SPD sna-
stawione niezmiennie proeuropejsko; t sam lini prezentuje rwnie trze-
cia co do wielkoci w Bundestagu frakcja Zwizek 90/Zieloni. Cho krytyku-
je si kanclerz Merkel za to, i bardzo powoli reagowaa na problemy zwizane
z kryzysem w eurostrefie, jednoczenie wskazuje si, e w przypadku podjcia
dziaania zawsze znajdowaa poparcie dla swojej wizji wrd posw opozycji.
Badanie przeprowadzone przez Transatlantic Trends potwierdzio, e spoe-
czestwo niemieckie pozostaje jednym z najbardziej proeuropejskich na Starym
Kontynencie, a mimo wszelkich obiekcji euro jest przez nie postrzegane jako
istotny warunek gospodarczego powodzenia ich wasnego pastwa. Owo prze-
wiadczenie znalazo swj wyraz w stanowisku kanclerz Merkel, ktra stwier-
dzia, e ani Niemcy, ani UE nie przetrwayby likwidacji wsplnej waluty14.
Trudno nie zgodzi si z tym, e Republika Federalna niespodziewanie
szybko otrzsna si z kryzysu gospodarczego, ktry jak pierwotnie sdzo-
no wanie j powinien najbardziej dotkn jako najwikszego europejskie-
go eksportera (a czwartego pod tym wzgldem na wiecie). Z roli Niemiec
we wspczesnych stosunkach midzynarodowych zdaj sobie spraw zarw-
no politycy europejscy ze starych i nowych pastw czonkowskich, jak i lide-
rzy mocarstw wiatowych, poszukujcy jak najlepszego kontaktu z Berlinem.
Jakwynika z wielu sondaowych bada, kanclerz Merkel jest niezwykle szano-
13
Ibidem.
14
Ibidem.
 17

wanym przywdc europejskim, z ktrego zdaniem licz si zarwno Niem-

cy, jak i inne narody (cho s ostrzy krytycy prowadzonej przez ni polityki,
przedewszystkim Grecy, ale take Hiszpanie, Portugalczycy czy Wosi).
To wanie Angela Merkel ma najwiksze szanse na trzecie z kolei kanc-
lerstwo. Niemiecka polityk, ktr magazyn Forbes uzna za najbardziej wpy-
wow kobiet na wiecie ze wzgldu na przewodniczenie globalnej gospodarce
w Europie15, ma wielkie szanse na reelekcj. Przewodniczca CDU jest ostoj
spokoju w polityce wewntrznej i relacjach Niemiec z zagranic. Komentatorzy
niemieckiego ycia politycznego wskazuj czsto, e poprzez skonno dorze-
czowego i niezwykle spokojnego przedstawiania czasem mocno kontrowersyj-
nych rozwiza, pani kanclerz utrzymuje bardzo wysokie zaufanie spoeczne,
cho wiele wprowadzanych przez ni zmian jest sprzecznych bd wrcz ozna-
czajcych cakowit reorientacj polityki rzdu. Tak byo choby w przypadku
omawianego w caej Europie moratorium na temat stopniowego zamykania
elektrowni jdrowych, ogoszonego po katastrofie w Fukushimie, cho kilka
miesicy wczeniej Merkel zapewniaa o koniecznoci rozbudowy tej formy po-
zyskiwania energii. Jak wskazuje Rafa Wo, kanclerz przedstawiaa te wolty
jako logiczne. Tumaczya, e to nie ona si zmienia, lecz okolicznoci16.
Merkel jest ceniona poza granicami wasnego kraju, ale na jej pozycj
wpyw ma nie tylko niemiecka gospodarka. Jej biograf Gerd Langguth uwaa,
ewUnii Europejskiej jest bardzo niewielu znaczcych liderw, ktrzy nie bu-
dz kontrowersji, std tak dua popularno niemieckiej przywdczyni17. Mer-
kel ma te nadzwyczaj dobry kontakt z dyplomatami europejskimi, a take po-
siada umiejtno wpywania na to, co dzieje si w Brukseli. To ona popara
kandydatur Jos Manuela Barroso na szefa Komisji Europejskiej i to jej pomy-
sem byo take powoanie Hermana Van Rompuya na przewodniczcego Rady
Europejskiej. Jednak dla wszystkich pozostaje jasne, e Merkel jest proeuropej-
ska raczej z rozsdku ni z mioci do unijnych instytucji. Jest przekonana, e
polityka europejska stanowi najwaniejszy element niemieckiej polityki i racji
stanu i e wycznie silna, zintegrowana Europa moe liczy si na arenie wia-
towej. Tojednak przysparza jej krytykw we wasnym pastwie, ktrzy ocenia-
j, e szefowa rzdu dziaa na szkod Niemiec, forsujc rozwizania korzystne
dlastrefy euro, a nie mocarstwa nad Renem. Niemal poowa ankietowanych
przed ptora roku Niemcw uznaa jej decyzje w sprawie kryzysu gospodarcze-
go wUnii za ze z punktu widzenia RFN, a dokadnie 50% stwierdzio, ikanc-
lerz powinna odej ze stanowiska po wyborach z wrzenia 2013 r. Faktem jest,

15
Kanclerz Merkel najbardziej wpywow kobiet wiata wg Forbesa, Rzeczpospolita, 24.08.2011.
16
R. Wo, op. cit., s. 2.
17
Angela Merkel: sekretna kanclerz Unii Europejskiej?, Gazeta Wyborcza, 3.11.2011.
18

e Niemcy bardzo krytycznie oceniaj swoj rol jako najwikszego patnika

doeuropejskiego budetu i oczekuj, e w istniejcej sytuacji kryzysu gospodar-
czego kanclerz bdzie ograniczaa niemieckie obcienia finansowe. Natomiast
wanie ratowanie unijnej waluty jest aktualnie najwaniejszym wyzwaniem,
ktre realizuje niemiecka przywdczyni, co powoduje, e zaniedbuje ona inne
dziedziny, przede wszystkim te odnoszce si do polityki wewntrznej.
Mimo wszystko jest ona niezwykle sprawnym graczem na niemieckiej sce-
nie, za wielu politykw pado ofiar jej taktyki mieszaniny pragmatyzmu,
skromnoci i skonnoci do koncyliacji. Wymiemy choby jej politycznego
ojca, byego kanclerza federalnego Helmuta Kohla18, byego premiera Bawarii
Edmunda Stoibera czy byego ministra spraw wewntrznych w jej poprzednim
rzdzie a obecnie ministra finansw Wolfganga Schuble. Poniewa Merkel za-
chowuje twarz pokerzysty i nieatwo spowodowa wybuch jej emocji, jest nie-
zwykle trudnym przeciwnikiem.
Wanie z takim rywalem zmierzy bdzie si musia kandydat socjaldemo-
kratw na stanowisko kanclerza Peer Steinbrck, charakterologicznie zupene
przeciwiestwo obecnej kanclerz (pewny siebie, charyzmatyczny, dowcipny, pe-
en ironii), ktry na zjedzie SPD w poowie grudnia 2012 r. zyska ponad 93%
gosw delegatw19. Jak zapowiedzia w przemwieniu programowym, jego ce-
lem jest cakowite odsunicie od wadzy chadekw i liberaw oraz utworzenie
koalicji rzdowej ze Zwizkiem 90/Zielonymi: Nadszed czas nazmian. Chc
zosta kanclerzem federalnym, (...) chc koalicji z Zielonymi. Steinbrck po-
stawi warunek, e nie bdzie pod adnym pozorem negocjowa powstania
tzw. wielkiej koalicji CDU/CSU-SPD, jeli powyborczy krajobraz w Niem-
czech nie przewidywaby innego scenariusza. Podczas konwencji zaprezentowa
wzowe problemy, ktrych rozwizanie przyniesie Republice Federalnej sukces
na arenie midzynarodowej i wewntrznej. Jak stwierdzi, konieczne jest pod-
niesienie podatkw dla osb o najwyszych dochodach, zmiana przepisw po-
datkowych dla maestw, wdroenie reformy energetycznej, zakadajcej odej-
cie od atomu i przejcie na energi opart na rdach odnawialnych, a take
rozbudowa pastwa socjalnego poprzez stworzenie narodowego planu budo-
wy mieszka. Byy minister finansw w krytycznych sowach wypowiedzia
si na temat aktualnej koalicji rzdowej. Podkreli, e jedynym walorem CDU
jest wycznie szefowa rzdu, ktra jednak separuje RFN na globalnej scenie,
prbujc przewodzi Europie odrzucajcej niemiecki dyktat. Uzna ponadto,
e polityka prowadzona przez chadecj nie odpowiada wyzwaniom XXIwieku,
B. T. Wieliski, Angela Merkel niszczy Europ Kohla, Gazeta Wyborcza, 25.08.2011.
18

Cho wydawao si, e SPD zdecyduje si na wybr Sigmara Gabriela, szefa socjaldemokratw,
19

tojednak trudna sytuacja ekonomiczna Europy spowodowaa, i wybrano kogo z duym dowiadczeniem
w dziedzinie gospodarki.
 19

dodatkowo za pogbia spoeczn niesprawiedliwo w kraju. Socjaldemokra-

cja musi wic reprezentowa zupenie inne wartoci20.
Wydwik przemwienia programowego Steinbrcka by niezwykle silny,
ale nie zmienia to faktu, e on sam wsppracowa cile z pani kanclerz, gdy
razem tworzyli rzd tzw. wielkiej koalicji, a Steinbrck by ministrem finansw
(20052009). To w tym okresie zyska on du popularno, poniewa prze-
prowadzi Niemcy przez pierwsz faz kryzysu gospodarczego wzgldnie spo-
kojnie i nie tracc zaufania wyborcw i rynkw. Kanclerz i minister finansw
rozumieli si wwczas wietnie, dajc przykad, e politycy z dwch rnych
partii potrafi ze sob doskonale pracowa. Dlatego trudno spodziewa si,
estarcie dwch niegdy bliskich wsppracownikw w nadchodzcej kampa-
nii wyborczej przyniesie co wicej ni rzeczow dyskusj, z niewiele od siebie
rnicymi si argumentami i wizjami przyszoci pastwa i Europy21.
Tak skomentowaa wybr Steinbrcka na kanclerskiego kandydata SPD
wnadchodzcej elekcji gazeta Westdeutsche Zeitung: Partia wyznaczya Stein-
brcka na kandydata, poniewa ucielenia ofensywno i obiecywa, e po-
prowadzi parti z szans na zwycistwo w walce z siln kanclerz. Tymczasem
stao si tak, e dzisiaj midzy opozycj a rzdem nie toczy si ju adna wal-
ka polityczna. Media czasem nadgorliwie i reszta opinii publicznej czeka-
j tylko nadalsze bdy Steinbrcka. Dla walki wyborczej to zabjcze. Inne
pismo, Mannheimer Morgen, zauwayo natomiast gorzko, e kandydatu-
ra Steinbrcka jest takim sukcesem jak budowa berliskiego lotniska22, na-
wizujc do blamau, jakim w ostatnich miesicach jest kwestia niedokoczo-
nej budowy portu lotniczego Berlin-Brandenburg im. Willy Brandta, ktry
mia zosta otwarty w poowie 2012 r., jednak nadal nie rozpocz dziaalno-
ci. Mimowszystko opiniotwrczy hamburski magazyn Die Zeit podkreli
powyborze Steinbrcka na rywala elaznej kanclerz, e jest on jedyn oso-
b w SPD, ktra moe konkurowa z autorytetem Angeli Merkel, szczeglnie
nanajwaniejszym dzi polu polityki finansowej i gospodarczej23.
Dziennikarze uwaaj, e Peer Steinbrck jest rzeczywicie silnym konku-
rentem dla Merkel, wietnie zna si na finansach, problemach ekonomicznych
iwyzwaniach, jakie stoj przed niemieck polityk socjaln, niemniej wskazuj,
e dwukrotna szefowa rzdu jest znakomicie zorientowana w niemieckiej po-
lityce wewntrznej, a w dziedzinie dyplomacji nie ma sobie rwnych. Std jest
20
SPD zatwierdzia kandydatur Peera Steinbruecka na kanclerza, Gazeta Wyborcza, 9.12.2012.
21
R. Wo, op. cit., s. 3.
22
E. Stasik, Niemiecka prasa: Kandydatura Steinbrcka jest sukcesem na miar budowy berliskiego
lotniska, http://www.dw.de/niemiecka-prasa-kandydatura-steinbr%C3%BCcka-jest-sukcesem-na-miar%
C4%99-budowy-berli%C5%84skiego-lotniska/a-16516741 [dostp 7.03.2013].
23
L. Jacobsen, Endlich ein echter Sozialdemokrat, Die Zeit, 9.12.2012.
20

niekwestionowanym autorytetem dla przywdcw innych pastw, ktrzy licz

si z jej zdaniem i uwaaj je za niezwykle cenne.
W ostatnich miesicach niemiecka prasa niemal codziennie publikuje son-
dae, ale wszystkie one pokazuj, e szefowa rzdu ma znacznie wiksze popar-
cie ipod koniec drugiej kadencji cieszy si wikszym zaufaniem ni jakikolwiek
jej rywal, choby z tego powodu, i szanuj j Niemcy zarwno zdawnej RFN,
jak i NRD. Steinbrck jest tymczasem postrzegany jako reprezentant wycz-
nie zachodniej elity kraju. Media podaj, e w dziedzinie sympatii rnica mi-
dzy politykami jest niewielka (42% dla Merkel, 37% dlaSteinbrcka), wkwestii
wiarygodnoci dysproporcja zwiksza si (36% dlapani kanclerz wstosunku
do 26% dla socjaldemokraty), natomiast w obszarze oceny zdolnoci do zwal-
czania kryzysu gospodarczego wynosi 27% do14%. Cotrzeci ankietowany jest
zdania, eAngela Merkel bdzie zdecydowanie najlepszym liderem dla Niemiec
w najbliszych latach (18% jest za Steinbrckiem), a a 61% uwaa, i chadecka
polityk dysponuje osobowoci kierownicz (21% uznao wyszo Steinbrcka w tej
dziedzinie). Gdyby wybory na kanclerza odbyway si bezporednio, praktycz-
nie poowa Niemcw zagosowaaby wanie na Angel Merkel, jej najgroniej-
szego przeciwnika poparoby za 40% obywateli24. Komentujc wyniki son-
day przedwyborczych, najwaniejszy niemiecki tygodnik DerSpiegel uzna,
eMerkel jest szefow rzdu dla caej rodziny: kobiety uwaaj j zasympa-
tyczn, poniewa nie jest perfekcyjna, mczyni lubi jej koleesko, a mo-
dzi ludzie ceni jej bezporedni sposb postpowania25.
Do wyborw pozostao jeszcze p roku i na razie pozycja Angeli Merkel
wydaje si niezagroona. Co prawda, rzdzca koalicja chadecko-liberalna
nie ma w tej chwili wikszoci, jeli wierzy najnowszym ankietom, ale nawet
gdyby przegraa wybory, to gwnym przegranym bdzie FDP, ktre wypad-
nie pozareprezentowane w Bundestagu partie. Macierzyste ugrupowanie pani
kanclerz, CDU, pozostanie gwn si polityczn w kraju i nadal bdzie nim
rzdzi. Pozostaje wic tylko pytanie: z kim?

M. Kdzierski, Czy Steinbrck zastpi Merkel?, http://www.nowapolitologia.pl/politologia/stosunki-

24

miedzynarodowe/czy-steinbrueck-zastapi-merkel [dostp 5.03.2013].

25
Ibidem.
Krzysztof Garczewski

Niemcy we wspczesnych stosunkach

midzynarodowych regionalne przywdztwo,
globalne ambicje
Niemcy z coraz wiksz otwartoci przyznaj, e chc odgrywa jeszcze
bardziej istotn rol we wspczesnych stosunkach midzynarodowych, zwik-
szajc swoje zaangaowanie w poszczeglnych obszarach relacji zewntrznych.
We wspczesnych rozwaaniach na temat pozycji tego pastwa na wiecie
niebez znaczenia pozostaway w ostatnim okresie take kwestie regionalnego
i globalnego bezpieczestwa, ktre obok polityki europejskiej, stanowiy istot-
ny element polityki zagranicznej. W niniejszym tekcie podjto prb analizy
znaczenia tego pastwa w relacjach zewntrznych na tle gwnych uczestni-
kw stosunkw midzynarodowych. Nad rol, jak RFN powinna odgrywa
wewspczesnym wiecie, zastanawiali si rwnie intensywnie w ostatnich la-
tach przedstawiciele czoowych partii politycznych tego kraju. Obok bezpo-
rednich dziaa politycznych, wiele miejsca powicaj oni tej kwestii take
wswoich oficjalnych dokumentach.
Europa i partnerstwo transatlantyckie priorytetem dla chadekw

Szczeglnie du wag do analizowanego problemu przywizywali w ostat-

nich latach czonkowie Unii Chrzecijasko-Demokratycznej (CDU). W ulotce
Mamy si, aby ponosi midzynarodow odpowiedzialno czonkowie tej par-
tii za najwaniejsze kwestie zwizane z polityk zagraniczn uznali: siln oraz
wspln polityk zagraniczn i bezpieczestwa UE, umocnienie partnerstwa
transatlantyckiego, pozostanie Niemiec jako wpywowego gosu na wiecie
w kwestii pokoju i praw czowieka, zapobieganie rozprzestrzenianiu si bro-
ni masowego raenia oraz prawo do istnienia i bezpieczestwo Izraela1. Cha-
1
Wir haben die Kraft fr internationale Verantwortung, Herausgeber: CDU Bundesgeschftsstelle, Berlin,
http://www.cdu.de/doc/pdfc/090825-leporello-internationale-verantwortung.pdf [dostp 15.01.2013], s. 1.
22

decy zapewniali przy tym, e ich celem, zwizanym z kwesti bezpieczestwa

naBliskim Wschodzie, pozostaje istnienie dwch pastw (Zweistaaten-Lsung)
Izraela, w trwale bezpiecznych granicach, oraz zdolnego do ycia pastwa
palestyskiego2. W dokumencie tym chadecy zadeklarowali te ch zwiksze-
nia nakadw finansowych na pomoc rozwojow do 0,7% PKB3.
Jednoczenie dziaacze CDU wyrazili wol umacniania partnerstwa transatlan-
tyckiego, znoszenia ogranicze handlowych oraz rozpoczcia niemiecko-ame-
rykaskiej inicjatywy dotyczcej wydajnoci energetycznej (Energieeffizienz)4.
Chadecy opowiedzieli si przy tym za now strategiczn koncepcj NATO,
w ktrej centralnym elementem ma pozosta zasada kolektywnej obrony
(Zentrale Verpflichtung bleibt kollektive Verteidigung)5. Rwnoczenie z pew-
n rezerw odnieli si tu do dalszego poszerzenia NATO. Wedug ich opinii
przyjcie nowych czonkw mogoby by moliwe w przypadku dzielenia przez
nich wsplnych wartoci oraz wtedy, gdy ich przystpienie wzmocni wspl-
ne bezpieczestwo6. W tym miejscu naley zwrci uwag na ambiwalent-
n postaw Niemiec wobec aspiracji czonkowskich Ukrainy i Gruzji, cowi-
doczne byo przede wszystkim podczas szczytu tej organizacji w Bukareszcie
w2008 r. Dokolejnej dyskusji na ten temat doszo te za Odr po wojnie gru-
zisko-rosyjskiej w sierpniu tego roku. Cz niemieckich politykw obawiaa
si, eprzystpienie kolejnych byych republik radzieckich do NATO mogo-
by doprowadzi do zwikszenia napicia w relacjach w Rosj, czego niemieccy
chadecy, z Angel Merkel na czele, chcieli za wszelk cen unikn.
Chadecy powicili duo miejsca polityce zagranicznej rwnie przed wy-
borami do Bundestagu w 2009 r. We wsplnym programie wyborczym na lata
20092013 reprezentanci CDU i CSU przekonywali, e udao si im odzy-
ska zaufanie na wiecie oraz wzmocni zdolnoci do dziaania Unii Europej-
skiej, NATO i Narodw Zjednoczonych7. Pokazalimy, e potrafimy przefor-
sowa niemieckie interesy w Europie i na wiecie przekonywali czonkowie
obu chadeckich ugrupowa we wspomnianym wyej dokumencie8. Swoje prio-
rytety dotyczce spraw zagranicznych przedstawili w dokumencie Niemcy po-
trzebuj kompetentnej polityki zagranicznej9. Za najistotniejsze kwestie zwi-
2
Ibidem.
3
Ibidem.
4
Ibidem, s. 2.
5
Ibidem.
6
Ibidem.
7
Wir haben die Kraft. Gemeinsam fr unser Land. Regierungsprogramm 20092013. Verabschiedet
in einer gemeinsamen Sitzung des Bundesvorstands der CDU und des Parteivorstandes der CSU, Berlin,
28.06.2009, CDU-Bundesgeschftsstelle, Konrad-Adenauer-Haus, Berlin 2009, s. 5.
8
Ibidem.
9
Deutschland braucht eine kompetente Auenpolitik. Stand: 16.07.2009, http://www.cdu.de/doc/pdf/
090716-politik-az-aussenpolitik.pdf [dostp 31.01.2013].
 23

zane z dziaalnoci RFN na arenie midzynarodowej uznali: dalszy rozwj

i pogbienie procesu jednoczenia si Europy, rozbudow partnerstwa trans-
atlantyckiego, Europejsk Polityk Zagraniczn i Bezpieczestwa, wspprac
zewschodzcymi mocarstwami oraz ich integracj w midzynarodowym po-
rzdku politycznym, polityk rozwojow, a take rozwizanie najpilniejszych
globalnych problemw. Czoowe miejsce zajy przy tym kwestie zwizane z in-
tegracj europejsk oraz wspprac transatlantyck.
W wyej wymienionym dokumencie politycy CDU odnieli si te do bi-
lateralnych relacji z wybranymi pastwami wiata. Za najwaniejszego partne-
ra uznali Stany Zjednoczone. Wedug nich oba pastwa od dziesicioleci ma
czy rosncy, cisy i peen zaufania zwizek, stworzony na solidnej bazie
wsplnych dowiadcze, jak i wsplnych wartoci oraz interesw10. Dziaacze
Unii Chrzecijasko-Demokratycznej przypomnieli w tym miejscu o pozytyw-
nej roli, jak w powojennej historii RFN odegra tzw. Plan Marshalla. Podkreli-
li przy tym konsekwentn polityk zachodniej integracji wczesnego chadec-
kiego kanclerza Konrada Adenauera, dziki ktrej miao nastpi umocnienie
przyjani midzy oboma krajami11. Ich zdaniem, w powojennym okresie USA
odgryway niezmiennie rol ordownika niemieckich interesw na wiecie
(Frsprecher deutscher Interessen in der Welt), czego wyrazem miaa by take
postawa prezydenta Georgea Busha seniora wobec upadku muru berliskiego
(1989), a take ponownego zjednoczenia Niemiec (1990). Preferujcy od dzie-
sicioleci cis wspprac z USA politycy CDU zwrcili jednak uwag take
na to, emimo daleko posunitej zgodnoci midzy Europ i USA, dotyczcej
najistotniejszych zagroe i wyzwa, m.in. w takich obszarach, jak wspieranie
bezpieczestwa, demokracji, praw czowieka czy gospodarki wolnorynkowej,
wstosunkach midzy oboma pastwami pojawiaj si rnice w pogldach oraz
ma miejsce dyskusja (Meinungsverschiedenheiten und Diskussionen). Ma to wy-
nika m.in. z priorytetw, instrumentw oraz metod w postpowaniu wobec
tych wyzwa i zagroe12. Tym waniejsza jest intensywniejsza transatlantyc-
ka wymiana opinii rwnie na kontrowersyjne tematy, dziki czemu mog zo-
sta zrealizowane wsplne cele przekonuj niemieccy chadecy13.
Czonkowie CDU akcentowali jednoczenie w dokumencie dalszy rozwj
cisej wsppracy obu pastw przy zwalczaniu midzynarodowego terroryzmu.
Przypominali w tym miejscu rol Niemiec i ich sojusznikw w rozwizywaniu
konfliktw w Afganistanie, na Zachodnich Bakanach czy na Bliskim Wscho-

10
Ibidem, s. 10.
11
Ibidem.
12
Ibidem.
13
Ibidem.
24

dzie zarwno poprzez zaangaowanie Berlina na paszczynie militarnej, jak

i w rezultacie niemieckiej pomocy w odbudowie struktur policyjnych tych
pastw, a take pomocy rozwojowej. Politycy chadeccy podkrelali ponadto
wtym miejscu pomoc humanitarn i wsparcie, wraz z przedstawicielami ONZ,
cywilnej i gospodarczej odbudowy Iraku po obaleniu Saddama Husajna oraz
ksztacenia si bezpieczestwa w tym pastwie14.
Przezwyciy kryzys zaufania polityka zagraniczna wedug liberaw

Relacjom midzynarodowym sporo miejsca w ostatnich latach powicali

te dziaacze Wolnej Partii Demokratycznej (FDP). Byo to zwizane m.in.
zfaktem, e po zawarciu jesieni 2009 r. umowy koalicyjnej na szczeblu fede-
ralnym z CDU/CSU, szefem niemieckiej dyplomacji zosta polityk tego ugru-
powania Guido Westerwelle15.
W programie wyborczym z 2009 r. niemieccy liberaowie zapewniali, e pro-
wadz polityk zagraniczn w duchu pokoju i wolnoci (FDP-Auenpolitik ist
Politik fr Frieden und Freiheit)16. Za najpewniejsze ich gwarancje uznali pra-
worzdno, demokracj i spoeczn gospodark rynkow (Rechtsstaatlichkeit,
Demokratie und Soziale Marktwirtschaft)17. Podobnie jak w przypadku innych
czoowych niemieckich ugrupowa politycznych, FDP chce opiera swoj po-
lityk zagraniczn na pokojowym rozwizywaniu konfliktw (friedliche Kon-
fliktlsung), dc jednoczenie do dialogu take z krajami, ktre nie dziel
naszych wartoci. Wedug liberaw we wspczesnym wiecie, obok kon-
struktywnej wsppracy, nastpi gboko sigajcy kryzys zaufania midzy
pastwami i kulturami (tiefgreifende Vertrauenskrise). Sytuacja ta ma wynika
w ich przekonaniu ze stosowania zasady prawa silniejszego zamiast siy
prawa18. Za przykady tego typu praktyk liberaowie uznali: wojn w Iraku,
wizienie Abu Ghraib, Guantanamo, wojny w Czeczenii i na poudniowym
Kaukazie, terroryzm pod pozorem walki wyzwoleczej (Terrorismus unter
dem Deckmantel des Freiheitskampfes) oraz denie do posiadania broni ato-
mowej przez Kore Pnocn i Iran. Dlatego wedug FDP trzeba prze-
zwyciy kryzys zaufania, wykorzystujc obecnie istniejce szanse19. Mona
dotego doprowadzi dziki wprowadzeniu wspomnianej zasady siy prawa
14
Ibidem, s. 1011.
15
W latach 20092011 Guido Westerwelle sprawowa te funkcj wicekanclerza. Na tym stanowisku
zastpi go inny polityk FDP, Philipp Rsler.
16
Die Mitte strken. Programm der Freien Demokratischen Partei zur Bundestagswahl 2009, beschlossen
auf dem Bundesparteitag vom 15.-17. Mai 2009 in Hannover, s. 66.
17
Ibidem.
18
Ibidem.
19
Ibidem.
 25

zamiast prawa silniejszego jako wytycznej linii dla postpowania (als Leitli-
nie des Handelns) we wspczesnym wiecie. Niemieccy liberaowie zauwayli
ponadto, e obecna sytuacja determinuje konieczno wielostronnej wsppra-
cy. Wedug nich pastwa zachodnie musz jednak przede wszystkim odpowie-
dzie na pytanie, w jaki sposb postpowa z systemami autokratycznymi,
niezdradzajc przy tym wyznawanych zasad20.
Liberaowie uwaaj, e w tym wypadku wykluczenie i izolacja to za dro-
ga (Ausgrenzung und Abschottung sind der falsche Weg)21. Wedug nich najlep-
sz skuteczn koncepcj na przeforsowanie na wiecie wasnych wartoci i in-
teresw s nasi sojusznicy, wsppraca w midzynarodowych organizacjach
oraz integracja europejska22. Powouj si w tym miejscu na tradycyjn lini
polityki proeuropejskiej, prowadzon w przeszoci przez politykw FDP, kt-
rzy kierowali niemieck dyplomacj Waltera Scheela, Hansa-Dietricha Gen-
schera oraz Klausa Kinkela23. Wedug dziaaczy FDP liberalna polityka bez-
pieczestwa opiera si na pokojowych rozwizaniach, dlatego te stosowanie
metod militarnych moe stanowi jedynie Ultima Ratio24. W efekcie jedno-
znacznie odrzucaj ofert militarnej polityki (Eine Militrangebotspolitik ist
fr die FDP undenkbar)25.
Pokojowa wizja wiata wedug niemieckiej lewicy

Za koncyliacyjnym wspistnieniem Niemiec we wspczesnych stosun-

kach midzynarodowych optuj te dziaacze SPD. W programie politycznym
z2009 r. roztaczaj wizj pokojowej polityki zagranicznej pod auspicjami Na-
rodw Zjednoczonych. SPD postuluje m.in. wzmocnienie ONZ, ktr uwaa
zanajwysz instancj globalnego porzdku prawnego (Die Vereinten Natio-
nen sind die oberste Instanz einer globalen Rechtsordnung)26. Jednoczenie par-
tia ta zapewnia o swoim wsparciu dla dalszych reform tej organizacji. Wedug
opinii jej czonkw Niemcy maj by te gotowe na przejcie jeszcze wikszej
odpowiedzialnoci, take w Radzie Bezpieczestwa27. Widz oni przy tym ko-
nieczno uporzdkowania na nowo wiatowej architektury finansowej (Finan-

20
Der Westen muss sich mit der Frage auseinandersetzen, wie er mit autokratischen Systemen
umgeht, ohne seine eigenen Prinzipien zu verraten. Ibidem.
21
Ibidem.
22
Ibidem.
23
Ibidem.
24
Ibidem, s. 67.
25
Ibidem.
26
Sozial und Demokratisch. Anpacken. Fr Deutschland. Das Regierungsprogramm der SPD, SPD-Par-
teivorstand, Berlin 2009, s. 82.
27
Ibidem.
26

zarchitektur) oraz wsppracy zgodnej z zasad wolnego i uczciwego handlu28.

Wedug SPD naley te zwikszy liczb pastw nalecych do tzw. grupy G8.
Zdaniem lewicowych politykw, do tego grona powinny doczy rwnie
wane pastwa rozwijajce si w celu posunicia naprzd politycznej glo-
balizacji29. Zwracaj przy tym uwag na to, e najwaniejsze problemy, przez
ktrymi stoi wiat, nie bd mogy by ju rozwizywane bez udziau takich
pastw, jak Chiny, Indie czy Brazylia. Przekonuj przy tym, e w rozszerzonej
formule G8 swoj reprezentacj powinien posiada take wiat islamski30.
Socjaldemokraci wspiera maj ponadto plan utworzenia Globalnej Rady
Narodw Zjednoczonych ds. Polityki Gospodarczej, Socjalnej i rodowiska.
Zapewniaj przy tym, i jednym z centralnych elementw ich polityki pozo-
staj zabiegi o poszanowanie praw czowieka we wspczesnym wiecie. Dlate-
go optuj za dalszym wzmacnianiem systemw ochrony praw czowieka w ra-
mach ONZ, UE i Rady Europy. Maj te jednoznacznie wspiera europejskie
i midzynarodowe inicjatywy majce na celu wprowadzenie na wiecie zaka-
zu stosowania kary mierci oraz tortur31. Podobnie jak chadecy, dziaacze SPD
zapewniaj o penym poparciu dla zwikszenia przez Niemcy do 2015 r. wy-
datkw na pomoc rozwojow na wiecie do wysokoci 0,7% PKB32. SPD opo-
wiada si ponadto za siln i socjaln Europ33, ktra powinna sta si jeszcze
bardziej demokratyczna i zdolna do dziaania34. Domaga si jednoczenie od-
nowienia partnerstwa atlantyckiego i cisej wsppracy z Rosj take w ra-
mach wspdziaania NATO z tym krajem35. W kwestii bliskowschodniej SPD,
podobnie jak CDU, popiera wizj pokojowego wspistnienia dwch pastw
Izraela i Palestyny. Optuje take za dalszym zaangaowaniem w Afganistanie
wcelu osignicia stabilizacji oraz ochrony praw czowieka w tym pastwie.
Podobnie jak w przypadku innych czoowych niemieckich ugrupowa poli-
tycznych, SPD dopuszcza militarne zaangaowanie Bundeswehry w rozwizy-
waniu wspczesnych konfliktw za ostateczno oraz jedynie pod mandatem
ONZ i za zgod Bundestagu36.
Kwestie zwizane z szeroko pojtym utrzymaniem wiatowego pokoju oraz
deniem do rozbrojenia stanowi te centralne elementy polityki zagranicz-

28
Ibidem.
29
Ibidem, s. 83.
30
Ibidem.
31
Ibidem.
32
Ibidem, s. 84.
33
Ibidem, s. 85.
34
Ibidem, s. 88.
35
Ibidem, s. 8990.
36
Ibidem, s. 91.
 27

nej Zielonych oraz Partii Lewicy. Pierwsi z nich deklaruj m.in. swoje popar-
cie dla wzmocnienia oraz reformy ONZ, ktr, podobnie jak socjaldemokraci,
uwaaj za najwaniejsz instytucj suc utrzymaniu wiatowego pokoju37.
Oczekuj przy tym od swojego kraju wsparcia dla OBWE38. Optuj ponad-
to za opracowaniem nowej strategii dla Afganistanu, ukierunkowanej na od-
budow zniszczonego wojn kraju. Ich zdaniem, dotychczasowa strategia do-
minacji militarnych rozwiza prowadzi miaa do lepej uliczki, w efekcie
czego poziom bezpieczestwa mia si jeszcze obniy39. Z kolei Partia Lewicy
krytykowaa ju sam udzia Bundeswehry w jakichkolwiek zagranicznych mi-
sjach. Zdaniem dziaaczy tego ugrupowania, zjednoczone Niemcy decydujc
si na wysanie swoich onierzy za granic, wziy bezporednio lub porednio
udzia w wielu nielegalnych wojnach40.
Globalni Piraci oraz narodowa prawica

Niewiele miejsca sprawom zagranicznych powica Niemiecka Partia Pira-

tw (Piratenpartei Deutschland). W swoim programie politycznym czonkowie
tego ugrupowania zapewniaj, e myl oraz dziaaj globalnie (Piraten den-
ken und handeln global)41. Motywem przewodnim globalnego postpowania
Partii Piratw jest zaangaowanie w kwestii praw czowieka oraz sprawiedliwy
porzdek gospodarczy i spoeczny czytamy w tym dokumencie42. Niemieccy
Piraci zapewniaj o swoim poparciu dla spoeczestwa obywatelskiego (Zivil-
gesellschaft) na wiecie oraz rozwizywaniu konfliktw za pomoc rodkw po-
kojowych. Dla czonkw tej grupy jako cz transnarodowego ruchu Pira-
tw (als Teil der transnationalen Piratenbewegung) nie do zaakceptowania jest
sprawiedliwo w jednym kraju kosztem sprawiedliwoci w innym kraju43.
Uwaaj oni take, e prawo do bezpiecznej egzystencji i spoeczna partycypa-
cja posiada midzynarodowe umocowanie, dlatego nie moe by gwarantowa-
na jedynie za pomoc kategorii narodowo-pastwowych44. W efekcie Pira-
37
Der grne neue Gesellschaftsvertrag: Klima, Arbeit, Gerechtigkeit, Freiheit. Bundestagswahlprogramm
2009 BNDNIS 90/DIE GRNEN, beschlossen auf der 30. Ordentlichen Bundesdelegiertenkonferenz
vom8. bis 10. Mai 2009 in Berlin, Herausgeberin: BNDNIS 90/DIE GRNEN, Berlin 2009, s. 210.
38
Ibidem, s. 211.
39
Ibidem, s. 215.
40
Programm der Partei DIE LINKE. Beschluss des Parteitages der Partei DIE LINKE vom 21. bis 23.
Oktober 2011 in Erfurt, besttigt durch einen Mitgliederentscheid im Dezember 2011, s. 26.
41
Grundsatzprogramm. Piratenpartei Deutschland, herausgegeben von der Piratenpartei Deutschland,
2.Auflage, Berlin 2013, s. 73.
42
Ibidem.
43
Ibidem.
44
Das Recht auf sichere Existenz und gesellschaftliche Teilhabe ist international gltig und kann
nicht nur nationalstaatlich gesichert werden. Ibidem.
28

ci chcieliby wczenia w procesy demokratyczne moliwie wszystkich pastw

oraz obywateli45. Taka sytuacja wymaga jednak wedug nich przewarto-
ciowania i demokratyzacji midzynarodowych i transnarodowych organizacji,
takich jak UE i ONZ (Aufwertung und Demokratisierung UNO)46.
Na przeciwnym biegunie znajduj si ze swoj wizj polityki zagranicznej
partie skrajnie prawicowe, ktre domagaj si prowadzenia przez Niemcy po-
lityki zagranicznej sucej przede wszystkim realizacji narodowych interesw.
Republikanie (REP) domagaj si przy tym respektowania penej suwerenno-
ci swojego pastwa w stosunkach zewntrznych. S rownoczenie przeciwni-
kiem stacjonowania na terenie RFN zagranicznych wojsk47. Podobnie uwaaj
czonkowie Narodowodemokratycznej Partii Niemiec (NPD), rwnie przeko-
nujc, e polityka zagraniczna RFN musi suy niemieckim interesom48.
Stosunki midzynarodowe jako pole rywalizacji midzy partiami
politycznymi RFN

Polityka zagraniczna wspczesnych Niemiec nierzadko stanowia istotny

element wspzawodnictwa midzy poszczeglnymi ugrupowaniami politycz-
nymi w tym kraju. Po przejciu wadzy przez chadekw politycy tej opcji nega-
tywnie oceniali dziaalno rzdu federalnego na arenie midzynarodowej wla-
tach rzdw SDP i Zielonych (19982005). Ich zdaniem, w tym okresie take
UE miaa si znale w gbokim kryzysie, a przykadem tego miao by m.in.
niepowodzenie w sprawie uchwalenia konstytucji UE oraz problemy z koncep-
cj przyszego finansowania tej organizacji. Chadecy zarzucali przy tym rzdowi
Gerharda Schrdera pogorszenie wizerunku Niemiec na wiecie, co miao by
m.in. spowodowane brakiem dyskusji z USA (Zwischen Deutschland und den
USA herrschte Sprachlosigkeit) i podziaami w NATO. Czonkowie CDU zarzu-
ca te mieli czerwono-zielonej koalicji, i w okresie ich rzdw wrelacjach
zRosj oraz Chisk Republik Ludow kwestie zwizane z prawami czowieka
nie odgryway prawie adnej roli49.
Jeli chodzi o gwne cele oraz nurty wspczesnej niemieckiej polityki za-
granicznej, przedstawiciele najwikszych obozw politycznych chtnie odwo-
uj si w programach politycznych oraz w innych oficjalnych dokumentach
do osigni swoich wielkich poprzednikw, co ma zwikszy ich wiarygod-
no wrd potencjalnego elektoratu. W przypadku chadekw najczciej po-

45
Ibidem.
46
Ibidem.
47
Sozial, patriotisch, kologisch. Bundesparteiprogramm der Republikaner, Berlin 2011, s. 16.
48
Deutschlands starke Rechte. Bundestagswahlprogramm, NPD-Parteivorstand, Berlin 2009, s. 40.
49
Wir haben die Kraft fr, s. 2.
 29

jawia si nazwisko Konrada Adenauera, a take ojca ponownego zjednoczenia

Niemiec Helmuta Kohla. Liberaowie przypominaj o swoim znacznym wka-
dzie w rozwj niemieckiej dyplomacji, powoujc si na Waltera Scheela, Han-
sa-Dietricha Genschera czy Klausa Kinkela. Z kolei socjaldemokraci z dum
wyliczaj osignicia Willy Brandta (Ostpolitik) czy Gerharda Schrdera, pod-
krelajc choby decyzj o zaangaowaniu w Afganistanie czy sprzeciwie wo-
bec amerykaskiej interwencji w Iraku50. Ostatni wtek, czsto interpretowany
przez niemieck lewic jako sukces i wyraz samodzielnoci RFN w stosunkach
zewntrznych, stanowi z kolei dla czonkw CDU/CSU wyraz bdnej polityki
zagranicznej, ktra ich zdaniem doprowadzia do izolacji, podziaw w NATO
oraz zmniejszenia znaczenia Niemiec w stosunkach midzynarodowych.
Konflikt w byej Jugosawii, czyli Niemcy id na wojn

Kolejnym istotnym elementem we wspczesnej debacie na temat roli RFN

na arenie midzynarodowej s kwestie zwizane z zaangaowaniem tego pa-
stwa w rozwizywanie konfliktw zbrojnych na wiecie. Szczeglnie udzia nie-
mieckich onierzy w poszczeglnych operacjach wojskowych wywoywa
wostatnich latach intensywne dyskusje zarwno w samych Niemczech, jak i
poza granicami tego pastwa. Do przeomowych zmian w tej materii doszo
wokresie rzdw kanclerza Gerharda Schroedera (19982005), kiedy to m.in.
podjto decyzj o udziale Bundeswehry w konflikcie na terenie byej Jugosa-
wii. Wedug Jacquesa-Pierrea Gougeona uczestnictwo niemieckich onierzy
wdziaaniach wojennych na Bakanach w pierwszej poowie 1999 r. wyzna-
czao nowy etap w kulturze politycznej Niemiec, ktre definitywnie porzuciy
swj szczeglny status, pozostawiy za sob Republik Federaln w ksztacie
po 1949 r., odeszy od roli chronionego przez swoich sojusznikw statysty
istay si aktywnym uczestnikiem wydarze51.
Podjcie przez przedstawicieli tzw. czerwono-zielonej koalicji bezpreceden-
sowej w powojennej historii RFN decyzji o bezporednim udziale niemieckich
onierzy w konflikcie zbrojnym zapocztkowao powan dyskusj nad rol
tego pastwa w rozwizywaniu wspczesnych problemw bezpieczestwa mi-
dzynarodowego. Przedstawiciele sprawujcych wtedy rzdy SPD i Zielonych
zajedn z najistotniejszych kwestii zwizanych z t dziedzin uznawali wspln
polityk zagraniczn i bezpieczestwa UE52. Nowa sytuacja, w ktrej znalazy
50
Zob. Sozial und Demokratisch, s. 89.
51
J.-P. Gougeon, Niemcy XXI wieku, przeoya E. Cylwik, Wydawnictwo Akademickie Dialog,
Warszawa 2011, s. 29.
52
I. Wrbel, Rzd Gerharda Schrdera wobec wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa Unii
Europejskiej [w:] Polska Niemcy Europa u progu XXI wieku. Problemy polityczne, gospodarcze, edukacyjne,
red. K. Fiedor, M. S. Wolaski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2003, s. 375.
30

si wwczas Niemcy, wynikaa take z istotnej zmiany politycznej, jaka dokona-

a si za Odr na szczytach wadzy po wyborach do Bundestagu w 1998 r., kie-
dy to na czele pastwa stanli politycy urodzeni pod koniec (kanclerz Gerhard
Schrder ur. 1944 r.) lub po II wojnie wiatowej (wicekanclerz i szef MSZ
Joschka Fischer ur. 1948 r.). Jak zauway Wojciech Piciak, wczesny kanc-
lerz Niemiec symbolizowa nie tylko zmian polityczn, ale i pokoleniow.
Tak jak w 1969 r., w lad za Kohlem, z czoowych funkcji zaczli odchodzi lu-
dzie, dlaktrych istotnym momentem w procesie ich politycznej edukacji bya
jeli nie Iwojna wiatowa, to czas Weimaru i rok 1933, tak w roku 1998 wraz
zKohlem na emerytur odchodzia generacja niemieckich politykw, wktrych
biografiach kluczowym przeyciem bya II wojna wiatowa53. Nowa genera-
cja, reprezentujca wczesny rzd federalny, nie czua si ju wtakim zakre-
sie jak poprzednicy obciona ciemnymi kartami wojennej przeszoci swojego
pastwa. Fakt ten doprowadzi jednoczenie do przyspieszenia kolejnego etapu
normalizacji polityki zagranicznej RFN, co nie pozostao bezwpywu na kwe-
stie zwizanie z bezpieczestwem midzynarodowym.
Dylemat libijski

Decyzja o wysaniu w 1999 r. Bundeswehry poza granice kraju nie ozna-

czaa przy tym diametralnej zmiany wrd niemieckich politykw wobec spo-
sobw rozwizywania midzynarodowych konfliktw zbrojnych. wczesny
rzd federalny, a take jego nastpcy oraz przedstawiciele wszystkich czoowych
partii politycznych nadal uwaaj interwencj zbrojn w stosunkach midzy-
narodowych za ostateczno. Rezultatem takiej postawy by nie tylko gony
sprzeciw Niemiec wobec amerykaskiej interwencji w Iraku w 2003 r., lecz
take kontrowersje dotyczce stanowiska tego pastwa wobec konfliktu w Li-
bii w 2011 r.
W dniu 17 marca 2011 r., podczas gosowania w Radzie Bezpieczestwa
ONZ Niemcy, sprawujc wtedy funkcj niestaego czonka tego gremium,
nie popary rezolucji nr 1973, umoliwiajcej m.in. uycie siy wobec wojsk
wczesnego libijskiego dyktatora Muammara Kaddafiego, wstrzymujc si
odgosu. Decyzja ta, co prawda, nie doprowadzia do odrzucenia tej rezolu-
cji w RB54, wywoaa jednak fal krytyki zarwno w samych Niemczech, jak
53
W. Piciak, Niemiecka pami. Wspczesne spory w Niemczech o miejsce III Rzeszy w historii, polityce
i tosamoci (19892001), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2002, s. 22.
54
Ostatecznie nikt nie zagosowa przeciwko przyjciu rezolucji. Oprcz Niemiec od gosu wstrzymali
si take przedstawiciele czterech innych pastw, w tym reprezentanci dwch staych czonkw RB
Rosji i Chin, cai/ler/AFP/dpa/Reuters/dapd, Uno-Abstimmung: Sicherheitsrat billigt Militreinsatz
gegen Libyen, 17.03.2011, http://www.spiegel.de/politik/ausland/uno-abstimmung-sicherheitsrat-billigt-
militaereinsatz-gegen-libyen-a-751631.html [dostp 30.01.2013].
 31

i za granic, wywoujc w szczeglnoci konsternacj wrd sojusznikw Nie-

miec gosujcych za przyjciem dokumentu (m.in. Francja, Wielka Brytania
iUSA). Niemiecki minister spraw zagranicznych Guido Westerwelle zapowie-
dzia jednoczenie, e Bundeswehra nie wemie take udziau w operacji mi-
litarnej przeciwko oddziaom Kaddafiego. Co ciekawe, przedstawiciele rzdu
pozytywnie odnieli si do przeforsowania tej rezolucji przez swoich zachodnich
sojusznikw.
Zdaniem Justyny Gotkowskiej, niemieckie stanowisko w tej sprawie wyni-
ka miao z sytuacji wewntrznej w tym pastwie. Rzd mia bowiem liczy
nato, e sprzeciw wobec dziaa militarnych spotka si z pozytywn reakcj
spoeczestwa, co miao odegra istotn rol przed zbliajcymi si wybora-
mi krajowymi w Badenii-Wirtembergii oraz Nadrenii-Palatynacie55. Ekspertka
Orodka Studiw Wschodnich przypominaa jednoczenie, e do podobnej sy-
tuacji doszo w 2002 r., kiedy to zwycistwo w wyborach do Bundestagu odnie-
li reprezentanci SPD i Zielonych, wykorzystujcy w swojej kampanii antywo-
jenne hasa dotyczce planowanej wwczas amerykaskiej interwencji w Iraku.
Nie mona wykluczy, e rzd RFN podejmujc tak decyzj kierowa si tak-
e ochron swojego wizerunku i pozycji Niemiec w wiecie arabskim. W obli-
czu niejasnych perspektyw przebiegu i zakoczenia kryzysu w Libii kalkulacja
ta moe by uzasadniona przekonywaa56.
Badaczka zwrcia jednoczenie uwag na to, i ze wzgldu na negatyw-
n reakcj swoich sojusznikw decyzja ta moe w znacznym stopniu utrudni
Niemcom skuteczne starania o uzyskanie staego czonkostwa w RB ONZ57.
Doywioowych dyskusji doszo te w samych Niemczech. Niejednoznaczne
stanowisko prezentowali tu politycy ugrupowa lewicowych. Postpowania rz-
du federalnego broni mia m.in. szef SPD Sigmar Gabriel oraz stojcy naczele
frakcji socjaldemokratw w Bundestagu Frank-Walter Steinmeier. Odmienne
zdanie prezentowaa m.in. bya minister ds. wsppracy gospodarczej i rozwoju
w latach 19982009 Heidemarie Wieczorek-Zeul, ktra miaa uzna niemiec-
k decyzj o wstrzymaniu si podczas gosowania nad wyej wspomnian rezo-
lucj w RB za przynoszc [Niemcom] wstyd58. Do polemiki w tej sprawie
doszo te wrd Zielonych. Z kolei wikszo chadekw i liberaw bronia de-
cyzji podjtej przez Niemcy w RB. Z krytyk, zarwno wobec dziaa w kwestii
55
J. Gotkowska, Stanowisko RFN wobec kryzysu w Libii funkcj niemieckiej polityki wewntrznej,
23.03.2011, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2011-03-23/stanowisko-rfn-wobec-kryzysu-w-libii-
funkcja-niemieckiej-polityki-wewnetrznej.html [dostp 25.02.2013].
56
Ibidem.
57
Ibidem.
58
Ich finde es eine Schande, dass sich die Bundesregierung enthalten hat. V. Medick, S.Weiland, Streit
um deutsches Libyen-Votum: Die Jeinsager-Koalition, 18.03.2011, http://www.spiegel.de/politik/deutschland/
streit-um-deutsches-libyen-votum-die-jeinsager-koalition-a-751812.html [dostp 31.01.2013].
32

libijskiej, a take innych aspektw wczesnej polityki zagranicznej RFN, wyst-

pi m.in. byy chadecki kanclerz Helmut Kohl oraz znany niemiecki historyk
Heinrich August Winkler59. Podjcie omawianej decyzji oraz sprzeciw niemiec-
kiego rzdu wobec uczestnictwa swoich onierzy w operacji zbrojnej w Libii
zwizane byy take z udziaem Bundeswehry w misji w Afganistanie, co z cza-
sem wywoywao za Odr kolejne ywioowe debaty na temat roli niemieckich
onierzy w tym konflikcie.
Bundeswehra w afgaskich realiach

Zwikszenie militarnego zaangaowania RFN w poszczeglnych regionach

wspczesnego wiata w ostatnich latach coraz czciej spotyka si z negatyw-
n reakcj niemieckiego spoeczestwa. Wielotysiczne antywojenne demon-
stracje przetaczay si ju podczas wojny w Iraku, w ktrej Niemcy na skutek
zdecydowanego sprzeciwu dochodzcej wtedy do wadzy czerwono-zielonej
koalicji militarnie nie uczestniczyy. Pokazyway one, e przy kadej kolejnej
debacie na temat moliwoci udziau Bundeswehry w nowym konflikcie zbroj-
nym, politycy bd musieli zmierzy si z nastrojami spoecznymi.
Pocztkowo wikszo Niemcw przychylnie odnosia si do udziau Bun-
deswehry w misji afgaskiej, jednak z czasem liczba przeciwnikw niemiec-
kiej obecnoci w tym kraju znacznie wzrosa. Sytuacj komplikoway wydarze-
nia wsamym Afganistanie. Do politycznych napi doszo tu jesieni 2009r.
na skutek tragicznych wydarze z pocztku wrzenia w Kunduzie, kiedy to
na skutek decyzji podjtej przez niemieckiego dowdc doszo do omykowe-
go ostrzelania afgaskich cywilw, w wyniku czego ycie straci miao ponad
140 osb. W efekcie do dymisji poda si m.in. niemiecki minister obrony,
atake generalny inspektor Bundeswehry60. Tym samym dotychczasowe dekla-
racje ze strony niemieckich politykw o pokojowym charakterze misji onie-
rzy tego pastwa w afgaskiej prowincji, majcych przede wszystkim pomaga
w utrzymaniu adu oraz rozwoju miejscowej infrastruktury, straciy na wia-
rygodnoci61. Jak zauway Erhard Cziomer, ostatecznie rzd federalny mu-
sia przej pen odpowiedzialno za powyszy incydent i wypaci rodzinom
ikrewnym ofiar stosowne odszkodowanie62. Wedug sondau przeprowadzo-
59
K. Frymark, Niemieckie wspksztatowanie globalizacji w dobie kryzysu, Biuletyn Niemiecki, nr 31,
31.10.2012, Centrum Stosunkw Midzynarodowych, s. 3.
60
B. T. Wieliski, Wielka niemiecka awantura o Afganistan, 8.09.2009, http://wiadomosci.gazeta.pl/
wiadomosci/1,114881,7011618,Wielka_niemiecka_awantura_o_Afganistan.html [dostp 16.01.2013].
61
E. Cziomer, Polityka zagraniczna Niemiec w dobie nowych wyzwa globalizacji, bezpieczestwa
midzynarodowego oraz integracji europejskiej po 2005 roku, Dom Wydawniczy Elipsa i Krakowska Aka-
demia im. Frycza Modrzewskiego, WarszawaKrakw 2010, s. 259.
62
Ibidem.
 33

nego wiosn 2012 r. przez instytut YouGov dla Niemieckiej Agencji Prasowej
(DPA) ju blisko dwie trzecie Niemcw opowiada si za szybszym wycofaniem
niemieckich wojsk z Afganistanu63. Pod koniec listopada 2012 r. rzd federalny
wBerlinie uchwali plany dotyczce wycofania niemieckich wojsk z Afganista-
nu do koca 2014 r.64
Niemiecki czoowym jzykiem dyplomacji?

Niemcy dbaj o wizerunek swojego kraju za granic nie tylko w sferze mili-
tarnej, promujc bardzo silnie wasn kultur. Na fakt ten zwracali uwag m.in.
niemieccy socjaldemokraci, ktrzy w programie politycznym z 2009 r. przeko-
nywali, e promocja kultury oraz owiaty za granic odgrywa we wspczesnym
wiecie coraz istotniejsz rol65. Dlatego SPD dy miaa w poprzednich latach
do wzmocnienia oraz rozbudowy dziaajcych za granic placwek Instytutu
Goethego, szk partnerskich czy wymiany naukowej. Wedug ich opinii dzia-
ania te stanowi podstaw dla zrozumienia oraz promuj niemieckie postawy
iwartoci we wspczesnym wiecie. W efekcie SPD postuluje dalsze wzmac-
nianie tych instrumentw w ramach polityki zagranicznej RFN66.
Niemcy od lat intensywnie zabiegaj przy tym w szczeglnoci o zwikszenie
znaczenia jzyka niemieckiego w wiecie. W zwizku z podjciem w 2010 r. de-
cyzji o utworzeniu Europejskiej Suby Dziaa Zewntrznych minister spraw
zagranicznych RFN Guido Westerwelle przekonywa Wysokiego Przedstawi-
ciela UE do spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczestwa Catherine Ashton
o koniecznoci uznania jzyka niemieckiego w unijnej dyplomacji na rwni
zjzykiem angielskim i francuskim67. Podobne postulaty wysuwali w przeszo-
ci take inni niemieccy politycy, np. przedstawiciele rzdzcej w Bawa-
rii Unii Chrzecijasko-Spoecznej (CSU)68. Rwnie niemieccy Republikanie
(REP) wprogramie z 2011 r. domagali si rwnouprawnienia ojczystego j-
zyka zangielskim i francuskim69. Za wany cel pielgnowania jzyka niemiec-
kiego za granic uznaje si, poza przekazywaniem aktualnego i zrnicowane-
go obrazu Niemiec, take przyczynienie si do wzmocnienia pozycji Niemiec
63
PAP, Wikszo Niemcw za szybszym wycofaniem Bundeswehry z Afganistanu, 16.05.2012, http://
wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Wiekszosc-Niemcow-za-szybszym-wycofaniem-Bundeswehry-z-Afgani
stanu,wid,14488907,wiadomosc.html [dostp 15.02.2013].
64
B. Dudek, Plany wycofania Bundeswehry z Afganistanu, 28.11.2012, http://www.dw.de/plany-
wycofania-bundeswehry-z-afganistanu/a-16414561 [dostp 30.01.2013].
65
Sozial und Demokratisch, s. 84.
66
Ibidem.
67
M. Wagiska-Marzec, Jzyk niemiecki jzykiem dyplomacji w UE, Biuletyn Instytutu Zachodniego
2010, nr 39, s. 2.
68
Ibidem, s. 23.
69
Sozial, patriotisch, kologisch, s. 15.
34

w wymianie gospodarczej i naukowej. Wspieranie jzyka ojczystego jest trakto-

wane przez rzd federalny jako inwestycja na przyszo, majca podnie ran-
g pastwa jako uznanego i liczcego si na arenie midzynarodowej partnera
wdziedzinie gospodarki i technologii przekonuje Maria Wagiska-Marzec70.
Europa wedug Berlina

Niemcy maj duo wiksze ambicje na arenie midzynarodowej, ni mo-

goby to wynika z ich dotychczasowej polityki, a take realnych moliwoci.
Swj potencja ekonomiczny wykorzystuj we wpywaniu na procesy wsp-
czesnej Europy. Kryzys europejski pokaza jednak, e nie wszystkie mocarstwa
s skonne zaakceptowa taki stan rzeczy. Twarde stanowisko niemieckiego rz-
du federalnego wobec najbardziej zaduonych pastw strefy euro wywoao
w ostatnich latach fal protestw oraz negatywnych komentarzy pod adresem
Berlina ze strony wielu pastw na Starym Kontynencie. Hasa sprzeciwu wo-
bec niemieckiej dominacji widoczne byy take podczas kampanii wybor-
czych wGrecji w 2012 r.71 oraz we Woszech w lutym 2013 r.72 Nieprzychylne
wobec niemieckiej polityki opinie pojawiay si te wielokrotnie w Hiszpanii,
Portugalii czy Wielkiej Brytanii. Jak zauway Andrzej Sakson, niemieckie re-
sentymenty s mocno zakorzenione w historii. Niemcy zdaj sobie z nich spra-
w, ale nie zawsze postpuj z naleytym wyczuciem. Apelowali np. do Grekw,
aby sprzedali im cz swoich wysp. Wielu osobom skojarzyo si to z okupa-
cj73. Podobnego zdania by Erhard Cziomer, zauwaajc, e podczas debaty
nad skutkami kryzysu finansowego take w Niemczech pojawia si fala bardzo
negatywnych komentarzy pod adresem Grekw, zarwno ze strony politykw,
jak i dziennikarzy74. Jak podkreli polski znawca problemu, tendencje w po-
stawie politykw i mediw RFN zostay krytycznie ocenione jako pewnego ro-
dzaju niemieckie fobie antygreckie, ktre doprowadz do ujawnienia si w Gre-
cji tendencji antyniemieckich75.
Niemcy odgrywaj w dzisiejszej UE rol dominujc. Jednak i w tym wy-
padku musz si w duej mierze liczy ze stanowiskiem swoich oponentw.
W tym kontekcie szerokim echem odbio si wystpienie programowe pre-

M. Wagiska-Marzec, op. cit., s. 8.

70

K. Omelianiuk, Grecja: antyniemieckie protesty na ulicach, 28.02.2012, http://www.psz.pl/tekst-

71

41075/Grecja-antyniemieckie-protesty-na-ulicach.html [dostp 30.01.2013].

72
T. Bielecki, Wosi strasz si Merkel przed wyborami, 22.02.2013, http://wyborcza.pl/1,75
477,13440657,Wlosi_strasza_sie_Merkel_przed_wyborami.html [dostp 28.02.2013].
73
Zob. P. Jendroszczyk, W. Lorenz, Niemcy kolonizuj Europ?, 23.11.2011, http://www.rp.pl/
artykul/758814.html [dostp 31.01.2013].
74
E. Cziomer, op. cit., s. 203.
75
Ibidem.
 35

zydenta RFN Joachima Gaucka, dotyczce perspektyw integracji europejskiej,

ktre miao miejsce 22 lutego 2013 r. na terenie berliskiego Zamku Belle-
vue76. Gauck przyzna, e Niemcy skorzystay na przyjciu wsplnej europej-
skiej waluty. Jednoczenie zwrci uwag na to, i po ponownym zjednocze-
niu pastwo to stao si najwiksz potg gospodarcz (Wirtschaftsmacht)
wrodku Europy, co u wielu miao zrodzi pewne obawy.
Prezydent z niepokojem oceni jednak sceptyczn postaw czci innych
pastw wobec dziaa niemieckiej kanclerz na arenie midzynarodowej. Przy-
zna, e jest przeraony tym, jak szybko nastpuje znieksztacone postrzeganie
Niemiec jako kontynuatora tradycji niemieckiej polityki mocarstwowej, wraz
z jej przestpstwami. Nie tylko partie populistyczne przedstawiay niemieck
kanclerz jako reprezentantk pastwa, ktre rzekomo dzi, tak jak niegdy, chce
wymusi powstanie niemieckiej Europy oraz uciska inne narody komento-
wa77. Gauck, odnoszc si tym samym do krytycznej postawy ze strony czci
politykw wobec dziaa rzdu federalnego, zapewnia przy tym, e nie widzi
w swoim pastwie nikogo, kto miaby dy do niemieckiego dyktatu naSta-
rym Kontynencie78. Z gbokiego wewntrznego przekonania mog powie-
dzie: Wicej Europy nie oznacza w Niemczech: niemieckiej Europy. Wicej
Europy oznacza dla nas: europejskie Niemcy! przekonywa79. Zapewnia jed-
noczenie o poparciu dla dalszego pogbiania procesu integracji europejskiej.
Przemwienie niemieckiego prezydenta zostao pozytywnie przyjte przez
elity polityczne w tym kraju. Lider SPD i kandydat na kanclerza w wyborach
do Bundestagu w 2013 r. Peer Steinbrck chwali Gaucka za znalezienie ja-
snych sw oraz zdefiniowanie znaczenia Europy dla nas, Niemcw, we wa-
ciwej historycznej perspektywie80. Z kolei minister spraw zagranicznych
76
Europa: Vertrauen erneuern Verbindlichkeit strken Rede von Bundesprsident Joachim Gauck zu
Perspektiven der europischen Idee am 22. Februar 2013 in Schloss Bellevue, http://www.bundespraesident.
de/SharedDocs/Downloads/DE/Reden/2013/02/130222-Europa.pdf?_blob=publicationFile, ss. 14
[dostp 25.02.2013]. Na temat wystpienia niemieckiego prezydenta zob. te: BART, Prezydent Niemiec
roztacza wizj europejskiej agory, Gazeta Wyborcza, 2324.02.2013, s. 11; I. D. Metzner, Joachim Gauck:
W poszukiwaniu europejskiej tosamoci, Deutsche Welle, 22.02.2013, http://www.dw.de/joachim-
gauck-w-poszukiwaniu-europejskiej-to%C5%BCsamo%C5%9Bci/a-16622376 [dostp 26.02.2013];
ika, Prezydent Gauck: Niemcy nie d do hegemonii w UE, Rzeczpospolita, 22.02.2013, http://www.
rp.pl/artykul/983527.html [dostp 26.02.2013].
77
Ich bin erschrocken, wie schnell die Wahrnehmungen sich verzerrten, so als stnde das heutige
Deutschland in einer Traditionslinie deutscher Gromachtpolitik, gar deutscher Verbrechen. Nicht allein
populistische Parteien stellten gar die deutsche Kanzlerin als Reprsentantin eines Staates dar, derheute
angeblich wie damals ein deutsches Europa erzwingen und andere Vlker unterdrcken will. Europa:
Vertrauen erneuern, s. 910.
78
Ich sehe unter den politischen Gestaltern in Deutschland niemanden, der ein deutsches Diktat
anstreben wrde. Ibidem, s. 10.
79
Ibidem.
80
F. Gathmann, Gauck-Rede zu Europa: Der wohltemperierte Prsident, Spiegel-Online, 22.02.2013,
http://www.spiegel.de/politik/deutschland/europarede-von-bundespraesident-joachim-gauck-a-885014.html
[dostp 27.02.2013].
36

Guido Westerwelle uzna przemwienie prezydenta za jasne wyznanie, doty-

czce kontynuacji integracji europejskiej81.
Niemcy s zainteresowane dalszym wzmacnianiem swojej pozycji w UE.
Obawiajc si jednak negatywnych skutkw dalszego rozszerzania UE, stawia-
j przede wszystkim na konsolidacj w ramach pastw ju nalecych do tej
organizacji. W efekcie spora cz politykw niechtnie odnosi si szczeglnie
dounijnych aspiracji Ankary. Najwikszym sceptycyzmem w tej kwestii wyka-
zuj si przedstawiciele CDU i CSU, ktrzy wykluczaj moliwo osignicia
przez Turcj penego czonkostwa, proponujc jej wspprac z UE w ramach
tzw. uprzywilejowanego partnerstwa. Powcigliwo w tej materii zachowy-
waa rwnie liberalna FDP. Bardziej przychylne Turcji stanowisko prezentu-
j zkolei przedstawiciele niemieckiej lewicy, ktrzy znajdujc si w ostatnich
latach poza rzdem federalnym, mieli jednak ograniczony wpyw na ksztat
niemieckiej polityki zagranicznej. Wedug Dawida Warszawskiego niechtna
postawa Berlina, a take Parya wobec tureckich aspiracji powoduje, i pozo-
stali czonkowie UE nie podejmuj powanej dyskusji na ten temat: () nie
decyduje nawet obecny zy, ale przecie poprawiajcy si stan praw i swobd
wTurcji. Niemcy i Francja po prostu nie chc jej w UE, a liczne inne pastwa
czonkowskie czuj si (z ulg) zwolnione z obowizku wypowiadania si w tej
sprawie82.
Niemcy mocarstwem wbrew wasnej woli?

Niemcy w ostatnich latach wzmacniay swoj pozycj na Starym Kontynen-

cie, jednak mimo to ich rola poza Europ sukcesywnie spada. Wedug raportu
wiatowej Organizacji Handlu z 2010 r. utraciy pozycj najwikszego ekspor-
tera wiata na rzecz Chiskiej Republiki Ludowej83. W kolejnym roku zostay
wyprzedzone take przez USA. Stao si tak m.in. na skutek pogbiajcego si
w tym czasie kryzysu w krajach strefy euro84. Sytuacja ta wynika w duej mie-
rze z przesanek niezalenych od politykw znad Renu i Szprewy i zwizana
jest przede wszystkim ze sabnc pozycj Europy na arenie midzynarodowej.
Zmieniajca si dynamicznie sytuacja ekonomiczna i spoeczna na wiecie zmu-
sza wic Berlin do przeanalizowania dotychczasowej strategii. Wedug Bogda-
na Koszla: Niemcy znajduj si jeszcze na etapie definiowania swojego miejsca
81
Ibidem.
82
D. Warszawski, Turcja midzy Bruksel a Szanghajem, Gazeta Wyborcza, 6.02.2013, s. 13.
83
PAP, Raport WTO: Chiny wyprzedziy Niemcy i zostay najwikszym eksporterem wiata, 3.04.2010,
http://forsal.pl/artykuly/411061,raport_wto_chiny_wyprzedzily_niemcy_i_zostaly_najwiekszym_
eksporterem_swiata.html [dostp 3.02.2013].
84
M. Kaelble, Euro-Krise peinigt deutsche Exporteure, 13.03.2012, http://www.ftd.de/politik/inter
national/:ausfuhren-euro-krise-peinigt-deutsche-exporteure/70007536.html [dostp 10.02.2013].
 37

w Europie i wiecie w skomplikowanych uwarunkowaniach XXI w. Z pewno-

ci bd podejmoway prby wzmocnienia swojej pozycji midzynarodowej
wrelacjach zarwno transatlantyckich, jak i w Unii Europejskiej. Ale mona to
okreli jako wspzawodnictwo w procesie globalizacji, a nie denie do hege-
monii. Kanclerz A. Merkel niezachwianie przekonuje, e w swojej dziaalnoci
kieruje si przesaniem in dubio pro Europa i nie ma podstaw, by temu nie wie-
rzy. Na razie nie s to dziaania spjne, trudno te mwi o ich jakiej wikszej
skutecznoci i jest na to wiele przykadw85.
Piotr Ostaszewski, okrelajc RFN mianem mocarstwa regionalnego w Euro-
pie obok Francji, Woch, Wielkiej Brytanii oraz Rosji za atrybuty niemiec-
kiej mocarstwowoci w 2008 r. uznawa: utrzymywanie statusu najwikszego
wiatowego eksportera86, posiadanie najwikszego potencjau ludnociowego
wEuropie, majcego odzwierciedlenie w liczbie przedstawicieli do Parlamen-
tu Europejskiego, oraz zajmowanie trzeciego miejsca w Europie pod wzgldem
rodkw przeznaczanych na obron narodow87. Z kolei Jacques-Pierre Gou-
geon przekonywa, e Niemcy posiadaj wiele atrybutw mocarstwa, a ich
oddziaywanie wykracza poza cise ramy regionalne88. Dlatego te, w przeci-
wiestwie do mocarstw redniej wielkoci, ktre wedug francuskiego badacza
wywiera maj jedynie wpyw na skal lokaln, wspczesne Niemcy mona
uzna za mocarstwo o wiatowych wpywach, zgodnie z okreleniem uytym
wczeniej przez Huberta Vdrinea, byego ministra spraw zagranicznych Fran-
cji89. Stosowanie tego pojcia odrnia ma jednoczenie Niemcy od hipermo-
carstwa, za ktre uwaane s Stany Zjednoczone90.
Polityczne aspiracje Republiki Federalnej do odgrywania jeszcze wikszej
roli w stosunkach midzynarodowych, take poza kontynentem europejskim,
wyraane m.in. poprzez intensywne starania tego pastwa o uzyskanie staego
czonkostwa w RB ONZ, nie przyniosy, jak dotd, wymiernych efektw. W la-
tach 20112012 Niemcy znajdoway si wprawdzie w tym gremium jako czo-
nek niestay, jednak droga do uzyskania trwaego miejsca w RB moe okaza si
niezwykle trudna. Tym bardziej, e Berlin dy do tego od blisko dwch dekad.

85
B. Koszel, Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy (raport z bada),
IZ Policy Papers, nr 6, Instytut Zachodni, Pozna 2012, s. 105.
86
Ktry Niemcy utraciy ju dwa lata pniej, o czym wspomniano wyej.
87
P. Ostaszewski, Midzynarodowe stosunki polityczne, Wydawnictwo Ksika i Wiedza, Warszawa 2008,
s. 229.
88
J.-P. Gougeon, op. cit., s. 1516.
89
H. Vdrine, Face lhyper-puissance. Textes et discours, 19952003, Fayard, Paris 2003, s. 91;
cyt. za J.-P. Gougeon, op. cit., s. 16.
90
Ibidem.
38

Rafa Wo w 2010 r. nakreli dwa scenariusze dotyczce roli niemieckiej

dyplomacji, jak moe ona odgrywa dziesi lat pniej91. Wedug pierwszego
znich Niemcy mog w niedalekiej przyszoci peni w Europie rol przyjazne-
go hegemona, opierajc si m.in. na silnej oraz skutecznej dyplomacji, wspie-
ranej cigle rozbudowywan siatk instytucji sucych niemieckiej soft power
(fundacje polityczne, instytuty kulturalne)92. Druga, mniej prawdopodob-
na w rednim okresie moliwo, to proces dalszego pogbiania europejskiej
integracji93. Wo przekonuje jednoczenie, e niezalenie od tego, ktry z po-
wyszych scenariuszy okae si prawdziwy, niemiecka dyplomacja bdzie od-
grywaa ze swej natury centraln rol. Jednoczenie nieuchronnie bdzie si
ona jednak rozmywaa w strukturach europejskiej dyplomacji94. Pytanie, czy
Niemcy zostan kiedy wiatowym mocarstwem wbrew woli (Weltmacht
wider Willen)95, pozostaje nierozstrzygnite.

Zakoczenie

Rosnce znaczenie kolejnych pastw pozaeuropejskich prowadzi do sytu-

acji, w ktrej coraz wiksza liczba pastw zaczyna konkurowa ze sob na pasz-
czynie ponadregionalnej, co jednoczenie zmusza Niemcy do gruntownego
przeanalizowania swojej polityki zagranicznej.
Niemcy umiejtnie wykorzystyway w ostatnich latach rozwj gospodarczy
w pastwach azjatyckich, znacznie zwikszajc poziom wymiany handlowej
zkrajami tego regionu. Wedug Marty Gtz: Niemcy korzystaj te w peni
zdobrodziejstw globalizacji, i to zarwno od strony popytowej dziki rozwi-
jajcym si krajom Azji zgaszajcym zapotrzebowanie na synne niemieckie
dobra trwaego uytku, jak i podaowej za spraw dostpnoci taniej i dobrze
wykwalifikowanej siy roboczej z Europy rodkowo-Wschodniej. Sukces nie
byby moliwy bez radykalnych reform Agendy 2000, odpowiedniej polityki
przemysowej, wspierajcej najnowsze technologie i rozwj energii odnawial-
nej, czy prnie dziaajcego sektora maych i rednich przedsibiorstw96.

91
R. Wo, Dyplomacja RFN w kontekcie polityki zagranicznej. Midzy kontynuacj a zmian, Biuletyn
Niemiecki, nr 5, 14.04.2010, Centrum Stosunkw Midzynarodowych, s. 9.
92
Ibidem.
93
Ibidem.
94
Ibidem.
95
Okrelenia tego uy ju 20 lat temu Christian Hacke (Die Auenpolitk der Bundesrepublik
Deutschland. Weltmacht wider Willen?, Frankfurt/M.Berlin 1993). Zob. P. Bender, Deutsche Auen-
politik: Vernunft und Schwche, Aus Politik und Zeitgeschichte 2008, nr 43, s. 5.
96
M. Gtz, Niemiecki wzrost gospodarczy w czasach kryzysu, Biuletyn Instytutu Zachodniego 2012,
nr 92, s. 67.
 39

Jak podaje Frankfurter Allgemeine Zeitung, w cigu ostatniego dziesicio-

lecia niemiecki eksport do Chin zwikszy si ponad czterokrotnie97. Niemieccy
politycy, wiadomi wzrastajcego znaczenia Chin na arenie midzynarodowej,
stanli jednoczenie przed nieatwym zadaniem pogodzenia interesw ekono-
micznych z dialogiem dotyczcym ochrony praw czowieka. Rwnie kolejne
reformy spoeczno-ekonomiczne, zapocztkowane na szersz skal w okresie
rzdw czerwono-zielonej koalicji, w postaci tzw. Agendy 2010, majce zapew-
ni Niemcom przynajmniej utrzymanie dotychczasowej pozycji w midzynaro-
dowej hierarchii, mog si jednak okaza niewystarczajce. Starzejce si spo-
eczestwo oraz problemy finansowe nale do najwikszych wyzwa i bd
wcoraz wikszym stopniu weryfikoway globalne ambicje tego pastwa w rela-
cjach zewntrznych.
Jednoczenie bez dalszego niemieckiego zaangaowania w rozwizywanie
problemw federalny projekt europejski skazany bdzie na niepowodzenie.
Niemcy s dzi nadal jednym z najzagorzalszych zwolennikw dalszego pog-
biania integracji w ramach UE, jednak w ostatnich latach pojawiy si za Odr
take negatywne opinie na ten temat. Na federalizacj Europy sceptycznie re-
aguje przy tym cz innych pastw czonkowskich, obawiajcych si nie tylko
utraty zachowanych na gruncie dotychczasowych regulacji w UE przywilejw,
czego najlepszym przykadem jest choby postawa Wielkiej Brytanii, lecz wy-
raajcych przy tym obawy przed zwikszeniem znaczenia Niemiec w nowej,
bardziej scentralizowanej instytucjonalnie Europie.
Take wrd poszczeglnych partii politycznych tocz si dyskusje na temat
roli, jak we wspczesnym wiecie powinna odgrywa Republika Federalna.
Wedug wszystkich czoowych niemieckich ugrupowa politycznych polityka
zagraniczna tego pastwa powinna opiera si na dialogu oraz pokojowym roz-
wizywaniu konfliktw. W efekcie wszystkie gwne partie polityczne w swoich
programach oraz dziaalnoci opowiaday si w ostatnich latach przede wszyst-
kim za koncepcj wielostronnej wsppracy Berlina na arenie midzynarodowej.
W ostatnich latach jednak zasada multilateralnej kooperacji z innymi uczest-
nikami stosunkw midzynarodowych czona bya z prb coraz silniejszego
podkrelania wasnych aspiracji w relacjach zewntrznych. Niemieck polity-
k wielostronnej wsppracy na szczeblu midzynarodowym otwarcie krytyku-
j jedynie ugrupowania skrajnie prawicowe, takie jak NPD czy Republikanie,
sprzeciwiajc si dominujcej nadal w tym kraju polityce samoograniczania
si, wynikajcej z historycznych dowiadcze II wojny wiatowej. Tak posta-
97
W 2012 r. Chiny znajdoway si na pitym miejscu niemieckiego eksportu (6,1%). Najwikszym
partnerem handlowym RFN pozostawaa Francja (9,6%), wyprzedzajc USA (8%) oraz Wielk Brytani
(6,6%). China steigt zum grten Warenhndler auf, 12.02.1013, http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/
aussenhandel-china-steigt-zum-groessten-warenhaendler-auf-12060653.html [dostp 14.02.2013].
40

w uwaaj za przejaw braku samodzielnoci RFN w stosunkach zewntrznych.

Przekonuj jednoczenie, e pastwo niemieckie powinno w otwarty i zdecy-
dowany sposb domaga si przede wszystkim realizacji wasnych interesw
naarenie midzynarodowej.
Eugeniusz Brzuska

stan obecny Pomocy publicznej

w Polsce i w Unii Europejskiej
Wstp

Pomoc publiczna to jedno z najbardziej skomplikowanych i rozbudowa-

nych zagadnie w Unii Europejskiej. Jest to pomoc, jakiej mona udzieli
przedsibiorstwom, korzystajc z zasobw publicznych. Jest zabroniona wtedy,
gdy negatywnie wpywa na wymian handlow pomidzy pastwami czonkow-
skimi izakca konkurencj na wsplnym rynku. Z drugiej strony jest ona
traktowana przez Komisj Europejsk jako powane wsparcie unijnej gospo-
darki. Kwestie zwizane z pomoc publiczn moemy rozwaa po pierwsze
nagruncie nauk prawnych, analizujc z prawnego punktu widzenia zarwno
orzeczenia Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci odnoszce si do pomo-
cy publicznej, jak i akty prawne wydawane w tej materii przez instytucje eu-
ropejskie i poszczeglnych pastw czonkowskich. Problematyk pomocy pu-
blicznej osadza si te w stosunkach midzynarodowych, w ktrych rozwaane
s jej aspekty zwizane przede wszystkim z wymian handlow.
W niniejszym tekcie zdefiniowano pojcie pomocy publicznej, przeanali-
zowano tak pomoc udzielan w Polsce oraz dokonano jej porwnania ilocio-
wego w wybranych krajach czonkowskich Unii Europejskiej. Artyku stanowi
jedynie krtk analiz, ktra moe sta si przyczynkiem do gbszych bada.
Moe on suy jako materia rdowy dla osb zainteresowanych pomoc pu-
bliczn z zawodowego punktu widzenia, takich jak urzdnicy instytucji samo-
rzdowych, a take dla tych, ktrzy badaj ten problem z teoretycznego punktu
widzenia, jak chociaby studenci wielu kierunkw i specjalnoci (zarzdzanie,
stosunki midzynarodowe).
Pomoc publiczna pojcie

Definicja pomocy publicznej nie zostaa jednoznacznie sformuowana. Jest

ona precyzowana na podstawie art. 107 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Eu-
ropejskiej (TFUE). Pojcie zawarte w tym artykule jest bardzo otwarte i id-
42

ce w kierunku pewnego kazuizmu prawnego. W takim te kierunku poda-

j wszystkie okrelenia dotyczce pomocy publicznej, z reguy konstruowane
napodstawie konkretnych przypadkw.
Punkt 1 art. 107 TFUE brzmi nastpujco: Z zastrzeeniem innych po-
stanowie przewidzianych w niniejszym Traktacie wszelka pomoc przyzna-
wana przez Pastwo Czonkowskie, lub przy uyciu zasobw pastwowych
w jakiejkolwiek formie, ktra zakca lub grozi zakceniem konkurencji po-
przezsprzyjanie niektrym przedsibiorstwom lub produkcji niektrych towa-
rw, jest niezgodna ze wsplnym rynkiem w zakresie, w jakim wpywa na wy-
mian handlow midzy Pastwami Czonkowskimi1.
Pojcie pomocy publicznej jest z jednej strony bardzo konkretne, a z dru-
giej wymaga powanego doprecyzowania w kwestii konkretnych przypadkw.
Zgodnie z omawianym artykuem w Unii Europejskiej obowizuje generalny
zakaz udzielania pomocy publicznej pod jakkolwiek postaci. Jako pomoc pu-
bliczn okrela si wydatkowanie rodkw publicznych lub uszczuplanie wpy-
ww publicznych w celu wspierania wybranych przedsibiorcw czy produkcji
okrelonych towarw, ktre stanowi korzy ekonomiczn dlabeneficjenta2.
Przy podejmowaniu problematyki pomocy publicznej mwi si o tzw. czte-
rech przesankach, ktre musz wystpi cznie po to, by dane dziaanie zostao
zaklasyfikowane jako pomoc publiczna:
1) musi by ona udzielana ze rodkw publicznych, inaczej mwic, musi
by dokonywany transfer rodkw publicznych;
2) musi stanowi korzy ekonomiczn dla jej beneficjenta, ktra narusza
konkurencj lub grozi jej naruszeniem;
3) pomoc publiczna preferuje okrelone podmioty, produkcj okrelonych
dbr lub wiadczenie okrelonych usug (musi zaistnie selektywno i transfer
selektywny);
4) wpywa na handel pomidzy pastwami czonkowskimi Unii Europejskiej3.
Analiza oglna pomocy publicznej w Polsce

Podmiotami uprawnionymi do udzielania pomocy publicznej w Polsce s:

marszakowie wojewdztw, starostowie powiatowi, prezydenci i burmistrzowie
miast oraz wjtowie gmin, ministrowie poszczeglnych ministerstw, prezesi
urzdw, agencji i biur rzdowych, prezes Zakadu Ubezpiecze Spoecznych,
organy podatkowe, wojewodowie, Ochotnicze Hufce Pracy, prezes Banku Go-
1
Art. 107, pkt 1 TFUE, rdo: Euro-Lex, www.europa.eu.
2
Vademecum dla beneficjentw pomocy publicznej w zakresie dziaalnoci gospodarczej przedsibiorcy
udzielanej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 20072013, Ministerstwo Rozwoju
Regionalnego, Warszawa 2010, s. 14.
3
Ibidem.
 43

spodarstwa Krajowego, beneficjenci unijnych programw operacyjnych, Me-

chanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norwe-
skiego Mechanizmu Finansowego, fundusze kapitau zalkowego, fundusze
poyczkowe udzielajce pomocy przedsibiorcom poszkodowanym podczas
powodzi, Krajowy Fundusz Kapitaowy SA, dyrektor Instytutu Nafty i Gazu,
dyrektor Narodowego Centrum Bada i Rozwoju, beneficjenci Narodowego
Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej.
W przypadku podmiotw samorzdu terytorialnego w 2010 r. pomocy pu-
blicznej udzielio: 16 wojewdztw (czyli wszystkie), 298 powiatw (na 314 ist-
niejcych) oraz 1481 gmin (na 2478). Obecnie w Polsce funkcjonuj nastpu-
jce formy pomocy:
dotacje,
refundacje,
zwolnienie lub odliczenie od podatku,
obnienie podstawy opodatkowania,
obnienie wysokoci opaty lub zwolnienie z niej,
zaniechanie poboru podatku lub opaty,
umorzenie zalegoci podatkowej lub odsetek od niej,
umorzenie opaty i odsetek za zwok,
umorzenie kar,
oddanie do korzystania lub zbycie mienia bdcego wasnoci Skarbu
Pastwa lub jednostek samorzdu terytorialnego i ich zwizkw na preferen-
cyjnych warunkach,
umorzenie kosztw egzekucyjnych,
jednorazowa amortyzacja,
wniesienie kapitau do spki,
konwersja wierzytelnoci na akcje lub udziay,
poyczki i kredyty preferencyjne,
dopaty do oprocentowania kredytw bankowych,
poyczki warunkowo umorzone,
porczenia i gwarancje4.
Pomoc horyzontalna jest przeznaczana na:
badania, rozwj i innowacje,
ochron rodowiska,
dziaalno sektora MP,
zatrudnienie,
szkolenia,

4
Raport o pomocy publicznej w Polsce udzielonej przedsibiorcom w 2010 r., www.uokik.gov.pl, s. 8.
44

ratowanie,
restrukturyzacj,
napraw szkd wyrzdzonych przez klski ywioowe lub inne nadzwy-
czajne zdarzenia;
zapobieganie powanym zakceniom w gospodarce o charakterze ponad-
sektorowym lub ich likwidacja,
wsparcie krajowych przedsibiorcw dziaajcych w ramach przedsiwzi-
cia gospodarczego podejmowanego w interesie europejskim,
promowanie nauki, kultury i owiaty oraz ochron dziedzictwa kulturowego,
kapita podwyszonego ryzyka,
uatwienie rozwoju niektrych dziaa gospodarczych lub niektrych re-
gionw gospodarczych.
Pomoc sektorowa obejmuje:
hutnictwo elaza i stali,
budownictwo okrtowe,
grnictwo wgla,
eglug morsk,
lotnictwo,
transport,
wytwarzanie energii elektrycznej,
kinematografi,
gaz ziemny.
Funkcjonuje ponadto pomoc regionalna oraz rekompensaty za realizacj
usug wiadczonych w oglnym interesie gospodarczym5.
Tabela 1
Oglna warto pomocy publicznej udzielonej przedsibiorcom w Polsce w latach 20062010
Rok 2006 2007 2008 2009 2010
Oglna warto udzielonej
5875,6 6549,5 14383,10 19173,40 24 087,3
pomocy w mln PLN
Warto pomocy
z wyczeniem transportu 4468,4 4847,2 11521,90 16087,20 21235,5
w mln PLN
Udzia wartoci pomocy
0,6 0,6 1,13 1,43 1,7
w PKB w procentach
Udzia wartoci pomocy
w PKB z wyczeniem 0,4 0,4 0,91 1,20 1,5
transportu w procentach

rdo: Raport o pomocy publicznej w Polsce udzielonej przedsibiorcom w 2010 r.,

www.uokik.gov.pl, s. 10.

Ibidem, s. 10.
5
 45

Oglna warto pomocy publicznej udzielonej przedsibiorcom w Polsce

w2010 r. wyniosa 24087,3 mln PLN, co stanowio 1,70% PKB (o 0,27punk-
tu procentowego wicej ni w roku 2009). Patrzc na poszczeglne lata wper-
spektywie 20062010, mona zaobserwowa duy skok w wartoci udziela-
nej pomocy publicznej, poczwszy od 2008 r., ktry by nastpstwem tego, e
dopomocy publicznej zaczto wwczas wlicza rodki wypacone przedsibior-
com z funduszy unijnych i programw operacyjnych z okresu programowania
20072013. Generalnie istnieje tendencja do zwikszania pomocy publicznej
w caej Europie, w tym take w Polsce. Jest to narzdzie oddziaywania pastwa
na rynek, ktre przez pastwo jest w dalszym cigu chtnie wykorzystywane6.
Tabela 2
Formy pomocy publicznej w Polsce w latach 20062010
Warto
Warto Warto Warto Warto Warto pomocy
Podzia pomocy pomocy pomocy pomocy pomocy pomocy publicznej
publicznej publicznej publicznej publicznej publicznej publicznej ogem
w 2006 r. w 2007 r. w 2008 r. w 2009 r. w 2010 r. w latach
20062010
Grupy ogem 4468,4 4847,2 11521,9 16087,2 21235,5 58160,2
Dotacje i ulgi 4358,0 4746,2 9380,9 13741,5 19397,4 51624,0
Subsydia
kapitaowo 8,0 10,4 33,4 18,4 190,2 260,4
-inwestycyjne
Mikkie
102,5 66,8 348,1 191,9 33,8 5 51047,8
kredytowanie
Porczenia
0,0 0,0 0,0 0,1 4,7 4,8
i gwarancje
Inne 0,0 23,8 1759,3 2135,3 1304,7 5223,1

rdo: Raport o pomocy publicznej w Polsce udzielonej przedsibiorcom w 2010 r, s. 12.

W Tabeli 2 pokazano warto pomocy publicznej udzielanej w rnych for-

mach w Polsce w latach 20062010. Na jej podstawie mona wysnu wnio-
sek, e w naszym kraju od lat najczciej stosowan form s dotacje i ulgi.
Wida, e warto tego typu pomocy systematycznie wzrasta. Szczeglnie wy-
ranie wida to, jeli porwnamy lata 2007 i 2008, a pniej kolejne, to jest
2009 i 2010. Jest to uwarunkowane wzrostem pomocy wspfinansowanej
zfunduszy europejskich, udzielanej w formie dotacji lub refundacji, zwaszcza
przezmarszakw wojewdztw z regionalnych programw operacyjnych, przez
prezesa Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci w ramach Programu Ope-
racyjnego Innowacyjna Gospodarka, a take w ramach Programu Operacyjnego
6
Ibidem.
46

Infrastruktura i rodowisko przez ministra gospodarki oraz dyrektora Instytutu

Nafty i Gazu7.

Pomoc publiczna w wybranych krajach czonkowskich Unii Europejskiej

Poniej ukazano w kilku tabelach wielko pomocy publicznej udzielanej

w okresie 20052010 w wybranych krajach Unii Europejskiej. Dane zostay
pozyskane z zestawie prowadzonych przez Komisj Europejsk i podawanych
regularnie na stronie internetowej KE. Przedstawiono w nich wybirczo kraje
Unii Europejskiej i na ich tle Polsk.
Tabela 3
Wielko pomocy publicznej udzielonej na ochron rodowiska przez wybrane
kraje czonkowskie UE w okresie 20052010 (w mln euro)
Kraj 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Polska 9 14 2 236 316 290
Niemcy 7 572 8 553 6 114 5 850 5 586 5 535
Francja 161 158 170 168 343 458
Hiszpania 188 187 205 523 831 747
Malta 0 0 0 0 0 0
Szwecja 2 478 2 583 259 2 416 2 199 2 282
Portugalia 1 1 1 0 3 0
W. Brytania 1 079 1 051 1 077 1 497 2 023 1 422
Czechy 12 25 4 8 10 43
Rumunia 10 11 11 14 0 0
rdo: State Aid Scoreboard, www.europa.eu.

W Tabeli 3 uwag zwraca przede wszystkim wielko pomocy publicznej

udzielanej przez Niemcy, ktre, jak wida, na ochron rodowiska przeznaczyy
kolosalne sumy. Bardzo duej pomocy w tym zakresie udzieliy rwnie Szwe-
cja i Wielka Brytania. Interesujce jest ponadto nieudzielanie pomocy publicz-
nej dotyczcej ochrony rodowiska przez Malt. W przypadku Polski zwraca
uwag olbrzymi wzrost nakadw w tym obszarze poczwszy od 2008 r. Naley
przypuszcza, e jest to zwizane z absorpcj rodkw zwizanych z funduszami
unijnymi, a take wprowadzaniem w ycie unijnych dyrektyw i rozporzdze
zdziedziny ochrony rodowiska (zasada zanieczyszczajcy paci i inne).
Tabela 4 przedstawia wielko pomocy regionalnej udzielonej przez wybra-
ne kraje czonkowskie UE w okresie 20052010. W przypadku pomocy w tym
zakresie wielko pomocy udzielanej przez Niemcy nie jest a tak przytaczaj-
ca, ale i tak wida, e udzielaj one olbrzymiej pomocy rwnie w tym zakresie.
7
Ibidem, s. 14.
 47

Bardzo powanymi gestorami pomocy regionalnej s te Francja i Hiszpania.

Jedn z przyczyn udzielania tak olbrzymiej pomocy przez te pastwa jest za-
pewne to, e oba te kraje posiadaj terytoria zamorskie, traktowane przez Ko-
misj Europejsk jako trudne. Zwraca uwag olbrzymi wzrost pomocy tego
rodzaju udzielanej przez Polsk, ze wzgldu na to, e w perspektywie progra-
mowej 20072013 wszystkie polskie regiony zostay zakwalifikowane do tego
rodzaju pomocy.
Tabela 4
Wielko pomocy publicznej regionalnej udzielonej przez wybrane kraje czonkowskie UE
w okresie 20052010 (w mln euro)
Kraj 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Polska 217 442 307 462 608 735
Niemcy 2 783 3 228 2 311 3 291 3 718 3 637
Francja 1 630 1 995 2 692 3 175 4 099 4 306
Hiszpania 1 263 1 344 1 412 1 774 1 088 1 079
Malta 0 0 0 0 14 15
Szwecja 132 150 173 192 98 87
Portugalia 43 41 111 124 121 114
W. Brytania 692 509 476 297 164 267
Czechy 321 309 394 807 383 423
Rumunia 57 68 25 44 49 108

rdo: State Aid Scoreboard

Tabela 5
Wielko pomocy publicznej udzielonej na cele horyzontalne
przez wybrane kraje czonkowskie UE w okresie 20052010 (w mln euro)
Kraj 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Polska 70 83 85 64 71 76
Niemcy 81 85 82 87 88 88
Francja 90 97 96 78 78 79
Hiszpania 66 73 70 80 79 77
Malta 1 3 3 2 23 25
Szwecja 99 99 99 100 95 98
Portugalia 12 13 11 18 19 17
W. Brytania 90 90 93 92 93 93
Czechy 100 100 100 94 89 81
Rumunia 48 18 34 55 50 71

rdo: State Aid Scoreboard

48

W Tabeli 5 przedstawiono wielko pomocy horyzontalnej udzielanej przez

wybrane pastwa czonkowskie w tym samym okresie. Zwraca uwag do rw-
nomierne rozoenie tego rodzaju pomocy w poszczeglnych krajach.
Tabela 6
Wielko pomocy publicznej udzielonej kopalniom wgla przez wybrane
kraje czonkowskie UE w okresie 20052010 (w mln euro)
Kraj 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Polska 252 168 108 154 97 194
Niemcy 2 879 2 471 2 413 1 818 1 752 1 758
Francja 0 0 0 0 0 0
Hiszpania 1224 874 843 819 776 816
Malta - - - - - -
Szwecja 0 0 0 0 0 0
Portugalia 0 0 0 0 0 0
W. Brytania 63 12 1 2 0 0
Czechy 0 0 0 0 0 0
Rumunia 76 102 112 88 71 59
rdo: State Aid Scoreboard

W Tabeli 6 przedstawiono wielko pomocy publicznej przeznaczanej przez

poszczeglne pastwa czonkowskie dla kopalni wgla. Zwraca uwag fakt,
emamy tu dwch liderw Niemcy (po raz kolejny) i Hiszpani. Interesu-
jce jest to, e Wielka Brytania ju nie wspiera swoich kopal pomoc publicz-
n. Wodniesieniu do naszego kraju naley stwierdzi, e proporcjonalnie take
Polska udziela kopalniom olbrzymiej pomocy.
Tabela 7
Wielko pomocy publicznej udzielonej na ratowanie i restrukturyzacj przedsibiorstw
przez wybrane kraje czonkowskie UE w okresie 20052010 (w mln euro)
Kraj 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Polska 45 11 58 181 39 56
Niemcy 22 19 18 21 18 12
Francja 789 11 11 1 34 2
Hiszpania 85 10 6 6 10 8
Malta 28 23 15 7 0 0
Szwecja 0 0 0 0 0 0
Portugalia 2 1 0 0 30 10
W. Brytania 258 252 255 258 263 266
Czechy 2 2 0 2 12 76
Rumunia 173 260 60 12 3 0

rdo: State Aid Scoreboard

 49

Tabela 7 przedstawia pomoc publiczn udzielan przez wybrane kraje czon-

kowskie w tym samym okresie na ratowanie i restrukturyzacj przedsibiorstw.
Zwraca uwag fakt, e porwnujc wszystkie powysze rodzaje pomocy, do-
chodzi si do wniosku, i na restrukturyzacj i ratowanie przedsibiorstw kra-
je czonkowskie przeznaczaj stosunkowo niewielkie rodki. Szczeglnie naley
zwrci uwag na Niemcy, u ktrych wielko tego typu pomocy, w porw-
naniu z gigantycznymi rodkami przeznaczanymi w ramach innych rodzajw,
jestnaprawd skromna. Mona take podkreli pozycj Szwecji, ktra w oma-
wianym okresie w ogle nie przyznaa pomocy na ratowanie i restrukturyzacj
swoich przedsibiorstw. Polska w tym zakresie udziela wikszej pomocy ni Niemcy.
Zakoczenie

Pomoc publiczna jest traktowana przez Komisj Europejsk z pewnego ro-

dzaju ambiwalentnoci. Z jednej strony jest generalnie zakazana ju w pra-
wie traktatowym, poniewa uwaa si, e zakca konkurencj i wymian han-
dlow na wsplnym rynku. Z drugiej strony jest take uwaana za przydatne
narzdzie wspierajce przedsibiorcw w UE. Komisja Europejska preferuje
zwaszcza te formy pomocy publicznej, ktre nie znieksztacaj konkurencji
wbardzo znaczcy sposb (zwaszcza pomoc horyzontaln). W Unii funkcjo-
nuj pastwa, ktre w pewnych obszarach udzielaj olbrzymiej, a w innych nie-
wielkiej pomocy. Komisja Europejska kadzie wwczas nacisk na to, aby wik-
sza bya pomoc horyzontalna, a inne rodzaje pomocy zmniejszano. Polska jest
krajem, w ktrym udzielanie pomocy publicznej jest rozoone raczej rwno-
miernie. Dla naszego kraju w tej chwili najistotniejsze jest utrzymanie wysokiej
absorpcji rodkw przyznanych w ramach pomocy regionalnej.
Pawe Skowroski

BELGIJSKIE WSPLNOTY I REGIONY

JAKO NIEPASTWOWI UCZESTNICY STOSUNKW
MIDZYNARODOWYCH ZARYS PROBLEMATYKI
Wprowadzenie w Belgii szeregu reform spoeczno-ustrojowych byo wyra-
zem postpujcej w drugiej poowie XX w. ewolucji systemu politycznego tego
kraju. Proces przeksztacania Krlestwa Belgii z pastwa unitarnego w federal-
ne jest zagadnieniem szczeglnie interesujcym nie tylko ze wzgldu nazastoso-
wane rozwizania prawno-instytucjonalne, ale rwnie na swj socjopolityczny
charakter1. Zasadnicza zmiana konstytucji, a waciwie jej rewizja, dokonana
zostaa w 1993 r. i oznaczaa odejcie od unitarnej struktury pastwa oraz przy-
jcie przez Belgi formy federacji. Omawiana reforma przyniosa te najwicej
istotnych zmian w dziedzinie stosunkw midzynarodowych od 1831 r., czy-
li de facto od momentu powstania niepodlegego pastwa belgijskiego2. Przy-
dzielajc swoim czciom skadowym nieznan dotychczas w innych pastwach
federalnych pozycj, pastwo belgijskie wprowadzio cakowicie oryginalny,
waciwy tylko sobie system prowadzenia stosunkw midzynarodowych. Wy-
raenie system zostao tutaj uyte celowo. Odsya ono bowiem do caoci
praktyk, metod i instytucji, ktre tworz zarwno pewn konstrukcj teore-
tyczn, jak i metod, bdc rezultatem praktyki funkcjonowania tego pastwa
na arenie midzynarodowej3.
Zewntrzna projekcja dziaalnoci belgijskich struktur zwizkowych,
jakikreowana przez nie polityka zagraniczna s zagadnieniami zbyt obszer-
nymi, aby mc je dokadnie opisa w tak krtkim opracowaniu. W dodatku,
jakstwierdza Franoise Massart-Pirard, naley wystrzega si zbyt okrojonej
1
Zob. A.-P. Frognier, J. Wdz, System polityczny Belgii. Refleksja socjopolityczna [w:] Oblicza decen-
tralizmu, red. J. Iwanek, WU, Katowice 1996, s. 7187.
2
L. le Hardy de Beaulieu, Fderalisme et relations internationales en Belgique: la rforme 19931994,
Revue internationale de droit compar, vol. 46, no. 3, 1994, s. 826.
3
Ch.-E. Lagasse, Le systme des relations internationales dans la Belgique fdrale, Courrier
hebdomadaire du CRISP, no. 15941550, 1997, s. 7.
 51

analizy tego problemu, poniewa mogaby ona wiadczy o braku wyszuka-

nej spjnoci wewntrz belgijskiego systemu stosunkw midzynarodowych4.
Odsuniemy zatem na bok polityczne aspekty prowadzonych przez belgijskie
struktury zwizkowe dziaa w tym zakresie, a nasze wysiki skupimy na orga-
nizacyjno-materialnej rekonstrukcji samego systemu, jako systemu sui generis.
Realizacja tak postawionego celu, zwaywszy nazoono problemu, musi
polega na wiadomie dokonanych wyborach. Postanowilimy zatem skoncen-
trowa si na trzech podstawowych kwestiach. Po pierwsze, postaramy si do-
kona krtkiej charakterystyki belgijskiego modelu federalizmu, jako jednego
zgwnych determinantw prowadzonej przez to pastwo dziaalnoci na are-
nie midzynarodowej. Podrugie, skupimy si na regulacjach prawnych doty-
czcych stosunkw midzynarodowych ze szczeglnym uwzgldnieniem kom-
petencji, jakie w tym zakresie zostay przydzielone poszczeglnym czciom
skadowym federacji. Ostatecznie sprbujemy odpowiedzie na pytanie, czy
dziaalno ta wpisuje si w ramy tzw. paradyplomacji.
Przyjty przez pastwo belgijskie model federalizmu determinuje w gw-
nej mierze dziaalno jego czci skadowych na arenie midzynarodowej.
Charles-Etienne Lagasse, charakteryzujc federalizm la belge, wymienia jego
pi podstawowych cech. S to: 1) istnienie w ramach pastwa dwch typw
struktur zwizkowych wsplnot i regionw; 2) wprowadzenie transparent-
nego podziau domeny kompetencyjnej, ktry bazuje na zasadzie wycznoci;
3) zasada rwnoci aktw prawa stanowionego na rnych poziomach wadzy
decyzyjnej: federalnej, wsplnotowej i regionalnej; 4) zagwarantowana przez
konstytucj autonomia jednostek zwizkowych; 5) moliwo realizowania we-
wntrznych kompetencji przez subpastwowe struktury, zarwno in foro loco,
jak i in foro externo5.
Od 1993 r. Belgia, zgodnie z art. 1 swojej konstytucji, jest pastwem fe-
deralnym skadajcym si ze wsplnot i regionw6. Federalizm belgijski na-
zywany jest federalizmem dwudzielnym (fdralisme bifide). Taki model struk-
turalny zakada istnienie w ramach organizmu pastwowego dwch rodzajw
jednostek zwizkowych: regionw i wsplnot kulturowych. Rozwizanie takie
zaowocowao powstaniem dychotomii midzy regionami jzykowymi tworz-
cymi jurysdykcj terytorialn, a wsplnotami kulturowymi, ktre tworz jurys-
dykcj personaln7.
4
F. Massart-Pirard, Les entites fdres belges: des relations internationales peu paradiplomatiques
[w:] B. Fournier, Min Reuchamps, Le fdralisme en Belgique et au Canada. Comparaison sociopolitique,
DeBoeck Suprieur, Bruxelles 2009, s. 181.
5
Ch.-E. Lagasse, Le systme des relations internationales dans la Belgique [w:] Action extrieur des entits
subtatiques. Approche compare. Europe Amrique du Nord, Presse Universitaire de Louvain, Louvain 2008,
s. 161.
6
Konstytucja Belgii. Wstp i tumaczenie W. Skrzydo, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1996, s. 21.
7
V. Philips, P. Vermeersch, Belgia: geneza i organizacja pastwa federalnego, Studia Europejskie 1998,
nr 1, s. 69.
52

Obszar Belgii stanowi zatem trzy regiony i trzy wsplnoty kulturowe:

Wsplnoty Flamandzka i Francuska obejmuj odpowiednio tereny Regionw:
Flamandzkiego i Waloskiego oraz swoje kompetencje rozciga na dwujzycz-
ny Region Brukseli8. Wsplnota Niemieckojzyczna, znajdujca si na obsza-
rze poudniowym, tj. waloskim, nie ma terytorialnej reprezentacji w postaci
wasnego regionu. Zarwno wsplnoty, jak i regiony posiadaj wasne organy
przedstawicielskie i posiadaj szerokie uprawnienia prawotwrcze.
W tym miejscu naley podkreli, e jedn ze szczeglnych cech belgijskie-
go federalizmu, co dodatkowo komplikuje wewntrzn struktur pastwa, jest
jego asymetryczno. Federalizm o zmiennej geometrii (fdderalisme geome-
trie variable) sprowadza si do tego, e regiony i wsplnoty nie pokrywaj si
ze sob ani terytorialnie, ani w zakresie powierzonych im zada i kompeten-
cji. Organy Wsplnoty Flamandzkiej i Regionu Flamandzkiego s wsplne,
za organy Wsplnoty Francuskiej i Regionu Waloskiego dziaaj oddzielnie.
Wsplnota Niemieckojzyczna nie posiada wasnego regionu, natomiast dwu-
jzyczno i stoeczny charakter Regionu Brukselskiego stanowi o jego specy-
ficznej odrbnoci.
Jeli chodzi o podzia kompetencji, to, najoglniej rzecz ujmujc, do dome-
ny regionw nale sprawy zwizane z zagospodarowaniem terenu sensu largo9.
Takie rozwizanie jest cakowicie naturalne, poniewa regiony stanowi jed-
nostk podziau terytorialnego kraju. Do kompetencji wsplnot, z pewnymi
zastrzeeniami ze strony pastwa federalnego, nale natomiast sprawy zwi-
zane z kultur, edukacj i tzw. sprawy personalizowane (les matires personali-
sables). Sprawy te jak pisze Jacek Wdz mona zdefiniowa jako wszyst-
kie te formy dziaania wadzy publicznej w stosunku do obywatela, w ktrych
wkracza si wpewien komfort relacji midzyludzkich, jaki winno si zapew-
nia obywatelowi10. Podsumowujc naley podkreli, e kompetencje re-
gionw zasadniczo rni si od kompetencji wsplnot, a ich natura zaley
przede wszystkim od rodzaju struktury majcej je realizowa. W zakresie swo-
ich uprawnie wsplnoty i regiony mog wydawa akty normatywne dekrety
oraz podejmowa wspprac zarwno midzy sob, jak i innymi podmiotami
zagranicznymi. Tostwierdzenie stanowi bdzie wanie punkt wyjcia do na-
szych dalszych rozwaa.
Kada cz federacji posiada wasnego ministra i administracj odpo-
wiedzialn za prowadzenie wsppracy midzynarodowej11. Jak ju wczeniej
A. Gowacki, System konstytucyjny Belgii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 27.
8

Krlestwo Belgii [w:] Ustrj Unii Europejskiej i ustroje pastw czonkowskich, red. P. Sarnecki, Wolters
9

Kluwer, Warszawa 2007, s. 92.

10
A.-P. Frognier, J. Wdz, op. cit., s. 80.
11
Ch.-E. Lagasse, Le systme des relations internationales dans la Begique, s. 162.
 53

wspomniano, na mocy art. 127 belgijskiej konstytucji kompetencje Regionu

Flamandzkiego, w tym take te zwizane z kreowaniem wasnej polityki za-
granicznej, s wykonywane przez Rzd i Parlament Wsplnoty Flamandzkiej.
Nie wystpuje tu zatem dystynkcja midzy regionem a wsplnot. Sytuacja
ma si inaczej, jeli chodzi o Region Waloski i Wsplnot Francusk, kt-
re realizuj swoje kompetencje oddzielnie. Ot w kwestii stosunkw mi-
dzynarodowych struktury te poczyy swoje administracje. Pierwsza umo-
wa o wsppracy dotyczya utworzenia Generalnego Komisariatu Stosunkw
Midzynarodowych (CGRI: Commissariat gnral aux relations internationales)
iDziau Spraw Zagranicznych (DRI: Division relations internationales), instytu-
cji dziaajcych pod wsplnym kierownictwem regionu i wsplnoty. W dodat-
ku od 1994 r. Komisja Wsplnoty Francuskiej Stoecznego Regionu Brukseli
powierzya CGRI nalece do jej kompetencji zarzdzanie sprawami midzy-
narodowymi12.
W 1996 r., w rezultacie zawarcia kolejnej umowy o wsppracy midzy Re-
gionem Waloskim, Wsplnot Francusk i Komisj Wsplnoty Francuskiej
Stoecznego Regionu Brukseli, nastpia fuzja wymienionych wyej instytu-
cji, ktra zaowocowaa powstaniem Wallonie-Bruxelles International (WBI)
wsplnego organu administracji publicznej oraz instrumentu polityki za-
granicznej prowadzonej przez te struktury. Jak wic widzimy, w praktyce dwu-
dzielno belgijskiego federalizmu w dziedzinie stosunkw midzynarodowych
zostaa pominita przez proces asymetrycznego zbliania do siebie wsplnot
iregionw13. W tej materii nie istnieje zatem dualizm: wsplnota/region.
Takie rozwizanie pozwolio niewtpliwie opisywanym strukturom na zwik-
szenie swobody dziaania i zaoferowanie ich zagranicznym partnerom wsp-
pracy o bardziej zintegrowanym charakterze. Gwarantuje to, z jednej strony,
wzrost widocznoci ich dziaa w sferze midzynarodowej, z drugiej natomiast
zapewnia ich dziaaniom funkcjonaln legitymizacj14.
Podzia domeny kompetencyjnej w Belgii zosta dokonany na zasadzie wy-
cznoci. Od 1993 r. zarwno wsplnoty, jak i regiony posiadaj wyczno
w dziedzinie realizowania wasnych zada i kompetencji, a spjno ich dzia-
a ma by zagwarantowana przez zasad podziau: Jeli nawet rne z tych
wadz s uprawnione co do tej samej materii, nie powinny stanowi sprzecz-
nych norm, bo ich wyczno obejmuje tylko cz danej materii15. Wynika
ztego, e omawiane struktury zajmuj si powierzonymi im sprawami w spo-

12
Ibidem, s. 162.
13
F. Massart-Pirard, op. cit., s. 175.
14
Ibidem.
15
A. Gowacki, op. cit., s. 27.
54

sb cakowicie autonomiczny. Organy wadzy federalnej nie maj tu zatem ad-

nej moliwoci reprezentowania interesw opisywanych struktur (warto doda,
e w Belgii nie istnieje federalny minister kultury czy edukacji). Rzd centralny
nie peniroli gatekeepera, nie ma bowiem prawnych moliwoci co jest waci-
we dla pastw federalnych sprawowania kontroli nad zewntrzn dziaalno-
ci wsplnot i regionw. Od czasu ostatniej nowelizacji konstytucji belgijskie
struktury zwizkowe maj bezporedni dostp do sceny midzynarodowej, a rzd fe-
deralny nie posiada ju monopolu w kwestii prowadzenia polityki zagranicznej16.
W Belgii, w przeciwiestwie do innych pastw federalnych, nie istnieje za-
sada hierarchicznoci aktw prawa wydawanych przez rne orodki wadzy
decyzyjnej: federalnej, wsplnotowej i regionalnej17. Niemiecka zasada
Bundesrecht bricht Landesrecht przewaga prawa federalnego nad prawem ka-
dego landu nie znajduje tu wic zastosowania18. Dodatkowo naley zazna-
czy, e wadza federalna posiada wyczny zakres kompetencji wynikajcy
zkonstytucji lub delegacji konstytucyjnej, a jednostki zwizkowe mog sta-
nowi nie tylko wsprawach wprost wynikajcych z tych przepisw, lecz posia-
daj teuprawnienia tzw. implicite, niewynikajce wprost z delegacji konsty-
tucyjnej lubustawowej19. Domniemanie kompetencji ley zatem po stronie
parlamentw regionalnych i zwizkowych. W zwizku z powyszym zakres ich
uprawnie wadczych jest wpewnym sensie nieograniczony, poniewa odnosi
si dotych wszystkich kwestii, ktre nie znalazy si wkonstytucji lub ustawach
wynikajcych z jej delegacji.
Przedstawiona wyej charakterystyka, okrojona i wymagajca zpewnoci
gbszego komentarza, ma ten pozytywny aspekt, e pomoe nam zrozumie
specyfik dziaalnoci belgijskich struktur zwizkowych na arenie midzyna-
rodowej. Jest na tyle pomocna, na ile stanowi pewn prawnoustrojow prze-
strze, w ramach ktrej omawiane struktury prowadz zewntrzn aktywno.
Owa aktywno jest pochodn przyznanych im w tym zakresie kompetencji.
Zanim przejdziemy do ich zaprezentowania, omwimy krtko kwesti podzia-
u wadzy decyzyjnej wzakresie stosunkw transgranicznych, jaki dokona si
wBelgii na mocy ostatniej rewizji konstytucji.
Podstaw prawn funkcjonowania wsplnot i regionw w przestrzeni mi-
dzynarodowej jest Konstytucja Krlestwa Belgii tekst jednolity z 17 lutego
1994 r. Oprcz konstytucji na szczegln uwag zasuguj dwa dokumenty: Usta-
wa zwyczajna o stosunkach midzynarodowych wsplnot i regionw oraz Ustawa
F. Massart-Pirard, op. cit., s. 182.
16

A. Gowacki, op. cit., s. 27.

17

18
S. Paquin, Paradiplomatie et relations internationales, P.I.E.-Peter Lang, BruxellesBernBerlin
NewYorkOxfordWien 2004, s. 123.
19
A. Gowacki, op. cit., s. 2728.
 55

nadzwyczajna o stosunkach midzynarodowych wsplnot i regionw, obiez5maja

1993 r.20 Reguluj one m.in. kwestie podziau wadzy decyzyjnej wpastwie,
sposobu reprezentowania kraju na arenie midzynarodowej, wprowadzenia sze-
regu instytucji majcych zapewni spjno belgijskiej polityki zagranicznej
oraz wewntrznej egzekucji aktw prawa midzynarodowego21.
Podstaw naszych dalszych rozwaa stanowi bdzie tytu IV Konstytu-
cji Belgii O stosunkach midzynarodowych (art. 167169). Artyku 167 zrywa
z dotychczasowym monopolem domeny krlewskiej w zakresie prowadzenia
wsppracy midzynarodowej, ktry by zagwarantowany w art. 68 Konsty-
tucji z 15 lipca 1988 r.22 Aktualna konstytucja w art. 167 powierza krlowi
kierowanie stosunkami midzynarodowymi oraz zwierzchnictwo nad polity-
k zagraniczn kraju, ale naley tu podkreli, e w tej dziedzinie kompetencje
przyznane wsplnotom i regionom ulegy znacznemu rozszerzeniu. W wietle
niniejszego dokumentu dokonuje si jasny podzia domeny kompetencyjnej:
Krl kieruje stosunkami midzynarodowymi, nie naruszajc kompeten-
cji wsplnot i regionw do okrelania wsppracy midzynarodowej, w tym
take do zawierania traktatw w zakresie nalecym do ich konstytucyjnych
kompetencji23. Na mocy omawianego artykuu dochodzi rwnie do podzia-
u wadzy decyzyjnej w kwestii prowadzenia relacji midzynarodowych midzy
federacj, wsplnoty i regiony. Naley tu jednak zaznaczy, e na tym polu dzia-
alnoci wadzy krlewskiej nie moe doj do naruszenia kompetencji, jakie
wtym zakresie posiady struktury zwizkowe. Krl ma determinowa gwne
cele polityki zagranicznej pastwa, doniego naley ostateczna decyzja o uzna-
niu nowego pastwa na arenie midzynarodowej oraz utrzymywanie stosun-
kw dyplomatycznych i dokonywania nominacji urzednikw na stanowiska
wsubie zagranicznej (art. 107)24. Kompetencja krlewska jest cile okrelona
przez konstytucj oraz ustawy nadzwyczajne wydane na jej podstawie. Krl nie
ponosi odpowiedzialnoci przed Parlamentem, a jego kompetencje faktycznie
s wykonywane przez rzd (art. 105106).
Swoiste novum omawianej reformy dotyczy kwestii zwizanej z zawiera-
niem traktatw. W materii stosunkw midzynarodowych rewizja konstytu-
cji z1993r. miaa bowiem dwa gwne cele: nadanie regionom ius tractatuum
oraz zorganizowanie efektywnego wykonywania tego prawa przez Wsplnoty,
20
L. le Hardy de Beaulieu, op. cit., s. 830.
21
Ibidem.
22
Ph. Gautier, Le rgime des traits dans ltat fderal, Revue belge de droit international 1994,
no. 1,s. 35.
23
Konstytucja Belgii (art. 167).
24
L. le Hardy de Beaulieu, op. cit., s. 826.
56

ktre dysponoway nim ju od 1989 r.25 Od czasu ostatniej nowelizacji belgij-

skiej konstytucji treaty making power naley zatem do wadzy federalnej, wspl-
notowej oraz regionalnej26. Czci skadowe federacji posiady uprawnienia
dookrelania wsppracy midzynarodowej, w tym take do zawierania trak-
tatw w zakresie nalecym do ich konstytucyjnych kompetencji27. Dodajmy,
e uycie wyraenia w tym take moe skadnia do stwierdzenia, e kompe-
tencja ta nie ogranicza si jedynie do zawierania traktw, ale zakada rwnie
szersz dziaalno na polu stosunkw midzynarodowych.
Przydzielenie wsplnotom i regionom ius tractatuum doprowadzio do wy-
odrbnienia w Belgii trzech rodzajw umw midzynarodowych. S to:
1) Umowy wynikajce z wycznej kompetencji rzdu federalnego, negocjo-
wane, zawierane i ratyfikowane przez organy wadzy federalnej;
2) Umowy wynikajce z wycznej kompetencji rzdw regionalnych bd
wsplnotowych, ktre s negocjowane, zawierane i ratyfikowane przez regional-
ne lubwsplnotowe organy decyzyjne. Z prawnego punktu widzenia czynnoci
zwizane z ich zawieraniem nie podlegaj ani prawu federalnemu, ani jakiejko-
lwiek kontroli politycznej ze strony organw centralnych pastwa;
3) Umowy mieszane (accords mixtes) s szczeglnym typem umw, dotycz
zarwno kwestii wynikajcych z kompetencji federalnych, jak i wsplnotowych
lub regionalnych. Umowy te s negocjowane i zawierane w toku specjalnie
przygotowanej do tego celu procedury, po czym s ratyfikowane przez parla-
ment zainteresowanj strony28.
Ze wzgldu na fakt, e wewntrzny zakres kompetencji wsplnot i regionw
determinuje w sposb bezwzgldny wykonywanie przez te struktury ius tracta-
tuum, przedstawimy w skrcie najwaniejsze uprawnienia wadcze omawianych
struktur. Konstytucja Belgii w art. 127 stanowi, e Rady Wsplnoty Francu-
skiej i Wsplnoty Flamandzkiej, kada we wasnym zakresie, reguluj w drodze
dekretw wspprac midzy wsplnotami, jak te wspprac midzynarodo-
w29, w tym take zawieranie umw midzynarodowych dotyczcych kultury
oraz nauczania. W kwestii nauczania pastwo federalne zastrzego dla siebie:
1) okrelenie pocztku i koca okresu obowizku szkolnego; 2) ustalenie mini-
malnych warunkw wydawania dyplomw i wiadectw oraz 3) sprawy zwiza-
ne z systemem emerytalnym. Sprawy z zakresu kultury dotycz midzy innymi
25
P. Gautier, op. cit., s. 38.
26
Warto doda, e pierwsz tak umow Flandria zawara wanie z Polsk (6 czerwca 1994 r.). W celu
wykonania jej postanowie zostay przygotowane dwa programy wsppracy: pierwszy na lata 20092011
z 13 czerwca 2008 r., drugi na lata 20122014 z 30 maja 2011 r.
27
Konstytucja Belgii (art. 127).
28
S. Paquin, op. cit., s. 123.
29
Konstytucja Belgii (art. 127).
 57

funkcjonowania rodkw masowego przekazu, wypoczynku i turystyki. Spra-

wy dotyczce szkolnictwa sprowadzaj si zwaszcza doorganizowania progra-
mw nauczania tak, aby znalazy si w nich wartoci kulturowe wane dladanej
wsplnoty. Do kompetencji wsplnot nale rwnie ju wczeniej wspomnia-
ne sprawy personalizowane oraz niezmiernie istotne zagadnienia dotyczce uy-
wania jzyka, szczeglnie w dziaalnoci publicznej30. Kompetencje Regionu
Waloskiego i Regionu Flamandzkiego s znacznie szersze, odnosz si m.in.
do: gospodarki przestrzennej, polityki w stosunku do rodowiska naturalnego
i zasobw wodnych, ochrony rodowiska, mieszkaniowej, rolnej, energetycz-
nej, zatrudnienia oraz robt publicznych i transportu31. W wietle konstytucji
realizowanie wyej wymienionych kompetencji moe by dokonywane rwnie
poza granicami kraju.
Przydzielenie ius contrahendi trzem orodkom wadzy wie si z niemaym
ryzykiem, dlatego caemu belgijskiemu systemowi federalnemu, jak rwnie
prowadzonym przez to pastwo relacjom zagranicznym musi przywieca idea
lojalnoci federacyjnej, ktra jest pewnym stanem umysu. Oprcz przestrze-
gania tej zasady powoano liczne instytucje i stworzono wiele procedur maj-
cych zapewni cig wspprac midzy poszczeglnym strukturami pastwa
zgodnie z ide konsocjonalizmu. Najwaniejsze z nich to: Komisja Porozumie-
wawcza (CC), ktra zrzesza szefw rzdw wszystkich orodkw wadzy; Mi-
dzyministerialna Komisja Polityki Zagranicznej (CIPE), dziaajca pod prze-
wodnictwem federalnego ministra spraw zagranicznych, ktra skada si z jego
odpowiednikw na poziomie wsplnot i regionw. Utworzono rwnie tzw.
grupy funkcyjne, zajmujce si sporzdzaniem umw, w tym umw miesza-
nych, grupy logistyczne, grupy zajmujce si sprawami powoywania przedsta-
wicieli czci skadowych federacji na stanowiska w subie zagranicznej.
Ustawa nadzwyczajna z 5 maja 1993 r,, zmieniajca art. 81 ustawy nadzwy-
czajnej z 8 sierpnia 1980 r., reguluje kwestie zwizane z zawieraniem i negocjo-
waniem umw midzynarodowych. Na mocy tego artykuu kada wsplnota
zwizkowa, ktra deklaruje ch zawarcia umowy midzynarodowej, zobo-
wizana jest poinformowa o tym krla. Jeli wystpi wobec niej zastrzeenia
zestrony organw wadzy federalnej, w cigu 30 dni Rada Ministrw musi po-
informowa o nich rzd zainteresowanej strony orazMidzyministerialn Ko-
misj Polityki Zagranicznej. Wprowadzenie tej procedury skutkuje w praktyce
unikniciem przedwczesnych negocjacji traktatowych. W przypadku powsta-
nia zastrzee ze strony wadz federalnych zwouje si CIPE, ktra ma cha-
rakter opiniodawczy i ktrej decyzje zapadaj w drodze konsensusu. Mog tu
30
A.-P. Frognier, J. Wdz, op. cit., s. 7187.
31
Ibidem.
58

wystpi trzy sytuacje: 1) porozumienie stron doprowadza do zamknicia pra-

cy komisji; 2) CIPE nie wystawia opinii w wyznaczonym terminie; 3) obrady
nie doprowadzaj do porozumienia stron32. W pierwszym przypadku wszyscy
czonkowie komisji respektuj wypracowane rozwizanie, w dwch kolejnych
mamy do czynienia z zawieszeniem procedur negocjacyjnych. Krl, w termi-
nie trzydziestu dni od zakoczenia obrad Komisji, wydajc specjalne zarzdze-
nie, moe wstrzyma wdroenie planowanych procedur negocjacyjnych. Wy-
danie takiego dokumentu moe wystpi w trzech przypadkach, gdy: 1) jedn
ze stron negocjacji jest pastwo, ktre nie zostao uznane przez wadze federalne;
2) Belgia nie utrzymuje ze stron stosunkw dyplomatycznych; 3) planowa-
ny traktat stoi w sprzecznoci z midzynarodowymi zobowizaniami kraju33.
Osobn kwesti stanowi umowy midzynarodowe o charakterze mieszanym.
Skupmy si przez chwil na tym zagadnieniu.
Umowy mieszane, jak ju wczeniej wspomniano, dotycz spraw nalecych
jednoczenie do kompetencji wadzy federalnej, wsplnotowej lub regional-
nej. Kwesti negocjacji tego typu umw reguluje trjstronna umowa z 8 marca
1994 r.34 Na jej mocy krl zobowizany jest poinformowa Midzyministerial-
n Komisj Spraw Zagranicznych o zamiarze rozpoczcia negocjacji zwiza-
nych z zawarciem umowy mieszanej. Jeli zamiar ten wychodzi z poziomu wa-
dzy zwizkowej, to jednostka owa zwraca si z prob do rzdu federalnego
opodjcie inicjatywy w tej materii (zostaa tutaj zachowana zasada rwnoci
wewntrznych podmiotw)35. Midzynarodowa wiarygodno tekstu ma by
zapewniona przez kontrasygnowanie dokumentu przez wadze federalne. Zo-
enie instrumentu ratyfikacji, przystpienia, jak i wmyl artykuu 103 KNZ
rejestracji umowy midzynarodowej ley w kompetencji ministra spraw zagra-
nicznych, ktry jest zobowizany docigego informowania struktur regional-
nych bd wsplnotowych o swoich dziaaniach w tej sprawie. Moe si zda-
rzy, e zewzgldu na nisk wiarygodno dokumentu strona zagraniczna
nie bdzie chciaa zawrze umowy zjednostk zwizkow. Przewidziano tu na-
stpujce rozwizania: jeli nie ma zgody midzy stron zewntrzn i struktu-
r zwizkow, zawarcie umowy nie dochodzi doskutku istnieje wtedy mo-
liwo zawizania umowy z pastwem federalnym; w drugiej sytuacji partner
zagraniczny moe zada gwarancji ze strony organw centralnych pastwa.
Zarwno wjednym, jak i drugim przypadku, by wewntrzna kompetencja jed-
nostki zwizkowej moga rozcign si poza granice kraju, konieczna jest zgo-

32
L. le Hardy de Beaulieu, op. cit., s. 826.
33
Ibidem.
34
F. Massart-Pirard, op. cit., s. 176.
35
L. le Hardy de Beaulieu, op. cit., s. 826.
 59

da midzy wewntrznymi strukturami pastwa. Podsumowujc, naley podkre-

li, e w myl zasady konsocjonalizmu zawieranie umw midzynarodowych
o charakterze mieszanym wymaga w Belgii cigej wsppracy midzy zaintere-
sowanymi stronami i poszukiwania kompromisu moliwego do zaakceptowa-
nia przez wszystkie strony. Wan rol peni tu Midzyministerialna Komisja
Spraw Zagranicznych, ktra jest organem doradczym i instancj odwoawcz.
Osobna kwestia dotyczy wypowiadania umw midzynarodowych. Zgodnie
z artykuem 167 ust. 5, krl, za wspln zgod zainteresowanych stron, moe
wypowiedzie traktaty dotyczce spraw wsplnotowych iregionalnych, ktre
zostay zawarte przed 18 maja 1993 r.36 Zobowizany jest to tego, gdy wsplno-
towe bd regionalne organy wykonawcze wystpi z takim wnioskiem. Usta-
wodawca przewidzia tu sytuacj, w ktrej jedna cz federacji nie wyrazi zgo-
dy na wypowiedzenie umowy. Strona moe wwczas odwoa si do CIPE,
ktra w cigu 30 dni musi w drodze konsensusu zaopiniowa zoony wniosek.
W przypadku braku kompromisu krl ma moliwo czciowego wypowie-
dzenia umowy37. Mamy tutaj do czynienia z widocznym rozrnieniem midzy
sytuacj, ktra umoliwia krlowi odwoanie traktatu, a sytuacj, w ktrej jest
on do tego zobowizany. W pierwszym przypadku powinien on dziaa za obo-
pln zgod zainteresowanych stron wynika to z pewnej praktyki poszanowa-
nia podziau wadzy decyzyjnej w pastwie. W drugim przypadku dziaalno
wadzy federalnej jest instrumentalna. Krl, nie majc moliwoci wspdecy-
dowania, dziaa jedynie w imieniu okrelonej czci federacji38.
Natura belgijskich wsplnot zwizkowych stwarza wiele trudnoci w okre-
leniu ich statusu na arenie midzynarodowej. Formua oglnie przyjta przez
wadze belgijskie w odrnieniu od podmiotw prawa midzynarodowe-
go klasyfikuje je jako jego aktorw. Pojcie aktora naley rozumie tu jako
kad wadz, organizm, grup, a w pewnych okolicznociach nawet jednost-
k, odgrywajc okrelon rol w sferze spoecznej39. Natomiast w kontek-
cie stosunkw midzynarodowych za aktorw (pojcie skdind odnoszce si
do socjologii tej dziedziny) bdziemy uwaa takie jednostki, ktrych decy-
zje idziaania wpywaj na sfer transgraniczn, na dziaalno w tym zakresie
pastwa iorganizacji midzypastwowych, na wadz midzypastwow oraz
innych aktorw o charakterze niepastwowym bd spoecznym40. Ze wzgl-
du nawewntrzn pozycj prawn belgijskich struktur wewntrzpastwowych
oraz napewn praktyk prowadzenia przez nie polityki zagranicznej, okrelenie
36
L. le Hardy de Beaulieu, op. cit., s. 828.
37
Ibidem.
38
Ibidem.
39
F. Massart-Pirard, op. cit., s. 174.
40
Ibidem.
60

ich pozycji w sferze midzynarodowej jest bardzo trudne. Mimo to naley po-
czyni w tym miejscu kilka uwag. Pierwsza dotyczy bdzie ich prawnomidzy-
narodowej podmiotowoci, druga specyfiki ich dziaalnoci w tzw. podejciu
paradyplomatycznym.
Prba okrelenia prawnomidzynarodowego statusu belgijskich jednostek
zwizkowych musi zosta poprzedzona krtkim wstpem dotyczcym we-
wntrznej struktury omawianego pastwa. Ze wzgldu na struktur organizmu
pastwowego w prawie midzynarodowym wyrniamy dwa typy pastw: jed-
nolite i zoone41. Z punktu widzenia swojej struktury Belgia zalicza si do tych
drugich42. Przypomnijmy, e pod nazw pastwa zoonego rozumiemy pa-
stwo federalne, ktre powstao na podstawie konstytucji, ktra okrela stopie
podziau wadzy midzy federacj a jej czciami skadowymi43. Przy czym
naley podkreli, e w znaczeniu prawa wewntrznego zarwno federacje,
jakiich czci skadowe s oddzielnymi pastwami; natomiast z punktu widze-
nia prawa midzynarodowego pastwem pozostaje jedynie cao, czyli federa-
cja44. Nawet jeli pewne kompetencje wmaterii stosunkw midzynarodowych
zostay przydzielone czciom skadowym pastwa, nie maj one prawnomi-
dzynarodowego statusu pastwa, a same uwaane s za niepastwowych uczest-
nikw stosunkw midzynarodowych. Odwoujc si natomiast doklasyfikacji
Cezarego Berezowskiego (podanej podczas wykadu wygoszonego wAkademii
Prawa Midzynarodowego w Hadze w 1938 r.), belgijskie wsplnoty i regiony
naley okreli jako zorganizowane, terytorialne, niesuwerenne i trwae pod-
mioty prawa midzynarodowego.
Instytucjonalizacja dziaalnoci midzynarodowej belgijskich jednostek
zwizkowych zagwarantowana jest przez konstytucj. Dziaalno ta, w od-
rnieniu od epizodycznych i tymczasowych dziaa wsplnot innych pastw
federalnych, wykonywana jest w sposb permanentny. W dodatku, na mocy
prawa ustalajcego podzia kompetencji midzy pastwem federalnym a jego
jednostkami skadowymi, belgijskie wsplnoty i regiony s aktorami suweren-
nymi, poniewa ich decyzyjno, istniejca w ramach przyznanych im kon-
stytucyjnie kompetencji, jest nieograniczona. Niemniej depozytariuszem su-
werennoci narodowej jest pastwo belgijskie rozumiane jako konkretny byt
i uchodzce wrelacjach midzynarodowych za pastwo unitarne, cho silnie
41
W. Gralczyk, S. Sawicki, Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie, LexisNexis, Warszawa 2009,
s. 136.
42
Warto tu podkreli, e nie kade pastwo federalne jest pastwem zoonym. Przykadem mog
tu by Stany Zjednoczone, ktre, mimo tego e skadaj si obecnie z 50 stanw, s w wietle prawa
midzynarodowego pastwem jednolitym, poniewa wykonywanie kompetencji dotyczcych stosunkw
midzynarodowych naley tam wycznie do rzdu federalnego.
43
W. Grlaczyk, S. Sawicki, op. cit., s. 136.
44
Ibidem.
 61

zdecentralizowane45. Franoise Massart-Pirard uwaa, e belgijskie struktury

zwizkowe tworz pewnego rodzaju anomali federaln, poniewa w momen-
cie, gdy otrzymay realn moliwo zawierania umw midzynarodowych, do-
tyczcych przyznanych im ma mocy prawa federalnego kompetencji, stay si
ipso facto pod pewnym wzgldem pierwotnymi podmiotami prawa midzyna-
rodowego46. Ich status jest wyjtkowy, poniewa mog projektowa realizacj
swoich kompetencji in foro externo wsposb cakowicie niezaleny od wadzy
federalnej nie potrzebuj zgody parlamentu federalnego na zawarcie traktatu,
a ich dziaanie nie napotyka adnych ogranicze terytorialnych47.
Na zakoczenie powyszych rozwaa zajmiemy si, z koniecznoci w skrcie
ibez ambicji penego ujcia zagadnienia, dwoma sprawami. Najpierw przedstawi-
my pokrtce istot teorii paradyplomacji, a nastpnie sprawdzimy, czy dziaalno
midzynarodowa belgijskich wsplnot i regionw znajduje wniej swoje odbicie.
Organizacyjno-materialne studium aktywnoci belgijskich wsplnot i regio-
nw w sferze midzynarodowej pociga za sob pytanie zarwno o formy, jakie
owa aktywno moe przyj, jak i o instrumenty jej realizacji. Najwaniejszym
instrumentem wyraania i prowadzenia przez pastwo relacji z innymi pod-
miotami prawa midzynarodowego jest dyplomacja. W oglnym ujciu ozna-
cza ona oficjaln dziaalno pastwa oraz jego uprawnionych organw, reali-
zujcych okrelone cele i wykonujcych biece dziaania w dziedzinie polityki
zagranicznej oraz zapewniajcych ochron praw interesw kraju i jego obywa-
teli48. Dyplomacja synonim dziaalnoci pastwa w stosunkach midzynaro-
dowych naley do wycznej kompetencji wadzy centralnej i stanowi jeden
z najistotniejszych przymiotw wspczesnego pastwa. Z tego wzgldu naley
rozrni dziaalno midzynarodow pastwa, tu zwaszcza pastwa zoone-
go, od tosamej dziaalnoci, ktra wykonywana jest przez jego struktury we-
wntrzne. Na tym etapie pragniemy jedynie zasygnalizowa, e aktywnoci te
mog mie odmienny charakter i, co za tym idzie, mog utrzymywa wzgldem
siebie cakowicie rne relacje.

45
F. Massart-Pirard, op. cit., s. 174.
46
Or, les entits fdres belges sont certains gards des sujets orginaire du droit international
uneanomalie fdrale dans la mesure o elles ont obtenu le pouvoir de conclure de vritable traits avec
des Etats trangres []. Ibidem.
47
Znamienny moe tu by przykad Niemiec i Szwajcarii. Na mocy konstytucji z 1949 r. niektre
landy RFN mog za zgod rzdu federalnego zawiera umowy midzynarodowe nalece do ich
wewntrznych kompetencji. W Szwajcarii natomiast (od 1874 r.) kantony mog zawiera traktaty
z ssiednimi pastwami, dotyczce spraw gospodarczych czy wsppracy ssiedzkiej, jednoczenie nie
naruszajc praw innych kantonw i nie przynoszc przez to szkody pastwu.
48
K. Tomaszewski, Dyplomacja regionw nowy instrument promowania interesw wsplnot tery-
torialnych w Europie, Polski Przegld Dyplomatyczny 2006, nr 6 (34), s. 76.
62

W obliczu nowych zjawisk polityki midzynarodowej takich jak procesy

integracji, decentralizacji czy globalizacji odniesieniem tradycyjnie rozumianej
dyplomacji do midzynarodowej dziaalnoci jednostek subpastwowych jest
teoria paradyplomacji. Twrc jej jest zwizany z Uniwersytetem wMontrealu
kanadyjski uczony Panayotis Soldatos49. Punktem wyjcia do jego rozwaa by
przypadek Quebecu w Kanadzie. Przez pryzmat paradyplomacji, bdcej trans-
pozycj dyplomacji na gruncie struktur wewntrzpastwowych, postrzegamy
regiony jako pretendujcych do niezalenoci aktorw, ktrzy chc ksztato-
wa wasn quasi-polityk w kontaktach zagranicznych50. Teoria ta kadzie na-
cisk na aspekt samodzielnoci regionw w podejmowaniu decyzji i przedsi-
wzi na arenie midzynarodowej, przypisujc im rol podobn do tej, jak
wtej kwestii maj pastwa narodowe51. Soldatos tumaczy, e pojcie parady-
plomacji odnosi si do bezporedniej aktywnoci rnego typu struktur sub-
pastwowych (pastw zwizkowych, regionw, wsplnot, miast, gmin) wsfe-
rze midzynarodowej, ktra wspomaga, uzupenia, poprawia bd kontestuje
dyplomacj prowadzon przez pastwo narodowe52. Pokrtce: paradyploma-
cja oznacza zachodzce na wielu poziomach, bezporednie uczestnictwo struk-
tur wewntrzpastwowych w dziaalnoci midzynarodowej53. Charakter tych
dziaa zaley przede wszystkim od rodzaju struktury pastwa ispecyfiki jego
czci skadowych. Zewzgldu na fakt, e belgijski federalizm jest zbudowany
na fundamencie etnicznym, rozbieno, a czasami nawet dwutorowo bel-
gijskiej aktywnoci midzynarodowej, moe doprowadzi do realnego kon-
fliktu interesu midzy poszczeglnymi orodkami wadzy w pastwie. Midzy-
narodowa dziaalno struktur zwizkowych, ktra kadzie szczeglny nacisk
naczynnik narodowy, zostaa nazwana paradyplomacj tosamociow (kwestia
protodyplomacji).
Czy midzynarodowa dziaalno belgijskich struktur subpastwowych wpi-
suje si w ramy zdefiniowanej powyej paradyplomacji? Odpowied na to py-
tanie jest, oczywicie, twierdzca, ale naley tu doda, e paradyplomacja jest
warunkiem koniecznym, ale niewystarczajcym do kompleksowego zrozumie-
nia problemu. Massart-Pirard podkrela, e odwoywanie si do omawianego
pojcia wydaje si zaledwie drog na skrty, niezdoln do oddania istoty pro-
49
Zob. P. Soldatos, An Explanatory Framework for the Study of Federated States and Foreign Policy Actors
[w:] H. J. Michelamann, P. Soldatos (red.), Federalisme and International Relations: The Role of Subnational
Units, Clarendon Press, Oxford 1990.
50
K. Tomaszewski, op. cit., s. 76.
51
Ibidem.
52
To direct international activity by subnational actors (federated units, regions, urban communities,
cities) supporting, complementing, correcting, duplicating, or challenging the nation-states diplomacy.
P. Soldatos, op. cit., za D. Sarouol. op. cit., s. 20.
53
K. Tomaszewski, op. cit., s. 77.
 63

blemu i tworzc jego uproszczon wizj. Opisywanie tego problemu wycznie

przez pryzmat paradyplomacji nie uwydatnia ani specjalnego statusu prawnego
omawianych struktur, ktremu powicilimy cz naszych powyszych roz-
waa, ani te pewnej praktyki bdcej rezultatem ichfunkcjonowania w prze-
strzeni midzynarodowej54.
W podsumowaniu caoci naszych rozwaa naley przypomnie, e od cza-
su reformy instytucjonalnej z lat 19931994 sytuacja w Belgii w dziedzinie
stosunkw midzynarodowych nie znajduje realnego odpowiednika w innych
pastwach federalnych. Odtej pory zarwno regiony, jak iwsplnoty dyspo-
nuj wyczn kompetencj do zawierania umw midzynarodowych, czyli
defacto maj moliwo tworzenia wasnej polityki zagranicznej. Z tego punk-
tu widzenia pastwo centralne wydaje si konstytucyjnie pozbawione jednej ze
swoich podstawowych prerogatyw. Na pomocy prawa, dokonujcego podziau
kompetencji midzy rnymi orodkami wadzy, midzynarodowa dziaalno
omawianych struktur nie podlega adnej kontroli ze strony rzdu centralnego
ijest nieograniczona w ramach realizowania wasnych uprawnie.
Model federalizmu przyjty przez pastwo belgijskie w gwnej mierze de-
terminuje sposb prowadzenia przez nie relacji zagranicznych. Do jego nad-
rzdnych cech zaliczamy: dwudzielno struktury, transparentny podzia do-
meny kompetencyjnej, bazujcy na zasadzie wycznoci, brak hierarchii aktw
prawa wydawanych przez rne orodki wadzy decyzyjnej i ostatecznie moli-
wo rozcigana realizacji kompetencji czci skadowych federacji poza granice
kraju. Omawiane struktury stanowi integraln cz systemu belgijskiej po-
lityki zagranicznej, a ich midzynarodowa dziaalno coraz czciej krzyuje si
z dziaaniem, jakie w tej materii prowadzi pastwo federalne, co znajduje wyraz
w tzw. paralelizmie dyplomacji. Sytuacja ta skania wszystkie orodki decyzyjne
w pastwie do wsppracy i cigego poszukiwania kompromisu zgodnie z za-
sad konsocjonalizmu.

54
Aussi, le recours la notion de paradiplomatie pour rendre compte de laction extrieure des
entites fdres belges savre une voie rductrice ne rendant compte ni de la realit juridique ni de la
pratique politique. Elle est inadapte pour informer correctement de lampleur du primtre de lactions
des Rgions et des Communauts []. F. Massart-Pirard, op. cit., s. 182.
 PASTWA SKANDYNAWSKIE
NA ARENIE MIDZYNARODOWEJ
Joanna Grzela

Wielopaszczyznowa wsppraca
krajw nordyckich. Stan i perspektywy

Wstp

Kooperacja krajw nordyckich ma dugoletni tradycj1. Jej dorobek w inte-

growaniu pastw nordyckich oraz dowiadczenie s cennym rdem inspiracji
dla zacienienia stosunkw pomidzy pastwami innych regionw. Wsppra-
ca internordycka przyjmuje formy zinstytucjonalizowane, tosame z istniejcy-
mi w innych rejonach Europy i wiata, jak rwnie jest wyrazem wizi ducho-
wej, czsto niezrozumiaej dla innych, a obecnej w praktycznych dziaaniach.
Aktualnie kooperacja nordycka dotyczy Danii, Finlandii, Islandii, Norwegii,
Szwecji oraz Wysp Owczych, Grenlandii i Wysp Alandzkich; swym zasigiem
obejmuje blisko 26 mln mieszkacw i obszar wielkoci ok. 3,5 mln km kwa-
dratowych2.
Warte poznania s istniejce tu mechanizmy wsppracy regionalnej, ktre
zjednej strony doprowadziy do zblienia spoecznego, gospodarczego, praw-
nego i politycznego kraje w przeszoci rywalizujce ze sob o dominacj wtym
obszarze, a z drugiej rozszerzyy aktywno i otworzyy region nordycki nate-
reny przylege (Pribatika, Arktyka, Region Morza Batyckiego) oraz rozwin-
y pozytywne relacje z Uni Europejsk. Unia paszportowa, stabilno, bez-
pieczestwo i dobrobyt, wolno sowa, jedno, demokracja, jzyk, wsplna
kultura i wartoci to kluczowe pojcia, ktre opisuj otwarte spoeczestwa
skandynawskie i s atutami tych krajw w globalnej konkurencji.
1
W. K. Pessel, Pomorzanin na tronach pnocy. Przyczynek do historii idei skandynawizmu, Rubikon
2000, nr 4; N. Veggeland, Batyk i Region Morza Barentsa: wymiar skandynawski [w:] A. Kukliski (red.),
Problematyka przestrzeni europejskiej, EUROREG, Warszawa 1997, s. 4451; T. Cielak, Skandynawia
awiat wspczesny, PISM, Warszawa 1971; J. Detlfsen, Norden i Europa, Flensborg Avis, 3.05.1991;
Z.M. Doliwa-Klepacki, Integracja europejska (po Amsterdamie i Nicei), Temida 2, Biaystok 2001, passim.
2
Nordic Statistical Yearbook 2012, http://www.norden.org/en/publications/publikationer/2012-001
[dostp 31.01.2013].
68

Gwnymi filarami nordyckiego modelu kooperacji s: tradycja zasad kon-

stytucyjnych, aktywno ruchw i organizacji obywatelskich, wolno sowa,
rwno, solidarno i szacunek dla rodowiska naturalnego. W poczeniu
zprac i przedsibiorczoci, elementy te stanowi cechy spoeczestwa, ktre
sprzyja wydajnoci, poczuciu bezpieczestwa i rwnowadze pomidzy jednost-
k i grup. Czynnikami, ktre sprzyjaj oglnoskandynawskiej kooperacji, s:
pooenie geograficzne, wsplne podejcie do ycia i tradycji demokratycznych,
wsplnota etniczna, kulturowa, religijna, a czciowo take polityczna. Obej-
muje ona wiele paszczyzn stosunkw spoecznych, a jej uczestnikami s rzdy,
parlamenty, instytucje pastwowe, regiony i poszczeglne miasta. Wsppraca
nordycka, od pocztku jej kreowania, polegaa na niwelowaniu rnic midzy
pastwami, wynikajcych z odmiennoci rodowiska geograficznego, rnorod-
nego klimatu i gstoci zaludnienia. Pnoc Europy swoim zasigiem obejmu-
je kraje o silnie ugruntowanej tradycji demokracji i rozbudowanych systemach
polityki socjalnej. Pastwa nordyckie maj wiele wsplnego. Ich kultura, reli-
gia, jzyk czy pogldy na polityk spoeczn s podobne. Podstaw wsppracy
nordyckiej stanowi analogie kulturowe i jzykowe, a pomagaj j wzmocni
mobilno transgraniczna oraz dobrze zorganizowany i elastyczny rynek pra-
cy. Kultura jest jednym z gwnych elementw wsppracy pastw nordyckich
przez dugi czas penia funkcj mostu-paszczyzny dla lepszego zrozumienia
narodw ociennych i promocji wsplnych wartoci.
Gwnymi priorytetami nordyckich kontaktw s: klimat, rodowisko na-
turalne i energia, edukacja i badania naukowe oraz dobrobyt i kultura. Kraje
skandynawskie czsto lokowane s na szczytach midzynarodowych rankingw
wdziedzinach takich, jak: zasada rwnego podziau dochodw, konkurencyj-
no, innowacyjno, polityka zatrudnienia, rwno pci i ochrona rodowiska.
Co wane, wsplna praca pastw tego obszaru nie polega jedynie naomwie-
niu i wdroeniu podstawowych wartoci nordyckich, ale rwnie pomaga uczy-
ni go bardziej widocznym i podkrela unikalny charakter nordyckiego partner-
stwa, ktre daje korzyci dla mieszkacw zarwno w regionie, jakipoza nim.
Korzenie i rozwj wsppracy nordyckiej

Formalna wsppraca krajw nordyckich jest jedn z najstarszych form wie-

lostronnego partnerstwa. Geograficzne, historyczne i kulturowe pokrewiestwo
midzy picioma pastwami (Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja)
i trzema autonomicznymi terytoriami (Grenlandia, Wyspy Owcze i Wyspy
Alandzkie) jest jedn z najbardziej wszechstronnych i popularnych form part-
nerstwa regionalnego na wiecie. Zinstytucjonalizowana wsppraca nordycka
trwa od ponad 60 lat, poczwszy od ustanowienia Rady Nordyckiej w 1952 r.
 69

Z biegiem lat rozwina si ona, przesza kilka zmian strukturalnych, a take

ulega zintensyfikowaniu.
Skandynawia nie zawsze bya spokojnym i harmonijnym zaktkiem Euro-
py. Historia wsppracy nordyckiej przesza dug drog a od epoki Wikingw.
Po kilkusetletniej rywalizacji midzy Szwecj i Dani o dominacj w regionie
(ten czas bywa okrelany mianem zygzakowatych stosunkw byy to bo-
wiem przemiennie: lata solidarnoci i wojen), w XIX w. nastpia powolna od-
budowa wizi czcych te kraje, co stao si pocztkiem wsppracy nordyckiej.
Wiek XIX obfitowa w liczne porozumienia i umowy midzy poszczeglnymi
krajami nordyckimi3. Wrd nich znalazo si porozumienie o Skandynawskiej
Unii Monetarnej, obejmujce Dani, Norwegi i Szwecj. 5 maja 1873 r. zo-
staa zawarta umowa ekonomiczna midzy Dani i Szwecj w sprawie zastpie-
nia walut tych krajw wsplnym pienidzem koron podzieln na 100 re.
Norwegia doczya do Unii w 1875 r. Zwizek ten formalnie trwa do 1924 r.
W praktyce jednak skoczy si podczas I wojny wiatowej, kiedy to wsplna
jednostka waluty korona, nie miaa ju tej samej wartoci w rnych krajach
w stosunku do zota.
W 1872 r. odby si pierwszy kongres prawnikw krajw skandynawskich,
ktry sta si pocztkiem prac nad ujednoliceniem prawa administracyjnego
icywilnego, kupieckiego i handlowego (proces ujednolicania dwch ostatnich
zakoczy si w 1880 r.).
W 1905 r. umowa midzy Szwecj i Norwegi zostaa rozwizana, a Norwe-
gia staa si niezalena. Fiska niezaleno nastpia 6 grudnia 1917 r. Rokp-
niej Islandia osigna znaczny stopie autonomii, ale pozostaa pod wpywem
duskiego krlestwa i jego polityki zagranicznej do 1944 r. Wyspy Alandzkie
byy rdem konfliktw pomidzy Szwecj i Finlandi do chwili, gdy Liga Na-
rodw uznaa, e powinny by powizane z Finlandi.
Na pocztku XX w. rozwinito wspprac parlamentarn i rzdow (mi-
nistrw ds. spoecznych). Podpisano wwczas wiele umw z zakresu polityki
socjalnej, m.in. w sprawie ubezpiecze spoecznych, ochrony zdrowia, ubez-
piecze podatkowych i odszkodowa. Posowie cyklicznie spotykali si na kon-
ferencjach skandynawskiej Ligi Midzyparlamentarnej. W 1919 r. powstao
stowarzyszenie NORDEN, aby wspiera wspprac midzy krajami skan-
dynawskimi. Wyrazem wsppracy na szczeblu midzyrzdowym byo wpro-
wadzenie wsplnej polityki neutralnoci. Po zakoczeniu I wojny wiatowej
3
Powsta wwczas ruch polityczny i kulturalny zwany skandynawizmem, propagujcy idee cilejszej
wsppracy kulturowej i ekonomicznej oraz wystpujcy na rzecz ponownego politycznego zjednoczenia
pastw skandynawskich w formie unii politycznej. Idea ta upada jednak w 1864 r. w wyniku braku
poparcia politycznego. H. Libura, Europa Batycka wczoraj i dzi [w:] B. Jaowiecki, Europa Batycka,
UW, Warszawa 1992, s. 14 i n.
70

pastwa skandynawskie wsppracoway ze sob na forum Ligi Narodw i Mi-

dzynarodowej Organizacji Pracy. W tym czasie spotykali si ad hoc premierzy
oraz ministrowie spraw zagranicznych w celu wymiany informacji i wypracowy-
wania wsplnych stanowisk, prezentowanych pniej na forum Ligi Narodw.
Okres wielkiego kryzysu gospodarczego sprzyja zacienianiu kontaktw
nordyckich. W 1930 r. podpisay one konwencj, ktra zakazywaa podnosze-
nia ce w handlu wzajemnym bez wczeniejszego uzgodnienia4. Ponadto zaczy
si cykliczne spotkania ministrw polityki socjalnej, spraw zagranicznych, han-
dlu, owiaty i sprawiedliwoci. W tym czasie wzrs nacisk na rozwijanie wsp-
pracy i integracji krajw nordyckich ze strony licznie powstajcych stowarzy-
sze i organizacji pozarzdowych majcych w nazwie sowo nordyckie5.
Po zakoczeniu II wojny wiatowej, mimo rnic wynikajcych z odmienne-
go statusu politycznego, pastwa nordyckie zdecydoway si podj wspprac
regionaln, gwnie na paszczynie spoecznej, gospodarczej i kulturalno-nau-
kowej, w znacznie bardziej ni dotychczas sformalizowanej formie. Zacienianie
kontaktw, jakie nastpio w drugiej poowie ubiegego stulecia, stao si na-
stpstwem inspiracji wielu komitetw midzynarodowych, ktre dodzi nad-
zoruj oraz koordynuj ich przebieg6. Szczegln uwag zwrcono na wspiera-
nie i tworzenie warunkw dla bezporedniej kooperacji instytucji, organizacji
isamorzdw lokalnych, a take firm i obywateli pastw nordyckich. Od czasu
zakoczenia II wojny wiatowej z inspiracji Rady Nordyckiej oraz Nordyckiej
Rady Ministrw, jak rwnie w wyniku oddolnej inicjatywy, powstao wiele
wyspecjalizowanych jednostek wsppracy nordyckiej. Do najstarszych z nich
nale: Nordycki Komitet Turystyki, powoany w 1923r.; Nordycka Organiza-
cja Bada Naukowych (Nordforsk), utworzona w 1947 r.; Nordycka Instytucja
ds. Kontaktw w Zakresie Energii Atomowej (NKA), dziaajca od1957 r.; in-
stytucja promujca rozwj przemysu i technologii w krajach skandynawskich
Nordycki Fundusz Przemysowy, powoany w 1973 r. (od 1989 r. funkcjonu-
jcy jako Nordyckie Centrum Przemysowe). Instytucje wsppracy nordyckiej
staway si te centrum, wok ktrego skupiay si inne pastwa. Przykadem
jest porozumienie Danii, Finlandii, Szwecji i Norwegii w sprawie wykorzy-
stywania lodoamaczy, ktre stao si przedmiotem zainteresowania wszystkich
krajw batyckich7. W 1945 r. utworzona zostaa Nordycka Rada Sztuk Pik-
4
A. Marszaek, Rada Nordycka i Nordycka Rada Ministrw [w:] A. Marszaek (red.), Integracja euro-
pejska, U, d 1997, s. 197.
5
W 1963 r. utworzyy one wsplny organ Lig Stowarzysze Nordyckich, ktrej celem stao si
dziaanie na rzecz rozwoju wsppracy i integracji kulturalnej oraz gospodarczej, m.in. przez propagowanie
tej idei wrd narodw nordyckich.
6
Z. M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 334356; zob. take A. Zygierewicz, Wsppraca pastw
nordyckich, Kancelaria Sejmu. Biuro Studiw i Ekspertyz, stycze 2005.
7
Szerzej: S. Hubert (red.), Organizacje midzynarodowe o charakterze regionalnym [w:] Zbir statutw
i regulaminw organizacji midzynarodowych, t. III, PISM, Warszawa 1973, s. 187188.
 71

nych, w 1946 r. Nordycki Komitet Polityki Socjalnej, Nordycki Komitet Kul-

tury oraz Nordycki Komitet Wsppracy Prawnej iNordycki Komitet Polityki
Socjalnej, a w 1948 r. Nordycki Komitet Wsppracy Ekonomicznej. Wtym sa-
mym roku powstao wsplne towarzystwo lotnicze pastw skandynawskich SAS.
Od 1948 r. Nordycki Komitet Wsppracy Ekonomicznej przystpi dopracy
nad projektem utworzenia przez pastwa skandynawskie wsplnego rynku8.
W maju 1948 r. szwedzki minister spraw zagranicznych, sten Unden, za-
proponowa utworzenie Nordyckiej Unii Obronnej. Negocjacje zaamay si
na pocztku 1949 r., kiedy Norwegii i Szwecji nie udao si znale wspl-
nej paszczyzny porozumienia. Niepowodzenie tego pomysu uwypuklio poli-
tyczne rnice pastw w regionie. Dania, Islandia i Norwegia zdecydoway si
przyczy do NATO i zainteresoway wspprac z integrujc si Europ Za-
chodni i Stanami Zjednoczonymi, Szwecja postanowia o swojej neutralnoci,
Finlandia za bya uzaleniona od ZSRR.
W 1954 r. podpisano porozumienie o wsplnym rynku pracy (zrewidowane
w 1982 r.) oraz umow w sprawie unii paszportowej. W kolejnych latach, wraz
z nasilajcym si tempem rozwoju, rodziy si kolejne zwizki i porozumienia
nordyckie9. Szczegln uwag zwrcono na wspieranie i tworzenie warunkw
dla bezporedniej kooperacji instytucji, organizacji i samorzdw lokalnych,
a take firm i obywateli pastw nordyckich. Nordycka Rada Ministrw bya
inicjatorem powoania w 1975 r. Nordyckiego Banku Inwestycyjnego (Nordic
Investment Bank) z siedzib w Helsinkach. Bank koncentruje si na finansowa-
niu projektw infrastrukturalnych wzmacniajcych wizi internordyckie i kon-
kurencyjno eksportu pastw nordyckich10.
Jak twierdzi Z. M. Doliwa-Klepacki, specyfik tego okresu byy procesy in-
tegracyjne w zakresie ustawodawstwa, kultury, spraw spoecznych, transportu
igospodarki oraz unikanie zagadnie w dziedzinie spraw wojskowych i polityki
zagranicznej. Ponadto, odmiennie ni w Europie Zachodniej, integracja nor-
8
Od chwili powstania Rada Nordycka prowadzia wysiki na rzecz utworzenia wsplnego rynku.
Jednak z chwil przystpienia Danii, Norwegii i Szwecji do Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego
Handlu (EFTA) nastpi spadek zainteresowania tym zagadnieniem. Prba utworzenia w latach sze-
dziesitych wsplnego rynku NORDEK zakoczya si fiaskiem. Szerzej B. Koecka, Rada Nordycka,
Nordycka Rada Ministrw [w:] S. Parzymies (red.), Europejskie struktury wsppracy, Warszawa 2000,
s. 182; Z. M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 337340; A. Grochulski, NORDEK nowy etap integracji
krajw skandynawskich, Sprawy Midzynarodowe 1970, nr 3; R. awniczak, NORDEK a problem
skandynawskiej unii celnej, Przegld Zachodni 1969, nr 5; A. Marszaek, op. cit., s. 198; T. Knothe,
Rada Nordycka, Biuro Stosunkw Midzynarodowych Kancelarii Sejmu. Biuletyn Informacyjny, z. 1,
wyd. II, Warszawa 1991.
9
Z. M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 337340; por.: http://www.norden.org/en/nordic-council/the-
nordic-council/the-history-of-the-nordic-council/1953-1971 [dostp 24.01.2013].
10
Agreement between Denmark, Finland, Iceland, Norway and Sweden Concerning the Nordic Investment
Bank; Statutes of Nordic Investment Bank, Helsinki 1999; zob. take http://www.nib.int/home [dostp
31.01.2013].
72

dycka nie miaa charakteru caociowego, tzn. obejmowaa tylko wybrane dzie-
dziny, w pozostaych za rozwijaa si na zasadzie wsppracy midzynarodo-
wej. Co wane, nie bya wypadkow z gry zakadanych planw, lecz efektem
spontanicznych decyzji, podejmowanych w miar rodzcych si potrzeb inte-
gracyjnych. Kolejn specyficzn cech integracji pastw Pnocy jest to, e pre-
feruj one integracj bezinstytucjonaln, albowiem do dzi nie utworzyy jednej
oglnonordyckiej organizacji odpowiedzialnej za te procesy. Te, ktre powstay,
tj.Rada Nordycka i Nordycka Rada Ministrw, nie maj adnych uprawnie
ponadnarodowych.
Obecnie istnieje okoo trzydziestu nordyckich instytucji, ktre s wspierane
przez Rad Nordyck i Nordyck Rad Ministrw i ktre wsplnie rozwijaj
wspprac w tym regionie. W cigu ostatnich lat do udziau w tej wsppra-
cy zostay zaproszone pastwa batyckie i pnocno-zachodnia Rosja, ponadto
kraje nordyckie rozszerzyy swoje zainteresowanie o regiony otaczajce. Nor-
dycki model wsppracy staje si atrakcyjnym wzorcem i mark rwnie w ska-
li globalnej.
Do instytucji nordyckich, ktre wyszy poza terytorialny zakres dziaania
i podjy problematyk wsppracy na znacznie szerszym terytorium, moe-
my zaliczy Rad Nordyck (RN). Powstaa z inicjatywy Pnocnej Unii Mi-
dzyparlamentarnej (zgosi j byy duski premier i pniejszy pierwszy prze-
wodniczcy Rady Nordyckiej, H. Hedtoft, w imieniu duskiej grupy posw
socjaldemokratycznych na posiedzeniu 28. sesji w sierpniu 1951 r.) w 1952 r.,
na podstawie statutu uchwalonego w formie jednostronnych rezolucji przy-
jtych przez parlamenty Danii, Islandii, Norwegii i Szwecji. Rada rozpocza
dziaalno w lutym 1953 r. Dwa lata pniej przyczya si do niej Finlandia
(wczeniej nie byo to moliwe z uwagi na nieprzychylno ZSRR do tej struk-
tury; po zmianie stanowiska Zwizku Radzieckiego wobec Rady Nordyckiej
parlament fiski 28 padziernika 1955 r. uchwali wniosek rzdu o przystpie-
niu do Rady). Od 1970 r. w skad Rady Nordyckiej wchodz: Dania z Wyspa-
mi Owczymi, Finlandia z Wyspami Alandzkimi11, Islandia, Norwegia i Szwe-
cja. Na forum Rady maj prawo zabierania gosu take przedstawiciele ludnoci
autochtonicznej regionw pnocnych Laponii.
Porozumieniem, ktre stworzyo prawne podstawy parlamentarno-rzdo-
wego wspdziaania pastw nordyckich, sta si Ukad Helsiski z 1962 r.,
ktry przypiecztowa wypracowane w cigu wielu lat mechanizmy wsppra-
cy nordyckiej. Jego preambua przewiduje wspprac w zakresie: promowania
iumacniania bliskich zwizkw midzy spoeczestwami nordyckimi wdzie-
dzinie kultury, filozofii, prawa i spoeczestwa oraz rozszerzania kontaktw mi-
dzy krajami nordyckimi; osignicia jednolitoci prawa; osigania waciwego
11
Terytoria autonomiczne maj wikszy wpyw na wspprac nordyck od momentu przyjcia
Dokumentu z land (5 wrzenia 2007 r.), wicej zob. http://www.norden.org/en/nordic-council-of-
ministers/the-nordic-council-of-ministers/member-countries-and-territories?set_language=en [dostp 2.02.2013].
 73

podziau pracy midzy krajami nordyckimi. W dokumencie czytamy: Wyso-

kie Umawiajce si Strony d do utrzymania i rozwoju dalszej wsppracy
pomidzy krajami nordyckimi na paszczynie prawnej, kulturowej, spoecz-
nej, gospodarczej oraz transportu, komunikacji i ochrony rodowiska. Wysokie
Umawiajce si Strony powinny odbywa wsplne konsultacje w sprawach b-
dcych przedmiotem wsplnego zainteresowania, ktre rozpatrywane s przez
europejskie i midzynarodowe organizacje i konferencje12.
Rada Nordycka jest regionaln organizacj midzynarodow oraz stanowi
forum doradcze i konsultacyjne, ktrego celem jest promocja wsppracy mi-
dzy parlamentami i rzdami pastw skandynawskich. Jest ciaem, ktre ma
inicjowa i doradza w sprawach dotyczcych wsppracy midzy pastwami,
szczeglnie za tych, ktre wynikaj z umw midzy nimi zawartych. Jej zale-
cenia i opinie nie maj mocy wicej w stosunku do pastw czonkowskich,
jednak z reguy s przez nie uwzgldniane13. Celem Rady jest rwnie szeroko
pojta promocja wsppracy wewntrznordyckiej oraz interesw pastw nor-
dyckich na forum midzynarodowym, a take umacnianie poczucia przynale-
noci do wsplnoty pastw nordyckich14.
Adresatem zalece i opinii Rady Nordyckiej jest Nordycka Rada Ministrw
(NRM), powoana 13 lutego 1971 r. jako forum wsppracy na szczeblu rz-
dowym, w celu zintensyfikowania wsppracy pastw czonkowskich15. W jej
skad weszy: Norwegia, Finlandia, Szwecja, Islandia i Dania. Decyzje podj-
te przez Rad Ministrw s wice dla Wysp Owczych, Grenlandii i Wysp
Alandzkich w stopniu zgodnym z ich statusem autonomii. Od 2007 r. ich rola
we wsppracy nordyckiej ulega wzmocnieniu. Od tej chwili terytoria te mog
uczestniczy w pracach wsplnych skandynawskich instytucji i organw na ta-
kich samych warunkach jak kraje czonkowskie. Oznacza to, e Wyspy Alandz-
kie, Wyspy Owcze i Grenlandia mog ubiega si o pene czonkostwo w tych
instytucjach w ramach Traktatu Helsiskiego.
Nordycka Rada Ministrw zostaa utworzona ze szczeglnym zamiarem
utrzymania dotychczasowej wsppracy krajw Europy Pnocnej. Zakres jej
dziaalnoci nie jest limitowany, a ukad o powoaniu podkrela, e moe ona
podejmowa decyzje w sprawach wsppracy tych pastw w zakresie w nim
przewidzianym, tj. w sprawach gospodarczych, komunikacji, transportu, kul-
tury czy prawa, a nadto w sprawach bdcych przedmiotem umw zawartych

12
Treaty of Cooperation between Denmark, Finland, Iceland, Norway and Sweden (the Helsinki Treaty),
http://www.norden.org/en/publications/publications/2005-713/at_download/publicationfile [dostp 1.03.2013].
13
Zob.: http://www.norden.org/en/about-nordic-co-operation/agreements/treaties-and-agreements/
basic-agreement/the-helsinki-treaty [dostp 24.02.2013].
14
Statute of the Nordic Council, European Yearbook 1960, vol. V, s. 598599; Meeting Change Nordic
Council Programme 2008, Nordic Council, Copenhagen 2007; zob. take: http://www.norden.org/en/
nordic-council/organisation-and-structure/presidium/about-the-nordic-council-presidium [dostp 31.01.2013].
15
Recommendations, Statements and Internal Resolutions Adopted at the 49th Session 1997 of the Nordic
Council, Helsinki, November 1013, 1997.
74

przez te pastwa. Celem midzyrzdowej wsppracy jest dziaanie na rzecz

wsplnych rozwiza skandynawskich, ktre daj konkretne pozytywne efekty
synergii dla obywateli poszczeglnych krajw nordyckich. To pozwala poszcze-
glnym krajom mie wikszy wpyw na decyzje podejmowane zarwno na po-
ziomie europejskim, jak i wiatowym.
W pracach tego organu bior udzia ministrowie ds. wsppracy nordyc-
kiej poszczeglnych rzdw oraz ministrowie odpowiedzialni za sprawy, ktre
s przedmiotem danego posiedzenia Rady. Obecnie istnieje 10 konstelacji rad
ministrw i rada ministrw ds. wsppracy nordyckiej. Spotkania odbywaj si
kilka razy w roku.
Wsppraca nordycka jest finansowana gwnie z wpyww podatkowych
zDanii, Finlandii, Islandii, Norwegii i Szwecji. Cakowity roczny budet Rady
Nordyckiej wynosi okoo 30 mln DKK, za Nordyckiej Rady Ministrw ponad
900 mln DKK. Oznacza to, e koszty wsppracy nordyckiej wynosz nie wi-
cej ni 40 DKK na mieszkaca w krajach skandynawskich. Wicej ni jedna
trzecia rodkw idzie na finansowanie nordyckich instytucji16. Skadki poszcze-
glnych pastw s uzalenione do aktualnej siy i potencjau gospodarczego17.
Paszczyzny wsppracy i perspektywy dalszego rozwoju
Dziaalno NRM obejmuje niemal wszystkie paszczyzny. W celu promo-
cji kooperacji w poszczeglnych dziedzinach zostay zawarte liczne porozu-
mienia, w tym wspomniana ju umowa ustanawiajca wsplny rynek pracy
oraz dotyczca unii paszportowej18, umowa kulturalna i transportowa, kon-
wencja oochronie rodowiska, konwencja o jzykach oraz konwencja socjalna.
Junapocztku dziaalnoci Rada powoaa do ycia Komitet Prawny, ktrego
zadaniem byo przygotowywanie projektw unifikacji prawa pastw skandy-
nawskich w poszczeglnych dziedzinach ycia: gospodarczego, spoecznego, kul-
turalnego, przesyanych w formie zalece organizacji dla rzdw tych pastw.
Staway si one nastpnie podstaw konwencji midzynarodowych zawieranych
przezrzdy lub byy uchwalane przez parlamenty w formie prawa wewntrznego.
W dziedzinie gospodarczej Rada koncentruje si na: polityce regionalnej
(poprzez rozwijanie wsppracy przygranicznej), polityce energetycznej19, po-
16
Zob. http://www.norden.org/en/about-nordic-co-operation/financing [dostp 23.02.2013].
17
W 2010 r. Dania pacia 21,6%, Finlandia 17,4%, Islandia 1,2%, Norwegia 28,1%, a Szwecja 31,7%
oglnego budetu. Warto zaznaczy, e w poszczeglnych latach wysoko tego wkadu waha si tylko
nieznacznie. Dane za http://www.norden.org/en/about-nordic-co-operation/financing [dostp 31.01.2013].
18
W opinii ambasadora Krlestwa Szwecji w Polsce, J. E. Mats Staffanssona, wraz z tymi decyzjami
nastpia maa integracja krajw skandynawskich. Od 1954 r. wszyscy mieszkacy Skandynawii mog
swobodnie przemieszcza si, podejmowa prac bez ogranicze, co powoduje, e kraje nordyckie
postrzegane s jak bliscy ssiedzi, szerzej A. Dbrowska, Szwedzka Prezydencja. Rozmowa z Ambasadorem
Krlestwa Szwecji w Polsce J. E. Mats Staffanssonem, Unia Europejska 2001, nr 4, s. 36.
19
Powoana zostaa Nordycka Rada Producentw Elektrycznoci NORDEL. Nordic Energy
Research jest za instytucj finansujc badania energetyczne pomidzy Szwecj, Dani, Finlandi, Nor-
wegi i Islandi.
 75

lityce przemysowej i handlowej (poprzez rozwj kontaktw midzy firmami

pastw czonkowskich)20; sprawach finansowych i monetarnych (pastwa wy-
pracowuj wsplne stanowiska i jednogonie prezentuj je na forum takich
organizacji jak: Midzynarodowy Fundusz Walutowy czy Organizacja Wsp-
pracy i Rozwoju Gospodarczego)21, rozwoju transportu i komunikacji (pastwa
wramach Rady pracuj nad unowoczenieniem i udoskonaleniem transportu
publicznego oraz nad kwesti natenia ruchu drogowego, w tym take nadra-
cjonalnym rozwojem komunikacji obejmujcej regiony przygraniczne i p-
nocne). Ponadto pastwa skandynawskie zobowizay si do rozwoju wsp-
pracy na paszczynie prawnej, kultury22, owiaty23 i nauki24, zdrowia i opieki
socjalnej25 oraz ochrony rodowiska naturalnego.
20
Nordic Innovation Centre (NICe) inicjuje i finansuje dziaania, ktre zwiksz poziom innowacji
maych i rednich przedsibiorstw w krajach skandynawskich. Ma on na celu rozwj midzynarodowych
stosunkw politycznych bez krajowych barier. Nordic Project Fund (Nopef ) jest instytucj finansowan
wramach Nordyckiej Rady Ministrw, ktra ma na celu wzmocnienie midzynarodowej konkurencyjnoci
maych i rednich przedsibiorstw.
21
Wspprac nordyck w dziedzinie finansw umocnio zaoenie Giedy Papierw Wartociowych
Norex ukadu midzy istniejcymi w tych krajach giedami. Wol przystpienia do sojuszu gied
wyrazili take prezesi gied papierw wartociowych Litwy, otwy i Estonii.
22
Powsta Nordic Culture Point, ktry suy jako sekretariat programw w dziedzinie kultury,
dostarcza informacji na ich temat oraz wspiera instytucje kultury ubiegajce si o wsparcie finansowe.
Nordic Information Centre for Media and Communication Research (NORDICOM) ma na celu
rozpowszechnianie wiedzy w dziedzinie mediw i komunikacji w krajach skandynawskich. Nordic
House w Reykjaviku jest instytucj kultury, ktrej celem jest wzmocnienie kontaktw kulturalnych
midzy Islandi i innymi krajami skandynawskimi. Nordic Institute w Finlandii (NIFIN) ma zapewni
mieszkacom Finlandii wiedz o jzykach i kulturze innych krajw skandynawskich. Nordic Institute
of Greenland (Napa) wspiera, stymuluje i przyczynia si do rozwoju ycia kulturalnego Grenlandii,
zgwnym naciskiem na dzieci i modzie. Zadaniem Nordic Institute w land jest wzmocnienie ycia
kulturalnego mieszkacw tego regionu poprzez kontakty z innymi krajami skandynawskimi, a take
przedstawienie kultury Wysp Alandzkich w innych czciach Skandynawii.
23
Nordycka Rada Ministrw w 2000 r. wdroya program NORDPLUS, oferujcy modym ludziom
szans poczenia podrowania i studiw. W ramach tego programu istniej trzy rodzaje dotacji:
NORDPLUS dla studentw, nauczycieli i pracownikw naukowych na uniwersytetach oraz dla innych
instytucji ksztacenia wyszego; NORDPLUS-junior dla modziey 16-19-letniej i ich nauczycieli;
NORDPLUS-mini dla klas skadajcych si z uczniw w wieku 1316 lat i ich nauczycieli. Program
oferuje wsparcie finansowe w dziedzinie ksztacenia ustawicznego partnerom z omiu krajw: batyckich
iskandynawskich. Jego celem jest stworzenie wsplnej batycko-nordyckiej przestrzeni edukacyjnej, www.
norden.org [dostp 2.02.2013]; http://www.nordplusonline.org/eng/framework_programme/about_
nordplus [dostp 3.02.2013].
24
Do priorytetw Rady Nordyckiej i Nordyckiej Rady Ministrw naley wsppraca w dziedzinie
kultury, nauki i owiaty. Szczegln uwag zwraca utworzenie wielu nordyckich instytutw naukowych.
Do najbardziej znanych nale: Nordycki Instytut Planowania Przestrzennego (NORDREGIO),
Skandynawski Instytut Prawa Morza, Nordycki Instytut Fizyki Teoretycznej i Instytut Folklorystyczny.
Praca w sektorze badawczym jest koordynowana przez instytucj NordForsk, ktra wspiera swobod
ruchu wrd naukowcw i stwarza moliwoci prowadzenia bada w innych krajach skandynawskich.
Rozwina si take wsppraca w dziedzinie edukacji. W ramach nordyckiego systemu naukowego
utworzono m.in. baz danych NORDUNET, szkoln sie informatyczn ODIN poczono z sieci
INTERNET. Funkcjonuje tu take wiele programw edukacyjnych, stypendialnych, socjalnych itp.
25
Powstao Nordyckie Centrum Opieki Spoecznej i Spraw Spoecznych, ktre ma na celu popraw
jakoci polityki spoecznej w krajach skandynawskich, wspieranie bada naukowych, tworzenie sieci
wsppracy midzynarodowej. Funkcjonuje te Nordic School of Public Health (NHV), ktre jest instytucj
szkolnictwa wyszego i bada w dziedzinie zdrowia publicznego. Szkoa oferuje szkolenia dlapersonelu
medycznego w zakresie opieki zdrowotnej w krajach skandynawskich i obszarach przylegych.
76

Kraje nordyckie okrelane s mianem pastw dobrobytu (welfare state)26.

Nordycka kooperacja od pocztku istnienia koncentrowaa si na ochronie ro-
dowiska pracy27, polepszaniu dziaania suby zdrowia28, wiadczeniach socjal-
nych dla kobiet bdcych w ciy i w okresie macierzystwa, rwnouprawnie-
niu kobiet i mczyzn. Ta kombinacja hojnej polityki spoecznej z innowacyjn,
speniajc wysokie standardy gospodark przyciga uwag mediw, ekspertw
i szerokiej opinii publicznej. Rozwizania i dowiadczenia skandynawskie s
bardzo czsto uwanie studiowane i dyskutowane. Traktowane s nierzadko
jako najlepsze praktyki (best practices), moliwy wzr do naladowania przy
rozwizywaniu podobnych problemw spoecznych i gospodarczych w innych
czciach Europy i wiata. Region ma potencja, aby by wiatowym liderem in-
nowacyjnych rozwiza w sektorze zdrowotnym i spoecznym zwaszcza wza-
kresie usug dla osb starszych, profilaktyce czy rwnoci pci29. Jednym zezna-
kw firmowych krajw Pnocy jest zatem idea i praktyka pastwa opiekuczego.
Pogld ten jest uzasadniony zarwno wielkoci wydatkw nazabezpieczenie spo-
eczne, jak i przestrzeganiem idei rwnoci i powszechnoci praw obywateli.
Jedn z gwnych cech krajw Pnocy jest zaangaowanie na rzecz praw ko-
biet i rwnoci pci. W tej dziedzinie funkcjonuj unikalne w wiecie rozwi-
zania prawne, dotyczce m.in. czenia pracy z rodzicielstwem, czy gwarancje
zapewniajce jednakowy dostp dla kobiet i mczyzn do stanowisk wszystkich
szczebli w gospodarce i polityce oraz jednakowych zarobkw za t sam pra-
c. Kraje skandynawskie przejawiaj w tej mierze ten sam pragmatyzm, jednak
twierdz, e jeszcze wiele pozostao do zrobienia, gdy zdarzaj si przypad-
ki, ekobiety zarabiaj mniej ni mczyni. Niewtpliwie jednak s one bar-
dziej aktywne politycznie, gospodarczo i spoecznie w Danii, Finlandii, Islan-
dii, Norwegii i Szwecji ni w wikszoci innych krajw. Nordyckie parlamenty
irzdy maj wysoki stopie reprezentacji kobiet, a stopa zatrudnienia kobiet
jest wysza ni w wikszoci innych krajw.

26
Szerzej zob. W. Nowiak, Nordycki model welfare state w realiach XXI wieku. Dylematy wyboru
i ewolucja systemu w spoeczestwach dobrobytu wnioski praktyczne, Wydawnictwo Naukowe UAM,
Pozna 2011; M. Daly, Welfare, Polity Press, Cambridge 2011; M. Castells, P. Himanen, Spoeczestwo
informacyjne i pastwo dobrobytu, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009; T. S. Edvardsen,
B.Hagtvet (red.), Nordycki model demokracji i pastwa dobrobytu, PWN, Warszawa 1994.
27
Powsta Nordic Institute for Advanced Training in Occupational Health (NIVA), ktry stanowi
forum dla upowszechniania wiedzy w dziedzinie bezpieczestwa i higieny pracy. NIVA organizuje rne
formy szkole, seminariw i warsztatw.
28
Kraje skandynawskie powoay Nordic Institute of Dental Materials (NIOM), ktry dy
dozachowania standardw medycznych i technicznych produktw stosowanych w opiece stomatologicznej,
zob. http://www.niom.no/index-en.htm [dostp 4.02.2013].
29
W 2007 r. powsta specjalny portal nordically.org, ktry dostarcza informacji i wiadomoci
natemat zdrowia, opieki spoecznej, pracy i edukacji w krajach skandynawskich, wicej zob.: http://www.
nordically.org [dostp 3.03.2013].
 77

Kolejnym wsplnym elementem s rynki pracy. Ich cechy to: rwno, bez-
pieczestwo i konsensus, co nie pozostaje bez wpywu na ksztat nordyckie-
go spoeczestwa dobrobytu, jaki znamy dzisiaj. Kraje skandynawskie charak-
teryzuj si wysokim poziomem zatrudnienia i niskim bezrobociem. Bardzo
dua cz populacji dorosych jest aktywna zawodowo zarwno mczy-
ni, jakikobiety. Pace i warunki pracy s regulowane umowami zbiorowymi.
Zwizki zawodowe i pracodawcy s niezwykle zaangaowani w opracowanie
przepisw dotyczcych rynku pracy.
Nordycka Rada Ministrw wielokrotnie zajmowaa si problemami siy ro-
boczej w pastwach skandynawskich oraz ujednoliceniem prawa w tym zakre-
sie. W jego efekcie obywatel jednego pastwa ma prawo do pracy i zamieszkiwa-
nia w innym pastwie nordyckim bez koniecznoci ubiegania si o zezwolenie
na prac. By to jeden z priorytetw nordyckiej kooperacji. Potwierdzi to fiski
minister wsppracy nordyckiej J. E. Enestam na pocztku prezydentury tego
kraju w Nordyckiej Radzie Ministrw w 2001 r.: Pragniemy poprawi wsp-
prac nordyck poprzez sprowadzenie jej do poziomu poszczeglnego obywate-
la. (...) kady obywatel musi czu, e te sprawy go dotycz w rnych paszczy-
znach jego ycia czy jest to jednakowe traktowanie kwalifikacji, czy moliwo
przemieszczania si midzy pastwami skandynawskimi30.
W kolejnych latach nordyckiej kooperacji pastwa postanowiy zintensyfi-
kowa dziaania w celu ograniczenia barier na wsplnym rynku pracy. Mini-
strowie finansw pastw skandynawskich w trakcie spotkania w maju 2005 r.
podjli decyzj o utworzeniu specjalnego portalu internetowego (Nordyckie-
go Wirtualnego Biura Podatkowego). Ma on na celu uatwienie obywatelom
uzyskania odpowiedzi na pytania dotyczce przepisw fiskalnych w tych kra-
jach. Powsta Hello Norden serwis informacyjny dla ludzi, ktrzy przemiesz-
czaj si midzy krajami w regionie i w zwizku z tym napotykaj przeszkody
i wtpliwoci z tym zwizane31. By usun bariery w prowadzeniu dziaalnoci
gospodarczej maych i rednich przedsibiorstw, powsta Business and Trade
Portal. Zosta on uruchomiony w trakcie posiedzenia Rady Nordyckiej wRey-
kjaviku w padzierniku 2005 r.32 Z kolei Nordic Freedom of Movement Forum
ma na celu usunicie przeszkd i zapewnienie wikszej swobody przepywu
osb, firm i towarw w regionie. Forum podlega bezporednio Prezesom Rady
Ministrw poszczeglnych pastw nordyckich i podejmuje konkretne kwestie,
30
Cyt. za Nordic Council Nordic Council of Ministers, Annual Report 2000.
31
Szczegowe informacje s dostpne na stronach: www.hallonorden.org lub www.nordisketax.net
[dostp 2.03.2013].
32
The Nordic Countries One Workplace, One Market. A Report on Removal of Cross-border Obstacles
by Special Envoy Poul Schlter 2005, http://www.norden.org/en/publications/publications/2005-784/
at_download/publicationfile [dostp 1.03.2013].
78

dotyczce np. transferu wiadcze ubezpieczeniowych w regionie. By uspraw-

ni przepyw zasobw ludzkich pomidzy poszczeglnymi krajami, utworzo-
no nordycki spoeczny portal ubezpiecze spoecznych. Zosta on stworzony
dlaosb, ktre przemieszczaj si w celu podjcia pracy lub studiw w innym
kraju nordyckim. Ma on na celu dostarczenie wskazwek, ktremu ustawo-
dawstwu podlega osoba w rnych sytuacjach oraz do jakich wiadcze jest
uprawniona. Wchodzc do portalu, mona znale tu odpowiedni organ wda-
nym kraju oraz linki zawierajce kontakt do waciwych wadz33.
Wiele uwagi NRM powica rwnie zrwnowaonemu rozwojowi, ochro-
nie rodowiska, w tym ochronie czystoci Batyku, i wsppracy w tej dziedzi-
nie z innymi zainteresowanymi pastwami34. Najlepszym przykadem tego jest
Nordic Ecolabel, ktry powiadcza, e produkty s przyjazne dla rodowiska.
Z inicjatywy nordyckich ministrw ochrony rodowiska w 1990 r. powoana
zostaa Nordycka Korporacja Finansowa Ochrony rodowiska (Nordic Envi-
ronment Financial Corporation NEFCO), w celu umoliwienia wspfinan-
sowania inwestycji ekologicznych w Europie rodkowej i Wschodniej35. Kra-
je nordyckie s liderem w dziedzinie nowoczesnych rozwiza klimatycznych
itechnologii energetycznych36. Platform wsppracy w tym zakresie, dziaajc
od 1999 r. pod auspicjami Nordyckiej Rady Ministrw, jest Nordic Energy Re-
search. Jego dziaalno opiera si na poszukiwaniu nowoczesnych technologii
energetycznych oraz wspieraniu i finansowaniu bada w tym zakresie. Instytut
ten popiera te dziedziny bada energii, ktre le we wsplnym interesie pod-
miotw skandynawskich i stanowi istotny element midzynarodowej wsp-
pracy badawczej. S to: energia odnawialna, efektywno energetyczna, gospo-
darka wodorowa, integracja rynkw energii i wpywu zmian klimatu na sektor
energetyczny37. Nordyccy partnerzy wsppracuj w celu osignicia unijnych
priorytetw w dziedzinie klimatu i pokazania zrwnowaonego modelu skan-
dynawskiego poczenia zmniejszenia emisji zanieczyszcze ze wzrostem go-
spodarczym. Efektywno energetyczna i odnawialne rda energii s natural-
n czci tej kooperacji.

33
Zob. http://www.nordsoc.org/ [dostp 25.02.2013].
34
Sustainable Development New Bearings for the Nordic Countries Revised Edition with Goals and
Priorities 20092012, Nordic Council of Ministers, Copenhagen 2009; Nordic Sustainable Development
Indicators 2009, Nordic Council of Ministers, Copenhagen 2009.
35
Porozumienie dotyczce powoania Nordyckiej Korporacji Finansowania Ochrony rodowiska
(NEFCO) z 2 marca 1990 r., Statut Nordyckiej Korporacji Finansowania Ochrony rodowiska z2kwietnia
1990 r. oraz Deklaracja Nordyckiej Korporacji Finansowania Ochrony rodowiska z 29 padziernika
1990 r. [w:] T. Knothe, op. cit., s. 43 i n.
36
Nordic Innovation Monitor 2009, Nordic Council of Minister, 25.02.2009; The Nordic Energy
Markets and Environment, Nordic Council of Ministers, Copenhagen 2007.
37
Wicej informacji http://www.nordicenergy.net [dostp 7.03.2013].
 79

Nadrzdnym celem wsppracy nordyckiej jest stabilny i zrwnowaony

wzrost gospodarczy, rozwj modelu pastwa opiekuczego, integracja gospo-
darcza oraz promowanie wsplnych interesw skandynawskich na poziomie
midzynarodowym. Rok 2007 by pocztkiem kryzysu finansowego na caym
wiecie. Kraje skandynawskie take go dowiadczyy cho w rnym stopniu.
Wzrost PKB by ujemny we wszystkich krajach nordyckich w 2008 i 2009 r.
Od 2009 do 2011 r. wszystkie kraje nordyckie przeyway wzrost gospodar-
czy, z wyjtkiem Islandii. Dania, Finlandia, Norwegia i Szwecja dowiadczyy
staych i duych nadwyek eksportu w ostatnich latach. Islandia jest jedynym
krajem, ktry ma deficyt bilansu patniczego. W tym samym czasie stopa bez-
robocia bya nisza ni w wikszoci krajw nordyckich w porwnaniu z resz-
t Europy. W cigu ostatnich dziesiciu lat kraje skandynawskie miay zauwa-
alnie wikszy wzrost produktu krajowego brutto (PKB) ni pastwa Europy
Zachodniej (15 krajw UE przed rozszerzeniem). Jedynym wyjtkiem jest Da-
nia, ktra miaa mniejszy wzrost ni UE-1538. Jednak od 2007 do 2009 r. za-
rwno kraje starej pitnastki, jak i nordyckie, odnotoway spadek wartoci
ekonomicznych ze wzgldu na globalny kryzys finansowy. Od 2010 r. nastpi
ponowny wzrost. Mierzc i porwnujc PKB per capita, kraje nordyckie maj
wiksze dochody ni UE-15. Norweski PKB per capita jest tak wysoki, e osiga
70% powyej redniej UE-15, co lokuje ten kraj wrd pastw o najwyszym
standardzie ycia39.
Obecnie wszystkie kraje nordyckie stoj w obliczu tego samego rodzaju wy-
zwa, poczwszy od koniecznoci zrwnowaenia budetu do ogranicze w wy-
datkach socjalnych. We wszystkich tych pastwach pomoc spoeczna udziela-
na jest wtedy, gdy inne opcje wsparcia zostay wyczerpane, albo jest traktowana
jako zamiennik dla innych dochodw osobistych lub jako dodatek do niskich
dochodw. Pomoc jest przyznawana indywidualnie i zgodnie z potrzebami
napokrycie kosztw utrzymania. W Danii i Islandii pomoc spoeczna jest opo-
datkowana, w innych krajach jest wolna od podatku. Islandia i Wyspy Owcze
maj najmniejszy udzia beneficjentw pomocy spoecznej w stosunku do licz-
38
Obliczenia dokonane w 2011 r. przez analitykw Banku Nordea na podstawie danych z Narodowego
Banku Danii, Duskiego Urzdu Statystycznego i Midzynarodowego Funduszu Walutowego dowodz,
e Duczycy s najbogatszym narodem w Skandynawii. Od 2000 r. majtek netto, jakim dysponuj
Duczycy, powikszy si o 80%. Po koniec 2010 r. majtek przecitnego mieszkaca Danii stanowi 460%
jego rocznych dochodw netto. Ten sam wskanik w przypadku Szwedw wynis 450%, zaNorwegw
iFinw 380%. To samo badanie wykazao te negatywne tendencje w sytuacji ekonomicznej Duczykw.
Od 2000 r. zaduenie przecitnego mieszkaca Danii wzroso ponad dwukrotnie w stosunku do jego
rocznych dochodw netto. Dane za http://www.infodania.pl/aktualnosci/dunczycy-najbogatsi-wsrod-
skandynawow [dostp 25.01.2013].
39
Nordic Economies on Road to Recovery, http://www.norden.org/en/news-and-events/news/nordic-
economies-on-road-to-recovery [dostp 24.01.2013]; Nordic Statistical Yearbook 2012, http://www.
norden.org/en/publications/publikationer/2012-001 [dostp 31.01.2013].
80

by osb w podziale na grupy wiekowe (ok. 3%). Finlandia posiada najwyszy

udzia ponad 6% w 2010 r.40
Kraje Europy Pnocnej dugo nie wsppracoway na rzecz stworzenia
wsplnej polityki w zakresie bezpieczestwa i obrony, uznajc, e oba te zagad-
nienia nie stanowi formalnej paszczyzny kontaktw nordyckich, lecz pozosta-
j domen ich wewntrznych polityk. Miaa na to wpyw sytuacja geopolitycz-
na pastw skandynawskich Dania, Norwegia i Islandia wstpiy doNATO,
Szwecja pozostaa neutralna, za Finlandia w oparciu o umow przyjani
zeZwizkiem Radzieckim prowadzia polityk niezaangaowania. Wydarzenia
spoeczno-polityczne na Starym Kontynencie przeomu lat 80. i 90. zmieni-
y nastawienie pastw skandynawskich do aktywnoci na arenie midzynaro-
dowej41. Wstpienie Szwecji w 1995 r. do Unii Europejskiej otworzyo nowy
rozdzia jej najnowszej historii. Decyzja ta pooya kres szwedzkiej polityce
neutralnoci, ktra polegaa na nieangaowaniu si w adne struktury politycz-
no-militarne42. Pastwa Europy Pnocnej popary rozszerzenie Unii Europej-
skiej o kraje postsocjalistyczne, a ich integracja oraz zaangaowanie we wsp-
prac z Rosj miay gwarantowa bezpieczestwo i stabilno Europy. Upadek
elaznej kurtyny, demokratyczne przemiany w Europie rodkowej i Wschod-
niej oraz stopniowe rozszerzanie NATO i UE o nowe kraje wpyny na zakres
wsppracy pastw skandynawskich. Po fiasku ustanowienia skandynawskiego
sojuszu obronnego w latach 19481949, ze wzgldu na rne polityki bezpie-
czestwa realizowane przez pastwa nordyckie, sprawy polityki zagranicznej
ibezpieczestwa byy tematem tabu w okresie zimnej wojny, std te zagad-
nienie to zostao pocztkowo wyczone spod kompetencji Rady Nordyckiej.
Decyzja ta miaa take na celu umoliwienie Finlandii czonkostwa w Radzie
Nordyckiej.
Przeomowym wydarzeniem na drodze ku wsplnej polityce zagranicz-
nej ibezpieczestwa, a sdzc po jego szybkiej aprobacie, take oczekiwanym
przezkraje skandynawskie, by przyjty w poowie 2009 r. plan Stoltenberga.
W czerwcu 2009 r. w Reykjaviku spotkali si ministrowie spraw zagra-
nicznych krajw nordyckich. Przedstawiony zosta wwczas raport Thorval-
da Stoltenberga (byego ministra spraw zagranicznych Norwegii), dotyczcy
wsppracy pastw Pnocy w kwestii polityki zagranicznej i bezpieczestwa.
Autor podkreli w nim, e kraje skandynawskie napotykaj wspczenie wiele
40
Nordic Statistical Yearbook 2012, http://www.norden.org/en/publications/publikationer/2012-001
[dostp 31.01.2013].
41
Zob.: Kristmundur r lafsson, Nordic Security Dynamics: Past, Present and Future?, http://
skemman.is/stream/get/1946/2272/7003/1/Kristmundur-MA-RITGERD.pdf [dostp 28.02.2013].
42
Wicej na ten temat zob. J. Gryz, Szwedzka polityka neutralnoci, Ministerstwo Obrony Narodowej.
Departament Bezpieczestwa Midzynarodowego, Adam Marszaek, WarszawaToru 1996.
 81

wsplnych wyzwa i celw w polityce zagranicznej i bezpieczestwa, stdte

w ich interesie ley, aby zapewni stabilno w regionie. Dokument zawie-
ra 13 konkretnych propozycji umacniania wsppracy, a kluczowym elemen-
tem jest postulat wzajemnej deklaracji solidarnoci, tzn. okrelenia reakcji
kadego z krajw w przypadku ataku lub presji na inne pastwo nordyckie,
co wedug Stoltenberga byo konieczne dla okrelenia na poziomie politycz-
nym, jakwsplne zdolnoci wojskowe mogyby by wykorzystane w sytuacji
kryzysowej. Ponadto znalazy si tam takie tematy, jak: zarzdzanie kryzysowe,
nadzr lotniczy imorski nad bezpieczestwem regionu, wsppraca w Arkty-
ce, bezpieczestwo spoeczne oraz rne formy wsppracy wojskowej. Propo-
nowane zagadnienia wsppracy s otwarte dla wszystkich krajw skandynaw-
skich, ale, jak przyznaje sam autor, pocztkowo wystarczy, jeli dwa lub trzy
kraje rozpoczn wspprac, ktra pozwoli innym pastwom skandynawskim
przyczy si nakadym etapie zacieniania kontaktw. Ministrowie uzgodnili,
ewsppraca powinna uzupenia NATO, UE, OBWE i ONZ, uznajc jedno-
czenie, e to ONZ jest najbardziej uprawnionym podmiotem do rozwizywa-
nia ponadnarodowych problemw. Ponadto zobowizali si do wsplnej obro-
ny przed wrogiem zewntrznym. Podkrelili rwnie znaczenie udziau wtych
dziaaniach trzech pastw batyckich. Stoltenberg zaproponowa m.in., by kra-
je nordyckie pomogy Islandii w stworzeniu powietrznego systemu obronne-
go. Kraj ten nie posiada bowiem wasnych sub powietrznych i do niedawna
znajdowa si podochron sub amerykaskich, ktre po II wojnie wiatowej
stacjonoway w Keflavik. Amerykanie jednak wycofali si w 2006 r. z Islandii.
Puste bazy lotnicze odgrywaj centraln rol w raporcie Stoltenberga, ktry su-
geruje, emog one sta si baz dla wsplnego nordyckiego nadzoru lotnicze-
go nadIslandi.
Dokument Stoltenberga zosta entuzjastycznie przyjty w poszczeglnych
krajach nordyckich, a sprawy obronnoci stay si naturaln czci dyskusji
ipraktyk. Politycy zgodnie powtarzali, e jest to przeomowy i oczekiwany krok
w kierunku potrzebnych przeobrae we wzajemnych kontaktach. Gdyby ten
pomys zaproponowano dziesi lat temu, ludzie mogliby wstrzsn gowami.
Jednak sytuacja geopolityczna zmienia si tak bardzo, e cilejsza wsppraca
w sprawie polityki obronnej w regionie jest teraz oczywistym krokiem naprzd
tymi sowami Niels Sindal, przewodniczcy duskiej delegacji w RN, przyj
wnioski Stoltenberga. Jego zdaniem, zacienianie wsppracy w sprawie polity-
ki obronnej jest szczeglnie wane w odniesieniu do Islandii, Wysp Owczych,
Grenlandii i reszty Regionu Arktycznego. Blisza wsppraca w dziedzinie
polityki zagranicznej i obronnej jest konieczna w celu utrzymania zdolnoci
obronnych w krajach skandynawskich w czasie, gdy sprzt wojskowy jest coraz
82

bardziej zaawansowany i coraz bardziej kosztowny mwia z kolei Christina

Gestrin, czonek Prezydium Rady Nordyckiej43. Natomiast w komunikacie rz-
du Finlandii czytamy: Finlandia podkrela znaczenie wsppracy nordyckiej
w zakresie polityki zagranicznej i bezpieczestwa i pragnie dalej j pogbia.
Rosnce znaczenie arktycznych regionw Europy Pnocnej znajduje odzwier-
ciedlenie w potencjale wsppracy nordyckiej, a take generuje zainteresowanie
wspprac regionaln44.
Obecnie kraje skandynawskie s zaangaowane w obron i praktyczn
wspprac w zakresie polityki bezpieczestwa. Nie zmienio to jednak faktu,
e kade z nich odmiennie postrzega i definiuje bezpieczestwo w regionie (ak-
centujc rne jego instrumenty) oraz swoj w nim obecno. Warto podkre-
li, e pastwa nordyckie, take te niebdce czonkami NATO, nie chc, aby
ich blisza wsppraca dyskredytowaa dominujc rol Sojuszu w zapewnia-
niu bezpieczestwa regionalnego. Wsplne wiczenia, szkolenia, zamwienia
wojskowe, zarzdzanie kryzysowe, odbudowa potencjau w Afryce Wschodniej
oraz udzia w operacji ISAF (International Security Assistance Force) w Afga-
nistanie s przykadami aktywnej i praktycznej wsppracy w dziedzinie obron-
noci. W ostatnich latach wikszy nacisk pooono na zarzdzanie kryzysowe.
Jedno ze wsplnych przedsiwzi to Nordic Battle Group, czce siy szyb-
kiego reagowania w Finlandii, Szwecji i Norwegii oraz w Estonii i Irlandii w ra-
mach UE45. W zakresie obronnoci i bezpieczestwa wraz z ONZ, UE i NATO
realizowany jest projekt NORDCAPS. W jego ramach pastwa regionu bior
udzia w operacjach pokojowych na caym wiecie46.
Kraje nordyckie nie wypracoway wsplnej strategii na rzecz obronnoci
i bezpieczestwa. Coraz czciej jednak dostrzegaj potrzeb zblienia take
iw tym zakresie, zwaszcza w obliczu globalnych zagroe. Mona powiedzie,
enordycka wsppraca zagraniczna i polityka bezpieczestwa znajduj si te-
raz w okresie rozwoju.
Wieloletnia tradycja, silne wsplne korzenie i interesy pozwalaj postawi
tez, e wsppraca nordycka nadal bdzie si intensywnie rozwijaa47. Kraje
nordyckie maj nie tylko wspln histori, ale take koncepcj dobrobytu. Je-
43
Cyt. za http://www.norden.org/en/news-and-events/news/enthusiastic-reception-for-stoltenberg-
report [dostp 5.03.2013].
44
Cyt. za http://barentsobserver.com/en/node/18701 [dostp 28.02.2013].
45
Wicej na ten temat zob. http://www.sweden.gov.se/sb/d/9133/a/82276;jsessionid=a1Cr-JF98ROf
[dostp 4.03.2013].
46
Wicej na ten temat zob. http://www.nordcaps.org/ [dostp 3.03.2013].
47
Nie bez znaczenia dla rozwoju tego obszaru stao si przyjcie w marcu 2001 r. przez Dani,
Szwecj, Finlandi, Norwegi i Islandi porozumienia zawartego w Schengen, dotyczcego zniesienia
kontroli granicznych. Po raz pierwszy porozumienie z Schengen weszo w ycie w krajach, ktre nie nale
do Unii Europejskiej (Islandia i Norwegia).
 83

li pastwa te zaczn mwi goniej wsplnym jzykiem, ich gos bdzie bar-
dziej syszalny ni dyskusja o przyszoci Europy prowadzona przez wielkie kra-
je tak ich dalsz intensywn kooperacj uzasadniaa A. Dalgaard-Nielsen,
specjalistka z zakresu historii Europy na Uniwersytecie Johna Hopkinsa wWa-
szyngtonie48. Pastwa skandynawskie musz jednak dzi odpowiedzie napy-
tanie: jak rol w zmieniajcej si Europie ma do odegrania Rada Nordyc-
ka? Czyregionalna wsppraca parlamentarno-rzdowa jest potrzebna w UE?
Czycilejsze kontakty ze Wsplnot wymuszaj zmiany w Radzie Nordyckiej?
Blisza wsppraca z Parlamentem Europejskim, wikszy nacisk na kwestie eu-
ropejskie w trakcie spotka nordyckich ministrw i intensywniejsze zaanga-
owanie w sprawy UE to najwaniejsze wyzwania, przed ktrymi stoi Rada
Nordycka i Nordycka Rada Ministrw. Aktorzy nordyckiej wsppracy, udzie-
lajc odpowiedzi na tak sformuowane pytania, powinni pamita, e, wzorem
Beneluksu, uzupenia ona i wzmacnia zarazem dziaalno Wsplnoty Euro-
pejskiej, stajc si jej istotnym partnerem. Dzi bowiem wsppraca regionalna
mado odegrania wan rol w nowym rodowisku midzynarodowym, jakie
powstao po rozszerzeniu UE w 2004 r.
Podczas posiedzenia Rady Nordyckiej w 2009 r. pojawia si nowa koncep-
cja skandynawskiej integracji. Kraje nordyckie dzi tak blisko wsppracuj,
e kooperacja ta moe pj znacznie dalej ni pastw Unii Europejskiej tak
duski minister ds. wsppracy nordyckiej, Bertel Haarder, stwierdzi na co-
rocznej sesji Rady Nordyckiej 29 padziernika 2009 r.49 Haarder wykorzysta tu
propozycj szwedzkiego historyka Gunnara Wetterberga, ktry w dniu otwarcia
posiedzenia Rady prowokacyjnie skonstatowa na amach dziennika Da-
gens Nyheter, e pi pastw nordyckich powinno utworzy uni nawzr
Unii Kalmarskiej z 1397 r. Unia Nordycka byaby 10-12. potg gospodarcz
wiata z PKB przewyszajcym Rosj czy Kanad. Gospodarka takiego kraju
byaby silniejsza i bardziej dynamiczna, a jednoczenie mniej wraliwa na wa-
hania ekonomiczne. Niewtpliwie unia pomogaby pastwom skandynawskim
przej such nog przez niejeden wiatowy kryzys gospodarczy50. Federacja
Pastw Pnocy liczyaby ok. 26 mln mieszkacw byaby jak USA w pigu-
ce. Z takim graczem musiaby si liczy cay wiat, a przede wszystkim Europa.
48
Cyt. za www.norden.org [dostp 1.11.2012].
49
Zob. http://www.norden.org/en/news-and-events/news/the-nordic-region-can-be-more-integrated-
than-the-eu [dostp 10.11.2012].
50
Uczestnicy midzynarodowej debaty, powiconej wiatowemu kryzysowi gospodarczemu,
wskazywali pastwa nordyckie jako wzr do naladowania w kwestii odbudowy architektury wiatowej
gospodarki. Najsilniejszym atutem krajw skandynawskich w walce ze skutkami globalnego przesilenia
jest ich polityka fiskalna, realizowana w ostatnich latach. Wicej na ten zob. Ch. Ketels, State of the Region
Report, Boosting the Top of Europe, September 2009, www.bdforum.org/download/Files/.../BDF_
SoRR_2009.pdf.aspx?download [dostp 6.11.2012.].
84

Unia Skandynawska mogaby zosta czonkiem G20, otrzymujc prawo gosu

w polityce wiatowej. Jednoczenie Federacja Nordycka byaby jednym znaj-
wikszych czonkw Unii Europejskiej, co rwnie uczynioby gos Skandy-
nawii bardziej dononym na globalnej arenie politycznej. Wetterberg prze-
konuje, e obecnie poszczeglne kraje nordyckie maj podobne przekonania
istrategie wwielu sprawach, a migracje mieszkacw tych krajw od dawna s
akceptowanym faktem51. Wspln gow tak pojtej federacji miaaby zosta
duska krlowa Magorzata. Jej posta stanowi bowiem symboliczn klamr
proponowanej Unii Nordyckiej i redniowiecznej Unii Kalmarskiej52. Ponadto
federacja stanowiaby dodatkowy atut w stosunkach midzynarodowych tych
krajw. Mogaby zapewni zrnicowanie i wiksz stabilno gospodarki oraz
ciekawsz ofert rozwoju zawodowego, adresowan do modziey regionu53.
Koncepcja zjednoczenia krajw Pnocy ma zalety, ale i wady. To, co bu-
dzi wtpliwoci, to podzia kompetencji pomidzy czonkami unii, lokalizacja
jej stolicy, wybr gwnego jzyka federacji, koordynacja polityki gospodarczej
iwybr waluty, sposb pogodzenia zobowiza pastw i nowej federacji wobec
ju istniejcych UE i NATO, gdy nie wszystkie pastwa nordyckie s czon-
kami tych organizacji. Na razie ten pomys wywoa sporo zamieszania na nor-
dyckiej scenie politycznej, dzielc j na zwolennikw i przeciwnikw zrekon-
struowanej Unii Kalmarskiej.
Zakoczenie

Wsppraca krajw Pnocy jest zbudowana na wsplnych wartociach

i hci osigania wynikw, ktre przyczyniaj si do dynamicznego rozwoju
tego obszaru, jak i zwikszenia nordyckiej spjnoci i konkurencyjnoci. Za-
suguje ona na uwag ze wzgldu na jej szeroki zakres i charakter. Wspczesne
formy kooperacji nordyckiej wyrastaj na fundamentach kilkusetletnich kon-
taktw pastw i narodw tego obszaru. Dowiadczenia std pynce stay si
podstaw wsplnych rozwiza legislacyjnych, a ponadto wpyny na skal
i akres wsppracy. Obecnie obejmuje ona prawie wszystkie paszczyzny ycia,
od podatkw i ubezpiecze a po kwestie kulturowe. Nordycka wsppraca nie
jest jednak pozbawiona problemw. Istniej rnice midzy krajami skandy-
nawskimi w zakresie niektrych istotnych aspektw polityki zagranicznej. Dzi
kraje nordyckie znalazy si na rozdrou. Trzy spord nich: Dania, Szwecja
51
Zob. http://finlandia.2taj.net/zjednoczone_panstwo_polnocy [dostp 25.01.2013].
52
P. Woejko, Unia Nordycka: przyszo czy utopia?, http://dyplomacjafm.blox.pl/2010/11/Unia-Nor
dycka-przyszlosc-czy-utopia.html [dostp 30.11.2012].
53
Zob. G. Wetterberg, Putting Our Eggs in the Nordic Basket, http://www.presseurop.eu/en/content/
article/129141-putting-our-eggs-nordic-basket [dostp 10.11.2012.]; por. http://www.presseurop.eu/pl/
content/article/129201-unia-marzen [dostp 26.01.2013].
 85

iFinlandia nale do Unii Europejskiej, dwa pozostae: Norwegia54 i Islandia

znajduj si poza ni. W 2002 r. Finlandia staa si pierwszym (i jak dotd je-
dynym) nordyckim krajem czonkowskim UE, ktry wprowadzi wspln eu-
ropejsk walut. Duczycy i Szwedzi odrzucili euro na rzecz utrzymania wa-
snej waluty, korony, w referendach w 2000 i 2003 r. Dania, Islandia i Norwegia
s czonkami NATO, a Szwedzi i Finowie pozostaj neutralni i poza Sojuszem.
Jest to sytuacja, ktra powinna wywoywa rozbiene interesy i doprowadzi
dorozbicia wsppracy. Tak z pewnoci by si stao, gdyby to emocje, a nie
pragmatyzm decydoway o dalszych losach nordyckiej rodziny. W ostatnich
latach nordycka wsppraca pogbia si do tego stopnia, i mona powiedzie,
e przeywa co w rodzaju renesansu. Minister spraw zagranicznych Finlandii
E. Tuomioja wyrazi to nastpujco: Dla naszych obywateli wsppraca nor-
dycka jest jak macierzystwo i szarlotka jest dla kadego55.

54
Zob. Norway and the EU Partners for Europe, Norwegian Ministry of Foreign Affairs, 2009,
http://www.norway.gr/NR/rdonlyres/ABB59CE5-01EA-4B8A-B958-752F548D6A6A/114623/
NorwayandtheEU.pdf [dostp 6.03.2013]; http://www.eu-norway.org/eu/norway [dostp 6.03.2013].
55
E. Tuomioja, Speech at the Seminar Nordic Security Cooperation = Smart Defence?, 23.11.2012, Hanasaari,
http://www.tuomioja.org/index.php?mainAction=showPage&id=1855&category=4 [dostp 5.03.2013].
Anna Idzikowska

Pojcie dyplomacji niszowej

na przykadzie polityki midzynarodowej
Krlestwa Norwegii

Badanie midzynarodowego wizerunku pastwa

Rola pastwa (i jego rzdu) w dzisiejszym, zglobalizowanym wiecie w znacz-

nej mierze zaley od tego, jak jest ono odbierane przez innych uczestnikw sto-
sunkw midzynarodowych. Prowadzona przez nie polityka midzynarodowa
nie odbywa si w prni, ale w sieci wspzalenoci pomidzy poszczeglnymi
podmiotami, a ich wzajemne relacje cechuje wielowymiarowo, jednoczesno
i natychmiastowo. Wspczenie pastwa szeroko ze sob wsppracuj, inte-
gruj si i jednoczenie konkuruj pomidzy sob o pozycj polityczn (czsto
w ramach organizacji, do ktrych nale), ekonomiczn czy kulturaln. Wtych
warunkach swoistej zmianie ulega koncepcja pastwowoci, ktra wedug kla-
sycznych teorii odnosia si do suwerennoci rozumianej jako samowadno
i caowadno, co bezporednio wizao si z terytorialnoci. Dzipastwo-
wo zmienia swj charakter, a terytorialno nie jest ju jej gwnym wyznacz-
nikiem. Na miejscu terytorialnoci pojawia si tosamo, okrelajca zesp
cech, wartoci i dziaa, ktre dane pastwo charakteryzuj i z ktrymi pa-
stwo si identyfikuje. Tak rozumiana tosamo jest podstaw dla budowania
marki pastwa.
Marka staje si projekcj tosamoci pastwa i posiada swj wizerunek
pozajego granicami. Przesunicie w stron tosamoci moe tumaczy stwier-
dzenie Petera Van Hama, ktry sugeruje, e zmianie ulega modernistyczny
paradygmat polityczny, bazujcy na geopolityce i sile, ktry ustpuje miejsca
postmodernistycznemu wiatu wizerunku i wpywu1 (tumaczy to zmian ab-
solutnie dominujcej roli hard power w polityce midzynarodowej i docze-
1
P. Van Ham, Branding Territory: Inside the Wonderful World of PR and IR Theory, Millenium 2002,
vol. 31/2, s. 249269.
 87

nie do niej soft power). Wizerunek jest swoistym odbiciem tosamoci, reak-
cj odbiorcy na komunikowan na arenie midzynarodowej tosamo, a wic
nacechowany jest subiektywizmem. Jest wynikiem postrzegania w dwch wy-
miarach: odzwierciedla to, z czym odbiorca faktycznie ma styczno, i poka-
zuje, jak odbiorca postrzega i ocenia to, czego dowiadcza2. Istotne wydaje si
wic samo dowiadczenie. Rne sytuacje, przyjmowane przez danych akto-
rw role spoeczne, interakcje, wyznawane wartoci wpywaj na odbir pod-
miotw pastwowych w rodowisku midzynarodowym, a take na to, jaki
jest ichwizerunek. Wizerunek ten daje za pewien uproszczony obraz rzeczy-
wistoci, porzdkuje wiedz na temat danego pastwa, uatwia podejmowanie
decyzji wzgldem niego, ksztatuje proces postrzegania go na arenie midzyna-
rodowej, pomaga zbudowa postaw wzgldem niego. Rzeczywisto midzy-
narodowa konstruowana jest spoecznie, za wizerunek jest jej czci.
Ze wzgldu na rol wizerunku we wspczesnych stosunkach midzynaro-
dowych, ktry moe uatwi (ale i utrudni) aktywno na wiecie, a take dzi-
ki przeniesieniu pozytywnych dowiadcze i technik sucych kreowaniu i za-
rzdzaniu markami z sektora prywatnego do sektora publicznego, pastwa iich
rzdy zainteresoway si wiadomym tworzeniem wasnego midzynarodowego
wizerunku. Dlatego te w 1996 r. Simon Anholt, niezaleny doradca ds.wize-
runku pastw, ktry pracowa z wieloma rzdami celem poprawy ich reputacji,
wprowadzi do midzynarodowego dyskursu pojcie nation brandingu (bran-
dingu narodowego, czyli kreowania i zarzdzania mark pastwa). Reputacja
danego pastwa ma bowiem wpyw na wszelkie aspekty jego relacji z inny-
mi krajami i innymi aktorami w rodowisku midzynarodowym, a ponadto
najego rozwj polityczny, spoeczny, ekonomiczny czy kulturalny.
Pastwa celowo i w sposb uporzdkowany zabiegaj o midzynarodowe
uznanie. Aby zwikszy swoj moc oddziaywania, nie skupiaj si ju tylko
naklasycznej dyplomacji, w obrbie wskiej grupy politykw i dyplomatw,
ale staraj si dociera do ludzi poza swoimi granicami w sposb bezporedni
iporedni (ogromna rola mediw). Komunikacja midzynarodowa odbywa si
na trzech paszczyznach: rzdy komunikuj si z rzdami, rzdy komunikuj si
zludmi3 i ludzie komunikuj si z ludmi. Przed wprowadzeniem idei nation
brandingu w 1998 r. i teorii tosamoci konkurencyjnej w 2007 r. jedyn prb
systematycznego podejcia do kwestii budowania wizerunku pastwa bya jed-
nak koncepcja dyplomacji publicznej. Zwizek pomidzy nimi nigdy nie zosta
jednoznacznie okrelony, a w dostpnych pracach spotka si mona z rnymi
koncepcjami ich wzajemnego stosunku.
2
M. Florek, Podstawy marketingu terytorialnego, Pozna 2007, s. 95.
3
Ludzie rozumiani s tu rwnie jako organizacje pozarzdowe, przedsibiorstwa, czyli wszystko to,
conie jest domen rzdw.
88

Zwolennicy rnych podej stosuj odmienne definicje. Nadia Kaneva

wskazuje na trzy gwne podejcia do nation brandingu: techniczno-ekonomicz-
ne, kulturalne i polityczne4. Dyscypliny takie jak stosunki midzynarodowe,
public relations czy komunikowanie midzynarodowe odwouj si przewanie
do definicji mieszczcych si w ramach podejcia politycznego, a z terminw
dyplomacji publicznej i nation brandingu korzystaj najczciej zamiennie bd
traktuj je w cisym odniesieniu do siebie. Perspektyw najczciej przyjmowa-
n przez europejskich autorw jest zorientowanie na polityk, a wic zaoenie,
e celem budowania tosamoci narodowej wok dziaa brandingowych s
korzyci polityczne z tym zwizane: tworzy si podany wizerunek kraju, kt-
ry pomaga w osiganiu akceptacji rodowiska midzynarodowego dla realiza-
cji celw danego pastwa. Tak te postaw przyjmuje Simon Anholt, a dobrze
zarzdzany wizerunek poprawia jego zdaniem konkurencyjno pastwa
naarenie midzynarodowej we wszystkich komunikowanych przez nie aspektach.
Wtakich okolicznociach autor uku w 2007 r. termin tosamoci konkurencyjnej.
Teoria tosamoci konkurencyjnej Anholta opisuje plan mobilizacji strate-
gii, dziaa, inwestycji, innowacji i komunikacji tak wielu narodowych sekto-
rw (zarwno publicznych, jak i prywatnych), jak to tylko moliwe, aby wy-
kreowa okrelony konkurencyjny wizerunek pastwa na wiecie. Koncepcja ta
zakada istnienie odmiennych naturalnych kanaw komunikowania si pastw
z reszt wiata, za pomoc ktrych buduj one swoj reputacj (s zasobami
soft power danego pastwa). Nale do nich: promocja turystyczna, markowy
eksport w momencie wyranej ekspozycji kraju pochodzenia dbr, decyzje po-
lityczne rzdu w zakresie polityki zagranicznej i wewntrznej (gdy informacje
o niej docieraj do spoecznoci midzynarodowej), biznes i sposoby pozyski-
wania przez kraj inwestycji zagranicznych, utalentowanej kadry i studentw
zagranicznych, dziaalno i wymiana kulturalna ze wiatem, jak rwnie sami
mieszkacy kraju (zarwno osoby znane publicznie, jak i zwykli obywatele).
Poszczeglne pastwa w innych proporcjach angauj si w budowanie wa-
snej tosamoci w rnych wspomnianych dziedzinach. Komunikuj j w spo-
sb nieskoordynowany lub wedug opracowanego planu. Fundamentem teorii
tosamoci konkurencyjnej jest zaoenie, e jeeli rzdy maj jasn, wiarygod-
n i pozytywn wizj swoich krajw, wiedz dokd one zmierzaj i potrafi
efektywnie zarzdza i koordynowa dziaaniami pastwowymi we wszystkich
wspomnianych obszarach, zwikszaj szanse na zbudowanie i utrzymanie kon-
kurencyjnej tosamoci narodowej5. Koncepcja Anholta jest zaoeniem teore-

4
N. Kaneva, Nations as Brands: Towards an Agenda for Research and Critique, International Journal
of Communication 2011, vol. 5, s. 117141.
5
S. Anholt, Tosamo konkurencyjna. Nowe spojrzenie na mark, Warszawa, s. 4041.
 89

tycznym i nie ma obecnie pastwa, ktre faktycznie przyjoby j jako podstaw

do tworzenia swojej konkurencyjnoci na arenie midzynarodowej. Niemniej
jednak wskazane w teorii tosamoci konkurencyjnej kanay komunikowania
si pastwa z otoczeniem wydaj si niezwykle przydatnym narzdziem bada-
nia marki kraju, gdy kade pastwo i tak podejmuje dziaalno we wszystkich
przytoczonych przez Anholta dziedzinach, a inni uczestnicy stosunkw mi-
dzynarodowych maj pewn percepcj tych dziaa. W ten sposb pastwo,
czytego chce, czy nie, ma swoj mark. Stanowi ona swoisty znak firmowy,
a w przypadku tak zoonego produktu, jakim jest pastwo, skada si z wielu
elementw. Wedug omawianej teorii elementami tymi s: eksport, rzdy, kul-
tura, ludzie, turystka i imigracja oraz inwestycje. Dodatkowo jej autor stwo-
rzy narzdzie, za pomoc ktrego mona sprawdzi, jak pastwa (w kontekcie
tych elementw) s odbierane za granic, a wic oceni mark narodow kade-
go znich i stwierdzi, jakie jej elementy s szczeglnie istotne i pozytywne.
Mierzenie wizerunku pastwa jako marki Nation Brands Index

Narzdziem stworzonym przez Simona Anholta i jego zesp do badania

percepcji poszczeglnych marek narodowych jest Nation Brands Index (Indeks
Marek Narodowych, NBI). Publikowany jest corocznie (od 2005 r.) i stanowi
ranking wizerunkw 50 krajw. Zestawienie mierzy te elementy marki naro-
dowej, ktre odpowiadaj kanaom komunikacji przedstawionym w teorii to-
samoci konkurencyjnej (elementy te Joseph Nye nazywa zasobami soft power,
czyli zasobami kraju, ktre daj mu zdolno do przycigania, budowania ko-
alicji wok jego inicjatyw, organizowania cichego wspudziau dla dziaa
podejmowanych przez pastwo na arenie midzynarodowej6).
Kraje ujte w zestawieniu NBI oceniane s przez ok. 20000 respondentw
z 20 wybranych pastw. Kraje, z ktrych wybrani s obywatele do oceny kwe-
stionariusza, reprezentuj gwne pastwa rozwinite i rozwijajce si, ktre
odgrywaj wan i zrnicowan rol w stosunkach midzynarodowych, han-
dlu, kulturze, turystyce itp. Respondenci dobierani s te pod wzgldem zr-
nicowanej pci, rasy, wyksztacenia. Kwestionariusz przeprowadzany jest drog
internetow.
Wszystkie kraje oceniane s przez respondentw w szeciu obszarach: eks-
port, rzdy, kultura, ludzie, turystyka, imigracja i inwestycje. Najpierw przed-
stawiaj oni swoj znajomo danego pastwa, przychylno wobec niego i do-
wiadczenie z nim zwizane. Nastpnie, wedug przyjtej 7-punktowej skali,
oceniaj poszczeglne elementy skadowe obszarw jego tosamoci konkuren-

6
J. S. Nye jr, Soft Power. Jak osign sukces w polityce wiatowej, Warszawa 2007, s. 35.
90

cyjnej. Ostatnie pytanie w kadej z szeciu kategorii stanowi pytanie otwarte

prob o wymienienie sowa najlepiej opisujcego kraj w danej dziedzinie.
Nation Brands Index sumuje uzyskane przez pastwa punkty w poszczeglnych
dziedzinach i ukazuje ranking w kadej z nich, a take sumuje wszystkie punk-
ty uzyskane przez dane pastwo we wszystkich kategoriach i daje obraz koco-
wego rankingu marek narodowych. Indeks stwarza wic szans na ocen repu-
tacji pastwa na tle innych w ogle, ale rwnie daje informacj o tym, ktre
z nich ma najlepszy wizerunek w jakiej dziedzinie, co moe by dodatkowym
bodcem do racjonalnego prowadzenia polityki midzynarodowej, szczeglnie
w przypadku pastw maych i rednich, ktrych ograniczone zasoby nie po-
zwalaj na podjcie szeroko zakrojonych dziaa we wszystkich wspomnianych
dziedzinach. NBI daje podpowied, w czym dany may lub redni kraj powinien si
specjalizowa, by zwiksza swoj ograniczon rol na arenie midzynarodowej.
Norwegia w Nation Brands Index 2008

Co roku, po oblikowaniu wynikw Indeksu Marek Narodowych, specjal-

ny raport, uwzgldniajcy szczeglny nacisk na konkretne pastwo i dokad-
niej opisujcy jego wyniki w zestawieniu, trafia do odpowiedniego ministerstwa
bd instytucji w tym kraju (jeeli pastwo taki raport zamwi). W przypadku
Norwegii jest to Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Utensiks Departmente-
t)7. Nation Brands Index stanowi narzdzie umoliwiajce poredni ewaluacj
dotychczasowych dziaa pastwowych i ich odbir przez spoeczno midzy-
narodow, daje odpowied na to, jak ksztatuje si marka narodowa i jakie jej
elementy s najbardziej lub najmniej eksponowane. Wyniki otrzymane w ba-
daniu mog wpywa na dalszy ksztat polityki pastwa i jego starania w zakre-
sie wiadomego zarzdzania swoj reputacj. Ze wzgldu na fakt, e w latach
20092012 Norwegia nie zostaa wczona do listy krajw ocenianych w In-
deksie Marek Narodowych, podstaw do oceny bdzie przede wszystkim
Raport NBI z 2008 r.8
Norwegia zaja wysok, 13. pozycj w zestawieniu oglnym z 2008 r., pla-
sujc si za: Niemcami, Francj, Wielk Brytani, Kanad, Japoni Wochami,
USA, Szwajcari, Australi, Szwecj, Hiszpani i Holandi. Kraj najlepiej wy-

7
Anholt-GfK Roper Nation Brands Index 2008 (Report for Norway), wasno norweskiego
Ministerstwa Spraw Zagranicznych, udostpnioy na szczegln prob autorki.
8
Analiza wynikw innych pastw w kolejnych zestawieniach NBI, szczeglnie pastw maych
i rednich (m.in. Dania, Szwecja) pozwala stwierdzi, e w zwizku z niewielkimi zmianami (poza
zdecydowanym skokiem USA na 1. pozycj) dotyczcymi ich wizerunku, rwnie wizerunek Norwegii
nie uleg zasadniczej zmianie i wyniki z 2008 r. s aktualne. Tragiczne wydarzenia zwizane z zamachem
Andersa Breivika na wyspie Uttoya nie wydaj si mie bezporedniego i znaczcego wpywu na badane
kanay komunikacji.
 91

pad w dziedzinie dotyczcej jakoci rzdw, polityki wewntrznej i zagranicz-

nej (6. pozycja w zestawieniu). Wyniki w pozostaych kategoriach oscyloway
w granicach 1323. miejsca: 13. pozycja w dziedzinie eksportu, 14. w dzie-
dzinie dotyczcej obywateli pastwa, a take norweskiej polityki inwestycyjnej
i imigracyjnej, 20. w dziedzinie turystyki, 23. w dziedzinie kultury. Pozycj
Norwegii na tle innych krajw przedstawia Tabela 1.
Tabela 1
Norwegia w poszczeglnych kategoriach Indeksu Marek Narodowych 2008
Wy-
nik Imigracja
Eksport Rzdy Kultura Ludzie Turystyka
(miej- i inwestycje
sce)

1 Japonia Szwajcaria Francja Kanada Wochy Kanada

Wielka
2 USA Kanada Wochy Australia Francja
Brytania

Wielka
3 Niemcy Szwecja Wochy Hiszpania USA
Brytania

Wielka Wielka
4 Niemcy Niemcy Szwecja Szwajcaria
Brytania Brytania

5 Francja Australia USA Szwajcaria Australia Niemcy

Wielka
6 Kanada Norwegia Hiszpania USA Francja
Brytania

(13) (23) (14) (20) (14)

Norwegia Norwegia Norwegia Norwegia Norwegia

rdo: Anholt-GfK Roper Nation Brands Index 2008, Report for Denmark, Report
for Norway, Report for Sweden.

Oglna analiza wynikw uzyskanych przez Norwegi w poszczeglnych ka-

tegoriach pozwala wycign podstawowy wniosek: kraj ten cieszy si najlepsz
reputacj w kategorii rzdw, najgorsz za w dziedzinach kultury i turystyki.
Dlatego te zasadne jest bardziej szczegowe zbadanie polityki (wewntrznej
imidzynarodowej) norweskiego rzdu jako istotnego elementu marki naro-
dowej kraju. Posuy temu pogbiona analiza wizerunku Krlestwa Norwegii
woparciu o przygotowany dla niego raport narodowy.
92

Rzd Norwegii i jego aktywno jako element marki narodowej

Raporty dotyczce wynikw poszczeglnych pastw daj wgld w ured-

nione odpowiedzi na szczegowe pytania, ktre zostay zadane respondentom
iwpyny na kocowe wyniki. W dziedzinie dotyczcej rzdw i ich aktywno-
ci (wewntrznej i midzynarodowej) znalazo si sze pyta, z ktrych pi to
pytania o stopie zgodnoci (gdzie 1 odpowiada najniszej zgodnoci, a 7 naj-
wyszej) podanych stwierdze z ocen respondenta na temat kadego z pastw.
Ostatnie, 6. pytanie dotyczy wyboru jednego sowa przymiotnika, ktry naj-
lepiej opisuje rzd danego pastwa. Odpowiedzi na wszystkie te pytania w od-
niesieniu do Norwegii przedstawione s w Tabeli 2.
Tabela 2
Szczegowa ocena rzdw w Norwegii przez respondentw bada sondaowych
do Indeksu Marek Narodowych 2008
Pyt. 1 Pyt. 2 Pyt. 3 Pyt. 4 Pyt. 5 Pyt. 6
Pastwo to Respektuje Postpuje Jest odpo- Jest odpowie- Przymiot-
jest kompe- prawa swoich odpowie- wiedzialne dzialne w za- nik najlepiej
tentnie obywateli dzialnie za ochron kresie redukcji opisujcy rzd
i uczciwie i traktuje ich w zakresie rodowiska wiatowej pastwa*
rzdzone sprawiedliwie midzyna- biedy
rodowego
pokoju i bez-
pieczestwa
4,9 5,1 4,9 4,8 4,4 1. Solidny
2. Godny za-
ufania
3. Uspokajajcy

* Trzy przymiotniki najczciej wybierane z listy (kady respondent mg wybra tylko

jedno sowo-skojarzenie).
rdo: Anholt-GfK Roper Nation Brands Index 2008, Report for Denmark, Report
for Norway, Report for Sweden.

Rzd Norwegii zosta bardzo wysoko oceniony w kadym z piciu pyta,

zktrych dwa pierwsze dotyczyy wewntrznego wymiaru polityki, a trzy ko-
lejne midzynarodowej aktywnoci pastw. Docenione zostay: jako, kompe-
tencja i uczciwo rzdzcych, sprawiedliwo rzdu wobec wasnych obywate-
li, zaangaowanie na rzecz pokoju i bezpieczestwa na wiecie, redukcji biedy
imidzynarodowej ochrony rodowiska (we wszystkich tych kwestiach Norwe-
gia uchodzi za lidera, zawsze znajdujc si wrd siedmiu najwyej ocenianych
 93

krajw). Oglne miejsce w zestawieniu dotyczcym rzdw wynika z ocen uzy-

skanych przez kraj w poszczeglnych pytaniach. Norwegia plasuje si na 6. po-
zycji wrd wszystkich badanych krajw.
Co ciekawe, tak przychylne podejcie do norweskiego modelu polityki we-
wntrznej i zagranicznej nie ogranicza si jedynie do wybranych krajw, ale roz-
ciga si na wikszo oceniajcych. Norwegia nie otrzymaa od adnego z nich
lokaty gorszej ni 20. (Egipt9), a przez zdecydowan wikszo zostaa umiesz-
czona w pierwszej dziesitce (13 krajw), a przez kilka nawet w pierwszej
pitce (5 pastw). Oznacza to, e poparcie dla aktywnoci norweskiego rz-
du jest powszechne, a prawie wszystkie oceniajce kraje widz Norwegi jako
pastwo rzdzone kompetentnie i uczciwie, sprawiedliwe dla swoich obywateli,
a take miujce pokj, walczce o midzynarodow sprawiedliwo, redukcj
biedy i czyste rodowisko.
Dobre wyniki dotyczce rzdu Norwegii i podejmowanej przez niego ak-
tywnoci zdaj si potwierdza, e kategoria ta jest bardzo wanym elementem
midzynarodowego wizerunku tego kraju. Fakt ten potguje dodatkowo rni-
ca w ocenie dziaalnoci norweskiego rzdu z innymi potencjalnymi elementa-
mi norweskiej marki narodowej (eksport, kultura, ludzie, turystyka, imigracja
iinwestycje), ktre uzyskay zdecydowanie sabsze poparcie. Dlatego te nasu-
wa si wniosek, e Krlestwo Norwegii prowadzi niezwykle aktywn dziaalno
wramach piciu dziedzin przewidzianych w badaniu dla polityki wewntrznej
imidzynarodowej jego rzdu i w ten sposb buduje swoj mark narodow.
Takie podejcie wydaje si wpisywa w teori dotyczc polityki maych
irednich pastw, w ramach ktrej Jozef Batora10 przyznaje, e mniejsze pa-
stwa borykaj si przede wszystkim z problemem niewidzialnoci na arenie
midzynarodowej w rezultacie niewielkiego zainteresowania nimi wiatowych
mediw i nieduego wpywu na ksztatowanie midzynarodowej agendy. Maj
one ograniczone zasoby hard power, wynikajcej z rozmiaru, siy militarnej i siy
ekonomicznej, i jeeli chc zdoby uznanie i wpyw polityczny, musz oprze
si na zasobach soft power. Niemniej jednak nie s one w stanie komunikowa
si ze wiatem wszystkimi kanaami, dlatego, aby osign maksymalny efekt
izdoby uwag wiata, musz skupi si na kilku kwestiach, najlepiej niszo-
wych, i to w ich obrbie dziaa i budowa swj midzynarodowy wizerunek.
Taka specjalizacja moe skutkowa zwrceniem uwagi przede wszystkim me-
diw, za pomoc ktrych przekaz trafi do odbiorcw, czyli spoecznoci mi-

9
Moe to by wynikiem afery medialnej z 2005 r., wywoanej pojawieniem si w duskiej, a nastpnie
norweskiej prasie karykatur Mahometa, co obrazio spoeczno muzumask w wielu rejonach wiata.
10
J. Batora, Public Diplomacy in Small and Medium-Sized States: Norway and Canada, Dicussion
Papers in Diplomacy, Netherlands Institute of International Relations Clingendael 2005, s. 78.
94

dzynarodowej. Jozef Batora dla takiej cisej specjalizacji w prowadzonej polity-

ce midzynarodowej uywa terminu dyplomacja niszowa.
Zadaniem maego pastwa jest sprawi, by usyszano wane dla niego story,
by wytumaczy jego stanowiska i aspiracje w momentach niekryzysowych,
bywreszcie zrobi to wszystko w sposb, ktry przycignie uwag11. Takie te
jest zadanie Norwegii. Dodatkowym bodcem do realizacji swoistej dyploma-
cji niszowej przez stron norwesk powinny by te zmiany, jakie dotkny ten
kraj w wyniku zakoczenia zimnej wojny. W czasie jej trwania Norwegia miaa
dlaStanw Zjednoczonych i innych sojusznikw z NATO strategiczne znacze-
nie, wynikajce z jej pooenia na pnocnej granicy Zwizku Sowieckiego. Za-
koczenie ideologicznej konfrontacji doprowadzio do utraty przezni tego sta-
tusu i ponownie zostaa zmuszona do poszukiwania nowych sposobw, bysta
si widoczn na arenie midzynarodowej. Najsilniejszym obszarem norweskiego
zaangaowania po zimnej wojnie stay si dziaania na rzecz midzynarodowego
pokoju i bezpieczestwa, a szczeglnie silny nacisk pooony zosta nabudow
wizerunku Norwegii jako kraju o profilu midzynarodowego rozjemcy. Obrany
wpolityce midzynarodowej kierunek potwierdzony zosta przez norweskiego mi-
nistra spraw zagranicznych, Jana Petersena, ktry podczas seminarium w2002r.
stwierdzi: Proces pokojowy sprawia, e jestemy interesujcy. Potrzebujemy kil-
ku tego typu produktw. Zimna wojna nie jest ju takim produktem12.
Norweskie zaangaowanie na rzecz midzynarodowego pokoju
i bezpieczestwa jako przykad dyplomacji niszowej

Kraj o niewielkich rozmiarach i zasobach, jakim jest Norwegia, dziaania

naarenie midzynarodowej musi prowadzi dwutorowo: poprzez spjnie, kon-
sekwentnie i dugoterminowo prowadzon unilateraln polityk zagraniczn
rzdu, a take poprzez aktywny udzia w pracach organizacji midzynarodo-
wych (dziaania multilateralne), by w ten sposb wzmocni swj przekaz ze-
wntrzny, skumulowany w obrbie wybranych specjalizacji. Norwegia naley
do pastw, ktre raczej wspieraj dziaania prowadzone przez innych graczy, ta-
kich jak: Narody Zjednoczone, organizacje regionalne, poszczeglne kraje oraz
organizacje pozarzdowe.
Graczem, z ktrym Krlestwo Norwegii cz najaktywniejsze dziaania
midzynarodowe, jest Organizacja Narodw Zjednoczonych. Wie si to z po-
parciem dla tej pokojowo nastawionej organizacji, ktra ma dzi najpowszech-

11
P. H. Smith, Public Diplomacy, praca zaprezentowana podczas Midzynarodowej Konferencji
oWspczesnej Dyplomacji, Malta 1998.
12
J. H. Matlary, Verdidiplomati kilde til makt? En strategisk analyse av norsk utenrikspolitikk,
Report no. 46, 2002, s. 60.
 95

niejszy zasig i reprezentuje najliczniejsz grup pastw wchodzcych w skad

spoecznoci midzynarodowej ze wszystkich powoanych do ycia instytucji.
Co wicej, istotny wpyw zdaj si mie rwnie wartoci i idee budujce nor-
wesk tosamo, ktre le u podstaw ONZ, dokumentu wprowadzajcego
organizacj w XXI w., a wic Deklaracji Milenijnej i poszczeglnych jej celw:
wolnoci, rwnoci, solidarnoci, tolerancji, poszanowania rodowiska natural-
nego, wsplnej odpowiedzialnoci13. Wartoci te, realizowane wewntrz pa-
stwa norweskiego poprzez przyjte praktyki rzdzenia, polityki spoeczne, eko-
nomiczne, ochrony rodowiska, gboko zakorzenione w spoeczestwie m.in.
z powodw religijnych (luteranizm), spoeczno-ekonomicznych (samopomoc
chopska, stosunki industrialista robotnicy) czy politycznych (dominacja so-
cjaldemokracji), spotykaj si z naturalnym poparciem rwnie w kontekcie
dziaa na arenie midzynarodowej14. Norwegia nie jest jednak jedynie odbior-
c popierajcym i utosamiajcym si z gotowymi ju kierunkami dziaa or-
ganizacji, ale rwnie aktywnym inicjatorem okrelonych dziaa w jej ramach.
Wie si to z omawian wczeniej potrzeb rozwinicia przez ten may kraj ni-
szowych specjalizacji, by w myl hasa may moe wicej15 zaistnie w ro-
dowisku midzynarodowym.
Z jednej strony Norwegia popiera wic caoksztat prac organizacji, co daje
jej duy mandat do dziaa (wyznaje ona zasad goszon przez szwedzkiego se-
kretarza generalnego ONZ Daga Hammarskjlda, ktry stwierdzi, e organi-
zacja ta nie zostaa stworzona, aby suy interesom wielkich potg, ale wanie
maym pastwom, ktre dziki niej uzyskuj dodatkow ochron swoich inte-
resw16), a z drugiej sama szczeglnie angauje si i inicjuje pewne obszary
dziaalnoci i nadaje im bieg zgodny z wasnymi przekonaniami i interesami.
Obszarem dziaa ONZ, w ramach ktrego Norwegia staa si najaktywniejsza,
jest dziaalno na rzecz midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa.
Dlatego te Norwegia szczeglnie zaangaowana jest w dziaania zmierzajce
do wzrostu skutecznoci Narodw Zjednoczonych w wymienionym aspekcie.
Wie si to z dziaaniami nakierowanymi na wzmocnienie ONZ (jako jed-
nej instytucji), jej instrumentarium i zasobw niezbdnych do skutecznego
zapobiegania konfliktom (tzw. dyplomacja prewencyjna: budowanie zaufania,
pokojowe rozstrzyganie sporw17, prowadzenie operacji pokojowych oraz bu-
dowanie pokoju w sytuacjach postkonfliktowych i odbudowa terenw dotkni-
13
Deklaracja Milenijna Narodw Zjednoczonych, Orodek Informacji ONZ w Warszawie, Warszawa 2002, s. 2.
14
Wicej na temat implikacji wewntrznych polityki zagranicznej Norwegii w dalszej czci artykuu.
15
W. Anio, Specyfika aktywnoci midzynarodowej Krlestwa Norwegii [w:] Mae pastwa Europy.
Deklaracja Milenijna Narodw Zjednoczonych, Orodek Informacji ONZ w Warszawie, Warszawa 2002, s. 214.
16
M. Mizerska-Wrotkowska, Polityka bezpieczestwa Szwecji na przeomie XX i XXI wieku [w:] Mae
pastwa Europy, s. 354.
17
Dziaania z zakresu tzw. przywracania pokoju.
96

tych konfliktem), a take wzmocnienie wasnego indywidualnego wkadu na

rzecz wiatowego pokoju i bezpieczestwa. Do zasobw, ktre poszczeglne
pastwa czonkowskie dostarczaj ONZ, nale gwnie rodki finansowe i za-
soby ludzkie.
Finansowanie operacji ONZ, majcych na celu utrzymywanie midzynaro-
dowego pokoju, jest obowizkiem kadego z pastw czonkowskich (zgodnie
zart. 17 Karty Narodw Zjednoczonych). Budet ONZ na operacje pokojowe
na rok fiskalny 1 lipca 2011 30 czerwca 2012 wynis ponad 7 mld dolarw,
a kada z prowadzonych operacji miaa opracowany wasny budet. Wedug
danych z wrzenia 2011 r. ONZ prowadzio 16 operacji pokojowych, z czego
15 to misje pokojowe (UNMIS w Poudniowym Sudanie, UNISFA w Abyei,
MONUSCO w Demokratycznej Republice Kongo, UNAMID w Darfurze,
UNOCI na Wybrzeu Koci Soniowej, UNMIL w Liberii, MINURSO w Sa-
harze Zachodniej, MINUSTAH na Haiti, UNMIT w Timorze Wschodnim,
UNMOGIP w Indiach i Pakistanie, UNFICYP na Cyprze, UNMIK w Koso-
wie, UNDOF na Wzgrzach Golan, UNIFIL w Libanie, UNTSO na Bliskim
Wschodzie), a ostatnia to specjalna misja polityczna o charakterze cywilnym
UNAMA w Afganistanie18.
Biorc pod uwag kwoty cakowite, najwysze ustalone skadki na budet
operacji pokojowych Narodw Zjednoczonych na rok fiskalny 20102011
wniosy rzdy takich krajw, jak: USA (ok. 27% caego budetu ONZ na ope-
racje pokojowe), Japonia (ok. 12,5%), Wielka Brytania (ok. 8%), Niemcy
(ok.8%) i Francja (ok. 7,5%). Norwegia znalaza si w grupie 20 gwnych
dostarczycieli skadek, z ok. 0,9% cakowitych wpyww budetowych ONZ
na operacje pokojowe i kwot ponad 63 mln dolarw19, co jest o tyle istot-
ne, e jest to kraj charakteryzujcy si duo niszym dochodem narodowym,
a przeznaczane na utrzymywanie pokoju kwoty stanowi wyszy jego odsetek.
Patrzc przez pryzmat stosunku wnoszonych skadek do dochodu narodowe-
go danego kraju, Norwegia jawi si jako hojny donator. Stosunek ten wynosi
0,02% w przypadku USA czy Japonii, 0,03% w przypadku Szwajcarii (podob-
nej profilem do Norwegii), a 0,039% w przypadku Norwegii20.
Co wicej, pastwa czonkowskie, poza staymi obowizkowymi opatami,
wspieraj rwnie dobrowolnie siy pokojowe ONZ w postaci bezzwrotnie
18
ONZ, aktualne operacje pokojowe, http://www.un.org/en/peacekeeping/operations/current.shtml
[dostp 5.09.2011].
19
Top 20 Contributions by Member States to Peacekeeping Operations 20102011, http://www.
netherlandsmission.org/article.asp?articleref=AR00001121EN&categoryvalue=netherlandsUN&subcate
goryvalue=dutchcontributions [dostp 5.09.2011].
20
Wrd czoowych donatorw wysokie wyniki osigaj rwnie Francja, Niemcy i Wielka Brytania
ok. 0,04%. Wszystkie dane pochodz z wasnych oblicze na podstawie: http://www.nationmaster.com/
graph/eco_gro_nat_inc-economy-gross-national-income [dostp 5.09.2011].
 97

dostarczanego transportu, zaopatrzenia, personelu i dodatkowych dobrowol-

nych wkadw finansowych na poszczeglne agencje, programy i fundusze21.
Norwegia naley do grupy najhojniejszych donatorw na rzecz UNDP
(Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju), w ramach ktrego admini-
strowane s m.in. takie fundusze, jak: Fundusz Budowania Pokoju, Fundusz
Powierniczy ONZ na rzecz Bezpieczestwa Ludzi, a take rne fundusze po-
kojowe i stabilizacyjne skierowane do krajw ogarnitych konfliktami i proble-
mami spoeczno-ekonomicznymi czy odbudowujcymi swoje zniszczone struk-
tury (m.in. Rwanda, Darfur, Liban). Przykadowo, cakowity wkad finansowy
Norwegii do budetu UNDP w roku 2008 wynis 250 mln dolarw, z czego
dobrowolne wpaty stanowiy a 112,5 mln dolarw.
Kolejn agencj ONZ silnie wspieran przez Norwegi jest OCHA (Biuro NZ
ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej), zajmujca si mobilizacj spoeczno-
ci midzynarodowej, a take organizowaniem i koordynacj pomocy huma-
nitarnej na obszarach dotknitych klskami naturalnymi i konfliktami zbroj-
nymi. Aktywna rola OCHA na wiecie moliwa jest w zasadzie jedynie dziki
dobrowolnym skadkom pastw czonkowskich (stanowi one 95% caego bu-
detu22), wrd ktrych najhojniejsi w 2010 r. (podobnie byo w latach wcze-
niejszych) to: Szwecja (ponad 27 mln dolarw i 1. miejsce wrd wspiera-
jcych OCHA krajw), USA (ponad 21 mln dolarw i 2. miejsce) i wanie
Norwegia (prawie 20 mln dolarw i 3. miejsce)23.
wiatowy Program ywnociowy (WFP) jest agend ONZ, a take naj-
wiksz organizacj humanitarn na wiecie i podejmuje dziaania zmierzajce
dodostarczenia ywnoci ludziom przede wszystkim na terenach znajdujcych
si w sytuacjach kryzysowych, jak wojny czy klski naturalne. Ma wic istotny
wkad w odbudow tych obszarw i powrt ludzi do bardziej ustabilizowanego
ycia po konflikcie czy innym kryzysie, a przez to na budow pokoju i bezpie-
czestwa. WFP utrzymuje si jedynie dziki wsparciu darczycw. Norwegia
bya w 2011 r. 15. (ok. 34 mln dolarw) krajem pod wzgldem iloci wpaca-
nych na rzecz agendy pienidzy (w grupie 68 donatorw)24.
Duy wkad w budowanie pokoju w sytuacjach postkonfliktowych maj
rwnie: UNHCR (Urzd Wysokiego Komisarza NZ ds. Uchodcw) i UNRWA
(Agencja Narodw Zjednoczonych ds. Pomocy i Zatrudnienia Uchodcw
Palestyskich na Bliskim Wschodzie), zajmujce si organizacj i koordyna-
cj midzynarodowych dziaa zmierzajcych do zapewnienia ochrony, pomo-
21
Wskazano jedynie kilka z nich (te, ktre maj najwikszy wpyw na pokj i bezpieczestwo na wiecie).
22
OCHA, http://www.unocha.org/about-us/ocha-funded [dostp 5.09.2011].
23
OCHA Donor Ranking, http://ochanet.unocha.org/p/Documents/Donor%20Ranking%204%20
years%20as%20at%2015%20Feb%202011.pdf [dostp 5.09.2011].
24
WFP, http://www.wfp.org/about/donors/year/2011 [dostp 6.09.2011].
98

cy ipoparcia dla wszystkich uchodcw (azyl, repatriacja, dostarczanie usug,

m.in. edukacji, ochrony zdrowia, opieki socjalnej) i rozwizania ich problemw
na caym wiecie (UNHCR) czy pomoc dla konkretnej grupy (UNRWA i po-
moc dla ok. 5 mln zarejestrowanych uchodcw palestyskich z Libanu, Jorda-
nii, Syrii i okupowanych terytoriw palestyskich). Norwegia ponownie zna-
laza si w grupie krajw najbardziej finansowo wspierajcych te organizacje.
Sumy pienine przekazywane na dziaalno UNRWA w 2010 r. uplasoway j
na 5. lokacie wrd darczycw (za USA, Komisj Europejsk, Szwecj i Wiel-
k Brytani), z kwot ok. 40 mln dolarw25. Na dziaalno UNHCR w2010r.
Norwegia wydaa jeszcze wicej, bo prawie 81 mln dolarw (5. miejsce wrd
darczycw)26.
Mimo wysokich kwot przekazywanych na rzecz pokojowej aktywnoci ONZ,
wci mona umniejsza nadzwyczajn rol Norwegii, ktra jako kraj o wyso-
kim dochodzie narodowym moe pozwoli sobie na pomoc pienin na sze-
rok skal i kupi reputacj hojnego darczycy. Niemniej jednak naley pa-
mita, e zaangaowanie w pokojowe wspistnienie nie ogranicza si jedynie
dotej kwestii, a co wicej, rwnie w gestii finansowania pokoju ibezpiecze-
stwa mona przypisa Norwegii miano moralnego przywdcy dzisiejszego wia-
ta. Pastwa same decyduj, czy wspomagaj dodatkowo i zupenie dobrowolnie
pewne programy, fundusze i operacje i jakie z nich wybieraj jako priorytetowe.
W przypadku Norwegii s to gwnie programy i fundusze ONZ (czyli orga-
nizacji o charakterze najbardziej uniwersalnym) i to szczeglnie te, ktre trafia-
j do osb pokrzywdzonych w wyniku konfliktw i kryzysw, a wic wida tu
szczegln konsekwencj w zaangaowaniu na rzecz midzynarodowego poko-
ju i bezpieczestwa (nie tylko w znaczeniu militarnym, ale te ywnociowym,
socjalnym itp.). Dziaania te w duej mierze przyczyniaj si do budowania re-
putacji Norwegii jako pastwa miujcego pokj na wiecie i do niego dcego.
Norwegia ma rwnie duy wkad personalny w pokojow aktywno Naro-
dw Zjednoczonych. Zgodnie z raportem ONZ z 31 lipca 2011 r., dotyczcym
prowadzonych przez organizacj misji, w operacjach brao udzia 34 Norwegw
(20 przedstawicieli si policyjnych i 14 ekspertw)27. Wyniki te s niskie28, po-
rwnujc je z liczbami odpowiednimi dla gwnych dostarczycieli personelu
umundurowanego w ONZ (Bangladesz 10 654 osoby, Pakistan 10 626,

25
UNRWA, http://www.unrwa.org/userfiles/file/financial_updates/2010/Top%2020%20Donors%20
to%20UNRWA%20in%202010%20-%20Overall%20Contributions.pdf [dostp 6.09.2011].
26
UNHCR, http://www.unhcr.org/pages/49c3646c26c.html [dostp 6.09.2011].
27
Mowa jedynie o tzw. personelu umundurowanym (onierze, policja, eksperci wojskowi). rdo
danych: http://www.un.org/en/peacekeeping/contributors/2011/jul11_3.pdf [dostp 6.09.2011].
28
W caej historii operacji pokojowych ONZ wzio w nich udzia ok. 50000 Norwegw (personel
umundurowany).
 99

Indie 8423, Nigeria 5632, Egipt 5450), ale naley zaznaczy, e wie si
to gwnie z tym, i Norwegia jest pastwem na terenie i w ssiedztwie ktrego
nie tocz si adnego rodzaju konflikty, a do gwnych dostarczycieli personelu
ONZ nale pastwa rozwijajce si, ktre same borykaj si z tego typu pro-
blemami i w zwizku z tym angauj w dziaania wasnych onierzy (gwnie),
policjantw czy ekspertw.
ONZ rekrutuje bowiem personel midzynarodowy i lokalny (ktry zdecy-
dowanie przewaa) do wszystkich swoich misji pokojowych. W grupie maych
pastw Norwegia ma zdecydowanie wikszy wkad personalny do operacji po-
kojowych ONZ ni m.in. Szwajcaria, Holandia czy Luksemburg. Warto przy
tym zaznaczy, e dla Norwegii charakterystyczne jest dostarczanie gwnie
personelu policyjnego i ekspertw, nie za onierzy, co jest wyrazem pacyfi-
stycznych tradycji tego kraju i silnego poparcia dla cywilnego aspektu zarzdza-
nia kryzysem. Zgodnie z danymi na 31 lipiec 2011 r. Norwegowie brali udzia
(personel policyjny i eksperci) w operacjach pokojowych w: Demokratycznej
Republice Konga, Afganistanie, Kosowie, Darfurze, Liberii, na Bliskim Wscho-
dzie i na Haiti29.
Norwegia moe take poszczyci si dodatkowym wkadem personalnym
w dziaalno pokojow ONZ w postaci licznych mediatorw i obserwatorw,
ktrzy penili swoj misj pod egid Narodw Zjednoczonych. Pierwszy sekre-
tarz generalny ONZ w historii by narodowoci norweskiej (Trygve Lie) i ju
on wrd licznych obowizkw peni rol mediatora. Liczni Norwegowie nale-
eli do aktywnych mediatorw podczas konfliktw midzynarodowych od po-
cztku lat 90. XX w. Mimo e dziaali przewanie w imieniu wasnych rzdw
(prowadzona bya przez Norwegi te tzw. dyplomacja drugiego toru, zuy-
ciem reprezentantw spoeczestwa obywatelskiego tego kraju, autorytetw
i osb prywatnych, czonkw organizacji pozarzdowych i innych instytucji
niezwizanych bezporednio z rzdem, m.in. Jana Egelanda czy Terje Rod Lar-
sena podczas konfliktu palestysko-izraelskiego, Pettera Skauena w Gwatemali,
Halvora Aschjema w Poudniowym Sudanie i innych), a nie ONZ jako caoci,
mieli ogromny wkad w pokojowe rozwizywanie sytuacji kryzysowych.
Norwegw moemy rwnie znale wrd osb na wysokich stanowiskach
w ONZ, odpowiedzialnych za kwestie pokoju i bezpieczestwa (w tym pomocy
humanitarnej). To m.in.: Thorvald Stoltenberg (Wysoki Komisarz ds.Uchod-
cw), Jan Egeland (Podkomisarz ds. Humanitarnych w OCHA), Kjell Magne
Bondevik (Specjalny Wysannik Sekretarza Generalnego ONZ ds. Rogu Afryki)
czy Terje Rd-Larsen (Specjalny Wysannik Sekretarza Generalnego ONZ ds.Bli-
skiego Wschodu). Take wrd obecnych Specjalnych Wysannikw Sekretarza
29
ONZ, http://www.un.org/en/peacekeeping/contributors/2011/jul11_3.pdf [dostp 8.09.2011].
100

Generalnego ONZ ds. rnych regionw wiata mona wymieni kilku Nor-
wegw, m.in. Hilde Johnsona w Poudniowym Sudanie czy Terje Roed-Larsena
na Bliskim Wschodzie30.
Tak liczna reprezentacja norweska w miejscach ogarnitych konfliktami
wzmacnia wizerunek Norwegii jako ordownika pokoju i bezpieczestwa (licz-
ne wystpienia, wzmianki w mediach itp.), a dodatkowo pozwala inkorporo-
wa norweskie podejcie do spraw midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa
dowiatowej agendy (w ten sposb realizuje si idea aktywnego multilatera-
lizmu). Niewtpliwie rwnie obecno tylu Norwegw wrd mediatorw
ONZ wynika w duej mierze z reputacji, jak w dziedzinie utrzymywania po-
koju i bezpieczestwa wypracowali oni sobie przez lata praktyki (wielokrot-
ny udzia w rnych misjach pokojowych, mediacjach, prowadzenie licznych
bada nad pokojem i bezpieczestwem w ramach dziaa rzdowych, nieza-
lenych instytucji badawczych, organizacji pozarzdowych itp.). Warto jedno-
czenie wspomnie o wielu norweskich obserwatorach zaangaowanych dotych-
czas w liczne misje obserwacyjne ONZ: m.in. UNTSO na Bliskim Wschodzie
(oprcz 12 obserwatorw Norwegiem by oddelegowany tam szef caej misji,
gen. Robert Mood), UNMOGIP i UNIPOM na pograniczu indyjsko-paki-
staskim, UNGOMAP w Afganistanie i Pakistanie, UNIIMOG w Iranie i Ira-
ku, UNIKOM w Iraku i Kuwejcie, UNAVEM I, II i III w Angoli, UNPRO-
FOR na Bakanach, UNOMIG w Gruzji, UNMIBH w Boni i Hercegowinie,
UNOMSIL w Sierra Leone i in.
Due zaangaowanie Norwegw w utrzymywanie pokoju przez ONZ zwi-
zane jest niewtpliwie z ich poszanowaniem dla samej organizacji, poparciem
dla instytucji prawa midzynarodowego i stanowi wyraz doktryny aktywnego
multilateralizmu31. Angauj si oni jednak rwnie w misje, podczas ktrych
wsppracuj z ONZ, ale prowadz je we wasnym imieniu, przede wszystkim
wiadczc dobre usugi i mediujc pomidzy zwanionymi stronami w wie-
lu konfliktach o charakterze midzynarodowym, regionalnym i wewntrznym
(m.in. wojny domowe).
Norwegowie od pocztku lat 90. wykorzystywali swoje peryferyjne (w sensie
geograficznym i politycznym) pooenie, dobr sytuacj ekonomiczn (moli-
wo finansowego wsparcia dla skonfliktowanych stron, wydatkw na dziaa-
nia pojednawcze, opacanie personelu itp.), due dowiadczenie w dziaaniach
narzecz pokoju (niski stopie konfliktw wewntrz wasnego pastwa, due
zaplecze badawcze w dziedzinie pokoju i bezpieczestwa na wiecie, wieloletnia

30
ONZ, http://www.un.org/en/peacekeeping/sites/srsg/table.htm [dostp 9.09.2011].
31
Personel ONZ wysyany w miejsca konfliktw opacany jest przez ich pastwa narodowe, a nie
organizacj, dlatego duy wkad osobowy w organizacj oznacza rwnie wysze koszty.
 101

praktyka za granic) i neutralne, solidarystyczne podejcie do ludnoci innych

krajw wiata (jako swoiste przeduenie wewntrznego stanu jednoci, ni-
skich dysproporcji spoecznych i wsparcia wasnych obywateli przez rzd), atak-
e brak historycznego obcienia kolonializmem i brak zasadniczych interesw
w odlegych regionach wiata, aby wyrobi sobie na wiecie opini uczciwego
porednika i by angaowanym podczas licznych konfliktw w roli mediatora.
Norweskie mediacje maj t cech szczegln, e aktywnie angauj wproces po-
kojowy nie tylko oficjalnych przedstawicieli pastwa i rzdu, ale rwnie repre-
zentantw spoeczestwa obywatelskiego, liczne autorytety, czonkw organiza-
cji pozarzdowych, a nawet Kocioa, czc w ten sposb oficjaln dyplomacj
ztzw. dyplomacj drugiego toru, co okrelone zostao przez Ann Kelleher i Ja-
mesa Larryego Taulbe dyplomacj 1,5 toru (1,5 track diplomacy)32.
Przynosi to duo lepsze rezultaty, poniewa nie ogranicza si jedynie dodzia-
a dyplomacji klasycznej, ale i dyplomacji publicznej, i angauje w proces
wiksz liczb uczestnikw, a co wicej, umoliwia wykorzystanie prywatnych
kanaw i znajomoci dla lepszego poznania sytuacji i sprawniejszej mediacji.
Tak form dyplomacji Norwegia przyja prowadzc wiele mediacji midzyna-
rodowych pomidzy skonfliktowanymi stronami, m.in. w konflikcie izraelsko-
palestyskim, w Gwatemali, Sudanie czy na Sri Lance.
Norweskie zaangaowanie w konflikt izraelsko-palestyski w duej mierze
oparte byo o aktywno Jana Egelanda, wiceministra polityki zagranicznej, kt-
ry dziki swym tajnym negocjacjom pomidzy Izraelem a Organizacj Wyzwo-
lenia Palestyny doprowadzi do spotkania stron w Oslo i podpisania tzw.Poro-
zumie z Oslo w 1993 r., na mocy ktrych obie strony uznaway si wzajemnie.
Niezwykle wana bya rwnie rola Terje Roda Larsena, badacza z norweskiej
fundacji FAFO, ktry dziki prywatnym kontaktom (jego ona, Mona Juul,
bya w tym czasie akredytowana na placwce dyplomatycznej wEgipcie, a on
sam mia bliskie zwizki z norweskim Ministerstwem Spraw Zagranicznych)
wspomg denia pokojowe oficjalnej dyplomacji i przyczyni si do podpi-
sania Porozumie z Oslo. Mimo pniejszego zerwania omawianych ustale
ipowrotu na drog konfliktu, sukces norweskiej mediacji wydaje si niezaprze-
czalny. Co wicej, norweskie zaangaowanie w pokj na tym obszarze wci jest
kontynuowane, m.in. przez wysokie kwoty pomocy rozwojowej dla Palestyny
czy aktywne wsparcie dla UNRWA.
Take norweska dziaalno mediacyjna w Gwatemali pokazuje ogromny
wkad sektora pozarzdowego i osobistych kontaktw jego reprezentantw, kt-
re pozwoliy na zainicjowanie negocjacji pomidzy rzdem Gwatemali i przy-

32
A. Kelleher, J. L. Taulbe, Bridging the Gap: Building Peace Norwegian Style, Peace & Change 2006,
vol. 31/4, s. 479505.
102

wdcami partyzantki URNG. Wrd osb osobicie zaangaowanych w pojed-

nanie stron byli: Peter Skeuen z Pomocy Kocioa Norweskiego (NCA) oraz
biskup Gunnar Staalsert i Paul Wee ze wiatowej Federacji Luteraskiej. Dzi-
ki nim i pomocy przedstawicieli rnych Kociow doszo do kilku konsultacji
ekumenicznych, ktre z kolei pozwoliy na wczenie si szerszego grona spo-
eczestwa w proces pokojowy. Rozmowy odbyway si w Oslo i w ich wyniku
doszo do podpisania Porozumienia z Oslo w 1990 r. Kolejne spotkania odbyy
si pod auspicjami ONZ i doprowadziy do podpisania jeszcze trzech porozu-
mie (w Oslo): dwch w 1994 r. i finalnego, koczcego ponad 36-letni woj-
n domow w Gwatemali, w 1996 r. Od tego czasu norweskie zaangaowanie
w tym kraju jest prowadzone przede wszystkim przez organizacje pozarzdowe
i skupia si gwnie na demokratyzacji tego obszaru, poprawie stanu praw czo-
wieka i partycypacji spoecznej i politycznej.
Podobnie due zaangaowanie i kooperacja norweskiego sektora rzdowe-
go i organizacji pozarzdowych miay miejsce w Poudniowym Sudanie, gdzie
norweska mediacja przyczynia si do poprawy sytuacji w konflikcie pomi-
dzy tamtejszym rzdem a Ludowym Ruchem Wyzwolenia Sudanu (SPLM).
Dwienorweskie organizacje: NCA (Pomoc Kocioa Norweskiego) i NPA (Po-
moc Norwegw33) dugi czas zaangaowane byy w budowanie zdolnoci tam-
tejszego spoeczestwa obywatelskiego i to one miay decydujcy wpyw na za-
interesowanie wiata dokadn sytuacj w tamtym rejonie.
Halvor Aschjem i Revered Erik Horjen (NCA) odegrali znaczc rol,
wpywajc na postaw mediatorw, rzdy Norwegii, USA i Wielkiej Bryta-
nii, bypodpisana zostaa tzw. Formua Pokojowa z Machatos w 2002 r., ktra
wymienia szariat jako podstaw prawa na muzumaskiej Pnocy za prawo
do samostanowienia na chrzecijaskim i animistycznym Poudniu. Potwier-
dzona zostaa rwnie opcja niepodlegoci dla Poudnia. Co wicej, Formua
stworzya te ramy dla przyszego porozumienia pokojowego (CPA), podpisa-
nego w 2005 r. i gwarantujcego sze lat autonomii Sudanowi Poudniowemu,
po ktrym to okresie miao doj do referendum w sprawie secesji od Sudanu
w 2011 r. Chopo skazaniu przez Midzynarodowy Trybuna Karny w 2009 r.
prezydenta Sudanu Al-Baszira wygnane zostay z kraju przebywajce tam orga-
nizacje, a referendum stwierdzajce ch secesji Poudnia od reszty kraju tylko
wzmogo starcia stron w poudniowej jego czci, ale wydaje si, e dziki mi-
dzynarodowej mediacji, z silnym udziaem strony norweskiej, zostay poczynio-
ne due kroki w drodze do niepodlegoci Poudniowego Sudanu i rozwizania

33
Nazwa polska jest literalnym tumaczeniem angielskiej nazwy Norwegian Peoples Aid i nie jest
powszechnie stosowana.
 103

bardzo napitej od lat sytuacji w regionie. Norwegia wci niezwykle hojnie

wspiera Sudan w postaci pomocy rozwojowej i humanitarnej.
Pomocy humanitarnej kraj ten od wielu lat udziela rwnie Sri Lance.
Konflikt pomidzy rzdem Sri Lanki, reprezentujcym wikszo syngalesk,
aTamilskimi Tygrysami z LTTE (Tygrysy Wyzwolenia Tamilskiego Ilamu), re-
prezentujcymi mniejszo tamilsk, trwa od 1983 r., kiedy to Tamilskie Tygry-
sy ogosiy dania niepodlegoci Ilamu, i zakoczy si w 2009 r. pokonaniem
LTTE przez stron rzdow. Niemniej jednak prby mediacji podejmowane
byy przez pastwa trzecie ju duo wczeniej. Pierwsza faza zewntrznych in-
terwencji zakoczya si niepowodzeniem zabiegw dyplomatycznych i mili-
tarnych Indii pod koniec lat 80. Druga faza, ktra nastpia pod koniec lat 90.,
bya okresem zaangaowania Norwegii w przywrcenie pokoju na Sri Lance.
Mediacje strony rzdowej (ogromna rola specjalnego doradcy MSZ Erika Sol-
heima), wspomaganej przez dziaaczy organizacji Red Barna (przede wszystkim
Jona Westborga, ktry pniej, w czasie procesu pokojowego w 2002 r. zosta
norweskim ambasadorem na Sri Lance), moliwe dziki dobremu kontaktowi
strony norweskiej z Tamilskimi Tygrysami, doprowadziy do podpisania poro-
zumienia o wstrzymaniu ognia, a Norwegia stana na czele misji monitorujcej
postanowienia. LTTE zmienio nieprzejednan pozycj i zgodzio si zawzi
dania do statusu autonomicznego w ramach jednego pastwa oraz zaprzesta
walk o pen niepodlego. Niestety, pokojowe denia stron nie trway dugo,
co zostao spotgowane katastrof tsunami w 2004 r. i zamachem na ministra
spraw zagranicznych Sri Lanki, dokonanym w 2005 r. przez Tamilw. Osta-
tecznie kryzys zosta zaegnany dopiero w 2009 r. zwycistwem strony rzdowej
(a nie w wyniku interwencji zewntrznej o charakterze pokojowym). Misja me-
diacyjna strony norweskiej nie udaa si wic ostatecznie, a Norwegii zarzucano
czsto zbyt mocne wspieranie Tamilw, co doprowadzio do ich wzmocnienia
ieskalacji konfliktu w pniejszych latach34.
Mimo tych krytycznych uwag norweskie zabiegi pokojowe zostay niewt-
pliwie zauwaone przez szerokie grupy spoeczne na wiecie, szczeglnie e po-
stpy mediacyjne byy gono relacjonowane przez midzynarodowe media.
Tak te byo w przypadku innych misji majcych na celu rozstrzygnicie sporu
midzy skonfliktowanymi stronami. Oprcz przytoczonych przykadw Nor-
wegia aktywnie uczestniczya w rozstrzyganiu sporw m.in. na Haiti, w Ko-
lumbii, Ugandzie, Somalii, na Filipinach (zostaa o to poproszona w 2001 r.35).
34
O krytyce zabiegw mediacyjnych Norwegii na wiecie zob.: A. Bonarage, Political Economy of NGO
Peacekeeping: The Norwegian Model, praca zaprezentowana na 52. Dorocznej Konwencji Stowarzyszenia
Studiw Midzynarodowych w Montrealu, Kanada 2011.
35
O interwencj norweskiego rzdu poprosi rwnie w 2008 r. lider rebeliantw z Demokratycznej
Republiki Konga, Laurent Nkunda.
104

Dlatego te wydaje si, e zaangaowanie w pokojowe rozstrzyganie konfliktw

w rnych czciach wiata jest procesem, ktry pozwala pastwom takim jak
Norwegia zdobywa uwag wiata i budowa pozytywny wizerunek uczciwych
porednikw i budowniczych midzynarodowego pokoju.
Wrd innych dziaa norweskiego rzdu, szczeglnie aktywnie podejmo-
wanych w ramach ONZ, nale: denie do skutecznej realizacji kontroli zbro-
je i rozbrojenia, do wspierania midzynarodowego prawa humanitarnego oraz
uczestniczenie w licznych interwencjach o charakterze humanitarnym, naci-
skanie na respektowanie praw czowieka w krajach rzdzonych niedemokra-
tycznie, czy walka ze zorganizowan przestpczoci. Rozbrojenie jest warto-
ci, ktra moe odnosi si do oglnej idei ograniczenia iloci broni na wiecie
wrd wszystkich pastw, co wie si z globaln wizj, zakadajc, e bez-
pieczniejszy wiat to wiat pozbawiony broni. Poza tym generalnym znacze-
niem rozbrojenie odnosi si rwnie do konkretnych dziaa majcych na celu
przywracanie bezpieczestwa i stabilizacji w rodowiskach powojennych i jest
elementem szerszej koncepcji DDR (disarmament, demobilization i reintegration,
czyli rozbrojenie, demobilizacja i reintegracja). W tym rozumieniu rozbrojenie
odnosi si do gromadzenia dokumentacji, kontroli i usuwania broni strzelec-
kiej i broni lekkiej, materiaw wybuchowych (w tym min przeciwpiechotnych
i innych uznanych za bro niehumanitarn), broni cikiej z rk byych onie-
rzy, a czsto te ludnoci cywilnej. Demobilizacja czy si z procesem pomo-
cy w przejciu byym walczcym w stan pokoju, a reintegracja prowadzi ma
doich agodnego powrotu i reintegracji ze spoeczestwem (praca, zrwnowa-
ony rozwj itp.).
Norwegia aktywnie uczestniczy w rozwijaniu obu koncepcji. Rozbrojenie
jako oglna idea, prowadzca do wiatowego pokoju i bezpieczestwa, jest dys-
kutowana i wprowadzana w ycie przede wszystkim w ramach ONZ, m.in. Ko-
mitetu ds. Rozbrojenia i Midzynarodowego Bezpieczestwa, Komisji ds.Roz-
brojenia, Konferencji Rozbrojeniowej.
Norwegia aktywnie uczestniczy w pracach tych cia i silnie angauje si rw-
nie w inicjowanie rnego rodzaju dziaa. Jest sygnatariuszem konwencji do-
tyczcych zakazu uycia wszystkich moliwych rodzajw broni:
Konwencji o zakazie prowadzenia bada, produkcji i gromadzenia zapasw
broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o zniszczeniu jej zapasw;
Konwencji o broni nieludzkiej;
Konwencji ozakazie prowadzenia bada, produkcji, skadowania iuycia
broni chemicznej oraz ozniszczeniu jej zapasw;
Traktatu ocakowitym zakazie prb z broni jdrow (nie wszed w ycie, po-
niewa wymaga ratyfikacji przez wszystkie 44 pastwa posiadajce bro atomow);
 105

Konwencji o zakazie uywania, magazynowania, produkcji i transferu

min przeciwpiechotnych i o ich zniszczeniu (podpisana w wyniku niezgo-
dy na ograniczenia zawarte w Konwencji o broni nieludzkiej z inicjatywy
grupy pastw pod przewodnictwem Norwegii i Kanady, ale nie ma charakte-
ru uniwersalnego, gdy nie zostaa dotychczas podpisana iratyfikowana m.in.
przezStany Zjednoczone, Chiny i Rosj);
Konwencji o zakazie produkcji, handlu i stosowania amunicji kasetowej
(zawarta podczas konferencji w Dublinie, ale jest wynikiem procesu z Oslo,
ktry obejmowa pastwa, organizacje pozarzdowe, Midzynarodowy Czer-
wony Krzy, ONZ, i doprowadzi do tego, e 107 pastw zgodzio si przyj
tekst nowej konwencji i tym samym zrealizowa swoje zobowizanie wyraone
w deklaracji z Oslo z 2007 r. o przyjciu w 2008 r. konwencji o zakazie uy-
cia broni kasetowej, ktra powoduje ogromne straty wrd ludnoci cywilnej.
Konwencja przyjta w Dublinie przedstawiona zostaa do podpisu pastwom
podczas konferencji odbywajcej si ponownie w Oslo. Mwi si, e by to naj-
waniejszy traktat humanitarny i rozbrojeniowy ostatniej dekady, ale fakt ten
podwaa nieprzystpienie do niego m.in. USA, Chin, Rosji, Izraela czy Indii).
Norwegia popara rwnie dokument polityczny Program dziaa na rzecz
zapobiegania, zwalczania i eliminacji nielegalnego handlu broni strzeleck
ilekk we wszystkich jego aspektach na konferencji ONZ pod tym samym ty-
tuem. Program ma ogromny wydwik humanitarny, poniewa w duej mierze
skupia si na kontroli i niszczeniu broni uywanej w sytuacjach konfliktowych
i postkonfliktowych. Bro rczna strzelecka i lekka s bowiem tanie, atwo do-
stpne, a do tego lekkie, a wic korzysta z nich mog nawet nieletni onierze,
ktrych wykorzystywanie w konfliktach jest jednym z najwikszych problemw
humanitarnych dzisiejszego wiata. Wane jest ponadto, e bro dostarczana
jest skonfliktowanym stronom gwnie w sposb nielegalny i z nielegalnych
rodkw jest take kupowana. Norwegowie respektuj rezolucj ONZ Przej-
rzysto w uzbrojeniach i przestrzegaj zasady niesprzedawania broni m.in.
niedemokratycznym przywdcom i nielegalnie walczcym grupom (mimo fak-
tu, e Norwegia jest duymi eksporterem broni). Duy wpyw na przyjcie pro-
gramu i zwrcenie uwagi wiata na problem broni strzeleckiej ibroni lekkiej
miaa norweska inicjatywa NISAT (Norwegian Initiative onSmall Arms Trans-
fers), ktra podjta zostaa przez kooperacj PRIO (OsloPeace Research Insti-
tute), Norweskiego Czerwonego Krzya, NCA (Norwegian Church Aid) i Mi-
nisterstwa Spraw Zagranicznych.
Rozbrojenie jest elementem szerszego dziaania o charakterze humanitar-
nym. Due znaczenie ma tu poparcie eliminacji uycia tzw. broni nieludzkiej,
czyli przede wszystkim min ldowych, amunicji kasetowej, broni strzeleckiej
106

iwykrelenie jej z wasnych zasobw broni. Wane jest rwnie monitorowanie

transferu broni i zakaz jej sprzedawania na obszary objte konfliktem czy nim
zagroone, a take sprzeciw wobec jej nielegalnego handlu. Ma to cisy zwizek
z ograniczeniem dostpu zorganizowanych grup przestpczych (w tym terrory-
stycznych) i reimw niedemokratycznych do broni oraz ograniczeniem zasigu
szczeglnie brutalnych konfliktw. Norwegia zmniejsza te dostp tego rodzaju
grup do rodkw finansowych, przede wszystkim tych pyncych w postaci Ofi-
cjalnej Pomocy Rozwojowej (ODA). Pomoc36 taka kierowana jest przez ten kraj
przede wszystkim do krajw, ktre d do budowy sprawnych struktur demo-
kratycznych, a nie tych do tych rzdzonych przez autorytarnych przywdcw
iopierajcych swoj wadz na polityce siy i ucisku wasnych obywateli.
Pomoc humanitarna tym rni si od ODA, e ma charakter ad hoc, jest
udzielana natychmiastowo, gwnie w wyniku proby wystosowanej przez rzd
pastwa objtego kryzysem (np. proba rzdu Etiopii o pomoc finansow wia-
ta w 2009 r.), czy na wniosek innych przedstawicieli spoecznoci midzynaro-
dowej. Trafia ona na tereny ogarnite nagym konfliktem bd klsk naturaln
(tsunami, trzsienie ziemi, wybuch wulkanu itp.) poprzez programy czy fundu-
sze ONZ, takie jak: UNDP, UNHCR, UNRWA, FAO, WFP, UNICEF iinne
organizacje, w tym pozarzdowe, o charakterze midzynarodowym (Midzyna-
rodowy Czerwony Krzy itp.) i lokalnym, a take w postaci bezporednich, bi-
lateralnych wypat dla rzdw terenw dotknitych kryzysem. Aktywny mul-
tilateralizm zakada prowadzenie dziaa przez Norwegw gwnie woparciu
o organizacje midzynarodowe (ONZ, jej programy i fundusze, a take r-
ne organizacje pozarzdowe), do ktrych trafiaj fundusze pynce z ich rz-
dw, iktre nastpnie dostarczaj t pomoc na teren kryzysu (w postaci lekw,
ywnoci, wody itp.). Norwegia naley do gwnych dostarczycieli pomo-
cy humanitarnej, co zostao potwierdzone w Indeksie Pomocy Humanitarnej
(TheHumanitarian Response Index, HRI). Zestawienie to przygotowuje co-
rocznie DARA (Development Assisatance Research Associates) i ma ono nacelu
popraw jakoci i skutecznoci pomocy humanitarnej.
W rankingu z 2010 r. znalazy si rzdy 23 pastw-darczycw, ktre udzie-
liy pomocy humanitarnej w 14 kryzysach (przeznaczono na nie 2/3 caej po-
mocy humanitarnej w tym roku), m.in. w Somalii, na Filipinach czy na Ha-
iti. Pod uwag wzito pi elementw: odpowiadanie na rzeczywiste potrzeby
ludzi dotknitych kryzysem, zapobieganie kryzysom, ich ograniczanie i odbu-
dowa obszarw po kryzysie, wsppraca z partnerami zajmujcymi si pomoc

36
Norwegia jako jedno z piciu pastw (obok Danii, Szwecji, Holandii i Luksemburga) OECD
przekroczya te wyznaczony w Milenijnych Celach Rozwoju prg pomocy w wysokoci 0,7% PNB,
przekazujc w 2009 r. na rzecz krajw rozwijajcych si a 1,06% PNB.
 107

humanitarna, ochrona i prawo midzynarodowe, uczenie si i odpowiedzial-

no. Indeks nie bierze wic pod uwag sum dostarczonej pomocy, ale jej ja-
ko i idce za ni motywy, co pozwala na gbsze zrozumienie fenomenu Nor-
wegii jako kraju bdcego swoistym humanitarnym mocarstwem37. Pokazuje
to, e mocarstwowo ta nie ogranicza si jedynie do finansowego aspektu
pomocy. Szczeglnie widoczny jest sukces Norwegii, gdy porwnamy j z in-
nym dawc przeznaczajcym ogromne sumy pienine na dziaania humanitar-
ne, USA, ktre zajo 22. z 23 miejsc ujtych w zestawieniu i uzyskao bardzo
niskie oceny w trzech ostatnich dziedzinach (wsparcie i wsppraca z organiza-
cjami humanitarnymi, respektowanie i promowanie prawa midzynarodowego
czy przejrzysto i odpowiedzialno dziaa). Wyniki uzyskane przez najlepsze
w tym zestawieniu pastwa znajduj si w Tabeli 3.
Tabela 3
Norwegia w Indeksie Pomocy Humanitarnej w 2010 r.

Kraj Wynik
Dania 6,87
Irlandia 6,54
Nowa Zelandia 6,50
Norwegia 6,42
Szwecja 6,32

rdo: opracowanie wasne na podstawie HRI 2010, DARA, http://daraint.org/wp-

content/uploads/2010/10/Folleto-HRI-2010-INGLES.pdf [dostp 10.09.2011].

Wysokie miejsce Norwegia zawdzicza przede wszystkim ocenie w katego-

rii ochrony ludnoci cywilnej, respektowania i promowania prawa midzyna-
rodowego, a take duej przejrzystoci i odpowiedzialnoci przy wiadczeniu
pomocy humanitarnej. Zarzuca si jej jednak czasem zaangaowanie w pomoc
obszarom kryzysowym, ktrymi rzd norweski zainteresowany jest w sposb
polityczny czy strategiczny (zainteresowanie pastwami majcymi zasoby ener-
getyczne). Mimo to Krlestwo Norwegii znalazo si w grupie piciu najlepiej
postrzeganych przez specjalistw dawcw pomocy humanitarnej i nadzwyczaj
dobrze wypado w kwestii wspierania i wsppracy z licznymi organizacjami
humanitarnymi (co wie si czciowo z faktem, e Norwegia przekazuje du
cz swojej pomocy przez midzynarodowe organizacje typu Midzynarodo-
wego Czerwonego Krzya, jak i organizacje lokalne, np. miejscowe struktury
Czerwonego Krzya; one za, bdc na miejscu zdarze, s lepiej przygotowa-

37
O Norwegii jako humanitarnym mocarstwie bliej W. Anio, Mocarstwo humanitarne? Norwegia
wobec nowych wyzwa spoecznych, Problemy Polityki Spoecznej. Studia i Dyskusje 2009, t. 2.
108

ne, by skutecznie dostarcza odpowiednie rodki potrzebujcym). Ma to zasad-

niczy wpyw na midzynarodow reputacj Norwegii, poniewa to organizacje
humanitarne i jej pracownicy maj bezporedni kontakt z zagroonymi lud-
mi i to oni dokonuj ewaluacji dziaa, by pniej przekaza wnioski innym
czonkom spoeczestwa obywatelskiego. Autorytet specjalistw z organizacji
humanitarnych uznawany jest na caym wiecie, a ich opinie uchodz za neu-
tralne iapolityczne.
Dostarczanie pomocy humanitarnej do dotknitych kryzysami krajw i re-
gionw wiata niesie za sob ingerencj w sprawy wewntrzne i niebezpiecze-
stwo naruszenia suwerennoci danego pastwa38. Najwikszych kontrowersji
dostarcza kwestia interwencji humanitarnej o charakterze militarnym, ktra
zakada wkroczenie oddziaw pastw obcych na teren objty kryzysem mimo
braku proby ze strony danego rzdu, a nawet zdecydowanie wbrew jego woli.
Wedug Seana D. Murphyego interwencja humanitarna to groba lub uycie
siy przez pastwo, grup pastw, organizacj midzynarodow przeciwko in-
nemu pastwu gwnie w celu ochrony jego obywateli przed masowymi naru-
szeniami uznanych midzynarodowo praw czowieka39.
Rzd Norwegii jest zwolennikiem koncepcji moliwoci podjcia takich dzia-
a, ktre jednak powinny zosta ograniczone jedynie do sytuacji, gdy mamy
do czynienia ze szczeglnie brutalnymi konfliktami, naraajcymi ycie ludzi
idrastycznie ograniczajcymi ich podstawowe prawa. Podejcie takie wie si
z przewiadczeniem, e kade pastwo ma obowizek chroni swoich obywa-
teli, a jeeli nie jest w stanie bd nie chce tego uczyni, zaangaowa si ww-
czas powinna spoeczno midzynarodowa, odpowiedzialna za bezpieczestwo
ogu ludzkoci na wiecie. To za odnosi si do idei bezpieczestwa ludzkiego,
ktre stanowi nowy wymiar i nowe podejcie do zagadnienia bezpieczestwa,
gdzie podmiotami bezpieczestwa nie s ju cae pastwa, ale jednostki ludz-
kie, bez wzgldu na to, gdzie yj (spoeczno midzynarodowa)40. Bezpie-
czestwo ludnoci wiata budowane jest za pomoc efektywnego i aktywnego
multilateralizmu. Przykadem interwencji humanitarnej (autoryzowanej przez
ONZ) zawierajcej dziaania militarne, w ktr zaangaowaa si Norwegia,
jest ta z 2011 r. przeprowadzona w Libii. Norwegia zostaa czonkiem pierw-
szej koalicji, ktra zaja si egzekwowaniem zakazu lotw nad Libi (libijskie

38
O interwencjach humanitarnych zob. A. Krawczyk, Midzynarodowa praktyka interwencji humanitarnej
jako operacji podejmowanej w obronie praw czowieka [w:] Wybrane aktualne problemy midzynarodowego
prawa humanitarnego, red. M. Lubiszewski, T. Jasudowicz, R. Fordoski, Olsztyn 2005, s. 82.
39
Portal Spraw Zagranicznych, http://www.psz.pl/tekst-13776/Anna-Jorasz-Interwencja-humani
tarna-pomocna-dlon-Zachodu [dostp 11.09.2011].
40
Na temat bezpieczestwa ludzkiego zob. S. Werthes, T. Debiel, Human Security on Foreign Policy
Agendas: Introduction to Changes, Concepts and Cases, INEF Report 80/2006, s. 720.
 109

samoloty bombardoway kraj, co spowodowao mier wielu cywilw i sprawi-

o, e konflikt sta si niesychanie brutalny i niehumanitarny). Kwestia inter-
wencji humanitarnej o charakterze militarnym jest niezwykle kontrowersyjna,
a niektrzy autorzy wyczuwaj swoisty oksymoron w stwierdzeniu interwen-
cja humanitarna, poniewa interwencja moe by zbrojna, a nie humanitarna,
za humanitarna moe by pomoc, a nie interwencja41, natomiast sama inter-
wencja moe prowadzi do narusze prawa i potgowania niehumanitarnych
dziaa. Dlatego te wydaje si, e interwencja humanitarna jest ostatecznoci,
a dziaania humanitarne powinny bardziej ogranicza si do aspektu cywilnego
(pomoc w postaci dostarczanych rodkw finansowych, lekw, ywnoci, wody itp.)
ni militarnego. Tak te wydaje si by w przypadku Krlestwa Norwegii, kt-
rego pomoc humanitarna naley do najhojniejszych, a do tego ma wysok ja-
ko i jest skuteczna.
Do innych elementw wizerunku Norwegii jako kraju szczeglnie zaanga-
owanego w zapewnienie pokoju i bezpieczestwa na wiecie nale fakt przy-
znawania Pokojowej Nagrody Nobla (sam Nobel zdecydowa, e w tej jednej
dziedzinie to nie Szwecja, ale Norwegia bdzie gospodarzem, co czyni z niej
swoistego eksperta w dziedzinie pokoju i co roku zwraca uwag wiata na Oslo,
gdzie te najbardziej prestiowe nagrody za dziaania pokojowe s wrczane)
czy ogromna liczba uznanych norweskich orodkw badawczych i organiza-
cji pozarzdowych zajmujcych si sprawami pokoju i bezpieczestwa (PRIO,
NUPI, FAFO, CMI, NPC, CCM, ktre bardzo blisko wsppracuj z norwe-
skim Ministerstwem Spraw Zagranicznych i wpywaj na ustalanie agendy rz-
dowej oraz podejmowane przez rzdy dziaania, a poza tym publikuj liczne ba-
dania i raporty dotyczce pokoju i bezpieczestwa wiata.
Norweska dyplomacja niszowa przykad szerszego
trendu midzynarodowego?

Prowadzenie przez Norwegi polityki midzynarodowej cile skoncentro-

wanej na dziaalnoci pokojowej stanowi przykad dyplomacji niszowej. Dzi-
ki akumulacji zasobw na konkretnym obszarze aktywnoci zagranicznej mae
pastwo, jakim jest Krlestwo Norwegii, zdobywa uznanie midzynarodowe,
ksztatuje reputacj eksperta, co w rezultacie prowadzi do bardzo pozytywnego
wizerunki kraju na arenie midzynarodowej, a to z kolei zwiksza midzynaro-
dow rol, jaka przypisywana jest norweskiemu rzdowi (zdecydowanie wysza,
ni wynikaoby to z zasobw norweskiej hard power). wiadczy o tym niezwy-
kle korzystny odbir kraju wrd przedstawicieli spoecznoci midzynarodo-
wej, mierzony rezultatami zestawienia Nation Brands Index, jak rwnie przy-
41
J. Zajado, Legalno i legitymizacja humanitarnej interwencji, Pastwo i Prawo 2004, nr 1.
110

kadami z biecych sytuacji midzynarodowych (proby o mediacj wysyane

pod adresem Norwegii, powierzanie Norwegom istotnych funkcji w organiza-
cjach i agendach systemu Narodw Zjednoczonych, wnioski o ekspertyzy kie-
rowane do norweskich instytucji rzdowych i pozarzdowych itp.).
Osignicie tak pozytywnych reakcji na komunikowan przez rzd Norwe-
gii dyplomacj niszow moliwe jest w duej mierze dziki integracji szerokiej
platformy podmiotw publicznych i prywatnych (organizacje pozarzdowe,
osoby prywatne) wok idei zbienych z norwesk tosamoci, przejawiaj-
cych si w promowanych wewntrz kraju wartociach i praktykach (tradycje
luteraskie, idee misyjne, brak kolonialnej przeszoci, wysoki stopie solida-
ryzmu spoecznego i egalitaryzmu we wasnym systemie spoecznym, wysoki
poziom spoecznej odpowiedzialnoci i zaufania dzielony przez spoeczestwo
obywatelskie i decydentw politycznych), a nastpnie ich przeniesienia na po-
ziom midzynarodowy. Utosamianie si podmiotw wewntrznych z prowa-
dzon polityk midzynarodow wzmacnia si przekazu i stanowi o jej wiary-
godnoci w oczach podmiotw zagranicznych. W ten sposb autowizerunek
Norwegii przekada si na jej wizerunek zewntrzny. W zwizku z zaoeniem,
e stosunki midzynarodowe s konstruowane spoecznie rola midzynarodowa
Norwegii wzrasta, poniewa tak intersubiektywnie uznali czonkowie spoecz-
noci midzynarodowej.
Wydaje si, e droga obrana przez Krlestwo Norwegii, a wic specjaliza-
cja w pewnym obszarze aktywnoci midzynarodowej (dyplomacja niszowa),
moe stanowi dobry przykad dla innych maych i rednich pastw na to,
jak porusza si we wspczesnych stosunkach midzynarodowych, by zyski-
wa uwag i poparcie wiata, a wreszcie uwodzi inne podmioty i przeko-
nywa je wten sposb do swoich racji i interesw. Stosunki midzynarodowe
wniedugim czasie moe charakteryzowa wysoki stopie specjalizacji, dzi do-
strzegalny wwiecie prywatnych przedsibiorstw i korporacji. Denie do osi-
gniecia przewagi komparatywnej w wybranej dziedzinie, obecnie towarzyszce
firmom, ju wkrtce moe sta si domen wspczesnych pastw i ich rzdw.
A moe ju tak jest, a Norwegia jest jedynie modelowym przykadem obowizu-
jcego trendu?
Ewa Litke

Doktryna niezaangaowania Finlandii

wzorzec do naladowania
czy wspczesna utopia?

Wstp

Po zakoczeniu zimnej wojny warunki polityczne na arenie midzynaro-

dowej ulegy istotnej przemianie. Wraz z upadkiem Zwizku Radzieckiego
(ZSRR) sytuacja wielu pastw, zwaszcza tych pooonych w pobliu jego gra-
nic, bya bardzo skomplikowana i niejednokrotnie wymagaa od ich wadz de-
koceptualizacji dotychczasowych zasad polityki zagranicznej i bezpieczestwa.
Jednym z takich podmiotw bya Finlandia, ktra od uzyskania niepodlegoci
w 1917 r., dzieli ze swoim wschodnim ssiadem ponad 1000 km granicy, ajego
wpyw na zasady prowadzenia fiskiej strategii midzynarodowej jest kluczowy.
Finowie od niemal stu lat d do wykreowania doktryny polityki zagranicz-
nej i bezpieczestwa, ktra w obliczu ich trudnego pooenia geopolitycznego
bdzie w stanie zagwarantowa im pokj. Denia te kilkukrotnie doprowadzi-
y do konfliktw, take zbrojnych, ale ostatecznie pozwoliy na uksztatowanie
si koncepcji, ktra w zmodyfikowanej formie obowizuje do dzi i pozwala
naoptymalne realizowanie fiskich interesw narodowych. Neutralno, zast-
piona wspczenie przez bezaliansowo, okrelan take przez niektrych badaczy
niezaangaowaniem1, staa si podstaw strategii midzynarodowej Finlandii i jed-
nym z waniejszych elementw wpywajcych na jej aktywno midzynarodow.
Celem niniejszego artykuu jest analiza pojcia niezaangaowania we wsp-
czesnych stosunkach midzynarodowych na przykadzie fiskiej doktryny po-
lityki zagranicznej i bezpieczestwa. Autorka pragnie wskaza uwarunkowania,
dla ktrych Finowie zdecydowali si na przyjcie takiej strategii, a take rozwa-
y zasadno jej obowizywania w dzisiejszym wiecie, w ktrym rola afiliacji
politycznych jest coraz bardziej znaczca.
1
Zob. K. Dopia-Borysiak, Pastwa nordyckie a Unia Europejska, Warszawa 2007.
112

Pojcie neutralnoci w stosunkach midzynarodowych

Pojcie neutralnoci wywodzi si od aciskiego sowa neuter aden

z dwch, obojtny. Uznaje si, e neutralno jest nierozerwalnie zwizana
z wojn i najprawdopodobniej rwnie jak ona stara2. Koncepcja ta jest naj-
prawdopodobniej obecna w sferze politycznej od czasw staroytnych, kiedy to
po raz pierwszy zostay udokumentowane jej przejawy. Od tego czasu jednak
pojcie neutralnoci ewoluowao w znacznym stopniu, za rde jego obecne-
go rozumienia za D. Popawskim naley doszukiwa si w okresie kszta-
towania si porzdku westfalskiego. Wwczas to suwerennym pastwom przy-
znano moliwo wykorzystywania wojny jako instrumentu dla rozwizywania
konfliktw isporw, jak rwnie prawo do pozostawania poza nimi3. Obecny
ksztat przyja ona na mocy drugiej konferencji pokojowej w Hadze z1907 r.,
zawierajcej przepis mwicy, e jeeli w przypadku wybuchu konfliktu midzy-
narodowego dane pastwo chce pozosta poza zasigiem wojny, musi ogosi
specjaln lub ogln deklaracj neutralnoci. Istnieje jednak moliwo zmiany
tej decyzji, jeeli odbywa si to zgodnie z zasadami prawa midzynarodowego4.
Obecnie neutralno uznaje si za specyficzny sposb prowadzenia polity-
ki na arenie midzynarodowej, polegajcy na nieangaowaniu si w konflikty
ipowstrzymywaniu si od uczestnictwa w sojuszach militarnych, wywodzcy
si bezporednio z zasady suwerennoci pastwa, ktre ma prawo do realiza-
cji wasnej polityki w dowolny sposb5. Wraz ze zmian uwarunkowa geopo-
litycznych po zimnej wojnie koncepcja ta utracia swj dominujcy militarny
wymiar, zastpiony wymiarem politycznym.
W klasycznym ujciu mamy do czynienia z podziaem na dwa rodzaje neu-
tralnoci. Pierwsza z nich, zwana wojenn, okrela zachowanie pastw na are-
nie midzynarodowej w czasie konkretnej wojny oraz przestaje obowizywa
wraz z jej zakoczeniem. Neutralno wieczysta, zwana rwnie trwa czy sta-
, oprcz czasw konfliktu, odnosi si take do okresu pokoju. Dane pa-
stwo, decydujc si na tak form neutralnoci, ustanawia j na mocy umo-
wy midzynarodowej lub aktu wewntrznego, ktry wymaga jednak uznania
midzynarodowego i umocowania w prawie. Warto w tym miejscu zaznaczy,
ew zwizku ze zmiennymi czynnikami wpywajcymi na doktryny neutralno-
ci obowizujce w rnych pastwach, ich ksztat w kadym z tych krajw jest
2
J. L. Kurz, Krieghtsrecht und Neutralittsrecht, Wien 1939, cyt. za D. Popawski, Szwajcarska polityka
bezpieczestwa, Warszawa 2007, s. 12.
3
D. Popawski, op. cit., s. 28.
4
M. af Malborg, Neutrality and State-Building in Sweden, New York 2001, s. 14.
5
J. F. Gribinski, Autriche, Finlande et Sude: Trois tats neutres dans lUnion europenne, Revue
dIntegration Europenne 1996, vol. 19, no. 2/3, s. 198200.
 113

odmienny. Dla penego zrozumienia charakteru danej doktryny niezbdna jest

wnikliwa analiza poszczeglnych uwarunkowa, m.in. o charakterze historycz-
nym czy geopolitycznym, charakterystycznych dla konkretnego pastwa.
P. Andrzejewski wskazuje take na trzeci form neutralnoci, nawizujc
do pastw dobrowolnie decydujcych si na przestrzeganie regu staej neu-
tralnoci, okrelanej mianem neutralizmu lub polityki neutralnoci6. Badacz
zaznacza, e istota omawianej koncepcji sprowadza si do polityki nieprzyst-
powania do blokw militarnych i rozwijania wsppracy z wszystkimi krajami,
niezalenie od ustroju politycznego, na zasadach pokojowego wspistnienia7.
Pastwo decydujce si na tak strategi polityczn, musi wyda jednostron-
n deklaracj o jej przyjciu, co w przyszoci skutkuje prowadzeniem przez
nie okrelonej praktyki midzynarodowej; potencjalne zrzeczenie si jej nie
przyniosoby jednak konsekwencji o charakterze midzynarodowym. Jednym
zpastw, ktre zdecydowao si na oparcie swojej polityki zagranicznej o po-
wysz zasad, bya Finlandia, ktrej politycy, na skutek specyficznych uwarun-
kowa historycznych i geopolitycznych, byli zmuszeni do poszukiwania alter-
natywnej metody zagwarantowania bezpieczestwa swojego kraju.
Fiska doktryna neutralizmu

U podstaw obecnej doktryny polityki zagranicznej i bezpieczestwa Fin-

landii ley obowizujca w tym kraju od koca lat 40. XX w. doktryna neu-
tralizmu. Jej twrcy, prezydenci Juho Paasikivi i Urho Kekkonen, zgodnie
zobowizujcym wwczas Aktem o formie rzdu, penicym funkcj ustawy
zasadniczej, byli gwnymi autorami kierunkw polityki zagranicznej tego kra-
ju. W trakcie trwania ich kadencji (19461981) fiska doktryna w peni si
uksztatowaa i nabraa swoich najbardziej charakterystycznych cech, z ktrych
znana jest do dzisiaj.
Aby w peni poj motywy kierujce Finami przy podejmowaniu decy-
zji ojej przyjciu, konieczne jest odwoanie si do czynnikw historycznych.
Juod czasw redniowiecznych Finlandia pozostawaa pod wpywami dwch
potnych mocarstw Szwecji i Rosji. Oba te pastwa, chcc cigle poszerza
swoje wpywy, toczyy walki o podporzdkowanie sobie wspczesnych finskich
ziem. Do pocztku XVIII w. Finlandia znajdowaa si we wadaniu szwedzkim.
Od 1809 r., na mocy ukadu pokojowego podpisanego w miecie Hamina, staa
si czci Imperium Rosyjskiego, tworzc Wielkie Ksistwo Finlandii. Odtego
czasu a do 1917 r. funkcjonowao ono pod rzdami cesarza rosyjskiego, roz-
wijajc si jednak na mocy przyznanej mu autonomii. Przeom XIXiXXw.
6
P. Andrzejewski, Neutralno w polityce zagranicznej Finlandii i Szwecji, Pozna 1988, s. 55.
7
Ibidem, s. 25.
114

to okres intensyfikacji polityki rusyfikacyjnej wzgldem Finw, ktrzy jednak

biernie przeciwstawiali si prbom ostatecznego podporzdkowania i kontynu-
owali dziaania majce na celu rozwj ich kultury narodowej.
Wybuch rewolucji padziernikowej w 1917 r., wraz z rozbudzonymi de-
niami narodowociowymi, doprowadzi ostatecznie do ogoszenia niepodlego-
ci Finlandii 6 grudnia 1917 r. Wpywy wschodniego ssiada byy jednak przez
wiele lat bardzo widoczne, czego efektem bya m.in. krwawa wojna domowa,
ktra wybucha w Finlandii w styczniu 1918 r. Wkrtce Finom udao si zae-
gna konflikt, jednak niepokoje byy widoczne wrd spoeczestwa przez wiele
lat. Lata 40. s jednym z najtrudniejszych okresw w dziejach Finlandii, w ich
trakcie doszo bowiem do dwch zbrojnych konfliktw ze Zwizkiem Radziec-
kim, wynikajcych z ekspansywnej polityki wschodniego ssiada, jak rwnie
znieustpliwoci strony fiskiej. Na skutek wojen, tzw. zimowej (19391940)
ikontynuacyjnej (19411944), Finlandia utracia okoo 1/10 dotychczasowego
terytorium, zostaa zmuszona do wydzierawienia kolejnej czci swojej ziemi
ZSRR oraz do zapacenia Sowietom wysokich reparacji wojennych. Jak zazna-
czy w jednej ze swoich ksiek wybitny fiski dyplomata Max Jakobson, kie-
dy walki ustay, Finlandia bya krajem okaleczonym i wykoczonym. Tymnie-
mniej przetrwaa8.
Po zakoczeniu konfliktw ze wschodnim ssiadem Finowie zdecydowali
si na dekonceptualizacj zasad prowadzenia przez nich polityki zagranicznej.
Wybrany w 1946 r. na stanowisko gowy pastwa przedstawiciel Partii Kon-
serwatywnej, Juho Paasikivi, stworzy filary polityki neutralizmu. Zapropono-
wa prowadzenie takiej strategii midzynarodowej, ktra pozwoliaby Finom
utrzymywa dobre stosunki z wszystkimi pastwami, pozostajc jednoczenie
poza sojuszami ideologicznymi i politycznymi. Decyzja ta nie dziwi ze wzgldu
na fakt, e tradycje neutralnoci s w Skandynawii obecne od wiekw i ciesz
si tam niezwyk popularnoci. Finlandia ju w okresie dwudziestolecia mi-
dzywojennego staraa si prowadzi neutraln polityk, lecz ze wzgldu nanie-
stabiln sytuacj wewntrzn nie udao si wcieli jej w ycie. W kontekcie
stosunkw z ZSRR Paasikivi zaproponowa odwrt od dotychczasowej nieprzy-
chylnej wobec niego taktyki, tumaczc wczeniejsze, ekspansywne posunicia
Sowietw chci zabezpieczenia przez nich strategicznej pnocno-zachodniej
granicy kraju oraz obwodu leningradzkiego, kluczowego ze wzgldu na dostp
do Morza Batyckiego. U podstaw relacji majcych od tego czasu czy ZSRR
i Finlandi lea Ukad o Przyjani, Wsppracy i Wzajemnej Pomocy, podpisa-
ny w kwietniu 1948 r., zawierajcy zapis o potencjalnej wsppracy militarnej
midzy krajami oraz potwierdzajcy fisk polityk neutralnoci.
8
M. Jakobson, Finland. A Lone Wolf, Helsinki 2006, s. 42.
 115

Kontynuatorem myli prezydenta Paasikiviego by jego nastpca, przedsta-

wiciel Partii Agrarnej, Urho Kekkonen, penicy stanowisko gowy pastwa
przez niemal trzy dekady (19561981). Doktryna uksztatowana przez obu wy-
mienionych politykw okrelana jest czsto mianem linii Paasikivi-Kekkonen.
Jej podstawowym zaoeniem bya realizacja strategii neutralizmu, ktry
oznacza dobrowolne przestrzeganie regu staej neutralnoci, niepolegajcej
jednak na przyjmowaniu jakichkolwiek aktw nadajcych jej prawny charakter.
Zdaniem Finw, taktyka ta bya wwczas najskuteczniejsz metod zagwaran-
towania im bezpieczestwa, biorc pod uwag ssiedztwo Sowietw. Polityka
owa przejawiaa si rwnie w nieuczestniczeniu przez Finw w paktach mili-
tarnych i polityczno-ideologicznych, takich jak np. NATO. Elementy te mia-
y na celu umoliwienie pozostawania w przyjaznych stosunkach ze wszystkimi
pastwami, bez wzgldu na poparcie udzielone ktrejkolwiek ze stron zimno-
wojennego konfliktu. Co wicej, Finowie prowadzili polityk, ktra przyczy-
niaa si do rozadowania napicia midzy przeciwstawnymi blokami pastw.
Przykadem na to jest m.in. zaangaowanie w proces tworzenia Konferencji
Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (KBWE) oraz samo podpisanie Aktu
Kocowego KBWE w Helsinkach w 1975 r. Cay proces negocjacyjny, prowa-
dzcy do podpisania Aktu, znaczco przyczyni si do poprawy sytuacji midzy-
narodowej i wpyn pozytywnie na sposb postrzegania Finlandii na wiecie.
Nie mniej istotnym elementem omawianej strategii byy specjalne stosun-
ki tego kraju ze Zwizkiem Radzieckim. Po podpisaniu wspomnianego wy-
ej Ukadu o Przyjani, Wsppracy i Wzajemnej Pomocy w 1948 r. wadze
fiskie dyy do prowadzenia takiej polityki zewntrznej i wewntrznej, kt-
ra nie mogaby zagrozi dobrym stosunkom ze wschodnim ssiadem. Starania
te doprowadziy nie tylko do uksztatowania si specyficznego modelu relacji,
uznajcych ingerowanie Sowietw w polityczne decyzje zapadajce w Finlan-
dii, alerwnie do takiego dobierania celw strategicznych przez Finw, kt-
re nie byyby przeciwstawne wobec zaoe polityki sowieckiej. Przykadem
omawianego zjawiska byo m.in. utrzymywanie poprawnych, cho jednocze-
nie dosy oschych stosunkw z NATO, przez ZSRR traktowane jako wro-
ga organizacja9. W ramach polityki wewntrznej Finowie uznawali wieloletnie
funkcjonowanie Demokratycznego Zwizku Ludu Fiskiego (SKDL), bdce-
go byym ugrupowaniem komunistycznym, ktrego czonkowie nadal prezen-
towali pogldy odpowiadajce priorytetom Sowietw. Co wicej, w przestrze-
ni publicznej funkcjonowaa nieoficjalna cenzura, uniemoliwiajca poruszanie
tematw kontrowersyjnych, mogcych w jakikolwiek sposb potencjalne za-
9
Post-Neutral or Pre-Allied? Finnish and Swedish Policies on the EU and NATO as Security Organizations,
(red.) T. Vaahtoranta, T. Forsberg, UUPI Working Papers 29 (2000), s. 11.
116

grozi poprawnym stosunkom z ZSRR. W literaturze przedmiotu dla okre-

lenia wyej opisanej strategii czsto stosuje si pojcie finlandyzacji. Ma ono
jednak pejoratywne znaczenie, nawizujce do podporzdkowania Moskwie.
Jeden zfiskich badaczy, S. Jutila, ktry analizie tego pojcia powici mono-
grafi Finlandization for Finland and the World, okrela je jako sytuacj, w kt-
rej wiksze, silniejsze pastwo (Zwizek Sowiecki) ma zdolno do wywierania
presji namniejszy kraj (Finlandia) w celu zapewnienia, e w mniejszy post-
puje wzgodzie z jego interesami10.
Opis powyszych praktyk stawia pod znakiem zapytania pen suwerenno
Finlandii w okresie obowizywania doktryny neutralizmu. Jej wadze, prowa-
dzc strategi ustpstw wobec ZSRR, zacieniay jednak wspprac z blokiem
pastw kapitalistycznych, nawizujc relacje z coraz wiksz liczb zachodnich
organizacji midzynarodowych. Od lat 50. Finowie wstpili m.in. do ONZ,
Rady Nordyckiej, czy te nawizay cis wspprac z EFTA i Wsplnot Eu-
ropejsk. Fisk doktryn mona zatem uzna za skuteczn w kontekcie utrzy-
mania przez Finw niepodlegoci, cho nie uchronili si oni przed sowieckimi
interwencjami w swoje sprawy wewntrzne. Do pewnego stopnia akceptowali
w model prowadzenia polityki, pod warunkiem nienaruszalnoci wasnej kul-
tury narodowej11.
Przeom lat 80. i 90. to pocztek intensywnych przemian na arenie midzy-
narodowej, wynikajcych gwnie z sytuacji w ZSRR. Jego rozpad, i wpyw
tego wydarzenia na stosunki midzynarodowe, by szczeglnie widoczny
wrdpastw, ktre czyy z Moskw specjalne stosunki. Dotyczyo to take
Finlandii, ktrej doktryna neutralizmu wraz z upadkiem ZSRR stracia jeden
zpodstawowych filarw swego obowizywania.
Proces ksztatowania si fiskiego niezaangaowania

Po upadku Zwizku Radzieckiego i powstaniu Federacji Rosyjskiej Finowie

zdecydowali si na jak najszybsze uregulowanie stosunkw ze wschodnim s-
siadem. W dniu 20 stycznia 1992 r. podpisano nowy ukad regulujcy relacje
fisko-rosyjskie w oparciu o powszechnie obwizujce zasady prawa midzy-
narodowego. Od tego momentu Ukad o Przyjani, Wsppracy i Wzajemnej
Pomocy z 1948 r. formalnie przesta obowizywa, dziki czemu Finlandia od-
zyskaa cakowit suwerenno. Finowie, wobec odmiany ich strategicznej sy-
tuacji, rozpoczli wwczas prby poszukiwania nowych sposobw zagwaran-
towania sobie bezpieczestwa, stojc jednak na stanowisku, e bdzie to miao
miejsce w oparciu o zasady neutralizmu.
10
S. Jutila, Finlandization for Finland and the World, Indiana 1983, s. 20.
11
Post-Neutral or Pre-Allied.., s. 10.
 117

Rozpoczcie procesu akcesyjnego do Wsplnoty Europejskiej (WE) przez

Szwecj w 1991 r., z ktrym to krajem Finowie wspierali si w prowadzeniu
polityki neutralnoci przez cay okres drugiej poowy XX w., byo jednym
zwaniejszych czynnikw wpywajcych na wstpienie przez Finlandi nadro-
g integracji. Istotne byy te wzgldy ekonomiczne i kopoty wynikajce
zograniczenia wymiany handlowej ze wschodnim ssiadem, bdcym jednym
z waniejszych partnerw gospodarczych Finlandii. Jak zauway byy fiski
prezydent Mauno Koivisto, najsilniejszym bodcem, dla ktrego (...) dono
do czonkostwa we Wsplnocie Europejskiej, bya polityka bezpieczestwa.
Powody ekonomiczne zajmoway drugie miejsce12.
Wniosek aplikacyjny zosta oficjalnie zoony w marcu 1992 r., jednocze-
nie zaczto jednak debatowa nad moliwoci poczenia ze sob jakiejkol-
wiek formy neutralnoci oraz integracji, zwaszcza w wymiarze militarnym igo-
spodarczym, co proponowaa WE. Do koca lat 80. zakadano, e poczenie
tych dwch elementw jest niemoliwe, jednak zmiany, ktre zaszy wwczas
na arenie midzynarodowej, wymusiy redefinicj pojcia naturalnoci i odrzu-
cenie zasad tzw. neutralnoci gospodarczej, bdcej nierozczn czci oglnej
koncepcji. Dziki tej zmianie pastwa neutralne mogy si integrowa, lecz, co
wane, doktryna neutralnoci zostaa sprowadzona wwczas gwnie do wy-
miaru wojskowego13. Innym problemem, ktry naleao wwczas rozwiza,
by konflikt midzy omawian doktryn a zaangaowaniem humanitarnym,
rozumianym w kontekcie bezpieczestwa zbiorowego. Wobec nowych za-
groe dlatej sfery niezbdna bya dekonceptualizacja idei neutralnoci, kt-
ra uwzgldniaaby wszystkie powysze elementy. Przyjto wwczas odmienne
rozumienie pojcia konfliktu, traktowanego jako wojna w klasycznym ujciu,
bez udziau ONZ, lub jako konflikt w ujciu Karty Narodw Zjednoczonych.
Wdrugim z powyszych przypadkw take pastwa neutralne mogy si an-
gaowa wpomoc humanitarn14. Inny aspekt, do ktrego nawizywaa nowa
koncepcja neutralnoci, nosi charakter militarny. Zakada wsparcie dla roz-
woju Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa (WPZiB), przy jedno-
czesnej niechci wobec rozbudowy funkcji wojskowych WE. W praktyce ozna-
czao to poparcie dla zarzdzania antykryzysowego i jego brak dla koncepcji
wsplnej obrony, na wzr NATO.
Ksztat nowej koncepcji neutralnoci zacz coraz bardziej przypomina
pewn form niezaangaowania czy bezaliansowoci, nie za neutralnoci wtra-
dycyjnym ujciu. Doktryna neutralizmu zacza przeszkadza Finom w co-
12
M. Koivisto, Witness to History. The Memories of Mauno Koivisto. President of Finland 19821994,
London 1997, s. 246.
13
D. Popawski, op. cit., s. 42.
14
Ibidem, s. 43.
118

raz wikszym stopniu, dlatego te w 1997 r. fiski stworzy raport, w ktrym

pierwszy raz oficjalnie podkrelono, e podstaw fiskiej polityki zagranicz-
nej ibezpieczestwa jest militarne niezaangaowanie, niezalena obrona oraz
czonkostwo w Unii Europejskiej (UE)15. Po raz pierwszy posuono si ww-
czas pojciem militarnego niezaangaowania oraz potraktowano Uni, bdc
nastpczyni WE, jako oficjalny gwarant bezpieczestwa Finlandii.
Fiska doktryna polityki zagranicznej i bezpieczestwa
Koncepcja niezaangaowania, powstaa w latach 40. XX w., odwouje si
do tradycji byych pastw kolonialnych. W kontekcie Europy nawizuje ona
jednak do byych pastw neutralnych, ktre zdecydoway si na integracj
zestrukturami europejskimi, przy jednoczesnym propagowaniu nowej koncep-
cji neutralnoci, przedstawionej we wczeniejszym wtku. Mwic o Finlandii
i Szwecji rwnie czsto uywa si okrelenia bezaliansowoci, bdcego naj-
bliszym odpowiednikiem rzeczywistego ksztatu doktryn polityki zagranicznej
ibezpieczestwa obu pastw. Zmiana, jak przesza fiska doktryna, macha-
rakter fundamentalny i dotyczy gwnie wymiaru militarnego16. W zgodzie
zkoncepcj obowizujc w trakcie zimnej wojny jakakolwiek pomoc militar-
na z zewntrz bya zabroniona (stawiano na niezalen obron). Obecnie, zgod-
nie z rzdowymi raportami dotyczcymi polityki zagranicznej i bezpieczestwa,
wydawanymi co cztery lata od 1997 r., pomoc taka jest moliwa, jeeli fiskie
zdolnoci militarne oka sie niewystarczajce, dziki czemu fiska obrona sta-
a si wiarygodna.
Najnowszy raport, z 2009 r., jako gwne filary fiskiej doktryny polityki za-
granicznej i obronnej wskazuje: siln unijn WPZiB, ze szczeglnym uwzgld-
nieniem jej zdolnoci operacyjnych, rozwinity system niezalenej obrony kraju
oraz wsparcie dla operacji zarzdzania antykryzysowego17. W kontekcie bez-
pieczestwa midzynarodowego w dokumencie podkrelono rol aktorw ma-
jcych kluczowy wpyw na sytuacj polityczn Finlandii. Zaliczono do nich:
Uni Europejsk, ONZ, region ssiedzki, Rosj, Stany Zjednoczone i NATO
(w takiej kolejnoci). Relacje czce Finlandi ze wszystkimi z powyszych
podmiotw wymagaj krtkiej analizy.
a) Unia Europejska
Proces integracji Finlandii ze strukturami europejskimi nastpi w stosunko-
wo krtkim czasie, mimo e wiza si ze znacznym przewartociowaniem sfery
15
The European Security Development and Finnish Defence. Report by the Council of State to the
Parliament, 17 March 1997, Helsinki 1997, s. 52, za ibidem, s. 143.
16
Post-Neutral or Pre-Allied.., s. 21.
17
Finnish Security and Defence Policy 2009, Government Report, http://www.vnk.fi/julkaisukansio/2009/
j11-turvallisuus-j12-sakerhets-j13-finnish/pdf/en.pdf [dostp 26.03.2013].
 119

jej polityki zagranicznej i bezpieczestwa. Finowie przystpili do UE w1995r.,

stajc si jednym z modelowych przykadw czonka cile zaangaowanego
wrozwj wsplnoty. Mimo stosunkowo niskiego poparcia spoecznego, udzie-
lonego propozycji przystpienia kraju do UE w powszechnym referendum,
ostatecznie utrzymanego na poziomie 56,9% za i 43,1% przeciw18, wadze fi-
skie prowadziy polityk aktywnej integracji z UE.
W wymiarze Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa Finowie
odpocztku zwracali szczegln uwag na wartoci wywodzce si z Karty Na-
rodw Zjednoczonych (KNZ), akcentujc takie aspekty, jak: pomoc humani-
tarna, walka o prawa czowieka, midzynarodowa wsppraca dla pokoju czy
zapobieganie konfliktom i kryzysom midzynarodowym. W raporcie z 2009 r.
wskazuje si na sfery wsplnych dziaa z zakresu WPZiB, ktre s, zdaniem Fi-
nw, kluczowe i zgodne z ich doktryn. Przede wszystkim deklaruj oni popar-
cie dla tzw. klauzuli solidarnoci, ktra stanowi, e UE i pastwa czonkowskie
dziaaj wsplnie w duchu solidarnoci, jeeli ktrekolwiek pastwo czonkow-
skie stanie si przedmiotem ataku terrorystycznego lub ofiar klski ywioowej
bd katastrofy spowodowanej przez czowieka19. Podkrelaj rwnie znacze-
nie dialogu politycznego dla realizacji zasad zawartych w KNZ oraz wspprac
zzakresu zarzdzania antykryzysowego. W kontekcie wsplnej obrony Fino-
wie podkrelaj istot dobrowolnoci takiej decyzji, zaznaczajc jednak swo-
je poparcie dla tej idei. Niech wobec automatycznego charakteru wsplnej
obrony jest jednym ze staych i charakterystycznych elementw fiskiej strategii,
ktry pozwala na formalne zachowanie zasady niezaangaowania militarnego.
Opis powyszych elementw pozwala wywnioskowa, e dziaania fiskie w
ramach WPZiB s przede wszystkim zgodne z wartociami reprezentowanymi
przez ONZ. Finowie wielokrotnie podkrelali wol zaangaowania w dziaania
wymiaru bezpieczestwa UE, gwnie w zakresie zarzdzania antykryzysowego,
jednak wsplnie z innym krajem niezaangaowanym, Szwecj, nie chc rozwi-
jania wsplnej obronny oraz dalszej harmonizacji krajowych struktur obron-
nych pastw czonkowskich20. Wszystkie te aspekty wiadcz zatem o znacznej
elastycznoci fiskiego nastawienia w zakresie polityki zagranicznej i bezpie-
czestwa, co z kolei jest dowodem na istotn modyfikacj uprzedniej doktry-
ny. Czonkostwo w UE ma by przede wszystkim gwarantem fiskiego bezpie-
czestwa, ale jednoczenie ma si przyczyni do poprawy pozycji politycznej
wtej organizacji oraz poprawy zdolnoci obronnych kraju, z czego wynika jego
18
The Library of the Parliament, http://lib.eduskunta.fi/ukk/Main.phx/showQuestion?id=178 [dostp
30.03.2013].
19
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Lizbona 2007, http://eur-lex.europa.eu/pl/ [dostp
30.03.2013]
20
Post-Neutral or Pre-Allied, s. 2223.
120

udzia w unijnych grupach bojowych, takich jak Nordic Battle Group21. Z punk-
tu widzenia fiskiej polityki zagranicznej i obronnej to wanie Unia Europej-
ska jest obecnie najwaniejszym zagranicznym aktorem.
b) Organizacja Narodw Zjednoczonych
Zaangaowanie Finlandii w dziaalno ONZ jest widoczne ju od poczt-
ku jej przynalenoci do tej organizacji, czyli od 1955 r. W ostatnim czasie byo
ono szczeglnie zauwaalne pod postaci kampanii w sprawie czonkostwa kra-
ju w Radzie Bezpieczestwa ONZ w latach 20132014. Fiskie starania nie za-
koczyy si jednak sukcesem.
Finowie w oficjalnych zapisach szczeglnie akcentuj rol ONZ w zarzdza-
niu antykryzysowym, zrwnowaonym rozwoju oraz walce o prawa czowieka. D
oni do uczestnictwa w akcjach humanitarnych i misjach pokojowych podau-
spicjami ONZ, dziki czemu od pocztku czonkostwa w tej organizacji brali
udzia w wielu akcjach tego typu. Obecnie s zaangaowani w trzy operacje mi-
litarnego zarzdzania kryzysowego (na Bliskim Wschodzie, w Libanie iKasz-
mirze) oraz planuj wysanie misji pokojowej do Libanu.
Na zaczonej poniej mapie wskazane s wszystkie operacje midzynaro-
dowe, w realizacj ktrych wczyy si fiskie jednostki (stan na luty 2013 r.).
Jakwida, zaangaowanie to obejmuje gwnie misje ONZ, NATO oraz UE.
Rysunek 1
Fiski udzia w midzynarodowym zarzdzaniu kryzysowym, luty 2013 r.

rdo: Ministerstwo Spraw Zagranicznych Finlandii, http://formin.finland.fi/ [dostp

30.03.2013].
21
W regionie sia? Stan i perspektywy wsppracy wojskowej wybranych pastw obszaru od Morza Ba-
tyckiego do Morza Czarnego, red. J. Gotkowska, O. Osica, Warszawa 2012, s. 33.
 121

Od lat 50. XX w. zaangaowanie w misje ONZ stao si jednym z wa-

niejszych elementw fiskiej polityki bezpieczestwa. Wspczenie Finlan-
dia wramach organizacji dziaa trjtorowo: jako samodzielny aktor, w ramach
Unii Europejskiej oraz poprzez wspprac regionaln. Wedug fiskiego ra-
portu dotyczcego polityki zagranicznej i bezpieczestwa z 2009 r. ONZ jest
wielostronn organizacj wsppracy o najszerszym zakresie, ktra dba o utrzy-
manie midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa. Te cele za uznawane s
zajedne z waniejszych wartoci, o ktre dbaj i do ktrych d take Fino-
wie, zatem wydaje si, e fiska wsppraca z ONZ pozostanie w najbliszym
czasie kluczowa.
c) Wsppraca regionalna
Tradycje wsppracy regionalnej na obszarze nordyckim sigaj redniowie-
cza. Istnieje wiele czynnikw sprzyjajcych temu zjawisku, do ktrych moemy
zaliczy m.in. elementy kulturowe, geograficzne czy te historyczne. Wrnych
momentach historii pojawiay si koncepcje poczenia tych krajw rnoraki-
mi formami wsppracy w zakresie bezpieczestwa i polityki zagranicznej regio-
nu do niedawna jednak prby te okazyway si nieskuteczne. Mimo niejed-
nokrotnie podobnych zaoe polityki zagranicznej dopiero zmieniajca si rola
regionu arktycznego, wynikajca m.in. ze zmian klimatycznych, wraz zczyn-
nikami natury strategiczno-militarnej doprowadziy do zblienia si Szwecji,
Norwegii, Danii, Islandii i Finlandii na paszczynie obronnoci. Lata90. ubie-
gego stulecia day pocztek tworzeniu si pierwotnych struktur wsppracy, ta-
kich jak: Nordycka Wsppraca Zbrojeniowa (ang. Nordic Armaments Coope-
ration, NORDAC)22, Nordyckie Porozumienie Koordynacyjne w sprawie
Wsparcia Wojskowych Misji Pokojowych (ang. Nordic Coordinated Agreement
for Military Peace Support, NORDCAPS) oraz Nordyckie Struktury Wsparcia
Obrony (ang. Nordic Supportive Defence Structures, NORDSUP). W 2009r.
wszystkie pastwa nordyckie powoay tzw. Nordyck Wspprac Obronn
(ang. Nordic Defence Cooperation, NORDEFCO), bdc jednorodn struk-
tur instytucjonaln, czc dotychczasowe porozumienia. Za gwne cele, ja-
kie postawia sobie NORDEFCO, uznano: wzmocnienie krajowych systemw
obronnych krajw nordyckich, odkrywanie nowych synergii oraz umoliwianie
efektywniejszych wsplnych rozwiza w zakresie bezpieczestwa. Dla Finlan-
dii wsppraca z partnerami regionalnymi jest jednym z waniejszych elemen-
tw polityki bezpieczestwa. Podkrela si bowiem, e w jej ywotnym interesie
znajduje si stabilno regionu. Wsppraca nordycka obejmuje swoim zasi-

22
Z wyczeniem Islandii.
122

giem: rozwj strategiczny, zdolnoci obronne, zasoby ludzkie i edukacj, tre-

ning i szkolenia oraz operacje23.
Innym kluczowym regionem, czsto czonym z nordyckim, jest strefa ba-
tycka, ktrej pooenie strategiczne dla Finlandii jest czsto podkrelane
w oficjalnych dokumentach Oslo. W tym wymiarze Finom zaley na dalszym
rozwoju regionu batyckiego w kierunku osignicia poziomu rwnego krajom
nordyckim na rnorodnych polach, takich jak biznes i innowacja, ale rwnie
demokracja i rzdy prawa, co ma si przyczyni do stabilnoci caego obszaru.

d) Federacja Rosyjska

Stosunki Finlandii z Federacj Rosyjsk s poprawne i oparte na zasadach

powszechnie obowizujcego prawa midzynarodowego od 1992 r. Wpyw
wschodniego ssiada na sytuacj strategiczn Finlandii jest nadal kluczowy,
traktowany jako najwiksze wyzwanie dla bezpieczestwa kraju i niemal za-
wsze obecny w dyskusjach na ten temat. Finowie w oficjalnych dokumentach
zwracaj szczegln uwag na rozwj zasad demokracji i rzdw prawa w Ro-
sji, uwaajc je za gwaranta potencjalnej stabilizacji wewntrznej w tym pa-
stwie. Podkrelaj rwnie wag relacji Moskwy z najwaniejszymi organizacja-
mi midzynarodowymi, takimi jak Unia Europejska czy NATO.
Wschodni ssiad jest w Finlandii traktowany zarwno w kategoriach po-
tencjalnego zagroenia, jak i moliwoci. Biorc pod uwag pierwszy ele-
ment, rozpatruje si go z perspektywy zagroe o charakterze militarnym
i niemilitarnym. Do tych pierwszych zalicza si presj polityczn, ekono-
miczn i militarn, kryzysy w regionie Morza Batyckiego, a nawet atak na te-
rytorium Finlandii. Do drugiej kategorii mona zaliczy implikacje wynika-
jce z niestabilnej sytuacji wewntrznej w Rosji czy te sytuacji ekologicznej
tego pastwa24. W kontekcie moliwoci istotne jest podkrelenie roli wy-
miany handlowej z Rosj, bdc w 2012 r. najwikszym fiskim partnerem
handlowym (zob. Tabela 1).
Bardzo wanym czynnikiem jest rwnie fiska zaleno energetyczna wzgl-
dem Rosji, ktra jest dostawc ok. 70% konsumowanej w Finlandii energii25.
Uwzgldniajc wszystkie te czynniki oraz wyzwanie, jakie dla Finlandii sta-
nowi ssiedztwo z Rosj, za najwaniejsze cele w tym kontekcie Finowie uznaj
zachowanie dobrych stosunkw ze wschodnim ssiadem i wspieranie go w roz-
woju oraz poprawie stosunkw z organizacjami midzynarodowymi.
23
Nordic Defence Cooperation, http://www.nordefco.org/ [dostp 30.03.2013].
24
W regionie sia..., s. 32.
25
Ibidem.
 123

Tabela 1
Fiska wymiana handlowa w 2012 r.
Import Eksport

w mln % w mln %
Partnerzy handlowi
Rosja 10 579 17,9 5 688 10,0
Niemcy 7 282 12,3 5 238 9,2
Szwecja 6 220 10,5 6 283 11,1
Chiny 4 585 7,8 2 605 4,6
Holandia 3 327 5,6 3 561 6,3
USA 1 970 3,3 3 580 6,3
Wielka Brytania 1 752 3,0 2 885 5,1
Norwegia 2 161 3,7 1 804 3,2
Francja 1 808 3,1 1 689 3,0
Estonia 1 518 2,6 1 692 3,0
Pozostae pastwa 17 956 30,4 21 753 38,3
Ogem 59 158 100,0 56 777 100,0

rdo: Statistics Finland, http://www.tilastokeskus.fi/ [dostp 30.03.2013].

e) USA i NATO
Finowie utrzymuj stosunki z USA zarwno w ramach relacji dwustron-
nych, jak i poprzez wspprac z Sojuszem Pnocnoatlantyckim. Rola tego
pastwa jest, zdaniem Finw, kluczowa dla europejskiego bezpieczestwa.
Ichwsppraca z NATO jest szczeglnie ciekawym przykadem pozwalajcym
zaobserwowa zoono prowadzonej strategii w kontekcie polityki niezaan-
gaowania militarnego. Do pocztku lat 90. kooperacja taka byaby niemoli-
wa, jednak wraz z modyfikacj doktryny neutralnoci oraz transformacj samej
organizacji z paktu o charakterze wojskowo-ideologicznym w organizacj sta-
bilizacyjno-interwencyjn26 sytuacja ulega zmianie.
W 1994 r. Finlandia staa si czonkiem Partnerstwa dla Pokoju (ang. Partne-
ship for Peace, PdP), inicjatywy zrzeszajcej pastwa, ktre w przyszoci chciay
przystpi do NATO, lub takie, ktre z jaki powodw nie chciay sta si jego
czonkami, ale chciay z nim wsppracowa. Finlandia zaliczaa si dodrugiej
grupy i od tego czasu rozpocza proces intensywnej wsppracy zSojuszem.
Zaangaowaa si w takie inicjatywy, jak m.in. Proces Planowania i Oceny
(ang.Partnership for Peace Planning and Review Process, PARP) czy Koncepcja
Zdolnoci Militarnych (ang. Operational Capabilities Concept, OCC). Jeszcze
A. Dybczyski, Organizacja Traktatu Pnocnoatlantyckiego [w:] Organizacje w stosunkach midzy-
26

narodowych. Istota, mechanizmy dziaania, zasig, pod red. T. o-Nowak, Wrocaw 2004, s. 302.
124

przed zaangaowaniem si w dziaalno w ramach programu PdP w1992r.,

Finowie przystpili w roli obserwatora do Rady Wsppracy NATO, ktra
w1997 r. przeksztacia si w Rad Partnerstwa Euroatlantyckiego. Organ ten
peni obecnie rol przewodzcego pracami PdP oraz miejsca dialogu dotyczce-
go sfery bezpieczestwa. Korzyci pynce dla Finlandii zuczestnictwa w oma-
wianej inicjatywie polegaj te na poprawie stanu ich armii, bo umoliwia on
uczestnictwo fiskich wojsk w szkoleniach iwiczeniach NATO.
Finowie nader aktywnie angauj si rwnie w operacje antykryzysowe
pod auspicjami NATO. W latach 19952003 uczestniczyli w operacjach wojsk
IFOR i SFOR w Boni i Hercegowinie, za od 1999 r. ich wojska wchodz
wskad si KFOR dziaajcych w Kosowie27. Od 2002 r. Finowie uczestnicz
take w operacji ISAF w Afganistanie28. Reprezentacja fiska aktywnie uczestni-
czya ponadto w operacjach mediacyjnych prowadzonych w 1996 r. na Bakanach.
Od ponad dwch dekad w Finlandii trwa debata publiczna dotyczca ewen-
tualnego czonkostwa tego kraju w Sojuszu Pnocnoatlantyckim, jednak wy-
daje si, e konsekwencje takiej decyzji s obecnie zbyt daleko idce, aby Fino-
wie na ni przystali. Dodatkowo wymagaoby to cakowitego przedefiniowania
obowizujcej doktryny polityki zagranicznej i bezpieczestwa, na co wydaj
si nie by jeszcze gotowi.
Wsppraca z NATO i USA w zaprezentowanej wyej formie wydaje si
dlaFinw korzystna, bo, z jednej strony, pozwala na rozwj ich zdolnoci obron-
nych, z drugiej za umoliwia nieangaowanie si w inicjatywy, co doktrych
maj oni wtpliwoci, a nawet otwarte obiekcje.
Niezaangaowanie w dobie integracji

Analiza wszystkich powyszych elementw pozwala na wycignicie wie-

lu wnioskw dotyczcych sytuacji midzynarodowej Finlandii. Przede wszyst-
kim wane jest zrozumienie pojcia niezaangaowania czy te bezaliansowoci
w kontekcie doktryny polityki zagranicznej i bezpieczestwa we wspczesnej
Europie. Polega ona na integracji ze strukturami takich organizacji i inicjatyw
midzynarodowych, jak UE, NATO czy te NORDEFCO oraz na przyjazn
wspprac z ssiednimi pastwami, przy jednoczesnym niezaangaowaniu mi-
litarnym. Niezaangaowanie to pozwala na uczestnictwo jedynie w takich pro-
jektach, ktre w rzeczywisty sposb odpowiadaj interesom narodowym Fin-
landii i realizuj jej strategiczne cele, do ktrych naley wspieranie pokoju i sta-
bilizacji w Europie.
27
Obecnie w skad wojsk uczestniczcych w KFOR wchodzi 20 fiskich oddziaw, http://www.
nato.int/kfor/ [dostp 30.03.2013].
28
W dziaania pokojowe zaangaowanych jest 112 fiskich oddziaw, http://www.isaf.nato.int/
[dostp 30.03.2013].
 125

Czy zatem moliwe jest poczenie bezaliansowoci z integracj? Przykad

Finlandii i prowadzonej przez ni strategii midzynarodowej wydaje si to po-
twierdza. Pastwo to nie tylko aktywnie si integruje ze wspomnianymi orga-
nizacjami, ale rwnie udaje si mu militarnie angaowa tylko w te inicjatywy,
ktre s zgodne z propagowanymi przez nie wartociami pokoju, solidarnoci
midzy pastwami i stabilnoci midzynarodowej.
W kontekcie rozwaa na temat natury niezaangaowania warto zwrci
uwag, e koncepcja ta nie jest sprzeczna z ide integracji, bo w przypadku
wikszoci wspomnianych organizacji czy te inicjatyw system podejmowa-
nia decyzji w ich ramach ma charakter midzyrzdowy, co wyklucza automa-
tyzm decyzji m.in. dotyczcych bezpieczestwa29. Wyjtek stanowi tu NATO,
naczonkostwo w ktrym Finowie si nie zdecydowali. Wydaje si wic, e nie-
zaangaowanie jest wspczenie moliwe, nawet w kontekcie tego poziomu
integracji, na jakim funkcjonuj obecnie pastwa na arenie midzynarodowej.
Na koniec warto przyjrze si wykresom stworzonym na podstawie ankiety
przeprowadzonej w listopadzie 2012 r. przez Doradcz Komisj ds. Informa-
cji z Zakresu Obrony (ang. The Advisory Board for Defence Information, ABDI),
dziaajc przy Ministerstwie Obrony Finlandii. Prezentuj one poparcie udzie-
lane przez Finw sposobowi prowadzenia przez ich wadze polityki zagranicznej
i bezpieczestwa.
Pierwszy wykres prezentuje odpowiedzi na pytanie, czy Finlandia powinna
pozosta militarnie niezaangaowana. 68% respondentw stwierdzio, e do-
tychczas obowizujca doktryna nie powinna ulec zmianie.
Wykres 1
Opinia Finw na temat militarnego zaangaowania ich kraju

rdo: Finns Opinions on Foreign and Security Policy, Defence and Security Issues,
http://www.defmin.fi/en/ [dostp 30.03.2013].
H. Ojanen, G. Herolf, R. Lindahl, Non-Alignment and European Security Policy. Ambiguity at Work,
29

Helsinki 2000, s. 23.

126

Na pytanie dotyczce rnych form wsppracy midzynarodowej ich

kraju w sferze obronnej Finowie najkorzystniej wypowiadali si o wsppra-
cy zpastwami nordyckimi oraz Uni Europejsk, przyznajc im odpowied-
nio 91i79% poparcia. Zdecydowanie mniej korzystnie mwili o wsppracy
zNATO, oktrym pozytywnie wypowiedziao si jedynie 45% respondentw.
Wykres 2
Opinia Finw na temat wsppracy midzynarodowej ich kraju w sferze obronnej

rdo: ibidem.

Biorc pod uwag powysze statystki oraz fakt, e Finlandia jest stabiln,
wieloletni demokracj wydaje si, e obowizujca obecnie doktryna bezalian-
sowoci, biorca swoje rdo z zimnowojennego neutralizmu, bdzie obowi-
zywa tak dugo, a jej potencjalna zmiana bdzie odpowiada ywotnym inte-
resom Finw. Niezaangaowanie wydaje si ten wymg spenia. Wrd wielu
badaczy od lat toczy si spr o to, czy ta pewna forma neutralnoci staa si
czci fiskiej tosamoci. Jak dotd nie osignito w tej kwestii konsensu-
su. Bezsprzecznie jednak idea ta Finom odpowiada, czego potwierdzeniem jest
konsekwentne odwoywanie si do niej od niemal stu lat. Nie zmieni tego upa-
dek ZSRR czy te wzrastajca rola afiliacji politycznych na arenie midzynaro-
dowej, dlatego te nie naley spodziewa si w najbliszej przyszoci istotnej
zmiany w fiskiej strategii polityki zagranicznej i bezpieczestwa.
SYTUACJA POLITYCZNA W AZJI
Jakub Gajda

Afganistan jako obszar rywalizacji mocarstw

na pocztku XXI wieku
aspekty geopolityczne i globalne

Afganistan stanowi, geograficznie i kulturowo, skrzyowanie wielu drg, punkt

styczny wielu wiatw. Cho nieraz na przestrzeni dziejw pozostawa w sferze wpy-
ww kulturowych Indii, co bardzo istotne, wpisuje si on historycznie take do ob-
szaru Tocharystanu oraz tak zwanego Wielkiego Iranu, rodkowej Azji, czy nawet
Bliskiego Wschodu, dzielc z nimi wiele zjawisk. Istniejca w pimiennictwie termi-
nologia nie jest w tym wzgldzie zbyt precyzyjna. W procesie przyswajania obcych ele-
mentw przewaaa w Afganistanie raczej tendencja do amalgamacji, ni bezwzgldna
asymilacja. Z biegiem czasu uksztatowa si kraj o rzadko spotykanej rnorodnoci
etnicznej i jzykowej, mimo stosunkowo niewielkiej liczby ludnoci1.

Na pocztku XXI w., w wyniku interwencji Stanw Zjednoczonych oraz

wojsk NATO, Afganistan, po prawie dekadzie, kolejny raz sta si obiektem za-
interesowania opinii publicznej na caym wiecie. W obliczu postpujcych wy-
darze w Islamskiej Republice Afganistanu i regionie nastpio ponowne zdefi-
niowanie znaczenia tego pastwa w przestrzeni stosunkw midzynarodowych.
Zagadnienia zwizane z Afganistanem stay si przedmiotem bada i analiz
wielu ekspertw z dziedziny politologii, stosunkw midzynarodowych, a tak-
e kulturoznawstwa i orientalistyki (afganologii). Prowadzony przez spoecz-
no midzynarodow, pod przywdztwem Stanw Zjednoczonych i NATO,
proces odbudowy zniszczonego pastwa, szybko nabra nowego, szczeglne-
go znaczenia w rozumieniu globalnym. Poza dziaaniami Stanw Zjednoczo-
nych oraz pastw Sojuszu Pnocnoatlantyckiego w Afganistanie zaczy coraz
mocniej zaznacza swoje wpywy pastwa aspirujce do roli regionalnych lide-
rw. Rola Chin, Indii, Pakistanu, Iranu czy Arabii Saudyjskiej w Afganistanie
jest niezaprzeczalna i z kadym kolejnym rokiem mocniej odciska swe pitno
na afgaskiej rzeczywistoci. W obliczu trudnoci, jakie napotkay na drodze

J. Pstrusiska, O tajnych jzykach Afganistanu i ich uytkownikach, Krakw 2004, s. 34.

1
130

swych dziaa w Afganistanie Stany Zjednoczone i inne zachodnie pastwa za-

angaowane, wreszcie zauwaona zostaa rola, jak w procesie stabilizacji tego
kraju mog odegra ssiedzi.
Kluczowe znaczenie silnych pastw regionu jest niezaprzeczalne. Od wio-
sny 2009 r. administracja w Waszyngtonie promuje nowy model rozwizania
problemu afgaskiego poprzez cis wspprac pastw regionu. Szczegl-
nie podkrelana jest wsplnota interesw czca regionalnych graczy walka
z zagroeniami terrorystycznymi oraz narkobiznesem. Midzynarodowa Gru-
pa Kontaktowa ds. Afganistanu i Pakistanu (ICG)2 w lipcu 2011 r. uruchomi-
a Grup Robocz ds. Wsppracy Regionalnej. W grudniu tego samego roku
ICG przygotowaa konferencj w Bonn, ktra skupiaa si na cywilnych i po-
litycznych aspektach procesu tranzycji3 w Afganistanie, a ponadto okrelono
naniej wstpne zasady dalszego wsparcia dla rzdu i spoeczestwa Afganista-
nu po opuszczeniu tego kraju przez wojska NATO. Wspomniana grupa spoty-
kaa si take trzykrotnie w roku 2012. Obecnie w midzynarodowej percepcji
istnieje powszechna wiadomo, e po roku 2014 i zakoczeniu misji bojowej
NATO, polityka regionalna odegra zdecydowanie waniejsz rol w ksztatowa-
niu przyszoci Afganistanu, ni miao to miejsce w pierwszej dekadzie XXI w.
Jednoczenie i nierozerwalnie z procesem dalszej stabilizacji i odbudowy
Afganistanu ksztatowa si bd, niezwykle wane w ujciu globalnym, wy-
darzenia w Azji Poudniowej, na Bliskim Wschodzie oraz w Azji Centralnej4.
Poniewa, poza zwalczaniem terroryzmu i narkobiznesu, interesy Indii, Paki-
stanu, Chin i Iranu, a take posiadajcych w Afganistanie ywotne interesy
Rosji iStanw Zjednoczonych, czsto wykluczaj si zagadnienie to stano-
wi niezwykle ciekawy problem analityczny i badawczy. Przyszo Afganistanu
jest zatem niewtpliwie powanym dylematem wspczesnego wiata. Badania
odnoszce si do czasw najnowszych, w penej dynamiki sytuacji politycznej,
w jakiej znajduje si Islamska Republika Afganistanu, bezsprzecznie wymagaj
kontynuacji, za powizane z t tematyk zagadnienia regionalne i globalne sta-
ego monitorowania i wnikliwej analizy.
Do ktrego regionu geograficznego naley zalicza Afganistan?

Pooenie geograficzne zdeterminowao specyficzn rol, ktr w cigu wie-

kw ziemie wspczesnego Afganistanu odgryway w dziejach wiata. W tym
2
Midzynarodowa Grupa Kontaktowa ds. Afganistanu i Pakistanu (ang. International Contact Group
on Afghanistan and Pakistan), powoana w lutym 2009 r. z inicjatywy Richarda Holbrooka, zrzesza 50
pastw oraz organizacje midzynarodowe, takie jak ONZ, NATO, Unia Europejska czy Organizacja
Wsppracy Islamskiej (OWI).
3
Transition przejmowanie odpowiedzialnoci za zapewnienie i utrzymanie bezpieczestwa w Afga-
nistanie przez siy afgaskie (wojsko ANA i policj ANP).
4
Afganistan ley pomidzy wspomnianymi regionami, a jednoznaczne okrelenie jego przynalenoci
do ktrego z nich w dalszym cigu jest obiektem dyskusji. Wicej na ten temat w dalszej czci artykuu.
 131

konkretnym wypadku nawet w pracy naukowej nie sposb nie nawiza do sta-
rej afgaskiej legendy o stworzeniu wiata, wedug ktrej Afganistan zosta zo-
ony w jedno przez Boga z wielu rnych, kompletnie niepasujcych, kon-
trastujcych ze sob elementw, ktre Stwrca postanowi umieci w samym
rodku, pomidzy przemylnie urzdzonymi i uporzdkowanymi regionami
ziemi. Zgodnie z podaniem Afganistan zosta stworzony na samym kocu mi-
sternej ukadanki, gdy Bg cisn przed siebie gar pozostaych w jego doni,
przypadkowych i niepasujcych do siebie elementw i rzek a to bdzie Afga-
nistan!5 Sami Afganowie podkrelaj dzi, e ich kraj jest niezwykle zrnicowa-
ny etnicznie i kulturowo postrzegajc ten stan rzeczy za przyczyn wiecznych
konfliktw wstrzsajcych ich otoczeniem. Z bogatej mozaiki etnicznej wywo-
dz genez konfliktw wewntrznych przeladujcych ich ojczyzn.
Legendarne, niepasujce do siebie elementy i niezwyka mozaika etniczna,
atake burzliwa historia sprawiy, e Afganistan, jako twr multietniczny i mul-
tikulturowy, jest w tym samym stopniu blisko zwizany, co zrnicowany wsto-
sunku do wspczenie istniejcych pastw ociennych Pakistanu i Iranu,
atake pastw Azji Centralnej. Zwizki i rnice s na tyle istotne, e wikszo
badaczy, reprezentujcych rne dziedziny nauki, zgadza si ze stwierdzeniem,
e umiejscowienie Afganistanu w jednym z klasyfikowanych geograficznie, po-
litycznie czy te kulturowo regionw jest po prostu niemoliwe. Pomimo prb
sklasyfikowania Afganistanu, nie do koca usystematyzowana pozostaje kwe-
stia, czy ley on w regionie Bliskiego Wschodu (Middle East), stanowi cz
Azji Poudniowej (South Asia), a moe w perspektywie regionalnej naley
go klasyfikowa wraz z pastwami Azji Centralnej (Central Asia). Sami bada-
cze zajmujcy si Afganistanem i jego otoczeniem przyznaj, e systematyzacja
regionalna nie przynosi jednoznacznych odpowiedzi. Co wicej, nawet majce
podoe myli globalnej, stosunkowo wieo utworzone terminy, ktre najlepiej
powinny pasowa do wspczesnej rzeczywistoci politycznej i kulturowej, jak
chociaby uywany od pocztkw XXI w. Wikszy Bliski Wschd (Greater
Middle East), rwnie nie pozwalaj zaj jednoznacznego stanowiska w kwe-
stii klasyfikacji i przynalenoci terytorium Islamskiej Republiki Afganistanu.
Pionierka polskiej afganologii jako dyscypliny naukowej, Jadwiga Pstrusi-
ska, prbowaa odpowiedzie na liczne pytania zwizane z wewntrzn oraz re-
gionaln tosamoci Afganistanu6. Zauwaa ona szerok gam terminw, ja-
kie stosuje si dla zdefiniowania regionu, w skad ktrego wchodzi Afganistan.
Middle East, Middle Asia, Central Asia, Inner Asia, South Asia oraz South West Asia
5
Legend o stworzeniu wiata z perspektywy Afganw w literaturze w jzyku polskim przytacza m.in.
W. Jagielski [w:] Modlitwa o deszcz, Warszawa 2002, s. 65.
6
J. Pstrusiska, Terminological Problems within Contemporary Studies on Afghanistan [w:] Iranica Cra-
coviensia. Cracow Iranian Studies in memory of Wadysaw Dulba, Krakw 1996, s. 178185.
132

to anglojzyczne terminy, ktre wynotowuje w kontekcie klasyfikacji Afga-

nistanu tworzonych przez rne instytucje na Zachodzie. Pstrusiska podsu-
mowuje rozwaania nad geograficzn i naukow klasyfikacj regionu przyna-
lenoci Afganistanu cytatem, w ktrym p artem stwierdza, e ze wzgldu
natragiczne pooenie geograficzne, kraj ten nie pasuje do adnej z istniejcych
regionalnych klasyfikacji terminologicznych7.
Z kolei norweski badacz Kristian Berg Harpviken8 opisuje Afganistan w per-
spektywie trzech regionw otaczajcych to pastwo, jednoczenie nie wcza-
jc go do adnego z nich. Harpviken jako ssiadujce z Afganistanem wymie-
nia subregiony Zatoki Perskiej (Iran), Azj Poudniow (Indie, Pakistan) oraz
Azj Centraln (bye sowieckie republiki). Czy zatem naley uzna, e Afgani-
stan ley w prni geograficznej i geopolitycznej? Czy nadal traktowa naley
ten kraj tylko i wycznie jako obszar buforowy pomidzy regionami i sferami
wpyww, jak miao to miejsce w czasach tzw. Wielkiej Gry pomidzy carsk
Rosj oraz Imperium Brytyjskim?
Geografia, geopolityka, geografia kulturowa

Afganistan jest krajem rdldowym, ktrego przewaajc cz stanowi

wysokie gry, ze szczytami przekraczajcymi nawet siedem tysicy metrw nad
poziomem morza. Osiedla ludzkie powstaway tu od wiekw w gbokich do-
linach grskich rzek, co nie pozostao bez wpywu na zrnicowanie etniczne
ikulturowe mieszkacw tego pastwa. Ziemie Afganistanu znajduj si na po-
graniczu kilku krain geograficznych, ktre historycznie od wiekw wchodziy
w skad rnych imperiw, cywilizacji oraz regionw. Wspczesny Afganistan
graniczy z szecioma pastwami nalecymi do rnych regionw Azji (czna
dugo granic wynosi 5529 km).
Pnocna granica Afganistanu opiera si w przewaajcej czci swej du-
goci na rzece Amu-Daria, ktra od wiekw symbolicznie bd te faktycznie
speniaa rol naturalnej granicy pomidzy pastwami, regionami i strefami
wpyww. W staroytnoci bya ona poudniow granic Transoksanii (Mawa-
rannahru), za wedug iraskiej mitologii, zawartej chociaby w eposie naro-
dowym Szahname9, oddzielaa Iran od Turanu regionu lecego na pnocny
wschd od Iranu, zamieszkanego w wikszoci przez ludy tureckie10. Na Amu-
Darii opara si wreszcie granica ekspansji carskiej Rosji w XIX w. Granic

7
Ibidem, s. 178179.
8
K. B. Harpviken, Afghanistan in a Neighbourhood Perspective, Peace Research Institute Oslo (PRIO),
Oslo 2010.
9
A. Ferdousi (tum. W. Dulba), Ksiga krlewska. Szahname, t. I, Krakw 2004.
10
E. van Donzel, Islamic Reference Desk, Leiden 1994, s. 461.
 133

afgasko-rosyjsk na rzece ostatecznie uregulowano w 1885 r. w ramach trak-

tatu zawartego w Petersburgu11.
W odrnieniu od czasw staroytnych, wspczenie Amu-Daria nie jest
granic pomidzy dwoma rnymi wiatami, a wiadczy o tym chociaby
wsplnota etniczna ludw zamieszkujcych tereny po obu jej brzegach. Tady-
cy, Uzbecy czy Turkmeni mieszkaj zarwno na lewym, jak i prawym brzegu
Amu-Darii. Formalnie graniczny charakter rzeki pozostaje jednak utrzymany,
oddzielajc Afganistan od wyodrbnionych z ZSRR Tadykistanu, Uzbekistanu
i Turkmenistanu. Jeszcze w latach 90. XX w. mieszkacy obu brzegw Amu-
Darii byli bardzo blisko ze sob zwizani i odczuwali silne wizi pokrewie-
stwa. Sytuacja zmienia si wraz z rozwojem przemytu narkotykw z Afganista-
nu. Jakwspominaj mieszkacy regionu, w latach 90. czsto dwa, albo nawet
trzy razy dziennie mieszkacy przygranicznych terenw przepywali odziami
nadrug stron rzeki. Krewni odwiedzali si nawzajem regularnie i wsplnie
witowali. Obecnie nielegalne przekraczanie rzeki moe mie miertelne kon-
sekwencje i nie chodzi tutaj bynajmniej o zagroenie ze strony rzecznego ywio-
u, lecz okule z karabinw pogranicznikw, wystrzeliwane czsto bez ostrzee-
nia12. Amu-Daria jest pnocn granic Afganistanu na dugoci okoo 1300 km.
Jeszcze bardziej skomplikowan kwesti stanowi granica wschodnia i po-
udniowa kraju, wytyczona w 1893 r. przez Sir Henryego Mortimera Duran-
da13. Zgodnie z punktem pierwszym dokumentu, od Wachanu (Korytarza Wa-
chaskiego) a po granic z Persj (dzisiejszym Iranem) biegnie ona zgodnie
zwytycznymi zawartymi w tym wanie, krzywdzcym w oczach Afganw, do-
kumencie. Jest to najdusza granica, o dugoci a 2429 km, a zarazem nieak-
ceptowana przez rzd w Kabulu, a przede wszystkim przez mieszkajc po obu
stronach granicy ludno pasztusk. W wietle porozumienia ziemie zamiesz-
kane przez rdzenn ludno afgask Pasztunw14 zostay podzielone na dwie
niemal rwne czci pomidzy Afganistanem oraz Imperium Brytyjskim, ktre-
go spadkobierc jest dzisiaj Pakistan. Geneza wspczenie trwajcego konfliktu
i walk z tzw. siami rebelianckimi w Afganistanie oraz Pakistanie jest cile zwi-
zana z porozumieniem zawartym w 1893 r. w Kabulu.
Inny charakter ma granica zachodnia z Iranem, o dugoci 936 km. Bie-
gnie pustynnymi i niemal niezaludnionymi terenami, od poudnia przez tereny

11
L. Bazylow, Historia Rosji, Wrocaw 2010, s. 303304.
12
Rozmowa z Delbarem Pamirczykiem, mieszkacem przygranicznych terytoriw w Tadykistanie
podczas bada terenowych w lecie 2010 r.
13
Durand Line Agreement. Agreement between Amir Abdur Rahman Khan, C.G.S.I., and Sir Henry
Mortimer Durand , K.C.I.E., C.S.I., 12.11.1893, http://en.wikisource.org/wiki/Durand_Line_Agreement
[dostp 24.03.2013].
14
Pasztun to synonim sowa Afgan, zob. J. Pstrusiska, Terminological Problems, s. 117.
134

Beludystanu (gdzie zbiega si z granic pakistask), na pnoc przez obszary

bagienne i sonych jezior w okolicach miast Zahedan (IRN) i Zarand (AFG)
historyczny Sistan, przecinajc nastpnie tereny Chorasanu. Cho byy to nie-
gdy ziemie wchodzce w skad kilku historycznych organizmw pastwowych,
w tym rwnie wielkich imperiw, przebieg granicy w czasach obecnych nie ge-
neruje tak mocnych napi etnicznych i politycznych, jak ma to miejsce w wy-
padku granicy z Pakistanem. Wydarzenia wok granicy afgasko-iraskiej to
jednak problem rwnie istotny ze wzgldw ekonomicznych, a take, i przede
wszystkim, zwalczania midzynarodowej przestpczoci zorganizowanej15.
Zachd, centrum i cz pnocy Afganistanu zalicza si do strefy wpy-
ww iraskich i kultury perskiej zwizanej z Bliskim Wschodem. Wiksz
cz pnocy, poprzez wizy kulturowe i etniczne, swobodnie mona wczy
doAzji Centralnej, za pasztuskie poudnie Afganistanu (oraz tereny obecne-
go Pakistanu, ktre Afganowie utracili po nakreleniu Linii Duranda) wydaje
si blisze kulturowo Azji Poudniowej. Co ciekawe, plany rozbioru Afganista-
nu, lub podzielenia go na strefy wzorem Iraku, pojawiay si chociaby w kon-
tekcie ostatniej interwencji NATO w tym kraju16. Warto jednak stanowczo
podkreli, e nie zyskuj one aprobaty ekspertw ds. Afganistanu17, jak i wik-
szoci samych Afganw.
Naley doda, e pastwowo afgaska i pojcie narodu afgaskiego funk-
cjonuj na azjatyckiej arenie znacznie duej ni choby analogiczne pojcia
wodniesieniu do czterech pastw ssiednich Pakistanu, Tadykistanu, Turk-
menistanu i Uzbekistanu. Zauwaa to Ahmad Rashid, ktry w artykule Divide
Afghanistan at Your Peril18, opublikowanym pierwotnie na amach brytyjskiego
dziennika Financial Times, przywouje kilka historycznych momentw, kie-
dy podzia Afganistanu by ju proponowany Afganom przez siy zewntrzne.
Ekspert zauwaa, e na podzia kraju w rnych czasach nie chcieli przysta
przedstawiciele wszystkich wikszych grup etnicznych. Biorc pod uwag cho-

15
Dwa gwne problemy to: uchodcy afgascy, masowo i nieprzerwanie uciekajcy do Iranu
od1979r., oraz tranzyt afgaskiego maku opiumowego i heroiny do Iranu, a std na rynki europejskie.
16
Najczciej dyskutowanym i komentowanym pomysem by zaproponowany przez Amerykanina,
Roberta Blackwilla, urzdnika w administracji prezydenta Georgea W. Busha i byego ambasadora Stanw
Zjednoczonych w Delhi, tak zwany Plan B, ktry mia polega na wycofaniu si wojsk NATO zobjtego
walkami poudniowego Afganistanu i konsolidacji si koalicyjnych na pnocy kraju, co w efekcie
zakoczyoby si najprawdopodobniej rozpadem pastwa afgaskiego. Pasztuskie poudnie kraju
pozostaoby de facto w rkach Ruchu Talibw, za pnoc, centrum i pnocny zachd, gdzie przewaaj
Tadycy, Hazarowie i Uzbecy staaby si odrbnym prozachodnim organizmem w sercu Azji.
17
Krytykiem Blackwilla by m.in. uwaany za wybitnego specjalist ds. Afganistanu, Pakistanu i Azji
rodkowej, dziennikarz pakistaski Ahmed Rashid.
18
Artyku znajduje si na oficjalnej stronie Ahmada Rashida, Divide Afghanistan at Your Peril, http://
www.ahmedrashid.com/wp-content/archives/afganistan/articles/pdf/DivideAfghanistanAtYourPeril.pdf
[dostp 29.03.2013].
 135

ciaby ostatnie trzy dekady, ju w 1989 r., kiedy Zwizek Radziecki wycofy-
wa si z Afganistanu, KGB prbowao przekona komendanta, generaa Raszi-
da Dostuma (wpywowy dowdca wojskowy i polityk narodowoci uzbeckiej),
doutworzenia na pnocy Afganistanu pastwa stanowicego bufor pomidzy
sowieck jeszcze Azj Centraln a terytorium, na ktrym dziaali Mudahedini.
Dostum jednak odmwi.
Podobnie w latach 80. i 90. wadze Islamskiej Republiki Iranu prbowa-
y przekona Hazarw do utworzenia szyickiego pastwa czcego zachodni
icentralny Afganistan z Iranem. Hazarowie odrzucili t propozycj. Nieco p-
niej, w poowie lat 90., w niepodlegym ju Tadykistanie pojawiy si idee
stworzenia Wielkiego Tadykistanu, po doczeniu do ziem zamieszkaych
przez Tadykw w Uzbekistanie oraz Afganistanie. Tadyccy politycy prbowa-
li nakoni przywdc Tadykw z Afganistanu, Ahmada Szaha Masuda, aby
dziaa na rzecz przyczenia pnocno-wschodnich ziem Afganistanu doTa-
dykistanu. Przekonywali go rwnie bezskutecznie.
Wreszcie w 1996 r., kiedy ruch talibw pod przywdztwem Mohammada
Omara zdoby wadz w Kabulu, pakistaskie suby wywiadowcze zasugero-
way mu, e powinien dy do utworzenia pasztuskiego kraju na poudniu
Afganistanu, a jednoczenie porzuci plany zdobycia niepasztuskiego pnoc-
nego wschodu kraju, dokd wycofay si wojska Ahmada Szaha Masuda. Reim
Islamskiego Emiratu Afganistanu, mimo zalenoci od ISI, odrzuci jej suge-
stie. W myl powiedzenia Har kas ke az Afghanestan ast, Afghan ast19, to afga-
ska ziemia generuje afgasko, nie za przynaleno do poszczeglnych grup
etnicznych, plemion czy klanw, cho w wielu przypadkach przedstawia si t
sytuacj w innym wietle. Majcy wielokrotnie okazje do rozmw z przywd-
cami grup etnicznych i politycznych w Afganistanie, Rashid podsumowuje:
Przeddwudziestu laty usyszaem od generaa Dostuma, e pierwszemu Afga-
nowi, ktry zaproponuje podzia kraju, zostanie podernite gardo. Przed ata-
kami z wrzenia 2001 r. przywdcy talibw powtrzyli mi to samo. Ta zasada
nadal obowizuje20. Inna sprawa, e wzajemna niech, by nie uywa sowa
nienawi, midzy Pasztunami i Hazarami, Tadykami i Pasztunami, czy Ta-
dykami i Uzbekami sprawia, e Afganistan wci jest krajem wewntrznie rozbitym.
Multietniczno i multikulturowo Afganistanu to niezwykle skompliko-
wane zagadnienie. W kraju, pomimo formalnego wyrnienia stref zamiesz-
kaych przez poszczeglne grupy etniczne, wielu Pasztunw yje na pnocy,
pomidzy ludnoci uzbeck i tadyck. Rwnie poudnie kraju, nazywane
pasztuskim, jest w rzeczywistoci zamieszkiwane przez wielu przedstawicieli
19
Tumaczenie z jzyka dari: Kady, kto pochodzi z Afganistanu, jest Afganem.
20
A. Rashid, op. cit.
136

ludw niepasztuskich. Wedug Rashida, podzia Afganistanu na kilka odrb-

nych organizmw mgby spowodowa wiksz masakr ni ta, ktra wybucha
po podziale Indii w 1947 r. Polityka dca do podziau Afganistanu moga-
by doprowadzi jedynie do wikszego rozlewu krwi i wzrostu niezadowolenia
spoecznego. Warto zauway, e miaoby to rwnie implikacje midzynaro-
dowe mogoby wywoa rozbicie jednoci Pakistanu w wypadku formalnego
powstania narodowego pastwa pasztuskiego Pasztunistanu. Z pewnoci
popoudniowej i wschodniej stronie Linii Duranda wzmogyby si nastroje d-
ce do unifikacji wszystkich ziem zamieszkaych przez Pasztunw. Z kolei po-
wstanie pastwa (kilku pastw?) na pnocy kraju mogoby wygenerowa now
fal napi pomidzy Uzbekistanem i Tadykistanem. Jedno Afganistanu na-
ley zatem uzna za czynnik korzystny dla pastw ociennych, mimo e w kraju
brakuje realnej i niepodszytej napiciami etnicznymi jednoci narodowej.
Rywalizacja w Afganistanie. Nowa Wielka Gra. Zderzenie cywilizacji?

Obce siy od wiekw miay specyficzne plany wobec ziem Afganistanu, nie-
koniecznie zwizane z podbojem kraju w sensie dosownym, lecz polegajce
defacto na dzieleniu i rzdzeniu w tym pozornie niepodlegym i suwerennym
kraju. W XIX w. w Azji toczya si Wielka Gra rywalizacja pomidzy carsk
Rosj oraz Imperium Brytyjskim. Rosja zaja w tym czasie pooone na pnoc
od Amu-Darii rodkowoazjatyckie Chanaty Buchary i Chiwy, natomiast armia
Imperium Brytyjskiego, w wyniku bezporednich walk z Afganami, zaja cz
afgaskich terytoriw pasztuskich i opara ostatecznie swoj granic na Linii
Duranda. Afganistan pozosta pastwem formalnie niezalenym, a potgi zmu-
szone byy uzna go za bufor pomidzy obszarami swoich wpyww.
Niemal sto lat pniej sowiecka interwencja w Afganistanie w latach
80.XXw. zostaa potraktowana przez Afganw jako atak na kraj w dalszym
cigu zwizany z kolonialn rywalizacj. Dla mudahedinw by to kolejny
powd, by stawi bardziej zacity opr. Zawzito afgaskich wojownikw
ipomoc midzynarodowa spowodoway klsk wielkiego przedsiwzicia Ar-
mii Radzieckiej, co w konsekwencji skoczyo si rozpadem ZSRR. Idc dalej
w czasie nasilenie walk z Brytyjczykami w prowincji Helmand na pocztku
XXI w. rwnie nie jest przypadkiem. Pasztuska nienawi do Brytyjczykw
nie wzia si znikd najzacieklej bowiem walczy si za honor przodkw,
ktrzy ginli sto albo i wicej lat przed rozpoczciem misji Sojuszu Pnocno-
atlantyckiego w Afganistanie. W wiadomoci Pasztunw ywe s wspomnienia
trzech wojen, a martyrologia ma rzesze wyznawcw wrd ludnoci i bojowni-
kw. Udzia Brytyjczykw w afgaskiej operacji sprawi, e odyy antykoloni-
 137

zatorskie nastroje. Czy Afganistan po raz kolejny potwierdzi miano Cmentarzy-

ska Imperiw, jak okrelaj go m.in. Seth Jones21 oraz David Isby22?
Obecna rozgrywka toczy si jednak z udziaem wielu mocarstw i Brytyjczycy
nie s ju w niej gwnym aktorem. To nie tylko Nowa Wielka Gra, w ktrej Za-
chd (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i NATO) zmaga si z Rosj, China-
mi oraz innymi pastwami Szanghajskiej Organizacji Wsppracy. Afganistan
to niezwyky obszar splotw interesw przeciwnikw politycznych, jak rwnie
wykluczajcych si wzajemnie interesw pastw, ktre na co dzie tworz so-
jusze na arenie midzynarodowej. Afganistan jest wreszcie obszarem budzcego
kontrowersje, cho niepozbawionego argumentw we wspczesnym dyskursie
politologicznym, Huntingtonowskiego zderzenia cywilizacji. Tocz si tu rw-
nolegle konflikty midzycywilizacyjne, zarwno w skali mikro pomidzy po-
szczeglnymi pastwami nalecymi do rnych krgw cywilizacyjnych, jak
iw skali makro midzy Zachodem a ca reszt23. Na wiecie nie ma obecnie
drugiego ogniska zapalnego, w ktre zaangaowane byyby jednoczenie niemal
wszystkie wyrnione przez amerykaskiego badacza cywilizacje24.
Wojna w Afganistanie jest rwnie konfliktem wewntrznym w onie cy-
wilizacji islamskiej, z podziaem na frakcj sunnicko-wahabick oraz szyick.
Pierwsz z nich reprezentuje Arabia Saudyjska i w pewnym sensie Pakistan,
drug za Islamska Republika Iranu. Odrbne wiatopogldy wyznawane przez
Rijad iTeheran to, mimo powtarzajcych si dyplomatycznych frazesw o bra-
terstwie muzumanw, dwa rne wiaty. Te wiaty cieraj si midzy innymi
w Afganistanie. To jednak nie koniec cywilizacyjnych konfrontacji na teryto-
rium tego pastwa. Ogromne znaczenie ma rywalizacja, ktr w Afganistanie
podejmuj dwa najludniejsze na wiecie i zarazem najpotniejsze pastwa Azji
Indie i Chiny. Oba kraje postrzegaj Afganistan nie tylko w perspektywie
strategicznej, ale take politycznej i gospodarczej. W tej azjatyckiej ukadan-
ce niezwyk rol odgrywa Pakistan sojusznik Chin i pastwo od momentu
swego powstania skonfliktowane z Indiami. Gra toczy si zatem o wpywy po-
lityczne i gospodarcze. Rwnie Rosja po klsce ZSRR nie przestaa oglda
si na swoje mikkie podbrzusze. Moskwa obserwuje Afganistan z obawa-
mi oekspansj fundamentalizmu na tereny Azji Centralnej oraz ze strachem
przed jeszcze wikszym zalewem narkotykami. Jest wiadoma, e Afganistan
pozwala kontrolowa Bliski i rodkowy Wschd. Wszyscy gracze s zreszt tego
wiadomi natym wanie polega Nowa Wielka Gra.

21
S. Jones, In the Graveyard of Empires: Americas War in Afghanistan, New York 2009.
22
D. Isby, Graveyard of Empires: A New History of the Borderland, New York 2010.
23
S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy ksztat adu wiatowego, Warszawa 2007, s. 307.
24
Ibidem, s. 259306.
138

Gwne wektory oddziaywa mocarstw w Afganistanie w latach 2012201325

Stany Zjednoczone s mocarstwem globalnym, ktre interesuj jak naj-

szersze wpywy w Azji, trzymanie w ryzach Iranu oraz Pakistanu, a take roz-
wj stosunkw politycznych i gospodarczych z bogatymi w surowce i posiada-
jcymi strategiczne pooenie pastwami Azji Centralnej. Dziaania polityczne,
militarne i gospodarcze Stanw Zjednoczonych w rejonie Afganistanu i byej
radzieckiej Azji Centralnej skutkuj osabieniem dominujcej pozycji Federa-
cji Rosyjskiej w tej czci wiata. Jednoczenie USA i Rosja s zaangaowane po
tej samej stronie barykady w dwa niezwykle wane procesy zwizane z Afga-
nistanem i jego otoczeniem: w wojn z terroryzmem oraz walk z przemytem
produkowanych w Afganistanie narkotykw. Waszyngton reprezentuje take
przekonanie, e Stany Zjednoczone odpowiedzialne s za misj krzewienia de-
mokracji na wiecie co od pocztku interwencji stara si wdraa w Afgani-
stanie. Zaangaowanie Waszyngtonu od roku 2001 jest doceniane przez rzd
afgaski, ale Amerykanie s rwnoczenie krytykowani za dziaania militarne
podczas akcji wymierzonych w afgask zbrojn opozycj, a take ugrupowania
midzynarodowe uznawane za terrorystyczne. W dziaaniach tych zgino wielu
niezaangaowanych po adnej ze stron cywilw, a amerykascy onierze cz-
sto nie ponosz odpowiedzialnoci za mier Afganw w tym kobiet i dzieci,
ktre w konflikcie nie stay po adnej ze stron. Warto podkreli, e antyame-
rykaskie nastawienie afgaskiego spoeczestwa utrzymuje si na bardzo wy-
sokim poziomie.
Pakistan to pastwo najbliej zwizane z Afganistanem, bez wzgldu nato,
jak mocno kraje te bd odegnywa si od wzajemnych powiza i problemw.
Termin AfPak jako sowo okrelajce cao powiza i problemw Afganista-
nu i Pakistanu wydaje si niezwykle trafnym okreleniem. Nie bdzie stabil-
nego Afganistanu bez odpowiedniej polityki zarwno wobec, jakizestrony Is-
lamabadu. Pakistan to potne pastwo nuklearne, ktrego wadze obawiaj si
wzmocnienia Afganistanu ze wzgldu na nieunormowan kwesti pogranicza
(rzd afgaski nie uznaje Linii Duranda) i liczebn mniejszo pasztusk oraz
beludyjsk, dominujc na ponad poowie terytorium wspczesnego Paki-
stanu. Z drugiej strony, dziki pokojowi i stabilizacji w Afganistanie dla wadz
w Islamabadzie mog otworzy si drzwi na gospodarcze zblienie z Azj Cen-
traln szczeglnie z bogatym w gaz Turkmenistanem, co wobec ogromnego
zapotrzebowania na to dobro w ponad 180-milionowym pastwie, okazaoby
25
Rozwinite w niniejszym artykule zestawienie zostao pierwotnie przygotowane przez autora
na potrzeby artykuu Afganistan: huntingtonowski wiat w piguce nowe rozdanie, opublikowanego
naamach Komentarza Midzynarodowego Puaskiego, http://pulaski.pl/images/publikacje/kmp/komen
tarz_miedzynarodowy_pulaskiego_nr_10_12_pl.pdf [dostp 31.03.2013].
 139

si niezwyk korzyci. Ponadto Pakistan, jako istotny gracz w Azji Poudnio-

wej, majcy wpywy rwnie na Bliskim Wschodzie i w Azji Centralnej, obawia
si wzmocnienia regionalnej pozycji konkurentw Iranu i Indii. Wikszo
afgaskich politykw obwinia Pakistan o wszelkie nieszczcia sojwej ojczyzny.
Rwnie w spoeczestwie afgaskim dominuj silne nastroje antypakistaskie.
Iran jest blisko spokrewniony wizami historycznymi, jzykowymi, etnicz-
nymi i religijnymi z pnocnym i rodkowym Afganistanem. Pragnie odbu-
dowa zwizki z Azj rodkow i odnowi Jedwabny Szlak, czcy Europ
zChinami via Afganistan byby to niezwykle istotny projekt w perspekty-
wie nie tylko regionalnej, ale i globalnej. Teheranowi nie jest na rk ame-
rykaska obecno pod Hindukuszem, ani te planowana budowa gazocigu
transafgaskiego TAPI, ktry omijajc Iran, tworzyby konkurencyjno do-
staw dla pyncego z Iranu gazu z basenu Morza Kaspijskiego, tym samym
przynoszc niebagatelne korzyci pastwom Azji Centralnej oraz Poudniowej.
Na polu ideologicznym niezwykle istotna jest te rywalizacja z Arabi Saudyj-
sk, i porednio z Pakistanem, o prym wadzy polityczno-religijnej w regionie
i caym wiecie muzumaskim. W tym kontekcie Afganistan jest niewtpli-
wie jednym z pl bitewnych konkurujcych ze sob ideologii sannickiej i szyic-
kiej. Rzd Afganistanu docenia iraski wkad w jego Afganistanu, ale pozostaje
sceptycznie nastawiony (szczeglnie politycy narodowoci pasztuskiej) do am-
bitnego i niepokornego ssiada, po czci widzc w nim pastwo bezwzgldnie
dce do odbudowy potgi dawnej Persji w regionie, a po czci z lojalnoci
wobec partnera strategicznego, jakim dla Kabulu s Stany Zjednoczone.
Indie to jedno z dwch najwikszych mocarstw Azji. D one do cisego
sojuszu z Afganistanem26, aby wzmocni to pastwo jako przeciwwag dla Pa-
kistanu i zniszczy przejawy fundamentalizmu islamskiego. Nie ulega wtpli-
woci, e poprzez obecno w Afganistanie rzd w Delhi zamierza w pewnym
sensie otoczy wzi w kleszcze Pakistan. W innym wymiarze Indie skupia-
j si na gospodarczej rywalizacji z Chinami. Rzd Hamida Karzaja wybra In-
die na strategicznego partnera w regionie i wie z tym porozumieniem due
nadzieje. Co niezwykle istotne, Indie to jedyne silne pastwo regionu, ktre
przez wikszo Afgaczykw uwaane jest za sojusznika. Mimo krytyki pyn-
cej zestrony wiata muzumaskiego s one najwaniejszym partnerem Afga-
nistanu w Azji.
Rosja, po bolesnych dowiadczeniach w latach 90. XX w., bacznie przygl-
da si rozwojowi wydarze w Afganistanie. Dziaania Stanw Zjednoczonych
i NATO odczytuje jako zagroenie dla wasnej strefy wpyww, jednak wci

26
Porozumienie o strategicznym partnerstwie pomidzy Afganistanem oraz Indiami zostao podpisane
4 padziernika 2011 r. przez premiera Indii Manmohana Singha oraz prezydenta Afganistanu Hamida Karzaja.
140

obawia si przy tym eksportu wojujcego fundamentalizmu islamskiego na te-

reny swego mikkiego podbrzusza. Drugim problemem Moskwy zwizanym
z sytuacj w Afganistanie jest narkobiznes i zalew kraju afgask heroin. Rw-
nie dostp pastw Azji Centralnej do basenu Oceanu Indyjskiego nie ley winte-
resie Moskwy. Bezporedni wpyw Rosji na sytuacj w Afganistanie pozostaje zni-
komy, alecz stosunki afgasko-rosyjskie wydaj si zmierza w dobrym kierunku.
Chiny to azjatycki gigant, ktry w XXI w. ma zamiar na dobre osadzi si
wAfganistanie gospodarczo. Chiskie firmy inwestuj gwnie w majcy ogrom-
ny potencja afgaski przemys wydobywczy. Chiczycy d rwnie dopodpi-
sania paktu strategicznego z Afganistanem, by ograniczy ekspansj gospodarcz
Indii, z ktrymi rywalizuj. Co niezwykle istotne, do roku 2012 najwiksze in-
westycje w Afganistanie zwizane byy wanie z Pekinem. Afgaskie wadze zda-
j sobie spraw, e blisko i zainteresowanie Chin to ogromna szansa narozwj
gospodarczy, cho Afgaczykw martwi sojusz tego pastwa z Pakistanem.
Midzynarodowa rywalizacja w Afganistanie to konflikt przebiegajcy
nawielu multilateralnych liniach pomidzy poszczeglnymi graczami. W arty-
kule wymienieni zostali jedynie najwiksi aktorzy, bezporednio zaangaowani
w afgask ruletk. Pominito pastwa majce rwnie istotny, cho w oce-
nie autora, nieco mniejszy wpyw na afgask rzeczywisto, takie jak: Arabia
Saudyjska, pastwa Unii Europejskiej (gwnie Wielka Brytania i Niemcy) oraz
Japonia. W kontekcie afgaskiej rywalizacji warto te wspomnie o wsp-
zawodnictwie organizacji midzynarodowych Paktu Pnocnoatlantyckiego
oraz Szanghajskiej Organizacji Wsppracy (materiay na ten temat mogyby
sta si tematem obszernego opracowania). W 2012 r. SOW docenia strate-
giczn warto Afganistanu, nadajc temu pastwu status obserwatora. Wraca-
jc jednak do teorii Samuela P. Huntingtona, jedynie cywilizacje latynoamery-
kaska i afrykaska nie ingeruj w afgaskie sprawy, std te Afganistan wydaje
si niezwykle istotnym miejscem na geopolitycznej mapie wiata.
Co Afganistan ma do zaoferowania?

Poza strategicznym pooeniem, Afganistan posiada znaczne zoa surow-

cw, niektre z nich zostay odkryte dopiero w pierwszej dekadzie XXI w., aich
warto ujawniona w 2011 r.27 W stabilnym otoczeniu afgaski przemys wy-
dobywczy moe mie dogodne warunki do rozwoju i przynie Kabulowi zna-
czce wpywy. W t ga afgaskiej gospodarki najmocniej zaangaoway si,
jak ju wspomniano, Chiny. Najpotniejsz chisk inwestycj w tym sekto-
27
S. H. Ali, J. F. Shroder, Afghanistans Mineral Fortune: Multinational Influence and Development
in a Post-War Economy, http://www.uvm.edu/ieds/sites/default/files/IEDSAfghanistan2011.pdf [dostp
28.03.2013].
 141

rze jest eksploatacja z miedzi w miejscowoci Mes Ajnak (drugie najwik-

sze zoa na wiecie i najwiksza w historii inwestycja zagraniczna w Afgani-
stanie). Warto te zauway, e chociaby w prowincji Ghazni, w ktrej w ra-
mach Polskiego Kontyngentu Wojskowego stacjonuj polskie wojska, znajduj
si jedne z najwikszych na wiecie z cennego pierwiastka litu, ktrych
wielko porwnano do zasobw najwikszego producenta tego pierwiastka
Boliwii. Afganowie chepi si, e w ich ojczynie, pod warstw ziemi, znaj-
duje si caatablica Mendelejewa, a po opublikowaniu danych o bogactwach
naturalnych Afganistanu przez zachodnie media w 2011 r., minister grnictwa
Afganistanu Wahidullah Szahrani zapewni, e bogactwa naturalne jego kraju
warte s conajmniej 3 biliony dolarw amerykaskich, czyli trzykrotnie wicej
ni przypuszczaj amerykascy badacze.
Innym projektem w Afganistanie, ktry moe odmieni nie tylko afgask,
ale take azjatyck rzeczywisto, jest TAPI Gazocig Trans-Afghanistan Pipeli-
ne, lub te gazocig Turkmenistan Afganistan Pakistan Indie. Implemen-
tacja tego projektu to dua szansa na zmiany na geopolitycznej mapie Azji. Jestto
bowiem jeden z najduej oczekiwanych projektw transregionalnych, planowa-
ny ju od lat 90. ubiegego stulecia. TAPI ma za zadanie poczy bogat w su-
rowce Azj Centraln z posiadajc ogromne zapotrzebowanie energetyczne Azj
Poudniow. Regionalny problem polega na tym, e projekt przyniesie niebaga-
telne korzyci czterem pastwom regionu kosztem dwch innych Iranu i Rosji.
Wraz z budow TAPI Azja Centralna zacznie si wymyka spod faktycznej kon-
troli Kremla, a Iran znajdzie si poza niezwykle dochodowym szlakiem gazo-
wym. Nota bene, nieprzypadkowo, obok Azjatyckiego Banku Rozwoju jednym
z najwikszych sponsorw budowy gazocigu maj by Stany Zjednoczone28.

28
Turkmenistan-Afghanistan-Pakistan-India Gas Pipeline: South Asias Key Project, PetroMin Pipeli-
ner, AprilJuly 2011, s. 612.
Agata Grska

Prba europeizacji wizerunku Turcji

w prowadzonej przez ni polityce gospodarczej
i militarnej z pastwami ociennymi

Wstp

Europeizacja wizerunku Turcji przewrotnie tylko czciowo wyraa si w d-

eniach do czonkostwa w Unii Europejskiej, ktre w niniejszym tekcie nie zo-
stan w zasadzie poruszone. Zmiana wizerunku ma na celu ukazanie tego kraju
jako wiarygodnego i rwnego gracza na arenie midzynarodowej, prezentujce-
go podobne wartoci. Denie do stworzenia takiego wizerunku przez obecny
rzd (AKP) uwidacznia si nie tylko w relacjach Ankary z UE i USA, ale rw-
nie z pastwami ociennymi. Artyku ma na celu zobrazowanie skompliko-
wanej siatki zalenoci politycznych i ekonomicznych pomidzy Turcj i jej s-
siadami, a take prb stworzenia w oczach Zachodu europejskiego wizerunku
tego pastwa. Analiza polityki zagranicznej Turcji ograniczona bdzie do wy-
branych pastw ze wzgldu na brak moliwoci zaprezentowania tak szerokiego
spektrum w niniejszym opracowaniu.
Rys historyczny

Podejmujc prb opisu i oceny polityki zagranicznej Turcji w stosunkach

ssiedzkich, naley przede wszystkim przeledzi historyczne uwarunkowania
tych relacji. Od stuleci Turcja zmagaa si z konfliktami wewntrzymi i ze-
wntrznymi. Polityka osmaska opieraa si na nieufnoci w stosunku do jej
prowincji, a take na cigych walkach o utrzymanie granic imperium. Popo-
wstaniu Republiki Tureckiej Turcy zajli si sprawami wasnego kraju, a z cza-
sem wrcz unikali kontaktw z ssiadami. W zasadzie stan taki utrzymywa
si a do lat 90.1 W okresie zimnej wojny podstaw polityki zagranicznej tego
1
S. Knklolu, Polityka ssiedzka Turcji: kilka regionalnych powrotw [w:] Co myli Turcja?, Fundacja
im. Stefana Batorego, Warszawa 2011, s. 7778.
 143

pastwa byy relacje ze Stanami Zjednoczonymi. Rwnie po jej zakoczeniu

stosunki z USA stanowiy strategiczny punkt polityki Ankary. W tym okresie
priorytetowego znaczenia nabrao przystpienie do UE, a take zacienienie re-
lacji z Izraelem.
Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego nastpiy te inne zmiany w tureckiej
polityce zagranicznej, zwizane z nowym adem geopolitycznym w Azji rod-
kowej i na Bliskim Wschodzie. Turcja rozpocza kontakty gospodarcze zpa-
stwami Bliskiego Wschodu i Rosj, jednak byy to partnerstwa politycznie
problematyczne2. Pierwsza wojna w Zatoce Perskiej pokazaa, e Ankara nie-
zbyt chtnie angauje si w skomplikowane spory regionalne, za to podkoniec
lat 90. poprawiy si jej relacje w regionie z Iranem, Grecj i Syri. W 1999r.
koalicyjny rzd Blenta Ecevita wprowadzi pojcie regionalnego umocowa-
nia polityki zagranicznej, ale zbraku dostatecznego przygotowania programu
dziaania te szybko upady. Mimo to w 2002 r. rzd ten, oceniany jako nieudol-
ny, wprowadzi pierwszy pakiet reform wymaganych przez UE3.
Polityka zagraniczna za rzdw AKP

Chocia transformacje w regionalnej polityce zagranicznej Turcji po cz-

ci zwiastowa ju rzd Ecevita, widoczne zmiany nastay dopiero po dojciu
dowadzy AKP (Adalet ve Kalknma Partisi). Partia Sprawiedliwoci i Rozwo-
ju powstaa w 2001 r., a w wyborach w nastpnym roku zdobya wystarczajc
liczb gosw, by rzdzi samodzielnie. W 2011 r. po raz trzeci wygraa wybory,
dziki czemu od przeszo 10 lat nieprzerwanie realizuje swj program polityki
zagranicznej.
Nowa polityka zagraniczna AKP opiera si na prbie wprowadzenia koncep-
cji strategicznej gbi, opracowanej przez Ahmeta Davetolu, wieloletniego
doradc rzdu do spraw zagranicznych, a od 2009 r. ministra spraw zagranicz-
nych. Podkrela ona wyjtkow geopolityczn pozycj Turcji. Kraj ten bowiem
nie tylko ley na styku dwch kontynentw i dwch wielkich religii, ale take
stanowi cz kilku ssiadujcych ze sob regionw basenu Morza rdziem-
nego i Czarnego, Bakanw, Bliskiego Wschodu; zwizany jest z Zatok Persk
oraz Azj Centraln. W zwizku z tym, jako pastwo rodka, Turcja posiada
strategiczn gbi. Davetolu uwaa, e przy takim potencjale geopolitycznym
turecka polityka zagraniczna musi by wielowymiarowa: z jednej strony glo-
balna, z drugiej zaangaowana regionalnie. Wedug Ankary taka polityka sta-
nowi gwarancj stabilizacji i bezpieczestwa nie tylko w stosunkach z krajami
ssiadujcymi, ale te w caym regionie i w tej czci wiata.
2
A. Szymanski, Zmiany w polityce zagranicznej Turcji, Biuletyn PISM 2010, nr 93 (701).
3
S. zel, Kontekst polityki zagranicznej AKP [w:] Co myli Turcja?..., s. 8384; S. Knklolu, op. cit.,
s. 7778.
144

Drugim filarem tureckiej polityki zagranicznej w stosunku do ssiadw jest

stosowanie modelu soft power, czyli tzw. mikkiej siy. Istot soft power jest zdol-
no ksztatowania preferencji innych pastw w przestrzeni midzynarodowej
za pomoc przycigania takimi wartociami, jak kultura, polityka zagraniczna
czy aspekty gospodarcze. Wrd uwarunkowa zewntrznych determinujcych
polityk zagraniczn Turcji wobec krajw ociennych naley wymieni uwa-
runkowania geopolityczne i systemowe. Procesowi temu sprzyjaj inwestycje firm
tureckich, a take rozprzestrzenianie tureckiej pop-kultury w pastwach ssiednich.
Turecka polityka regionalna zakada te koncepcj zero problemw, czyli
prb niewchodzenia w konflikty z ssiadami. Nowa turecka polityka zagra-
niczna i strategiczna gbia przedstawiaj Turcj jako spadkobierczyni dzie-
dzictwa Imperium Osmaskiego, regionalne mocarstwo silnie zwizane etnicz-
nie i religijnie z ssiadami, ktre w tej czci wiata jest porednikiem w dialogu
midzy wiatem islamskim i Zachodem.
Prowadzona przez AKP polityka strategicznej gbi zdecydowanie zwik-
szya pole dziaa Turcji na arenie midzynarodowej. Ogoszenie Roku Afryki
i zwikszenie pomocy humanitarnej, wybranie Turcji do Rady Bezpieczestwa
ONZ w 2008 r., a take powoanie przez ni, wraz z Hiszpani, Sojuszu Cywili-
zacji pokazuje zaangaowanie Ankary w wymiarze globalnym. Wzrosa rwnie
regionalna aktywno Turcji. Nastpia poprawa jej stosunkw z kilkoma stra-
tegicznymi pastwami Rosj i Iranem. Poza tym, dziki koncepcji zero pro-
blemw, Turcja osigna poprawne relacje z krajami skonfliktowanymi zesob
w regionie, przez co moga si zaangaowa w rol mediatora wtych sporach.
Ten sposb prowadzenia polityki ma swoje mocne strony, ale te sporo sa-
boci. Turcja zaistniaa silniej na arenie midzynarodowej, jednak niektre
zprowadzonych przez ni mediacji w regionie okazyway si mao skuteczne,
aprby niewchodzenia w konflikty z ssiadami czsto koczyy si przymyka-
niem oczu na pewne sprawy4.
Syria

Chodne stosunki pomidzy tymi pastwami wynikaj nie tylko z zaszoci

historycznych, ale te z rnic w prowadzonej polityce. Podczas zimnej woj-
ny Ankara cile wsppracowaa z Waszyngtonem, za Damaszek zacieni re-
lacje z Moskw. Stosunki Turcji z Syri nigdy nie byy jednak tak dobre jak
po2002r. Dziki nowej tureckiej polityce zagranicznej AKP Syria zrezygno-
waa z roszcze do prowincji Hatay5. Rozwiny si take stosunki gospodar-
4
A. Balcer, W stron strategicznego partnerstwa Unii Europejkiej i Turcji w polityce zagranicznej,
demosEUROPA 2012, s. 1215.
5
K. Zasztowt, Kwestia kurdyjska i konflikt syryjski w polityce Turcji, Biuletyn PISM 2012, nr 83 (948).
 145

cze. W dniu 1 stycznia 2007 r. wszed w ycie turecko-syryjski ukad o wolnym

handlu, namocy ktrego zniesiono bariery celne midzy pastwami6. Ponad-
to,w ramach poprawy relacji na linii AnkaraDamaszek, Syria przestaa popie-
ra PKK (Partia Pracujcych Kurdystanu w 2003 r. uznana przez USA i Uni
Europejsk za organizacj terrorystyczn7), co stanowio problematyczn kwe-
sti w latach 90. ubiegego wieku8 .
Kolejnym wydarzeniem zbliajcym obydwa pastwa byo penienie przez
Turcj w 2007 r. funkcji mediatora midzy Syri a Izraelem. Ankara zapewnia
Damaszek, e w ramach sojuszu z Izraelem nie zezwoli na wykorzystanie swojej
przestrzeni powietrznej w przypadku ewentualnego ataku na Syri. W zamian
za to Syria popara militarn operacj tureck w 2008 r. przeciwko kurdyjskim
rebeliantom w pnocnym Iraku. W 2009 r. Turcja bya ponownie mediato-
rem, tym razem midzy Syri a Irakiem, gdy Syria zostaa oskarona o wsp-
udzia w organizowaniu zamachw terrorystycznych w Iraku9.
Arabska Wiosna i wojna domowa w Syrii pogorszyy relacje na linii Anka-
raDamaszek. W trakcie rewolucji w Tunezji i Egipcie Turcja stanowia dla tych
pastw wzr i bya liderem w promowaniu demokracji10. Po wybuchu rewolu-
cji w Syrii zaczy si jednak problemy. Polityczny geniusz Erdoana i wizjo-
nerstwo Davutolu zdaway si ju otwiera wietlan przyszo Turcji. Tyle e
niespodziewanie nadszed czas prby. Tym egzaminem okaza si konflikt ws-
siedniej Syrii. Kryzys syryjski pokaza granice wpyww tureckich ocenia
Fadi Hakura, ekspert londyskiego Chatham House11.
Pocztkowo AKP stawiaa na Asada, ale poniewa nie udao si jej wpy-
n na polityk Damaszku, Erdoan zacz wspiera rebeliantw. Turcja zacza
masowo przyjmowa uchodcw syryjskich (okoo 100 tys. osb), a w Stam-
bule moga dziaa opozycyjna Syryjska Rada Narodowa. Wedug doniesie
wprasie (niepotwierdzonych przez rzd turecki) w Turcji stacjonuje najwiksza
organizacja zbrojna przeciwnikw reimu Wolna Armia Syryjska (WAS), kt-
r rzd turecki zacz szkoli, wspiera finansowo, a take udostpnia jej infor-
macje wywiadowcze i lekkie uzbrojenie.
Przy granicy midzy pastwami doszo do kilku incydentw, po ktrych
Turcy ostrzelali pozycje Syryjczykw, co byo swego rodzaju demonstracj siy.
6
IAR: Turcja Syria wolny handel, http://waluty.com.pl/a17423-iar_turcja_syria_wolny_handel.html
[dostp 25.02.2013].
7
http://www.terroryzm.com/partia-pracujacych-kurdystanu-pkk/ [dostp 25.02.2013].
8
K. Zasztowt, op. cit.
9
Stosunki dwustronne TurcjaSyria, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Turcja,stosunki_
dwustronne,Syria [dostp 25.02.2013].
10
K. Zasztowt, op. cit.
11
J. Giziski, Tureckie sny o potdze, http://www.rp.pl/artykul/944286.html?print=tak&p=00 [dostp
27.02.2013].
146

Przewaga militarna Asada nad opozycj i jednoczesny brak silnej presji na rzd
syryjski na arenie midzynarodowej nie wr jednak szybkiego zakoczenia
konfliktu w sposb odpowiadajcy interesom Turcji. Eskalacja konfliktu oraz
brak perspektyw na rych stabilizacj sytuacji w Syrii sprawia, e Ankara prze-
staje postrzega swoj pozycj jako lidera w regionie, a wrcz przeciwnie zaczy-
na odczuwa zagroenie dla wasnego bezpieczestwa. W tej sytuacji niezmier-
nie wana jest dobra wsppraca Turcji zZachodem (NATO, USA i UE).
Kryzys syryjski zaognia walk o dominacj w regionie midzy pastwami
wspierajcymi przeciwne strony konfliktu. Jeeli opozycja syryjska przegra star-
cie z reimem Asada, w regionie umocni si pozycja Iranu, spychajc tym sa-
mym Turcj na boczny tor. Taka wizja niesie ze sob zagroenie rozwoju is-
lamskiego ekstremizmu w regionie. Jednoczenie, popierajc syryjsk opozycj,
Turcja pogarsza swoje relacje z Teheranem. Zwiksza si przy tym ryzyko bez-
poredniego zaangaowania tureckich si zbrojnych w konflikt. Do pewnego
czasu Turcja reagowaa stonowanie na incydenty syryjskie, tj. prby zamachw
na obozy dla uchodcw, zestrzelenie tureckiego samolotu wojskowego czy te
uprowadzenie tureckich obywateli w Libanie, jednak otwarta wymiana ognia
w padzierniku 2012 oraz uchwalenie zgody na manewry wojskowe poza gra-
nicami Turcji, pokazuj, e cierpliwo Ankary w agodzeniu konfliktu powoli
si koczy12.
Kolejnym problemem Erdoana jest syryjska mniejszo kurdyjska. Kryzys
w Syrii sprzyja intensyfikacji dziaan kurdyjskich organizacji, w tym terrory-
stycznej PKK. Po rozpoczciu wojny domowej przygraniczne skupiska kurdyj-
skie przeszy pod kontrol syryjskich organizacji kurdyjskich, z ktrymi armia
turecka rozpocza walki na pogranicznych terenach. Sytuacja taka moe pro-
wadzi nie tylko do utworzenia autonomii kurdyjskiej na obszarach przygra-
nicznych, ale take da moliwo PKK do prowadzenia operacji przeciwko
Turcji z tamtego obszaru13.
Dziaania Ankary w konflikcie syryjskim polegaj m.in. na prbie wywar-
cia presji politycznej poprzez grob uycia siy i sankcje gospodarcze, a take
na prbie wpynicia na wprowadzenie przez spoeczno midzynarodow
strefy zakazu lotw i strefy buforowej w pnocnej Syrii. Turcja opowiedziaa
si te za przyjciem przez Rad Bezpieczestwa ONZ rezolucji potpiajcej re-
im w Syrii i wzywajcej Asada do ustpienia14.
Naley zauway, e wojna domowa w Syrii nie tylko wpywa negatywnie
na bezpieczestwo Turcji i jej pozycj w regionie, ale rwnie na sytuacj we-
12
S. Ananicz, Turcja wobec kryzysu syryjskiego, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-
osw/2012-10-10/turcja-wobec-kryzysu-syryjskiego [dostp 27.02.2013].
13
K. Zasztowt, op. cit.
14
S. Ananicz, op. cit.
 147

wntrzn kraju. W spoeczestwie tureckim narasta niezadowolenie z niesku-

tecznej polityki rzdu wobec konfliktu i pojawiajcych si w zwizku z tym pro-
blemw, nie tylko dotyczcych uchodcw czy mniejszoci kurdyjskiej, ale te
kontaktw ekonomicznych i gospodarczych z Syri, ktre oddziauj porednio
lub bezporednio na tureckich obywateli.
Iran

Ostatnimi czasy na linii AnkaraTeheran nieznacznie zawrzao w wyni-

ku rozbienoci dotyczcych kryzysu syryjskiego. Iran od zawsze popiera re-
im Asada, natomiast, jak ju zostao wyej wspomniane, Turcja wspara rebe-
liantw. Iran zaprzeczy jednak tego typu pogoskom ukazujcym si w prasie.
Wpadzierniku 2012 r. Ambasada Iranu w Ankarze wystosowaa list protesta-
cyjny do tureckiego pisma Middle East Trade, w ktrym ukaza si aryku
orzekomym pogorszeniu si relacji midzy pastwami ze wzgldu na odmien-
n polityk w stosunku do Syrii15. Kontakty irasko-tureckie nigdy nie naleay
do najatwiejszych. Obydwa kraje maj aspiracje do rzdzenia w regionie, nato-
miast koncepcje na osignicie tego celu s rne.
W zwizku z now polityk tureck, uprawian przez AKP przez ostatnie
10 lat, bardzo poprawiy si kontakty, zarwno gospodarcze, jak i polityczne,
pomidzy Ankar i Teheranem. Iran zosta jednym z najwaniejszych partne-
rw handlowych Turcji w regionie. W 2004 r. wymiana handlowa obu pastw
osigna warto 2,3 mld dolarw, a w 2008 r. a 10,2 mld dolarw. Jednak
zdecydowanie wicej Ankara importuje z Iranu. W grudniu 2001 r. urucho-
miony zosta gazocig, ktrym Turcja importuje iraski gaz ziemny. W2007r.
import ten zaspokaja 17% wszelkich dostaw gazu ziemnego do Turcji16, a w
2011r. 40% potrzeb energetycznych (gaz ziemny i ropa) Ankary17. W 2007r.
zostao podpisane porozumienie w sprawie budowy drugiego gazocigu (Na-
bucco), ktry bdzie transportowa gaz przez Turcj do Europy. Turecka sp-
ka naftowa TPAO (Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl) podpisaa umow
orozwijanie z gazu w iraskim South Pars. Inicjatywa ta nie tylko pomoe
Turcji przynajmniej czciowo uniezaleni si od rosyjskiego gazu, ale te sta
si pastwem tranzytowym na linii: Morze Kaspijskie i Bliski Wschd Euro-
pa18. Tego typu praktyki i zacienianie stosunkw handlowych z Iranem niezy-
15
Iran polepsza stosunki z Turcj, http://geopolityka.org/info-ecag/1824-iran-polepsza-stosunki-z-
turcja [dostp 10.03.2012].
16
Turcja szuka przyjani z Iranem, http://www.stosunki.pl/?q=content/turcja-szuka-przyjani-z-
iranem [dostp 10.03.2013].
17
C. Pivariu, TurkeyIran. Strategic Reassessments, Consideration to Geostrategic Pulse, http://www.
ingepo.ro/en/materials/604/turkey-iran-strategic-reassessments [dostp 5.03.2013].
18
Turcja szuka przyjani
148

skuj aprobaty USA, jednak Turcja zdaje si tym nie przejmowa, wytrwale ob-
stajc przy minimalnym egzekwowaniu sankcji ONZ i kontynuujc polityk
soft power w regionie.
Turcja, bdc czonkiem NATO, zwizaa si bardziej ideowo z Zachodem,
co utrudnia kontakty z Iranem. Pojawiaj si spekulacje, e jeli ostatecznie nie
zostanie przyjta do UE, moe zwrci si w kierunku Azji.
Z militarnego punktu widzenia tureccy politycy, zajmujcy si polityk za-
graniczn swojego kraju w stosunku do Iranu, maj twardy orzech do zgryzi-
enia, co wynika z prby spenienia oczekiwa i Teheranu, i Waszyngtonu,
i Brukseli. Ankara, zgadzajc si na instalacj radaru, bdcego fragmentem
systemu obrony antyrakietowej, cigna na siebie gniew Iranu. Sam Ajatol-
lah Ali Chamenei ostro skrytykowa i potpi decyzj tureckiego przywdcy,
adodatkowo Turcja dostaa ostrzeenie przed powanymi konsekwencjami.
Natomiast zachodni przywdcy byli niezwykle zadowoleni z takiego obrotu
sprawy. Zgoda na zainstalowanie radaru zostaa odebrana jako zwycistwo mi-
litarne i dyplomatyczne Waszyngtonu oraz przywizanie Turcji do jej partne-
rw z NATO ponad iraskim ssiadem19.
Z drugiej strony AKP, w ramach prowadzenia polityki zero problemw
z ssiadami, stara si nie krytykowa ostro iraskiego programu nuklearnego,
co jest do trudne, gdy Teheran testuje rakiety o zasigu 2 tys. km. Jednak
dopki Ankara nie udostpni swojego terytorium do przeprowadzenia manew-
rw przeciwko Iranowi, nie grozi jej niebezpieczestwo.
Turcja opowiada si za cakowit denuklearyzacj regionu bliskowschod-
niego, w zwizku z czym sama nie prowadzi programu nuklearnego. Popiera
rwnoczenie europejskie zabiegi dyplomatyczne zmierzajce do odwiedzenia
pastw na Bliskim Wschodzie od tego typu praktyk. Ankara, chcc osobicie
wesprze proces pojednania midzy USA i Iranem zaoferowaa, e zostanie me-
diatorem pomidzy skonfliktowanymi stronami, co zaowocowao negocjacja-
mi w Stambule (Iran vs piciu staych czonkw RB ONZ) w styczniu 2011 r.
Swoj postaw dyplomatycznie prbuje wybrn z politycznej rozgrywki, i tak
bdc krytykowana przez niektre pastwa, w szczeglnoci Izrael (zktrym
stosunki bardzo si ochodziy, odkd Ankara zacza bliej wsppracowa
zTeheranem), za zbyt mao zdecydowan postaw wobec iraskiego programu
nuklearnego20. Wprawdzie negocjacje w Stambule nie wniosy niczego do spra-
wy, natomiast zyskaa na tym najbardziej Turcja, ktra po raz kolejny pokaza-
a, e jest nie tylko wiarygodnym graczem w regionie, ale take staa si rwno-
rzdnym partnerem w dyskusjach z pastwami Zachodu.
19
Turcja i Iran koniec romansu, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykul,1136,Turcja_i_
Iran_koniec_romansu [dostp 5.03.2013].
20
A. G. Grzel, Turkeys Role in Defusing the Iranian Nuclear Issue, The Washington Quarterly,
Summer 2012, http://csis.org/files/publication/twq12SummerGurzel.pdf [dostp 4.03.2013].
 149

Irak

Po rozpoczciu interwencji amerykaskiej w 2003 r. Departament Stanu

USA stawia Turcj wrd trzydziestu pastw, ktre opowiedziay si po stro-
nie koalicji antyirackiej. Istniay jednak powane rozbienoci midzy intere-
sami Ankary i operacj Iracka Wolno21. Ju 1 marca 2003 r. parlament nie
zgodzi si na wykorzystanie tureckich baz wojskowych przez amerykaskich
onierzy, ktrzy przygotowywali si do inwazji, przez co upad pomys wej-
cia od pnocy. Niektrzy twierdz, e przyczynio si to w pniejszym cza-
sie dorozwoju sunnickiej partyzantki. W kocu Ankara zgodzia si na udo-
stpnienie swojej przestrzeni powietrznej Amerykanom podczas ataku, ale i tak
USA wycofay propozycj wielomiliardowej pomocy gospodarczej i czciowo
opuciy baz lotnicz Incirlik po ujciu Saddama Huseina. Spoeczestwo tu-
reckie niezwykle negatywnie odnioso si do wojny, a szczeglny niepokj wy-
woao zdobycie przez irackich Kurdw miasta Kirkuk22.
Obecnie stosunki gospodarcze pomidzy Turcj i Irakiem nabieraj tempa.
W 2011 r. Bagdad sta si drugim co do wielkoci rynkiem eksportowym Tur-
cji, a tureckie spki coraz widoczniej dziaaj w kwestii odbudowy tego kra-
ju. Mimo to niektre obszary nadal stanowi wyzwanie szczeglnie chodzi tu
odostawy energii i wody.
Z perspektywy wasnego bezpieczestwa i pozycji polityczno-gospodar-
czej przywdcy tureccy przywizuj ogromn wag do stabilnej sytuacji w Ira-
ku. Naturalnie popycha to Ankar do aktywnego zaangaowania politycznego
wsprawy irackie, a szczeglnie w kwesti irackich Kurdw, autonomicznie zaj-
mujcych pnocn cz kraju. W relacjach z Bagdadem niezwykle istotnym
wsplnym celem jest wyeliminowanie Partii Pracujcych Kurdystanu23. Turcja
prowadzi jednak rozmowy nie tylko z oficjalnym rzdem, ale rwnie z Maso-
udem Barzani, przywdc Kurdw w pnocnym Iraku. Podobne dziaania wy-
daj si zasadne nie tylko z gospodarczego punktu widzenia (w pnocnej czci
Iraku znajduj si due zoa ropy naftowej), ale take strategicznego uza-
lenienie ekonomiczne irackich Kurdw mogoby powstrzyma bojownikw
odpodburzania nastrojw wrd mniejszoci kurdyjskiej w Turcji.
Z powodu wojny, ale te wczeniejszych zawirowa politycznych, spora
cz rurocigw w pnocnym Iraku jest czciowo zniszczona i stoi nieuy-
wana (m.in. wiertniczy gigant Kirkuk), rzd w Bagdadzie jak na razie nie ma
21
J. Bogusawska, Interwencja w Iraku stanowisko Turcji, Biuletyn PISM 2003, nr 20 (124),
http://www.pism.pl/files/?id_plik=158 [dostp 4.03.2013].
22
Stosunki dwustronne TurcjaUSA, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Turcja,stosunki_
dwustronne,USA [dostp 10.03.2013].
23
H. Turunc, Turkey and Iraq, http://www2.lse.ac.uk/IDEAS/publications/reports/pdf/SR007/iraq.pdf
[dostp 1.03.2013].
150

szczeglnych planw na jego modernizacj, a na tym wanie korzysta Turcja.

W zeszym roku wymiana handlowa pomidzy Ankar i irackim Kurdystanem
wyniosa 8 mld dolarw. AKP zainwestowaa w budow lotnisk w miecie Erbil
i Dohuk. Bagdadowi zdecydowanie nie podobaj si takie praktyki i rozbudo-
wuje on wasn infrastruktur do wydobycia ropy na poudniu kraju. Podobna
polityka turecka moe zagrozi jednoci Iraku i prowadzi do umocnienia au-
tonomii kurdyjskiej. Zachodni przywdcy, obawiajc si, e taki obrt zdarze
mgby wzmocni Iran, wspieraj rzd centralny i prbuj wpyn na Turcj,
by ograniczya poparcie dla irackich Kurdw24.

Podsumowanie

Polityka zagraniczna Turcji, prowadzona przez AKP w stosunku do krajw

ociennych, opiera si na nowej polityce tureckiej. Jej zaoenia to zero pro-
blemw z ssiadami, wykorzystywanie soft power do poszerzenia strefy wpy-
ww w regionie, a take stworzenie wizerunku Turcji jako regionalnego mo-
carstwa na skraju Europy, o kluczowym pooeniu geopolitycznym, ktre
niezbdne jest do porednictwa midzy Bliskim Wschodem a wartociami i po-
lityk prezentowan przez Zachd.
Naley zauway, e w aspekcie gospodarczym AKP, pomimo trudnej sy-
tuacji w regionie, udao si zrealizowa du cz swoich zaoe nie tylko
wkontaktach handlowych zssiadami. Wzrost gospodarczy pod koniec 2011r.
wynis 8,5%, plasujc Turcj na 16. miejscu gospodarek wiata, z PKB rw-
nym 773,091 mld dolarw25. Taka sytuacja na pewno stawia Turcj w pozycji
silnego i rwnego partnera dla Europy i Stanw Zjednoczonych w wymiarze
ekonomicznym.
Militarna polityka ssiedzka musi by prowadzona z niezwyk rozwag
zewzgldu na siatk zalenoci i rne sympatie w regionie. Z powodu wspie-
rania przez Turcj irackich Kurdw i udzielanie pomocy rebeliantom w Syrii
relacje na linii AnkaraTeheran staj si napite. Natomiast chcc przypodoba
si Iranowi brakiem zdecydowanej reakcji w stosunku do prowadzonego przez to
pastwo programu nuklearnego, Ankara naraa si na krytyk za strony Europy.
Turcja nigdy nie bdzie pastwem europejskim, co wynika nie tylko z rnic
kulturowych i religijnych, ale rwnie z jej silnych powiza z Bliskim Wscho-
dem. Na pewno wizerunek kraju na arenie midzynarodowej uleg zdecydo-
wanie zmianie na lepsze, jednak polityka Tayyipa Erdoana prowadzona jest
24
Iraq, Kurds, Turks and Oil: A Tortuous Triangle, http://www.economist.com/news/middle-east-and-
africa/21568760-governments-turkey-iraq-and-iraqi-kurdistan-play-dangerous-game [dostp 7.03.2013].
25
M. Kdzierski, Rosnca potga sprzyja Turcji?, http://www.gf24.pl/9882/turcja-rosnaca-potega-
sprzyja-polsce [dostp 9.03.2013].
 151

troch na zasadzie zje ciastko i mie ciastko. Z jednej strony prbuje on

przypodoba si Zachodowi i zabysn na arenie midzynarodowej wzmo-
on aktywnoci facylitatywn w regionie, z drugiej za nie chce zbytnio
zadziera z ssiadami. Postawa godna naladowania, ale czasem nie da si
dokoca pogodzi wszystkich interesw.
Kamil Pietrasik

Separatyci w Czeczenii i Dagestanie

wczoraj i dzi. Analiza i prognoza

Wstp

Niniejszy artyku ma na celu przyblienie de oraz celw, jakie separa-

tyci dziaajcy na terenie Czeczenii i Dagestanu maj obecnie i jakie mieli
odniemal 1991 r. Bd oni nazywani take m.in.: bojownikami, mudahedi-
nami, wahabitami czy fundamentalistami muzumaskimi (wszystkie te okre-
lenia odnosz si do separatystw, ktrzy walczyli na wspomnianych terenach
odczasu podpisania rozejmu pokojowego z Federacj Rosyjsk w Dagestanie,
czyli od31 sierpnia 1996 r.).
Coraz wikszy wzrost znaczenia radykalnego islamu zmieni charakter kon-
fliktu w Czeczenii. Od 1991 r. chodzio gwnie o etniczny separatyzm, ktre-
go gwnym zamierzeniem byo oderwanie si od Moskwy, a dono dotego
w sposb czysto wieckonacjonalistyczny1. Natomiast od dnia podpisania
przez Czeczenw rozejmu pokojowego z Federacj Rosyjsk w Chasawjurcie
(31sierpnia 1996 r.) jest to separatyzm islamski. Jak susznie zauwaa Maciej
Falkowski, obecny konflikt w Republice Czeczeskiej jest nie tyle walk naro-
dowowyzwolecz, co przede wszystkim konfliktem o podou religijnym2. Au-
tor ten wskazuje te, e hasa niepodlegociowe to wci wany element ide-
ologii bojownikw, ale jej fundament stanowi islam3. Oprcz walki o wolno,
konflikt w Czeczenii jest wic take wojn za wiar, gazawatem (wit wojn), wal-
k z niewiernymi (Rosjanami) i odstpcami od wiary (Czeczenami wsp-
pracujcymi z Moskw). Celem tej wojny jest utworzenie w Czeczenii niezale-
nego pastwa islamskiego i ustanowienie tam szariatu. Wedug Falkowskiego
zdecydowanie kontrastuje to z pogldami i propagand separatystw z czasw
Ioraz pierwszych lat II wojny czeczeskiej4.
1
W. Dietl, K. Hirschmann, R. Tophoven, Terroryzm, Warszawa 2009, s. 167.
2
M. Falkowski, Czeczenia midzy kaukaskim dihadem a ukrytym separatyzmem, Warszawa 2007, s. 12.
3
Ibidem.
4
Ibidem.
 153

Dihadyzm i wahabizm cele i sposb dziaania na Kaukazie

We wspczesnym dyskursie o radykalnym islamizmie, prowadzonym wkr-
gach akademickich i w mediach, wrd najczciej uywanych terminw spo-
tykamy pojcie dihadyzmu (oraz pokrewne: dihad, dihadysta). Dihadyzm
to stosunkowo nowy termin, ktry zyska na wartoci w akademickim dys-
kursie lat 90. XX w.5 Ruch ten narodzi si w latach 60. ubiegego stulecia
w Egipcie. Jak zauwaa Jarret Brachman, dihadyci uwaaj, e to oni stoj
nawierzchoku islamu, i to w ich oczach pozosta ostatni lad islamu, ktry by
praktykowany i goszony przez proroka Mahometa i pokolenia, ktre yy na-
tychmiast po nim (sunnah). Brachman wskazuje, e wedug dihadystw religia
islamu odesza od prawdziwej drogi i muzumanie nadal borykaj si z opresj,
upokorzeniem i przeladowaniami. Podkrela on, e dihadyzm nie jest w peni
zgodny z naukami i yciem Proroka jest to islam, ktry odrzuca religijn in-
nowacj i interpretacj, odam islamu, gdzie kady wierzcy to wojownik6.
Autor ten dodaje, e dihadyzm jest uywany jako synonim wojujcego is-
lamizmu sunnickiego, podczas gdy islamizm jest szeroko okrelany jako is-
lamski aktywizm7. Tradycyjny islam Dagestanu, Czeczenii i Inguszetii oparty
jest na sufizmie bd na mistyce islamskiej. Sufizm na pnocno-wschodnim
Kaukazie przybra wyjtkow form ju w XIIX/XIX stuleciu w walce przeciw-
ko rosyjskiej ingerencji.
Wahabizm jest jednym z najbardziej skrajnych odamw islamu, ktry wy-
wodzi si z Arabii Saudyjskiej i jest postrzegany przez wyznawcw innych oda-
mw za niebezpieczny. Zaoycielem ruchu by Muhammad ibn Abd al-Wahab
(17031792)8. Wahabici nie uznaj wspistnienia z innymi religiami, m.in.
zchrzecijastwem czy judaizmem, a nawet z wyznawcami innych odamw
islamu9. Stosuj metody terrorystyczne, odrzucajc przy tym jakikolwiek po-
kojowy dialog, ktry jest dla nich form nie do przyjcia w walce o swoje cele
(wprzypadku dihadystw kaukaskich utworzenie Emiratu Kaukaskiego)10.
5
R. Meijer, Global Salafism: Islams New Religious Movement, New York 2009, s. 245246.
6
J. M. Brachman, Global Jihadism. Theory and Practice, LondonNew York 2009, s. 5.
7
Idem, Jihad in Saudi Arabia: Violence and Pan-Islamism since 1979, CambridgeNew York 2010, s. 3.
8
Szerzej o zaoycielu ruchu wahabickiego: http://atheism.about.com/od/islamicsects/a/wahhabi.htm.
9
Niektre zakazy i praktyki sekty: Nie ma innego obiektu kultu ni Bg (Allah); wici mczyni
i kobiety nie mog by wykorzystywani jako porednicy aski od Boga; adna inna nazwa ni Allah
nie moe by uywana w modlitwie; zakaz palenia tytoniu; broda nie musi by ogolona (oczywicie
nie jest golona przez czonkw saudyjskiej rodziny krlewskiej); bardzo cisy zakaz picia napojw
alkoholowych; zabronione s obraliwe sformuowania; zabronione s race; meczety bez ozdobnej
grafiki i minaretw; wszyscy wyznawcy musz uczestniczy w modlitwie (salat) w miejscach publicznych;
jamuna (zakat) jest nalena od wszystkich dochodw; rzenicy, ktrzy wykonuj ubj rytualny (halal),
musz by uczciwymi osobami, a nie tylko specjalistami w zakresie techniki uboju rytualnego; zob.
Encyclopedia of the Middle East Wahhabi, http://www.mideastweb.org/Middle-East-Encyclopedia/
wahhabi.htm [dostp 19.01.2013].
10
Emirat Kaukaski miaby obejmowa takie republiki, jak: Czeczenia, Dagestan, Inguszetia, Osetia,
Karaczajo-Czerkiesja i Kabardo-Bakaria.
154

Pierwsze wzmianki o walce prowadzonej na wzr dihadu na terenach Kau-

kazu mona znale ju w 1785 r., gdy wybucho pierwsze powstanie czecze-
skie pod dowdztwem Szejcha Mansura. Walka toczya si przeciwko wojskom
rosyjskim, ktre ju kilka lat wczeniej wkroczyy na tereny Czeczenii w celu
ich kolonizacji. Mensur gosi, e jedynie zjednoczone w prawdziwej wierze
ludy Kaukazu s w stanie skutecznie przeciwstawi si wpywom najedcw.
Sprzeciw wobec rosyjskiej kolonizacji, opierajcy si na czynniku religijnym,
szybko przerodzi si w wojn w imi wyznania gazawat. Walki z powstaca-
mi tliy si do pocztku lat 90. XVIII w. Gralom udao si cakowicie rozbi
oddzia carski. Powstanie to jest istotne z wielu przyczyn. Szejk by pierwszym
czeczeskim, a nie dagestaskim przywdc walczcym pod zielonym sztanda-
rem islamu. Jednak, co najwaniejsze, bya to pierwsza tak znaczca przegrana
rosyjskiego wojska na Pnocnym Kaukazie. Mimo wielu pniejszych niepo-
wodze, upadku autorytetu i ostatecznej poraki szejka echa legendy pierwsze-
go zwyciskiego powstania dugo byo sycha na Kaukazie11.
Wahabizm w obecnej formie pojawi si po raz pierwszy w Czeczenii
w1991r., kiedy Czeczeni mieli moliwo podrowania, a niektrzy z nich
skierowali si do Arabii Saudyjskiej, m.in. na studia religijne. Obecnie dihady-
ci, ktrzy dziaaj na terenach Czeczenii i Dagestanu, walcz przeciwko nieak-
ceptowanym przez nich prorosyjskim wadzom w poszczeglnych republikach.
Pastwo, jakie chc utworzy mudahedini, miaoby si opiera na prawach
szariatu, co jest sprzeczne z prawami czowieka, gdy szariat nie moe by r-
dem konstytucji. Prawa szariatu na terenach Czeczenii zostay ju zaaprobowa-
ne przez tymczasowego prezydenta Zelimchana Jandarbijewa12 oraz przezwy-
branego w wyborach prezydenckich w 1997 r. Asana Maschadowa, ktry
w 1999 r. wprowadzi szariat w caej Republice Czeczeskiej pod naciskiem
opozycji islamskiej (m.in. Szamila Basajewa czy Emira Chattaba), w wikszo-
ci skadajcej si z wahabitw. Wprowadzenie szariatu po czci przyczynio
si do rozpoczcia II wojny czeczeskiej oraz do rajdu grupy Szamila Basaje-
wa iChattaba na przygraniczne wioski dagestaskie w kwietniu 1999 r. Zaj-
li oni rejony Tsumadi, Botlich i dziesiciu innych dagestaskich wiosek. Miay
wwczas miejsce rwnie inne terrorystyczne wydarzenia autorstwa czecze-
skich separatystw, m.in. w Riazaniu czy Wogodosku na terenach Federacji
Rosyjskiej. Gwnie to one doprowadziy do zerwania podpisanego 31 sierpnia
1996r. traktatu pokojowego z Chasawjurty, koczcego I wojn czeczesk13.
11
E. Matuszek, Narody Pnocnego Kaukazu: historia kultura konflikty (19851991), Toru 2007, s. 17.
12
Zelimchan Jandarbijew, tymczasowy prezydent Czeczenii w latach 19961997, po tragicznej
mierci dotychczasowego prezydenta gen. Dochara Dudajewa.
13
Ustawodawstwo Republiki Czeczenii opiera si na poszanowaniu: praw czowieka i obywatela,
prawa narodw do samostanowienia, zasad rwnoci narodw w celu zapewnienia spokoju spoecznego,
 155

Mudahedini na Kaukazie stawiaj przed sob dwa cele. Cel minimalny

to zwycistwo nad wrogiem (Kreml i obecne wadze w republikach kauka-
skich), a cel maksymalny to przede wszystkim ekspansja dziaalnoci i obecno
wahabizmu w ssiednich republikach muzumaskich na Przedkaukaziu.
Szamil Basajew i Emir Chattab za wszelk cen dyli do rozpowszechnie-
nia wahabizmu w Czeczenii. Wspomagaa ich w tym Arabia Saudyjska, ktra
na du skal wspieraa wahabistyczn odmian islamu, jak rwnie budow
irozbudow wahabistycznych wsplnot w Czeczenii14. Wedug autorw ksi-
ki Terroryzm w takich okolicznociach separatyci czeczescy i arabscy czuli si
tu znakomicie15.
Separatyci w Republice Czeczeskiej

Pierwszym czeczeskim wahabit by Biesan Gantemirow16, ktry bra ak-

tywny udzia w powstaniu czeczeskim w 1991 r. oraz w I Kongresie Narodu
Czeczeskiego. Kim rzeczywicie by? Byym sierantem milicji drogowej, naj-
bardziej skorumpowanej formacji mundurowej byego ZSRR, ktry nagle oka-
za si zaoycielem religijnej partii Islamska Droga i samozwaczym przedstawi-
cielem bliskowschodniego Bractwa Muzumaskiego, oskaranego o terroryzm17.
O czeczeskim terroryzmie wiat dowiedzia si natomiast dawno temu,
boju w 1991 r. Nieznany wwczas nikomu, nawet samym Czeczenom, mody
zapaleniec Szamil Basajew porwa samolot leccy z Mineralnych Wd na Kau-
kazie Pnocnym do Stambuu. Chcia w ten sposb zwrci uwag na wyda-
rzenia w Czeczenii republice, ktra niezauwaana przez nikogo na wiecie,
ogaszaa wwczas niepodlego, wykorzystujc zamieszanie zwizane z trwaj-
cym rozpadem Zwizku Radzieckiego. Basajew cel osign, Czeczenia by moe po
raz pierwszy pojawia si wwczas na lentach wiatowych agencji informacyjnych.
Kilka lat pniej bylimy wiadkami dwch brawurowych akcji bojowni-
kw, ktrzy chcc odwrci niekorzystny dla Czeczenw przebieg pierwszej
wojny z Rosj, a zarazem zdoby saw, dokonali dwch atakw na szpitale
wpoudniowej Rosji, biorc tysice zakadnikw. Pierwszy znw by Basajew18.
Podczas konferencji prasowej w Budionnowsku, w nocy z 17 na 18 czerwca

harmonii i bezpieczestwa ycia na terytorium Czeczenii obywatelom republiki niezalenie od ich

pochodzenia etnicznego, religii i innych rnic, http://chechenianphenomenon.tripod.com/Documents/
Hasavurt.htm [dostp 19.01.2013].
14
W. Dietl, K. Hirschmann, R. Tophoven, op. cit., s. 166.
15
Ibidem.
16
Pniejszy mer Groznego, od listopada 1991 do kwietnia 1993 r.
17
M. Kuleba, Szamil Basajew: Rycerski etos a powinno onierska, Warszawa 2007, s. 37.
18
M. Falkowski, I. Kaliszewska, Matrioszka w hidabie. Reportae z Dagestanu i Czeczenii,
Warszawa 2010, s. 182183.
156

1995 r., owiadczy, e jest dywersantem, a nie jak si go oskara terroryst;

owiadczeniu temu przeczy jednak jego dziaalno19. Za spraw brutalnego po-
stpowania rosyjskich si bezpieczestwa coraz wicej tego rodzaju ugrupowa
otrzymywao w Czeczenii bodziec do podjcia walki terrorystycznej przeciwko
Rosji. Biorc pod uwag model ideologiczny, w ktrego stworzeniu istotn rol
odegray dowiadczenia mudahedinw z lat 80. w Afganistanie, sytuacja taka,
jak si wydaje, sprzyjaa dihadowi20.
Jednym z najwikszych sukcesw prezydenta Ramzana Kadyrowa, dziki
ktremu zyskuje on coraz wicej zwolennikw, jest umiejtne ideologiczne wy-
korzystywanie islamu w prowadzonej przez niego polityce. Poraka idei cze-
czeskiej niepodlegoci oraz brak jakiejkolwiek alternatywnej ideologii spra-
wiy, e dla wielu Czeczenw (a take dla wielu mieszkacw innych republik
Kaukazu Pnocnego) jedynym moliwym do przyjcia paradygmatem sta si
islam21. Wielu Czeczenw to osoby niereligijne. Znkane wojn spoeczestwo
gotowe jest jednak zaakceptowa proste, zrozumiae wskazwki i recepty na y-
cie, ktre daje im proponowana przez Ramzana wersja islamu. Ideologiczne
uycie islamu pomaga prezydentowi nie tylko zdoby zwolennikw, ale rw-
nie zaklasyfikowa pewne jednostki jako niebezpieczne dla republiki, ktre
trzeba zmusi do zmiany ideologii lub je wyeliminowa22. W tym czasie Sza-
milowi Basajewowi udao si przypi caemu konfliktowi atk walki w imi
religii. Okrelenie czeczescy rebelianci, uywane w mediach, traci wic dzisiaj
cakowicie na autentycznoci. Trafniejsze byoby okrelenie wyznajcy dihad ter-
roryci23.
Gdy 8 marca 2005 r. zabito Asana Maschadowa, zmienio to oblicze bojow-
nikw. Zacz im przewodzi Abdul-Chalim Saduajew, ktry, co prawda, zre-
zygnowa z terroru wobec cywilw, ale za to zacz propagowa ideologi isla-
mu, a nie nacjonalizmu. Chcia odnowy moralnej, prawa szariatu, odcicia si
od Zachodu i objcia powstaniem caego Kaukazu Pnocnego. Konflikt peen
by wewntrznych problemw i chci zemsty24. W istocie bowiem cakowit
wadz w pastwie przejli tzw. kadyrowcy, a faktyczn stolic republiki staa si
rodowa wie Kadyrowa Centoroj. Chocia obecnie sytuacja w Czeczenii nie
jest ju tak zaogniona jak kiedy, gdy ostrzejsze walki tocz si obecnie w In-
guszetii czy Dagestanie, to nadal ycie nie jest tam zwyczajne. Zwyczajnymi nie
19
Z. Czarnotta, Z. Moszumaski, Najwiksze bitwy XX wieku. Czeczenia 9495, Warszawa 1995, s. 44.
20
W. Dietl, K. Hirschmann, R. Tophoven, op. cit., s. 165.
21
I. Kaliszewska, Czeczenia Ramzana, Nowa Europa Wschodnia 2009, nr 5, s. 107.
22
Ibidem.
23
Za W. Dietl, K. Hirschmann, R. Tophoven, op. cit., s. 167.
24
Wspczesne stosunki midzynarodowe problemy konfliktu i wsppracy, red. J. Wicawski, A. Cho-
jan, nr 3/2009, s. 91, www.lazarski.pl/download/gfx/.../pl/.../mysl_ekonomiczna_3-09.pdf [dostp 21.01.2013].
 157

mona bowiem nazwa porwa i wywiezie w nieznanym kierunku. Zwyczajna

nie jest te wadza, ktra budzi jedynie strach25.
Do przenoszenia si konfliktu czeczeskiego na Inguszeti i Dagestan przy-
czyniy si take dziaania prorosyjskich formacji czeczeskich, podporzd-
kowanych Ramzanowi Kadyrowowi. Dziki doskonaej znajomoci terenu,
rozbudowanym wizom rodzinnym, klanowym i ssiedzkim oraz znacznie
wikszej ni federalne struktury siowe moliwoci infiltracji struktur separa-
tystw kadyrowcy mogli rozpocz duo skuteczniejsz walk z partyzantami.
Jednym ze skutkw akcji podejmowanych przez prorosyjskie formacje czecze-
skie przeciwko bojownikom byo przeniesienie si czci ich oddziaw (a co
zatym idzie, rwnie prowadzonych przez nie dziaa dywersyjnych) do Ingu-
szetii iDagestanu26. W 2009 r. wczesny prezydent Federacji Rosyjskiej Dmi-
trij Miedwiediew zakoczy operacj antyterrorystyczn, ktra zostaa wpro-
wadzona w ycie w 1999 r.
Jak zauwaa Iwona Kaliszewska, liczne bazy wojskowe zwykle na wzg-
rzach otoczone s drutem kolczastym. Czyby nagonione w rosyjskich me-
diach zniesienie reimu operacji antyterrorystycznej w kwietniu 2009 r. byo
fikcj? Wyglda na to, e wbrew oczekiwaniom nie zlikwidowano baz armii fe-
deralnej w Czeczenii i nie wyprowadzono z republiki przynajmniej czci wojsk.
Mundurowi zostali, cho najczciej siedz w koszarach, nie mieszajc si zbyt-
nio do wewntrzczeczeskich porachunkw27.
Tabela 1 ilustruje liczb atakw terrorystycznych we wszystkich republikach
na Kaukazie Pnocnym. Wida tu, e maleje liczba wybuchw w Czeczenii,
awzrasta m.in. w ssiednim Dagestanie czy w Inguszetii oraz w Kabardo-Ba-
karii. Spowodowane jest to tym, e system bezpieczestwa w republice jest bar-
dziej rozbudowany i dobrze skoordynowany, za dziaania organw cigania
ibezpieczestwa ulegy poprawie. Drug przyczyn spadku liczby zamachw
w Czeczenii jest to, e ludzie zmczeni dwiema wojnami (I i II wojna czecze-
ska), ju nie tak chtnie jak kiedy wsppracuj z separatystami, co powoduje,
e dziaalno terrorystyczna przenosi si na ssiednie republiki.
Tabela 1 pokazuje ponadto, e zagroenie ze strony dihadystw dotyczy nie
tylko Dagestanu i Czeczenii, ale take innych czci regionu, m.in.: Kabardyno-
Bakarii, Inguszetii czy nawet Osetii Pnocnej. Nie bdzie ono sabn, awrcz
przeciwnie, moe si nasili, tym bardziej e w 2014 r. w Soczi (Kraj Krasno-
darski) bd si odbywa Zimowe Igrzyska Olimpijskie. Bdzie totrudny mo-
ment zarwno dla si bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej, jak idla milicjantw

25
Ibidem.
26
M. Falkowski, op. cit., s. 18.
27
I. Kaliszewska, Czeczeska pielgrzymka, Nowa Europa Wschodnia 2010, nr 34, s. 149.
158

z pobliskich republik, ktrzy bd dba o bezpieczestwo m.in. sportowcw

iturystw. Jak pokazuj wczeniejsze ataki ze strony separatystw, dziaajcych
w pojedynk czy w grupie, m.in. na pocig Niewskij Ekspriess w 2009 r., gdy
zostao rannych i zabitych wiele osb, atak na lotnisko Domodiedowo wMo-
skwie w 2011 r. czy w kocu zajcie szkoy w Biesanie (Osetia Pnocna)
w2004 r., celem terrorystw z Kaukazu s zawsze wiksze skupiska ludzi, kt-
rzy nie mog w aden sposb obroni si przed atakiem.
Tabela 1
Ataki terrorystyczne i zamachy bombowe na Pnocnym Kaukazie w 2009 i 2010 r.
Lp. Region Liczba Ataki Wszyscy za- Zabici / Zabici / Wybuchy Ataki sa-
wybu- terrory- bici / ranni ranni cywile ranni w 2009 r. mobjcze
chw styczne w zama- w 2009 r.
chach samo-
bjczych
1 Dagestan 112 6 68 / 195 37 / 65 31 / 132 69 1
2 Czeczenia 39 4 41 / 88 4 / 17 23 / 54 62 9
3 Pnocna 3 2 22 / 163 20 / 163 20 / 163 - -
Osetia-Aa-
nija
4 Inguszetia 40 2 8 / 78 4 / 39 5/2 86 4
5 Kabardo- 41 1 4 / 53 1 / 37 1 12 -
Bakaria
6 Stawropol 3 - 8 / 79 8 / 79 - - -
Razem 238 15 151 / 656 74 / 400 80 / 351 229 14
rdo: http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/182170/.

Obecno wahabitw w ssiednim Dagestanie

Na Pnocnym Kaukazie doktryna wahabitw pierwotnie pojawia si wla-
tach 1980. w Dagestanie. Pada tu na podatny grunt, poniewa odpowiadaa
celom Dagestaczykw domagajcych si zaprzestania przez ZSRR przelado-
wania islamu. Tutejsza ludno postrzegaa ponown islamizacj spoecze-
stwa jako integraln cz odrodzenia si zduszonej przez Sowietw tosamoci
etnicznej i spoeczno-kulturalnej. To wanie Dagestaczycy, ktrzy tworzyli
trzon Islamskiej Partii Odrodzenia, byli pierwsz grup reprezentujc na tery-
torium ZSRR polityczny islam (organizacja zostaa utworzona w Astrachaniu,
w poudniowej Rosji, w lecie 1990 r.). Partia Odrodzenia miaa na celu obro-
n witego prawo muzumanw do ycia wedug przykaza Boga. Oywione
kontakty Dagestanu ze wiatem muzumaskim oraz bezkrytyczne, euforycz-
ne postrzeganie politycznego islamu wywoao gwatowny napyw do tego kra-
ju muzumanw z Bliskiego i rodkowego Wschodu, dziaajcych w organiza-
cjach humanitarnych i edukacji publicznej28.
28
E. Souleimanov, Chechnya, Wahhabism and the Invasion of Dagestan, http://meria.idc.ac.il/jour
nal/2005/issue4/jv9no4a4.html [dostp 21.01.2013].
 159

Ludzie ci otwarcie lub potajemnie prowadzili propagand w celu promowa-

nia idei czystego islamu, czemu niewtpliwie sprzyja brak jednolitej polityki
pastwowej Machaczkay i Moskwy. Czonkowie wahabickiej wsplnoty reli-
gijnej rnili si od innych muzumanw pod wzgldem wygldu: mczyni
nosili dugie brody z ogolonymi wsami i skrcone spodnie, za kobiety cza-
dor, zakrywajcy cae ciao i twarz. Wraz ze wzrostem liczby wahabitw (cz-
sto uzbrojonych) pojawiay spory midzy nimi a islamskimi tradycjonalistami.
Mniej lub bardziej wiecka inteligencja Machaczkay i innych miast Dagestanu
coraz bardziej bya zaniepokojona dziaaniami wahabickich emisariuszy29.
II wojna czeczeska midzy separatystami a wadzami rosyjskimi rozpocza
si w sierpniu 1999 r., kiedy z Czeczenii do Dagestanu wtargn kilkusetosobo-
wy oddzia pod wodz Szamila Basajewa i Chattaba. W odpowiedzi siy federal-
ne ponownie oblegy niezalene terytorium islamskie. Oddziay Basajewa wy-
cofay si, lecz 5 wrzenia ponownie wkroczyy do Dagestanu, prawdopodobnie
z zamiarem odcicia si federalnych, ktre od 29 sierpnia atakoway dwie wa-
habickie wsie Karamachi i Czabanmachi. Atak poprzedzono 4 wrzenia za-
machem terrorystycznym na blok w Bujnacku, zamieszkany przez wojskowych.
Zgino 58 osb, potem za nastpia seria zamachw terrorystycznych w Mo-
skwie i Wogodosku.
Operacja wojskowa, zarwno przeciwko Basajewowi, jak i miejscowym wa-
habitom, zakoczya si 1719 wrzenia. Od tamtej pory wahabici s osabieni,
nie ma te mowy o terytoriach islamskich. Cho sami nie stanowi duej siy,
mog mimo to zosta z powodzeniem uyci jako karta przetargowa wrnych
sytuacjach30. W istocie jednak miejscowa ludno nie bya skonna do przy-
czenia si do prowadzcych dihad ugrupowa31. Ocenia si, e w Dagesta-
nie jest ok. 40 tys. wahabitw: ok. 10 tys. czynnych czonkw i 30 tys. zwo-
lennikw. W republice zosta wprowadzony zakaz praktykowania wahabizmu.
Porajdzie Basajewa i Chattaba w 1999 r. na przygraniczne wioski dagesta-
skie uchwalono ustaw O zakazie dziaalnoci wahabitw i innych grup eks-
tremistycznych na terytorium Dagestanu. O dzisiejszej walce wadz dagesta-
skich z wahabitami pisz Maciej Falkowski i Iwona Kaliszewska: Teraz to ju
ludzie nawet brody boj si nosi, bo zaraz milicja si czepia () Jak czowiek
do meczetu regularnie chodzi, szczeglnie do gwnego, to ju jest podejrzany,
A nie daj Boe jeszcze modli si troch inaczej ni inni. Wahabita! () Prze-
szukania te s na porzdku dziennym. Sprawdzaj, czy czowiek ma w domu
ksiki religijne, alkohol. Na wszelki wypadek trzymamy otwarte p litra w lo-
dwce ()32.
29
Ibidem.
30
Z. Zygaa, Islam w Dagestanie [w:] Islam na obszarze postradzieckim, red. A. abuszewska,
Warszawa 2003, s. 59.
31
W. Dietl, K. Hirschmann, R. Tophoven, op. cit., s. 167.
32
Rozmowa z wahabit dagestaskim, cyt. za M. Falkowski, I. Kaliszewska, op. cit., s. 54.
160

Analiza i prba prognozy

1. Jednolit dziaalno partyzanck na Kaukazie Pnocnym utrudnia spr

midzy terrorystami sympatyzujcymi z obozem Doku Umarowa33 a Asam-
bekiem Wadaowem (weteran I i II wojny czeczeskiej z Rosj) oraz z innymi
mniej znanymi opinii publicznej watakami z Dagestanu czy Inguszetii, ktrzy
walcz o wpywy i wadz nad grupami islamskich fundamentalistw obecnych
na Przedkaukaziu. Cele fundamentalistw, ktrzy obecnie walcz na Kaukazie,
wydaj si bardziej lokalne i krajowe, a owiadczenia o globalnym dihadzie
wycznie propagandowe; maj raczej na celu przycignicie z zagranicy no-
wych bojownikw do kaukaskich grup terrorystycznych.
2. Zagroenie ze strony islamskich fundamentalistw, ktrzy obecnie dzia-
aj na ziemiach Przedkaukazia, jest due. Zmaga si z nimi nie tylko Kreml,
ale take prorosyjskie wadze republik Dagestanu i Czeczenii. Nawet ludno
cywilna obydwu republik, ktra nie popiera metod dziaania kaukaskich mu-
dahedinw, odrzuca rwnie cel, o jaki walcz fundamentalici. Z omawia-
nym problemem wadze obydwu republik i Federacji Rosyjskiej mog si zma-
ga jeszcze przez kilka lat, gdy aktywno dihadystw na terenach Czeczenii
i Dagestanu nie sabnie wraz z upywem czasu, powodujc destabilizacj w re-
gionie i brak poczucia bezpieczestwa ze strony obywateli republik na Kauka-
zie, mimo wzrostu bezpieczestwa wewntrz samej Czeczenii.
3. Wspczesna dziaalno mudahedinw o korzeniach arabskich bd te
kaukaskich na terenie Dagestanu jest widoczna ju od lat 80. XX w., natomiast
w Czeczenii od I wojny czeczeskiej, czyli od 1994 r. Metody walki nie ulegaj
zmianie i s niezwykle brutalne, powodujc cierpienia ludnoci cywilnej w tych
republikach. Oddziay mudahedinw nie s ju tak liczne, jak przed I czy II
wojn czeczesk. Nie przeszkadza to jednak dziaa im w trudno dostpnych
miejscach i walczy o swoje cele, pozbawiajc ycia wielu niewinnych ludzi.
4. Kolejnym uatwieniem dla dziaa dihadystw na terenie Czecze-
nii jest fakt, e w 2009 r. wczesny prezydent Federacji Rosyjskiej Dmitrij
Miedwiediew znis przepisy, ktre miay utrudni dziaalno separatystw.
Przezniemal 10 lat na ich podstawie mona byo m.in. przeprowadza rewizje,
zatrzymywa osoby podejrzane oraz stosowa blokady na drogach w caej re-
publice, czy wreszcie ustanawia godzin policyjn na terenie Czeczenii. Dziki
zawieszeniu tego przepisu, ktry istnia w ramach operacji antyterrorystycznej
wprowadzonej w 1999 r. przez Wadimira Putina, obecnie istnieje prawdopodo-
biestwo atwoci bojownikw w przemieszczaniu si po terenach Czeczenii.
33
Stan na czele separatystw w 2006 r. W 2007 r. ogosi si emirem Emiratu Kaukaskiego,
by podkreli, e toczy walk nie tylko o niepodlego Czeczenii, ale caego Kaukazu. Zapowiada
utworzenie niezalenego pastwa na muzumaskim Pnocnym Kaukazie, z prawem opartym na sza-
riacie, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,8206325,Czeczenia_Doku_Umarow_ustepu
je_otruty_przez_FSB_html [dostp 25.01.2013].
 161

5. Gwn strategi wahabizmu jest opieranie si na systematycznym zaj-

mowaniu terytorium oraz separacji maych czci terytoriw w rnych miej-
scach w celu zmobilizowania wszystkich si do rozprzestrzeniania tego nurtu
nassiednie ziemie na Kaukazie.
6. Dziaania wojownikw skrajnego nurtu islamu, jakim jest wahabizm,
mog si nasili tu przed, w trakcie i zaraz po Zimowych Igrzyskach Olimpij-
skich w 2014 r,, ktre odbd si w Soczi (Kraj Krasnodarski). Lokalizacja te-
renu i ranga imprezy mog jeszcze silniej podega separatystw do brutalnych
dziaa na niewinnych ludziach czy urzdnikach pastwowych. Bez wtpienia
celami bd m.in. obiekty sportowe, tumy ludzi zgromadzonych na danej im-
prezie, hotele w Soczi i w pobliu czy gwarne ulice. Mankamentem w dziaa-
niach w trakcie olimpiady moe by pora roku. Zima moe utrudnia umiesz-
czanie adunkw (gruba warstwa niegu), komunikacj midzy separatystami
czy te przemieszczanie si z adunkami z ssiednich republik do Kraju Krasno-
darskiego (oczywicie pod uwag naley wzi fakt werbowania nowych czon-
kw ju na miejscu). Zapewne wadze Kremla nie pozwol na brak naleytego
bezpieczestwa dla wszystkich osb, ktre bd w tym czasie przebywa w So-
czi. Mona domniemywa, e Moskwa wyle zwikszone oddziay antyterrory-
styczne, oddziay OMON-u oraz zwikszy liczb onierzy.
7. Walka z separatystami z Kaukazu nie bdzie szybko zakoczona, gdy jest
nieodzowna, aby podnie presti wadzy rosyjskiej w oczach obywateli. Krem-
lowi zawsze bya potrzebna zwyciska wojna z bojownikami. Borys Jelcyn po-
trzebowa maej zwyciskiej wojny przed wyborami w 1993 r., a dla Wadimi-
ra Putina zwycistwo oznaczao wymazanie klski rosyjskiego wojska z czasw
I wojny czeczeskiej i zyskanie wikszego poparcia wrd Rosjan przed wy-
borami prezydenckimi w 2000 r. W padzierniku 1999 r. wyda on rozkaz,
bywojska rosyjskie wkroczyy ponownie do Czeczenii w ramach operacji an-
tyterrorystycznej po rajdzie Basajewa i Chattaba do przygranicznych wiosek
dagestaskich.
8. Wahabizm i prawo szariatu nie zostan wprowadzone w najbliszych de-
kadach i nie bd miay wikszego poparcia wrd ludnoci cywilnej w Czecze-
nii czy w Dagestanie. Mimo e w Dagestanie istnieje wiksza liczba zwolenni-
kw wahabizmu (m.in. w wioskach Karamaczi, Czabanmaczi czy Wiedieno),
to jednak liczba wahabitw nie bdzie wysza od liczby zwolennikw islam-
skiego sufizmu, ktry jest obecnie religi dominujc w republice. Czeczeska
ludno cywilna chce stabilizacji w kraju, a ponadto jest zmczona wojnami iw
duej mierze nie aprobuje dziaa separatystw. Przykadem moe by sytuacja
z 1999 r., gdy po rajdzie Basajewa i Chattaba zwykli obywatele popierali dzia-
ania wojsk Federacji Rosyjskiej, ktre skutecznie rozprawiy si z bojownika-
mi, zmuszajc ich do wycofania si z zajtych miejscowoci.
162

Skrajna forma islamu, o jak walcz dihadyci, nie zyskuje uznania

wrdwikszych skupisk na Kaukazie, a tym bardziej wrd Czeczecw, kt-
rzy s wrogo nastawieni do wahabizmu (m.in. czeczescy wyznawcy Bractwa
Kadirija czy kultu Kunta-Hadiego34; wyznawc tego kultu jest klan Kadyro-
ww); w Czeczenii niemal wszyscy s wyznawcami islamu sufickiego. Wpro-
wadzenie chociaby zakazu uywania muzumaskiego raca, noszenia ko-
lorowych ubra, suchania muzyki moe znale zrozumienie tylko w Arabii
Saudyjskiej czy w Afganistanie, skd dihadyci si wywodz.

34
Szanowany XIX-wieczny czeczeski duchowy, propagujcy bierny opr i niestosowanie jakiej-
kolwiek przemocy.
Pawe Wiszniuk

Przyszo rzdu Shinzo Abe w wietle

rosncych napi w regionie Azji Wschodniej

Wstp

Rzd Japonii, powoany 26 grudnia 2012 r., jest drugim w historii gabine-
tem kierowanym przez premiera Shinzo Abe. Partia Liberalno-Demokratycz-
na, odzyskujc wadz pod jego przewodnictwem, powrcia na miejsce, ktre
zajmowaa od roku 1955 do 2009, z zaledwie jedn przerw, krtsz nirok.
Wynik wyborczy by z pewnoci odpowiedzi obywateli na nieudolno De-
mokratycznej Partii Japonii w rozwizywaniu problemw, zarwno w sferze
wewntrznej, jak i zewntrznej. Rozam spowodowany przez Ichiro Ozaw,
zystan finansw publicznych, odejcie od planw przeniesienia amerykaskiej
bazy Futenma z Okinawy, nierozwizana kwestia skaonych radioaktywnie te-
rytoriw w prefekturze Miyagi oraz brak stanowczej reakcji na zaczepki Chin
lub Korei Pnocnej spowodoway, e z 230 mandatw DPJ utrzymaa zaled-
wie 57, a zwtpienie i brak alternatywy doprowadziy do najniszej w historii
frekwencji wyborczej 59%1.
Wynik ten kae zada pytanie, czy ktokolwiek poza PL-D, ktra jako
sfrakcjonalizowany twr, sigajcy programowo od centrum po skrajn pra-
wic, matak ogromne dowiadczenie w przewodzeniu pastwem japoskim,
jest wstanie skutecznie przej wadz w Japonii. Warto zauway, e rwnie
partie radykalne, szczeglnie w ich programowych odniesieniach do sfery sto-
sunkw midzynarodowych, odniosy spory sukces. Stowarzyszenie Odnowy
Japonii i wsppracujca z nim Partia Wszystkich, na czele ktrych stan nie-
sawny, lecz popularny Ishihara Shintaro, zdobyy razem 72 mandaty. Oznacza
to, enastroje spoeczne mocno zradykalizoway si w wietle ostatnich wyda-
1
J. Brinsley, I. Reynolds, Two-Party Japan Democracy Undone in 39 Months as DPJ Falls, http://www.
bloomberg.com/news/2012-12-16/two-party-japan-democracy-undone-in-39-months-as-dpj-crumbles.
html [dostp 7.03.2013].
164

rze, a wszelkie projekty zaostrzajce polityk zagraniczn mog zyska popar-

cie rwnie poza koalicj PL-D Nowe Komeito (liczc w sumie 325 miejsc
na 480 w Izbie Niszej).
Shinzo Abe stwierdzi, e wynik wyborw jest odpowiedzi na trzy lata
politycznego zamieszania i dopiero teraz trzeba udowodni, e zasuylimy
nazwycistwo2. Z pewnoci ma on szerokie pole do dziaania i moliwo
ukazania kontrastu wobec polityki DPJ, jeeli kreujc stosunki z pastwami re-
gionu czy z USA, bdzie dziaa stanowczo i konsekwentnie. Naley pamita,
e pierwsze kroki uzalenione s od koniecznoci utrzymania wysokiego popar-
cia, co wynika ze zbliajcych si wyborw do Izby Radcw, ktre mog zade-
cydowa o zdobyciu przez PL-D wikszoci w Izbie Wyszej i znacznym ua-
twieniu procesu legislacyjnego, rwnie w sytuacji, gdyby rzd zdecydowa si
na przeprowadzenie prby rewizji konstytucji.
Gabinet Shinzo Abe charakterystyka

Pozycja Shinzo Abe w polityce japoskiej jest gwnie wynikiem statusu

nadanego mu przez pochodzenie jego dziadkiem by premier Japonii z koca
lat 50., Nobusuke Kishi, wczeniej oskarony o zbrodnie wojenne jako zbrod-
niarz klasy A. Ojciec, Abe Shintaro, przez wiele lat przewodzi gwnej frakcji
konserwatywnej w PL-D (zaoonej przez Kishiego) i sprawowa urzd mini-
stra spraw zagranicznych w latach 19821986. Jak zostao wspomniane po-
wyej, Abe mia ju okazj sprawowa urzd premiera Japonii. Uprzednio,
jako nastpca Junichiro Koizumiego, mia kontynuowa jego polityk reform.
Wrzeczywistoci wytrzyma na stanowisku jedynie rok, od 26 wrzenia 2006 r.
do26wrzenia 2007 r. Gwnym powodem upadku byy skandale wstrzsaj-
ce jego pierwszym gabinetem, ktre doprowadziy do spadku poparcia z 67%
poobjciu wadzy do 35% w momencie rezygnacji3.
Wspomniana wyej frakcja, z ktrej pochodzi nowy-stary premier Japo-
nii, znana jest jako Seiwa Seisaku Kenkyukai (Centrum Bada Politycznych
Seiwa). Propaguje ona ideologi konserwatyzmu z nut rewizjonizmu, cechu-
jc si przekonaniem o koniecznoci zmiany konstytucji z 1947 r., promowa-
nia postaw patriotycznych oraz ustanowienia bardziej partnerskich stosunkw
zUSA. Wrd nalecych do niej jastrzbi dominuje idea normalnego pa-
stwa, ktre moe samodzielnie kreowa swoj polityk zagraniczn i militar-
n, nieograniczone przez konstytucj czy ustalenia budetowe dotyczce finan-

2
Japans Election. DPJ, RIP?, http://www.economist.com/blogs/banyan/2012/12/japans-election-0
[dostp 7.03.2013].
3
H. Envall, Abes Fall: Leadership and Expectations in Japanese Politics, Asian Journal of Political Science
2011, vol. 19, no. 2, s. 151.
 165

sw nazbrojenia4. Shinzo Abe wyoy te idee w ksice Ku piknemu krajowi,

wktrej nakreli wizj Japonii silnej, samodzielnej, szanowanej w rodowisku
midzynarodowym, wewntrznie przepenionej racjonalnym zarzdzaniem wy-
nikajcym z patriotyzmu5. Jeszcze przed ostatnimi wyborami, w padzierniku
2012 r., odwiedzi wityni Yasukuni, naladujc premiera Koizumiego. Obec-
nie wikszo czonkw nowego gabinetu naley do odrbnego ugrupowania
wewntrzpartyjnego, ktre wspiera podobne wizyty, jak rwnie polityk opar-
t na patriotyzmie i rewizjonizmie, domagajc si zaprzestania polityki przepra-
szania za okres okupacji i wojny w Azji Wschodniej, w niektrych przypadkach
negujc rwnie wyroki procesw dotyczcych zbrodni wojennych, w tym pro-
cesu tokijskiego6.
Poza Shinzo Abe w gabinecie znajduj si take inni politycy o interesujcej
przeszoci i wyrazistych pogldach, niekoniecznie pochodzcy z tej samej frak-
cji. Wicepremier i zarazem minister finansw Taro Aso by ostatnim premierem
PL-D przed porak wyborcz w 2009 r. Jest on na dodatek wnukiem Shigeru
Yoshidy, ktrego doktryna pacyfistyczna nadal wywiera wpyw na japosk po-
lityk bezpieczestwa, a splendoru dodaje mu pokrewiestwo z rodzin ce-
sarsk. Aso by rywalem Abe w walce o sched po Koizumim, na co dzie
promujc bardziej prochisk ni proamerykask opcj w kreowaniu polity-
ki zagranicznej. Poza nim wikszo stanowisk rzdowych obsadzono znany-
mi wsppracownikami premiera (np. Hakubun Shimomur jako szef Mini-
sterstwa Edukacji, znany z negowania udziau armii japoskiej w procederze
wykorzystywania seksualnego koreaskich kobiet w czasie okupacji). Interesu-
jcym wyjtkiem jest Fumio Kishida, stojcy na czele Ministerstwa Spraw Za-
granicznych, ktry dotychczas zajmowa si problemami Okinawy, okrelany
jako gob, w opozycji do swoich nowych kolegw stawiajcy dyplomacj
ponad otwarty konflikt7.
Jest to wic skad rzdu obliczony na jednoczesne pogodzenie interesw frak-
cji wewntrznych i zarazem na umoliwienie prowadzenia polityki nawizuj-
cej do wyej opisanych idei. Przysze plany ich realizacji mog by, oczywicie,
kontrowersyjne, mog take zapewni PL-D sukces wewntrzny i da szans
4
K. akowski, Przekonania a rzeczywisto. Podzia Partii Liberalno-Demokratycznej na skrzydo
liberalne i konserwatywne a japoska polityka zagraniczna [w:] Meandry japoskiej polityki, red. J. Marszaek-
Kawa, Toru 2008, s. 13.
5
E. Nowicka, Pikny Kraj Shinzo Abe japoska wizja przyszoci? [w:] Japonia na pocztku XXI wieku.
Polityka, gospodarka, spoeczestwo i stosunki z Polsk, red. K. Gawlikowski, M. awacz, Toru 2008, s. 124.
6
Japans New Cabinet. Back to the Future, http://www.economist.com/news/asia/21569046-shinzo-
abes-appointment-scarily-right-wing-cabinet-bodes-ill-region-back-future?fsrc=scn/tw_ec/back_to_the_
future [dostp 10.03.2012].
7
L. Sieg, Japan Abe Taps Allies for Cabinet, Pledges Deflation Fight http://www.reuters.com/
article/2012/12/26/us-japan-politics-idUSBRE8BP00A20121226 [dostp 9.03.2013].
166

na stay powrt do wadzy i utrwalenie poparcia. Naley jednak pamita,

enanowy gabinet nie powinno si patrze w kontekcie dugoterminowym,
gdy ekstrapolacja trendu krtkiego ycia rzdu, ktry trwa wanie odczasu,
gdy Abe straci wadz po raz pierwszy, daje mu szanse na utrzymanie jej jedynie
przez najbliszy rok. Kady kolejny miesic bdzie oznacza walk o poparcie
spoeczne i partyjne, a na pewno znajd si kwestie draliwe zarwno dlaopinii
publicznej, jak i frakcji opozycyjnych w stosunku do obecnie dominujcej, na-
wet wobec pozornego osabienia roli elementu ideologicznego wewntrz samej
PL-D. Z pewnoci nowego premiera optymistycznie nastraja musi sytuacja,
w ktrej jego gabinet jako pierwszy od lat nie utraci poparcia zaraz po objciu
wadzy, lecz jeszcze je powikszy, cho naley czy ten fakt gwnie z rozlu-
nieniem polityki fiskalnej i jednoczesnym powrotem wartoci jena na poziom
zpocztku 2011 r., co dobrze rokuje dla japoskiej gospodarki8.
Sojusz z USA gwarancja bezpieczestwa

Gwny cel polityki zagranicznej Japonii Shinzo Abe okreli w odpowie-

dzi na artyku amerykaskich politologw, ktrzy zasugerowali, e Japonia
moe sta si w stosunkach midzynarodowych pastwem drugiej kategorii.
Abytemu zapobiec, nowy rzd ma za zadanie zapewni utrzymanie, a nawet
zwikszenie roli przywdczej w Azji, kreujc Japoni jako gwn si promuj-
c demokracj w regionie. Jak podkreli, niezbdne bdzie do tego wzmocnie-
nie sojuszu z USA, a take staa wsppraca z Republik Korei czy te z Austra-
li. Jako gwne zagroenia Abe wskaza nuklearne denia KRL-D i chiskie
dania dotyczce archipelagu Senkaku9.
G. Curtis zwraca uwag, e gwnym interesem japoskiej polityki zagra-
nicznej jest przetrwanie w systemie midzynarodowym stworzonym i zdomi-
nowanym przez silniejsze pastwa10. Jest to jedna z przyczyn cigego utrzy-
mywania tak zayych stosunkw z USA, gwnie pod ktem bezpieczestwa.
Stao zaangaowania politycznego i militarnego Stanw Zjednoczonych
wAzji Wschodniej pozwala Japonii na uniknicie zarwno kosztownego wy-
cigu zbroje, jak i oskare o remilitaryzacj, gdyby zasza konieczno nage-
go wzmocnienia si zbrojnych. Sytuacja taka naraziby cay region na wzrost
napicia, ktre niezalenie od postpowania KRL-D i tak jest bardzo wysokie
odczasu nowych incydentw zwizanych z wyspami Senkaku za rzdw PD.

8
I. Reynolds, Abe First Leader Since Koizumi to See Support Rise After 1 Month, http://www.
bloomberg.com/news/2013-01-28/abe-first-leader-since-koizumi-to-see-support-rise-after-1-month.html
[dostp 10.03.2013].
9
S. Abe, Japan is Back, www.mofa.go.jp/announce/pm/abe/us_20130222en.html [dostp 8.03.2013].
10
G. L. Curtis, Japans Cautious Hawks, Foreign Affairs 2013, vol. 92, no. 2, s. 77.
 167

W zwizku z powyszym, pomimo retoryki podkrelajcej wag samodziel-

noci, uywanej przez jastrzbie na potrzeby wewntrzne, stosunki z USA,
zktrymi sojusz i jego ksztat popierao w 2012 r. a 81% obywateli, musz by
utrzymane przynajmniej na dotychczasowym poziomie11. Z tego wanie po-
wodu jednym z pierwszych ruchw Abe bya wizyta w Stanach Zjednoczonych
w dniach 2225 lutego 2013 r. i spotkanie z Barackiem Obam (Abe m.in. po-
twierdzi trwao sojuszu oraz symbolicznie odda cze polegym onierzom
amerykaskim spoczywajcym na cmentarzu w Darlington).
Wspominajc o sojuszu wojskowym z USA, nie mona zapomnie o proble-
mie dotyczcym planw rewizji konstytucji, ktra miaaby przede wszystkim
zmieni synny artyku dziewity, ograniczajcy prawa Japonii do posiadania
wojska i prowadzenia dziaa wojennych. Kwestia ta obecna jest w dyskusjach
dotyczcych roli Kraju Kwitncej Wini w ewentualnym konflikcie zbrojnym
od samego pocztku obowizywania ustawy zasadniczej z 1947 r. Premier Abe
planowa rewizj konstytucji ju w czasie pierwszej kadencji, pozostaa ona jed-
nak niezmienna12. W kwietniu 2012 r. PL-D przedstawio now wizj zmian,
ktra oprcz usunicia ogranicze dotyczcych wojny, wzmocniaby take po-
zycj cesarza w systemie politycznym oraz ograniczya cz praw obywatel-
skich, ktre maj by jakoby naduywane na niekorzy ogu pastwo i kon-
stytucja miayby stan nad midzynarodowo uznanymi prawami czowieka13.
Cho rewizj zapowiada si co chwila, stale wypatrujc wzrostu si frakcji
nacjonalistycznych i ewentualnej radykalizacji nastrojw spoecznych, uywa-
jc przy tym terminu remilitaryzacja, nawet niewiadomie wskazujc napo-
wrt do polityki sprzed 1945 r., byaby ona gwnie utrudnieniem w kreowaniu
stosunkw z innymi pastwami w regionie. Sama zmiana jest mao prawdopo-
dobna przynajmniej z trzech powodw. Pierwszym z nich s wanie kwestie
wizerunkowe. Nie po to Japonia opieraa swok polityk zagraniczn na soft power,
promujc polityk pacyfizmu, nieproliferacji broni masowego raenia, unikajc
nawet szerszego udziau w misjach ONZ i wydajc ogromne pienidze nainwe-
stycje w regionie, aby jednym krokiem kwestionowa dorobek ostatnich 60 lat.
Po drugie, Amerykanie mogliby ograniczy swoj obecno w Japonii, gdyby
tylko ta pokazaa, e moe sama broni swoje terytorium. Fakt wspdzielenia
kosztw obrony z USA jest dzi wystarczajco silnym argumentem, abywsy-
tuacji niejasnej przyszoci gospodarczej i finansowej pastwa zrezygnowa
zgwatownego zwikszania nakadw na Siy Samoobrony, co byyby koniecz-
11
Ibidem, s. 80.
12
M. Green, N. Szechenyi, Shinzo Abe and the New Look of Japanese Leadership, Harvard Asia Pacific
Review 2007, vol. 9, issue 1, s. 29.
13
M. Hoffman, Constitutional Revision May Bring Less Freedom, http://www.japantimes.co.jp/news/
2013/02/03/national/constitutional-revision-may-bring-less-freedom/#.UT_JuDfy0tg [dostp 11.03.2013].
168

ne, gdyby gocie z USA zostawili sojusznika moe nie samemu sobie, lecz zrzu-
cajc najego barki wiksz odpowiedzialno za wasne bezpieczestwo. Ozna-
czaoby to nag konieczno zastpienia przynajmniej czci z 36 tys. onierzy
stacjonujcych na terytorium Japonii, cznie ze sprztem technicznym oraz
flot morsk i powietrzn14.
Po trzecie, sam proces zmiany konstytucji jest utrudniony przez konieczno
zdobycia poparcia zarwno w parlamencie, jak i w spoeczestwie. Poprawki
mog by wprowadzone jedynie w sytuacji, gdy w obydwu izbach parlamentu
zdobd poparcie wikszoci co najmniej 2/3 gosw, a nastpnie zostan za-
akceptowane wikszoci zwyk w oglnokrajowym referendum15. Starcie po-
midzy gobiami a jastrzbiami wewntrz PL-D lub z pacyfistycznym ko-
alicjantem Komeito mogoby skoczy si kryzysem politycznym; na szczcie
dla Abe wikszo parlamentarzystw w Izbie Reprezentantw popiera powy-
szy projekt. W przypadku wygranych wyborw do Izby Radcw gwnym pro-
blemem pozostaoby wic zdobycie poparcia spoecznego, zwaywszy jednak
nadotychczasowe dowiadczenia, byby to najwikszy problem w caym proce-
sie ewentualnej rewizji16.
Zmiana konstytucji mogaby okaza si wic nie tylko niekorzystna, lecz
rwnie bardzo trudna do przeprowadzenia. Oczywicie, nie mona odrzu-
ca moliwoci, e ewentualny konflikt zbrojny bd sama jego groba na tyle
wzmocniyby pozycj nacjonalistw i przestraszyy obywateli, e rzdzcy mie-
liby szans przeforsowa przedstawiony wczeniej projekt. Oznaczaoby to jed-
nak rozpoczcie otwartego konfliktu z najbliej pooonymi pastwami azjatyc-
kimi, ktre obawiayby si powrotu Tokio do polityki militaryzmu.
Wyzwania regionu

Gwnym problemem japoskiej polityki zagranicznej jest sprzeczno

jej interesw z interesami pozostaych aktorw w regionie. Obydwie Koree,
Chiska Republika Ludowa oraz Rosja chc w perspektywie dugoterminowej
albo poszerzy, albo utrzyma swoje strefy wpyww, czy to w zakresie militar-
nym, czy te gospodarczym. Z kadym z wymienionych pastw trwa spr o te-
rytoria, jednoczenie zaszoci historyczne pozwalaj na manipulacj wizerun-
kiem kata i ofiary.
14
Active Duty Military Personel Strenghts by Regional Area and by Country, http://siadapp.dmdc.osd.
mil/personnel/MILITARY/history/hst1203.pdf [dostp 11.03.2013].
15
Jest to rwnie powd, dla ktrego w planach zmian znalazo si obnienie tych wikszoci
dozaledwie 1/2 w obydwu izbach. Por. Art. 96, Konstytucja Japonii z 3 listopada 1946 r., http://www.
pl.emb-japan.go.jp/relations/konstytucja.htm [dostp 10.03.2013].
16
W 2010 r., w badaniu przeprowadzonym przez Asahi Shinbun, 54% respondentw nie miao nic
przeciwko samej zmianie konstytucji, jednak spord nich zaledwie 14% zgadzao si na zmian bd usunicie
artykuu 9, za Japan Security Watch, http://jsw.newpacificinstitute.org/?p=5983 [dostp 14.03.2013].
 169

Na najspokojniejszy przebieg rzd Abe moe liczy w przypadku utrwa-

lania relacji z Federacj Rosyjsk. Zaszoci terytorialne dotyczce Wysp Ku-
rylskich byy gwn przyczyn niemonoci podpisania traktatu pokojowego
poII wojnie wiatowej z ZSRR. Od 1956 r. sytuacja nie ulega zmianie, bya
ona rwnie przyczyn kilku incydentw, w tym mierci japoskiego rybaka
wroku 2006. Ju za kadencji nowego rzdu, dokadnie 7 lutego 2013 r., doszo
do naruszenia przestrzeni powietrznej Japonii przez rosyjskie samoloty, cobyo
pierwszym tego typu przypadkiem od piciu lat. Rozwizanie problemu jest
stale odsuwane w czasie, lecz nie przeszkadza w utrzymywaniu normalnych i w
miar poprawnych stosunkw pomidzy obydwoma pastwami. Zaraz po ob-
jciu urzdu premiera Shinzo Abe potwierdzi w rozmowie z prezydentem Pu-
tinem ch osignicia porozumienia w powyszej sprawie17. Pod koniec lutego
2013 r. wysa w tym celu do Moskwy byego premiera Yoshiro Moriego zli-
stem zapraszajcym na spotkanie obydwu gw pastw, ktre miaoby odby
si w Japonii pod koniec roku. Istnieje wic szansa, e trwajcy od prawie sie-
demdziesiciu lat konflikt zostanie wreszcie zaegnany18.
O wiele wiksze problemy rzd Abe bdzie mia ze swoimi chiskimi rywa-
lami. Konflikt o archipelag Senkaku/Diaoyu, rozbudzony ponownie za rzdw
PD przez incydenty zwizane z naruszeniem japoskich wd terytorialnych,
rozgorza jeszcze silniej po oficjalnym przejciu spornych wysp przez admini-
stracj japosk z rk prywatnych we wrzeniu 2012 r. Antyjaposka histeria
w Chinach doprowadzia do natychmiastowej eskalacji napicia, ktra przy-
niosa ze sob liczne naruszenia przestrzeni morskiej i powietrznej pozostajcej
podadministracj Japonii. Cho sytuacja uspokoia si z czasem, a Stany Zjed-
noczone zapewniy, e w razie konfliktu zbrojnego wespr Japoni, podczas jed-
nego z kolejnych incydentw chiski patrolowiec namierza okrt japoskiej
stray przybrzenej, co wzbudzio kolejne obawy zwizane z ryzykiem niepla-
nowanego rozpoczcia walki19.
Spr przenis si rwnie na sfer spoeczn, gdzie dostrzec mona rne
przejawy nacjonalizmu. Przykady najczciej pokazywane s w Internecie, kt-
ry dociera do najszerszego gremium odbiorcw i jednoczenie kreuje ich po-
stawy. W ten oto sposb mona byo obejrze plakat na drzwiach chiskiej re-
stauracji, ktry oznajmia, e nie obsuguje ona Japoczykw, Filipiczykw,
Wietnamczykw i psw, lub przeczyta histori japoskiego chopca, ktry od-
17
Russian Fighter Jets Breach Japan Airspace, http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-21364559
[dostp 10.03.2013].
18
Mori Takes Abe Letter to Russia for Putin, http://www.yomiuri.co.jp/dy/national/T130220005318.
htm [dostp 8.03.2013].
19
D. Arese, The Crisis over the Senkaku Islands, JPRI Critique 2012, vol. XVIII, no. 6, za http://
www.jpri.org/publications/critiques/critique_XVIII_6.html [dostp: 12 marca 2013].
170

wiedzajc rodzin w Chinach, zosta upokorzony przez swojego rwienika,

przesiknitego nacjonalizmem wyniesionym ze szkoy20. Tego typu narracje
mog podgrzewa atmosfer i legitymizowa agresywn retoryk. Antyjaposka
nagonka w Chinach, widoczna w szkole lub na ulicy, moe w kocu spotka si
z podobn reakcj na terytorium Japonii, zwaszcza e sympatia do Chiczykw
spada pod koniec 2012 r. do najniszego poziomu we wspczesnej historii21.
Rozruchy, jakie miay miejsce pod koniec 2012 r., doprowadziy do zamkni-
cia wielu japoskich sklepw i fabryk w Chinach, przynajmniej na czas ko-
nieczny do uspokojenia wzburzonego tumu. W zwizku z tym niektrzy pro-
ducenci, jak Toyota, prawdopodobnie bd szukali nowych miejsc, w ktrych
produkcja bdzie nie tylko tasza, ale i bezpieczniejsza. Na inwestycje mog li-
czy choby Tajlandia, Filipiny czy Wietnam, ktre ju odczuwaj wzrost zain-
teresowania japoskiego biznesu.
Niektre z pastw ASEAN-u rwnie maj problemy terytorialne z China-
mi, dodatkowo poziom resentymentw wojennych wobec Japonii jest unich
znacznie niszy ni w Pastwie rodka. S to niewtpliwie kraje z ktrymi
wsppraca bdzie atwiejsza, dlatego te Shinzo Abe odwiedzi w styczniu
2013 r. Tajlandi, Wietnam i Indonezj, podczas gdy Fumio Kishida wizyto-
wa inne pastwa regionu, w tym Filipiny. Dla Japonii aktualne pozostaje py-
tanie, czy mona z Chin w ogle wyj jest to najwikszy rynek w regionie,
druga gospodarka w skali globalnej, o nie do koca wykorzystanym potencjale
wewntrznym22.
Aktualny konflikt z ChRL moe zosta paradoksalnie zaagodzony przez ko-
nieczno wsppracy przy rozwizywaniu innego konfliktu koreaskiego.
Dziaania Kim Dzong Una s na rk zarwno japoskim nacjonalistom, prze-
strzegajcym przed biernoci w sferze zapewniania bezpieczestwa, jak i dy-
plomatom dcym do uspokojenia sytuacji z Chinami. Po przeprowadzonym
12 lutego 2013 r. tecie nuklearnym doszo do specjalnego spotkania w Pekinie,
gdzie ustalono, e Japonia i ChRL bd wsppracoway w celu ograniczenia
zagroenia ze strony Korei Pnocnej, co stanowi znaczcy postp w chiskim

20
Za Japanese Netizens Offended by Racist Sign in Chinese Diner, http://www.japancrush.com/2013/
stories/japanese-netizens-offended-by-racist-sign-in-chinese-diner.html oraz Chinese Family Ashamed
After Little Japanese Boys Visit, http://www.chinasmack.com/2013/stories/chinese-family-ashamed-after-
little-japanese-boys-visit.htlm [dostp 7.03.2013].
21
W badaniu przeprowadzanym na zlecenie rzdu japoskiego od 1978 r. zaledwie 18% res-
pondentw wyrazio uczucia pozytywne wobec Chiczykw. Za to sympati w stosunku do USA
wykazuje nawet 84% z nich, za Japanese Feel No Affinity with China and Korea, Shows Survey, http://
www.japancrush.com/2012/stories/japanese-feel-no-affinity-with-china-and-korea-shows-survey.html
[dostp 13.03.2013].
22
B. Einhorn, Battered in China, Japan Inc. Looks to Southeast Asia, http://www.businessweek.com/
articles/2013-02-07/battered-in-china-japan-inc-dot-looks-to-southeast-asia [dostp 8.03.2013].
 171

podejciu do koreaskiego sojusznika23. Kryzys ten pozwala odsun w czasie

niewygodne problemy, ktre z pewnoci pojawi si ponownie, gdy tylko sy-
tuacja si uspokoi. Dziki temu rzd Japonii moe skorzysta, zyskujc popar-
cie spoeczne, tak potrzebne przy przyszych wyborach. Wystarczy jedynie, e
bdzie utrzymywa stanowcz postaw i prowadzi aktywn wspprac w kre-
owaniu polityki przeciwko reimowi Kimw.
Omawiajc problem koreaski, warto rwnie zauway, e ewentualne
zjednoczenie Pnocy i Poudnia w przyszoci, a nawet samo uspokojenie sy-
tuacji na pwyspie mogoby by dla Japonii co najmniej problematycz-
ne. Dopki istnieje powane zagroenie militarne, Republika Korei i Japonia
musz utrzymywa stosunki na tyle poprawne, aby nie doszo do wikszego
konfliktu dyplomatycznego, gdy obydwa pastwa s potencjalnie zagroone
zestrony KRL-D i w razie wybuchu wojny mog zosta do niej wcignite ra-
zem z USA. Obecnie punktami spornymi w stosunkach z Kore Poudniow
s: status terytorialny wyspy Dokdo/Takeshima, niezgodno co do nazwania
morza lecego pomidzy pastwami Japoskim lub, jak proponuje Korea,
Wschodnim oraz problem okupacji w okresie II wojny wiatowej24. Nowa
premier Korei, Park Guen-hye, jeszcze przed wyborami zapowiedziaa, e cho
naley wznowi wspprac ekonomiczn i polityczn na najwyszym szczeblu,
to sporny status Takeshimy/Dokdo nie moe by przedmiotem dyskusji w sto-
sunkach koreasko-japoskich25.
Majc za przykad powany zgrzyt z Chinami, rzd Abe nie powinien ry-
zykowa napdzania postaw nacjonalistycznych wewntrz pastw, z ktrymi
dopiero co zapowiada konieczno wsppracy, jednak niektre podjte ju
kroki mog da taki wanie efekt. Pierwszym z nich bya zapowied cofni-
cia przeprosin za zorganizowane wykorzystywanie seksualne koreaskich kobiet
w okresie okupacji, silne protesty wywoaa rwnie wizyta dwch reprezen-
tantw japoskiego parlamentu na obchodach Dni Takeshimy w prefekturze
Shimane. Ich obecno zostaa odebrana jako prowokacja, gdy po raz pierw-
szy whistorii przedstawiciele wadz stawili si na imprezie powiconej archi-
pelagowi bdcemu koci niezgody w stosunkach z Kore26. Naley wic za-
stanowi si, jak do tej sytuacji maj si propozycje wsplnego promowania
demokracji czy te powrotu do wsppracy w ramach specjalnej grupy parla-
mentarnej obydwu pastw.
23
Official: Japan, China to Cooperate on N. Korea, http://newsonjapan.com/html/newsdesk/
article/101097.php [dostp 5.03.2013].
24
S. Park, If Korea Were to Unite, http://thediplomat.com/the-editor/2013/01/31/if-korea-were-to-
unite/ [dostp 8.03.2013].
25
Improve Japan Relations, Say Korean Presidential Candidates, http://www.japancrush.com/2012/
stories/improve-japan-relations-say-korean-presidential-candidates.html [dostp 9.03.2013].
26
Senior Japanese Govt Official Attends Takeshima Day Ceremony, http://newsonjapan.com/html/
newsdesk/article/101114.php [dostp 11.03.2013].
172

Podsumowanie

Wydaje si, e polityka zagraniczna nowego rzdu Japonii bdzie skupiona

przede wszystkim na wywarciu wewntrznego wraenia, e rola tego pastwa
w regionie ronie. Populistyczna retoryka o nacechowaniu nacjonalistycznym
miesza si tutaj z dziaaniami racjonalnymi, obliczonymi na realizacj interesw
gwnie w kwestiach bezpieczestwa militarnego czy ekonomicznego. Wizeru-
nek rzdu stanowczego moe okaza si korzystny, jeeli nie bdzie on unika
osigania korzystnego dla Japonii konsensusu oraz pozwoli na odsunicie trud-
niejszych spraw, mogcych wzbudzi powane konsekwencje, na dalsz przy-
szo, za ktr bdzie odpowiadaa ju inna ekipa rzdzca.
Po zapowiadanych wyborach (jeeli potocz si one po myli PL-D) gw-
n osi sporu bdzie, oczywicie, kwestia rewizji konstytucji cel trudny, lecz
przy korzystnej sytuacji w parlamencie moliwy do zrealizowania. Pocignaby
ona za sob liczne konsekwencje w sferze stosunkw zarwno z sojusznikami,
jakirywalami. Cho premier Abe nie bdzie chcia zmian w korzystnym dlaJa-
ponii ksztacie sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi, toczca si dyskusja onie-
rwnej roli partnerw mogaby wymusi w ostatecznoci konieczno wik-
szego zaangaowania si w kreowanie polityki bezpieczestwa w regionie Azji
Wschodniej i Pacyfiku, a nawet w skali globalnej, jak przystao na pastwo po-
zujce na lidera w promowaniu pokoju i stabilizacji.
Obecnie jednak podstawowy czynnik decydujcy o przyszoci regionu ma
niejasny charakter. Niestabilno sytuacji na Pwyspie Koreaskim wymu-
sza przynajmniej chwilowe zawieszenie broni w wojnie wizerunkowej na argu-
menty historyczne, gdy w powietrzu wisi rzeczywisty konflikt zbrojny. Japo-
nia moe zosta wcignita w konfrontacj niezalenie od swojej woli, dlatego
te musi by w staej gotowoci do uycia Si Samoobrony. Paradoks tej groby
polega jednak na tym, e jest to nie tylko powany argument za zwikszaniem
nakadw na armi, lecz rwnie moliwo zdobycia silniejszego poparcia we-
wntrznego dla polityki skrcajcej w stron nacjonalizmu.
W ZACHODNIEJ HEMISFERZE
Paulina Matera

Polityka Stanw Zjednoczonych

wobec Ameryki aciskiej w XXI wieku

Zmiana charakteru relacji po zakoczeniu zimnej wojny

Zakoczenie rywalizacji midzy Stanami Zjednoczonymi i ZSRR mia-

o zasadniczy wpyw na polityk Waszyngtonu wobec pastw Ameryki a-
ciskiej. Podczas zimnej wojny priorytetem byo hamowanie wpyww partii
lewicowych i ruchw rewolucyjnych1. Stany Zjednoczone wielokrotnie in-
geroway wsprawy wewntrzne krajw zachodniej pkuli, kierujc si zaoe-
niem, ekada partia o charakterze lewicowym moe nawiza bliskie kontak-
ty zZSRR, ktry rozpocznie tworzenie strefy wpyww w bliskim ssiedztwie
USA. Z tego samego powodu kolejne administracje Stanw Zjednoczonych
wspieray rzdy gotowe z nimi wsppracowa, take te o charakterze dyktator-
skim, nieprzestrzegajce praw czowieka. Mona rwnie wymieni pozytywne
inicjatywy Waszyngtonu, np. program rozwojowy Sojusz dla Postpu (Alliance
forProgress), zapocztkowany przez Johna F. Kennedyego2. Postrzeganie poli-
tyki Stanw Zjednoczonych przez spoeczestwa krajw latynoskich byo jed-
nak przewanie negatywne by to hegemon narzucajcy swoj wol bez brania
poduwag realiw panujcych w tych pastwach.
Po zakoczeniu zimnej wojny znikn czynnik ideologiczny, co zbiego si
wczasie z demokratyzacj w pastwach Ameryki aciskiej. Zniknicie dyk-
tatur wojskowych i wprowadzanie wolnych wyborw w wikszoci krajw, po-
zwalao mie nadziej na polepszenie stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi. Je-
dynym reliktem midzyblokowej rywalizacji pozostaa polityka wobec Kuby.
1
Na VIII Spotkaniu Konsultacyjnym Ministrw Spraw Zagranicznych Pastw Amerykaskich
wstyczniu 1962 r. przyjto rezolucj o traktowaniu dziaa partii lewicowych i ruchw rewolucyjnych
jako agresji wewntrznej midzynarodowego komunizmu (W. Dobrzycki, System midzyamerykaski,
Warszawa 2002, s. 128).
2
Wicej na ten temat M. Fatalski, Widmo rewolucji. Polityka USA wobec Ameryki Poudniowej
19611968, Krakw 2011, s. 177140.
176

Utrzymano naoone na ni sankcje gospodarcze oraz wyraano poparcie

dlaopozycji wobec rzdw Fidela Castro. Celem nie bya ju jednak walka zko-
munizmem, ale zmuszenie reimu w Hawanie do przestrzegania praw czowieka3.
Prezydent George H. Bush, w owiadczeniu wygoszonym 27 czerwca
1990r., zaproponowa tzw. Inicjatyw dla Ameryk. Stwierdzi wwczas, edo-
brobyt naszej hemisfery zaley od handlu, a nie od udzielania pomocy4, po-
stulujc oywienie wymiany handlowej, zmniejszanie zaduenia (poprzez
przeznaczenie jego czci na ochron rodowiska naturalnego) oraz uatwie-
nie inwestycji. Zaproponowa rwnie stworzenie w przyszoci strefy wolne-
go handlu obejmujcej ca pkul zachodni. Propozycja ta moga rzeczy-
wicie by korzystna dla krajw Ameryki aciskiej ze wzgldu na moliwo
otwarcia rynku Stanw Zjednoczonych. Z drugiej strony implikowao to ko-
nieczno wprowadzenia reform wolnorynkowych, bolesnych dla spoeczestw
wikszoci krajw o bardzo nierwnomiernej dystrybucji dochodw. Pastwa
latynoamerykaskie obawiay si ponadto dominacji potnego ssiada, a na-
wet zagroenia suwerennoci gospodarczej. Te obawy, w poczeniu z animo-
zjami wypywajcymi z polityki Stanw Zjednoczonych w czasie zimnej wojny,
zpewnoci hamoway wspprac.
Poza tym USA wci aktywnie angaoway si w polityk na pkuli zachod-
niej. Podczas wyborw prezydenckich w Nikaragui popieray, przede wszystkim
finansowo, Violett Barrios de Chamorro, startujc z ramienia antysandini-
stowskiej partii Unin Nacional Oppositora (UNO)5. Najbardziej kontrower-
syjnym przykadem ingerencji w sprawy wewntrzne bya jednak interwencja
w Panamie w grudniu 1989 r. W jej wyniku prezydent Manuel Noriega zosta
aresztowany i skazany przez sd amerykaski. Zarzucono mu udzia w midzy-
narodowym handlu narkotykami. Reakcje pastw Ameryki aciskiej na t in-
terwencj byy zdecydowanie negatywne. Organizacja Pastw Amerykaskich wy-
daa rezolucj wzywajc do natychmiastowego wycofania wojsk USA z Panamy6.
Chocia obalenie Noriegi miao bardziej zoone powody7, akcja oficjal-
nie wpisywaa si w kolejny priorytetowy punkt polityki USA wobec Ame-
ryki aciskiej: wspprac w walce z narkohandlem. Bya wrcz wymuszana
przeztzw.system certyfikacji, oceniajcy stopie zaangaowania poszczeglnych
3
K. Michaek, Amerykaskie stulecie. Historia Stanw Zjednoczonych Ameryki 19902001, Warszawa 2004,
s. 734.
4
Inicjatywa dla Ameryk. Owiadczenie prezydenta Georgea Busha, Waszyngton, 27 czerwca 1990 r.
[w:] W. Dobrzycki, op. cit., s. 531534.
5
Violetta Barrios de Chamorro wygraa wybory w lutym 1990 r.
6
J. A. Baker III, The Politics of Diplomacy. Revolution, War & Peace, 19891992, New York 1995, s. 179180.
7
Wicej na ten temat: A. Oberda, Latynoamerykaska polityka Stanw Zjednoczonych [w:] Ameryka
aciska we wspczesnym wiecie, red. M. F. Gawrycki, Warszawa 2006, s. 261.
 177

pastw w zwalczanie tego procederu. Brak postpw by karany, np. wstrzyma-

niem pomocy gospodarczej. Przeciw kartelom prowadzono te operacje mili-
tarne, a ponadto udzielano pomocy wojskowej niektrym krajom. Waszyngton
proponowa rwnie pastwom borykajcym si z problemem narkohandlu
pomoc gospodarcz (np. Porozumienie o Preferencyjnych Taryfach Handlo-
wych z Peru, Kolumbi, Boliwi i Ekwadorem)8.
Porozumienie w kwestii zwalczania grup przestpczych handlujcych narko-
tykami podpisali na szczycie w Kartagenie w lutym 1990 r. przywdcy Stanw
Zjednoczonych, Kolumbii, Peru i Boliwii9. Narkotyki produkowane wkrajach
latynoskich trafiay gwnie do odbiorcw w USA. Poza tym narkohandel powo-
dowa eskalacj przemocy zjawisko to dotykao take Stanw Zjednoczonych.
Polityk wspdziaania z ssiadami, szczeglnie z Meksykiem, kontynuowa
Bill Clinton. Najbardziej spektakularn wczesn inicjatyw by wprowadzony
w 2000 r. Plan Kolumbia. Pastwa andyjskie (gwnie Kolumbia) miay wjego
ramach uzyska pomoc w walce z narkohandlem wart 1,3mld USD (w wik-
szoci w postaci pomocy wojskowej)10.
Wan kwesti w stosunkach z Ameryk acisk bya te nielegalna imi-
gracja do Stanw Zjednoczonych, gownie z terytorium Meksyku. W latach
90.XX w. wprowadzono niezwykle surowe prawa federalne (Illegal Immigration
Reform and Immigrant Responsibility Act) i stanowe, uniemoliwiajce korzysta-
nie przez te osoby z dostpu do edukacji i opieki zdrowotnej11.
Mona jednak stwierdzi, e po zakoczeniu zimnej wojny najbardziej ak-
tywnie realizowanym punktem strategii Waszyngtonu byo konstruowanie
ukadw o wolnym handlu. Wan inicjatyw stanowio rozpoczcie w 1990r.
rozmw na temat Porozumienia o Wolnym Handlu (North American Free Trade
Agreement NAFTA) midzy Stanami Zjednoczonymi, Kanad i Meksykiem.
Zostao ono podpisane jeszcze za kadencji G. H. Busha (7 padziernika 1992r.).
Weszo w ycie 1 stycznia 1994 r., bo burzliwej debacie w Kongresie12.
Prezydent Bill Clinton bardzo aktywnie dziaa na rzecz ratyfikacji NAFTA,
uwaajc, e w dobie tworzenia si i wzrostu znaczenia regionalnych organiza-
cji integracyjnych (szczeglnie Unii Europejskiej), Stany Zjednoczone rwnie
powinny inicjowa nowe porozumienia handlowe. Realizujc to przekonanie,
podczas I szczytu Ameryk, zorganizowanego w Miami w grudniu 1994 r., za-
8
Ibidem, s. 263264.
9
Tekst deklaracji z Kartageny: Declaration of Cartagena, 15.02.1990, http://www.presidency.ucsb.
edu/ws/?pid=18155 [dostp 24.02.2013].
10
A. Oberda, op. cit., s. 264.
11
K. Michaek, op. cit., s. 738.
12
K. odkiewicz, Pnocnoamerykaska Strefa Wolnego Handlu NAFTA [w:] Procesy integracyjne
we wspczesnej gospodarce wiatowej, red. E. Oziewicz, Warszawa 2001, s. 141.
178

proponowa rozpoczcie negocjacji dotyczcych utworzenia do 2005 r. Strefy

Wolnego Handlu Ameryk (Free Trade Area of the Americas FTAA), majcej
obejmowa wszystkie kraje zachodniej hemisfery. Propozycja ta zostaa przyj-
ta, utworzono wiele grup roboczych, omawiajcych strategi wsppracy w po-
szczeglnych dziedzinach13.
Za prezydentury Clintona, we wrzeniu 1994 r., doszo rwnie do interwen-
cji Stanw Zjednoczonych i wojsk innych pastw amerykaskich na Haiti. Rok
wczeniej zosta tam obalony demokratycznie wybrany prezydent Jean B.
Aristide. Tym razem, w przeciwiestwie do inwazji na Panam, siy USA in-
terwenioway na podstawie mandatu Rady Bezpieczestwa ONZ14. Wczasie
drugiej kadencji Clintona Kongres zdecydowa si na zaostrzenie polityki wo-
bec Kuby, uchwalajc ustaw Helmsa-Burtona, nakadajc sankcje gospodar-
cze naprzedsibiorstwa utrzymujce stosunki handlowe z Hawan15.
Mona stwierdzi, e wszystkie zagadnienia uznane za priorytetowe przezad-
ministracje G. H. Busha i B. Clintona, pozostay takimi w XXI stuleciu. Zmie-
niajca si sytuacja geopolityczna, wane wydarzenia w stosunkach midzyna-
rodowych doprowadziy jednak do przyjcia nowych strategii, realizowanych
przez Georgea W. Busha i Baracka Obam.
Prezydentura Georgea Walkera Busha

George W. Bush obj prezydentur 20 stycznia 2001 r. W przemwieniu

z30 stycznia 2001 r. Peter F. Romero, sekretarz w Departamencie Stanu odpo-
wiedzialny za polityk wobec Ameryki aciskiej, stwierdzi, e relacje z krajami
pkuli zachodniej bd priorytetowe dla nowej administracji. Poinformowa
przy tym, e najwaniejszymi celami realizowanymi w tych stosunkach bdzie
wzmacnianie demokracji, wspieranie rozwoju gospodarczego oraz walka z nar-
kohandlem. Jako najwaniejszych partnerw wymieni Chile, Argentyn, Bra-
zyli, Meksyk oraz Organizacj Pastw Amerykaskich. Podkreli umacnianie
si demokracji w wikszoci z tych krajw, cho stwierdzi, e niektre znich
wci wymagaj fundamentalnych zmian, dajc jako przykad Kub. Promowa-
nie rozwoju gospodarczego uzna za jeden z rodkw wzrostu zaufania obywateli
dla systemu demokratycznego. Romero zauway te, e gwnym problemem
krajw Ameryki aciskiej bya najbardziej nierwnomierna nawiecie dystry-
bucja dochodw. Nie zgodzi si ze stwierdzeniem, e rozwj poszczeglnych
13
Wicej na ten temat P. Matera, The Perspectives of Establishing FTAA (Free Trade Area of the
Americas) in the Context of NAFTAs (North American Free Trade Agreements) Experience [w:] Emerging
Markets: Social, Political, and Economic Challenges, ed. S. Rudolf, vol. 1, d 2004, s. 153164.
14
A. Oberda, op. cit., s. 262.
15
Cuban Liberty and Democratic Solidarity Act, http://www.state.gov/www/regions/wha/cuba/helms-
burton-act.html [dostp 17.05.2011].
 179

pastw doprowadzi do wzbogacenia si take najniszych warstw spoecznych.

Zauway, e ich sytuacja moe pozosta niezmienna, zewzgldu np. naogra-
niczony dostp do edukacji. Mogo to wiadczy o chci zwrcenia wikszej
uwagi i rodkw na dofinansowywanie projektw spoecznych. Romero stwier-
dzi, e powikszajca si liczba osb wykluczonych moga zagrozi stabilnoci
demokracji w Ameryce aciskiej. Zadeklarowa rwnie kontynuacj wsparcia
dla Planu Kolumbia, uznajc sukces jej rzdu w walce z narkohandlem za klu-
czowy dla walki z tym problemem na caej zachodniej pkuli16.
Z wypowiedzi Romero mona wywnioskowa, e nowa administracja USA
planowaa zasadniczo kontynuacj polityki Clintona wobec regionu, dc
przede wszystkim do zacienienia relacji handlowych. W tym celu planowano
zwikszy pomoc rozwojow, by rozwia obawy niektrych krajw zwizane
z moliwoci niesprostania konkurencji towarw z USA. Ataki terrorystycz-
ne na Nowy Jork i Waszyngton, przeprowadzone przez Al-Kaid 11 wrzenia
2001 r., spowodoway jednak zasadnicze zmiany w polityce zagranicznej Sta-
nw Zjednoczonych, take wobec Ameryki aciskiej.
Wielu ekspertw zgadza si z pogldem, e wydarzenia te zepchny zamia-
ry konstruktywnej wsppracy w regionie na drugi plan. Zahamowane zostay
reformy praw dla imigrantw oraz programy wspierajce rozwj gospodarczy.
Ewidentnym przykadem zmiany priorytetw Waszyngtonu by pocztkowy
brak reakcji na gboki kryzys finansowy, ktry w 2001 r. dotkn Argentyn,
powodujc negatywne skutki rwnie w innych pastwach regionu, szczegl-
nie w Brazylii, Urugwaju i Paragwaju, tworzcych z Argentyn regionaln or-
ganizacj integracyjn MERCOSUR17. Ta bierna postawa spowodowaa fal
niechci wobec USA, ktra wspgraa z rosncymi wpywami przeciwnikw
liberalizacji handlu18.
Wkrtce stao si oczywiste, e priorytetem dla USA staa si ogoszona
przez Busha wojna z terroryzmem, przenoszca gwn aktywno ameryka-
sk wregion Bliskiego i rodkowego Wschodu. Stany Zjednoczone oczekiway
rwnie od pastw latynoamerykaskich wsppracy w tym zakresie. Innepro-
blemy, na rozwizaniu ktrych zaleao gwnie pastwom Ameryki aciskiej,
zostay przymione przez t kwesti19.
16
P. F. Romero, The Western Hemisphere in a New Administration, Remarks to the Baltimore Council
onForeign Affairs, Baltimore, Maryland, 30.01.2001, http://20012009.state.gov/p/wha/rls/rm/2001/520.htm
[dostp 21.11.2012].
17
MERSCOSUR (hiszp. Mercado Comun del Sur) Wsplny Rynek Ameryki Poudniowej, organizacja
integracyjna powstaa w marcu 1991 r. na podstawie porozumienia z Kartageny, podpisanego przez przy-
wdcw Brazylii, Argentyny, Paragwaju i Urugwaju. W czerwcu 2012 r. pene czonkostwo uzyskaa
Wenezuela, a w grudniu tego roku z formalnym wnioskiem o przyjcie do organizacji wystpia Boliwia.
18
J. G. Castaeda, The Forgotten Relationship, Foreign Affairs 2003, vol. 82, issue 3, s. 68.
19
C. Youngers, The U.S. and Latin America After 911 and Iraq, Foreign Policy in Focus, FPIF
Report, June 2002, http://www.fpif.org/articles/the_us_and_latin_america_after_9-11_and_iraq [dostp
21.01.2004].
180

Organizacja Pastw Amerykaskich natychmiast potpia ataki z 11 wrze-

nia. Z inicjatywy Brazylii 21 wrzenia 2001 r. odbyy si dwa spotkania konsul-
tacyjne ministrw spraw zagranicznych pastw czonkowskich OPA. Przyjto
wtedy Deklaracj Solidarnoci Ameryk (Declaration of Solidarity from theHouse
of the Americas) oraz rezolucje dotyczce wsppracy w walce z terroryzmem.
Powoano si na artyku trzeci Midzyamerykaskiego Traktatu o Pomocy
Wzajemnej, uznajc atak na jednego z jego sygnatariuszy za atak na wszyst-
kie pastwa-strony traktatu. Podpisano take Midzyamerykask Konwen-
cj Antyterrorystyczn (w czerwcu 2002 r.) i zdecydowano o wzmocnieniu ju
istniejcych mechanizmw przeciwdziaaniu tej metodzie walki. Przyjto tak-
e bardzo szerok definicj terroryzmu, wczajc w ni dziaalno organiza-
cji handlujcych narkotykami oraz ruchw partyzanckich stosujcych metody
charakterystyczne dla terrorystw (porwania, wymuszania, zastraszania ludno-
ci cywilnej i morderstwa)20.
Mimo wykazanej solidarnoci adne z pastw latynoamerykaskich nie wy-
sao swoich wojsk do Afganistanu. Odrzucono te propozycj Stanw Zjedno-
czonych dotyczc powoania si wielonarodowych OPA. Wynikao to zobaw,
popartych zimnowojennym dowiadczeniem, e wzmoona aktywno militar-
na USA na pkuli zachodniej doprowadzi do wymuszania wsppracy ipodpo-
rzdkowania polityki pastw latynoskich celom Waszyngtonu. O wiele bardziej
kontrowersyjn interwencj USA w Iraku poparo sze pastw: Honduras,
Kolumbia, Kostaryka, Nikaragua, Salwador i Dominikana21. Naley podkre-
li, e powodem zaangaowania pastw rodkowoamerykaskich bya ch
doprowadzenia do ratyfikacji ukadu o wolnym handlu ze Stanami Zjednoczo-
nymi. Natomiast Kolumbia, korzystajc z pomocy USA w walce z grupami ter-
rorystycznymi, naturalnie popara sojusznika.
Relacje z Meksykiem
Wrd pastw regionu bardzo wanym partnerem Stanw Zjednoczonych
ze wzgldu na bezporednie ssiedztwo i czonkostwo w NAFTA by Mek-
syk. W 2000 r. prezydentem tego pastwa zosta Vincente Fox. Przeamano
tym samym monopol Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej (Partido Revolucio-
nario Institucional PRI), ktra dzierya wadz od 1929 r. Podczas spotkania
Busha z Foxem w lutym 2001 r. omawiano ambitne plany dalszego oywienia
relacji handlowych, walki z narkohandlem i zapobiegania nielegalnej imigracji
do USA. Prezydent Bush zadeklarowa, e zaproponuje: wdroenie programu
tymczasowej legalizacji osb pracujcych na terenie Stanw Zjednoczonych,
20
A. Oberda, op. cit., s. 265.
21
Coalition Forces in Iraq, http://usiraq.procon.org/view.resource.php?resourceID=000677 [dostp
22.02.2013].
 181

przyznanie wikszej liczby wiz obywatelom Meksyku oraz zachcanie przed-

sibiorcw z USA do inwestowania w tych regionach Meksyku, skd pochodzi
najwicej imigrantw22.
Realizacj tych planw uniemoliwiy ataki z 11 wrzenia, kiedy Stanom
Zjednoczonym zaleao przede wszystkim na uszczelnianiu granic. Wzmoo-
ne kontrole na przejciach midzy USA i Meksykiem miay bardzo negatyw-
ny wpyw na gospodark tego pastwa. Szacowano, e w cigu dwch tygodni
poatakach terrorystycznych handel z USA skurczy si o 15%23. W celu odwr-
cenia tego trendu, w 2002 r. zawarto US-Mexico Border Partnership Agreement.
Koncentrowa si on na wsppracy w uatwieniu bezpiecznego i sprawnego
przepywu osb i towarw. W tym celu obie strony zobowizay si do po-
prawienia i unowoczenienia infrastruktury granicznej. Miano take zwikszy
inwestycje w najnowoczeniejsz technologi i szkolenie urzdnikw doko-
nujcych kontroli granicznych24. Mimo tej wsppracy wci odnotowywa-
no wzrost liczby nielegalnych imigrantw z Meksyku na terenie USA. Dlate-
go w padzierniku 2006 r. Bush podpisa zatwierdzon przez Kongres ustaw
obudowie nagranicy z poudniowym ssiadem muru, czyli systemu umocnie
utrudniajcych nielegalne przedostawanie si osb a take broni i narkotykw
zMeksyku na terytorium Stanw Zjednoczonych25.
Relacje z Meksykiem byy niezwykle istotne dla polityki USA wobec caej
Ameryki aciskiej. Stanom Zjednoczonym, chccym przekona inne pastwa
do zawarcia ukadu o wolnym handlu (FTAA), zaleao, by przykad Meksyku
przekonywa innych o korzyciach zarwno gospodarczych, jak i politycznych.
Natomiast skutki czonkostwa w tej organizacji dla Meksyku byy zarwno po-
zytywne, jak i negatywne. Po 10 latach jej dziaalnoci warto meksykaskiego
eksportu do USA wzrosa o 234% przy dodatnim bilansie, jeli chodzi opro-
dukty przemysowe, ale ujemnym w handlu produktami rolnymi i usugami.
Korzystny by na pewno niemal dwukrotny wzrost bezporednich inwestycji
zagranicznych. W tym samym tempie wzrasta PKB per capita, a pracownicy
sektorw produkujcych na eksport otrzymywali wysze pace. Po stronie ko-
rzyci mona zapisa te wzrost produktywnoci, transfer najnowoczeniejszej
technologii z USA i Kanady oraz wprowadzenie w ycie bardziej restrykcyjnych
praw dotyczcych ochrony rodowiska i warunkw pracy26.
22
C. Youngers, op. cit.
23
J. G. Castaeda, op. cit., s. 69.
24
U.S-Mexico Border Security and the Evolving Security Relationship. Recommendations for Policymakers.
A Report of the U.S.-Mexico Binational Council, s. 15, http://csis.org/files/media/csis/pubs/0404_border
security.pdf [dostp 24.02.2013].
25
R. C. Archibold, J. Preston, Homeland Security Stands by Its Fence, The New York Times, 21.03.2008,
http://www.nytimes.com/2008/05/21/washington/21fence.html?pagewanted=all [dostp 14.05.2008].
26
J. G. Castaeda, NAFTA at 10: A Plus or a Minus?, Current History, vol. 103, s. 52. Por. J. J. Audley,
D. G. Papademetriou, S. Polaski, S. Vaughan, NAFTAs Promise and Reality. Lessons from Mexico for the
182

Najbardziej negatywnym skutkiem dla Meksyku byy natomiast straty

wsektorze rolniczym, nieprzygotowanym na konkurencj produktw bardziej
rozwinitych partnerw. Ich import wzrasta, gdy byy tasze, take dziki
subsydiom rzdu USA. Wedug raportu Carnegie Endowment for International
Peace, w latach 19942002 1,3 mln Meksykanw stracio zatrudnienie wrol-
nictwie, podczas gdy sektor przemysowy wygenerowa tylko 500 tys. nowych
miejsc pracy. Wedug Departamentu Stanu, ju w 2000 r. okoo 5 mln oby-
wateli Meksyku znalazo nielegaln prac w Stanach Zjednoczonych, co sta-
nowio znaczny wzrost od 1990 r. (2 mln). Oznaczao to, e jeden z celw
NAFTA zredukowanie nielegalnej imigracji dziki rozwojowi meksykaskiej
gospodarki niezosta zrealizowany. Wedug szacunkw Banku wiatowego
dochody przesyane przez emigrantw rodzinom w Meksyku stanowiy drugie
co dowielkoci rdo dochodu w tym pastwie (po dochodach ze sprzeday
ropy)27. Rwnie budowa muru na granicy midzy Stanami Zjednoczonymi
a Meksykiem zdaje si potwierdza pesymistyczn konstatacj, e na niektre
przewidywane pozytywne skutki NAFTA trzeba bdzie jeszcze dugo czeka.
Trudno jednak stwierdzi, czy bez uczestnictwa w tym porozumieniu Meksyk
nieborykaby si z takimi samymi lub jeszcze bardziej dotkliwymi problemami.
Powanym problemem we wzajemnych stosunkach bya rwnie kwestia
narkohandlu i zwizanej z nim eskalacji przemocy. Poniewa wikszo niele-
galnych substancji trafiaa na rynek Stanw Zjednoczonych, oba zjawiska wdu-
ym stopniu dotyczyy take tego kraju. W 2006 r. wadz w Meksyku obj
Felipe Calderon, ktry wyda zdecydowan wojn kartelom narkotykowym, li-
czc na wspprac Stanw Zjednoczonych. W czerwcu 2008 r. Kongres przyj
tzw. Inicjatyw Merida (Merida Initiative), z budetem 1,4 mld USD nawspie-
ranie poprawy bezpieczestwa. rodki przeznaczone zostay gwnie na po-
moc dlaMeksyku: na wzmocnienie kontroli granicy, sprzt militarny, ale take
naszkolenie specjalnych sub i reformy prawne. Bardzo wane byo te budo-
wanie wzajemnego zaufania: rozpoczy si wsplne inicjatywy szkoleniowe, aobie
strony w wikszym stopniu byy skonne dzieli si informacjami wywiadowczymi.
Relacje z Wenezuel
Stosunki midzy Stanami Zjednoczonym i Wenezuel byy napite od mo-
mentu przejcia wadzy przez Hugo Chaveza w 1999 r. W swoich przemwie-
Hemispere, Carnegie Endowment for International Peace, http://www.ceip.org [dostp 17.10.2005]; NAFTA:
A Decade of Strengthening a Dynamic Relationship, http://www.ustr.gov/regions/whemisphere/nafta2003
[dostp 17.10.2005].
27
Oceniono rwnie, e w 2002 r. emigranci wysali do Meksyku ok. 14 mld USD, podczas gdy
bezporednie inwestycje zagraniczne w tym kraju byy warte 10 mld USD (J. J. Audley, D. G. Papa-
demetriou, S. Polaski, S. Vaughan, op. cit.).
 183

niach czsto porusza on wtek koniecznoci uniezalenienia si od USA i stwo-

rzenia alternatywy dla dominacji tego pastwa na zachodniej pkuli. Chocia
Wenezuela pozostawaa jednym z gwnych dostawcw ropy naftowej do USA,
relacje midzy tymi pastwami ulegy dalszemu pogorszeniu za prezydentury
Georgea W. Busha.
Ko niezgody stanowiy warunki dziaania amerykaskich firm naftowych
na terenie Wenezueli. Amerykanw niepokoi radykalizm Chaveza obawiali
si, e niestabilna sytuacja w kraju moe skoni go do nacjonalizacji przemy-
su wydobywczego. W 2001 r. chcia on renegocjowa kontrakty na dostawy
ropy z zagranicznymi firmami. Dochody te byy kluczowe dla Chaveza, ktry
przeznacza due kwoty na pomoc socjaln, a take na wsparcie innych pastw
w Ameryce aciskiej, gotowych wraz z nim budowa alternatywne przywdz-
two w regionie.
W 2001 r. Chavez zaproponowa utworzenie Boliwariaskiej Alternatywy
dla Ameryk (Alianza Bolivariana para los Pueblos de Nuestra Amrica ALBA).
Inicjatywa bya adresowana do wszystkich krajw latynoamerykaskich. Miaa
by oparta na wsppracy, solidarnoci i suwerennoci. Podstaw wspdziaa-
nia miaa by pomoc rozwojowa, barterowa wymiana i wsparcie dla programw
socjalnych, a nie tak jak chciay tego Stany Zjednoczone, organizujc FTAA
wolny handel, ktry uznano za czynnik pogbiajcy nierwnoci28.
Waszyngton z niepokojem obserwowa realizacj priorytetw polityki zagra-
nicznej Chaveza: podkrelan na kadym kroku przyja z Kub i Iranem czy
wspieranie kolumbijskiego FARC organizacji uznawanej przez USA zater-
rorystyczn. Po atakach z 11 wrzenia, kiedy Stany Zjednoczone zdecydowa-
y si na atak na Afganistan, Chavez skrytykowa to posunicie, stwierdzajc,
enaterror nie mona odpowiada terrorem. Wtedy ambasador USA Don-
na Hrinak zostaa odwoana do Waszyngtonu na konsultacje. W tym cza-
sie wWenezueli trwa strajk generalny dua cz spoeczestwa domagaa
si odejcia prezydenta (wczesne komentarze relacjonoway podzia Wenezu-
elczykw w relacji 50/50% na przeciwnikw i zwolennikw Chaveza). Kulmi-
nacyjnym punktem bya wielka demonstracja 11 kwietnia 2002 r., zakoczona
uwizieniem Chaveza. Na czele rzdu, ustanowionego przez cz zbuntowanej
armii, stan jeden z liderw opozycji, biznesmen Pedro Carmona, jednak po
dwch dniach zwolennicy obalonego prezydenta zdoali przywrci go dowa-
dzy. W przeciwiestwie do pastw latynoamerykaskich, administracja Bu-
28
J. McCoy, L. Neuman, Defining the Bolivarian Revolution: Hugo Chvezs Venezuela, Current
History 2001, vol. 100, no. 643, s. 8085. Porozumienie weszo w ycie 14 grudnia 2004 r., podpisane
przez Chaveza i przywdc Kuby Fidela Castro. Wkrtce doczya Boliwia, potem Nikaragua, Honduras
(opuci stowarzyszenie w 2010 r.), Dominikana, Antigua i Barbuda, Sain Vincent i Grenadyny oraz
Ekwador. Status obserwatora uzyskay: Haiti, Iran i Urugwaj.
184

sha bardzo szybko uznaa nowy rzd Carmony. Spowodowao to spekulacje,

eprzewrt by aktywnie wspierany przez Waszyngton. W prasie przypomina-
no o wczeniejszych spotkaniach pracownikw ambasady USA z przedstawicie-
lami opozycji29.
Po tych wydarzeniach relacje Stanw Zjednoczonych z Wenezuel pogor-
szyy si jeszcze bardziej. W dobie walki z terroryzmem Waszyngton wysuwa
oskarenia wobec Wenezueli, e pozwala na swoim terytorium dziaa islam-
skim grupom terrorystycznym. Chavez dokonywa te zakupu znacznych iloci
sprztu militarnego z Rosji i Chin ze wzgldu na deklarowane poczucie zagroenia.
W maju 2007 r. prezydent Wenezueli podj decyzj o znacjonalizowaniu
pl naftowych. Amerykaskie firmy, ktre ju tam zainwestoway, dostay pro-
pozycj odszkodowa, na ktre musiay przysta, by nie straci caego majtku.
W maju 2009 r. Chavez zadecydowa o nacjonalizacji 60 zagranicznych ipry-
watnych firm usugowych w brany naftowej i przejciu ich majtku. Dla Sta-
nw Zjednoczonych by to kolejny dowd na brak moliwoci negocjacji z we-
nezuelskim prezydentem.
Relacje z Kolumbi
W czasie prezydentury Busha nastpi wzrost znaczenia wsppracy Bogoty
z Waszyngtonem w ramach wspomnianego ju Planu Kolumbia. Trzy gru-
py dziaajce na terenie tego pastwa: FARC (Rewolucyjne Siy Zbrojne Ko-
lumbii), ELN (Armia Wyzwolenia Narodowego) i AUC (Zjednoczone Siy
Samoobrony Kolumbii), zwizane z narkohandlem i odpowiedzialne za porwa-
nia, zostay wpisane na list organizacji terrorystycznych Departamentu Stanu
USA. W roku fiskalnym 2003 na program antynarkotykowy w Kolumbii Stany
Zjednoczone przeznaczyy 360 mln USD. Pomoc finansowa i militarna pozwo-
lia Kolumbii powikszy armi o 35 tys. onierzy. Wikszo rodkw prze-
znaczona bya na rozwj i szkolenie policji i wojska, a take na ochron prze-
chodzcego przez terytorium tego kraju ropocigu obsugiwanego przez firm
Occidental Petrolum z Kalifornii. Kiedy prezydent Alvaro Uribe popar amery-
kask interwencj w Iraku, Kolumbia otrzymaa dodatkowe 105 mln USD
nacele militarne30. W latach 20002008 pomoc USA osigna warto blisko
5 mld USD. W raporcie Government Accountability Office instytucji kontrol-
nej Kongresu Stanw Zjednoczonych podano, e mimo to nie udao si osi-
gn zamierzonego celu, czyli zmniejszenia produkcji narkotykw o poow.
29
S. Ellner, F. Rosen, Venezuelas Failed Coup, the U.S. Role, and the Future of Hugo Chavez, Foreign
Policy in Focus, 1.06.2002, http://www.fpif.org/articles/venezuelas_failed_coup_the_us_role_and_the_
future_of_hugo_chaacutevez [dostp 17.12.2012].
30
C. Hallinan, Colombia: Old Dominos New Clothes, 15.03.2004, http://www.cipamericas.org/archi
ves/1075 [dostp 17.02.2013].
 185

Przyznano jednak, e dziki pomocy o charakterze militarnym zwikszy si po-

ziom bezpieczestwa31. Z pewnoci tak cisa wsppraca spowodowaa, e Ko-
lumbia za prezydentury Busha staa si jednym z najlepszych sojusznikw USA.
Relacje z Brazyli
Od pocztku swojej prezydentury George H. Bush docenia znaczenie Bra-
zylii na pkuli zachodniej. Byo to dynamicznie rozwijajce si pastwo, wy-
rastajce na regionalnego lidera w Ameryce aciskiej. W padzierniku 2002r.
prezydentem Brazylii zosta Luiz Incio Lula da Silva byy dziaacz zwizko-
wy. W Stanach Zjednoczonych obawiano si, e wzorem Chaveza wprowa-
dzi on lewicowe programy gospodarcze. Jednak tak si nie stao Brazylia po-
zostaa gospodark rynkow, a wprowadzone przez da Silv programy socjalne
(np. Bolsa Familia32) okazay si skuteczne, majc pozytywny wpyw na rozwj
tego kraju. Potwierdzeniem duego znaczenia Brazylii dla USA bya wizyta jej
prezydenta w Waszyngtonie w czerwcu 2003 r. Zosta zaproszony, mimo e
zdecydowanie potpia amerykask inwazj na Irak.
Bush zdawa sobie przy tym spraw, e bez poparcia Brazylii nie bdzie
moliwa realizacja takich celw, jak moliwo nawizania dialogu z Wenezu-
el, powstrzymanie przestpczoci w Kolumbii czy podpisanie ukadu FTAA.
Da Silva skutecznie budowa wasn pozycj jako lidera bronicego interesw
pastw Ameryki aciskiej, stosujc polityk swoistego balansowania midzy
dobrymi stosunkami z USA i pozostaymi pastwami pkuli zachodniej, tak-
e tymi uznawanymi przez Waszyngton za nieprzyjazne. Utrzymywa relacje
zKub oraz osobiste kontakty z Chavezem sta na czele nieformalnego forum
przyjaci Wenezueli, ktrego celem byo wsparcie dla stabilizacji politycznej
i uczciwych wyborw w tym kraju. Popiera te dziaania Alvaro Uribe w Ko-
lumbii, cho krytykowa zbyt daleko idc ingerencj Stanw Zjednoczonych
w tym kraju.
Istotna bya rwnie rola Brazylii w organizacjach i na forach midzyna-
rodowych. W 2004 r. zostaa ona niestaym czonkiem Rady Bezpieczestwa
ONZ. Popularno da Silvy w kraju przekadaa si na jego aktywno zagra-
niczn. Na midzynarodowych forach wystpowa jako rzecznik interesw nie
tylko Ameryki aciskiej, ale take innych krajw rozwijajcych si, co stawiao
go czsto w opozycji do stanowiska prezentowanego przez Stany Zjednoczone.
31
Colombia Aid Failed to Halve Drug Making, Report Finds, The New York Times, 5.10.2008,
http://www.nytimes.com/2008/11/06/world/americas/06colombia.html?_r=0 [dostp 13.04.2012].
32
Program Bolsa Familia mia na celu wspieranie finansowe rodzin, pod warunkiem wysyania dzieci
do szkoy, zapewnienie im regularnych szczepie itp. Inicjatywa ta przewidywaa te program stypendialny,
doywianie dzieci, subsydia na gaz. Do 2009 r. z programu skorzystao 11 mln gospodarstw domowych
(R. Roett, How Reform Has Powered Brasils Rise, Current History 2010, vol. 109, no. 724, s. 50).
186

Brazylijski prezydent umacnia ponadto relacje polityczne i gospodarcze zin-

nymi wschodzcymi mocarstwami: Indiami, Chinami, RPA33. Brazylia bya
te lokomotyw najprniej rozwijajcego si regionalnego ugrupowania in-
tegracyjnego MERCOSUR. Zaleao jej jednoczenie na dobrych stosunkach
z Waszyngtonem: liczono na preferencyjny dostp na rynek pnocnoamery-
kaskiego mocarstwa oraz na pochodzce stamtd inwestycje, nieodzowne
dlawschodzcej gospodarki.
Fiasko projektu FTAA. Lewicowy zwrot w Ameryce aciskiej
Formalnie negocjacje w sprawie podpisania FTAA rozpoczy si ju wkwiet-
niu 1998 r. w Santiago de Chile. Rozmowy dotyczyy kwestii pomocy w dosto-
sowaniu si wszystkich potencjalnych pastw czonkowskich do zasad demokra-
cji (zmiany w prawie, gwarancje dziaania dla niezalenych mediw) iwolnego
rynku. Przewidywano uruchomienie programw pomocowych w celu zwal-
czania biedy i upowszechniania edukacji. W trakcie tych negocjacji rol lide-
ra pastw latynoamerykaskich penia Brazylia. Jej przedstawiciele twierdzili,
e take Stany Zjednoczone powinny zmodyfikowa swoj polityk gospodar-
cz np. zrezygnowa z ustaw protekcjonistycznych, chronicych rolnictwo
przed zewntrzn konkurencj. Poniewa w USA istniay bardzo restrykcyjne
przepisy sanitarne i antydumpingowe, produkty z pozostaych krajw miayby
niewielkie szanse zaistnienia na tym rynku. Tymczasem rednie zatrudnienie
w rolnictwie w krajach Ameryki aciskiej wynosio ok. 30% mona byo
si spodziewa znacznego skurczenia si tego sektora, tak jak to miao miej-
sce w Meksyku po wejciu w ycie ukadu NAFTA. Obawiano si rwnie za-
lewu rynkw przez bardziej konkurencyjne towary z USA i Kanady, co mogo
zniszczy mae rodzime przedsibiorstwa. Brazylijczycy postulowali przy tym,
by najpierw zredukowa wewntrzne problemy najbiedniejszych gospodarek
latynoamerykaskich, a dopiero pniej ustali plan redukcji barier handlo-
wych. Zwracali uwag na olbrzymie rnice rozwojowe midzy Stanami Zjed-
noczonymi a pozostaymi pastwami. Poza tym musiay one dostosowa si
dowypeniania postanowie przewidywanych w porozumieniu, takich jak re-
guy pochodzenia towarw, znoszenie subsydiw, czy wprowadzi nowe stan-
dardy, np. dotyczce ochrony rodowiska lub warunkw pracy34.
Po atakach z 11 wrzenia 2001 r. podstawowym celem Stanw Zjednoczo-
nych inicjatora FTAA bya wojna z terroryzmem. Nie oznaczao to jednak,
e USA straciy zainteresowanie t inicjatyw. Wrcz przeciwnie administra-
cja Georgea W. Busha wzmoga naciski, by zakoczy negocjacje zgodnie zpla-
33
A. Hurrell, Brazil and the New Global Order, Current History 2010, vol. 109, no. 724, s. 6062.
34
Wicej na temat negocjacji w sprawie FTAA: http://www.ftaa-alca.org/ngroup_e.asp.
 187

nem, w 2005 r. W obliczu realnego zwolnienia ich tempa USA przedstawia-

y poszczeglnym pastwom propozycje zawierania dwu- lub wielostronnych
ukadw o wolnym handlu. Poniewa wikszoci z nich zaleao na preferen-
cyjnym dostpie do rynku Stanw Zjednoczonych, pozostae kraje znalazy si
pod presj, by nie przedua rozmw i szuka kompromisowego rozwiza-
nia35. Przykadem tej polityki moe by podpisanie bilateralnego ukadu z Chi-
le wczerwcu 2003 r. czy wielostronnego ukadu z Gwatemal, Hondurasem,
Nikaragu, Salwadorem, Kostaryk i Dominikan w sierpniu 2005 r.
Na spotkaniu dotyczcym FTAA w Miami w listopadzie 2003 r. przedstawi-
ciele 34 krajw potwierdzili, e w 2005 r. powinna zosta podpisana ostateczna
wersja ukadu. Ustalono, e kady kraj moe zadeklarowa rny stopie zaan-
gaowania si w porozumienie, a podpisany dokument mia wyznacza oglne
ramy jego funkcjonowania: zestaw praw i obowizkw odnoszcy si do wszyst-
kich pastw. Poszczeglni czonkowie mieli rozszerza ich zakres, w zalenoci
od stanu wasnej gospodarki. Najwaniejsz decyzj byo ustalenie, e wolny
handel mia by wprowadzony w tych obszarach, co do ktrych panowaa pe-
na zgoda wrd wszystkich przyszych czonkw porozumienia. Prezydent Bra-
zylii Luiz Inacio Lula da Silva podsumowa spotkanie sowami: Zawarcie tak
ogromnego porozumienia o wolnym handlu i jego dobre dziaanie bdzie zale-
ao od praktycznych warunkw ekonomicznych, a nie od podpisanych w uka-
dzie ycze, jak by powinno36.
Podczas Szczytu Ameryk w Mar de Plata w Argentynie w listopadzie 2005r.
nastpi ostateczny upadek inicjatywy. Podczas gdy przywdcy rozmawiali
oproblemach pkuli zachodniej pod hasem Tworzy miejsca pracy, aby wal-
czy z bied i wzmacnia demokracj, w miecie odbyway si potne demon-
stracje przeciw podpisaniu FTAA. Wzio w nich udzia ok. 10 tys. altergloba-
listw, take osobistoci popularne w Ameryce aciskiej Diego Maradona
czy wielokrotny mistrz wiata w skoku wzwy Kubaczyk Javier Sotomayor.
Przemawia do nich Hugo Chavez, nazywajc FTAA planem nowej kolonizacji
Ameryki aciskiej. Proponowa stworzenie nowej, niezalenej od USA orga-
nizacji, deklarujc pomoc najbiedniejszym krajom regionu37.
Na szczycie przywdcw 29 gw pastw opowiedziao si za wznowieniem
w 2006 r. negocjacji na temat FTAA. Jednak piciu pozostaych w tym od-
grywajcych kluczow rol w Ameryce aciskiej pastw: Brazylii i Argenty-
ny, a take Paragwaju i Urugwaju, wyrazio ch wczeniejszego omwienia
35
K. Sampson, FTAA Lite: Victory for the People or More Bargaining Power for Transnationals?,
5.12.2003, http://www.americaspolicy.org/commentary/2003/0312ftaaactivist.html [dostp 15.04.2005].
36
J. J. Audley, D. G. Papademetriou, S. Polaski, S. Vaughan, op. cit.
37
M. Reel, M. A. Fletcher, Anti-U.S. Protests Flare at Summit, Washington Post, 5.11.2005, http://
www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/11/04/AR2005110401724.html [dostp 22.12.2005].
188

projektu podczas rokowa w ramach wiatowej Organizacji Handlu (WTO)

w grudniu 2005 r. w Hong Kongu. Natomiast Wenezuela cakowicie odm-
wia dalszych rozmw na ten temat. Zapowiedziano blisz wspprac w ra-
mach powoanej w grudniu 2004 r. Poudniowoamerykaskiej Wsplnoty Na-
rodw38. Wobec fiaska inicjatywy Stany Zjednoczone pozostay przy polityce
zawierania ukadw o wolnym handlu z poszczeglnymi pastwami39.
Naley stwierdzi, e upadek FTAA wiadczy o znacznym spadku wpyww
USA w Ameryce aciskiej, w momencie wzrostu znaczenia regionalnych lide-
rw: Brazylii i Wenezueli. Coraz czciej pojawiay si zarzuty, e Stany Zjedno-
czone nie miay dalekosinego planu dla regionu i realizoway tam wycznie
wasne interesy: walk z terrorystami i narkohandlem, stawiajc na rozwizania
o charakterze militarnym, a w sferze ekonomicznej na bezrefleksyjne otwieranie
rynkw40. O pogorszeniu si relacji, a jednoczenie chci sprawowania kontroli
nad regionem, wiadczy propozycja USA na forum Organizacji Pastw Amery-
kaskich, zgoszona w czerwcu 2005 r. Stany Zjednoczone chciay ustanowie-
nia w jej ramach mechanizmu efektywnej promocji demokracji i dobrobytu.
OPA mogaby interweniowa w pastwie, w ktrym demokracja byaby za-
groona. Propozycja zostaa odrzucona41.
W cigu roku, od grudnia 2005 r., w 11 krajach Ameryki aciskiej odbyy
si wybory prezydenckie. W wikszoci przypadkw wygrali kandydaci partii
ocharakterze lewicowym (Tabela 1)42.
Przejcie wadzy przez partie lewicowe nie oznaczao jednak w kadym przy-
padku niechtnego stosunku do Stanw Zjednoczonych. Wiele rzdw utrzy-
mywao wolnorynkowy model gospodarki, istniay silne powizania gospodar-
cze z USA, w zwizku z czym dono do zawarcia z Waszyngtonem ukadw
owolnym handlu. Lewicowy zwrot by jednak wynikiem narastajcych ru-
chw spoecznych przeciwko prywatyzacji podstawowych usug oraz midzy-
narodowej kontroli nad zasobami naturalnymi. Zauwaono, e mimo poprawy
wskanikw makroekonomicznych, z dobrodziejstw integracji ekonomicznej
nie korzystaj najbiedniejsi, a jedynie korporacje. By to gwny powd zablo-
kowania FTAA na warunkach proponowanych przez Stany Zjednoczone.
Condoleezza Rice, sekretarz stanu USA, proponowaa zmiany w dziaaniu
amerykaskiej dyplomacji w kierunku dyplomacji transformacyjnej, majcej
na celu promowanie demokracji bezporednio w poszczeglnych krajach. Mia-
38
J. Gugaa, Ewolucja stosunkw gospodarczych w zachodniej hemisferze [w:] Ameryka aciska, s. 174.
39
Do lutego 2013 r. Stany Zjednoczone maj podpisane ukady o wolnym handlu z nastpujcymi
krajami Ameryki aciskiej: Chile, Dominikan, Gwatemal, Hondurasem, Kolumbi, Kostaryk,
Meksykiem (w ramach NAFTA), Nikaragu i Peru, http://export.gov/fta/index.asp [dostp 27.02.2013].
40
M. Shifter, V. Jawahar, The Divided States of the Americas, Current History 2006, vol. 105,
no.668, s. 5157.
41
J. Stec, OPA i Ruch Panamerykaski [w:] Ameryka aciska, s. 145.
42
J. Castaeda, Latins America Left Turn, Foreign Affairs 2006, vol. 85, no. 3.
 189

o to by osignite poprzez zwikszenie liczby amerykaskich placwek w r-

nych regionach, a take cis wspprac z przedstawicielami rzdw i organi-
zacji pozarzdowych43. Krytycy wskazywali jednak, e transformacja polegaa
raczej na wymuszaniu okrelonych decyzji na rzdach poszczeglnych pastw,
zgodne z amerykaskim interesem. Jako przykad podawano relacje z Chile,
ktre jako niestay czonek RB ONZ, sprzeciwiay si amerykaskiej interwen-
cji w Iraku. Z tego powodu Bush zdecydowa o odroczeniu ratyfikacji ukadu
o wolnym handlu44.
Tabela 1
Wyniki wyborw w wybranych krajach Ameryki aciskiej (20052006)

Kraj Prezydent rzdzcy przed wyborami Nowy prezydent

Eduardo Rodriguez
Boliwia Evo Morales (lewica)
(tymczasowy prezydent, bezpartyjny)

Chile Ricardo Lagos (umiarkowana lewica) Michelle Bachelet (umiarkowana lewica)

Kraj Prezydent rzdzcy przed wyborami Nowy prezydent

Kostaryka Abel Pacheco (umiarkowana prawica) Oscar Arias (umiarkowana lewica)

Urugwaj Jorge Batlle (umiarkowana lewica) Tabar Vzques (lewica)

Boniface Alexandre
Haiti Rene Preval (umiarkowana lewica)
(tymczasowy prezydent, bezpartyjny)

Kolumbia Alvaro Uribe (prawica) Alvaro Uribe (prawica)

Peru Alejandro Toledo (centrum) Alan Garcia (umiarkowana lewica)

Meksyk Vincente Fox (umiarkowana prawica) Felipe Calderon (umiarkowana prawica)

Brazylia Incio Lula da Silva (umiarkowana lewica) Incio Lula da Silva (umiarkowana lewica)

Nikaragua Enrique Bolanos (umaiarkowana prawica) Daniel Ortega (lewica)

Ekwador Alfredo Palacio (umiarkowana lewica) Rafael Correa (lewica)

Wenezuela Hugo Chavez (lewica) Hugo Chavez (lewica)

rdo: Opracowanie na podstawie: J. Castaeda, P. Navia, The Year of the Ballot,

Current History 2007, vol. 106, no. 697, s. 53.

43
K. H. Nakamura, S. B. Epstein, Diplomacy for the 21st Century: Transformational Diplomacy,
CSR Report for Congress, 23.08.2007, www.fas.org/sgp/crs/row/RL34141.pdf [dostp 23.06.2012].
44
L. Carlsen, T. Barry, U.S.-Latin American Relations at Crossroads-U.S. Hegemony or Global Good
Neighbor Policy?, International Relations Center, www.irc.online.org [dostp 30.01.2012].
190

Analitycy dostrzegali konieczno przedstawienia przez USA krajom Amery-

ki aciskiej nowej inicjatywy, swoistej reaktywacji polityki dobrego ssiedztwa.
Wtym wzgldzie liczono na nowego prezydenta Baracka Obam, ktry go-
szc konieczno zmian w polityce swego poprzednika, obj prezydentur
20stycznia 2009 r.
Prezydentura Baracka Obamy

Zwycistwo Baracka Obamy w wyborach prezydenckich zostao bardzo po-

zytywnie przyjte w krajach Ameryki aciskiej. Ju podczas kampanii wybor-
czej przedstawi on plan odnowy przywdztwa, polegajcy na promocji de-
mokracji, wspieraniu rozwoju i poprawy bezpieczestwa. Obama proponowa
partnerstwo w walce z globalnym ociepleniem, handlem narkotykami i terrory-
zmem, a take wspprac w celu osignicia niezalenoci energetycznej45.
Symbolem zmian byo obiegajce cay wiat zdjcie Obamy ciskajcego
do Chaveza podczas Szczytu Ameryk w kwietniu 2009 r. We wrzeniu pre-
zydent Wenezueli stwierdzi, na forum Zgromadzenia Oglnego ONZ, e tym
razem czuje zapach nadziei, a nie siarki46. Nie oznaczao to jednak penego za-
ufania. Chavez wci twierdzi, e istnieje dwch Obamw jeden przyjaciel-
ski, a drugi nadal traktujcy Ameryk acisk jako wasn stref wpyww.
Oprcz pewnej normalizacji stosunkw z Chavezem, obiecujce wydawa-
y si gesty nowej administracji wobec Kuby. Zdecydowano o zniesieniu ogra-
nicze na kontakty Kubaczykw mieszkajcych w USA z wysp. Pozwolono
rwnie, by niektre firmy telekomunikacyjne dziaay na Kubie by to po-
wany wyom w embargu handlowym. Istotna bya te, dotychczas niezreali-
zowana, zapowied zamknicia wizienia w bazie Guantnamo. Na zachodniej
pkuli z aprobat spotkay si rwnie energiczne dziaania nowego prezydenta
w celu wyjcia z kryzysu, ktry mia negatywny wpyw na sytuacj gospodarcz
w caym regionie. Konieczno uporzdkowania wanych spraw w polityce we-
wntrznej (kluczow inicjatyw bya reforma ubezpiecze zdrowotnych) spra-
wia jednak, e plan Obamy nie zawiera konkretw i trudno byo dostrzec tu
nowe jakociowo i bardziej intensywne zaangaowanie si Stanw Zjednoczo-
nych w problemy Ameryki aciskiej.
Amerykaskiej administracji szczeglnie zaleao na zblieniu z Brazyli.
Pastwo to, niezwykle dynamicznie rozwijajce si gospodarczo, miao wany
gos nie tylko w sprawach regionalnych, ale take w polityce wiatowej. Jednak
45
A New Partnership for the Americas, http://obama.3cdn.net/ef480f743f9286aea9_k0tmvyt7h.pdf
[dostp 23.02.2013].
46
Nawiza do wasnych sw na tym samym forum we wrzeniu 2006 r., kiedy dzie po przemwieniu
G. Busha nazwa amerykaskiego prezydenta diabem i stwierdzi, e nadal czu zapach siarki.
 191

kraj ten, pod przywdztwem da Silvy, prowadzi niezalen polityk, czsto

sprzeczn z interesami USA. Niepokojce byy np. deklaracje skadane przez
brazylijskiego przywdc podczas wizyty w Chinach w maju 2009 r. o two-
rzeniu wsplnej przeciwwagi dla dominacji politycznej i gospodarczej Sta-
nw Zjednoczonych, Europy i Japonii. Nawoywa on do reformy wiatowe-
go porzdku i jego instytucji, odzwierciedlajcej zmiany ukadu si na wiecie.
Lulazaproponowa te, by nie traktowa we wzajemnych relacjach dolara jako
waluty rozliczeniowej47. Propozycja ta wynikaa z zacieniajcych si relacji go-
spodarczych midzy Brazyli i Chinami. W 2008 r. Chiny stay si pierwszym
partnerem gospodarczym Brazylii, wyprzedzajc USA48.
Wzrost pozycji Brazylii skoni jej przedstawicieli do domagania si wik-
szych moliwoci decyzyjnych w organizacjach i instytucjach midzynarodo-
wych. Lula podkrela spadek autorytetu Zachodu, zwizany z faktem, e wa-
nie tam rozpocz si kryzys. Trudno przewidzie, czy pretendujca do roli
nowego lidera krajw rozwijajcych si Brazylia bdzie chciaa jednoczenie po-
nosi zwizane z tym koszty, np. bronienia interesw pastw, ktre s jej poten-
cjalnymi konkurentami. Stany Zjednoczone z pewnoci potrzebuj tej wsp-
pracy, by realizowa swoje cele na pkuli zachodniej.
Drugim istotnym pastwem jest Meksyk. Nasilajca si w ostatnich latach
przestpczo i przemoc, zwizana z dziaalnoci karteli narkotykowych, spra-
wia, e wsppraca tego kraju ze Stanami Zjednoczonymi zacienia si. Obama
obieca, e w przeciwiestwie do swego poprzednika, ktry skupia si nakra-
jach producenckich i poredniczcych, bdzie walczy z problemem narkotyko-
wym poprzez obnianie poziomu konsumpcji take w USA. Zapowiada rw-
nie now ustaw dotyczc imigrantw oraz uatwienia transportu w ruchu
granicznym. Najwaniejszym elementem wsppracy byo z pewnoci zwik-
szenie si na granicy w celu powstrzymania przemocy, przemytu narkotykw
ibroni49.
Wanym partnerem dla USA pozostaa Kolumbia. Bliskimi kontaktami mi-
dzy nimi, a szczeglnie obecnoci wojsk amerykaskich na terytorium Kolum-
bii, niepokoiy si pozostae kraje regionu. W padzierniku 2009 r. podpisano
dziesicioletnie porozumienie na temat dostpu Stanw Zjednoczonych dosied-
miu baz wojskowych na terenie Kolumbii. Chocia celem obecnoci Amerykanw
47
S. Mallaby, Chinas Dollar Problem, Washington Post, 26.05.2009, http://www.washingtonpost.
com/wp-dyn/content/article/2009/05/25/AR2009052502110.html [dostp 22.01.2013].
48
W 2008 r. handel i wzajemne inwestycje obu krajw signy 40 mld USD, a w 2009 r., mimo
kryzysu, rosy nadal (w cigu czterech miesicy 2009 r. o blisko 15%). Brazylia eksportuje do Chin
ogromne iloci surowcw (rud stali i rop) oraz ywno, a Chiny do Brazylii elektronik, odzie,
ale te kapita inwestycyjny. Rola Brazylii zwikszya si po odkryciu ogromnych z ropy naftowej
pod dnem Atlantyku. Le one na duej gbokoci by je eksploatowa Brazylia potrzebuje duych
inwestycji z Chin.
49
Wicej na ten temat: Traffiking and International Crime, Americas Quarterly, Spring 2010, www.
americasquarterly.org/node/1476[dostp 21.02.1013].
192

bya walka z terrorystami i handlarzami narkotykw, rzd kolumbijski stwierdzi,

e dodatkowym motywem byo zabezpieczenie si przeciw ewentualnym wrogim
posuniciom Wenezueli. Caa sprawa wywoaa oburzenie nie tylko Chaveza (kt-
ry zadeklarowa zakupy broni w Rosji), ale i Brazylii, ktra nie zostaa poinformo-
wana o planach Obamy. Kraj ten mia ambicje umocnienia wsppracy na rzecz
bezpieczestwa w ramach Unii Narodw Poudniowoamerykaskich50.
Konkluzje

W ostatnich latach mona byo zaobserwowa wyrany spadek wpyww

USA. Kraje Ameryki aciskiej wolay szuka rozwiza midzy sob, bez po-
rednictwa Stanw Zjednoczonych. Tworzyy si organizacje regionalne, dokt-
rych nie zapraszano przedstawicieli z Waszyngtonu. Kraje latynoamerykaskie
szukay rwnie sojusznikw poza zachodni pkul chocia byli to czsto
strategiczni rywale (Rosja, Chiny) lub wrcz wrogowie Stanw Zjednoczonych
(Iran). Pastwa trzecie maj bardzo wane powody zaangaowania wregionie:
Iran chce zredukowa swoj dyplomatyczn izolacj, Rosja sprzeda bro,
a Chiny zapewni sobie dostawy surowcw naturalnych. Wiele krajw do-
wiadczao bezprecedensowego wzrostu gospodarczego (redni wzrost dla regio-
nu w 2011 r. wynosi 5,6%), cho nie oznaczao to likwidacji biedy i dyspro-
porcji midzy poszczeglnymi pastwami51.
Z pewnoci za prezydentury Obamy Stany Zjednoczone byy mniej zaan-
gaowane w Ameryce aciskiej, przenoszc zainteresowanie gwnie w region
Azji i Pacyfiku. Poza tym okazao si, e kryzys finansowy, ktry rozpocz si
w Stanach Zjednoczonych, nie dotkn tak bardzo krajw zachodniej pkuli.
Z nowym liderem Brazyli pastwa te prbuj stworzy nowy model wsp-
pracy regionalnej. Nie wszyscy s jednak gotowi podporzdkowa si nowemu
przywdztwu. Jak uj to jeden z dyplomatw: Pojawili si nowi imperialici,
ktrzy mwi po portugalsku52.
Niektre kraje d do cakowitego wyrugowania wpyww USA z zachod-
niej pkuli. Zwolennikiem takiego rozwizania by na pewno Hugo Chavez,
sponsor alternatywnej organizacji integracyjnej ALBA. Wenezuela zostaa rw-
nie przyjta w 2012 r. jako pity czonek MERCOSUR-u, co nadao tej or-
ganizacji charakter bardziej polityczny ni gospodarczy. Biorc pod uwag, e
jej czonkiem jest Brazylia, mona postawi tez o zmniejszajcym si znacze-
50
M. Shifter, Obama and Latin America: New Beginnings, Old Frictions, Current History 2010,
vol. 109, no. 724, s. 70.
51
R. Crandall, The Post-American Hemisphere Power and Politics in an Autonomous Latin America,
Foreign Affairs 2011, vol. 90, issue 3, s. 85.
52
Cyt. za ibidem, s. 89.
 193

niu dlatego kraju bliskich stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi. Przeciwnikiem

wpyww USA jest rwnie prezydent Boliwii Evo Morales sojusznik Wenezueli.
Barack Obama, dla ktrego region zachodniej pkuli nie jest priorytetowy,
stara si zbytnio nie ingerowa w wewntrzne sprawy ssiadw. Chcc wsp-
pracowa z nimi w kwestiach wanych dla bezpieczestwa Stanw Zjednoczo-
nych (w wojnie z gangami narkotykowymi czy zapewnieniu dostaw energii),
zachca, by sami rozwizywali swoje problemy. Moe to doprowadzi do sytu-
acji, gdy wsppraca z USA nie bdzie postrzegana jako uleganie staremu he-
gemonowi. Jednak brak zaangaowania moe sprawi, e USA strac znaczenie
w tym prnie rozwijajcym si regionie.
Christopher Sabatini, ekspert ds. polityki USA wobec zachodniej pku-
li, zauway, e deklarowane przez waszyngtosk administracj priorytety, ta-
kie jak wzmacnianie instytucji demokratycznych czy zwikszanie moliwoci
rozwoju spoeczestw, le poza kontrol Waszyngtonu. Dlatego USA trac
wpywy na rzecz nowych aktorw spoza zachodniej pkuli. Stwierdzi rw-
nie, eszans na ich odzyskanie jest zawieranie kolejnych ukadw o wolnym
handlu i promowanie nowych inicjatyw gospodarczych z udziaem pastw la-
tynoamerykaskich oraz azjatyckich. Stany Zjednoczone powinny skupi si
gwnie na inicjatywach midzynarodowych, a nie dotyczcych polityki we-
wntrznej poszczeglnych pastw53.
Mona mimo to stwierdzi, e niektre kraje Ameryki aciskiej wci ocze-
kuj wsparcia dla swego rozwoju ze strony Stanw Zjednoczonych, jako kraju
posiadajcego najwikszy potencja gospodarczy na wiecie. Kluczowe wydaje si
przy tym odzyskanie zaufania, a celowi temu moe sprzyja bardziej samodziel-
ne budowanie dobrobytu wewntrznego i pozycji midzynarodowej. Wtedy te
stanie si moliwe ustanowienie relacji o bardziej partnerskim charakterze.

53
C. Sabatini, Rethinking Latin America, Foreign Affairs 2012, vol. 91, issue 2, s. 810.
Dorota Czyyk

Konsolidacja demokracji w Chile.

Zwycistwo Sebastiana Piery oraz zmiana
elit politycznych w wyborach prezydenckich
w Chile w 2009/2010 roku
Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie i analiza wynikw wybo-
rw prezydenckich w Chile w 2009/2010 r. Zarysowane zostan take zmiany
sytuacji politycznej, ktre miay miejsce w Chile od 1970 r., ze szczeglnym
uwzgldnieniem procesw zmian elit oraz ich roli w transformacji demokra-
tycznej pastwa.
Zwycistwo w wyborach prezydenckich w 2009/2010 r. Sebastiana Piery,
kandydata prawicowej Renovacin Nacional, stanowio niezwykle wane wy-
darzenie w historii Chile, przynioso znaczc zmian zarwno w sytuacji poli-
tycznej kraju, jak i chilijskiego spoeczestwa. Wybory te otworzyy now drog
w historii Chile, pozwoliy na odrzucenie obrazu przeszoci i odniesie docza-
sw dyktatury gen. Augusto Pinocheta obecnego w dyskursie centrolewicowej
Concertacin para la Democracia. Wyznacznikiem przemian bya rwnie no-
woczesno i innowacyjno kampanii wyborczej Piery.
Wybory prezydenckie 2009/2010

Nastroje polityczne towarzyszce wyborom prezydenckim w Chile

w2009/2010 r.1 maj genez w wydarzeniach ostatnich dziesicioleci. Naley tu
zwrci uwag przede wszystkim na kontrowersje zwizane z dojciem dowadzy
Salvadora Allende w 1970 r., jego prezydencj oraz zamachem stanu z1973r.
iwprowadzeniem rzdw wojskowych gen. Augusto Pinocheta. Rzdy junty woj-
skowej trway do 1989 r., kiedy przeprowadzono demokratyczne wybory prezy-
denckie i rozpoczy si 20-letnie rzdy Concertacin para la Democracia.
Pierwsza runda odbya si 13 grudnia 2009 r., druga zostaa rozegrana 17 stycznia 2010 r. pomidzy
1

Sebastianem Pier a Eduardem Freiem.

 195

Kandydaci do wyborw prezydenckich 2009/2010 reprezentowali dwa

konglomeraty chilijskiej sceny politycznej. Pierwszy konglomerat centroprawi-
cy, Coalicin por el Cambio, ktry reprezentuje partie Renoviacin Nacional,
Unin Democrtica Independiente i Chile Primero, popar kandydatur Seba-
stiana Piery. Konglomerat Concertacin para la Democracia, ktry jednoczy
Partido Democrata Crisitano, Partido por la Democracia i Partido Socialista,
przedstawi kandydatur Eduardo Freia Ruiz-Tagle, byego prezydenta Chile
(19942000).
Pierwsza tura wyborw prezydenckich na kadencj 20102014 odbya si
13 grudnia 2009 r. Przyniosa zwycistwo prawicowego kandydata, Sebastiana
Piery (poparcie 44,23%). Kandydatem z drugim najwyszym wynikiem go-
sowania (30,05%) by Eduardo Frei2. Obaj kandydaci przeszli do drugiej tury
wyborw, ktra zostaa przeprowadzona 17 stycznia 2010 r., a jej wynik re-
prezentuje istotne zmiany w mentalnoci chilijskiego elektoratu. Po raz pierw-
szy od upadku dyktatury Augusto Pinocheta konglomerat Concertacin para
la Democracia przegra wybory prezydenckie (51,61% gosw popierajcych
Sebastiana Pier i 48,39% dla Eduardo Freia)3.
Kampania wyborcza i zwycistwo Sebastiana Piery

Druga tura wyborw prezydenckich przyniosa zwycistwo Sebastiana

Piery, oficjalnego kandydata Coalicin por el Cambio oraz prawicowej partii
Renovacin Nacional. Prezydentem Chile zosta biznesmen, inwestor i polityk,
senator Republiki w latach 19901998 oraz kandydat na prezydenta z 2005 r.
Na rok przed wyborami prezydenckimi w 2009 r. Piera zosta liderem Coali-
cin por el Cambio i zdoby poparcie Renovacin Nacional oraz Unin Demo-
crtica Independiente dla swojej kandydatury4.
Analizujc karier polityczn Piery, naley pamita o jego wanej pozycji
ekonomicznej w kraju i na wiecie. Wedug magazynu Forbes by on nume-
rem 437. na licie najbogatszych ludzi na wiecie w 2010 r., a jego fortuna sza-
cowana bya wwczas na 2,2 mld dolarw. Ponadto posiada udziay w wanych
chilijskich firmach, takich jak linie lotnicze LAN Chile, kana telewizyjny
ChileVisin czy najbardziej popularny chilijski klub pikarski Colo Colo5.
2
M. Delano, La derecha gana la primera vuelta en Chile, El Pas, 14.12.2009, http://www.elpais.
com/articulo/internacional/derecha/gana/primera/vuelta/Chile/elpepuint/20091213elpepuint_2/Tes
[dostp 26.05.2011].
3
Chile: Sebastin Piera ser el prximo presidente de Chile, Infolatam. Informacin y anlisis de
Amrica Latina, 17.01.2010, http://www.infolatam.com/2010/01/17/chile-sebastian-pinera-sera-el-pro
ximo-presidente-de-chile/ [dostp 29.05.2011].
4
G. Ketterer, Biografa de Sebastin Piera, Presidente de la Repblica de Chile, Revista Democracia,
14.10.2010, http://www.revistademocracia.com/biografia/sebastian-pinera-biografia [dostp 15.05.2011].
5
P. Bonnefoy, Piera struggles to balance business interests and public duties, GlobalPost, 24.01.2010,
http://www.globalpost.com/dispatch/chile/100123/president-sebastian-pinera [dostp 4.06.2011].
196

Wanym czynnikiem, ktry przyczyni si do sukcesu kandydata Renova-

cin Nacional, by innowacyjny charakter prowadzonej przez niego kampanii
wyborczej. Bya ona w duej mierze oparta na Internecie: sieciach spoecznych,
takich jak Facebook, Twitter czy YouTube, oraz na stronach internetowych
Piery. Strategia prowadzenia kampanii wyborczej odzwierciedlaa nowocze-
sno polityka, a dziki jego staej obecnoci w sieciach spoecznych zosta na-
wizany nowy rodzaj wizi i bezporedniego kontaktu midzy kandydatem
ipotencjalnym elektoratem, ktry umoliwi atwiejsz wymian opinii i po-
gldw. Dziki temu kontakt Piery z wyborcami nabra horyzontalnego, bli-
skiego i nieformalnego charakteru. W materiaach prezentowanych podczas
kampanii prezydenckiej przedstawiany by blisko swojej ony i dzieci, zawsze
by umiechnity, peen radoci i szczeroci. Taki sposb prezentacji sylwetki
kandydata jest szczeglnie charakterystyczny dla amerykaskiego stylu prowa-
dzenia kampanii wyborczej, jednak wykorzystanie Internetu na tak du skal
byo w przypadku Piery niezwykle innowatorskie i wpyno na jego poparcie
szczeglnie wrd modych Chilijczykw.
Proces demokratyzacji w Ameryce aciskiej i w Chile

Obserwujc sytuacj polityczn ostatnich dekad, mona zauway, e

odlat80. XX w. w pastwach Ameryki Poudniowej i rodkowej miay miejsce
liczne przemiany demokratyczne, ktre ilustruje teoria Samuela Huntingtona
dotyczca fal demokratyzacji.
Zgodnie z zaoeniami Huntingtona fala demokratyzacji to seria transfor-
macji niedemokratycznych systemw w demokratyczne formy, ktre odbywaj
si w wielu krajach w tym samym momencie i wystpuj w okrelonym czasie,
w ktrym nie ma tak wielu przemian w przeciwnym kierunku6. Z procesem
demokratyzacji zwizane s zazwyczaj jeszcze inne zjawiska, takie jak liberaliza-
cja i prywatyzacja.
Analizujc procesy demokratyzacji mona wyrni jej trzy rodzaje: linio-
wy, cykliczny lub dialektyczny. Model cykliczny jest moliwy do zaobserwowa-
nia wkrajach, w ktrych w sposb cigy i naprzemienny dochodzi do zmian
sposobu wadzy, z demokratycznej na autorytarn i odwrotnie. W modelu tym
wybory s zwoywane regularnie, jednak zazwyczaj nie dochodzi do ukocze-
nia danej kadencji, gdy zmiany rzdu wymuszane s poprzez interwencj woj-
skow. Wane jest, e kraj z cyklicznym procesem demokratyzacji, ktrego
przykadem w Ameryce aciskiej s Peru, Boliwia czy Argentyna, moe mie
trudnoci w osigniciu stabilnej demokracji. Z kolei kraj charakteryzujcy si
S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji [w:] Elity. Demokracja. Wybory, opr. J. Szczupaczyski,
6

Agencja Scholar, Warszawa 1993, s. 4586.

 197

liniowym modelem procesu demokratyzacji, innymi sowy, kraj o stabilnym

systemie autorytarnym, jak Hiszpania czy Portugalia, moe atwiej osign sta-
bilno w demokracji.
W przypadku modelu dialektycznego dla przemian demokratycznych wany
jest rozwj klasy redniej, ktra ma tendencj do wywierania wpywu narzd
autorytarny i domaga si zwikszonego udziau spoeczestwa w debacie po-
litycznej. W modelu tym demokracja, powstaa po obaleniu reimu autory-
tarnego, jest saba i czsto koczy si now dyktatur, ktra prowadzi z kolei
doustanowienia bardziej stabilnego systemu demokratycznego, co miao miej-
sce wNiemczech, we Woszech, Austrii czy Grecji7.
W przypadku modelu dialektycznego rola elit jest bardzo wana, gdy to
wanie elity polityczne s odpowiedzialne za zmian i obalenie, za pomoc r-
nych metod, reimw autorytarnych, czego przykadem jest nie tylko sytuacja
w Chile w latach 1980., ale take w Polsce pod koniec lat 80. ubiegego wieku.
Wedug klasyfikacji Huntingtona Chile, jako jedyne pastwo spord ana-
lizowanych krajw Ameryki aciskiej, byo niedemokratyczne tylko w jednej
fazie w trakcie caego okresu od pierwszej (18281926) a do trzeciej fali demo-
kratyzacji (od 1974 r.), podczas tzw. drugiego odpywu, w latach 195819758.
W czasie ostatnich zmian demokratycznych, zapocztkowanych pod koniec
dyktatury gen. Pinocheta, fala odpywu w Chile bya podobna do tej, ktra
miaa miejsce w Polsce. Naley jednak podkreli, e niedemokratyczna fala rz-
dw gen. Pinocheta miaa nietypowy charakter. Posiadaa wszystkie cechy typo-
we dla dyktatury represyjnej, takie jak represje wobec opozycji czy ograniczenie
swobd obywatelskich. Zawieraa jednak przy tym elementy typowe dlasyste-
mw demokratycznych. Rzd Pinocheta zakada w swoim programie przyjcie
liberalnej polityki gospodarczej oraz rozpoczcie procesu liberalizacji i prywaty-
zacji, ktre, w porwnaniu do Polski, miay miejsce znacznie wczeniej9.
Pomimo tego przejcie do demokracji po latach dyktatury Pinocheta w Chile,
podobnie jak w przypadku transformacji ustrojowej w Polsce, przebiego sto-
sunkowo spokojne i polegao gwnie na zmianie elit rzdzcych. Ponadto, po-
dobnie jak w Polsce, chilijska elita bya jednym z gwnych motorw i architek-
tw transformacji demokratycznej. Sytuacj w Chile mona odnie do opinii
polskiego badacza, ktry uwaa, e pojcie elit jest szczeglnie mocno eks-
ploatowane w okresach przyspieszonych przemian systemowych i przekszta-
7
Idem, Condiciones para una democracia estable, Political Science Quarterly 1984, vol. 99, s. 5, 26.
8
Idem, Trzecia fala demokratyzacji, s. 46. Klasyfikacja ta nie pokrywa si jednak z okresem dyk-
tatury Pinocheta (19731989).
9
W Polsce liberalizacja i prywatyzacja zapocztkowane zostay po upadku komunizmu.
198

ce struktur spoecznych10. Dlatego te to wanie rola elit czsto uwaana jest

zakluczow w procesie demokratyzacji systemu politycznego.
Naley jednak podkreli, e przemiany systemowe nie polegaj jedynie
nazmianie elit politycznych i wprowadzeniu promowanych przez nie rozwi-
za normatywnych i instytucjonalnych. S one zalene take od zmian w wia-
domoci spoecznej, bez ktrych trwae zmiany systemowe w kierunku demo-
kratyzacji nie byyby moliwe. Zgodnie z teori Huntingtona zmiany elit
politycznych, grupy rzdzcej i polityki rzdzenia s jednym z elementw stabi-
lizujcych demokracj. Wynika to z faktu, e systemy demokratyczne s bardziej
odporne na zmiany i pewnego rodzaju rewolucje ni reimy autorytarne11.
Z punktu widzenia elit proces demokratyzacji obejmuje wiele grup walcz-
cych o rne cele. Po stronie grupy rzdzcej s ci, ktrzy popieraj systemowe
status quo (standpatters), zwolennicy czciowej liberalizacji (liberal reformers)
oraz zwolennicy reform demokratycznych (democratic reformers). Natomiast
podrugiej stronie kurtyny mona wyrni zwolennikw kompromisowej de-
mokratyzacji (democratic moderates) i rewolucyjnych ekstremistw12.
Zmiany systemowe w kierunku demokracji s moliwe jedynie w momen-
cie, gdy to prodemokratyczne grupy polityczne, a nie ekstremici, dominuj
poobu stronach kurtyny. Analizujc przyczyny i sam proces demokratyzacji,
naley jednak pamita, e kade pastwo i jego system polityczny jest wyjtko-
wym przypadkiem i nie jest moliwe ustalenie wsplnej listy czynnikw, ktre
z pewnoci doprowadz do rozpoczcia tego procesu.
Przed ustanowieniem w Chile rzdw autorytarnych w 1973 r. kraj ten cie-
szy si dug tradycj rzdw demokratycznych i przez cztery dekady przed-
stawiciele polityczni wybierani byli w legalnych wyborach. Sytuacja, jaka miaa
miejsce na pocztku dekady lat 1970., bya wynikiem nadmiernej polaryza-
cji zarwno wrd rzdzcych, jak i wrd spoeczestwa, niestabilnoci poli-
tycznej i zej sytuacji gospodarczej kraju. Z powodu dugich tradycji demokra-
tycznych przejcie wadzy w Chile przez junt wojskow musiao by zwizane
zniepen form zawieszenia demokratycznych procedur, takich jak np. spo-
eczny wyrok i publiczny dyskurs dotyczcy dziaa rzdu. Dziki temu zapew-
niono wiksz efektywno i zgod spoeczn dla zaplanowanych zmian13.
Wprowadzenie reimu autorytarnego w Chile wynikao gwnie ze zej sy-
tuacji gospodarczej, spowodowanej przez trzyletni socjalistyczn polityk rz-
10
J. Naco, Elity polityczne w procesie demokratyzacji [w:] T. Godlewski, W. Jurkiewicz, Demokracja
ispoeczestwo. Studia z myli politycznej i zmian ustrojowych w Polsce, Warszawa 2003, s. 75, 125.
11
S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, s. 52.
12
Ibidem, s. 71.
13
Ibidem, s. 60; R. Yocelevzky, Partidos, elite y democracia en Chile [w:] Perfiles Latinoamericanos,
vol. 6, no. 011, Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales, Mxico 1997, s. 72.
 199

du Salvadora Allende. Pinochet twierdzi, e celem reimu wojskowego bdzie

przywrcenie funkcjonalnoci i prosperity chilijskiej gospodarki, zapewniajc
jednoczenie o woli wprowadzenia cakowicie apolitycznego systemu. Jednak,
jak zauway R. Yocelevzky, niektre chilijskie grupy spoeczne postrzegay dyk-
tatur Pinocheta jako zwycistwo praworzdnoci nad nieakceptowanymi przez
nie ideami socjalistycznymi. Kulminacj zwycistwa tych grup by rok 1980
izatwierdzenie przez rzd Pinocheta nowej konstytucji14.
Pinochet w teorii odrzuca wszystko, co mogoby mie charakter politycz-
ny, w tym rwnie samych politykw, a co za tym idzie, zmierza do utrzyma-
nia systemu apolitycznego, w ktrym wszystkie partie polityczne zostay za-
kazane. W ten sposb walczy z dawn elit polityczn, ktra przeciwstawiaa
si autorytarnemu reimowi. Wwczas, aby unika w swoim dyskursie odwo-
a dopartii politycznych, opozycja i lewicowi przywdcy zaczli odnosi si
dopojcia nowych ruchw spoecznych.
Nowa konstytucja, zatwierdzona w 1980 r., daa Pinochetowi mandat praw-
ny do pozostania u wadzy przez osiem lat. Poraka opozycji w konstytucyjnym
plebiscycie podkrelia jej brak jednoci i moliwoci wsplnego artykuowania
wasnych potrzeb. Zwrcono wwczas szczegln uwag na potrzeb sojuszu mi-
dzy parti demokratyczno-chrzecijask (Partido de la Democracia Cristiana)
ipartiami lewicowymi.
Kryzys gospodarczy z 1982 r. wywoa spoeczn mobilizacj i protesty opo-
zycji. W latach 19831986 nasiliy si represje rzdu wobec Kocioa kato-
lickiego, studentw i czonkw zwizkw zawodowych. Posiadanie wsplnego
celu, w postaci chci obalenia dyktatury Pinocheta, sprawio, i stao si mo-
liwe, eDemocracia Cristiana, ktra sprzeciwiaa si polityce rzdu Salvadora
Allende midzy 1970 a 1973 r., sprzymierzya si z ugrupowaniami socjalistycz-
nymi i jako Coalicin del NO (Koalicja NIE przeciwko rzdom Pinocheta)
wygraa plebiscyt w 1988 r. Po wygranej elity po raz kolejny doszy do kom-
promisu i, chcc pokona utworzon w 1987 r. przez rzd Pinocheta parti Re-
novacin Nacional, zjednoczone w konglomeracie Coalicin de Partidos para
la Democracia, wygray wybory prezydenckie w 1989 r.15
Analizujc proces demokratyzacji w Chile, mona te mwi o demokraty-
zacji czciowo odgrnej. Niepodwaalny jest fakt, e w czasie dyktatury istnia-
a silna opozycja wobec reimu Pinocheta, jednak referendum z 1988 r., ktre
otworzyo drzwi dla zmian systemowych, zostao zwoane z woli rzdu i wyni-
kao z wczeniej przyjtej konstytucji. Istotnym elementem przemian demo-

R. Yocelevzky, op. cit., s. 8485.

14

Ibidem; M. J. Romero, Plebiscitos y reglas de juego en la transicin a la democracia: Chile y Uruguay,

15

Revista Uruguaya de Sciencia Poltica, vol. 18, no. 1, s. 121133.

200

kratycznych, ktre wpyny na decyzj o organizacji politycznego referendum,

bya wiara, e w procesie demokratycznych przemian rzd Pinocheta bdzie
mg pozosta u wadzy.
Innym wanym czynnikiem w kontekcie przemian demokratycznych s
dziaania przeciwnikw reimu autorytarnego. Huntington pisze, e nie jest
wystarczajce samo istnienie opozycji, wane jest rwnie, by zyskiwaa ona
przewag i moga podejmowa dziaania rwnowane z dziaaniami rzdu16.
Kulminacj procesu demokratyzacji w Chile byo wspomniane wczeniej refe-
rendum zwoane przez rzd wojskowy oraz konsolidacja opozycji przeciwko
Pinochetowi w koalicji Coalicin del NO.
Pierwszym dziaaniem zwyciskiej opozycji, zarwno w systemach autory-
tarnych, jak i demokratycznych, jest oczyszczenie systemu ze zwolennikw oba-
lonego reimu. Takie dziaania zostay podjte take w Chile, gdzie, po wygra-
nym referendum i wyborach prezydenckich w 1989 r., rzd Patricio Aylwina
zosta utworzony z architektw przemian demokratycznych, takich jak Ricardo
Lagosa, Carlosa Ominami czy Enrique Correi. Wan cech nowo powstaego
rzdu demokratycznego by fakt, e Pinochet pozosta na stanowisku gwnego
dowdcy chilijskich si wojskowych, co nie pozwolio na cakowit zmian elit.
Proces demokratyzacji to jednak nie tylko zmiana elit i polityki rzdu, ale
take prba pogodzenia si z przeszoci. W Chile proces rozliczania si zwy-
darzeniami z okresu dyktatury rozpocz si ju za prezydentury Aylwina, kiedy
to w 1991 r. wydany zosta Raport Rettiga (Raport Narodowej Komisji Prawdy
i Pojednania), zapocztkowujcy proces rekoncyliacji.
Wedle badaczy stabilno i trwao demokracji s wynikiem konsensusu
wsprawie zasad gry politycznej i wartoci wsplnych dla elit politycznych da-
nego kraju. Przywoujc sowa Sartori, zaleno midzy elitami powinna mie
zatem charakter aukcji, a nie wojny, natomiast wynik wsppracy elit powinien
mie warto dodatni, a nie by sum zerow17. Jeli chodzi o Chile, jak pisa
Huntington, demokratyczna transformacja moe wynika ze wsppracy z ko-
niecznoci, poniewa zarwno koalicja rzdzca, jak i opozycja nie s wystar-
czajco silne, aby realizowa wasne interesy. Proces transformacji rozpoczyna
si, gdy obie strony, po przejciu pewnego rodzaju testu siy i uzyskaniu przeko-
nania o wasnej bezsilnoci, zgadzaj si na wspprac18.
Przeksztacenia koca lat 80. i przemiany lat 90. w Chile doprowadziy
dorozwoju demokracji na wysokim poziomie. Wedug Latinobarometro demo-
kratyczny system polityczny w tym kraju jest jednym z najbardziej stabilnych

16
S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, s. 76.
17
M. Burton, R. Gunther, J. Higley, Elity a rozwj demokracji [w:] Elity. Demokracja. Wybory..., s. 28.
18
S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, s. 81.
 201

i rozbudowanych w regionie19. Freedom House natomiast da Chile najwy-

sz ocen praw politycznych i wolnoci obywatelskich20. Dane z Latinobaro-
metro i Freedom House podkrelaj wyjtkowy polityczny charakter Chile.
Jest to jedyny kraj Ameryki aciskiej (razem z Kostaryk), ktry dowiadczy
stabilnoci politycznej ju w 1830 r., a wic przez ponad wiek, adozamachu
stanu w 1973 r., nie przechodzi adnej powanej zmiany politycznej. Chi-
le czsto przedstawiane s take jako wzr dla rozwoju, zarwno polityczne-
go, jak i gospodarczego oraz spoecznego. W gospodarce Chile s prekursorem
wAmeryce aciskiej w dziedzinie otwartoci, przejrzystoci i atwoci inwe-
stycji. Waspektach spoecznych kraj ten skutecznie walczy z ubstwem. Po-
nadto wpolityce jest eksporterem praktyk dobrego zarzdzania.
Rwnie w innej wspomnianej wczeniej kwestii, zwizanej z potrzeb pojed-
nania i zamknicia dyskursu przeszoci, Chile przyczynio si do budowy glo-
balnego modelu rekoncyliacji, wraz z utworzeniem Komisji Rettiga w1990r.,
ktrej wynikiem byo powstanie Raportu Rettiga21.
Gdy bdziemy analizowa czynniki gospodarcze i spoeczne, z pewnoci
stwierdzimy, e istniej bardziej wydajne kraje regionu ni Chile. Jednak gdy
wemiemy pod uwag polityczne aspekty rozwoju pastwa, chilijski przypadek
bdzie wyjtkowy, gdy aden z krajw Ameryki aciskiej nie ma tak silnego
monopolu na good governance22.
Przed wyborami prezydenckimi w 2009/2010 r. wielu badaczy i anality-
kw zastanawiao si, co stanie si z Chile, jeeli Concertacin przegra wybory.
Czyprzyczyni si to do powstania systemu wielopartyjnego, czy te przyniesie
niestabilno?
Od wygranych wyborw w 1990 r. rzdy Concertacin charakteryzowaa
ciga obawa o zachowanie rwnowagi, zarwno ekonomicznej, jak i politycz-
nej, co wie si z logik demokracji paktw. Podobnie w czasie kryzysu, zwiza-
nego z aresztowaniem Augusto Pinocheta w Londynie w padzierniku 1998r.,
te same zasady rwnowagi byy przestrzegane przez rzd Eduardo Freia. Wie-
le osb, zarwno czonkw rzdu, jak i zwolennikw Pinocheta, postrzegao t
sytuacj jako kryzys zaoe okresu przejciowego dla konsolidacji demokracji
ikrytykowao Freia za unikanie stanowczoci w polityce rzdu23.
19
Latinobarometro, Informe 2011. Corporacin Latinobarometro, Santiago de Chile, http://www.
latinobarometro.org/latino/LATContenidos.jsp, s. 7 [dostp 10.01.2012].
20
Freedom House, Freedom in the World 2011.The Authoritarian Challenge to Democracy, http://www.
freedomhouse.org/template.cfm?page=594 [dostp 10.01.2012].
21
M. Cea, P. Daz, G. Kerneur (eds.), Chile: De pas modelado a pas modelo? Una mirada sobre
la poltica, lo social y la economa, LOM Ediciones Ltda, Santiago de Chile 2008, s. 1314.
22
Ibidem, s. 18.
23
M. Alcantara Saez, L. M. Ruiz Rodrguez, Chile. Poltica y modernizacin democrtica, Ediciones Bellaterra,
Barcelona 2006, s. 119122.
202

W momencie aresztowania Pinocheta i jego bezsilnoci wobec prawa mi-

dzynarodowego ogromne rnice, ktre ograniczay dyskusj polityczn w Chi-
le, zaczy si zmniejsza. Chilijskie spoeczestwo, uzdrowione przez konsen-
sus przejcia, zaczo publicznie przedstawia i analizowa podziay dzielce
masy i elity. Po tym wydarzeniu wiele grup spoecznych organizowao publicz-
ne protesty i manifestacje, aby pokaza swoje poparcie dla byego dyktatora.
Przywdcy polityczni kraju mieli na celu utrzymanie atmosfery konsensusu,
zkolei reakcja wielu politykw bya podyktowana w znacznym stopniu uwa-
runkowaniami historycznymi, dlatego te obrona Pinocheta nie bya prefero-
wana przez wikszo czonkw Concertacin. Decyzja rzdu Freia, aby osdzi
generaa w Chile i nie zezwoli na jego zatrzymanie w Wielkiej Brytanii, miaa
na celu zapewnienie politycznej rwnowagi, a spotkaa si z zarzutem, e dziaa
on pod wpywem strachu przed sdem spoecznym24.
Porozumienie elit i konsolidacja demokracji

Jak stwierdzi M. Burton, proces konsolidacji demokracji charakteryzuj

przemiany rozdrobnionych elit w grupie zintegrowanej normatywnie. Jednak
umowa pomidzy rnymi frakcjami elit nie zdarza si czsto, poniewa wie
si to ze zmian relacji poprzez wynegocjowanie nowego kompromisu w kwe-
stiach najtrudniejszych i najwaniejszych dla walczcych frakcji. W ocenie tego
badacza porozumienie elit jest porwnywalne do rewolucji spoecznych, jako e
zakada ono przeksztacenie systemu w kierunku skonsolidowanej demokracji,
a take zaakceptowanie nowej wartoci, a mianowicie pokojowej konkurencji
politycznej. Czynniki, ktre mog przyspieszy proces konsolidacji elit to: kon-
flikt, ktry zazwyczaj oznacza straty dla wszystkich frakcji walczcych, oraz kry-
zys polityczny, ktry grozi wybuchem przemocy na du skal. Porozumienie
elit w takich przypadkach powinno by szybkie (tzw. porozumienie pocztko-
we), tak by mogo da moliwo dalszej wsppracy i pogbienia konsolidacji
po zakoczeniu konfliktu25.
Porozumienie elit jest jednym z pocztkowych etapw konsolidacji demo-
kracji. W procesie budowania dojrzaej demokracji rwnie wane s masowa
mobilizacja i wniosek o partycypacj polityczn. Wszystkie wprowadzone zmia-
ny musz by dugotrwae i mie swobod zarwno w utrzymaniu, jakirozwo-
ju konsensusu, a take wczeniu nowych czonkw systemu do istniejcych
ram politycznych.
Rysunek 1 przedstawia moliwe scenariusze rozwoju porozumienia elit
wmomencie transformacji reimu autorytarnego w system demokratyczny.
24
Ibidem, s. 124125; Flacso, Chile. Entre la II Cumbre y la detencin de Pinochet, Santiago de Chile 1999.
25
M. Burton, R. Gunther, J. Higley, op. cit., s. 3234.
 203

Rysunek 1
Demokracja i porozumienie elit

rdo: M. Burton, R. Gunther, J. Higley, Elity a rozwj demokracji [w:] Elity. Demokracja.
Wybory, opr. J. Szczupaczyski, Agencja Scholar, Warszawa 1993, s. 40.

Odnoszc przedstawiony model do sytuacji politycznej w Chile, moemy

stwierdzi, e utworzenie Coalicin del NO, ktra reprezentowaa interesy
grup spoecznych w kwestii zmiany systemu rzdzenia, przyczynio si do upad-
ku systemu autorytarnego. Punktem kulminacyjnym dla procesu demokraty-
zacji byo wygranie przez opozycj referendum w sprawie utrzymania u wadzy
rzdu gen. Pinocheta. Utworzenie koalicji przeciwko chilijskiemu dyktatorowi
odzwierciedlao spoeczn mobilizacj przeciwko reimowi wojskowemu. Sam
proces referendum oraz zmiany w systemie, wynikajce z konsensusu elit poli-
tycznych, byy pocztkiem procesu demokratyzacji.
Utworzenie Concertacin para la Democracia jest rwnie przykadem kon-
sensusu pomidzy rnymi elitami, ktre nie tylko nie wyraay tych samych
pogldw politycznych, ale w przeszoci byy take przeciwnikami. Od po-
cztku lat 90. i utworzenia rzdu Aylwina stabilizacja i instytucjonalizacja zo-
stay wypracowane m.in. poprzez wydanie Raportu Rettiga czy publiczne de-
baty natemat wydarze z przeszoci. Wszystkie podejmowane dziaania miay
nacelu konsolidacj demokracji.
Zdaniem M. Burtona, skonsolidowana demokracja charakteryzuje si
nietylko akceptacj przez wszystkie elity zasad postpowania w polityce i po-
rozumienia dotyczcego wartoci instytucji publicznych, ale take wyraa si
przez sie formalnych i nieformalnych powiza, ktre pozwalaj wywiera
wpyw na procesy decyzyjne w kraju. Zalenoci te z kolei mog by rozumiane
jako pokojowe wspistnienie i konkurencja. Ponadto w systemie demokratycz-
204

nym ordynacja wyborcza pozwala na udzia w wyborach wszystkich segmentw

spoeczestwa, a korupcja polityczna z zasady powinna by minimalna.
Inn cech skonsolidowanej demokracji jest brak obaw o moliwo prze-
granej w wyborach, poniewa pokonane ugrupowania wiedz, e w nadchodz-
cych wyborach bd miay szans ponownie wystartowa i wygra26.
Silnie zwizany jest z tym rwnie brak obaw obywateli wynikajcy ze zmia-
ny elit. Wyborcy podczas gosowania maj na uwadze dobro wsplne oraz roz-
wj i nie podejmuj decyzji przez pryzmat historycznych uprzedze, co wska-
zuje na dojrzao spoeczestwa i systemu demokratycznego. Cho, jak pisze
M. Cea, w Ameryce aciskiej zawsze istniay fale zmian politycznych, z punk-
tu widzenia bada naukowych nie jest jednak atwe udowodnienie istnienia
pewnego rodzaju procesu naladownictwa, ktry wiadczyby o istnieniu jakie-
gokolwiek modelu przemian27.
Jednym z gwnych problemw analizy i rozwoju sytuacji w Ameryce aci-
skiej, ale take w innych regionach wiata, jest fakt, e modele zmian stosowane
do analizy sytuacji politycznej czy gospodarczej s w gwnej mierze importo-
wane z Zachodu. Naley do nich np. konsensus waszyngtoski, wprowadzo-
ny w ycie w latach 90., ktry w wymiarze politycznym mia na celu przemia-
ny wkierunku oglnej konwergencji i naoenie jednego modelu, w ktrym
znaczenie ideologii politycznej zostao bardzo ograniczone, a kampanie wybor-
cze stay si nudne, gdy wszyscy kandydaci proponowali te same rozwizania.
Byto okres jednego modelu neoliberalnego28.
Jak zauway R. Yocelevzky, w Chile, a take w innych krajach Ameryki a-
ciskiej, istnieje nowa generacja elity politycznej, skadajca si z technokratw,
wyksztaconych i wyszkolonych za granic, ktrzy po zakoczeniu reimu Pino-
cheta doczyli do systemu utworzonego z ju istniejcych partii. Nowa eli-
ta stara si zwraca w swoim dyskursie do wyborcw w nowoczesny sposb,
bezodwoywania si do konfliktw spoecznych z przeszoci, koncentrujc si
natomiast na wizji polityki jako rynku spersonalizowanego29.
Wedug raportu Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP)
3% chilijskiej elity reprezentuje najwiksz klas spoeczn, czyli ludzi ubogich.
Klasa rednia reprezentowana jest przez 31% elit, a najwysze warstwy spoecz-
ne posiadaj a 65% przedstawicieli w rzdzie30. Podzia wadzy pastwowej
podlega wic interesom i decyzjom gospodarczym, a nie politycznym, ponie-
wa ci, ktrzy zyskuj dostp do wadzy pastwowej, maj zazwyczaj siln po-
26
Ibidem, s. 29, 42.
27
M. Cea, P. Daz, G. Kerneur (eds.), op. cit., s. 15.
28
Ibidem, s. 17.
29
R. Yocelevzky, op. cit., s. 88.
30
C. A. Vergara, En Chile el Poder est mal distribuido, Radio Universidad de Chile 2005, s. 1.
 205

zycj gospodarcz i w swojej polityce d do maksymalizacji prywatnych inte-

resw, przedkadajc je nad interesy publiczne31.
Analizujc wybory prezydenckie w Chile 2009/2010, naley zwrci rw-
nie uwag na fakt, e w momencie przedwyborczej konkurencji midzy pro-
jektami Concertacin para la Democracia i Coalicin por el Cambio, mimo
duej popularnoci rzdu wczesnej pani prezydent, Michelle Bachelet z Con-
certacin32, kandydat z tego samego konglomeratu, Eduardo Frei, zajmowa
jedn z niszych pozycji w rankingu przedwyborczym i posiada jedynie 7%
poparcia33. Sytuacja ta, nazywana paradoksem chilijskim, pozwolia Pierze
wykorzysta przewag nad Freiem i dziki umiejtnemu kierowaniu kampani
wyborcz wygra wybory po raz pierwszy w swojej karierze.
Kampania wyborcza Piery rozpocza si ju w 2008 r., czyli na ponad rok
przed wyborami prezydenckimi. Dlatego te mia on wystarczajco duo cza-
su na ukierunkowanie swoich dziaa na grupy, ktre nie wykazyway wwczas
duego poparcia dla jego kandydatury, np. na grupy o najniszej pozycji spo-
eczno-ekonomicznej czy na pokolenie, ktre yo w czasach dyktatury itym
samym byo przeciwne rzdom partii Renovacin Nacional, przez wielu uto-
samian z tym okresem. Wyniki drugiej tury wyborw pokazay, e Piera od-
nis ogromny sukces w kampanii przedwyborczej. Potrafi zarwno sprawnie
ukierunkowa swoj dziaalno przedwyborcz, jak i wykorzysta wasn wy-
sok pozycj ekonomiczn. W wielu aspektach wizerunek stworzony przeztego
polityka podczas kampanii odzwierciedla zachodnie modele personalizacji kan-
dydatw politycznych.
Podsumowanie: Transformacja czy konsolidacja demokracji chilijskiej?

Proces demokratyzacji w Chile ma pocztek w dziaalnoci opozycji w cza-

sie dyktatury Augusto Pinocheta, takiej jak utworzenie Coalicin del NO
czywsppracy rnych elit politycznych i ich zjednoczenie we wsplnym celu
oraz powstanie partii przeciwnej reimowi autorytarnemu Concertacin para
la Democracia. Poprzez te dziaania opozycja zdoaa zdoby przewag nad rz-
dzcym dyktatorem. Po upadku reimu autorytarnego rozpoczto proces two-
rzenia nowego systemu i rzdu. Te przemiany stay si przyczyn zmian wrd
elit rzdzcych.
31
J. A. Gomez Arismendi, La distribucin del poder en el aparato del estado: Imbricacin entre
el campo empresarial y estatal y las lgicas de distribucin del poder en el sistema democrtico, Universidad
Jesuita Alberto Hurtado, Santiago de Chile, www.cienciapolitica.cl/pdf/ponenciagomez.pdf, s. 13 [dostp
24.01.2012].
32
Posiadaa wwczas ponad 84% poparcia wrd chilijskiego spoeczestwa.
33
C. Ysart, La paradoja de Chile, Infolatam, 14.10.2009, http://www.infolatam.com/2009/10/15/la-
paradoja-de-chile/ [dostp 7.06.2011].
206

Obecnie w Chile pojawiaj si nowe generacje elit politycznych, w skad

ktrych wchodz technokraci wyksztaceni za granic, zazwyczaj w Stanach
Zjednoczonych. Osoby te przystpiy do nowego systemu uksztatowanego ju
po upadku dyktatury. Dlatego te nowa elita nie odwouje si w swoim dialogu
politycznym do konfliktw z przeszoci, a jest ukierunkowana na przyszo,
rozwj gospodarczy i dobrobyt. Sebastin Piera wydaje si reprezentatywnym
wzorcem tej grupy.
Jeli demokracja skonsolidowana jest definiowana przede wszystkim jako ta,
w ktrej powrt do autorytarnych rzdw jest bardzo trudny lub nawet nie-
moliwy, to chilijska demokracja moe by uwaana za skonsolidowan. Wy-
br Piery na urzd prezydenta oznacza pen konsolidacj chilijskiej demo-
kracji i skania do refleksji o dojrzaoci chilijskiego spoeczestwa, poniewa
spoeczestwo obywatelsko dojrzae nie motywuje swoich decyzji politycznych
uprzedzeniami, wynikajcymi z wydarze ostatnich dziesicioleci, ale wybiera
kandydata, ktry najlepiej pasuje do ich wyobraenia silnego lidera.
Pokojowe i demokratyczne zakoczenie 20-lecia rzdw Concertacin para
la Democracia pokazuje, e chilijskie spoeczestwo byo gotowe na zmian
charakteru dialogu politycznego, w ktrym nie ma ju miejsca na obawy wyni-
kajce z przeszoci i okresu dyktatury. Rwnie Concertacin para la Demo-
cracia zaakceptowaa porak, wiedzc, e ma szanse na wygran w kolejnych
wyborach prezydenckich w 2013 r.
Chile jest czsto przedstawiane jako model dla regionalnego rozwoju
gospodarczego. Jednak kraj ten moe by rwnie reprezentatywny ze wzgl-
du na swj wyjtkowy charakter polityczny i spoeczny, biorc pod uwag jego
najwysze noty za prawa polityczne i swobody obywatelskie. Chile postrzega-
ne jest jako najbardziej udana demokracja w Ameryce aciskiej, co wicej,
czsto byo identyfikowane jako model demokratycznych przemian i pojedna-
nia. Dlatego te wynik wyborw prezydenckich z 2009/2010 r. oraz zwyci-
stwo Sebastina Piery to czynnik stabilizujcy, ktry oznacza pen konsolida-
cj chilijskiej demokracji.
 WYBRANE PROBLEMY
MIDZYNARODOWYCH
STOSUNKW GOSPODARCZYCH
Karina Jdrzejowska

Midzynarodowy system walutowy

przeobraenia i wyzwania
Rozwj handlu midzynarodowego nie byby moliwy bez mechanizmu
umoliwiajcego wykonywanie patnoci midzynarodowych, jakim jest mi-
dzynarodowy system walutowy. Jego sprawne funkcjonowanie uatwia rwnie
przepyw kapitau pomidzy pastwami i akumulacj bogactwa poprzez gro-
madzenie rezerw walutowych. Saboci tego systemu mog jednak prowadzi
do zakce w rozwoju pastw i niestabilnoci gospodarki wiatowej. W szcze-
glnoci wspczesny system walutowy czsto uznawany jest za dysfunkcjonal-
ny. Wydaje si, e obecny system jedynie czciowo spenia wymogi, jakie sta-
wia przed nim skala globalizacji i wynikajcych z tego procesu wspzalenoci
w gospodarce wiatowej.
Efektywno midzynarodowego systemu walutowego postawia pod zna-
kiem zapytania seria kryzysw finansowych ostatniej dekady, w tym kryzys
subprime (2008+) i kryzys zaduenia w strefie euro, oraz pogbiajce si r-
nice wpoziomie rozwoju poszczeglnych pastw. Upowszechni si przy tym
pogld, e niedostosowanie midzynarodowego systemu walutowego do obec-
nego poziomu wspzalenoci midzynarodowych leao u podstaw kryzysu
finansowego 2008+, gdy doprowadzi on do wzrostu globalnych nierwno-
wag, a liberalizacja gospodarki zostaa dokonana bez odpowiedniej rozbudo-
wy instytucji nadzorczych na poziomie midzynarodowym. Powysze czynniki
orazprzesunicia w ukadzie si w gospodarce wiatowej spowodoway zinten-
syfikowanie trwajcej od koca ubiegego wieku debaty na temat reformy mi-
dzynarodowego systemu finansowego i walutowego.
Celem artykuu jest dokonanie charakterystyki midzynarodowego systemu
walutowego. Artyku podzielony zosta na trzy czci. W pierwszej czci do-
konano krtkiego przegldu kolejnych etapw ewolucji midzynarodowych re-
gulacji walutowych. W czci drugiej scharakteryzowano wspczesny midzy-
narodowy system walutowy. Nastpnie przedstawiono saboci tego systemu
ikierunki jego reformy. Artyku zamyka prba podsumowania zagadnienia.
 Ewolucja midzynarodowego systemu walutowego

Midzynarodowy system finansowy to suma instytucji i regulacji wpywa-

jcych na dostpno kredytu i relacje finansowe pomidzy pastwami oraz
wszystkie czynniki oddziaujce na kursy i warunki wymiany walut. Tym sa-
mym w midzynarodowej sferze finansw funkcjonuj, wzajemnie si uzupe-
niajc, mechanizmy umoliwiajce kreacj kredytu oraz midzynarodowy sys-
tem walutowy1.
Wrd elementw skadajcych si na midzynarodowy system walutowy
mona wskaza regulacje, praktyki oraz instytucje odnoszce si do warunkw
dokonywania patnoci midzynarodowych, wyboru reimu kursu walutowego
oraz sposobu zarzdzania i wielkoci rezerw walutowych. Ich celem jest m.in.
uatwienie midzynarodowej wymiany towarw i usug, akumulacja oszczd-
noci oraz oddziaywanie na ceny w obrocie midzynarodowym. Kluczowym
elementem tak definiowanego systemu walutowego s zasady wymiany wa-
lut oraz istnienie walut penicych funkcj pienidza na skal midzynaro-
dow. Sprawny system walutowy powinien ponadto umoliwia pastwom-
uczestnikom utrzymywanie deficytu na rachunku obrotw biecych, a take
szybkie bilansowanie tego deficytu w zalenoci od potrzeb2.
Historycznie midzynarodowe systemy walutowe znaczco si od siebie r-
niy. Podstawowe rnice dotyczyy stopnia elastycznoci kursw walutowych.
Na tej podstawie w cigu ostatnich dwch wiekw mona wyrni cztery pod-
stawowe etapy rozwoju midzynarodowego systemu walutowego. Byyto: 1)sys-
tem waluty zotej (gold standard), 2) system waluty sztabowo-zotej (gold bullion
standard, gold-exchange standard), 3) system z Bretton Woods oraz 4)wspcze-
sny ad hoc system kursw pynnych. Ponadto pomidzy poszczeglnymi
systemami wystpoway swoiste okresy przejciowe. Warto przy tym podkreli,
e do czasu wyksztacenia si wspczesnego systemu walutowego pienidz, po-
przez powizanie z wartoci metali szlachetnych, by zwyjtkiem stosunko-
wo krtkich okresw przejciowych dobrem trwaym i posiada materialn
warto, a przynajmniej istniay uzasadnione podstawy, bytak sdzi3.
Od lat 70. XIX w. do 1914 r. obowizywa system waluty zotej. Charak-
teryzoway go stae kursy walutowe i znaczna swoboda przepywu kapitau.
1
K. Jdrzejowska, Midzynarodowe struktury finansw [w:] Geoekonomia, red. M. E. Haliak, Wydaw-
nictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 124128.
2
World Economic Forum, Euro, Dollar, Yuan Uncertainties Scenarios on the Future of the International
Monetary System, World Scenarios Series, June 2012, s. 6.
3
G. P. ODriscoll Jr., Toward a Global Monetary Order, Cato Journal, vol. 32, no. 2, Spring
/Summer 2012, s. 439; J. de Larosire, Evolution of the International Financial System, Leon Komiski
Academy of Entrepreneurship and Management (WSPiZ) and TIGER Distinguished Lesctures Series
no. 8, Warsaw, 7.06.2002, s. 3.
 211

Wtym systemie zoto stanowio podstawowy skadnik rezerw pastw. Kada

waluta miaa przypisany parytet w zocie (par value), a banki centralne byy zo-
bowizane do sprzeday i kupna zota po staej cenie. Powizanie wartoci pie-
nidza narodowego z uniwersalnym aktywem rezerwowym, jakim byo zoto,
przyczyniao si do rozwoju relatywnie wolnego handlu i przepyww kapitau.
Sprzyjaa temu rwnie swoboda transferu zota pomidzy uczestnikami sys-
temu. Rwnoczenie dostosowanie (adjustment) bilansu patniczego pastw-
uczestnikw przebiegao w stosunkowo niezakcony sposb. Z tego wzgl-
du system ten bywa uznawany za najbardziej efektywny z dotychczasowych,
aokres jego funkcjonowania okrela si niekiedy jako zot epok rozwoju fi-
nansw midzynarodowych4.
W czasie I wojny wiatowej wikszo pastw zawiesia wymienialno wa-
lut narodowych na zoto. Rwnoczenie banki centralne wwczas jeszcze
wznacznym stopniu zalene od rzdw drukoway puste pienidze, prze-
znaczane nastpnie na finansowanie dziaa wojennych. Praktyka ta prowadzia
do wzrostu cen, a w niektrych przypadkach nawet do hiperinflacji. Kursy
walutowe wielu pastw stay si w rezultacie braku powizania ze zotem kursa-
mi pynnymi. Dopiero w okresie powojennym cz pastw prbowaa powr-
ci do przedwojennych kursw walutowych opartych na zocie. Efektem tych
dziaa byo wyksztacenie si swoistej mutacji systemu waluty zotej, jakim
by system sztabowo-zoty czy dewizowo-zoty. Mia on zapobiega nadmiernej
utracie rezerw zota przez poszczeglne pastwa dziki ograniczeniu wymienial-
noci banknotw do kilkukilogramowych sztab zota, co eliminowao wymian
dokonywan przez niewielkie podmioty. Jednak system ten nigdy niefunkcjo-
nowa pynnie. Warto zota bya niedoszacowana wzgldem wikszoci walut
narodowych. Ponadto ze wzgldu na ograniczone rezerwy zota wystpoway
chroniczne problemy patnicze wrd bankw centralnych. System ten de facto
przesta istnie wraz z wybuchem kryzysu finansowego w 1930 r.5
Konsekwencj Wielkiej Depresji byo funkcjonowanie wielu pastw wtym
Stanw Zjednoczonych w oparciu o waluty fiat. Okrelenie to, pochodz-
ce z aciny, oznacza dosownie niech si stanie i jest uywane w odniesie-
niu dopienidza nieposiadajcego zabezpieczenia w postaci dbr materialnych.
Tym samym warto pienidza wynika jedynie z zaufania uczestnikw syste-
mu do danej waluty i jej emitenta. Std rwnie okrelenie pienidz fiducjarny
(fiduciary money)6. Lata 30. ubiegego wieku to okres znacznego ograniczenia
4
J. Bilski, Midzynarodowy system walutowy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006,
s. 101102; P. Isard, Globalization and the International Financial System. Whats Wrong and What Can Be
Done, Cambridge University Press, Cambridge 2005, s. 1421.
5
G. P. ODriscoll Jr., op. cit., s. 440441; J. Bilski, op. cit., s. 109.
6
J. Bilski, op. cit., s. 97.
212

midzynarodowego przepywu towarw i kapitau. Wizao si to ze stosowa-

nym przez niektre pastwa swoistym nacjonalizmem walutowym i konku-
rencj na rynku za pomoc deprecjacji walut. Std stosowane niekiedy okre-
lenie tego okresu jako nieskoordynowany system hybrydowy (uncoordinated
hybryd system). Problemy zwizane z przepywem kapitau i generowane przez
niesprawny system walutowy straty doprowadziy do utworzenia systemu, kt-
ry w zaoeniu mia zapobiega brakowi koordynacji oraz elidowa niestabil-
no finansow i nierwnowagi7.
Wyrnikiem powstaego w 1944 r. systemu z Bretton Woods byy stae kur-
sy walutowe i kontrola przepywu kapitau. Za sprawne dziaanie systemu odpo-
wiedzialny by Midzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW). System opiera si
napowizaniu kursw walut narodowych z dolarem amerykaskim, ktrego war-
to powizana bya ze zotem. Przedzia waha kursowych dla poszczeglnych
walut by minimalny, a skuteczne zabezpieczenie przed atakami spekulacyjnymi
zapewniay narodowe banki centralne przy wsparciu MFW. Kada waluta w sys-
temie bya wymienialna na dolary, a tym samym porednio na zoto. Jeli oka-
zao si, e kurs ktrej z walut by przeszacowany lub niedoszacowany, wwczas
moliwa bya jego renegocjacja z MFW. Stabilne kursy walutowe i wymienial-
no walut miay zapewnia stay rozwj handlu midzynarodowego, eliminowa
inflacj, a przede wszystkim zapobiega kryzysom finansowym. Cele te zostay
wznacznej mierze zrealizowane, jednak utrzymanie systemu stao si w pewnym
momencie bardzo utrudnione. Gwn przyczyn problemw byo oparcie syste-
mu z Bretton Woods na walucie narodowej, jak by dolar amerykaski8.
Na upadek systemu kursw staych w znacznym stopniu wpyw miaa polityka
monetarna i fiskalna Stanw Zjednoczonych. W okresie od utworzenia systemu do
jego upadku USA z najwikszego wierzyciela zmieniy si w najwikszego dunika
wiata. W 1971 r., w wyniku presji spekulacyjnej wywieranej na dolara przezprze-
konanych o jego przewartociowaniu inwestorw, prezydent Richard Nixon ogosi
zaprzestanie wymienialnoci dolara na zoto. Doroku 1973 system kursw sztyw-
nych sta si przeszoci, dajc miejsce obecnemu systemowi kursw pynnych
ipostpujcej liberalizacji przepyww kapitau9.
Specyfika wspczesnego systemu walutowego

Wspczesny system walutowy w przeciwiestwie do wczeniejszego rei-

mu trudno uzna za efekt skoordynowanych wysikw pastw. Wprawdzie
jego wyksztacenie byo moliwe dziki deregulacji sfery finansw, liberalizacji
7
P. Isard, op. cit., s. 2425.
8
P. Chowla, B. Sennholz, J. Griffiths, At Issue: Dollars, Devaluations and Depressions: How the Inter-
national Monetary System Creates Crises, Bretton Woods Project, September 2009.
9
J. Bilski, op. cit., s. 120.
 213

przepyww kapitau i zniesieniu ogranicze wymienialnoci walut, lecz wik-

szo tych dziaa podejmowana bya przynajmniej w pocztkowym okresie
doranie, a sam proces nie by koordynowany na poziomie ponadnarodo-
wym. Niemniej jednak umoliwio to stworzenie systemu, w ktrym przepyw
kapitau nie jest zaleny od fizycznych przepyww towarw i usug, a prze-
pywy kapitau same w sobie stay si potencjalnym rdem bogactwa10.
Wspczesny system walutowy, okrelany niekiedy jako brak systemu
(non-system), wyksztaci si z pozostaoci po upadku systemu z Bretton Woods
na pocztku lat 70. ubiegego wieku. Jego powstaniu towarzyszyy liczne re-
formy na poziomie narodowym. System ten charakteryzuje szeroko zakrojo-
na liberalizacja finansowa, upowszechnienie niezalenych bankw centralnych
oraz denie do stabilnoci finansowej w warunkach kursu pynnego. Mona go
okreli jako system kursw pynnych oraz bezporednich celw inflacyjnych
(direct inflation targeting) w warunkach penej mobilnoci kapitau11.
Mimo powszechnego posugiwania si terminem wspczesny system wa-
lutowy (wzgldnie nowe Bretton Woods, post-Bretton Woods regime) wielu
ekonomistw kwestionuje fakt istnienia obecnie midzynarodowego systemu
walutowego. Ich zdaniem, wielo i zmienno reimw kursowych nie pozwa-
la na uycie sowa system midzynarodowy, w szczeglnoci, jeli porwna
si obecn sytuacj z regulacjami systemw monetarnych sprzed 1971 r.12 Je-
liza system uzna ukad elementw majcy okrelon struktur i stanowicy
logicznie uporzdkowan cao13, atwo zauway, e obecny mechanizm wy-
miany walut nie spenia tych kryteriw. O ile poprzedzajcy go system z Bret-
ton Woods stanowi przemylan cho niedoskona konstrukcj, majc
wspiera odbudow gospodarek po zniszczeniach II wojny wiatowej oraz za-
pobiega konkurencyjnym dewaluacjom walut okresu kryzysu lat 30., obecny
system stanowi w znacznym stopniu przypadkow mieszank pozostaoci
systemu z Bretton Woods oraz nowych elementw. Trudno mwi o systemie
wobec braku instytucji regulujcych reimy kursowe: zmiana reimu kursowe-
go w wikszoci przypadkw jest wynikiem wycznie decyzji poszczeglnych
pastw. Ponadto w systemie funkcjonuje ponad 180, w mniejszym lub wik-
szym stopniu niezalenych jednostek monetarnych, z ktrych nawet te podsta-
wowe s jedynie pienidzem symbolicznym14.

10
J. de Larosire, op. cit., s. 3; K. Jdrzejowska, Midzynarodowe, s.
11
I. Angeloni, Testing Times for Global Financial Governance, Bruegel Essay and Lecture Series,
Brussels 2008, s. 2.
12
G. P. ODriscoll Jr., op. cit., s. 439.
13
Sownik Jzyka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/szukaj/system [dostp 17.04.2013].
14
G. P. ODriscoll Jr., op. cit., s. 439; M. Friedman, Money Mischief: Episodes in Monetary History,
AHarvest Book, New York 1994, s. 249.
214

Jednym z wyrnikw wspczesnego non-system jest zjawisko globalizacji fi-

nansowej. Oznacza ono integracj narodowych systemw finansowych poprzez
zwikszony midzynarodowy przepyw kapitau i posiadane aktywa rezerwowe.
Zdaniem wielu ekonomistw drugiej poowy XX w., system ten mia sprzyja
realizacji penego zatrudnienia, stabilnego poziomu cen oraz zrwnowaeniu
sald na rachunku obrotw biecych, przynajmniej w pastwach rozwinitych.
Dbao o stabilno wewntrzn miaa przeoy si na stabilno wskali mi-
dzynarodowej. Mimo e niektre jego elementy okazay si skuteczne, wikszo
nadziei pokadanych w systemie kursw pynnych nie zostaa speniona15.
Wspominanym ju czynnikiem konstytuujcym wspczesny system wa-
lutowy jest liberalizacja przepyww kapitau. Jednak rwnie w tym zakresie
trudno uzna midzynarodowy system walutowy za jednorodny. Z jednej stro-
ny obecny poziom liberalizacji i deregulacji rynkw finansowych czsto uzna-
je si za nadmierny. Z drugiej strony pena liberalizacja przepyww kapitau
wskali globalnej nigdy nie zostaa osignita. Wiele pastw utrzymuje znaczce
bariery w midzynarodowym przepywie kapitau. S wrd nich m.in. wsp-
czeni liderzy gospodarki wiatowej, jak Chiny czy Indie. Na otwarcie rynkw
finansowych nie zdecydowaa si rwnie wikszo pastw arabskich, a integracja
midzynarodowych rynkw finansowych ograniczona jest w znacznej mierze doEu-
ropy, Ameryki Pnocnej i nielicznych centrw finansowych na terenie Azji16.
Poniej przedstawiono kilka zaoe, na ktrych opieraj si obecne me-
chanizmy patnoci w wymianie midzynarodowej oraz narodowe systemy fi-
nansowe, powizania midzy ktrymi stanowi o istnieniu obecnego systemu
walutowego. System ten wykazuje trzy gwne cechy. S to przede wszystkim:
1)pynne kursy walutowe, 2) dominujca pozycja dolara jako pienidza midzy-
narodowego oraz 3) niedostateczny nadzr midzynarodowy oparty na szczt-
kach systemu z Bretton Woods.
Reimy kursowe
Mimo e jednym z czstszych okrele stosowanych w odniesieniu do syste-
mu walutowego po 1973 r. jest system kursw pynnych, w rzeczywistoci sys-
tem ten jest mozaik szeregu reimw kursowych. Ponadto nawet gwne walu-
ty we wspczesnym systemie finansowym charakteryzujce si w zaoeniach
kursem pynnym trudno uzna za takie. Powodem tego jest polityka kursowa
bankw centralnych, ktre od upadku systemu z Bretton Woods wielokrotnie
interwenioway w obronie kursu swoich walut.
15
J. Bibow, The International Monetary (Non-)Order and the Global Capital Flows Paradox, TheLevy
Economics Institute Working Paper Series, no. 531, April 2008, s. 7; I. Angeloni, op. cit., s. 3.
16
Wicej na ten temat: K. Jdrzejowska, Gospodarka wiatowa wobec nadmiernej liberalizacji rynkw
finansowych [w:] M. Guzek (red.), Ekonomia i polityka w kryzysie. Kierunki zmian w teoriach, Uczelnia
azarskiego i Instytut Studiw Politycznych PAN, Warszawa 2012, s. 106126.
 215

Teoretycznie pynny kurs walutowy powinien zapewnia waciw (ryn-

kow) wycen danej waluty, zapobiegajc jej niedoszacowaniu lub przeszaco-
waniu. Rwnoczenie ma prowadzi do stabilnoci finansowej. W praktyce
pynne kursy walutowe powoduj jednak czsto znaczn niestabilno kursw
orazwprzypadku sabszych walut podatno na ataki spekulacyjne17.
Pynne kursy walutowe w poczeniu z wymienialnoci walut spowodowa-
y gwatowny rozwj midzynarodowego rynku finansowego (Foreign Exchange
Market Forex). W wyniku rozwoju tego rynku oraz postpujcej integra-
cji pozostaych segmentw midzynarodowego rynku finansowego sfera finan-
sowa staa si w znacznym stopniu niezalena od sfery materialnej. Obecnie
wzrost liczby i wolumenu transakcji finansowych znacznie przewysza wzrost
produkcji i obrotw handlowych, a ponadto stale wzrasta znaczenie sektora fi-
nansowego w wytwarzaniu dochodu narodowego18.
Niestabilno kursw walutowych i zwizane z tym zjawiskiem zwikszenie
ryzyka w wymianie handlowej skania wiele pastw do prowadzenia polityki
kursowej w oparciu o powizanie kursu waluty narodowej z inn, silniejsz, wa-
lut lub koszykiem walut. Obecnie, zgodnie z klasyfikacj MFW, 43 pastwa
maj waluty powizane z dolarem, dla 27 pastw punkt odniesienia stanowi
euro, a dla 13 koszyk walut19.
Jedynie nieliczne waluty charakteryzuje kurs pynny, ktry w zdecydowa-
nej wikszoci przypadkw jest kursem pynnym sterowanym. Ponadto kursy
walutowe czterech gwnych walut wiata dolara amerykaskiego, euro, jena
ifunta brytyjskiego ustalane s wprawdzie na zasadach rynkowych, ale przede
wszystkim w relacji do siebie nawzajem (float against each other), porednio od-
dziaujc na kursy sabszych walut20. W systemie tym wystpuje te swoisty pa-
radoks. Z jednej strony wiele pastw, w tym Chiny, dy do upynnienia kursu
walutowego. Z drugiej te same pastwa postuluj reform midzynarodowe-
go systemu walutowego, w tym powrt do systemu kursw sztywnych, wzgld-
nie utworzenie ponadnarodowej jednostki rezerwowej, a nawet jednej wiato-
wej waluty21.
W skrajnych przypadkach pastwa rezygnuj z przejawu suwerennoci, ja-
kim jest posiadanie waluty narodowej, na rzecz korzyci w postaci eliminacji ry-
zyka kursowego, jakie daje unia monetarna. Najsynniejszym przykadem unii
17
A. Sawiski, Rynki finansowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006, s. 186187.
18
K. Jdrzejowska, Midzynarodowe, s. 125126.
19
International Monetary Fund, Annual Report on Exchange Arrangements and Exchange Restrictions 2012,
CD-ROM Edition including Overview, Washington D.C. 2012, s. 4.
20
G. P. ODriscoll Jr., op. cit., s. 439.
21
E. Moulin, France, G20 and Reforming of the International Monetary System [w:] W. Puschra,
S. Burke (red.), New Directions for International Financial & Monetary Policy. Reducing Inequality for
Shared Societies, International Policy Analysis, Friedrich Ebert Stiftung, FES New York, September 2011, s. 12.
216

walutowej jest, oczywicie, europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (UGW)

ze wspln walut euro. Ostatni kryzys zadueniowy i problemy zwizane
zprowadzeniem jednolitej polityki monetarnej wobec braku jednolitej polityki
fiskalnej postawiy przyszo unii walutowej w tym ksztacie pod znakiem za-
pytania. Jest to jednak kwestia konstrukcji unii walutowej, gdy sama idea wspl-
nego pienidza znajduje wielu zwolennikw, optujcych wzorem Johna May-
narda Keynesa w 1944 r. za wspln walut na skal wiatow. Ponadto UGW
niejest jedyn obecnie istniejc uni walutow. Osiem pastw Afryki Zachodniej
jest czonkami Communaut Financire dAfrique CFA, a dalsze inicjatywy inte-
gracyjne odnotowuje si na obszarze Ameryki aciskiej czy Azji Wschodniej22.
Dominujca pozycja dolara amerykaskiego
Chocia oparcie midzynarodowego systemu walutowego na walucie naro-
dowej byo jedn z gwnych przyczyn upadku systemu z Bretton Woods, dolar
amerykaski mimo wielu problemw pozostaje wiatow walut rezerwow.
W 2012 r. transakcje z udziaem dolara stanowiy 86% transakcji namidzy-
narodowym rynku walutowym (euro okoo 37%), a okoo 62% wiatowych
zasobw rezerw walutowych nadal denominowanych jest w dolarze. Widoczne
s jednak symptomy zmian w tym zakresie23.
Dominacja dolara w midzynarodowym systemie finansowym niesie ze sob
znaczce konsekwencje. Po pierwsze, pozycja emitenta wiatowej waluty pozwa-
la Stanom Zjednoczonym na relatywnie tanie zaduanie si we wasnej walu-
cie, co rodzi powane skutki dla pozostaych pastw. W czasie kryzysu finanso-
wego subprime jedn z przyczyn byo nadmierne zaduenie USA, finansowane
w znacznym stopniu przez Chiny i pozostae rynki wschodzce, rozbudowu-
jce wasne rezerwy walutowe w oparciu o amerykaskie papiery wartocio-
we. Bezpieczestwo, jakie dawa Stanom Zjednoczonym popyt na ich walu-
t ze strony pastw rozwijajcych si, pozwala Rezerwie Federalnej (Federal
Reserve) na utrzymywanie niskich stp procentowych, co z kolei przekadao si
na zwikszony popyt na tani kredyt ze strony sektora prywatnego, a nastpnie
narastanie niebezpiecznej baki na rynku nieruchomoci. Po drugie, mimo e
amerykaskie decyzje odnonie do polityki fiskalnej i monetarnej oddziauj na
reszt wiata, administracja amerykaska nie jest zmuszona do uwzgldniania
tych konsekwencji w swoich decyzjach. Stany Zjednoczone, jako emitent wia-
22
A. G. Marshall, The Financial New World Order: Towards a Global Currency and World Government,
Global Research, Centre for Research on Globalization, 6.04.2009, http://www.globalresearch.ca/the-
financial-new-world-order-towards-a-global-currency-and-world-government/13070 [dostp 12.04.2013];
D. Furceri, From Currency Unions to a World Currency: A Possibility?, International Journal of Applied
Economics, 4(2), September 2007, s. 23.
23
International Monetary Fund, Currency Composition of Official Foreign Exchange Reserves (COFER),
March 2013, http://www.imf.org/external/np/sta/cofer/eng/cofer.pdf [dostp 1.04.2013].
 217

towej waluty rezerwowej, nie musz utrzymywa rezerw walutowych, gdy s

w stanie finansowa deficyt w obrotach zewntrznych wasn walut, podczas
gdy zdecydowana wikszo pastw, chcc uczestniczy wobrocie midzyna-
rodowym, musi posugiwa si walut obc. Tym samym wprzeciwiestwie
do USA ich udzia w midzynarodowych transakcjach handlowych i finanso-
wych jest limitowany przez posiadane zasoby dewiz24.
Dolar amerykaski nie jest i nigdy nawet w okresie systemu z Bretton Woods
nie by jednak jedyn walut midzynarodow. Obecnie rol pienidza naska-
l midzynarodow peni rwnie euro, jen czy funt brytyjski. O swoistej kon-
centracji oddziaywania na system walutowy przez ograniczon grup pastw
wiadczy fakt, e cztery wymienione powyej waluty stanowi ponad 95% re-
zerw wiatowych. Ponadto specyficzn rol w midzynarodowym systemie wa-
lutowym peni jednostka monetarna MFW, czyli specjalne prawa cignienia
(Special Drawing Rights SDR), stanowice w pewnym sensie ponadnarodowy
zasb rezerwowy25.
Zmiany w strukturze rezerw dewizowych odzwierciedlaj zmiany w pozy-
cji poszczeglnych pastw w gospodarce wiatowej. Mimo relatywnego spad-
ku znaczenia gospodarki amerykaskiej udzia dolara w wiatowych rezerwach
zmniejszy si jedynie w nieznacznym stopniu. Jego deprecjacja sprawia, ewie-
le spord pastw rozwijajcych si w szczeglnoci pastwa Azji Poudnio-
wej i Wschodniej rozpoczy starania na rzecz dywersyfikacji portfela rezerw
walutowych. Utrzymanie tego trendu doprowadzioby zapewne dowielowalu-
towego systemu walutowego. Osigniciu tego celu moe przeszkodzi obec-
ny kryzys zadueniowy w strefie euro. Mimo e na razie trudno mwi w tym
zakresie o kryzysie walutowym, obserwuje si powolne zmniejszanie si rezerw
denominowanych w euro. Walut, ktra w tych warunkach zyskuje naznacze-
niu, jest ponownie dolar amerykaski, a w mniejszym stopniu rwnie ja-
poski jen26.
Ciekawa w tym zakresie jest sytuacja nieposiadajcego jeszcze statusu waluty
midzynarodowej chiskiego juana. W ostatniej dekadzie Chiny podjy wiele
inicjatyw na rzecz umidzynarodowienia swojej waluty. W ich efekcie m.in. part-
nerzy handlowi Chin otrzymali moliwo dokonywania rozlicze w juanach,
rozpoczto emisj papierw wartociowych denominowanych w juanach oraz
tworzenie rynkw finansowych offshore27.
24
R. Dobbs, D. Skilling, W. Hu, S. Lund, J. Manyika, C. Roxburgh, An Exorbitant Privilege? Impli-
cations of Reserve Currencies for Competitiveness, McKinsey Global Institute Discussion Paper,
December 2009, s. 910; P. Chowla, B. Sennholz, J. Griffiths, op. cit.
25
International Monetary Fund, Currency Composition
26
R. Harding, Emerging Markets Dump Euro Reserves, 31.03.2013, http://www.cnbc.com/id/100
604785 [dostp 13.04.2013].
27
World Economic Forum, Euro, Dollar, s. 911.
218

Ponadto w ostatnich dekadach obserwuje si bezprecedensowy wzrost wia-

towych rezerw dewizowych. Zwikszyy si one w cigu ostatniej dekady z nie-
spena 2 bilionw USD w 2000 r. do niemal 11 bilionw na koniec 2012 r.
Obok zmian w strukturze walutowej i wartoci rezerw, od pocztku wieku zna-
czco zmienia si struktura wasnociowa rezerw. W dziesitce pastw o naj-
wikszych zasobach rezerw dewizowych znajduj si dzisiaj gwnie pastwa
rozwijajce si, ktre posiadaj ponad 60% wiatowych rezerw28.
Instytucje regulacyjne
Obok wieloci reimw walutowych i dominacji dolara amerykaskiego
jako waluty rezerwowej, obecny system charakteryzuje rwnie relatywnie sa-
by i rozproszony nadzr na poziomie midzynarodowym. Pierwotnie rol nad-
rzdnej instytucji finansowej w systemie walutowym mia spenia MFW.
Jednak po upadku systemu z Bretton Woods jego aktywno ograniczona bya
przede wszystkim do pastw rozwijajcych si. Od 1976 r., gdy po poyczk
zgosia si Wielka Brytania, do 2008 r. (Islandia) adne pastwo rozwinite
niekorzystao z pomocy Funduszu i tym samym nie musiao stosowa si do
narzucanych przez t instytucj warunkw. Ponadto system podejmowania de-
cyzji w MFW jest w przewaajcej mierze wyrazem ukadu si z 1944 r., ktry
ma niewiele wsplnego ze struktur wspczesnej gospodarki wiatowej29.
Dodatkowo wiele zaoe obecnego systemu jest odzwierciedleniem charak-
terystycznego dla lat 80. i 90. ubiegego wieku neoliberalnego podejcia dore-
gulacji sfery gospodarczej, opartego na wierze w efektywno wolnego rynku
i sabo interwencji pastwa. Obok procesw liberalizacji i deregulacji ryn-
kw, podejcie to doprowadzio rwnie do wyksztacenia si modelu rozwoju
gospodarczego zorientowanego na eksport. Efektem takiej strategii jest m.in.
wspomniana wyej akumulacja rezerw dewizowych przez rynki wschodzce,
ktrych nadwyka eksportowa jest rwnowaona przez popyt na import w Sta-
nach Zjednoczonych i pozostaych pastwach rozwinitych. W skali wiata
prowadzi to jednak do wyksztacenia si nierwnowagi midzy obszarami nad-
wykowymi a deficytowymi30.
Liberalizacji rynkw finansowych nie towarzyszy odpowiedni wzrost wsp-
pracy midzynarodowej w sferze finansw, w szczeglnoci w zakresie nadzoru
finansowego. Sytuacja zmienia si dopiero w czasie kryzysu subprime. Dziki
zaangaowaniu szerszej grupy pastw w reform systemu (m.in. poprzez gru-
28
K. Jdrzejowska, Midzynarodowe, s. 137.
29
Eadem, Reforma Midzynarodowego Funduszu Walutowego jako ilustracja zmiany w globalnej
architekturze finansw [w:] R. Kuniar (red.), Kryzys 2008 a midzynarodowa pozycja Zachodu, Wydaw-
nictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2011, s. 272; P. Chowla, B. Sennholz, J. Griffiths, op. cit.
30
P. Chowla, B. Sennholz, J. Griffiths, op. cit.
 219

p G20) midzynarodowy system walutowy sta si bardziej demokratyczny,

angaujc w wikszym stopniu pastwa rozwijajce si. Ponadto na znacze-
niu zyskay standardy ostronociowe upowszechniane przez Komitet Bazylej-
ski doSpraw Nadzoru Finansowego. Nie zmienia to jednak faktu, e w skali
wiata brak jest instytucji zdolnej oddziaywa na reimy walutowe, a instytucje
regionalne (w tym Europejski Bank Centralny) wykazuj znaczce ogranicze-
nia w tym zakresie.

Saboci i kierunki reformy midzynarodowego systemu walutowego

Mimo wspomnianego ju braku dostatecznie uporzdkowanej struktury

i regulacji obecny system finansowy funkcjonuje ju czterdzieci lat. W tym
okresie przyczyni si on do wzrostu gospodarczego wielu pastw oraz rozwoju
handlu midzynarodowego i midzynarodowych przepyww kapitau.
Rwnoczenie system ten wykaza wiele niesprawnoci, ktre szczegl-
nie uwidoczniy kryzysy finansowe ostatnich dekad. Widocznym przejawem
zmiennoci przepyww kapitau (volatility), a tym samym niestabilnoci mi-
dzynarodowego systemu walutowego, stay si kolejne fale kryzysw finanso-
wych. Mimo e kryzysy finansowe wystpoway rwnie przed 1971 r., wostat-
nich dekadach parokrotnie zwikszya si ich czstotliwo31. Od kryzysu
wAzji Poudniowej i Wschodniej, poprzez kryzys subprime i kryzys zadue-
niowy wstrefie euro, w systemie walutowym narastaj nierwnowagi, a swo-
bodny przepyw kapitau zdaje si czynnikiem destabilizujcym. Ponadto ostat-
nie kryzysy finansowe wykazay, e nawet pastwa rozwinite dotychczasowi
gwni beneficjenci swobody przepywu kapitau nie s odporne na saboci
midzynarodowego systemu walutowego32.

Saboci midzynarodowego systemu walutowego

Ju przytoczona we wczeniejszej czci opracowania charakterystyka syste-

mu wskazywaa jego liczne saboci. Dominacja waluty narodowej jako wia-
towej waluty rezerwowej i brak midzynarodowego nadzoru nad przepywem
kapitau nie wyczerpuj jednak listy jego niesprawnoci. Wskazywane najcz-
ciej w literaturze saboci systemu zostay przytoczone poniej. Problemy te s
w rnym stopniu odczuwane przez rne grupy pastw. W sposb oczywisty
podmiotami najbardziej naraonymi na niestabilno systemu s pastwa roz-
31
P. Isard, op. cit., s. 120.
32
E. Farhi, P.-O. Gourinchas, H. Rey, Introducing a New eReport: Reforming the International
Monetary System, 19.09.2011, VOX, http://www.voxeu.org/article/reforming-international-monetary-
system-introducing-new-ereport [dostp 12.04.2013].
220

wijajce si, w szczeglnoci te najubosze. Rwnoczenie podmioty te s w naj-

mniejszym stopniu zintegrowane z obecnym systemem.
Mona stwierdzi, e wspczesny system walutowy nie przyczynia si
do rwnomiernego rozwoju. Nierwnoci dochodowe pomidzy poszczegl-
nymi pastwami wzrastaj i nic nie wskazuje, aby trend ten mia zosta za-
trzymany. Relacja midzy dochodami 5% najbogatszych a 5% najuboszych
pastw wynosi obecnie 165:1. Jeli bra pod uwag dochody 20% najbogat-
szych do20% najbiedniejszych, dysproporcja nadal jest ogromna i wynosi 50:1.
Oczywicie system walutowy nie jest jedynym czynnikiem powodujcym du-
alizm rozwojowy, lecz biorc pod uwag problemy pastw najbiedniejszych,
zwizane zotwarciem gospodarek, i oparcie systemu na prywatnych przepy-
wach kapitau czsto staje si istotn barier rozwoju pastw33.
System ten, niestety, sprzyja niestabilnoci kursu walutowego, a ryzyko kur-
sowe oddziauje na decyzje inwestycyjne przedsibiorstw. Jeli przedsibiorstwa
ograniczaj inwestycje ze wzgldu na ryzyko kursowe, wwczas tworzona jest
mniejsza liczba miejsc pracy, ograniczony jest rozwj handlu, a tym samym
rwnie wzrost gospodarczy. Szczeglnie wraliwe na zmiany kursu walutowe-
go s mae i/lub najmniej rozwinite pastwa. W sytuacji kryzysowej czsto s
one zmuszone dewaluowa kurs waluty. Prowadzi to do wyszych kosztw ob-
sugi zaduenia zagranicznego, bdcego w przypadku sabszych ekonomicznie
pastw podstawowym skadnikiem dugu publicznego. Wzrasta rwnie koszt
importu, w tym importu ywnoci i najpotrzebniejszych dbr konsumpcyj-
nych. Rwnoczenie niewielkie rozmiary rynku tych pastw czyni je atrak-
cyjnym obiektem ataku spekulacyjnego34.
Ponadto wiele pastw rozwijajcych si dokonao w ostatnich latach znacz-
cej akumulacji rezerw walutowych. Byo to podyktowane chci zabezpieczenia
si przed ewentualnym atakiem spekulacyjnym i uniezalenienia si od do
powszechnie krytykowanej pomocy ze strony MFW. Jednak utrzymywanie wy-
sokiego poziomu rezerw jest kosztowne. Ponadto s to rodki, ktre poten-
cjalnie mogyby zosta wykorzystane na cele rozwojowe, takie jak infrastruk-
tura, edukacja czy opieka medyczna. Niekiedy wskazuje si w tym kontekcie
nawrcz nadmierne zapotrzebowanie na aktywa rezerwowe.
Problemem charakterystycznym rwnie dla wczeniejszych reimw walu-
towych pozostaje tzw. dylemat Triffina. Zjawisko to dotyczy w szczeglnoci
pastw-emitentw walut rezerwowych. W dugim okresie niemoliwa wyda-
je si rwnoczesna realizacja celw wewntrznej polityki monetarnej i zaspo-
kojenie popytu innych pastw na walut rezerwow. Pojawia si konflikt mi-
33
W. Puschra, S. Burke, Preface [w:] W. Puschra, S. Burke (red.), op. cit., s. 2.
34
P. Chowla, B. Sennholz, J. Griffiths, op. cit.
 221

dzy wiarygodnoci aktyww rezerwowych a zapotrzebowaniem na pynno

w skali midzynarodowej. W efekcie, polegajc na dolarze amerykaskim jako
dominujcej walucie rezerwowej, pozostae pastwa s naraone albo na niedo-
br, albo na nadmiar waluty rezerwowej35.
Z powyszymi ograniczeniami pynnoci midzynarodowej zwizana jest
rwnie niedostateczna pynno rodkw awaryjnych w systemie. rodki te,
zarwno bdce do dyspozycji MFW, jak i ugrupowa regionalnych, od upad-
ku systemu z Bretton Woods pozostay na relatywnie niezmienionym poziomie
w relacji do PKB pastw-beneficjentw. Nastpi jednak rwnoczenie wie-
lokrotny wzrost wolumenu przepyww kapitau. Przepywy te generuj szo-
ki, na jakie naraone s pastwa. W razie problemw patniczych brak jest
w systemie podmiotu penicego funkcj midzynarodowego poyczkodawcy
ostatniej szansy, a instytucje mogce udzieli wsparcia nie dysponuj wystar-
czajcymi rodkami. Nawet kolejne alokacje utworzonych w tym celu SDR nie
rozwizuj problemu36.
Dodatkowo system generuje wspomniane ju nierwnowagi bilansu pat-
niczego. Byy one charakterystyczne ju dla lat 60. i 70. ubiegego wieku, jed-
nak od dwch dekad obserwuje si ich stay wzrost oraz narastanie zaduenia
sektorw publicznego i prywatnego. Relacje midzy pastwami posiadajcymi
nadwyk i deficyt kapitau determinuj sposb funkcjonowania midzynaro-
dowego systemw finansowego oraz wpywaj na relacje midzy tymi podmio-
tami w sferze gospodarki realnej. Szczeglne znaczenie ma tutaj deficyt obro-
tw biecych USA. Mimo e problem ten dotyczy sfery realnej, fakt, e Stany
Zjednoczone to emitent podstawowej waluty rezerwowej wiata, nabiera szcze-
glnego znaczenia dla rwnowagi w midzynarodowej przestrzeni finansowej.
Rwnoczenie powstaje paradoks, gdy pastwa rozwijajce si, ktre powinny
inwestowa w swj wzrost, same staj si dostarczycielem kapitau niezbdnego
na inwestycje gospodarek rozwinitych37.
Reforma midzynarodowego systemu walutowego
Zaamanie systemu i powszechne przekonanie o koniecznoci zmian dopro-
wadziy do debaty na temat reformy midzynarodowego systemu walutowego
oraz wprowadzenia nielicznych usprawnie systemu38. W cigu ostatniej dekady
udao si dokona zmian przede wszystkim w zakresie zarzdzania stabilnoci
35
M. Camdessus, Toward a New International Monetary System, International Conference, Guanghua
School of Management, Beijing, 17.11.2009, s. 3.
36
E. Farhi, P.-O. Gourinchas, H. Rey, op. cit.; J. Bilski, op. cit., s. 126.
37
R. Michalski, Towards a New Bretton Woods, TIGER Working Paper Series, no. 120, Warsaw,
May 2010, s. 15; J. Bibow, op. cit., s. 1013.
38
M. Camdessus, op. cit., s. 6.
222

systemu walutowego i finansowego. Jeszcze w 1999 r. zostao powoane Forum

Stabilnoci Finansowej (Financial Stability Forum FSF), nastpnie przekszta-
cone w Rad Stabilnoci Finansowej (Financial Stability Board FSB), moni-
torujce kondycj midzynarodowych instytucji finansowych. Jednak dopiero
kryzys 2008+ da przyzwolenie ze strony najbardziej znaczcych uczestnikw
systemu na przeprowadzenie reformy midzynarodowej architektury finansw,
w tym jej centralnej instytucji MFW. Obok korekty systemu gosw wao-
nych, Fundusz wyposaono w rozszerzone kompetencje w zakresie monitorin-
gu stabilnoci finansowej w postaci m.in. Programu Oceny Stabilnoci Sektora
Finansowego (Financial Sector Stability Assessment FSAP)39.
Wszystkie zmiany wskazuj na denie do wyeliminowania niestabilnoci
systemu. Widoczna jest rwnie coraz wysza pozycja niektrych pastw rozwi-
jajcych si, w tym gwnie reprezentantw tzw. grupy BRICS (Brazylia, Rosja,
Indie, Chiny, Republika Poudniowej Afryki). Wrd dyskutowanych, ale jak
dotd dalekich do rozwizania, kwestii znajduj si m.in. konieczno zapew-
nienia globalnej pynnoci, midzynarodowy nadzr nad przepywami kapitau
oraz mechanizmy dostosowawcze dla uniknicia nierwnowag40.
Byy dyrektor zarzdzajcy MFW Michel Camdessus w jednym z wy-
stpie w czasie kryzysu subprime stwierdzi, e najwaniejsz kwesti do roz-
wizania jest nie tyle sama reforma midzynarodowego systemu walutowego,
ile okrelenie, jaka wiatowa waluta rezerwowa w najlepszy sposb speniaa-
by wymg zapewnienia stabilnoci finansowej na poziomie midzynarodowym
i zabezpieczenia stabilnego tempa wzrostu gospodarczego41. Poniewa gwn
wad systemu z Bretton Woods byo oparcie na walucie narodowej, wiele go-
sw dotyczcych reformy obecnego systemu nawouje do utworzenia analo-
gicznego systemu, jednak tym razem opartego na jednej w peni wiatowej
walucie. wiatowa unia rozliczeniowa oznaczaaby, e pastwa nie trzymay-
by wasnych zasobw rezerw walutowych. W zamian polegayby na midzyna-
rodowych rezerwach, zarzdzanych przez ponadnarodow instytucj i denomi-
nowanych w nowej walucie wiatowej, ktrej warto byaby powizana z cen
surowcw, w tym zota42.
W obecnej sytuacji mimo powtarzajcych si debat o korzyciach takiego
rozwizania na forum G20 wiatowa unia walutowa wydaje si jedynie kon-
cepcj teoretyczn. Nie zmienia to jednak faktu, e midzynarodowy system
39
K. Jdrzejowska, Reforma, s. 281.
40
J. Williamson, Key Issues in Monetary Reform [w:] W. Puschra, S. Burke (red.), op. cit., s. 910.
41
M. Camdessus, op. cit.; G. P. ODriscoll Jr., op. cit., s. 445447; A. G. Marshall, op. cit.
42
G. P. ODriscoll Jr., op. cit., s. 445447; A. G. Marshall, op. cit.; B. Steil, The End of National
Currency, Foreign Affairs, May/June 2007, http://www.foreignaffairs.com/articles/62614/benn-steil/
the-end-of-national-currency [dostp 13.04.2013].
 223

walutowy ulega przemianom, co do kierunku ktrych nie ma jednak zgodno-

ci. O ile jeszcze pi lat temu perspektywa wielowalutowego systemu waluto-
wego wydawaa si prawdopodobna, obecnie mwi si raczej o systemie trjwa-
lutowym, opartym na dolarze, euro i docelowo juanie. Problemy w strefie
euro mog jednak doprowadzi rwnie do powstania systemu dwuwalutowe-
go, gdzie gwne aktywa rezerwowe denominowane bd w dolarze i juanie.
Istnieje te prawdopodobiestwo, e ze wzgldu na nierozwizane problemy
strefy euro oraz Stanw Zjednoczonych w miejsce globalnego systemu walu-
towego powstanie wiele systemw regionalnych lub system walutowy oparty
napastwach grupy BRICS43.
Podsumowanie

Midzynarodowy system walutowy jest niezbdnym narzdziem dla roz-

woju midzynarodowego przepywu dbr, usug i kapitau. Efektywny system
walutowy powinien spenia kilka warunkw. Przede wszystkim powinien za-
pewnia stabilno finansow. W tym celu naley wyposay go w mechanizm
dostosowawczy bilansu patniczego dla uniknicia dugotrwaych nierwno-
wag. Oznacza to rwnie, e w systemie musi by zapewniona odpowiednio
wysoka poda pynnoci midzynarodowej. Pynno ta powinna by z kolei
wyraona w powszechnie wyraonych aktywach rezerwowych.
Midzynarodowy system walutowy, jaki wyksztaci si po upadku systemu
zBretton Woods w latach 70. ubiegego wieku, trudno uzna za doskonay.
Jedynie w niewielkim stopniu spenia on powysze zaoenia. Czsto oskara
si, e sprzyja on kryzysom finansowym i jest niestabilny. Niekiedy w tym kon-
tekcie pojawiaj si gosy na rzecz wprowadzenia waluty wiatowej, ktra po-
zwoliaby wyeliminowa ryzyko kursowe, wyrwna ceny surowcw, zacieni
wspprac midzynarodow oraz przede wszystkim zapobiega przyszym
kryzysom finansowym. Propozycje te nie maj obecnie wikszych szans na re-
alizacj. Nie zmienia to jednak faktu, e w ostatnich latach w funkcjonowa-
niu systemu walutowego zaszo wiele zmian, z ktrych za najwaniejsz mona
uzna zwikszony wpyw pastw rozwijajcych si na jego funkcjonowanie.

43
B. Eichengreen, International Monetary Arrangements: Is There a Monetary Union in Asias Future?,
Brookings, Spring 1997, http://www.brookings.edu/research/articles/1997/03/spring-globaleconomics-
eichengreen [dostp 12.04.2013]; World Economic Forum, Euro, Dollar, s. 1723.
Marta Gtz

Przysze prawdopodobne uwarunkowania

makroekonomiczne rozwoju
stosunkw gospodarczych w UE
To do rozwaa na temat przyszej prawdopodobnej sytuacji gospodarczej
Unii Europejskiej (UE) stanowi trzy kwestie: zjawisko konwergencji midzy
krajami czonkowskimi, a wic procesy zbienoci gwnie w poziomie ich za-
monoci, oraz stopniowe upodabnianie si ich w zakresie ksztatowania si
podstawowych kategorii makroekonomicznych; efekty rozlewania si czy te
zaraania wzajemnego gospodarek (spillovers) oraz spodziewana przez niekt-
rych ekonomistw, m.in. w wyniku kryzysu i nastpujcego w jego efekcie po-
wrotu do protekcjonizmu czy te patriotyzmu ekonomicznego, reorientacja
charakteru midzynarodowych stosunkw gospodarczych. Analiza prowadzona
w dalszej czci artykuu opiera si na materiale dostpnym w bazach Midzy-
narodowego Funduszu Walutowego, dotyczcym prognoz na lata 20132017.
Konwergencja gospodarcza
Kraje czonkowskie Unii Europejskiej, w tym take strefy euro, rni za-
rwno polityka fiskalna (jej rola, dziaanie automatycznych stabilizatorw ko-
niunktury itp.), polityka monetarna (rnice w systemie bankowym czy pro-
blem tzw. one size fits all niedopasowania stp procentowych do sytuacji
gospodarczej poszczeglnych czonkw), jak i oglna dyspersja makroekono-
miczna przebieg cykli koniunkturalnych, struktury gospodarki itp.1 Brak we-
wntrznej spjnoci, widoczny na rnych paszczyznach uwaany jest za jedno
ze rde obecnych napi kryzysowych. W tym kontekcie szczeglnego zna-
czenia nabiera konwergencja, bdca popularnym pojciem we wspczesnej
literaturze ekonomicznej2, w uproszczeniu oznaczajcym proces stopniowego
upodabniania si (zbienoci) gospodarek3.
1
Ch. Schalck, Coordination of Fiscal Policies: A Necessary Step toward a Fiscal Union, CESifo Forum
1/2012, s. 25.
2
K. Malaga, Konwergencja gospodarcza w krajach OECD w wietle zagregowanych modeli wzrostu,
Akademia Ekonomiczna, Prace habilitacyjne 10, Pozna 2004.
3
Z. Matkowski, M. Prchniak, Real Economic Convergence in the EU Accession Countries, International
Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies, 1/2004, s. 538.
 225

Zbieno typu beta () oznacza, e kraje (regiony) biedniejsze, czyli notu-

jce niszy poziom PKB p.c. w momencie wyjcia, rozwijaj si szybciej anieli
gospodarki zamoniejsze i w ten sposb zmniejszaj dzielcy je dystans. Z kolei
konwergencja sigma () zachodzi, gdy rnice w poziomie PKB czy te docho-
du, mierzone jako per capita, malej wraz z upywem czasu. Naley tu zazna-
czy, e wystpienie konwergencji beta nie oznacza automatycznego pojawienia
si konwergencji sigma. Analizy wskazuj, e obserwowane w krajach starej
UE procesy konwergencji gospodarczej typu beta nie pocigaj za sob kon-
wergencji sigma4. Moe si zatem zdarzy, e pomimo szybszego tempa wzrostu
rnice w poziomie PKB per capita nie bd male5. Przykadowo, niewaci-
wa polityka gospodarcza w sabiej rozwinitych krajach moe uniemoliwi za-
mknicie tzw. luki technologicznej, co nie pozwoli na wyrwnywania standardu
ycia6. Tymczasem taka zbieno jest kluczowa dla zachowania spjnoci strefy
euro i gwarantuje, e stosowane instrumenty, np. wsplne dlaczonkw stopy
procentowe EBC, s faktycznie adekwatne do ich sytuacji makroekonomicznej.
Zbieno ta stanowi te jeden z warunkw funkcjonowania optymalnego ob-
szaru walutowego. Trudno bowiem wyobrazi sobie efektywne dziaanie grupy
zrnicowanych gospodarek, ktre zrzekaj si autonomicznej polityki mone-
tarnej w sytuacji, gdy wyzwania ekonomiczne, przed ktrymi stoj, s tak od-
mienne i wymagaj odmiennych narzdzi.
Kraje wiata analizowane cznie nie potwierdzaj wystpowania konwer-
gencji absolutnej typu beta () ani te konwergencji sigma ()7. Take prosta
analiza dostpnego materiau statystycznego nie pozwala na jednoznaczn oce-
n konwergencji typu sigma w strefie euro8. W zalenoci bowiem od liczebno-
ci badanej grupy, tj. uwzgldniania rnego skadu strefy euro, uzyskane re-
zultaty sugeruj pewn zbieno lub przeciwnie dywergencj, czyli wzrost
dysproporcji w zakresie PKB p.c midzy czonkami. Brak konwergencji i utrzy-
mujce si dysproporcje, mimo posiadania wsplnej waluty czynnika uwaa-
nego za istotny wzmacniacz procesw zbienoci uwaa si za jedn z funda-
mentalnych przyczyn kryzysu o charakterze systemowym i dugookresowym9.
Reformy strukturalne, stymulujce wzrost PKB w sabiej rozwinitych gospo-
4
A. Tsagkanos, C. Botsaris, E. Koumanakos, Exploring Trend sof Per-capita GDP among EU-15 Members,
International Research Journal of Finance and Economics, 4/2006.
5
Przyczyn mona si doszukiwa np. w migracji ludnoci.
6
A. Jungmittag, Innovations, Technologics Specialization and Economic Growth in the EU, European
Commission DG Ecfin, Economic Paper 2004, no. 199.
7
M. Prchniak, Realna konwergencja typu () i () w wietle bada empirycznych, KG. Zeszyty
Naukowe, SGH Warszawa 2006, s. 7492.
8
M. Gotz, Kryzys i przyszo strefy euro, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012.
9
N. Xingyuan Che, A. Spilimbergo, Structural Reforms and Regional Convergence, http://voxeu.org/
article/structural-reforms-and-regional-convergence-pointers-eurozone, 11.07.2012.
226

darkach, a przez to doganianie przez nie bogatszych krajw, powinny sta si

podstaw trwaego wychodzenia z obecnego kryzysu i zapobiegania kolejnym.
Przeprowadzona w dalszej czci artykuu analiza prognoz MFW w zakresie
ksztatowania si podstawowych kategorii makroekonomicznych ma pozwoli
ustosunkowa si do kwestii ewentualnych rozbienoci/podobiestwa i spj-
noci w UE.
Spillovers procesy rozlewania si pewnych efektw gospodarczych

Stopie integracji w UE, zwaszcza wewntrz strefy euro, implikuje szybkie

rozprzestrzenianie si okrelonych efektw, zarwno pozytywnych, jak inega-
tywnych, midzy pastwami czonkowskimi, a take midzy zintegrowanymi,
ale niedostatecznie zabezpieczonymi i odpornymi na szoki obszarami gospodar-
ki, tj. systemem bankowym i sfer finansw publicznych. Powizania midzy
nimi nierzadko prowadz do eskalacji kryzysu. W wymiarze midzypastwo-
wym oznacza mog one konieczno ratowania bankruta (bail-out), zaraa-
nie si rynkw zdrowych, a take presje inflacyjne (zastosowanie tzw. repre-
sji finansowej)10. Procesy rozprzestrzeniania si, bdce pewn form znanych
w ekonomii efektw zewntrznych, czyli efektw odczuwanych przez nie-
uczestnikw danego procesu, uzasadniaj potrzeb obserwacji i znajomoci
kondycji gospodarczej partnerw. Mog by zatem traktowane jako podstawa
dla, podejmowanej w dalszej czci opracowania, prby oceny przyszej stabil-
noci makroekonomicznej czonkw UE.
Reorientacja w relacjach gospodarczych?

Wydaje si, e relacjach gospodarczych moemy spodziewa si przeformu-

owania priorytetw z midzynarodowej wsppracy ekonomicznej na rzecz
prymatu krajowej polityki gospodarczej11. Zdaniem obserwatorw, kryzys spo-
wodowa przesunicie akcentw w prowadzonej zagranicznej polityce eko-
nomicznej. Prymat spraw wewntrznych wydaje si skutkowa zarwno pa-
triotyzmem gospodarczym, jak i nowymi formami protekcjonizmu. Krajowa
polityka gospodarcza zaczyna dominowa nad midzynarodow wspprac
gospodarcz (Domestic Political Economy >> International Economic Coopera-
tion). Tymsamym w relacjach midzy pastwami mona oczekiwa, e wspo-
mniane ju procesy spillovers, wynikajce z prowadzonych w poszczeglnych
krajach polityk monetarnej i fiskalnej, stan si nowym nadrzdnym tematem
10
Ch. Keuschnigg, Should Europe Become a Fiscal Union?, CESifo Forum, 1/2012, s. 37.
11
J. Frieden, M. Pettis, D. Rodrik, E. Zedillo, After the Fall: The Future of Global Cooperation, Geneva
Report on the World Economy, 14/2012.
 227

negocjacji midzyrzdowych w miejsce dotychczasowych kwestii liberalizacji

handlu, czy likwidacji barier inwestycyjnych. Std przypuszczenia, e midzy-
narodowa wsppraca gospodarcza ustpi miejsca krajowej ekonomii politycz-
nej, a spoeczno midzynarodowa uczyni w sposb niezamierzony pewien
krok wstecz (dos. Macro is the New Trade).
Prognozy makroekonomiczne dla UE

Kondycja makroekonomiczna tworzy warunki dla wsppracy i stanowi

punkt wyjcia dla formuowania polityki gospodarczej. Wiedza na jej temat
wydaje si zatem niezbdna dla aktorw zaangaowanych w prowadzenie poli-
tyki zagranicznej, ulegajcej coraz wyraniejszej ekonomizacji.
W tej czci opracowania starano si oceni ksztatowanie si podstawowych
kategorii charakteryzujcych gospodarki krajw czonkowskich UE. Analiza
oparta na prognozach MFW dotyczy zarwno oglnej kondycji gospodarczej,
jak i procesw konwergencji nominalnej oraz sigma. Proponowane, wybiega-
jce w przyszo spojrzenie na jednorodno i wewntrzn spjno UE moe
stanowi pewne wzbogacenie obecnej dyskusji nad przyszoci Wsplnoty,
ktre obecnie koncentruje si gwnie na wymiarze reform instytucjonalnych.
Pomimo pewnej deprecjacji bada prognostycznych, bdcej swoistym
naukowym efektem ubocznym kryzysu, prognozy maj sens i s przydatne12.
Podejmowanie decyzji gospodarczych, zarwno przez rzdy, firmy, jak i obywa-
teli, wymaga choby oglnej znajomoci ksztatowania si pewnych kategorii
ekonomicznych w przyszoci. Prognozy, bdc jedynie najbardziej prawdopo-
dobnymi scenariuszami rozwoju, powinny stanowi jedn z wielu przesanek
przy podejmowaniu decyzji.
Rozpoznanie kwestii podobiestw i rnic w sytuacji gospodarczej kraju jest
wane w kontekcie postulatw wprowadzenia midzynarodowego zarzdzania
gospodarczego i wikszej koordynacji polityk gospodarczych. Wiedza na temat
sytuacji makroekonomicznej wydaje si zatem konieczna nie tylko dla uspraw-
nienia biecych dziaa, ale take dla identyfikacji globalnych nieprawidowo-
ci i zapobiegania w przyszoci ewentualnym kryzysom.
Rezultaty
W badaniu kondycji makroekonomicznej UE, bdcym prb oceny jej
konwergencji i spjnoci, wykorzystano materia statystyczny baz MFW, obej-
mujcy prognozy najwaniejszych kategorii w okresie 2013201713. Uwzgld-
12
Warum Forscher die Krise nicht kommen sahen, http://www.handelsblatt.com/politik/oekonomie/
wissenswert/wissenswert-warum-forscher-die-krise-nicht-kommen-sahen/6558730.html [dostp 29.04.2012].
13
World Economic Outlook Database, October 2012 [dostp 10.01.2013].
228

niono zmienne opisujce w sposb kompaktowy gospodark, wsptworzce

tzw. piciokt stabilizacji makroekonomicznej (PSM).
Koncepcja ta obejmuje nastpujce elementy: tempo wzrostu PKB w pro-
centach, bdce syntetycznym wyrazem przyrostu poziomu rozwoju gospodar-
czego danego kraju; stop bezrobocia, mierzon jako stosunek liczby zatrud-
nionych do zasobw siy roboczej zdolnej do pracy; stop inflacji (wskanik
poziomu cen konsumpcyjnych) w procentach; relacj salda budetu do PKB
wprocentach oraz relacj salda rachunku obrotw biecych do PKB w pro-
centach14. Skadowe piciokta umoliwiaj szybki i prosty wgld w biec sy-
tuacj danej gospodarki.
W literaturze rozrnia si konwergencj nominaln i realn (strukturalne
podobiestwo gospodarek), cykli koniunkturalnych czy poziomu dochodw15.
W niniejszej pracy dla oceny procesw zbienoci wybrano konwergencj sigma
i zmodyfikowan koncepcj konwergencji nominalnej16. Szacunki konwergen-
cji nominalnej wymagaj analizy zbienoci stp podstawowych kategorii eko-
nomicznych, a konwergencji sigma obliczenia zmian w zakresie ksztatowania
si rnic PKB p.c. mierzonych odchyleniem standardowym ln PKB p.c.17
Konwergencja Sigma

Systematycznie malejce wartoci odchylenia standardowego ln PKB p.c.

mog sugerowa rosnc spjno UE, a wic postpujc konwergencj go-
spodarcz. Tak mierzone zrnicowanie18 w poziomie zamonoci, jeli wierzy
prognozom, powinno w grupie 27 czonkw UE male systematycznie w okre-
sie 20132017 od prawie 0,38 do 0,35.

14
J. Misala, Stabilizacja makroekonomiczna w Polsce w okresie transformacji ze szczeglnym uwzgldnieniem
deficytw bliniaczych, Prace i Materiay, nr 283, Instytut Gospodarki wiatowej, Szkoa Gwna Handlowa,
Warszawa 2007.
15
S. Magrini, Regional (Di)Convergence [w:] J. Henderson, J.-F. Thisse (eds.), Handbook of Regional
and Urban Economics [w:] R. Colavecchio, D. Curran, M. Funke, Drifting Together or Falling Apart?
TheEmpirics of Regional Economic Growth In Post-Unification Germany, CESifo Working Paper 2005,
no. 1533, s. 3.
16
Oryginalnie konwergencja nominalna, zwana te konwergencj obrazujc poziom, najczciej
czona jest z wymogami koniecznymi do spenienia przed przystpieniem do trzeciego etapu UGW,
czylitzw. kryteriami Maastricht. Dla potrzeb badania zmieniono list wskanikw, adaptujc j do ka-
tegorii wyznaczonych PSM.
17
K. Malaga, op. cit., s. 17.
18
Gross domestic product based on purchasing-power-parity (PPP) per capita GDP.
 229

Wykres 1
Odchylenie standardowe ln PKB p.c., 27 krajw UE, 20132017

rdo: obliczenia wasne.

Konwergencja nominalna

W okresie 20132017 najprawdopodobniej zaobserwowa bdzie mona

coraz wiksz zbieno w zakresie ksztatowania si stp wzrostu PKB. Rozd-
wik midzy wartociami maksymalnymi i minimalnymi notowanymi w tym
czasie w krajach UE powinien spada; podobnie jak (z wyjtkiem roku 2016)
wartoci odchylenia standardowego, przybliajce zrnicowanie w tym zakre-
sie. Co istotne, byoby to spowodowane popraw tempa wzrostu, a wic pozy-
tywn tendencj zwikszania si dynamiki przyrostu PKB (poprawa w zakresie
wartoci maksymalnych i minimalnych).
Wykres 2
Tempo wzrostu PKB (%), 27 krajw UE, 20132017

rdo: obliczenia wasne.

230

Liderami tempa wzrostu maj by w kolejnych latach, notujc wartoci

maksymalne, Estonia, otwa i Bugaria, podczas gdy najnisze przyrosty pro-
duktu krajowe zaobserwowa bdzie mona najpewniej w Grecji, na Cyprze iw
Republice Federalnej Niemiec.
Dysponujc danymi MFW, mona te stara si szacowa przysz sytu-
acj na rynkach pracy UE. Najprawdopodobniej spodziewa si bdzie mo-
na malejcego zrnicowania w zakresie poziomw bezrobocia wrd pastw
unijnych. W okresie 20132017 powinno spada, stanowice jego przyblie-
nie, odchylenie standardowe, a take rozdwik midzy najwyszymi i najni-
szymi stopami bezrobocia w kolejnych latach. Byoby to wynikiem pozytyw-
nej tendencji jednoczesnego spadku wartoci maksymalnych i minimalnych.
Miano lidera w tym obszarze podzieliyby midzy siebie Austria (20132014)
orazDania (20152017), niechlubne rekordy, z najwikszym udziaem pozo-
stajcej bez pracy w ogle ludnoci w wieku produkcyjnym, notowa maj Gre-
cja (20132014) i Hiszpania (20152017).
Wykres 3
Stopa bezrobocia (%), 27 krajw UE, 20132017

rdo: obliczenia wasne.

Dobrze wypada take ocena konwergencji nominalnej w zakresie przewidy-

wanej inflacji. Szacunki wskazuj, e zrnicowanie w poziomie ksztatowania
si redniego poziomu cen powinno spada, cho trudno o jednoznaczn ten-
dencj, poniewa wartoci minimalne bd lekko fluktuowa, a maksymalne
utrzymaj si na poziomie 3%. Co ciekawe, przez cay analizowany okres lide-
rem niskich cen z okresow deflacj niezmiennie pozostawa ma Grecja, na-
tomiast najwysz inflacj notowa bd Wgry.
 231

Wykres 4
Stopa inflacji (%), 27 krajw UE, 20132017

rdo: obliczenia wasne.

W zasadzie na niezmienionym poziomie pozosta moe zrnicowanie we-

wntrzne czonkw UE w zakresie bilansu obrotw biecych, mierzone od-
chyleniem standardowym poziomw ich sald na rachunku obrotw biecych.
Cho dysponujc tak krtkim szeregiem czasowym i zagregowanymi danymi,
trudno o konkretne konkluzje, mona spodziewa si lekko negatywnych ten-
dencji zwizanych ze spadkiem maksymalnych nadwyek i pogbieniem deficy-
tw. Holandia w latach 20132014 i Szwecja w okresie 20152017 wykazywa
maj najwysze wartoci nadwyek, podczas gdy Polska w roku 2013 iRumunia
wkolejnych latach najwiksze deficyty spord wszystkich pastw UE.
Wykres 5
Saldo na rachunku obrotw biecych (% PKB), 27 krajw UE, 20132017

rdo: obliczenia wasne.

232

Prostej ocenie nie poddaje si sytuacja w finansach publicznych pastw UE.

Wartoci odchylenia standardowego, stanowice miernik zrnicowania obsza-
ru w tym zakresie, bd, z wyjtkiem roku 2014, rosn, co moe oznacza
spadek spjnoci i homogenicznoci UE. O ile wzrost wartoci maksymalnych
w kolejnych latach sugerowa moe pewn popraw, bdc wynikiem kon-
solidacji fiskalnej, o tyle nie potwierdza jej przewidywany take wzrost pozio-
mw maksymalnych deficytw. W caym analizowanym okresie liderem wyka-
zujcym nadwyki budetowe pozostanie Szwecja, podczas gdy Irlandia (2013)
iCypr w latach 20142017 notowa bd najwysze deficyty.

Wykres 6
Stan finansw publicznych (% PKB), 27 krajw UE, 20132017

rdo: obliczenia wasne.

Wykresy rozrzutu

Pobiena analiza wykresw rozrzutu, przedstawiajcych zarwno wartoci

rednie kadej z kategorii dla kadego z pastw, jak i zmiany poziomw tych
kategorii, wyraone w punktach procentowych jako rnica midzy ostatnim
apierwszym rokiem analizy (2017 wobec 2013), pozwala na wysunicie wstp-
nych oglnych wnioskw. Nie upowania ona jednak do dalej idcych konklu-
zji i wyodrbnienia skupisk podobnych gospodarek.
W zakresie tempa zmian PKB naley zwrci uwag na Grecj, ktra wyr-
nia si na tle reszty pastw najsilniejsz popraw tempa wzrostu, oraz Buga-
ri, notujc relatywnie wysokie rednioroczne tempo i dowiadczajc rwnie
znacznej poprawy w tym zakresie.
 233

Wykres 7
Tempo wzrostu PKB (%) 27 krajw UE rednie poziomy i zmiana 2017/2013

rdo: obliczenia wasne.

Grecja, obok Hiszpanii, bdzie si te najprawdopodobniej wyrnia si

natle reszty krajw UE w zakresie sytuacji na rynku pracy mierzonej stop bez-
robocia. Oba te kraje, notujce najwysze odsetki pozostajcych bez pracy, po-
winny w analizowanym okresie dowiadcza najsilniejszych zmian najbardziej
redukujc stop bezrobocia rejestrowanego.
Wykres 8
Stopa bezrobocia (%) 27 krajw UE rednie poziomy i zmiana 2017/2013

rdo: obliczenia wasne.

Oceniajc wykres rozrzutu dla rednich poziomw inflacji oraz stopnia jej zmian
dla kadego z krajw, trzeba podkreli brak jakiejkolwiek wyranej tendencji gru-
234

powania si pastw czy tworzenia skupisk. Po raz kolejny jednak uwag zwraca
Grecja, ktra z najniszym rednim poziomem wzrostu cen powinna dowiadcza
najsilniejszego ich wzrostu, co w tym przypadku naley odbiera w kategoriach po-
zytywnego przywracania rwnowagi po okresie deflacji i zapaci gospodarczej.
Wykres 9
Stopa inflacji (%) 27 krajw UE rednie poziomy i zmiana 2017/2013

rdo: obliczenia wasne.

Silne zrnicowanie pod wzgldem rednich wartoci sald na rachunku obro-

tw biecych, zarwno nadwyek, jak i deficytw, oraz zmian w tym zakresie nie
pozwala na dostrzeenie wyranych prawidowoci w grupie badanych krajw UE.
Uwag zwraca moe jedynie sytuacja notujcych wysokie rednie nadwyki i naj-
prawdopodobniej lekkie ich pogorszenie Szwecji, Luksemburga i Holandii oraz
Wgier, ktre dozna mog najwikszego pogorszenia niewielkiego pocztkowo de-
ficytu. Odwrotna sytuacja, tj. najwyraniejszej poprawy, ma by udziaem Grecji.
Bugaria, Litwa i Estonia nie tylko mog si wyrnia wysokimi deficytami na ra-
chunku obrotw biecych, ale take ich dalszym pogbieniem.
Wykres 10
Saldo na rachunku obrotw biecych (% PKB) 27 krajw UE rednie poziomy
i zmiana 2017/2013

rdo: obliczenia wasne.

 235

W obszarze finansw publicznych wyrnia si Szwecja, notujca nie tylko

rednioroczn nadwyk, ale take spodziewajca si w 2017 r. dalszego wzro-
stu wyraonego w punktach procentowych wobec roku 2013. Popraw wyka-
zywa powinny te notujce rednioroczne deficyty Wielka Brytania i Irlandia.
Natomiast Cypr i Luksemburg maj dowiadcza przecitnie w analizowanym
okresie wysokich deficytw budetowych i dodatkowo istotnego ich pogbie-
nia na tle reszty krajw UE.
Wykres 11
Stan finansw publicznych (% PKB) 27 krajw UE rednie poziomy i zmiana 2017/2013

rdo: obliczenia wasne.

Podobnie jednak, jak miao to miejsce dla pozostaych rozpatrywanych ka-

tegorii stanowicych o stabilnoci makroekonomicznej kraju, nie jest moli-
we wyodrbnienie skupisk gospodarek wykazujcych podobiestwo zachowa-
nia wzakresie konkretnego wskanika i wyciganie gbszych wnioskw co do
tworzenia si ewentualnych podgrup rozwojowych/ekonomicznych klastrw.
Wnioski

Punktem wyjcia dla prezentowanych w artykule rozwaa byo rosn-

ce wrd specjalistw przekonanie o potrzebie precyzyjnej, opartej na funda-
mentach makroekonomicznych ocenie krajw UE i odejcia od ryczatowego
traktowania pastw, np. w zalenoci od przynalenoci do strefy euro. Abstra-
hujc zatem od kwestii instytucjonalnych, naley zastanowi si nad faktycz-
nym stanem gospodarek tworzcych UE, w szczeglnoci za procesem zbie-
noci bd pogbiania zrnicowania, jakie moe wystpi w nadchodzcych
latach, a wic oceni stabilno makroekonomiczn pastw czonkowskich.
Z przeprowadzonej analizy dostpnego w bazach MFW materiau staty-
stycznego, prognozujcego sytuacj na lata 20132017, mona wycign na-
236

stpujce oglne i wstpne, z racji krtkiego szeregu czasowego, stopnia agre-

gacji danych i prostoty zastosowanej metody statystycznej wnioski.
W nadchodzcych latach powinnimy zaobserwowa systematyczny spadek
zrnicowania poziomw zamonoci midzy 27 krajami tworzcymi UE. Za-
powiada to wystpienie konwergencji sigma, o ktrej wiadczy przewidywane
systematyczne zmniejszanie si wartoci odchylenia standardowego ln PKB pc.
Unia Europejska powinna poprawi swoje wyniki w zakresie spjnoci we-
wntrznej, czyli powinna podlega konwergencji nominalnej. Wsplnota, jeli
wierzy prognozom, bdzie mniej zrnicowana pod wzgldem ksztatowania
si podstawowych wskanikw makroekonomicznych. Szczeglnie szybko spa-
da powinno zrnicowanie w zakresie stp bezrobocia, a take w pocztko-
wym okresie tempa wzrostu PKB i inflacji. Niepokoi moe spadek podobie-
stwa i rosnce rnice pod wzgldem kondycji finansw publicznych oraz salda
na rachunku obrotw biecych. To wanie te dwa obszary s szczeglnie new-
ralgicznymi aspektami gospodarki wizanymi z przyczynami i przebiegiem kry-
zysu. Brak konkurencyjnoci niektrych pastw, jeli idzie o dziaalno eks-
portow i silne przewagi innych skutkuj nierwnowagami, ktre uznaje si
zajeden z najistotniejszych problemw strefy euro. Take utrzymujce si r-
nice w zakresie finansw publicznych mog sugerowa niepowodzenia progra-
mw konsolidacji. Takie przypuszczenia potwierdza mog wzgldne zmiany
(w stosunku do pierwszego roku analizy) odchyle standardowych w ramach
kadej z kategorii, wskazujce na tempo redukowania dysproporcji.
Wykres 12
Wzgldne zmiany w zakresie konwergencji nominalnej 27 krajw UE, 20132017

rdo: obliczenia wasne.

 237

Jak zastrzeono wczeniej, bardzo krtki, bo zaledwie picioletni okres,

dlaktrego dostpne s prognozy, wraz z wysokim stopniem agregacji danych,
nie uprawnia do formuowania szczegowych wnioskw i wycigania daleko
idcych konkluzji. Mimo to mona zaryzykowa przypuszczenie o wzgldnej
niezmiennoci na pozycjach liderw/maruderw w poszczeglnych katego-
riach i moliwej w zwizku z tym petryfikacji podziau na permanentnie lep-
szych i gorszych, a wic i pewnej stygmatyzacji.
Proste analizy wykresw rozrzutu, obrazujce rednie poziomy podstawo-
wych kategorii makroekonomicznych, jak i przewidywane zmiany w ich zakre-
sie dla kadego z pastw, nie pozwalaj na wnioskowanie odnonie do wyrane-
go tworzenia si pewnych skupisk krajw, czy te wyaniania grup podobnych
gospodarek.
Anna Wrbel

Bilateralne porozumienia handlowe

jako odpowied na kryzys negocjacji
wielostronnych na forum WTO
Wanym ubocznym skutkiem przeduajcych si negocjacji na forum
WTO w ramach Rundy Doha jest proliferacja regionalnych i bilateralnych po-
rozumie handlowych jako alternatywy globalnego systemu handlowego. Tyl-
ko wsamym regionie Azji i Pacyfiku w latach 20022006 liczba bilateralnych
porozumie o wolnym handlu wzrosa ponad piciokrotnie, z 57 do 176 umw1.
Od zakoczenia rundy urugwajskiej miny dwie dekady, w trakcie ktrych
nieudao si wprowadzi w ycie nowych projektw liberalizacyjnych. Tak du-
giej przerwy w skutecznych negocjacjach handlowych nie odnotowano dotych-
czas w historii powojennego midzynarodowego systemu handlowego. Wie-
lepastw, niezadowolonych z przebiegu rundy katarskiej, dc do pogbienia
przyjtych na forum WTO multilateralnych zobowiza liberalizacyjnych, wy-
raa przekonanie, e w zwizku z ograniczeniem liczby pastw uczestniczcych
w procesie negocjacji wikszy postp w zakresie liberalizacji handlu mona osi-
gn w drodze regionalnych lub bilateralnych rokowa.
Celem artykuu jest analiza obserwowanej w ostatnich latach bilateralizacji
stosunkw handlowych oraz wskazanie konsekwencji tego procesu dla wielo-
stronnego systemu handlowego.
Przyczyny kryzysu wielostronnych negocjacji handlowych na forum WTO

Pierwsza runda wielostronnych negocjacji handlowych na forum wiato-

wej Organizacji Handlu zostaa zainicjowana przez ministrw pastw czon-
kowskich w trakcie konferencji ministerialnej, ktra odbya si w stolicy Kata-
ru Dosze (913 listopada 2001 r.)2. W deklaracji ministerialnej zapisano, e
1
J. Menon, Bilateral Trade Agreements and the World Trade System, ADBI Discussion Paper 2006,
no. 57, s. 25.
2
Program wielostronnych negocjacji obj pocztkowo nastpujce tematy: wdroenie obowizujcych
porozumie, rolnictwo, dostp do rynkw towarw nierolnych (Non-Agriculture Market Access NAMA),
 239

gwnym celem negocjacji jest wypracowanie zasad handlu midzynarodowe-

go, ktre wwikszym zakresie ni dotychczasowe porozumienia uwzgldnia-
yby interesy krajw rozwijajcych si, co pozwolioby na szersze wczenie tej
grupy pastw do wielostronnego systemu handlowego WTO3. Dotychczasowy
przebieg negocjacji i spory na linii: pastwa wysoko rozwinite i rozwijajce si
pokazuj jednak, e te szczytne deklaracje s niezwykle trudne do realizacji.
Gwnym przedmiotem sporu, utrudniajcym zakoczenie negocjacji w ra-
mach rundy Doha, jest liberalizacja handlu artykuami rolnymi. Paradoksal-
nie handel artykuami rolnymi, stanowicy zaledwie nieco ponad 7% caoci
wymiany midzynarodowej, od dziesicioleci jest jednym z centralnych pro-
blemw i wyzwa stojcych przed czonkami wielostronnego systemu handlu
GATT/WTO. Przyczyn takiej sytuacji jest skala protekcjonizmu stosowanego
w rolnictwie przez pastwa wysoko rozwinite. Na skutek interwencjonizmu
pastwowego w sektorze rolnym tych pastw powstay powane deformacje,
rzutujce negatywnie na stan wiatowego rynku i interesy taszych producen-
tw4. O istocie problemu wiadczy fakt, e odmienne stanowiska wobec pro-
blematyki rolnej prawie zryway wielostronne negocjacje handlowe prowadzo-
ne w ramach systemu GATT/WTO. Takim przykadem jest runda urugwajska,
w przypadku ktrej spory dotyczce liberalizacji handlu rolnego niemal spowo-
doway przerwanie obrad i opniy zakoczenie negocjacji. Z podobn sytu-
acj mamy do czynienia rwnie w ramach trwajcej rundy negocjacji5.
Negocjacje rolne podzieliy czonkw WTO, nie tylko wedug linii Pnoc-
Poudnie, na pastwa rozwijajce si, domagajce si zmiany polityki krajw
bogatych w zakresie produkcji rolnej i obrotu surowcami rolnymi, w tym zna-
czcego ograniczenia subsydiw dla rolnictwa, zmiany polityki celnej i ogra-
niczenia limitw importowych dla tej grupy towarw, oraz pastwa wysoko
rozwinite, dce do utrzymania szerokiej ochrony dla wasnej produkcji rol-
nej. Znaczce rnice stanowisk dostrzegalne s bowiem rwnie w ramach
usugi, ochrona wasnoci intelektualnej (oznaczenia geograficzne, TRIPS, reguy ochrony zdrowia),
tematy singapurskie (inwestycje, polityka konkurencji, zasada przejrzystoci przy zamwieniach rzdo-
wych, uatwienia w handlu), reguy WTO (odnoszce si do antydumpingu, subsydiw, regionalnych
porozumie handlowych, rozstrzygania sporw handlowych), ochrona rodowiska, handel za pored-
nictwem Internetu, problemy krajw maych, wsppraca techniczna, problemy krajw najmniej roz-
winitych, traktowanie na warunkach specjalnych i uprzywilejowanych krajw rozwijajcych si,
zwizek midzy handlem i zadueniem oraz sprawami finansowymi, a take zwizek midzy handlem
iprzepywem technologii.
3
M. Gracik-Zajczkowska, Unia Europejska i Stany Zjednoczone w wiatowej Organizacji Handlu,
Warszawa 2010, s. 243245; Ministerial Declaration, Doha, 14.11.2001, http://www.wto.org/english/
thewto_e/minist_e/min01_e/mindecl_e.htm [dostp 14.12.2013].
4
J. Kaczurba, Unia Europejska w WTO, Warszawa 2004.
5
A. Wrbel, Stanowisko Unii Europejskiej w negocjacjach rolnych WTO implikacje dla wsplnej
polityki rolnej, Zeszyty Naukowe Szkoy Gwnej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie: Problemy
Rolnictwa wiatowego 2012, t. 12, z. 2, s. 140141.
240

pastw wysoko rozwinitych. Z jednej strony wystpuj pastwa, ktre nale

do grupy Cairns6 (Australia, Kanada, Nowa Zelandia) i, podobnie jak pastwa
Grupy G207, postuluj eliminacj wszystkich form wsparcia eksportu rolnego.
Zdrugiej strony jest natomiast Unia Europejska i Stany Zjednoczone, prowa-
dzce rozbudowane programy ochrony i wsparcia sektora rolnego. Naley jed-
noczenie podkreli, e rwnie pastwa dce do utrzymania pewnej ochro-
ny whandlu rolnym maj inn wizj ustpstw, jakie powinny by dokonane
narzecz pastw rozwijajcych si.
Brak porozumienia midzy USA, UE i G-20 jest nie tylko przyczyn prze-
duajcych si negocjacji w tym sektorze, ale rwnie caej rundy. Zgodnie bo-
wiem z przyjt formu single undertaking nic nie jest postanowione, dopki
wszystko nie zostanie uzgodnione. Bez zakoczenia negocjacji we wszystkich
obszarach negocjacyjnych runda Doha nie moe zosta zakoczona. W ten
sposb, stanowicy w zasadzie margines wymiany gospodarczej, handel rol-
ny moe skutecznie blokowa wielostronne negocjacje prowadzone na forum
WTO. Nie oznacza to jednak, e w pozostaych obszarach negocjacyjnych nie
zarysoway si ostre spory na linii Pnoc-Poudnie wrcz przeciwnie.
Rnice stanowisk midzy pastwami rozwijajcymi si i wysoko rozwini-
tymi dostrzegalne s rwnie w innym obszarach negocjacyjnych, w szczegl-
noci w rokowaniach dotyczcych handlu usugami i handlowych aspektw
praw wasnoci intelektualnej. W przypadku usug szeroko dyskutowanym za-
gadnieniem jest zwaszcza czwarty sposb wiadczenia usug obecno poza
granicami kraju osb fizycznych8. Kraje najmniej rozwinite i rozwijajce si s
zainteresowane dostpem do rynku usug w pozostaych pastwach WTO w ra-
mach tego sposobu przepywu usug. Postuluj one, aby kraje rozwinite podj-
6
Grupa Cairns koalicja 18 pastw, reprezentujcych jedn trzeci wiatowego eksportu rolnego
(Argentyna, Australia, Boliwia, Brazylia, Chile, Gwatemala, Indonezja, Kanada, Kolumbia, Kostaryka,
Malezja, Nowa Zelandia, Paragwaj, Filipiny, RPA, Fidi, Tajlandia i Urugwaj). Opowiada si za eli-
minacj wszystkich form wsparcia eksportu rolnego. Nazwa grupy pochodzi od miejscowoci Cairns
wAustralii, gdzie w 1986 r. odbyo si pierwsze spotkanie przedstawicieli tych krajw. Grupa przyczynia
si dowczenia problematyki rolnictwa do rokowa wielostronnych na forum GATT. Cz czonkw
grupy naley jednoczenie do grupy G20 (Brazylia, Indie).
7
Grupa G20 to grupa pastw rozwijajcych si, czonkw WTO, okrelanych mianem
zaawansowanych. Obecnie tworz j 23 pastwa: Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Chiny, Kuba,
Egipt, Ekwador, Gwatemala, Indie, Indonezja, Meksyk, Nigeria, Pakistan, Paragwaj, Peru, Filipiny,
RPA, Tanzania, Tajlandia, Urugwaj, Wenezuela, Zimbabwe. Zawizaa si przed szczytem w Cancn,
dy do ograniczenia wszelkich form wsparcia rolnego, w tym przede wszystkim wsparcia zakcajcego
handel midzynarodowy (kategorie Amber Box, Blue Box) oraz wsparcia poszczeglnych produktw.
8
W Ukadzie oglnym w sprawie handlu usugami wyrniono cztery tryby wiadczenia usug
wskali midzynarodowej. Zgodnie z art. I ust. 2 handel usugami ma miejsce, gdy usuga jest wiadczona
z terytorium jednego Czonka [WTO] na terytorium ktregokolwiek innego Czonka; na terytorium
jednego Czonka dla usugobiorcy ktregokolwiek innego Czonka; przez usugodawc jednego Czonka
poprzez obecno handlow na terytorium ktregokolwiek innego Czonka; przez usugodawc jednego
Czonka poprzez obecno osb fizycznych czonka na terytorium ktregokolwiek innego Czonka.
Ukad oglny w sprawie handlu usugami, Zacznik do DzU nr 34 z 1998 r. poz. 195.
 241

y pene zobowizania w tym zakresie i tym samym umoliwiy usugodawcom

z krajw rozwijajcych si wiadczenie usug przez tymczasow obecno osb
fizycznych na terytorium kraju przyjmujcego9. Kraje LDC i pozostae pastwa
rozwijajce si, z uwagi na ograniczone moliwoci inwestycyjne, nie mog bo-
wiem na du skal rozwija handlu usugami poprzez obecno handlow10.
Z kolei pastwa wysoko rozwinite, podobnie jak miao to miejsce w roko-
waniach urugwajskich, nie s skonne do przyjmowania daleko idcych zobo-
wiza w tym trybie wiadczenia usug z obawy przed wzrostem nasilenia ru-
chw migracyjnych. Powodem niechci do zobowiza dotyczcych czwartego
trybu wiadczenia usug jest rwnie denie do ochrony krajowych miejsc pra-
cy i wzgldy polityki socjalnej. Rozwizanie dwch sprzecznych problemw
liberalizacji handlu usugami i chci ochrony krajowych miejsc pracy jest
jednym z najtrudniejszych zada, przed jakim stoj negocjatorzy rokowa usu-
gowych. Oprcz zwikszenia stopnia otwarcia rynkw, m.in. poprzez wiksz
liberalizacj w przepywie osb fizycznych wiadczcych usugi, obecna run-
da negocjacji usugowych koncentruje si rwnie na zmianie lub uzupenie-
niu generalnych zasad GATS, w tym ustanowieniu specjalnego mechanizmu
ochronnego na wzr GATT 1994, wprowadzeniu do ukadu definicji subsy-
dium, uregulowaniu kwestii zamwie publicznych, przepisw wewntrznych,
w tym wymogw kwalifikacyjnych i procedur, standardw technicznych i wy-
mogw licencyjnych.
Kolejnym obszarem generujcym konflikty na linii Pnoc-Poudnie jest
ochrona wasnoci intelektualnej. O wadze tego zagadnienia wiadczy wzrost
zainteresowania problematyk ochrony wasnoci intelektualnej ze strony
pastw rozwijajcych si. W okresie bezporednio poprzedzajcym Konferen-
cj Ministerialn w Dosze kraje rozwijajce si przedstawiy wicej propozycji
reform TRIPS ni dotychczas najbardziej aktywne w tych daniach pastwa
wysoko rozwinite11. W tym miejscu naley zauway, e dziaania pastw roz-
9
A. Mattoo, Services in a Development Round: Three Goals and Three Proposal, Journal of World
Trade 2005, vol. 39, no. 6, s. 12281229.
10
Por. WTO, Guide to the GATS: An Overview of Issues for Further Liberalization of Trade in Services,
HagueLondonBoston 2001, s. 591.
11
W tym czasie pastwa wysoko rozwinite przedstawiy tylko jedn propozycj, dotyczc ustalenia
ostatecznego terminu zakoczenia negocjacji na temat oznaczenia geograficznego win i alkoholi
wysokoprocentowych. Od czasu rundy urugwajskiej problem ochrony oznacze geograficznych stanowi
istotny element sporu midzy Uni Europejsk i Szwajcari z jednej strony a Stanami Zjednoczonymi,
Australi i Kanad z drugiej. Pastwa Starego Kontynentu przywizuj bowiem du wag do problemu
tzw. lokalizacji produkcji, czyli uwzgldniania zwizku, jaki czy miejsce pochodzenia produktu z jego
nazw i posiadanymi waciwociami. W tym ujciu tosamo produktu jego wyjtkowo i odrbno
jest okrelana przez miejsce wytworzenia. Staje si ona zatem pochodn waciwoci ziemi i klimatu
na danym obszarze geograficznym oraz jest determinowana przez takie czynniki, jak tradycja, kultura
i obyczaje kulturalne zamieszkujcej go ludnoci. Podejcie to sprzeciwia si tendencjom ujednolicania
i standaryzacji produkcji, zwizanym z procesami globalizacji gospodarki wiatowej. W przypadku
242

wijajcych si w tym zakresie byy wspierane przez organizacje pozarzdowe,

ktre od wielu ju lat prowadz kampanie na rzecz zwikszenia dostpu do
lekw (m.in. Health Action International [HAI12], Mdecins Sans Frontirs
[MSF13], Oxfam14). Organizacje pozarzdowe suyy rwnie pomoc tech-
niczn i prawn misjom pastw rozwijajcych si przy WTO w Genewie, m.in.
w przygotowaniu stanowisk dotyczcych ochrony wasnoci intelektualnej, kt-
re byy nastpnie prezentowane na forum organizacji (m.in. South Centre15,
Third World Network [TWN16])17.

Rozwj dwustronnych umw handlowych

Analizujc przyczyny obserwowanej w ostatnich latach proliferacji dwu-

stronnych stosunkw handlowych (Wykres 1) w oparciu o rnego typu poro-
zumienia preferencyjne, warto omwi przyczyny tego procesu. Naley jednak
podkreli, e trudno wskaza jedn, gwn przyczyn rosncej liczby dwu-
stronnych porozumie handlowych. W kontekcie opisanego powyej kryzy-
su negocjacji handlowych na forum wiatowej Organizacji Handlu zwraca si
uwag na wiksz efektywno negocjacji dwustronnych z uwagi na ograniczo-
n liczb stron rokowa. Dodatkowym argumentem jest fakt, e dwustronne
lub regionalne rozmowy zazwyczaj wzbudzaj znacznie mniejsze zainteresowa-
nie oraz sprzeciw ze strony przeciwnikw wolnego handlu i poszczeglnych
grup interesw, co znaczco skraca okres prowadzenia negocjacji i przekada
si na liczb porozumie tego typu. Ponadto w celu uzasadnienia tego zjawi-
ska, podobnie jak w przypadku negocjacji WTO czy dotyczcych tworzenia re-
gionalnych struktur integracyjnych, mona przywoa tradycyjne argumenty
narzecz wolnego handlu.

pastw tzw. Nowego wiata produkcja towarw tradycyjnych, zdeterminowanych miejscem pochodzenia
surowcw bd specyficzn technologi wytwarzania, charakterystyczn dla ludnoci zamieszkujcej dane
miejsce, jest w tych krajach zjawiskiem raczej marginalnym. W zwizku z tym postrzegaj one regulacje
TRIPS, gwarantujce wacicielom oznacze prawo wycznoci, jako sposb na utrzymanie legalnej
formy monopolu, a zarazem istotn przeszkod w realizacji zasady wolnego handlu i wolnej konkurencji.
Przyjty w porozumieniu TRIPS sposb ochrony oznacze geograficznych, zawierajcy liczne formy jej
agodzenia, nie zadowoli adnej ze stron i nadal stanowi przedmiot kontrowersji midzy jej zwolennikami
i przeciwnikami (A. Szymecka, Ochrona oznacze geograficznych jako przedmiot sporu midzy Starym
Kontynentem a Nowym wiatem, Wsplnoty Europejskie 2005, nr 5 (162), s. 2627).
12
http://www.haiweb.org.
13
http://www.msf.org.
14
http://www.oxfam.org.
15
http://www.southcentre.org.
16
http://www.twnside.org.sg.
17
R. Mayne, op. cit., 246247.
 243

Wykres 1
Preferencyjne porozumienia handlowe w latach 19502010 wedug typu

rdo: WTO, World Trade Report 2011, The WTO and Preferential Trade Agreements:
From Co-Existence to Coherence, Geneva 2011, s. 60.

W literaturze przedmiotu wskazuje si rwnie liczne specyficzne dla po-

szczeglnych pastw przyczyny zawierania dwustronnych i regionalnych po-
rozumie handlowych18. Przykadowo, John Menon, ekonomista Azjatyckiego
Banku Rozwoju, wyrni trzy grupy przyczyn rozwoju bilateralnych porozu-
mie we wspczesnej gospodarce wiatowej:
wzgldy ekonomiczne: pogbienie wsppracy w sektorach wanych
dlastron, a nieobjtych lub ujtych w sposb niezadowalajcy przez wiatowy
system handlowy; utrzymanie lub zdobycie rynku zbytu; zintensyfikowanie ob-
rotw handlowych stron;
18
Zob. R. Baldwin, A Domino Theory of Regionalism, NBER Working Paper 1993, no. 4465;
S.Baier, J. Bergstrand, On the Economic Determinants of Free Trade Agreements, Journal of International
Economics 2004, vol. 64, no. 1, s. 2963; J. Ravenhill, Regionalism, Global Political Economy, red.
J.Ravenhill, Oxford 2008; E. Mansfield, H. Milner, P. Rosendorff, Why Democracies Cooperate More:
Electoral Control and International Trade Agreements, International Organization 2002, vol. 56, no. 3,
s. 477513; E. Mansfield, H. Milner, J. Pevehouse, Democracy, Veto Players, and the Depth of Regional
Integration, The World Economy 2008, vol. 31, no. 1, s. 6796; L. Baccini, Democratization and Trade
Policy: An Empirical Analysis of Developing Countries, European Journal of International Relations,
11.03.2011, http://ejt.sagepub.com/content/early/2011/03/06/1354066110391307.full.pdf [dostp 10.04.2012];
W. Mattli, The Logic of Regional Integration: Europe and Beyond, Cambridge 1999; K. Chase, Trading Blocs:
States, Firms, and Regions in the World Economy, Ann Arbor 2005; A. Dr, EU Trade Policy as Protection
for Exporters: The Agreements with Mexico and Chile, Journal of Common Market Studies 2007, vol. 45,
no. 4, s. 833855; M. Elsig, The EUs Choice of Regulatory Venues for Trade Negotiations: A Tale of Agency
Power?, Journal of Common Market Studies 2007, vol. 45, no. 4, s. 927948; M.Elsig, C. Dupont,
European Union Meets South Korea: Bureaucratic Interests, Exporter Discrimination and the Negotiations
of Trade Agreements, Paper presented at the EUSA Biennial Conference, Boston 2011; E. Mansfield,
E. Reinhardt, Multilateral Determinants of Regionalism: The Effects of GATT/WTO on the Formation
ofPreferential Trading Arrangements, International Organization 2003, vol. 57, no. 4, s. 829862.
244

wzgldy strategiczne: rozwj wsppracy w dziedzinach dotychczas nie-

uregulowanych szczegowo na forum WTO, tworzenie tym samym swoistego
wzoru dla przyszych regulacji multilateralnych (np. podjcie przez USA kwestii
standardw pracy i ochrony rodowiska naturalnego w ramach strefy wolnego
handlu z Jordani); zacienienie dotychczasowej wsppracy politycznej; wyr-
nienie partnerw popierajcych midzynarodowe inicjatywy danego pastwa;
umowy dwustronne jako rodek realizacji okrelonego celu: wykorzysta-
nie stosunkw gospodarczych z jednym pastwem do zacienienia wsppracy
z ugrupowaniem integracyjnym, ktrego dany kraj jest czonkiem (np. poro-
zumienie Indie-Tajlandia i ch pogbienia przez Indie stosunkw z pozosta-
ymi czonkami Strefy Wolnego Handlu ASEAN [AFAS ASEAN Free Trade
Area]); umowy z czoowymi gospodarkami jako element procesu akcesji
do WTO (umowa USA-Rosja); denie do integracji politycznej (umowy
ChRL z Hongkongiem i Makau)19.
Analizujc przyczyny rozwoju bilateralnych porozumie handlowych naley
rwnie zwrci uwag na tzw. efekt domina. Pastwa, nie chcc pozosta poza
przemianami zachodzcymi w gospodarce wiatowej, naladuj zachowania in-
nych i staraj si wczy w zachodzce procesy, o czym wiadczy stale rosnca
liczba dwustronnych porozumie handlowych20.
Z uwagi na znaczc liczb dwustronnych porozumie handlowych ich ana-
liza powinna uwzgldni co najmniej kilka kryteriw. W literaturze przedmio-
tu dla scharakteryzowania tych umw zwraca si uwag na poziom rozwoju go-
spodarczego stron, zasig geograficzny, stopie integracji rynkw oraz zakres
przedmiotowy porozumienia21.
Bilateralne porozumienia handlowe s zawierane przez pastwa o podob-
nym poziomie rozwoju gospodarczego (powizania typu Pnoc-Pnoc lub
Poudnie-Poudnie), a take midzy gospodarkami rnicymi si pod tym
wzgldem (powizania typu Pnoc-Poudnie). Analizujc struktur podmio-
tow tego typu porozumie, naley zwrci uwag, e obok rosncej liczby
umw negocjowanych przez pastwa wysoko rozwinite, systematycznie ronie
w ostatnich latach liczba umw zawieranych przez pastwa rozwijajce si. Sta-
nowi to dowd nie tylko rosncego udziau pastw rozwijajcych si w wiato-
wych obrotach handlowych, ale rwnie wiadczy o zmianie w polityce handlo-
19
J. Menon, op. cit., s. 712; A. Wrbel, Regulacje przepywu usug w bilateralnych porozumieniach
handlowych w Azji Wschodniej i Poudniowo-Wschodniej, Stosunki Midzynarodowe/International
Relations 2009, nr 12, t. 39, s. 231233.
20
Por. F. M. Abbott, A New Dominant Trade Species Emerges: Is Bilateralism a Threat?, Journal
ofInternational Economic Law 2007, vol. 10, no. 3, s. 571.
21
Por. WTO, World Trade Report 2011, The WTO and Preferential Trade Agreements: From Co-Existence
to Coherence, Geneva 2011, s. 54.
 245

wej tej grupy pastw. Dostrzec mona bowiem wyranie rysujc si tendencj
do uzupeniania preferencji uzyskiwanych w wyniku jednostronnych dziaa
pastw wysoko rozwinitych w ramach Generalnego Systemu Preferencji Cel-
nych (Generalized System of Preferences, GSP), aktywn polityk zapewniajc
szerszy dostp do rynkw zbytu poprzez zawieranie umw z innymi gospodar-
kami rozwijajcymi si i stopniow liberalizacj powiza handlowych w ra-
mach tych struktur. Dodatkowo porozumienia typu Poudnie-Poudnie mog
by traktowane jako narzdzie suce przypieszeniu procesu uprzemysowie-
nia w pastwach rozwijajcych si, rodek zwikszajcy moliwoci eksporto-
we oraz platforma do wypracowywania wsplnego stanowiska prezentowanego
naforum WTO22.
Dwustronne preferencyjne umowy handlowe s zawierane zarwno przez
pastwa pooone w tym samym regionie, jak i gospodarki znacznie od siebie
oddalone. Analiza umw zawartych w ostatnich latach wskazuje na domina-
cj bilateralnych powiza midzyregionalnych. Dla przykadu Stany Zjedno-
czone podpisay porozumienia o wolnym handlu z: Izraelem (1985), Jorda-
ni (2000), Singapurem (2003), Chile (2003), Marokiem (2004), Bahrajnem
(2004), Omanem (2006), Peru (2006), Kolumbi (2006), Panam (2007) oraz
Republik Korei (2007). Z kolei Unia Europejska 6 padziernika 2010 r. pod-
pisaa umow o wolnym handlu z Republik Korei23. Nastpnie 26 czerwca
2012 r. w Brukseli uroczycie podpisano Umow o handlu midzy Uni Eu-
ropejsk i jej pastwami czonkowskimi z jednej strony, a Kolumbi i Peru
zdrugiej strony24. Trzy dni pniej w Tegucigalpie w Hondurasie odbya si
ceremonia podpisania Umowy ustanawiajcej stowarzyszenie midzy Uni Eu-
ropejsk i jej pastwami czonkowskimi z jednej strony, a Ameryk rodkow
z drugiej strony25.

22
Ibidem, s. 56.
23
Parlament Europejski 17 lutego 2011 r. wyrazi zgod na zawarcie umowy. Obowizuje tymczasowo
od 1 lipca 2011. Szerzej A. Wrbel, The EU-Korea Free Trade Agreement, Stosunki Midzynarodowe
/International Relations 2012, nr 1, s. 241258.
24
Rada UE 31 maja 2012 r. podja decyzj umoliwiajc podpisanie umowy w imieniu Unii
itymczasowe jej stosowanie. Umowa jest otwarta dla innych czonkw Wsplnoty Andyjskiej.
25
Zgodnie z decyzj Rady UE z 31 maja 2012 r. Unia Europejska bdzie tymczasowo stosowa
umow czciowo (cz IV dotyczc handlu) do czasu jej wejcia w ycie, ktre nastpi po zako-
czeniu przez strony wewntrznych procedur niezbdnych do zwizania si umow, http://www.mg.
gov.pl/Wspolpraca+miedzynarodowa/Handel+zagraniczny/Umowy+handlowe/
Umowa+stowarzyszeniowa+UE+Ameryka+Srodkowa [dostp 2.02.2013].
246

Tabela 1
Liczba bilateralnych porozumie handlowych w 2010 r. wedug typu

Porozumienia wewntrzregionalne 81
Porozumienia midzyregionane 89
Porozumienia Pnoc-Pnoc 6
Porozumienia Pnoc-Poudnie 29
Porozumienia Poudnie-Poudnie 135

rdo: WTO, World Trade Report 2011, The WTO and Preferential Trade Agreements:
From Co-Existence to Coherence, Geneva 2011, s. 61.

Tabela 2
Zakres przedmiotowy preferencyjnych porozumie handlowych w 2010 r.

Towary
Towary Usugi
i usugi
Umowy bilateralne 104 64 0
Umowy plurilateralne 38 11 2
Umowy, w ktrych przynajmniej jedn stron jest
52 15 0
preferencyjne porozumienie handlowe (PTA)

rdo: ibidem, s. 63.

Analizujc zakres przedmiotowy dwustronnych umw handlowych, naley

podkreli, e zwaszcza od lat 90. XX w. wiele z nich stawia przed sob ambit-
ne cele w zakresie liberalizacji handlu nie tylko towarami, lecz rwnie obrotw
usugowych. Wie si to z postpujcym procesem serwicyzacji gospodarek
narodowych; wczeniem kwestii usug do rokowa rundy urugwajskiej GATT
i stworzeniem w jej wyniku ram prawno-traktatowych, sprzyjajcych znosze-
niu barier protekcjonistycznych w handlu usugami w postaci Ukadu oglnego
wsprawie handlu usugami (General Agreement on Trade in Services, GATS), oraz
deniem pastw do pogbienia przyjtych na forum WTO multilateralnych
zobowiza usugowych, co wydaje si atwiejsze do realizacji wramach prefe-
rencyjnych porozumie handlowych w zwizku z ograniczeniem liczby pastw
uczestniczcych w procesie negocjacji. Wspczenie ponad 30% umw bilate-
ralnych zawiera zobowizania dotyczce liberalizacji handlu usugami26. Zakres
przedmiotowy dwustronnych umw handlowych, oprcz dyscyplin sucych
Por. R. Adlung, M. Molinuevo, Bilateralism in Services Trade: Is There Fire Behind the (Bit-)Smoke?,
26

Journal of International Economic Law 2008, vol. 11, no. 2, s. 366.

 247

redukcji stawek celnych i liberalizujcych obroty usugowe, coraz czciej obej-

muje rwnie inwestycje, ochron wasnoci intelektualnej, bariery techniczne
oraz rozstrzyganie sporw. Niektre z porozumie zawieraj ponadto postano-
wienia dotyczce standardw pracy i ochrony rodowiska naturalnego.

Bilateryzacja wspczesnych stosunkw handlowych: przykad Republiki Korei

Dla przyblienia procesu proliferacji bilateralnych umw handlowych war-

to posuy si konkretnym przykadem. W tym celu wybrano pastwo, ktre
do niedawna opierao swoj polityk handlow na wielostronnych zobowiza-
niach w ramach systemu WTO, a obecnie zdecydowao si rwnie na uzu-
penienie zobowiza multilateralnych umowami dwustronnymi. Republika
Korei nie ma dugiej tradycji w zakresie dwustronnych umw o wolnym han-
dlu. Pastwo poudniowokoreaskie stosunkowo pno podjo wysiki zmie-
rzajce do zacienienia dwustronnych stosunkw gospodarczych z gwnymi
partnerami handlowymi. Do znamiennej poraki konferencji WTO w Seattle
Korea, podobnie jak Japonia, ograniczaa si do uczestnictwa w wielostronnych
negocjacjach wramach midzynarodowego systemu handlowego GATT/WTO.
Obapastwa, niezadowolone ze sposobu funkcjonowania tego systemu, wo-
bec trudnoci z rozpoczciem nowej rundy negocjacji podjy wysiki na rzecz
liberalizacji handlu w ramach porozumie zawieranych z wanymi partnera-
mi gospodarczymi27. Obecnie Republika Korei posiada stref wolnego han-
dlu z Chile, Singapurem, pastwami EFTA (European Free Trade Association),
Uni Europejsk, USA, Peru, Stowarzyszeniem Narodw Azji Poudniowo-
Wschodniej (Association of South East Asian Nations, ASEAN), Indiami oraz
prowadzi negocjacje z Meksykiem, Kanad, Japoni, Australi i pastwami
Rady Wsppracy Zatoki Perskiej (Gulf Cooperation Council, GCC).
Tabela 3
Porozumienia o wolnym handlu, w ktrych uczestniczy Republika Korei

Strefy wolnego handlu

Porozumienie Przebieg negocjacji/Data wejcia w ycie

Negocjacje dotyczce utworzenia strefy wolnego handlu midzy Repu-

blik Korei i Chile rozpoczto we wrzeniu 1999 r. w trakcie szczytu
Republika Korei-Chile
pastw APEC. Po szeciu rundach negocjacji, 15 lutego 2003 r. w Seu-
lu podpisano tekst porozumienia. Weszo w ycie 1 kwietnia 2004 r.

27
J. J. Scott, S. C. Bradford, T. Moll, Negotiating the Korea-United States Free Trade Agreement,
Policy Briefs in International Economics 2006, no. PB06-4, s. 1.
248

Negocjacje w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu midzy Repu-

blik Korei i Singapurem rozpoczy si w styczniu 2004 r. Po piciu
Republika Korei-Singapur rundach negocjacji 4 sierpnia 2005 r. w Seulu podpisano tekst porozu-
mienia. Weszo w ycie 2 marca 2006 r. W styczniu 2009 r. dokonano
pierwszego przegldu dotychczasowej realizacji postanowie umowy.
Negocjacje rozpoczto w styczniu 2005 r. Po czterech rundach ne-
gocjacji 15 grudnia 2005 r. w Hongkongu podpisano porozumienie
Republika Korei-EFTA
ustanawiajce stref wolnego handlu midzy Republik Korei i pa-
stwami EFTA. Umowa wesza w ycie 1 wrzenia 2006 r.
W maju 2006 r. osignito porozumienie w kwestii liberalizacji han-
dlu towarami. 24 sierpnia 2006 r. podpisano porozumienia w spra-
wie handlu towarami midzy Republik Korei i pastwami ASEAN.
Porozumienie weszo w ycie 1 czerwca 2007. Negocjacje w sprawie
Republika Korei-ASEAN handlu usugami zakoczono podpisaniem porozumienia w tej spra-
wie w Singapurze 21 listopada 2007 r. Weszo ono w ycie 1 maja
2009 r. W czerwcu 2009 r. Republika Korei i ASEAN zawary poro-
zumienie inwestycyjne dotyczce uatwie w zakresie przepywu kapi-
tau. Porozumienie weszo w ycie 1 wrzenia 2009 r.
Negocjacje rozpoczto w marcu 2006 r. Po dwunastu rundach nego-
cjacji 7 sierpnia 2009 r. w Seulu podpisano Porozumienie o wsp-
Republika Korei-Indie pracy gospodarczej midzy Republik Korei i Indami (Comprehen-
sive Economic Partnership Agrement, CEPA). Umowa wesza w ycie
1stycznia 2010 r.
Negocjacje rozpoczto w czerwcu 2006 r. Po omiu rundach nego-
Republika Korei-Stany
cjacji 30 czerwca 2007 r. w Waszyngtonie podpisano tekst ukadu.
Zjednoczone
Porozumienie weszo w ycie 15 marca 2012 r.

Negocjacje Umowy o wolnym handlu midzy UE i jej pastwami

czonkowskimi z jednej strony a Republik Korei z drugiej strony*
rozpoczy si w maju 2007 r. Umowa zostaa parafowana w padzier-
niku 2009 r. Nastpnie 16 wrzenia 2010 r. Rada Unii Europejskiej
Republika Korei-UE wyrazia zgod na podpisanie porozumienia. Uroczyste podpisanie
umowy przez Prezydencj belgijsk, Uni Europejsk oraz Republik
Korei nastpio w Brukseli 6 padziernika 2010 r., podczas szczytu
UE-Korea. Jednoczenie postanowiono, e od 1 lipca 2011 r. umowa
bdzie tymczasowo stosowana.

Po czterech rundach negocjacji handlowych (Seul, 1620 marca 2009 r.;

Lima, 1114 maja 2009 r.; Seul, 29 czerwca 3 lipca 2009 r.; Lima,
Republika Korei-Peru wrzesie 2009 r.) 30 sierpnia 2009 r. w Limie strony ogosiy zako-
czenie negocjacji dotyczcych utworzenia strefy wolnego handlu midzy
Republik Korei i Peru. Umowa wesza w ycie 1 sierpnia 2011 r.
Negocjowane porozumienia Stan prac
We wrzeniu 2005 r. rozpoczto negocjacje dotyczce wzmocnie-
nia wsppracy gospodarczej midzy Republik Korei i Meksykiem.
Po trzech rundach rozmw prowadzonych w 2006 r. zmieniono
Republika Korei-Meksyk charakter rokowa. Od sierpnia 2007 r. prowadzone s negocjacje
wsprawie utworzenia strefy wolnego handlu midzy Republik Korei
i Meksykiem. W zmienionej formule przeprowadzono dwie rundy
rokowa, w grudniu 2007 r. i czerwcu 2008 r.
 249

Negocjowane porozumienia Stan prac

Rokowania rozpoczto 28 lipca 2005 r. Do marca 2008 r. odbyo si
Republika Korei-Kanada
trzynacie rund negocjacji handlowych.
Negocjacje rozpoczto w grudniu 2003 r. Po szeciu rundach roko-
wa proces negocjacji zosta wstrzymany. Od czerwca 2008 r. prowa-
dzone s konsultacje w ramach grupy roboczej, ktre maj doprowa-
Republika Korei-Japonia
dzi dozblienia stanowisk pozwalajcego na powrt do formalnych
negocjacji w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu midzy Repu-
blik Korei i Japoni.
W latach 20082009 odbyy si trzy rundy negocjacji w sprawie
utworzenia strefy wolnego handlu midzy Republik Korei i pa-
Republika Korei-GCC
stwami Rady Wsppracy Zatoki Perskiej (Seul, 910 lipca 2008 r.;
Riyadh, 910 marca 2009 r.; Seul, 810 lipca 2009 r.).
W grudniu 2006 r. ogoszono plan opracowania wsplnej analizy
skutkw porozumienia ustanawiajcego stref wolnego handlu mi-
Republika Korei-Australia dzy Kore i Australi. Od maja 2009 r. do maja 2010 r. odbyo si
pi rund negocjacji handlowych w sprawie utworzenia strefy wolne-
go handlu midzy tymi pastwami, na przemian w Seulu i Canberrze.
W grudniu 2006 r. ogoszono plan opracowania wsplnej analizy
skutkw porozumienia. Od czerwca 2009 r. do maja 2010 r. odbyy
Republika Korei-Nowa
si cztery rundy negocjacji handlowych w sprawie utworzenia strefy
Zelandia
wolnego handlu midzy Republik Korei i Now Zelandi, na prze-
mian w Seulu i Wellington.
W marcu 2009 r. ogoszono plan opracowania wsplnej analizy skut-
kw porozumienia. Od grudnia 2009 r. do padziernika 2010 r. od-
Republika Korei-Kolumbia byy si cztery rundy negocjacji handlowych w sprawie utworzenia
strefy wolnego handlu midzy Republik Korei i Kolumbi, na prze-
mian w Seulu i Bogocie.
We wrzeniu 2004 r. Republika Korei i Chiny podjy decyzj o rozpo-
czciu wsplnych prac studyjnych dotyczcych moliwoci utworze-
nia strefy wolnego handlu midzy tymi pastwami. Od marca 2007 r.
do czerwca 2008 r. odbyo si pi spotka powiconych opracowa-
Republika Korei-Chiny niu wsplnej analizy skutkw ewentualnego porozumienia. Od wrze-
nia 2010 r. przedmiotem rozmw s obszary stanowice przedmiot
sporw w stosunkach gospodarczych Chin i Korei. Wdniu 2 maja
2012 r. rozpoczto negocjacje dotyczce utworzenia strefy wolnego
handlu midzy Republik Korei i Chinami.
W styczniu 2008 r. ogoszono plan opracowania wsplnej analizy
skutkw porozumienia. Dokument opublikowano w maju 2009 r.
Republika Korei-Turcja Od kwietnia 2010 r. do marca 2012 r. odbyy si cztery rundy nego-
cjacji handlowych w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu mi-
dzy Republik Korei i Turcj.
W padzierniku 2010 r. Republika Korei, Chiny i Japonia podjy
decyzj o rozpoczciu wsplnych prac studyjnych dotyczcych mo-
liwoci utworzenia strefy wolnego handlu midzy tymi pastwami.
Republika Korei-Chiny-
Od maja do sierpnia 2011 r. odbyo si sze spotka Joint Study
Japonia
Group, majcych na celu wypracowanie wsplnego studium ukazuj-
cego korzyci z utworzenia strefy wolnego handlu midzy Kore, Chi-
nami i Japoni. Opracowanie opublikowano 16 grudnia 2011 r.
250

Od czerwca 2010 r. do padziernika 2011 r. w ramach Joint Study

Group pracowano nad przygotowaniem raportu dotyczcego efektw
Republika Korei-Wietnam
procesu integracji midzy Republik Korei i Wietnamem. Raport zosta
przyjty w trakcie spotkania na szczycie w Seulu 8 listopada 2011 r.
W maju 2011 r. oba pastwa podjy decyzj o rozpoczciu wspl-
nych prac studyjnych dotyczcych podpisania Porozumienie o wsp-
Republika Korei-Indonezja pracy gospodarczej (Comprehensive Economic Partnership Agrement,
CEPA). W tym samym roku odbyy si trzy spotkania grupy roboczej
opracowujcej zapisy porozumienia.
Planowane porozumienia Stan prac
W listopadzie 2004 r. Republika Korei i pastwa MERCOSUR podj-
y decyzj o przygotowaniu wsplnego studium ukazujcego korzyci
z utworzenia strefy wolnego handlu. Dokument zosta opublikowany
Republika Korei- w padzierniku 2007 r. W listopadzie 2008 r. Korea wezwaa pastwa
MERCOSUR MERCOSUR do podjcia dalszych dziaa na rzecz integracji gospo-
darczej zgodnie z zaleceniami tego dokumentu. W czerwcu 2009 r.
podjto decyzj o powoaniu wsplnej grupy roboczej zajmujcej si pro-
mocj handlu i inwestycji midzy Kore i pastwami MERCOSUR.
W listopadzie 2005 r. Republika Korei i Rosja podjy decyzj o przy-
gotowaniu wsplnego studium dotyczcego zawarcia midzy tymi
pastwami Porozumienia o partnerstwie gospodarczym (Bilateral
Republika Korei-Rosja
Economic Partnership Agrement, BEPA). Dotychczas odbyy si dwa
spotkania suce opracowaniu tego dokumentu (Seul, 31 padzierni-
ka 1 listopada 2007 r.; Moskwa, lipiec 2008 r.).
W maju 2009 r. podjto decyzj o rozpoczciu wsplnych prac stu-
dyjnych dotyczcych moliwoci zawarcia porozumienia o wolnym
Republika Korei-Izrael handlu midzy Republik Korei i Izraelem. W sierpniu 2010 r. opu-
blikowano raport dotyczcy potencjalnych skutkw dla stron wynika-
jcych z zawarcia takiej umowy.
W grudniu 2008 r. podjto decyzj o rozpoczciu wsplnych prac stu-
Republika Korei-SACU** dyjnych dotyczcych moliwoci zawarcia porozumienia o wolnym
handlu midzy Republik Korei i pastwami SACU.
W padzierniku 2010 r. rozpoczto wsplne prace studyjne dotycz-
ce utworzenia strefy wolnego handlu midzy Republik Korei i pa-
Republika Korei-Ameryka
stwami Ameryki rodkowej. W maju 2011 r. opublikowano raport
rodkowa
dotyczcy potencjalnych skutkw dla stron wynikajcych z zawarcia
takiej umowy.
W maju 2011 r. podjto decyzj o rozpoczciu wsplnych prac stu-
Republika Korei-Malezja dyjnych dotyczcych moliwoci zawarcia porozumienia o wolnym
handlu midzy Republik Korei i Malezj.
* Umowa o wolnym handlu midzy Uni Europejsk i jej pastwami czonkowskimi, z jed-
nej strony, a Republik Korei, z drugiej strony, Bruksela, 6.10.2010, Preambua, http://clo.
mg.gov.pl [dostp 1.03.2013].
** Unia Celna Afryki Poudniowej (Southern African Customs Union, SACU) powstaa
1marca 1970 r. po wejciu w ycie porozumienia podpisanego 11 grudnia 1969 r. midzy RPA,
Botswan, Lesoto, Namibi i Suazi. Porozumienie zastpio umow o unii celnej z 1910 r.
rdo: opracowanie wasne na podstawie: W. H. Cooper, M. E. Manyin, The Proposed
South Korea-U.S. Free Trade Agreement (KORUS FTA), CRS Report for Congress, April 2007,
RL33435, s. 19; Ministry of Foreign Affairs and Trade, Republic of Korea, http://www.mo-
fat.go.kr [dostp 4.02.2013].
 251

Wnioski

Jedn z tendencji obserwowanych we wspczesnej gospodarce wiatowej

jest wzrost liczby bilateralnych umw handlowych. Dwustronne porozumie-
nia preferencyjne s zawierane zarwno przez pastwa wysoko rozwinite, jak
irozwijajce si. Obejmuj one coraz szerszy zakres zagadnie. Oprcz trady-
cyjnej liberalizacji handlu towarami, zawieraj postanowienia dotyczce prze-
pywu usug, ochrony wasnoci intelektualnej, inwestycji, zamwie publicz-
nych, praw pracowniczych czy wrcz postanowienia dotyczce standardw
pracy iochrony rodowiska naturalnego.
Za gwn przyczyn bilateralizacji wspczesnych stosunkw handlowych
uznaje si brak postpu w negocjacjach prowadzonych na forum WTO. Jedno-
czenie mona stwierdzi, e uzyskanie przez pastwa dostpu do innych ryn-
kw zbytu w ramach umw dwustronnych i regionalnych porozumie osabia
zainteresowanie rokowaniami WTO, co moe dodatkowo utrudnia uzyskanie
porozumienia na tym forum i pogbia kryzys organizacji.
Negatywn konsekwencj bilateralizacji wymiany handlowej jest rwnie
tzw. efekt spaghetti (Spaghetti Bowl Effect)28. Zjawisko to przejawia si m.in.
wpostaci zagszczenia sieci regulacji dotyczcych pochodzenia towarw, stan-
dardw technicznych i innych wymogw dostosowawczych oraz wzrostu kosz-
tw transakcyjnych i administracyjnych dla przedsibiorstw dziaajcych w ska-
li regionu zwizanych z koniecznoci operowania w obrbie kilku, a czasem
nawet kilkunastu porozumie dwustronnych, rnicujcych warunki handlu
w zalenoci m.in. od kraju pochodzenia towaru. Rozwijajcy si dynamicz-
nie w ostatnich latach bilateralizm w stosunkach handlowych moe zatem sta
si czynnikiem powodujcym chaos w wiatowym systemie handlu poprzez
zmniejszenie przejrzystoci obowizujcych regulacji.

28
Termin ten po raz pierwszy zosta uyty przez J. N. Bhagwatiego w pracy U.S. Trade Policy:
TheInfatuation with Free Trade Agreements (Columbia University, Discussion Paper Series 1995, no. 726). Autor
posuguje si tym pojciem take w kolejnych publikacjach analizujcych rosnc rol preferencyjnych
porozumie handlowych w gospodarce wiatowej (zob. J. Bhagwati, Termites in the Trading System, How
Preferential Agreements Undermine Free Trade, OxfordNew York 2008). Rwnie wielu innych autorw
podejmujcych si analizy procesu liberalizacji handlu przejo terminologi Bhagwatiego (w szczeglnoci
wiele analiz powiconych integracji w regionie Azji i Pacyfiku). Zob. L. A. Majluf, Swimming in
the Spaghetti Bowl: Challenges for Developing Countries under the New Regionalism, Policy Issues in
International Trade and Commodities Study Series 2004, no. 27; S. N. Katada, M. Solis (red.), Cross
Regional Trade Agreements: Understanding Permeated Regionalism in East Asia, BerlinHeidelberg 2008.
Magorzata Grcik-Zajaczkowski

Fair trade jako alternatywny model rozwoju

dla krajw Poudnia?

Wstp

Skutkiem globalizacji jest nie tylko poprawa warunkw ycia w wielu kra-
jach rozwijajcych si, ale te pogbienie dysproporcji rozwojowych i gospo-
darczych nierwnoci. Fair trade traktowa mona jako odpowied na powstae
problemy rozwojowe, a wic pomoc marginalizowanym producentom z kra-
jw Poudnia przez umoliwienie im wytwarzania, sprzeday i dystrybucji to-
warw na rynki pastw wysoko rozwinitych. Jest to alternatywna, w stosunku
do istniejcej, formua handlu midzynarodowego, ktrej zadaniem jest pomoc
producentom z Poudnia przez wczenie ich do systemu handlowego na okre-
lonych zasadach. Zaoeniem jest tworzenie nowej relacji handlowej na linii
producent-konsument, gdzie nastpuje ponowne zwizanie produkcji i kon-
sumpcji za pomoc acucha dostaw, a korzyci ekonomiczne s rozdzielane
w sposb bardziej sprawiedliwy. Ceny produktw ustala si na poziomie, ktry
gwarantowaby producentowi stay zysk, a wic podniesienie poziomu jego ycia.
Takie s zaoenia twrcw ruchu fair trade i promotorw rozwoju alterna-
tywnego modelu handlowego. Nieco inaczej wyglda praktyka, a wic reali-
zacja celw i zada nakrelonych w definicji i programach dziaania instytucji
fair trade. W zwizku z tym pojawia si pytanie, czy mechanizm ten moe sku-
tecznie dziaa? Czy przyczynia si on do trwaego ograniczenia ubstwa w kra-
jach rozwijajcych si, czy moe stanowi element strategii rozwojowej w du-
gim okresie i czy wreszcie ten model transakcji handlowych rzeczywicie oparty
jest na sprawiedliwych zasadach? Skoro, zgodnie z zaoeniami, suy realiza-
cji pomocy biednym producentom z krajw Poudnia, to dlaczego budzi coraz
wicej wtpliwoci i jest kwestionowany? Celem artykuu jest analiza zjawiska
sprawiedliwego handlu i prba odpowiedzi na postawione wyej pytania.
 253

Geneza

W literaturze przedmiotu wyrni mona przynajmniej trzy perspektywy,

w jakich wystpuje zjawisko fair trade. Pierwsza z nich to fair trade jako kon-
cepcja/ruch alternatywny wobec globalizacji. Przedstawiany jest on jako me-
chanizm prowadzcy do stworzenia systemu handlowego dziaajcego obok ju
istniejcego, ktrego celem jest poprawa warunkw ycia najbiedniejszych pro-
ducentw z Poudnia. rodkiem do tego prowadzcym jest system zwrotu pro-
ducentom z krajw rozwijajcych si jak najwikszej czci ostatecznej ceny
zesprzeday produktw przez nich wytwarzanych. Ostatecznym celem w ra-
mach tego podejcia jest stworzenie alternatywnych rynkw, ktre suyyby
interesom zarwno producentw, jak i konsumentw przez ustanowienie mi-
nimalnych kryteriw dotyczcych standardw socjalnych i rodowiskowych
dlamidzynarodowego obrotu towarami.
Druga z propozycji dotyczy zjawiska dekomodyfikacji, a wic uniezalenie-
nia si jednostki od wolnego rynku1. Prbuje si w tym przypadku ustanowi
wi czc producenta towaru i jego nabywc, zrywajc z dotychczasow bez-
osobow natur rynku, a wprowadzajc do niego wartoci zwizane z zasadami
solidarnoci i dziaania we wsplnocie. Zgodnie z tym podejciem zdecydowana
wikszo literatury dotyczcej fair trade powicona jest wsplnotom, awaci-
wie spdzielniom producenckim, gdzie wytwarzane s okrelone towary. Wtym
kontekcie przedstawiany jest obraz grup producenckich fair trade inwestujcych
pienidze pochodzce z premii spoecznych na cele zwizane zrozwojem danej
spoecznoci. S to projekty na budow szk, szpitali czy systemw sanitarnych.
Tworzy si wic wraenie, e konsumenci z krajw Pnocy bezporednio przy-
czyniaj si do tego typu inwestycji.
Trzecia, ostatnia perspektywa to fair trade jako formua dajca pewne ko-
rzyci ograniczonej liczbie producentw z Poudnia, ktrzy otrzymuj dostp
dorynkw midzynarodowych pod cile okrelonymi warunkami. Wykorzy-
stuje si tu pewien stopie instytucjonalizacji (wsplnoty producenckie) i umie-
jtnoci marketingowe do uzyskania przewagi na rynku niszowym.
Wspczesny ruch fair trade to poczenie wszystkich trzech wariantw.
Jest to zjawisko skomplikowane i niejednoznaczne, co wynika z duej liczby
jego uczestnikw. Mimo wsplnie podzielanych celw i zasad sposoby realizacji
s odmienne, a czasami nawet trudne do pogodzenia. Poczenie idei z praktyk
nie jest atwe, zwaszcza gdy prbuje si porzuci dotychczas zajmowan pozy-
cj niszow i wczy si do gwnego nurtu.
S. Lyon, M. Moberg, Fair Trade and Social Justice: Global Ethnographies, New York University Press,
1

New YorkLondon 2010, s. 7.

254

Generalnie ruch fair trade przeciwstawia si w swoim zaoeniu neoliberal-

nej polityce globalizacji promowanej wspczenie przez wikszo rzdw oraz
midzynarodowe instytucje gospodarcze, takie jak Bank wiatowy, Midzyna-
rodowy Fundusz Walutowy czy wiatow Organizacj Handlu. Niech wobec
zmian wywoanych procesami globalizacji i wspzalenoci w gospodarce wia-
towej oraz wiadomo dotyczca nierwnoci w wiatowym podziale docho-
dw le u podstaw rozwoju wspczesnego ruchu fair trade.
Pocztkowo termin ten uyty by w ramach debaty toczcej si w ONZ
na temat bardziej sprawiedliwych warunkw wymiany handlowej midzy pa-
stwami rozwijajcymi si i rozwinitymi2. W Komisji NZ ds. Ameryki aci-
skiej (ECLA) oraz Komisji NZ ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) domagano
si wprowadzenia kontroli towarowej, ktra zapewniaby bardziej sprawiedli-
we ceny na podstawowe produkty eksportowe z krajw Poudnia3. Uzalenie-
nie pastw rozwijajcych si od eksportu podstawowych produktw stawiao
je w niekorzystnej sytuacji wzgldem krajw uprzemysowionych. Celem ru-
chu fair trade stao si wic uczynienie wymiany handlowej bardziej sprawie-
dliw przez ustanowienie lepszych i korzystniejszych warunkw pracy i pacy
dlabiednych i zmarginalizowanych producentw i pracownikw z krajw roz-
wijajcych si oraz wprowadzenie form produkcji bardziej przyjaznych rodo-
wisku naturalnemu.
Pierwsze inicjatywy sprawiedliwego handlu, jako koncepcji realizujcej
cele sprawiedliwoci spoecznej przez wykorzystanie mechanizmw rynkowych,
pojawiy si ju w latach 40. XX stulecia. W Stanach Zjednoczonych iEuropie
Zachodniej prbowano tworzy alternatywne sieci sprzeday produktw po-
chodzcych z pastw i regionw sabo rozwinitych oraz objtych kryzysem.
Organizacje takie, jak Sales Exchange for Refugee Rehabilitation and Voca-
tion (SERRV) i Oxfam zaczy kupowa rkodziea artystw z krajw Poudnia
po cenie wyszej ni rynkowa i eksportowa je do pastw wyej rozwinitych.
By to sposb, ktry pomija porednikw w handlu, gwarantujc jednoczenie
wysze ceny dla wykonawcw z krajw Poudnia4. Organizacj, ktra sprawo-
waa nadzr nad tego rodzaju wymian, bya Alternative Trade Organization
(ATO). W latach 60. i 70. pod auspicjami ATO powstaa sie sprzeday pro-
duktw z krajw rozwijajcych si w tzw. sklepach Word Shops. Wtym sa-
mym czasie w Stanach Zjednoczonych rozwijay si sieci maych sklepw ika-
2
G. Fridell, Coffee: The Prospects and Pitfalls of Market-Driven Social Justice, University of Toronto Press,
Toronto 2007, s. 2430.
3
M. Moberg, S. Lyon, Whats Fair? The Paradox of Seeking Justice through Markets [w:] Fair Trade
inSocial Justice, red. S. Lyon, M. Moberg, New York University Press, New York 2010, s. 2.
4
Ibidem, s. 5.
 255

talogi wysykowe oferujce towary z pastw rozwijajcych si5. Wszystkie te

dziaania zaczy na pocztku lat 80. przeksztaca si w zorganizowany ruch
fair trade, ktrego wsplnym elementem byy podobne zasady oparte naidei
sprawiedliwoci. Instytucjonalne ramy dla tworzcego si ruchu zapewni-
a organizacja ATO. W latach 90. podja si ona dalszej konsolidacji ruchu
wramach piciu stowarzysze: Fairtrade Labelling Organizations International
(FLO), International Fairtrade Association (IFAT), Network of European
World Shops (NEWS!), European Fairtrade Association (EFTA), Fairtrade
Federation (FTF)6.
Przeomowym momentem byo wprowadzenie certyfikatw produktw
ioznakowania ich logo fair trade. Celem byo rozszerzenie sprzeday na inne
produkty ni wyroby rzemielnicze i wprowadzenie ich do duych sieci deta-
licznych w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, co nastpio podko-
niec lat 80. Sukces tego przedsiwzicia zachci instytucje fair trade do dalszych
dziaa integracyjnych, czego wynikiem byo powoanie organizacji Fairtrade
Labelling Organizations International (FLO), ktra obja swoim zasigiem
ikontrol wszystkie dotychczasowe, a take nowo tworzone narodowe ruchy
fair trade. Czonkami nowej instytucji zostali przedstawiciele narodowych ini-
cjatyw fair trade, reprezentanci grup producenckich z Poudnia, a take impor-
terw i grup konsumenckich7.
W zwizku z intensywnym rozwojem sprzeday produktw certyfikowa-
nych, w tym przede wszystkim ywnoci, wzroso znaczenie instytucji certyfi-
kujcej FLO8. Tym samym mniej ekspansywna i bardziej przywizana do tra-
dycyjnych form dziaania organizacja ATO stracia na znaczeniu. Wprawdzie
zaja si ona take dystrybucj produktw z certyfikatem, jednak jej pomysy
dotyczce kierunkw dalszego rozwoju fair trade okazay si mniej postpowe
od tych, jakie wybraa organizacja FLO.
rde obecnej krytyki pod adresem fair trade naley szuka w relacjach mi-
dzy dwoma nurtami ruchu: ATO i FLO. Obie formacje zgadzaj si codoce-
lw, jednak odmiennie widz sposb ich realizacji9. ATO dy do tworzenia
nowych kanaw sprzeday towarw fair trade przy bezporednim zaangao-
waniu w import i dystrybucj. Chodzi o utrzymanie jak najbliszych relacji
handlowych midzy producentem i konsumentem, co oznacza eliminacj po-
5
L. T. Raynolds, M. A. Long, Fair/Alternatice Trade. Historical and empirical dimensions [w:] Fair
Trade: The Challenges of Transforming Globalization, red. L.T. Raynolds, D. Murray, J. Wilkinson,
Routledge, New York 2008, s. 16.
6
Ibidem.
7
Ibidem. s. 17.
8
W ramach centralnego systemu FLO powoano specjaln komrk do spraw certyfikatw FLO-Cert.
9
Ibidem, s. 18.
256

rednikw spoza ruchu. ATO opowiada si za rozwojem modelu gstej sie-

ci pocze, opartym na zaufaniu i wzajemnej wymianie informacji. Jednak
w zwizku z potrzeb rozszerzania istniejcych kanaw sprzeday formua
proponowana przez ATO jest trudna do realizacji. Relacje handlowe, oparte
nawzajemnym zaufaniu oraz informowaniu obu stron o celach i zasadach ru-
chu, s nie do pogodzenia w sytuacji masowej sprzeday i koniecznoci udziau
podmiotw spoza ruchu.
Z kolei podstaw dziaania FLO jest system niezalenych certyfikatw. Re-
lacje midzy konsumentem i producentem budowane s w oparciu o sforma-
lizowane reguy, standardy i procedury oznakowania produktw10. W modelu
FLO import i dystrybucja obsugiwane s w przewaajcej mierze przez firmy
komercyjne dziaajce na rynku konwencjonalnym. Odmiennie ni wprzypad-
ku ATO komunikacja midzy FLO i producentami przebiega w oparciu o stan-
dardy i procedury, natomiast midzy instytucj i konsumentami ogranicza si
do niewielkiej etykiety na produkcie fair trade. Realizacja naczelnego celu, ja-
kim jest budowanie bliskich relacji handlowych, jest w tym ukadzie trudna
do spenienia.
We wspczesnym midzynarodowym ruchu fair trade dominujc pozycj
uzyska nurt zwizany z systemem certyfikatw (FLO). Dziki jego determina-
cji i decyzji o wczeniu duych firm komercyjnych, w tym przede wszystkim
korporacji transnarodowych, nastpi dynamiczny wzrost sprzeday produk-
tw fair trade. Negatywnym efektem tego posunicia jest natomiast odchodze-
nie od pierwotnych zasad na rzecz komercjalizacji ruchu. Dostrzega si tu brak
dostatecznej informacji na temat faktycznych mechanizmw dziaania fair tra-
de oraz przejrzystoci w zakresie podziau dochodw.
Najlepiej opisany i zbadany rynek fair trade wystpuje w sektorze kawy.
Wynika to, po pierwsze, ze specyfiku samego produktu, a po drugie z hi-
storycznych uwarunkowa rozwoju ruchu w latach 60. XX w. System certyfi-
kowania fair trade rozwin si wanie w oparciu o kaw produkowan w Mek-
syku. Wmiar rozwoju rynku liczba certyfikowanych produktw zwikszya si
w2004 r. do18, a w 2006 r. do 4011. Gwne produkty fair trade to, oprcz
kawy: banany, kakao, herbata, cukier, wiee owoce, soki. Liderem jest tu Ame-
ryka aciska, na ktr rocznie przypada rednio 77% wszystkich produkowa-
nych towarw z certyfikatem12. Zaraz za ni znajduje si Afryka z dynamicznie
rozwijajcymi si spdzielniami producenckimi, a take Azja.
10
L. T. Raynolds, M. A. Long, op. cit., s. 18.
11
D. Jaffe, Brewing Justice. Fair Trade Coffee, Sustainability and Survival, University of California Press,
Berkley 2007, s. 2.
12
L. T. Raynolds, M. A. Long, op. cit., s. 25.
 257

Towary ze znakiem fair trade pochodz z przeszo 66 krajw z Ameryki a-

ciskiej, Afryki i Azji. Nastpstwem jest szybki wzrost spdzielni producenc-
kich posiadajcych certyfikat. W 2011 r. byo ich 99113. Udzia obrotw fair
trade w handlu wiatowym to okoo 1%. To wci niewielki rynek, jednak po-
wiksza si on z kadym rokiem. Mimo kryzysu gospodarczego dynamika wzro-
stu sprzeday produktw w 20082009 wynosia 15%14.
Nowy etap w rozwoju fair trade rozpocz si wraz z wczeniem do ruchu
uczestnikw z rynku konwencjonalnego zaliczanych do tzw. gwnego nur-
tu, awic due przedsibiorstwa handlowe, korporacje, midzynarodowe sieci
sprzeday. Krok ten by nastpstwem rozszerzenia asortymentu certyfikowanych
towarw o produkty wiee i atwo psujce si, a take te wymagajce duych
powierzchni uprawy (plantacje). Zaangaowanie firm dziaajcych na rynku
konwencjonalnym wynikao z wysokich kosztw produkcji, przechowywania
idystrybucji wieych produktw. Konieczno ponoszenia takich kosztw prze-
kraczaa moliwoci maych grup producenckich i lokalnych sieci sprzeday.
Decyzje FLO o nadaniu certyfikatw duym przedsibiorstwom narodo-
wym i korporacjom transnarodowym spowodowao zwikszenie ich znaczenia
w systemie fair trade. Certyfikaty uzyskay takie firmy, jak Kraft, Nestl, Proc-
ter & Gamble, Sara Lee, McDonald, Starbucks czy Chiquita. Sytuacja ta rodzi
pewne obawy, eproces ten bdzie postpowa kosztem drobnych producen-
tw. Konsekwencje tych decyzji s dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, produk-
ty fair trade stay si atwo dostpne i tasze. Uzyskanie przez due firmy cer-
tyfikatu zobowizao je do przestrzegania podstawowych regu pracowniczych.
Moe to przyczyni si do poprawy warunkw pracy i ycia pracownikw na-
jemnych, ktrzy w pierwotnych zaoeniach ruchu byli pomijani. Po drugie,
obecny trend rozwoju fair trade moe prowadzi do marginalizowania drob-
nych producentw zrzeszonych wspdzielniach. Ich praca jest bowiem mao
efektywna i nisko wydajna w porwnaniu z plantacjami, zarzdzanymi gwnie
przez wiksze firmy ikorporacje. Jeeli kierunek ten zostanie zachowany, dys-
proporcje te mog si pogbia.
Zasady i cele

Dla rnych uczestnikw i badaczy termin fair trade oznacza co innego,

chocia nie zawsze s to cechy wzajemnie si wykluczajce. Sytuacja ta wynika
z wieloci i rnorodnoci podmiotw i instytucji zwizanych z fair trade, spo-
sobw realizacji przez nie tylko podstawowych zasad i celw, a take ewolucji
13
Monitoring the Scope and Benefits of Fairtrade, Fourth Edition, FLO 2012, http://www.fairtrade.
net/fileadmin/user_upload/content/2009/resources/2012-Monitoring_report_web.pdf.
14
Ibidem.
258

izmian towarzyszcych temu zjawisku w cigu ostatnich dekad15. Przymiotnik

alternatywny oznacza, e celem sprawiedliwego handlu jest budowa inne-
go, bardziej sprawiedliwego systemu wymiany, odmiennego od powszechnie
obowizujcego modelu rynku. Definiujc koncepcj fair trade, czsto przeciw-
stawia si j terminowi free trade, co jest powszechnie stosowane w literaturze
przedmiotu16. Organizacje fair trade otwarcie krytykuj rynek oparty na zasa-
dach wolnego handlu, dc do wprowadzenia nowych regu uznanych za bar-
dziej sprawiedliwe. Opowiadaj si za dodatkowymi regulacjami, ktre prowa-
dz do ochrony jednej grupy kosztem innych uczestnikw rynkw. Dziaania
ich s wic ze swej natury dyskryminujce i protekcjonistyczne, chocia podpo-
rzdkowane celowi pomocy biednym.
Rne organizacje fair trade ustanawiaj nieznacznie rnice si od siebie stan-
dardy, niemniej mona wymieni kilka wsplnie uywanych kryteriw. S to:
1. gwarantowana cena minimalna,
2. certyfikaty,
3. premia socjalna,
4. spdzielnie producenckie dziaajce w oparciu o demokratyczne ustano-
wione reguy,
5. dugoterminowe kontrakty i powizania handlowe,
6. produkcja sprzyjajca rodowisku naturalnemu i bezpieczne warunki pracy17.
Ad 1. Jednym z najwaniejszych elementw fair trade jest cena. Przy jej
ustalaniu bierze si pod uwag lokaln sytuacj gospodarcz producenta. Przy
maej skali produkcji danego towaru organizacja fair trade (np. Fairtrade La-
belling Organizations International, FLO) ustala najnisz cen produktu (floor
price), poniej ktrej nie mona zej; zawiera ona koszty produkcji oraz pro-
wizj dlaproducentw. Jeli cena za okrelony towar spada na rynkach wia-
towych (np. kawy lub kakao) poniej minimalnej ceny fair trade, to importer
jest zobowizany do zapacenia ceny wyjciowej. Innymi sowy, jeeli cena ryn-
kowa wzrasta powyej maksymalnej ceny fair trade, to minimaln cen fair trade
jest cena rynkowa. Tak wic, gdy cena rynkowa ronie, to cena minimalna pro-
duktw fair trade wzrasta razem z ni. Cena za jednostk produktu ustalana
jest napodstawie rednich kosztw produkcji oraz pacy minimalnej w danym
15
D. Jaffe, op. cit., s. 1.
16
M. Sabry, Free Trade or Fair Trade: Solving the Dilemma, VDM Verlag Dr. Muller, Saarbrucken 2011,
s. 2535; V. C. Claar, Sprawiedliwy handel. Czy Fair trade rzeczywicie zwalcza problem ubstwa?,
Wydawnictwo Prohibita, Warszawa 2011, s. 7980; J. DeCarlo, Fair Trade. A Beginers Guide, One-
world, Oxford 2007, s. 104; A. Nicholls, C. Opal, Fair Trade: Market-Driven Ethical Consumption, Sage
Publication, London 2005, s. 1719.
17
D. Jaffe, op.cit., s. 2.
 259

regionie. Producenci otrzymuj wic, zgodnie z zasadami fair trade, najnisz

pac gwarantowan przez dane pastwo.
Koszty utrzymania rni si w zalenoci od kraju i regionu. Koszty pro-
dukcji obejmuj upraw ziemi, koszty pracy, wynagrodzenia pracownikw.
Koszty zwizane z przestrzeganiem standardw fair trade zale od przynale-
noci do grup producenckich i stowarzysze. Moe to by udzia w ugrupowa-
niach lokalnych, a take regionalnych i sieci midzynarodowej. Cena za wyro-
by tekstylne oraz rkodzieo, ktre nie posiadaj certyfikatu, jest uzaleniona
odwarunkw lokalnych i opiera si na uzgodnieniach midzy producentami
inabywcami. Uwzgldnia si tu warunki socjalne i rodowiskowe.
Cena fair trade = koszty produkcji + koszty utrzymania spdzielni
+ koszty dostosowania do standardw fair trade
Producentom paci si wic cen fair trade, ktra przewysza cen rynkow
danego produktu pod warunkiem, e speniaj oni wymagane standardy. Opo-
nenci i krytycy fair trade wskazuj, e tylko niewielki odsetek ostatecznej ceny
produktu powraca w formie zapaty do producenta. Na przykad jedynie 4%
zfinalnej ceny tabliczki czekolady dostaje producent. Z kolei za1funt wypro-
dukowanej kawy producent otrzymuje minimum 1,26 USD albo 0,05USD
powyej ceny rynkowej, jeli przekroczy ona cen maksymaln fair trade.
Wprzypadku typowych produktw w supermarkecie proporcja ta jest jeszcze
dwa razy mniejsza18.
Ad 2. Wszystkie towary produkowane i sprzedawane pod szyldem fair trade mu-
sz mie certyfikaty. Ich nadawaniem zajmuj si organizacje narodowe zrze-
szone w instytucji Fairtrade Labelling Organizations (FLO). Midzynarodowe
oznaczenie certyfikatu fair trade (International Fairtrade Certification Mark)
przyjte zostao przez FLO w 2002 r., aby zunifikowa rnego rodzaju wzo-
ry oznakowa dla sprzeday detalicznej. Przyjmuje si, e produkty posiada-
jce oznakowanie speniaj te same standardy dotyczce traktowania produ-
centw, a wic zobowizuj ich do zrzeszana si w ugrupowania producenckie
i spdzielnie, a take oferuje si im najnisz gwarantowan cen za towary.
Ponadto farmerzy i producenci s zobowizani do przestrzegania zasad zwiza-
nych zochron rodowiska naturalnego. Niektrzy z nich otrzymuj specjalne
premie za inwestowanie w rozwj upraw organicznych, ktre uzyskuj o wiele
wysze ceny. Zabronione jest wykorzystywanie organizmw genetycznie mody-
fikowanych19. Ponadto zatrudnienie pracownikw wie si z przestrzeganiem
A. Nicholls, Ch. Opal, op. cit., s. 29.
18

Fairtrade Leading the Way, Fairtrade Labelling Organizations International, Annual Report
19

2008/2009, s. 5.
260

minimalnych standardw pracy przyjtych przez wiatow Organizacj Pracy.

Zabroniona jest praca niewolnicza oraz zatrudnianie dzieci do 15. roku y-
cia. Zatrudnianie dzieci powyej 15. roku ycia nie moe im ogranicza prawa
donauki i wypoczynku. Wszyscy pracownicy maj moliwo zrzeszania si.
Aby otrzyma certyfikat fair trade, producenci musz, po pierwsze, stworzy
grup producenck lub spdzielni, ktra bdzie speniaa warunki narzuco-
ne przez t instytucj. Po drugie, zanim otrzymaj certyfikat, musz otrzyma
gwarancj od kupca detalicznego lub hurtownika, e cz lub cao towaru
(np.kawy) zostanie przez niego zakupiona. Biorc pod uwag fakt, e cena kawy
fair trade jest rednio od 20 do 50 centw wysza od ceny rynkowej (rnice
dotycz rodzajw kawy), tylko niewielu kupcom detalicznym udaje si speni
te wymogi. Minimalna opata za uzyskanie certyfikatu fair trade dla niewiel-
kiej grupy producenckiej, ktra liczy poniej 100 osb, wliczajc wto zarwno
producentw, jak i pracownikw, wynosi od 2200 do 2400 euro. Dodatkowo
spdzielnia jest zobowizana do regulowania corocznej opaty narzecz insty-
tucji certyfikujcej, ktra wynosi okoo 1260 euro. Biorc pod uwag stosun-
kowo niski roczny dochd w krajach rozwijajcych si, ktry wynosi poniej
1000USD, kwota ta jest stosunkowo wysoka.
Warunki, ktre musz spenia producenci fair trade, dotycz okrelonego
sposobu organizacji pracy. W przypadku producentw kawy certyfikaty do-
stpne s tylko dla drobnych farmerw zrzeszonych w organizacjach i spdziel-
niach. Nie mog ich otrzyma due plantacje, co powoduje, e robotnicy, kt-
rzy tam pracuj, s pozbawieni moliwoci korzystania z tego rodzaju sytemu
pomocy, ktry oferuje fair trade.
Ze wzgldu na dugotrway proces przyznawania zawiadcze niewiele grup
produktw posiada taki atest. S to przede wszystkim towary rolnicze. Produk-
ty niemajce certyfikatw FLO nie mog nosi oznakowania fair trade nawet,
gdy s sprzedawane zgodnie z tymi zasadami. Dotyczy to np. produktw tek-
stylnych i rzemielniczych, ktrych dystrybucj zajmuj si m.in. takie orga-
nizacje midzynarodowe, jak Oxfam czy Traidcraft20. Towary bez certyfikatu
sprzedawane przez instytucje i jednostki zaangaowane w ruch fair trade mog
by czonkami Midzynarodowego Stowarzyszenia Fair Trade (International
Fair Trade Association), ktre skupia producentw i handlowcw zarwno po-
siadajcych certyfikaty, jak i nieposiadajcych.
Wprawdzie certyfikat gwarantuje otrzymanie przez rolnika staej ceny
zaokrelony produkt, jednak nie dotyczy to caoci upraw. Oznacza to, e dua
20
Oxfam jest midzynarodow organizacj humanitarn, zajmujc si walk z godem na wiecie
i pomagajc w krajach rozwijajcych si. Organizacja prowadzi m.in. kampani Make Trade Fair,
majc na celu promowanie tzw. sprawiedliwego handlu. Traidcraft to najwiksza brytyjska organizacja
Sprawiedliwego Handlu. Sprzedaje produkty pochodzce z krajw ubogich i wspiera producentw.
 261

cz produkcji fair trade nie jest sprzedawana po cenie gwarantowanej.

Wedug szacunkw organizacji FLO okoo 20% produkcji certyfikowanej jako
fair trade jest sprzedawana po cenach fair trade21. Z kolei Harriet Lamb (dyrek-
tor brytyjskiej instytucji Fairtrade Foundation) przyznaa, e rolnicy zadowole-
ni s, gdy 15% ich upraw dopuszczona jest do sprzeday jako fair trade (niekiedy
tylko 5%)22. System gwarantowanej ceny minimalnej odnosi si wic jedynie
do niewielkiej czci produkcji fair trade. Rolnicy, ktrzy ponosz pewne kosz-
ty zwizane z dostosowaniem swojej produkcji do warunkw fair trade iprzy-
nalenoci do organizacji producenckich (jednorazowa opata za przyznanie
certyfikatu plus coroczne opaty), nie maj pewnoci, jaka cz ich upraw zo-
stanie zakupiona po cenach fair trade. Pozostae uprawy s wic sprzedawane
nawolnym rynku po cenie lokalnej. Czy zatem najbiedniejsi rolnicy maj szan-
s napopraw swojej sytuacji w ramach tego systemu? W krtkim okresie wyso-
kie ceny za produkty fair trade prowadz do poprawy poziomu ich ycia. Jednak
mog pojawi si take skutki negatywne. Wysze ceny skaniaj w duszym
okresie do wikszej produkcji i zachcaj innych rolnikw do przyczania si
do spdzielni. To prowadzi do wikszej poday, co w konsekwencji moe spo-
wodowa obnik cen na produkty.
Ad 3. Kolejnym podstawowym elementem modelu fair trade jest premia spo-
eczna. Kady towar fair trade powinien zawiera tzw. premi na rzecz spoecz-
noci lokalnej (social premium), ktra wynosi minimum 10% ceny produktu.
Dostaj j spdzielnie i ugrupowania producenckie, ktre wsplnie decyduj
o przeznaczeniu dodatkowych dochodw. Najczciej inwestuje si wbudow
szk, rozwj edukacji, opiek zdrowotn, wyposaenie gospodarstw rolnych
i kupno urzdze produkcyjnych. Inspektorzy z FLO kontroluj, czy rodki
z premii spoecznej zostay wydane zgodnie z ich przeznaczeniem. Premia ta
stanowi bowiem wan cz transakcji fair trade, ktra przeznaczana jest w ca-
oci na cele rozwojowe danej spoecznoci lokalnej. Decyzje na temat premii
podejmowane s przez wszystkich czonkw organizacji producenckiej.
Krytycy wskazuj, e jedynie 10% premii wliczonej w cen produktu fair
trade trafia do grup producenckich, pozostae 90% stanowi wynagrodzenie
dla kupcw detalicznych, w tym sieci sklepw i licencjonowanych punktw
sprzeday. Jest to wic niewielka kwota, ktr konsumenci, kierowani chci
pomocy najbiedniejszym, przekazuj bezporednio dla najbardziej potrzebu-
jcych. System fair trade i jego ideologia daje wic bogatym konsumentom
wraenie, e przyczyniaj si do obnienia skali ubstwa23. Wikszo konsu-
21
Shaping Global Partnership, Fairtrade Labelling Organziations International, Annual Report
2006/20007, s. 12.
22
H. Lamb, Fighting the Banana Wars and Other Fairtrade Battles, Rider Books, London 2008, s. 134.
23
Good Food, The Economist, 9.12.2006, s. 9.
262

mentw sdzi bowiem, e cao premii przekazywana jest na rzecz rolnikw,

atylko niewielka cz przeznaczona jest dla porednikw. Z kolei hurtownicy
idystrybutorzy s zobowizani do pacenia 1,8% ze swoich obrotw fair trade
na rzecz instytucji nadajcej certyfikaty24. Gwne rdo dochodw FLO (bli-
sko 90%) pochodzio wanie z opat wnoszonych przez sprzedawcw hurto-
wych. Blisko 50% z tych dochodw byo przeznaczonych na tzw. cele edukacyj-
ne, co w praktyce oznaczao kampanie reklamujce mark fair trade oraz inne
dziaania promocyjne. Pozostae 40% dochodw FLO pochony sprawy ad-
ministracyjne zwizane z przyznawaniem certyfikatw producentom oraz roz-
wojem nowych produktw. Zaskakujce jest to, e wiksza cz zyskw funda-
cji i stowarzysze fair trade wydawana jest na akcje promocyjne marki25.
Ad 4. Czynnikiem warunkujcym dziaanie systemu s spdzielnie i gru-
py producenckie zrzeszajce rolnikw i wytwrcw. Warunkiem otrzymania
certyfikatu jest czonkostwo w tego typu organizacjach. Udzia poszczegl-
nych czonkw jest proporcjonalny do sprzeday ich produktw w systemie
fair trade. Dodatkow korzyci jest to, e rolnicy i rzemielnicy udzielaj sobie
wzajemnej pomocy przez wypoyczanie maszyn i sprztu do pracy. Wanym
elementem procesu produkcji i sprzeday jest dostp do informacji natemat
ksztatowania si cen produktw na rynkach wiatowych. Jest to szczeglnie
istotne w przypadku cen baweny, kakao czy kawy, ktre ustalane s nagie-
dach towarowych w Nowym Jorku i Londynie. Rolnicy z odlegych rejonw,
bdcy czonkami spdzielni, mog uzyska dostp do tego typu informacji
przez zakup odpowiedniego sprztu komputerowego i telefonicznego. Sp-
dzielnie iinne formy zrzeszania producentw i farmerw daj im wiksz si
przetargow podczas negocjacji z nabywcami ich towarw. Sposb dziaania
i kierowania spdzielniami producenckimi opiera si na poszanowaniu praw
wszystkich ich czonkw. Gosowanie i wybr przedstawicieli powinien odby-
wa si na rwnych zasadach.
Ad 5. Mechanizm fair trade polega na gwarantowaniu ceny powyej kosz-
tw produkcji, co pozwala producentowi planowa przysz produkcj i inwe-
stowa w jej rozwj. Preferowane s zatem dugookresowe kontrakty z impor-
terami, aby producenci mieli moliwo rozwoju dziaalnoci, a jednoczenie
pewno odbioru swoich produktw i zapat. Importerzy s nierzadko zobo-
wizani do finansowania caego zakupu towaru, np. sezonowych upraw nawet
do 60%. Otrzymanie wczeniejszego wynagrodzenia pozwala farmerom utrzy-
ma cigo dochodw i finansowa inne uprawy. W praktyce rednia dugo
kontraktu wynosi od 6 miesicy do 1 roku26. Bezporednie korzyci dla produ-
24
P. Booth, L. Whetstone, Half a Cheer for Fair Trade, Institute of Economic Affairs, London 2007, s. 7.
25
Ibidem.
26
Fairtrade Standard for Contract Production, FLO, s. 6, http://www.fairtrade.net/fileadmin/user_
upload/content/2009/standards/documents/2012-09-25_CP_EN.pdf.
 263

centa to: moliwo patnoci z gry, uzyskanie zaliczki, pozyskanie informa-

cji na temat warunkw zbytu towarw na rynku. Importerzy s zobowizani
dokupowania, w miar moliwoci, bezporednio od farmerw lub lokalnych
wytwrcw, ktrzy s zrzeszeni w grupach producenckich, stowarzyszeniach
irnego rodzajach zwizkach spdzielczych.
Ad 6. Producenci zobowizuj si przestrzega minimalnych standardw
dotyczcych ochrony rodowiska i zachowania bezpiecznych warunkw pracy.
Zakazuje si uywania pestycydw oraz nawozw sztucznych czy chemicznych
rodkw ochrony rolin. W przypadku upraw posiadajcych dodatkowy certy-
fikat, wiadczcy o uprawie organicznej, bezwzgldnie musz by przestrzegane
normy dotyczce sposobu uprawy, przechowywania czy pakowania27.
Podsumowujc: warunkiem sprzeday produktw jako fair trade jest otrzy-
manie certyfikatu od instytucji FLO-Cert. Podstawowym kryterium, jakie
naley speni, jest utworzenie spdzielni, ktra zobowizuje si do dziaa-
nia wedug okrelonych standardw. Po pierwsze, decyzje podejmowane s
przezwszystkich producentw zrzeszonych w danej spdzielni, po drugie, wy-
nagrodzenie jest dzielone rwnomierne midzy wszystkich czonkw, po trze-
cie, zachowane musz by podstawowe standardy pracy. Warunki pracy musz
by bezpieczne, a metody produkcji czy przetwarzania pozbawione szkodli-
wych rodkw chemicznych i pestycydw. W pierwotnych zaoeniach istnia
zakaz zatrudniania dugoterminowych pracownikw najemnych, co oznaczao,
e spdzielnie musiay zachowa rodzinny charakter. Zapisy te straciy racj
bytu za spraw rozszerzenia systemu certyfikatw na nowe produkty, takie jak
herbata, banany czy cukier uprawiane na duych plantacjach. Certyfikaty uzy-
skay te farmy, gdzie podstaw dziaania jest praca najemna. Nowe standardy
oznaczaj m.in. bezpieczne warunki pracy i wyznaczanie demokratycznej repre-
zentacji wrd pracownikw zatrudnianych na plantacjach.
Dylematy

System fair trade i mechanizmy jego dziaania budz wiele wtpliwoci.

Wraz z ekspansj sieci sprzeday fair trade i promocj samej idei powiksza
si grono krytykw i przeciwnikw koncepcji. Narastajce problemy podzieli
mona na trzy grupy. Pierwszy z nich mona rozpatrywa z punktu widzenia
konsumentw, drugi producentw, a trzeci regu funkcjonowania midzynaro-
dowego systemu handlowego.
Ad 1. Konsumenci s filarem caego systemu, poniewa dokonujc wyboru
i kupna produktw fair trade, faktycznie go finansuj. Problem polega natym,
27
D. Jaffe, op. cit., s. 147152.
264

e przecitny konsument wprowadzany jest w bd, jeli chodzi o skal pomo-

cy kierowanej do producenta z Poudnia. Nie ma wystarczajcych informacji,
wjaki sposb dokonuje si podziau dochodw w ramach fair trade, awic,
jak pac otrzymuj ostatecznie producenci i spdzielnie. Konsument, kieru-
jc si wzgldami etycznymi, kupuje produkt za wysz cen, bo wierzy, ezna-
czca jej cz trafi do biednego wytwrcy z Poudnia. Mona zakada, e
wsytuacji niepenej informacji korzystaj porednicy, a wic importerzy, dys-
trybutorzy, sieci sprzeday, a take coraz bardziej zbiurokratyzowane instytucje
systemu28. Coraz bardziej rozbudowane kanay sprzeday wymagaj odpowied-
niej obsugi w postaci organizacji fair trade, a take licznych podmiotw bizne-
sowych spoza systemu.
Do szerokiego grona klientw i sympatykw ruchu trafiaj przede wszystkim
liczne materiay promocyjne i programy edukacyjne przygotowane przez insty-
tucje zrzeszone pod szyldem FLO, ktre nie przedstawiaj stanu faktycznego
irzeczywistych skutkw dziaania mechanizmu. Na przykad fair trade nie gwa-
rantuje pacy minimalnej producentom, a jedynie spdzielniom producenc-
kim. Oznacza to, e paca, ktr otrzymuje indywidualny producent, jest o wie-
le nisza ni ta wynikajca z poziomu ustalanego przez instytucje FLO. Ponadto
spdzielnia ponosi w zwizku ze swoj dziaalnoci liczne koszty, ktre musi
pokry ze wsplnych dochodw wszystkich producentw. Kady znich moe
wic sprzeda swoje plony jedynie po cenie, jaka zostaa okrelona w kontrak-
cie eksportowym spdzielni, przy odliczeniu kwoty przeznaczonej na pokrycie
jej biecych wydatkw. Ponadto zatroskany producent z Pnocy nie zdaje sobie
sprawy, e spdzielnie producenckie z krajw rozwijajcych si musz ponosi zna-
czce koszty zwizane z uzyskaniem certyfikatu FLO i jego utrzymaniem.
Ad 2. Producenci to, zgodnie z zaoeniem, gwni beneficjenci systemu fair
trade. W praktyce okazuje si jednak, e czonkostwo w spdzielni nie jest a
tak opacalne. Prawd jest, e przynosi ono pewne korzyci niektrym grupom
producenckim, ale nawet najwiksi zwolennicy idei przyznaj, e s to zyski
niewielkie29. Tylko ograniczona liczba drobnych producentw w krajach Pou-
dnia ma moliwo uczestniczenia w organizacji producenckiej typu fair trade.
Powodem s liczne bariery. Najwiksz z nich jest koszt zwizany zuzyskaniem
certyfikatu i jego utrzymaniem przy koniecznoci spenienia cile okrelonych
kryteriw. Kolejn s ograniczone moliwoci produkcyjne. Stymulowana przez
wysze ceny produkcja w ramach fair trade napotyka naturalne ograniczenia.
Niska produktywno i wydajno spdzielni producenckich utrudnia indywi-
dualnym rolnikom otrzymywanie wyszych wynagrodze zawiksze iloci pro-
28
H. Weitzman, The Bitter Cost of Fair Trade Coffee, Financial Times, 9.09.2006; idem, Fair
Coffee Workers Paid Below Minimum Wage, Financial Times, 9.08.2006.
29
P. Booth, L. Whetstone, op. cit., s. 31; D. Jaffe, op. cit., s. 237.
 265

duktw. Sytuacja ta wynika z tradycyjnych form uprawy izarzdzania maymi

farmami rolnymi. Na przykad na rynku kawy coraz wiksze jej iloci nies wy-
nikiem zwikszania produkcji w ramach spdzielni, ale skutkiem nadawania
kolejnych certyfikatw przez organizacje FLO.
Uczestnictwo w systemie fair trade pociga za sob konieczno ponosze-
nia wyszych kosztw przez producentw i spenienia przez nich cile okre-
lonych warunkw. W przeciwnym razie istnieje groba odebrania certyfikatu,
co wie si z powanym stratami dla spdzielni. Wprawdzie producenci fair
trade otrzymuj wysze wynagrodzenie w porwnaniu z tym, na jakie mog
liczy rolnicy spoza systemu, jednak oznacza to dla tych pierwszych wiksze
wydatki, wicej obowizkw i wysze nakady pracy. W zwizku z konieczno-
ci eliminacji porednikw w systemie fair trade spdzielnia musiaa pod-
j si wykonywania wielu dodatkowych dziaa. Przeja wykonywanie takich
czynnoci, jak przygotowanie, sortowanie i wysanie produktw, co w innym
ukadzie mgby wykonywa porednik. Sabe zarzdzanie procesem ekspor-
tu w ramach spdzielni i oglny brak dowiadczenia w tej dziedzinie pocha-
nia wiksz cz ceny fair trade. Tylko nieliczne grupy potrafi to dobrze wy-
konywa. Ponadto dochodz jeszcze wysokie opaty za certyfikaty. Najwiksze
korzyci odnosz najlepiej zarzdzane i najsilniejsze organizacje producenckie,
natomiast eliminuje si mniejsze i sabsze przez odbieranie im certyfikatw.
Spenienie wszystkich narzucanych przez FLO warunkw jest trudne. Dlatego
spdzielnie korzystaj czsto ze specjalnych programw wsparcia ze strony in-
stytucji pomocowych, fundacji czy stowarzysze30.
Mae moliwoci produkcyjne spdzielni wynikaj z ich przestarzaej struk-
tury zarzdzania. Spdzielnie oparte na tradycyjnych formach zalenoci s
wduej mierze mao postpowe i utrudniaj przeprowadzanie zmian. Niemniej
w porwnaniu z indywidualnym rolnikiem maj wiksz moliwo skutecz-
nego dziaania na rynku lokalnym, otrzymuj wsparcie techniczne i finansowe
odorganizacji fair trade, a take pewne zaplecze logistyczne. Maj moliwo
inwestowania (premia spoeczna) oraz przejmuj na siebie ryzyko dziaania
narynku. Z drugiej strony spdzielnia utrwala tradycyjne formy produkcji.
Zasady, na jakich dziaa, zachcaj do pozostania na dotychczasowym miejscu
pracy i kontynuowania nieefektywnej produkcji. Gwarantowana cena mini-
malna powoduje, e nawet nisko opacani producenci nie maj wystarczajcych
powodw do zmiany miejsca pracy i poszukiwania innych form zarobku. Sys-
tem ten moe wic przyczynia si w duszym okresie do utrwalania ubstwa
wrd drobnych producentw.
30
D. Jaffe, op. cit., s. 151163.
266

Ad 3. Trzeci problem wynika z oceny potencjalnego wpywu, jaki fair trade

moe wywiera na midzynarodowy system handlowy. Generalnie pogarsza on
sytuacj producentw znajdujcych si poza nim, zakca bowiem poziom cen
na rynku i alokacj zasobw pracy. Sztucznie ustalona cena minimalna ograni-
cza konkurencj i tworzy przeszkody dla rozwoju. Po pierwsze, wynika to zma-
ej produktywnoci i efektywnoci dziaania spdzielni, a po drugie z braku
moliwoci sprzeday caoci zbiorw po cenie fair trade. W konsekwencji cz
produktw sprzedawana jest po cenie rynkowej. Dla kadej spdzielni produ-
cenckiej gwnym celem jest natomiast sprzeda jak najwikszej iloci towa-
ru po cenie preferencyjnej. W praktyce powody do zadowolenia daje sprzeda
okoo 3040% caoci produkcji po cenie minimalnej, reszta kierowana jest
narynek konwencjonalny. Jeeli wic znaczce iloci produktu, np. kawy, nie s
sprzedawane po cenie fair trade, ale kierowane na wolny rynek, to sytuacja taka
stwarza zagroenie dla tych, ktrzy s poza systemem, powikszajc negatywne
efekty zwizane z nadprodukcj i spadkiem ceny.
Ponadto system fair trade zniechca producentw do poszukiwania inne-
go miejsca pracy. Utrwala zatem stary porzdek i tradycyjne formy produkcji.
Przykadem jest rynek kawy. System staej ceny gwarantuje producentowi zbyt
i chroni go przed fluktuacj cen. Zachca wic innych rolnikw do uprawy
kawy, co prowadzi w dugim okresie do nadprodukcji i spadku cen na rynku
lokalnym. W maym zakresie dy si do specjalizacji i przejcia na wyszy po-
ziom w procesie produkcji o wikszej wartoci dodanej, jak np. palenie kawy,
sortowanie, przetwarzanie i przygotowanie do sprzeday.
W zwizku z toczc si debat na temat kierunkw rozwoju fair trade pyta-
niem pozostaje istota samej koncepcji zwizana z podniesieniem poziomu ycia
drobnych producentw z krajw rozwijajcych si. Czy zatem nadal pozostaj
oni gwnym punktem odniesienia dla dziaania fair trade? Czy decyzje podej-
mowane przez instytucje fair trade maj na uwadze przede wszystkim interesy
tych producentw, czy moe interesy nowych uczestnikw ruchu wywodzcych si
z gwnego nurtu, ktrzy gwarantuj wiksz sprzeda i dystrybucj towarw?
Wnioski kocowe

Analiza koncepcji fair trade jako ruchu i modelu alternatywnego handlu

prowadzi do kilku zasadniczych wnioskw.
Po pierwsze, fair trade przyczyni si do poprawy warunkw ycia okrelonej
grupy producentw z krajw rozwijajcych si. Grupa ta jest jednak ograniczo-
na, a koszty utrzymania si w niej wysokie. Najwicej przykadw na potwier-
dzenie tej tezy mona znale w sektorze kawy, ktry jest najlepiej rozwinitym
inajbardziej znanym rynkiem fair trade. Trudno mimo to jednoznacznie oceni
 267

rzeczywisty wpyw dziaania fair trade na popraw warunkw ycia ludzi znim
zwizanych. Uczestnictwo w nim na pewno uchronio wielu producentw zrze-
szonych w spdzielniach od dugw, pozwolio na utrzymanie cigoci dostaw
i dao szans na lepszy rozwj danej spoecznoci lokalnej pod wzgldem eduka-
cji czy dostpu do suby zdrowia. Ruch najlepiej sprawdzi si w sytuacjach na-
gego spadku cen za kaw na rynkach midzynarodowych31. System staej gwa-
rantowanej ceny za kaw pozwoli jej producentom otrzymywa wysz pac
iprzetrzyma okres kryzysu.
Po drugie, fair trade nie moe by traktowany jako remedium na problemy
wkrajach rozwijajcych si. W wikszoci przypadkw nie przyczyni si doob-
nienia ubstwa wrd uczestnikw systemu. Znamienne jest, e staa cena
zaokrelone produkty fair trade bardzo czsto nie pokrywa kosztw produkcji
ponoszonych przez samych rolnikw32. Inny problem stanowi ograniczenia
w dostpie do systemu. Wysokie koszty uzyskania i utrzymania certyfikatw
skutecznie powstrzymuj chtnych producentw przed wstpieniem doklu-
bu. A przecie zgodnie z zaoeniem fair trade ma on zapewnia marginalizo-
wanym wytwrcom i robotnikom gwnie w krajach Poudnia lepsze wa-
runki handlowe oraz ochron ich praw33.
Po trzecie, fair trade moe niekorzystnie wpywa na producentw znajdu-
jcych si poza systemem, gdy jego reguy zakcaj dziaanie na rynku kon-
wencjonalnym. Biorc pod uwag ograniczon skal i zasig fair trade, jego po-
tencjalnie szkodliwy wpyw na strony trzecie nie moe by jednak zbyt duy.
Z drugiej jednak strony, mechanizm ten moe dodatkowo pogorszy i tak ju
trudn sytuacj na rynku kawy, potgujc negatywne skutki nadmiernej poday
kawy i fluktuacji cen na rynku midzynarodowym.
Po czwarte, problem z fair trade moe wynika z odmiennego postrzegania i
rozumienia tego pojcia przez liczne grono zaangaowanych podmiotw, takich
jak: grupy producenckie, organizacje pozarzdowe, aktywici, promotorzy idei,
importerzy, dystrybutorzy, eksperci od marketingu, sprzedawcy. Rnego rodza-
ju wizje rozwoju ruchu oraz modelu fair trade prowadz do nieporozumie do-
tyczcych jego celw i zasad. Brak spjnoci moe prowadzi do zakce w sys-
temie i wyrzdza szkody producentom z Poudnia. Skutkiem tego jest rozam
31
W latach 20002004, kiedy cena za kaw na rynku konwencjonalnym bya wyjtkowo niska,
cena minimalna za kaw fair trade znaczco podnosia dochd jej producentw. Z kolei w latach
20052008 minimalna cena kawy fair trade miecia si ju w granicach fluktuacji cen kawy na rynku
midzynarodowym, co miao mniejsze znaczenie dla dochodw producentw fair trade. J. Valkila,
P.Haaparanta, N. Niemi, Empowering Coffee Traders? The Coffee Value Chain from Nicaraguan Fair Trade
Farmers to Finnish Consumers, Journal of Business Ethics 2010, vol. 97, s. 262263.
32
D. Jaffe, op. cit., s. 8.
33
Ujednolicona definicja fair trade, 2009, http://www.fairtrade.org.pl/s1_co_to_jest_sprawiedliwy_
handel_fair_trade.html.
268

w szeregach jego promotorw, aktywistw i pracownikw instytucji fair trade.

Dylemat polega na tym, czy rozszerza zakres dziaania fair trade, czymoe po-
zostawi go niezmienionym, zgodnie z pierwotnymi zasadami? Pierwsze rozwi-
zanie wie si z wprowadzeniem do systemu nowych uczestnikw, co prowadzi
do jego komercjalizacji. Pozytywnym efektem jest wikszy dostp produktw
fair trade do rynku konwencjonalnego i wysza sprzeda. Komercjalizacja fair
trade rodzi jednak pewne negatywne skutki, zwizane z odejciem od tradycyj-
nych zasad i regu.
Po pite, fair trade nie jest w stanie zmieni systemu handlu midzynarodo-
wego w taki sposb, aby jego reguy byy mniej szkodliwe dla interesw krajw
rozwijajcych si. Bez wtpienia rozwj fair trade i jego coraz powszechniejsza
obecno w pastwach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych ma wpyw
na zmian postrzegania relacji handlowych midzy Pnoc i Poudniem, jed-
nak nie mona tu mwi o sile, ktra jest w stanie przeprowadzi transformacj
caego niesprawiedliwego systemu. Moliwoci dziaania fair trade w systemie
handlu midzynarodowego s ograniczone. Jest to wci rynek niszowy, a jego
udzia w handlu wiatowym oscyluje wok 1%34. Skoro instytucje fair trade
nie mog sobie poradzi z kontrol nowych uczestnikw w systemie, jakimi s
korporacje, to jaka jest szansa na zmian regu handlowych?
W ramach toczcych si wielostronnych negocjacji wiatowej Organizacji
Handlu (runda z Doha) gwnym ich celem jest przyjcie nowych regu han-
dlowych, ktre w wikszym stopniu ni dotychczasowe uwzgldniayby sytuacj
i interesy krajw rozwijajcych si. Fair trade i innego rodzaju ruchy spoeczne
mog mie poredni wpyw na toczce si rokowania przez udzia wmidzyna-
rodowej debacie na temat sytuacji krajw rozwijajcych si. Jednak to nie one
decyduj o ostatecznych ustaleniach. Licz si interesy i sia przetargowa po-
szczeglnych pastw czonkowskich, a take ich skonno do ustpstw i wsp-
pracy. O trudnociach z przyjciem ostatecznego porozumienia wiadcz prze-
duajce si negocjacje rundy WTO z Doha, ktre trwaj ju od 13 lat. Celem
jest dalsza wielostronna liberalizacja handlu, ale z pewnymi dodatkowymi pre-
ferencjami dla krajw rozwijajcych si i najmniej rozwinitych (least developed
countries, LDCs). Konieczno obniania barier handlowych jest powszechnie
akceptowana, jednak napicia i spory dotycz sposobw i terminw realizacji
tego celu. Natomiast sposb dziaania mechanizmu fair trade jest ze swej natu-
ry dyskryminujcy i protekcjonistyczny, chocia podporzdkowany szczytne-
mu celowi. W toczcych si negocjacjach rundy z Doha chodzi za o eliminacj
iograniczanie barier handlowych, a nie tworzenie kolejnych. W interesie kra-
P. Pelsmacker, L. Driesen, G. Rayp, Do Consumers Care about Ethics? Willingness to Pay for Fair-
34

Trade Coffee, The Journal of Consumer Affairs 2005, vol. 39, no. 2, s. 364.
 269

jw rozwijajcych si ley wczenie si do gwnego nurtu handlu midzyna-

rodowego, za nowe reguy WTO maj im to zadanie uatwi.
Bez odpowiedzi pozostaj pytania dotyczce kierunku rozwoju ruchu.
Czyfair trade moe rozwin si w system, ktry pozwoli na nowe redystry-
buowanie dochodw w skali globalnej? Czy moe sta si on alternatywnym
modelem handlu midzynarodowego uwzgldniajcym interesy producentw
z krajw Poudnia? Umiarkowani zwolennicy tej koncepcji twierdz, e tak, ale
pod warunkiem, e instytucje fair trade wyka si odpowiednim dziaaniem
iwytrwaoci35. Z kolei zwolennicy i promotorzy ruchu staraj si nie dostrze-
ga negatywnych elementw caego systemu, pokazujc nieograniczone moli-
woci i korzyci z uczestnictwa w fair trade36. Przeciwnicy wskazuj na nieefek-
tywno i ograniczone korzyci dla uczestnikw systemu, a take na szkodliwe
skutki, jakie moe on wyrzdzi tym wszystkim producentom z Poudnia, kt-
rzy znajduj si poza nim. Jednoznaczna odpowied jest niemoliwa, zwaszcza
e koncepcja si zmienia, a instytucje fair trade poszukuj dla siebie nowej for-
muy dziaania w rzeczywistoci midzynarodowej. Chodzi o to czy ruch ten
pozostanie wycznie mechanizmem marketingowym dla ograniczonej liczby
produktw tropikalnych, czy te moe sta si rodkiem prowadzcym do bar-
dziej sprawiedliwych stosunkw handlowych?
Prawda moe lee porodku, z tym, e jest ona blisza krytykom fair trade,
ktrzy dostrzegaj pewne niebezpieczne cechy dziaania tego systemu. Proste
analizy wskazuj, e moe on prowadzi do zakce na rynku lokalnym lub
midzynarodowym, co negatywnie oddziauje nie tylko na osoby spoza syste-
mu, ale na samych jego uczestnikw. Wyjcie fair trade poza obecny status ryn-
ku niszowego wydaje si, jak na razie, mao realne. Szansa na powstanie nowej
siy, ktra byaby w stanie zmieni niesprawiedliwe reguy systemu handlowe-
go, jest jeszcze bardziej nieprawdopodobna.

D. Jaffe, op. cit., s. xvxvi.

35

J. Decarlo, Fair Trade and How It Works, Rosen Publishing, New York 2010, s. 1125; J. Hunt, Fair
36

Trade. Hot Topics, Heinemann Library, Chicago 2012, s. 459.

 BEZPIECZESTWO
A STOSUNKI MIDZYNARODOWE
Bogdan Nowosad

STOSUNKI UE-NATO W KONTEKCIE

BEZPIECZESTWA EUROPEJSKIEGO
Powstae w latach 50. ubiegego stulecia Wsplnoty Europejskie byy pro-
jektami o charakterze gospodarczym, opartymi na metodzie funkcjonalnej,
zgodnie z ktr integracja gospodarcza miaa by motorem dla integracji poli-
tycznej, gdzie element centralny stanowi komponent bezpieczestwa i obrony.
Poniepowodzeniach Europejskiej Wsplnoty Politycznej i Europejskiej Wspl-
noty Obronnej panowao przewiadczenie, e Europa nie jest gotowa natak
daleko idce rozwizania. Czynnikiem utrwalajcym t sytuacj byo istnie-
nie NATO, ktre w istocie zapewniao Europie Zachodniej skuteczny system
obrony, oparty na sojuszu z USA. Aspiracje polityczne pastw czonkowskich
Wsplnot jednak nie wygasy. Ich wyrazem by projekt utworzenia Unii Euro-
pejskiej, ktrej traktat zaoycielski z 1992 r. przewidywa w tytule V ustano-
wienie Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa.
Postanowienia traktatu w zakresie dawnego II filaru UE w istocie obejmo-
way kwestie zwizane z realizacj wsplnej polityki zagranicznej i bezpiecze-
stwa, w tym stopniowe okrelanie wsplnej polityki obronnej, ktra [...] mo-
gaby doprowadzi do wsplnej obrony1, ze szczegln rol w tym obszarze
dla innej, formalnie odrbnej od UE organizacji Unii Zachodnioeuropej-
skiej, ktra miaa sta si zbrojnym ramieniem UE. Jak pisze M. Soja, to wa-
nie UZE, dziaajca w imieniu UE, miaa by wykonawc wsplnej polityki
bezpieczestwa [...] lecz nie jako instrument szerszej europeizacji NATO, lecz
osobna organizacja2.
Konstrukcja ta od pocztku budzia sporo kontrowersji odnoszcych si
do natury wzajemnych powiza prawnych, instytucjonalnych i faktycznych
pomidzy dwoma organizacjami, komplikowanych dodatkowo relacj cz-
1
Art. 2 (ex. B). Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, Dziennik Urzdowy Unii Euro-
pejskiej z 29 grudnia 2006, seria C, nr 321 E.
2
M. Soja, Stosunki EU-NATO w dziedzinie bezpieczestwa europejskiego i obrony na przeomie XX
iXXI wieku, Toru 2011, s. 66.
274

c UZE z NATO. Kontrowersje owe wzmacnia fakt, e wikszo pastw

czonkowskich UE bya jednoczenie czonkiem zarwno UZE, jak i NATO,
cooznaczao, e korzystanie z zasobw militarnych tych pastw podlegao za-
sadom owych organizacji.
Od czasu powstania WPZB relacje te ulegy ewolucji i przeformuowa-
niu wkierunku faktycznej emancypacji UE wobec NATO i wygaszenia UZE.
Obecnie, jak podkrela J. Broch Hueso, rozdzielenie pomidzy NATO i coraz
bardziej autonomiczn UE jest oczywistoci3.
Przedmiotem niniejszego artykuu jest nie tyle analiza omawianych rela-
cji z pozycji ich chronologii i rozwoju odnonych struktur instytucjonalnych,
ale opisanie i wyjanienie istoty stosunkw czcych UE i NATO. Zaoe-
niem wyjciowym jest przyjcie tezy, e budowanie wasnego systemu obrony
przez UE wynika z jej aspiracji do uzyskania statusu globalnego gracza na are-
nie midzynarodowej, co skutkuje kwestionowaniem pozycji NATO. Chocia
wzajemne relacje cechuje oficjalna komplementarno, to w sferze faktycznej
stosunkami tymi rzdzi konkurencyjno, co utrudnia wypracowanie po-
danego kompromisu.
Aspiracje UE do uzyskania statusu globalnego gracza

Zaamanie si w latach 90. ubiegego wieku geopolitycznego dwubieguno-

wego ukadu si skutkowao pytaniami o dalsz rol, a nawet zasadno istnie-
nia NATO. W istocie bowiem o ile przez lata zimnej wojny rola Sojuszu bya
jasno okrelona, to po znikniciu tradycyjnego przeciwnika i zmniejszeniu si
zagroenia zewntrznego, zdaniem niektrych komentatorw, NATO utracio
swj gwny cel i tym samym usunita zostaa potrzeba istnienia organizacji4.
Sytuacja ta wzmacniaa aspiracje UE do zapewnienia sobie bezpieczestwa
wasnymi rodkami, co przecie mogo sta si koniecznoci z uwagi nanie-
pewno co do dalszych losw NATO. Ju w latach 80. nastpio uaktywnie-
nie upionej UZE. W 1984 r. w Deklaracji Rzymskiej organizacja ta wskazy-
waa na potrzeb okrelenia europejskiej tosamoci bezpieczestwa, a w roku
1987 w Platformie europejskich interesw w dziedzinie bezpieczestwa su-
gerowaa wczenie spraw bezpieczestwa i obrony do procesu integracji euro-
pejskiej5. W trakcie negocjacji nad TUE wyranie postulowano, aby UZE stao
si zbrojnym ramieniem przyszej Unii6. W konsekwencji w traktacie znalaz
3
J. Broch Hueso, La relation UE-OTAN: complmentarit ou subordination? [w:] La revue gopolitique,
14.03.2010, www.dipoweb.com [dostp 12.03.2013].
4
M. Soja, op. cit., s. 94.
5
A. Demkowicz, Integracja Europy Zachodniej w dziedzinie bezpieczestwa i obrony. Od EWO
doWEPBiO, Toru 2007, s. 153.
6
WEU Concil of Ministers, Communiqu, vianden (Luxembourg), 27 June 1991, s. 2.
 275

si zapis, e cele UE mog w przyszoci obejmowa kwestie wsplnej obrony.

Jednoczenie w czerwcu 1992 r. Deklaracj Petersbersk UZE do swoich zada
wczya misje wojskowe wykonywane poza obszarem pastw czonkowskich.
Siy zbrojne UZE miay by wykorzystywane w ramach klasycznych misji
pokojowych i operacji humanitarnych i ratowniczych oraz do misji ukierunko-
wanych na przywracanie pokoju lub opanowanie kryzysw. Deklaracja ta wy-
kraczaa poza ramy traktatu brukselskiego i tworzya podstaw dla polityczno-
instytucjonalnej tosamoci bezpieczestwa europejskiego7. Opisywane zabiegi
budziy niepokj USA, ktre dostrzegay w tym zagroenie dla pozycji NATO.
W klimacie konkurencyjnoci pojawia si amerykaska koncepcja stworzenia
europejskiego filaru NATO, czyli Europejskiej Tosamoci Bezpieczestwa
iObrony. Zakadaa ona utworzenie autonomicznych struktur obronnych wEuro-
pie, przeamujc w ten sposb dotychczasowy monopol NATO w tej dziedzinie.
Debata na temat ESDI antagonizowaa dwie grupy krajw: nurt atlantyc-
ki i nurt europejski. Podczas gdy nurt atlantycki podkrela nadrzdn wo-
bec inicjatyw unijnych rol NATO w dziedzinie europejskiego bezpieczestwa
oraz aktywn, przywdcz rol USA jako gwaranta bezpieczestwa dla Euro-
py, nurt europejski kwestionowa rol NATO i USA, podkrelajc potrzeb
emancypacji Europy w tej dziedzinie. Kompromisem stao si wczenie ESDI
w struktury Unii Zachodnioeuropejskiej, bo w ten sposb doszo do powiza-
nia instytucyjnego pomidzy tymi trzema organizacjami, ale taki kompromis
nie by trway. Unia Zachodnioeuropejska nie osigna w konsekwencji wy-
starczajcej zdolnoci operacyjnej do prowadzenia misji petersberskich, ponie-
wa ESDI byo w aspekcie militarnym zalene od NATO, a w aspekcie poli-
tycznym od UE jako jej zbrojne rami8. Prace nad bardziej funkcjonalnym
rozwizaniem podjto w trakcie spotkania Rady Pnocnoatlantyckiej w stycz-
niu 1994 r. w Brukseli, a nastpnie w Berlinie w czerwcu 1996 r., co zaowo-
cowao koncepcj berlisk, wskazujc na pewne, dosy jednak ograniczo-
ne moliwoci uzyskania dostpu przez UE do zasobw NATO. Poparcie USA
dlabudowania ESDI wynikao jednak gwnie z tego, e wizao si z perspek-
tyw zwikszenia kosztw na utrzymanie struktur militarnych NATO w Euro-
pie po stronie sojusznikw europejskich9.
Zawarte w Berlinie w czerwcu 1996 r. porozumienie przynioso okrelenie
zasad wykorzystania przez kraje europejskie Poczonych Si Wielonarodowych
do Zada Specjalnych (CJTF) w operacjach, na ktre USA przyzwalay, ale
7
Deklaracja Petersberska przyjta na spotkaniu Rady Ministrw UZE, Bonn, 19 czerwca 1992 r. [w:]
J.Menkes, S. Parzymies, A. Prystrom, UZE a Europa rodkowa i Wschodnia. Dokumenty, Warszawa 1994,
s. 7071.
8
J. Broch Hueso, op. cit.
9
M. Soja, op. cit., s. 99102.
276

nie zamierzay w nich uczestniczy. To wanie w treci tej umowy pojawia si

znane, symboliczne okrelenie zasobw militarnych uyczonych NATO dowy-
korzystywania przez UZE jako typy rozdzielne, ale nie odrbne10. Oznacza-
o to, e UZE uzyskaa prawo do wykorzystania CJTF w Europie dla potrzeb
wasnych operacji militarnych, przy czym Rada NATO zachowaa prawo mo-
nitorowania uycia wypoyczonych si i zadania zwrotu w razie koniecznoci
uycia ich przez cay Sojusz dla innych potrzeb. W gruncie rzeczy zatem, w kon-
tekcie moliwoci zaistnienia amerykaskiego weta, moliwoci te oznaczay
prowadzenie wycznie mikkich operacji petersberskich, ,natomiast twarde
dziaania militarne miay by zastrzeone dla NATO jako caoci. Kryzys ba-
kaski i faktyczna bezradno UE i UZE wobec konfliktw w tym regionie wy-
kazay jednak nieskuteczno przyjtej formuy: zbyt skomplikowany schemat
instytucjonalny i niemono podjcia realnych dziaa przesdziy o cakowi-
tym odstpieniu od rozwijania formuy ISDN. Dowodzio to bezradnoci Unii
bez wsparcia ze strony NATO.
Aby uzdrowi t sytuacj, traktat amsterdamski z 1996 r. nada UE kom-
petencje do wsplnego z UZE prowadzenia misji petersberskich. By to krok
w kierunku usamodzielnienia si UE wobec NATO, ale konieczna bya for-
mua bardziej precyzyjna ni berliska (1996) korzystania z zasobw
NATO dla skutecznego prowadzenia tych misji. Dla uzgodnienia takiej formu-
y z NATO konieczne byo opracowanie jednolitego stanowiska wrd samych
pastw czonkowskich UE, co odbywao si w atmosferze przetargw midzy
nurtem atlantyckim i europejskim.
Za moment przeomowy w tym zakresie uznaje si francusko-brytyjski szczyt
z Saint-Malo z roku 1998, kiedy to przywdcy obu nurtw osignli porozu-
mienie w sprawie stworzenia europejskiej zdolnoci obronnej, ktra dawaaby
Unii realne moliwoci prowadzenia misji utrzymania pokoju poprzez pene
wczenie UZE do UE, na co wczeniej nie zgadzay si pastwa atlantyckie
z Wielk Brytani na czele. R. Ziba pisze, e jakkolwiek zmiana stanowiska
Wielkiej Brytanii nie oznaczaa konsekwentnego porzucenia atlantyckiej orien-
tacji w kwestiach bezpieczestwa, to bya rozsdn reakcj na rosnce wyzwa-
nia dlaWPZiB UE11. Chodzio zatem przede wszystkim o wyposaenie UZE
wtakie wiarygodne zdolnoci wojskowe, ktre umoliwiayby jej dziaania nie-
zalenie od tego, czy USA wyraziyby wol przyczenia si do tego rodzaju
akcji. Jednak jednoczenie z intencjami stworzenia moliwoci autonomicz-
nych dziaa po stronie UE Deklaracja w sprawie obrony europejskiej pod-
krela konieczno unikania dublowania rozwiza istniejcych ju w NATO12.
10
J. Broch Hueso, op. cit.
11
R. Ziba, op. cit., s. 83.
12
From St-Malo to Nice, European Defence: Core Documents, compiled by M. Rutten, Chaillot Papier,
no. 47, May 2001, s. 89.
 277

Jak podkrela M. Soja, deklaracja zapowiadaa realizacj programu polityki

obronnej w oparciu o ramy instytucjonalne Unii Europejskiej [...] uwzgldnia-
jc jednak istniejce zasoby Unii Zachodnioeuropejskiej i ewolucj jej stosun-
kw zUni Europejsk13. Postanowienia deklaracji day na tyle silny impuls
dalszym dziaaniom UE, e R. Kuniar okreli wrcz ten dokument mianem
kopernikaskiego przewrotu w endogenicznym deniu Europy do zapewnie-
nia sobie bezpieczestwa14.
W roku 1999 na szczycie NATO w Waszyngtonie, wraz z koncepcj nowych
misji NATO, pojawi si projekt kolejnej formuy wsppracy, zwanej Berlin
Plus, w pewnej mierze akceptujcy denia UE do autonomii w zakresie pro-
wadzenia dziaa militarnych. Zgodnie z tym projektem Unia miaa uzyska a-
twiejszy dostp do zasobw, zdolnoci i danych planistycznych NATO poprzez
kadorazowo zawierane porozumienia. Jednoczenie rodowiska unijne pod-
krelay, e rola UZE wygasa na rzecz UE i tym samym staje si ona nowym
midzynarodowym aktorem w dziedzinie bezpieczestwa.
Najwaniejszym efektem tego przewrotu byo proklamowanie na szczy-
cie UE w Helsinkach w grudniu 1999 Wsplnej Europejskiej Polityki Bez-
pieczestwa i Obrony, ktrej wyranie artykuowanym celem byo zbudowa-
nie autonomicznej zdolnoci UE do prowadzenia operacji wojskowych w razie
kryzysw midzynarodowych. Now inicjatyw UE postanowia oprze na sto-
sownych strukturach instytucjonalnych w ramach dawnego II filaru, ale jej
istot byo faktyczne budowanie potencjau militarnego poprzez realizacj pro-
gramu tworzenia wojskowych zasobw i zdolnoci Europejskiego Celu Ope-
racyjnego Zasadniczego15.
Owe globalne cele zakaday zbudowanie potencjau zoonego z 15 brygad
(liczcych od 50 000 do 60 000 onierzy), zdolnych wykonywa zadania pe-
tersberskie, oraz struktur polityczno-wojskowych zdolnych do wykorzystywa-
nia tego potencjau (w szczeglnoci Komitetu Politycznego Bezpieczestwa,
Komitetu Wojskowego, Sztabu Wojskowego). Uzupenieniem powyszego byy
decyzje szczytu w Santa Maria da Feria z czerwca 2000 r., ktry okreli zasady
i tryb uczestniczenia europejskich czonkw NATO niebdcych czonkami UE,
oraz krajw kandydackich, w kierowanych przez Uni procesach zarzdzania
kryzysowego, a take priorytetowe obszary konsultacji. Natomiast szczyt w Ni-
cei z grudnia 2000 r. wyranie wskazywa, e EPBiO jest oddzieln polityk UE,
co podkrelao jej autonomi wobec NATO.

13
M. Soja, op. cit., s. 91.
14
R. Kuniar, Europejska Strategia Bezpieczestwa, Polska w Europie 2004, nr 2, s. 16.
15
C. Robinson, The European Unions Goal Current Status, Centre for Defense Information, 23.05.2002.
278

Kontynuacj koncepcyjn tej linii bya Europejska Strategia Bezpiecze-

stwa z grudnia 2003 r. (Bezpieczna Europa w lepszym wiecie, identyfikuj-
ca zarwno zagroenia dla bezpieczestwa europejskiego, cele strategiczne UE,
jakisposoby ich realizacji16. Gwnym przesaniem tego dokumentu jest pod-
krelenie, e Europa posiada potencja do zbudowania wasnego systemu bez-
pieczestwa i obrony i e mogaby wywiera wpyw na skal globaln [...]
przyczynia si do stworzenia efektywnego i wielostronnego systemu prowa-
dzcego do sprawiedliwszego, bezpieczniejszego i bardziej zjednoczonego wia-
ta. Aspekt praktyczny powodzenia europejskich aspiracji zalea jednak nadal
odsposobu porozumienia si z NATO odnonie do wykorzystywania militar-
nych zasobw Sojuszu.
Poczwszy od 17 marca 2003 r. relacje UE i NATO regulowane s obszer-
nym porozumieniem Berlin Plus17. Zasadniczym elementem tej umowy s pro-
cedury udostpniania, kontrolowania, odbioru zasobw NATO, dostpno
zasobw i rodkw NATO na potrzeby realizacji misji prowadzonych przez
UE, dostp UE do zasobw planistycznych NATO, procedury w zakresie wy-
miany tajnych informacji, a take wizy instytucjonalne midzy obiema orga-
nizacjami. Porozumienie zawiera take uzgodnienia odnonie do udziau nie-
unijnych czonkw NATO w EPBiO. Dokument stanowi w gruncie rzeczy
potwierdzenie, e doszo do ustalenia podstawowej kwestii we wzajemnych re-
lacjach, amianowicie tego, e UE miaa koncentrowa si na wykonywaniu za-
da petersberskich, natomiast NATO na zapewnieniu zbiorowej obrony18 .
Konkretnym wymiarem operacyjnym z wykorzystaniem formuy Berlin Plus
bya pierwsza w historii misja wojskowa UE na Bakanach z roku 2003 ona-
zwie Concordia, ktra zastpia kierowan przez NATO operacj Allied Har-
mony; dosza do skutku, bo po raz pierwszy UE uzyskaa dostp do zasobw
NATO. Nastpn inicjatyw w tej formule bya unijna misja Althea z2004r.
w Boni iHercegowinie. Bya ta najbardziej liczna (7500 onierzy), jak dotej
pory, unijna misja, ktra przeja zadania od kierowanej przez NATO mi-
sji SFOR. Od pocztku istnienia misja korzysta z ekspertyz planifikacyjnych
NATO i innych zasobw i rodkw Sojuszu. Rwnolegle w tym samym regio-
nie NATO prowadzi misj konsultacyjn, co stwarza warunki do wspdziaa-
nia w kontekcie operacyjnym. Z kolei unijna misja w Kosowie z roku 1999
EULEX-Kosovo podkrelaa specyfik UE w zakresie moliwoci wysania w te-
ren si cywilnych. W istocie w ramach wsplnych si cywilno-wojskowych UE
16
Bezpieczna Europa w lepszym wiecie. Europejska strategia bezpieczestwa, concilium.europa.eu/
eudoc/cmsupload/031208ESSIPL.pdf [dostp 12.03.2013].
17
Berlin Plus Agreement, NATO Allied Command Operations, Supreme Headquaters Allied Powers
Europe, http://www.nato.int/shape/news/2003/shape_eu/se030822a/htlm.
18
M. Soja, op. cit., s. 154156.
 279

wsppracowaa z NATO w dziedzinie realizowania zada zwizanych z budo-

waniem pastwa prawa. Tego rodzaju wsppraca, ale ju na duo mniejsz
skal, raczej symboliczn, ma miejsce od 2007 r. w Afganistanie, gdzie UE pro-
wadzi misj EUPOL Afganistan, zakadajc wspprac na miejscu z obecny-
mi tam siami NATO. Formua Berlin Plus bya zastosowana ponadto w Dar-
furze w 2007 r., gdzie zarwno UE, jak i NATO wspary misj UA o nazwie
MINUAD, oraz w ramach dziaa si morskich na wybrzeach Somalii, gdzie
celem operacji Atalante byo zwalczanie piractwa morskiego19.
Oficjalna komplementarno

Przez ponad 60 lat klauzula zbiorowej obrony zawarta w traktacie waszyng-

toskim i oparte na nim dziaania NATO skutecznie gwarantoway bezpie-
czestwo Europy. Europejskie inicjatywy ukierunkowane na emancypacj UE
w tym obszarze musz uwzgldnia stan zastany, dlatego koncepcja komple-
mentarnoci obydwu struktur wydaje si bardzo racjonalna. W istocie prze-
pisy Traktatu o Unii Europejskiej w czci powiconej EPBiO oficjalnie po-
twierdzaj t koncepcj. Art. 42 ust. 2 (dawny artyku 17 TUE) okrela ramy
kompatybilnoci struktur bezpieczestwa i obrony UE i NATO: Polityka Unii
wrozumieniu niniejszej sekcji nie uchybia specyficznemu charakterowi polity-
ki bezpieczestwa i obronnej niektrych Pastw Czonkowskich. Szanuje ona
wynikajce z Traktatu Pnocnoatlantyckiego zobowizania Pastw Czonkow-
skich, ktre uwaaj, e ich wsplna obrona jest wykonywana w ramach Or-
ganizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego (NATO) oraz jest zgodna z przyjt
wtych ramach wspln polityk bezpieczestwa i obronn20.
W tym samym artykule uznaje si jednoczenie moliwo wzmocnionej wsp-
pracy poszczeglnych pastw nalecych zarwno do UZE, jak i do NATO,
azatem niejako poza strukturami UE. Artyku ustanawia zasad komplemen-
tarnoci, opierajcej si na kompatybilnoci struktur UE i NATO. Jakzauwaa
J. Broch Hueso, mona zatem stwierdzi, e inspiruje on prawdziw hierarchi
pomidzy tymi dwoma organizacjami oraz pewnego rodzaju podporzdko-
wanie UE wobec NATO21. P. Verluise przedstawia NATO jako zamknity
krg, w ramach ktrego EPBiO moe si przemieszcza i zmienia swj ksztat
i swj rozmiar, ale z ktrego nie moe wyj22. Naley si zgodzi z t opini,
19
Les relations OTAN-Union europenne, www.documentationfrancaise.fr/dossier/d00053-l-otan-
apres-la-guerre-froide/les-relations-otan-union-europenne [dostp 12.03.2013]
20
Skonsolidowany Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Karta
praw podstawowych Unii Europejskiej, Dziennik Urzdowy C 306 z 17.12.2007 r.
21
J. Broch Hueso, op. cit.
22
P. Verluise, Union europenne et lien transatlantique, CID, Septembre 2008, cyt. za J. Broch Hueso, op. cit.
280

bow art. 42 ust. 7 doprecyzowuje si, e w ramach EPBiO nie ma to wpywu

na szczeglny charakter polityki bezpieczestwa i obrony niektrych Pastw
Czonkowskich [...] zobowizania i wsppraca w tej dziedzinie pozostaj zgod-
ne ze zobowizaniami zacignitymi w ramach Organizacji Traktatu Pnocno-
atlantyckiego, ktra dla pastw bdcych jej czonkami pozostaje podstaw ich
zbiorowej obrony i forum dla jej wykonywania23.
Owa zgodno jest zwykle przedstawiana jako komplementarno, jednak
powysze treci artykuu 17 wskazuj wyranie sytuacj hierarchicznoci, gdzie
zgodno oznacza jednoczenie podporzdkowanie priorytetom Sojuszu.
Broch Hueso zadaje w tym kontekcie raczej retoryczne pytanie: Jak w ogle
wspistnienie tych dwch struktur moe by moliwe, jeeli od swych naro-
dzin jedna musi dostosowa si do istnienia i do nadrzdnoci tej drugiej?24
O ile rzeczywicie zakrelony porozumieniem Berlin Plus podzia rl polega
natym, e UE zajmuje si bezpieczestwem, a NATO obron, oznacza to,
e UE moe zajmowa si tylko t czci, ktr nie zajmuje si NATO, i re-
alizowa t cz dziedziny bezpieczestwa i obrony, ktr nie zajmuje si So-
jusz Atlantycki25.
Teoretyczna komplementarno sprowadza si w praktyce do koniecznoci
negocjowania zakresu autonomii EPBiO wobec silniejszego NATO, przy czym
NATO w tym zakresie ma prawo weta, bo to ono decyduje, czy dla danej ope-
racji udostpni UE swoje rodki i zasoby. Ponadto to wanie NATO decydu-
je o tym, czy Sojusz jako cao jest zainteresowany podjciem danych dziaa.
UE jest w konsekwencji uprawniona do zarzdzania jedynie kryzysami mniej-
szej wagi, z mniejszym zaangaowaniem rodkw, majcymi w gruncie rzeczy
mniejsze znaczenie midzynarodowe. Przykadem takich operacji s dziaania
cywilne, bo nimi NATO w ogle nie jest zainteresowane. W tym kontekcie
pozostaje ono niezmiennie stranikiem europejskiego bezpieczestwa, tym bar-
dziej e dysponuje ku temu o wiele wikszym i skuteczniejszym potencjaem
wojskowym, za ktrym stoi potencja polityczny i militarny USA.
Oficjalna komplementarno w relacjach UE-NATO opiera si na dosy
kruchym zaoeniu, e zarwno unijna sia soft, jak i sojusznicza sia hard mog
i powinny si uzupenia, tworzc pewn warto dodan. Problem w tym,
e, jak zauwaa R. Cooper, Europa obrazuje system ponowoczesny, ktry
opiera si na rezygnacji z siy26, natomiast twarde bezpieczestwo zasadza
si na rwnowadze si, co stanowi o genetycznej niekompatybilnoci obu kon-
23
Skonsolidowany Traktat o Unii Europejskiej
24
J. Broch Hueso, op. cit.
25
Ibidem.
26
R. Cooper, Pkanie granic. Porzdek i chaos w XXI wieku, Media Rodzina 2005, s. 101.
 281

cepcji. Wprawdzie, jak twierdzi M. Soja, Europejczycy mogli pozwoli so-

bie na rezygnacj z siy i realizacj idei powszechnego pokoju, bo od koca
II wojny wiatowej bezpieczestwo zbiorowe na kontynencie zapewniay z ze-
wntrz, wramach struktur wojskowych, NATO, Stany Zjednoczone, ale sytu-
acja ta doprowadzia do powstania monopolu NATO w dziedzinie zapewnia-
nia obrony dlaEuropy, a przejawy europejskiej emancypacji postrzegane s jako
zagroenie dla pozycji USA jako mocarstwa wiatowego. Broch Hueso podkre-
la, e UE iNATO nie mog by komplementarne, poniewa NATO jest so-
juszem wojskowym pomidzy narodami, ktrego jedynym zadaniem jest dba-
nie o wspln obron jego czonkw, chocia stara si stanowi forum dyskusji
o bezpieczestwie i zblienia politycznego. Natomiast UE stanowi ponadnaro-
dow struktur, ktra obejmuje wszystkie dziedziny, na ktre zgodziy si pastwa
czonkowskie, bez zakrelonych a priori ogranicze, z czego WPZiB i EPBiO sta-
nowi jedynie pewien specyficzny wyraz aktywnoci polityczno-instytucjonalnej27.
Rywalizacja w praktyce relacji UE-NATO

Decyzja UE o ustanowieniu EPBiO spotkaa si z niechci pastw NATO,

ktre ju na etapie koncepcyjnym krytykoway emancypacyjne orientacje po
stronie pastw Unii. Koncepcja ta oznaczaa bowiem, e UE daje sobie pra-
wo do decydowania, ktre misje i w jaki sposb bd prowadzone wycznie
przez ni, a to rodzio powane konsekwencje dla postrzegania roli NATO.
Wrcz symbolicznym pocztkiem powanej konfrontacji staa si wypowied
sekretarz stanu USA Madeleine Albright z grudnia 1998 r. Jej formua 3 x D
wyraa gwne obawy wobec europejskiej aspiracji do autonomii w dziedzi-
nie obrony: obawy wobec odcinania si (decoupling) europejskiego systemu
obrony od NATO, obawy wobec dublowania si (duplication) zasobw i struk-
tur NATO oraz obawy wobec dyskryminowania (discrimination) europejskich
czonkw NATO niebdcych czonkami UE w dostpie do unijnego systemu
bezpieczestwa i obrony28. Oficjalnie ostro tego dyskursu zagodzono wtrak-
cie szczytu waszyngtoskiego z 1999 r., na ktrym wypracowano koncept
komplementarnoci poprzez retoryk, w stosunku do europejskich si NATO
typw rozdzielnych, ale nie odrbnych. Porozumienie Berlin Plus, ktre osta-
tecznie zawarto w marcu 2003 r., wydawao si wygasza te emocje poprzez za-
stosowanie konkretnych rozwiza instytucjonalnych. W istocie odtego czasu,
z braku kolejnych bardziej precyzyjnych porozumie, umowa stanowi gwn
platform relacji UE-NATO. Z porozumienia tego UE korzystaa w sposb
bardzo ograniczony, faktycznie bowiem tylko dwie misje na Bakanach (Con-
27
J. Broch Hueso, op. cit.
28
M. Soja, op. cit., s. 127.
282

cordia i Althea) odbyy si z wykorzystaniem wspomnianej formuy, co wiad-

czy o tym, e jest ona dla UE mao atrakcyjna, a to z powodu kontroli i pra-
wa weta, ktrym w odniesieniu do tych operacji dysponuje NATO29.
Od czasu powstania EPBiO obszarem napi i przetargw stay si relacje
pomidzy europejskimi czonkami EPBiO i NATO (kandydatami i niekandy-
datami do UE). Funkcjonowanie zarzutu dyskryminacji na przykadzie Turcji
mona uzna za pewien model pogldowy uwarunkowa stwarzanych przez
Berlin Plus w klimacie konkurowania o pierwszestwo midzy UE i NATO.
Konflikt wewntrz UE pomidzy nurtem atlantyckim i europejskim istnie-
je nadal i dotyczy formuy ewentualnego uczestnictwa Turcji w Europejskiej
Agencji Obrony. Wczeniej podobne napicia dotyczyy debaty o formu spo-
tka w ramach Komitetu Politycznego i Bezpieczestwa i uczestniczenia w pro-
cesie decyzyjnym oraz w misjach przez pastwa kandydackie bdce czonkami
NATO. Kompromis z roku 2000, polegajcy na przyjciu jednoczenie dwch
formu: 15 + 6 oraz 15+15, nie okaza si satysfakcjonujcy dla wszystkich kra-
jw. Przez dugi czas tureckie weto, powodowane rzekomym poczuciem dys-
kryminacji, blokowao zawarcie Berlin Plus, co w gruncie rzeczy blokowao
wogle rozwj EPBiO. Obawiajc si, e to UE, a nie NATO, bdzie ponosi
gwn odpowiedzialno za bezpieczestwo w Europie i e WPBiO osabi jej
szans na akcesj, Turcja domagaa si miejsca w Komitecie Politycznym i Bez-
pieczestwa UE, co przecie nie byo moliwe. Osignity w 2001 r. kompro-
mis polega na wymuszeniu od UE gwarancji dla Turcji o nieagresji oraz obiet-
nicy konsultacji odnonie do projektw przyszych misji. Kompromis z Turcj
zaowocowa jednak z kolei protestem Grecji, ktra wyrazia weto dla porozu-
mienia z Ankar. W 2002 r. uzgodniono, e Turcja bdzie automatycznie zapra-
szana do wszystkich misji UE z uyciem zasobw NATO oraz e adna unijna
misja nie bdzie si odbywa w obszarze Morza Egejskiego, z zapewnieniem, e
Cypr nie wemie nigdy czynnego udziau w misjach kierowanych przez EPBiO
i nawet wrcz kuriozalnie e siy UE nigdy nie zaatakuj czonka NATO.
Natomiast Grecja uzyskaa klauzul, e NATO nigdy nie zaatakuje czonka
UE30. Podkrela si jednak, e zgoda Ankary dla Berlin Plus nie byaby moli-
wa bez naciskw na Turcj ze strony USA, ktre liczyy na poparcie przez UE
swojej polityki wobec Iraku31.
Najwikszy kryzys w historii relacji UE-NATO stanowia niewtpliwie sy-
tuacja na tle interwencji USA w Iraku w 2003 r. Bardzo wyrany rozdwik
pomidzy nurtem atlantyckim i europejskim wykaza sabo solidarno-

29
J. Broch Hueso, op. cit.
30
M. Soja, op. cit., s. 150.
31
J. Broch Hueso, op. cit.
 283

ci w ramach UE, a w szczeglnoci krucho EPBiO. Kryzys iracki stanowi

punkt kulminacyjny amerykaskiego unilateralizmu, podkrelajc rozbiene
punkty pomidzy kilkoma krajami zaoycielskimi i nowymi czonkami wobec
roli, jak ma odgrywa UE w dziedzinie bezpieczestwa i obrony32. Jednym
znajpowaniejszych wydarze kwestionujcych sens tej polityki by inspirowa-
ny przez USA tzw. list omiu z 30 stycznia 2003 r., o ktrym R. Ziba pisze, e
wywoa konsternacj w Brukseli i w tych krajach Pitnastki, ktre byy prze-
ciwne wojnie; przyczyni si do pogbienia podziaw midzy sojusznikami33.
Ujawnione w trakcie tego kryzysu rnice i kontrowersje rzutoway i na-
dal rzutuj na ksztat i znaczenie EPBiO, rodzc pytanie na temat rzeczywistej
woli pastw odnonie do budowania tej polityki. Odpowiedzi nurtu euro-
pejskiego by tzw. szczyt pralinkowy z kwietnia 2003 r., na ktrym Francja
zaproponowaa swoim sojusznikom w krytyce wejcia do Iranu budowanie od-
rbnego od NATO, ale te i od UE systemu obrony Europy34. Francja dosy
szybko wycofaa si z tego pomysu, ale przykad ten wskazuje na ogromne r-
nice wpostrzeganiu spraw bezpieczestwa i obrony przez poszczeglne pastwa
czonkowskie UE, co do tej pory uniemoliwia uzyskanie wsplnego stanowi-
ska wtym zakresie.
Najdobitniejszym wyrazem konkurowania UE i NATO s treci Europej-
skiej Strategii Bezpieczestwa z grudnia 2003 r. Wprawdzie wskazanie terro-
ryzmu jako najwaniejszego zagroenia moe wydawa si ukonem w stron
zainicjowanej przez USA wojny z terroryzmem, ale dokument ten udowadnia
przede wszystkim odmienno widzenia spraw bezpieczestwa z perspektywy
unijnej i sojuszniczej. W istocie zrodzi si on w atmosferze kryzysu irackiego
istanowi wyraz unijnego sprzeciwu wobec unilateralnego sposobu rozwizywa-
nia konfliktw poprzez uycie siy militarnej w formie atakw prewencyjnych.
Jak twierdzi Broch Hueso, multilateralizm europejski sprzeciwia si tutaj osta-
tecznie koncepcji amerykaskiego unilateralizmu35. Strategia udowadnia tym
samym, e problem relacji UE-NATO zasadza si na napiciu istniejcym po-
midzy tymi dwoma koncepcjami. M. Soja susznie zauwaa, e na pocztku
XXI w. powstao pytanie, czy Europa i Stany Zjednoczone s nadal sojusznika-
mi36, poniewa opieranie si na zupenie odmiennych koncepcjach bezpie-
czestwa i obrony nie suy zblieniu poprzez uzupenienie si, a wrcz prze-
ciwnie rodzi konkurencyjno. Mimo wysikw na poziomie zblienia insty-
32
Ibidem.
33
R. Ziba, op. cit., s. 116.
34
Dfense: un QG europen Bruxelles, c`est niet! pour Londres, www.rtbf.be/info/monde/detail
[dostp 12.03.2013].
35
J. Broch Hueso, op. cit.
36
M. Soja, op. cit., s. 53.
284

tucjonalnego konkurencyjno polityczna i operacyjna pomidzy UE i NATO

nadal istnieje, a trwao tej sytuacji potwierdzana jest problematycznym po-
dziaem rl na skali bezpieczestwo obrona, traktatow hierarchizacj
pozycji EPBiO i NATO, a ostatecznie take olbrzymi rnic potencjaw
militarnych37. Czoowy sojusznik w ramach NATO Stany Zjednoczone po-
wicaj bowiem na obron dwa razy wicej rodkw ni wszyscy czonkowie UE
cznie. Chodzi tu o kwot 400 mld euro rocznie po stronie USA i 200 mld
postronie pastw czonkowskich NATO38.
Wnioski

Zainicjowany przez Traktat TUE projekt zbudowania wasnego unijnego

systemu bezpieczestwa i obrony opiera si na dosy zawiej konstrukcji praw-
nej i faktycznej dotyczcej wykorzystania odrbnej od UE organizacji, jak bya
UZE. Stopniowo zadania petersberskie byy przejmowane przez UE, ado po-
wstania EPBiO i do formalnego ich przejcia na mocy traktatu z Nicei. Upod-
staw aspiracji UE w tej dziedzinie leaa ch realnego wzmocnienia swojej
pozycji jako aktora polityki midzynarodowej. Ewolucja ta dokonywaa si
wsytuacji pocztkowego osabienia i zakwestionowania roli NATO jako gwa-
ranta europejskiego systemu obrony. Jednak sytuacja na Bakanach wykazaa, e
Europa bez NATO nie jest w stanie zapewni sobie bezpieczestwa we wasnym
zakresie, natomiast z czasem NATO wykazao swoj niezbdno i wzmocnio
wasn pozycj. EPBiO wprawdzie udowodnia spor determinacj pastw UE
w budowaniu swojego projektu polityczno-militarnego, ale jednoczenie zakres
emancypacji wobec NATO okaza si ograniczony. Budowanie wzajemnych re-
lacji z NATO okazao si dla UE trudne: pozostaje ona zalena od NATO, a in-
teresy Unii i Sojuszu podlegaj hierarchizacji na korzy NATO.
Wprawdzie w oficjalnym dyskursie podkrela si komplementarno oby-
dwu struktur, ale w sferze faktycznej istnieje pomidzy nimi konkurencyjno.
O ile pewnym sukcesem UE byo wypracowanie porozumienia Berlin Plus, to
jednak jego ramy, z uwagi na trudnoci w dostpie do zasobw NATO, okazay
si mao funkcjonalne. Kryzys iracki z 2003 r. przynis drastyczne ogranicze-
nie relacji transatlantyckich, a jednoczenie nastpi wzrost znaczenia NATO
po kolejnych rozszerzeniach i powrocie Francji do struktur Sojuszu w 2009 r.
Silne NATO utrzymuje wprawdzie prawidowy instytucjonalny poziom relacji
zUni Europejsk, ale rozbienoci ideologiczne, obrazowane antagonistyczny-
37
L. Scheeckt, Concurrence, coopration et complmentarit dans le paysage europen de la scurit et de la
dfense: vers un dcouplage silencieux entre lUE et lOTAN? [w:] Ch. Lavalle (red.), LEurope de la Dfense:
acteurs, enjeux et processus, Les Champs de Mars n 19, Cahiers du CESSC, LDF, Paris 2008, s. 90.
38
J. Broch Hueso, op. cit.
 285

mi koncepcjami unilateralizmu i multilateralizmu, powoduj, e faktyczna kom-

plementarno pomidzy soft power i hard power nie nastpuje. Panuje wrcz po-
gld, e unijne misje w ogle nie mogyby si odby, gdyby nie wsparcie NATO
w ramach wprawdzie sztywnej, ale jedynej dostpnej formuy Berlin Plus.
Pogorszenie stosunkw z 2003 r. wci rzutuje na biece relacje. Wsppra-
ca operacyjna utrudniona jest przez brak zgody Turcji w odniesieniu do kwestii
cypryjskiej, nadal te pojawiaj si zarzuty dotyczce dublowania si i zasobw,
bo unijne Grupy Bojowe i sojusznicze siy szybkiego reagowania NRF w zasa-
dzie przygotowywane s do realizacji tych samych zada. Wszystko to wiad-
czy to tym, e mimo wysikw UE jeszcze nie jest w stanie w peni uniezaleni
si od NATO i USA w kwestiach bezpieczestwa i obrony, zarwno ze wzgl-
du na sabo polityczn, jak i na brak zasobw i rodkw, a przewaga militar-
no-technologiczna NATO jest tutaj elementem krytycznym. Obecny rozwj
obydwu organizacji wykazuje jednak na rosnc autonomi UE w aspekcie po-
litycznym i wojskowym. Dzieje si tak gwnie z powodu stopniowego rezy-
gnowania przez USA ze struktur NATO przy realizacji wasnych celw poli-
tycznych. Moliwym scenariuszem jest zatem to, e UE bdzie budowaa swj
system obrony nie tyle w wyniku wasnych aspiracji, ale z koniecznoci. Pyta-
nie oprzyszo relacji UE-NATO musi zatem zakada ewentualno, e Stany
Zjednoczone mog pogbi swj unilateralizm, oparty na pewnej dozie izola-
cjonizmu, i zmniejszy zainteresowanie sojuszem z UE, preferujc dowodzenie
z poziomu Pentagonu, a nie z Mons. W tym kontekcie wanym testem dlapo-
zycji i roli NATO, a w konsekwencji dla stosunkw NATO-UE, jest obecna
misja Sojuszu w Afganistanie. Test ten da odpowied, czy NATO nadal zamierza
peni funkcj obronn, czy przeformuuje t rol w kierunku postawy globalne-
go policjanta. Oczywicie korzystna byaby faktyczna komplementarno wdzia-
aniach obydwu organizacji, ale nie moe ona zaistnie, dopki UE niewypra-
cuje dla siebie spjnej koncepcji rozwoju politycznego, realizujc tym samym
kolejny, wyszy poziom integracji o charakterze zblionym do federalizmu.
Renata Jankowska

Morze Egejskie jako obszar sporny w wietle

konfliktu o wyspy Kardak/Imia
Morze Egejskie, cz Morza rdziemnego, pooone jest midzy Pwy-
spem Bakaskim a wybrzeem Azji Mniejszej, na poudniu zamknite jest wy-
spami Kreta, Karpathos, Rodos i Kithira. Poprzez cienin Dardanele czy si
zMorzem Marmara i Morzem Czarnym, poprzez Kana Koryncki za z Mo-
rzem Joskim. Powierzchnia Morza Egejskiego wynosi 187 647 km.
Historia Morza Egejskiego zwizana jest z wpywami helleskimi, stopnio-
wo wypieranymi przez Imperium Osmaskie, ktrego panowanie nad wiatem
egejskim trwao od XVI do XIX w. Odzyskanie niepodlegoci przez Grecj
wXIX w., a take Megali Idea sprawiy, e Grecy rozpoczli starania o odzy-
skanie wadzy na Morzu Egejskim, podkrelajc istot zwizku swojego kraju
z tym morzem. Wspczenie odwouj si do greckiego charakteru wysp egej-
skich, widocznego w nazwach geograficznych1, architekturze czy zwyczajach.
Turcy natomiast powouj si na wspczesn histori i regulacje prawne.
Status Morza Egejskiego okrelaj przede wszystkim dwa traktaty. Pierwszy
z nich, zawarty w Lozannie 24 lipca 1923 r., przywrci Grecji wyspy znajduj-
ce si na Morzu Egejskim, poza Dodekanezem oraz wyspami Imbroz i Tenedos (tu-
reckie: Gkeada i Bozcaada). Drugi z traktatw, podpisany 10 lutego 1947r.
w Paryu przyzna Grecji wyspy Dodekanezu, ktre uprzednio znajdoway si
pod jurysdykcj Woch.
Podzia wpyww na Morzu Egejskim jest jedn z waniejszych kwestii
spornych w obecnych stosunkach grecko-tureckich. Obserwujc zadziwiajcy
przebieg granicy morskiej midzy Grecj a Turcj2, to, e wiele wysp greckich
znajduje si w niedalekiej odlegoci od wybrzea tureckiego, nie dziwi, iteren
1
Nazwa morza pochodzi od mitologicznego Egeusza, ojca Tezeusza, krla Aten. Jak gosi legenda,
mia on rzuci si do morza z rozpaczy, e jego syn ponis klsk w walce z Minotaurem z Krety (Tezeusz
zapomnia zmieni flag na swoim okrcie z czarnej na bia). Wiele nazw wysp egejskich ma greckie
korzenie, jak Cyklady czy Dodekanez.
2
Y. Lacoste, Geopolityka rdziemnomorza, Warszawa 2006, s. 315.
 287

ten jest obszarem konfliktogennym. Pomimo postanowie traktatowych (doty-

czcych podziau Morza Egejskiego) oraz istniejcych zasad prawa morza nadal
istnieje wiele kwestii, ktrych rozwizanie musi opiera si take nanormach
zwyczajowych oraz na dobrej woli stron sporu. Jak wana jest dobra wola stron,
pokaza za konflikt wok wysepek Kardak/Imia, ktry z pozornie bahego spo-
ru, dziki interwencji USA, nie przeksztaci si w konflikt zbrojny pomidzy
Grecj i Turcj.
Kwestia egejska to problem wysp, wysepek i ska o nieokrelonym statusie,
ale take szelfu kontynentalnego, szerokoci morza terytorialnego, przestrzeni
powietrznej i demilitaryzacji wysp egejskich.
Grecko-turecki spr wok szelfu kontynentalnego na Morzu Egejskim

Zainteresowanie rozcigniciem suwerennoci pastw nadbrzenych na szelf

kontynentalny nastpio wraz z rozwojem technologii i odkryciem zasobw
mineralnych znajdujcych si na nim3. Za przeomowe, a zarazem otwieraj-
ce drog do podobnych deklaracji, uwaa si owiadczenie prezydenta Stanw
Zjednoczonych Harryego Trumana z 28 wrzenia 1945 r. o przedueniu ju-
rysdykcji pastwa nadbrzenego na szelf kontynentalny, za ktrym pojawiy si
kolejne deklaracje pastw Ameryki aciskiej oraz krajw azjatyckich. Wde-
klaracji z Santiago z 1952 r. Chile, Peru i Ekwador oznajmiy o przedueniu su-
werennoci na szelf do 200 mil morskich od brzegw pastwa nadbrzenego4.
Norma zwyczajowa, dajca pastwu nadbrzenemu wyczno na badania
i eksploatacj dna morskiego i obszarw przylegych do morza terytorialnego,
zostaa potwierdzona w konwencji genewskiej o szelfie kontynentalnym podpi-
sanej 29 kwietnia 1958 r. Ten pierwszy dokument midzynarodowy dotyczcy
szelfu5 by prb pogodzenia interesw politycznych pastw uczestniczcych
w I konferencji prawa morza, ktra obradowaa od 24 lutego do 27 kwietnia
1958 r. Konwencja zawieraa katalog wytycznych, ktrymi miay si kierowa
pastwa, zabrako w niej jednak konkretnie okrelonego wykazu praw pastw
nadbrzenych do szelfu kontynentalnego6. Do kwestii tej powrcono podczas
III konferencji, kiedy to przyjto Konwencj NZ o prawie morza. Postanowie-
nia dotyczce szelfu kontynentalnego ujte zostay w czci VI konwencji.
Zgodnie z art. 76 konwencji szelf kontynentalny obejmuje dno morskie
ipodziemie obszarw podmorskich, ktre rozcigaj si poza jego morzem te-
3
W. Gralczyk, Prawo midzynarodowe w zarysie, Warszawa 1995, s. 217.
4
M. Rmond, Droit maritime, droit de la mer, Paris 1970, s. 1112.
5
J. Poatyska, Delimitacja szelfu kontynentalnego w Konwencji NZ o prawie morza z 1982 r. [w:]
C. Mik, K. Marciniak (red.), Konwencja NZ o prawie morza z 1982 r. W pitnast rocznic wejcia w ycie,
Toru 2009, s. 164.
6
Ibidem, s. 18.
288

rytorialnym na caej dugoci naturalnego przeduenia jego terytorium ldo-

wego a do zewntrznej krawdzi obrzea kontynentalnego albo na odlego
200 mil morskich od linii podstawowych, od ktrych mierzy si szeroko morza te-
rytorialnego, jeeli zewntrzna krawd obrzea kontynentalnego nie siga do tej od-
legoci7. Konwencja o prawie morza potwierdzia wyczno pastwa nadbrze-
nego na badania i eksploatacj zasobw naturalnych8 szelfu kontynentalnego9.
Pewne wtpliwoci budzi jednak moe sposb delimitacji szelfu. Podczas
obrad III konferencji morza wyranie cieray si dwa stanowiska. Pierwsza gru-
pa pastw, w ktrej znajdowaa si Grecja, postulowaa za ustaleniem linii rod-
kowej jako linii podziau stref. Grupa druga, do ktrej naleaa Turcja, do-
magaa si przeprowadzania delimitacji w oparciu o zasad sprawiedliwoci,
azatem podstaw miao by porozumienie stron. Ostatecznie przyjte zostao
rozwizanie kompromisowe10.
Zgodnie z art. 76 konwencji NZ o prawie morza:
pastwo nadbrzene okrela zewntrzn krawd obrzea kontynentalnego
wszdzie tam, gdzie obrzee rozciga si poza 200 mil morskich od linii podsta-
wowych, od ktrych mierzy si szeroko morza terytorialnego, za pomoc:
(i) linii przeprowadzonej zgodnie z ustpem 7 wzgldem najdalej wysu-
nitych zewntrznych staych punktw, gdzie w kadym z nich grubo ska
osadowych stanowi co najmniej 1% najkrtszej odlegoci od takiego punktu
dopodna zbocza kontynentalnego lub
(ii) linii przeprowadzonej zgodnie z ustpem 7 wzgldem staych punktw
znajdujcych si w odlegoci nie wikszej ni 60 mil morskich od podna
zbocza kontynentalnego.
(b) W przypadku braku dowodu przeciwnego podne zbocza kontynental-
nego jest wyznaczone jako punkt maksymalnej zmiany stopnia nachylenia przy
podstawie zbocza.
5. Punkty stae tworzce lini zewntrznych granic szelfu kontynentalnego
na dnie morskim, przeprowadzon zgodnie z ustpem 4 (a) (i) oraz (ii), znajdu-
j si albo w odlegoci nieprzekraczajcej 350 mil morskich od linii podstawo-
wych, od ktrych mierzy si szeroko morza terytorialnego, albo w odlegoci
nieprzekraczajcej 100 mil morskich od izobaty 2500 metrw, ktra jest lini
czc punkty lece na gbokoci 2500 metrw.
7
Art. 76 konwencji NZ o prawie morza.
8
Zasoby naturalne zgodnie z art. 77 konwencji obejmuj zasoby mineralne oraz inne nieoywione
zasoby dna morskiego i jego podziemia, jak rwnie organizmy ywe nalece do gatunkw osiadych,
to znaczy organizmy, ktre w stadium, gdy nadaj si do poowu, albo pozostaj nieruchome na dnie
morskim lub pod nim, albo nie s zdolne do poruszania si inaczej, ni pozostajc w staym fizycznym
kontakcie z dnem morskim lub jego podziemiem.
9
Art. 77 konwencji NZ o prawie morza.
10
M. X. Kyriakou, Kryzys egejski, Warszawa 1989, s. 7.
 289

6. Niezalenie od postanowie ustpu 5 na podmorskich grzbietach ze-

wntrzna granica szelfu kontynentalnego nie przekracza 350 mil morskich
odlinii podstawowych, od ktrych mierzy si szeroko morza terytorialnego.
Ustp ten nie ma zastosowania do podmorskich wzniesie, ktre s naturalny-
mi skadnikami obrzea kontynentalnego, takich jak jego paskowye, progi,
wierzchoki, awice i odnogi.
7. Pastwo nadbrzene wytycza zewntrzne granice swojego szelfu konty-
nentalnego tam, gdzie szelf rozciga si poza 200 mil morskich od linii podsta-
wowych, od ktrych mierzy si szeroko morza terytorialnego, czc liniami
prostymi o dugoci nieprzekraczajcej 60 mil morskich stae punkty okrelone
za pomoc wsprzdnych szerokoci i dugoci geograficznej.
8. Informacje o granicach szelfu kontynentalnego rozcigajcego si poza
200 milami morskimi od linii podstawowych, od ktrych mierzy si szero-
ko morza terytorialnego, s przedstawiane przez pastwo nadbrzene Komisji
Granic Szelfu Kontynentalnego, utworzonej zgodnie z aneksem II, z uwzgld-
nieniem sprawiedliwej reprezentacji geograficznej. Komisja wydaje zalecenia
pastwom nadbrzenym w sprawach dotyczcych ustanowienia zewntrznych
granic ich szelfu kontynentalnego. Granice szelfu ustanowione przez pastwo
nadbrzene na podstawie tych zalece s ostateczne i wice.
9. Pastwo nadbrzene skada do depozytu Sekretarzowi Generalnemu Na-
rodw Zjednoczonych mapy i odpowiednie informacje, zawierajce dane geo-
dezyjne, trwale opisujce zewntrzne granice jego szelfu kontynentalnego.
Sekretarz Generalny podaje je w naleyty sposb do publicznej wiadomoci.
10. Postanowienia niniejszego artykuu nie maj wpywu na kwesti delimi-
tacji szelfu kontynentalnego midzy pastwami, ktrych wybrzea le naprze-
ciw siebie lub ssiaduj ze sob11.
Konwencja o prawie morza stanowi, e delimitacja szelfu kontynentalne-
go midzy pastwami, ktrych wybrzea le naprzeciw siebie lub ssiaduj
zesob, nastpuje w drodze umowy na podstawie prawa midzynarodowego
w rozumieniu artykuu 38 Statutu Midzynarodowego Trybunau Sprawiedli-
woci, w celu osignicia sprawiedliwego rozwizania12. Konwencja wzmacnia
zasad porozumienia stron (wystpujc ju w konwencji z 1958 r.), znoszc
jakiekolwiek moliwoci jednostronnego wyznaczania granicy midzy szelfami
nalecymi do pastw naprzeciwlegych13.
Pocztek grecko-tureckiego sporu o szelf kontynentalny na Morzu Egejskim
zwizany jest z odkryciem z ropy. W 1963 r. Grecy rozpoczli badania w po-
11
Art. 77 konwencji NZ o prawie morza.
12
Art. 83 konwencji NZ o prawie morza.
13
J. Poatyska, op. cit., s. 170.
290

szukiwaniu z wok wyspy Thassos. Dziesi lat pniej, 1 listopada 1973r.,

Official Turkish Gazette opublikowaa informacj o przyznaniu Tureckiej
Pastwowej Kompanii Naftowej (TPAO) zezwolenia na prowadzenie bada
w27 obszarach egejskiego szelfu kontynentalnego. Pokryway si one z szelfem
kontynentalnym greckich wysp: Samotraka, Lemnos, Aghios, Eustratios, Lesbos,
Kios, Psara i Antipsara14. W tym samym czasie w tureckiej Official Gazette
ukazaa si mapa pnocno-wschodniego obszaru Morza Egejskiego z granic
szelfu kontynentalnego15.
Decyzja o przyznaniu licencji rozpocza okres wymiany not dyplomatycz-
nych pomidzy Ankar i Atenami. W nocie z 7 lutego 1974 r., wystosowanej
przez rzd grecki do rzdu tureckiego, Grecy podwayli wano wydanych ze-
zwole, przypominajc jednoczenie swoje prawa do szelfu kontynentalnego
(ijego eksploatacji) wymienionych wczeniej wysp greckich16. Turcja natomiast
negowaa prawo Grecji do szelfu kontynentalnego wysp egejskich, postulujc,
e obszary podmorskie wzdu i wszerz wybrzey tureckich stanowi natural-
ne przeduenie pwyspu tureckiego i jego szelfu, a zatem wyspy greckie po-
oone niedaleko wybrzea tureckiego nie posiadaj wasnego szelfu. W marcu
1976r. byy lider tureckiej Partii Sprawiedliwoci w wywiadzie dla dziennika
Son Havvadis owiadczy: Wikszo wysp greckich, ktre stanowi prze-
duenie Azji Mniejszej, usytuowana jest na naszym wasnym szelfie kontynen-
talnym. Wyspy te, bdce pod naszym zwierzchnictwem przez szeset lat, zo-
stay arbitralnie odstpione Grecji. Ich cesja na rzecz Turcji jest imperatywem
tak ze wzgldu na nasze bezpieczestwo narodowe, jak i z racji ewolucji naszych
granic narodowych17.
Grecja 24 maja 1974 r. zaproponowaa przeprowadzenie delimitacji szel-
fu kontynentalnego w obszarze spornym w oparciu o prawo midzynarodowe
(odwoujc si do konwencji genewskiej z 1958 r.), na co Turcja wyrazia zgo-
d 5 czerwca 1974 r., udzielajc jednak nastpnego dnia (a nastpnie rwnie
18 lipca) zezwole na prowadzenie bada przez Tureck Pastwow Kompani
Naftow w poudniowej czci Morza Egejskiego oraz na zachd i pnocny za-
chd od Dodekanezu.
14
Application Instituting Proceedings Submitted by the Gouvernement of Greece [w:] Aegean Sea
Continental Shelf Case (Greece v. Turkey), International Court of Justice, Pleadings, Oral Arguments,
Documents, http://www.icj-cij.org/docket/index.php?sum=327&code=gt&p1=3&p2=3&case=62&k=8
1&p3=5 [dostp 30.01.2013].
15
M. X. Kyriakou, op. cit., s. 98.
16
M. Bettati, Laffaire du plateau continental de la Mer Ege devant la Cour internationale de Justice,
demande en indication de mesures conservatoires, ordonnance du 11 septembre 1976, Annuaire franais de
droit international 1976, vol. 22, s. 100.
17
Cyt. za M. X. Kyriakou, op. cit., s. 7071.
 291

W 1975 r. w Rzymie miay miejsce rozmowy grecko-tureckie, ktrych ce-

lem byo uzyskanie kompromisu w kwestii szelfu kontynentalnego na Morzu
Egejskim. Nie przyniosy one jednak oczekiwanego efektu w postaci porozu-
mienia, a jedynie wsplny komunikat o przeanalizowaniu kwestii zwizanych
z szelfem kontynentalnym na Morzu Egejskim, ponadto rozpatrzono tekst
kompromisu dotyczcy przedoenia sprawy przed Midzynarodowy Trybu-
na Sprawiedliwoci18. Komunikat zawiera informacj o spotkaniu ekspertw,
ktre miao si odby w przyszoci. Podkrelono, e rozmowy toczyy si wat-
mosferze dobrej woli i wsplnego pragnienia rozwizania dzielcych rnic.
Dokument zapowiada rwnie zorganizowanie spotkania w Brukseli, do kt-
rego ostatecznie doszo pod koniec maja 1975 r.19 Wydany w Brukseli wsplny
komunikat stanowi o woli rozwizania problemw dzielcych Grecj i Turcj
za pomoc negocjacji, za sprawa szelfu kontynentalnego miaa zosta oddana
do Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci. Ustalono oglne wytyczne
przyszych obrad oraz zadeklarowano przyspieszenie spotkania ekspertw doty-
czcego szelfu kontynentalnego i przestrzeni powietrznej20.
Brak rzeczywistego rozwizania sporu, a take badania sejsmiczne prowa-
dzone przez turecki statek badawczy Sismik I, ktry w eskorcie traowca i czaso-
wej eskorcie samolotw tureckich prowadzi prace badawcze w sierpniu 1976r.
w okolicach wysp Lesbos, Psara i Ajos Efstratios, doprowadziy do pogbienia
konfliktu21.
Rzd grecki sprzeciwi si amaniu suwerennych praw, zwracajc si jedno-
czenie z prob do rzdu Turcji o podjcie w trybie pilnym wszelkich stara,
aby dziaania te nie powtrzyy si w przyszoci22. W odpowiedzi strona turecka
utrzymywaa, e na Morzu Egejskim nie zostao przeprowadzone rozgranicze-
nie szelfu kontynentalnego midzy Grecj a Turcj, natomiast zakwalifikowa-
nie pewnych obszarw Morza Egejskiego jako grecki szelf kontynentalny jest
sprzeczne z zasadami prawa midzynarodowego, std te okrelenie naruszenia
suwerennych praw Grecji przez Turcj jest bezpodstawne. Ponadto strona turec-
ka podkrelia, e podjte zostay ju rozmowy celem ustalenia wzajemnie akcep-
towalnego rozwizania w sprawie szelfu kontynentalnego na Morzu Egejskim23.
Wobec tak wyranej eskalacji konfliktu, a przede wszystkim wobec braku
perspektyw na szybkie rozwizanie nieporozumienia w kwestii szelfu konty-
18
Application Instituting Proceedings Submitted, s. 18.
19
Communiqu conjoint, Rome, 19 mai 1975 [w:] Aegean Sea Continental Shelf Case, s. 47.
20
Communiqu conjoint, Bruxelles, 31 mai 1975 [w:] ibidem.
21
Ibidem, s. 100101.
22
Note verbal grec, 7 aot 1976, F. 6242.42/285/AS 2183.
23
Turkish Reply, 8 August 1976, SIGM/SIMD/3-754.526 4432.
292

nentalnego Grecja zoya skarg do Midzynarodowego Trybunau Sprawie-

dliwoci oraz do Organizacji Narodw Zjednoczonych.
W dniu 10 sierpnia 1976 r. stay przedstawiciel Grecji przy Organiza-
cji Narodw Zjednoczonych wystosowa list do przewodniczcego Rady Bez-
pieczestwa Narodw Zjednoczonych. Rada Bezpieczestwa, po zapoznaniu
si zlistem oraz opiniami przedstawionymi w deklaracjach ministerstw spraw
zagranicznych Grecji i Turcji, wydaa Rezolucj 395 (25 sierpnia 1976 r.)24,
wzywajc strony do zaagodzenia napi, aby uatwi podjcie negocjacji i za-
koczy spr wzajemnie akceptowalnym rozwizaniem. Jednoczenie zasuge-
rowaa instancje sdowe, w tym Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci,
jakowadne, aby rozwiza spr na drodze prawnej25.
Rwnie 10 sierpnia 1976 r. Grecja wniosa, zgodnie z art. 40 Statutu Mi-
dzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci, spraw przeciwko Turcji do MTS,
proszc, aby wypowiedzia si w nastpujcych kwestiach (i osdzi je):
1) Prawa wysp greckich (wymienionych w paragrafie 29 skargi) do szelfu
kontynentalnego zgodnie z zasadami prawa midzynarodowego;
2) Ustalenia przebiegu granicy midzy szelfem kontynentalnym Grecji
iTurcji na Morzu Egejskim;
3) Praw suwerennych (Grecji) do szelfu kontynentalnego wymienionych
wysp egejskich, a co z tym zwizane, wycznego prawa Grecji do prowadze-
nia bada i wydobywania zasobw naturalnych znajdujcych si na tym szelfie.
Jednoczenie Turcja nie mogaby prowadzi adnych dziaa (bada czy eks-
ploatacji) bez uprzedniej zgody Grecji26.
Wraz ze skarg do Trybunau wpyna proba o wskazanie rodkw zabez-
pieczajcych, zgodnie z art. 17 Aktu generalnego w sprawie pokojowego zaa-
twiania sporw midzynarodowych, art. 41 Statutu Midzynarodowego Trybu-
nau Sprawiedliwoci oraz art. 41 regulaminu MTS. Celem proby owskazanie
rodkw zabezpieczajcych byo powstrzymanie si, w oczekiwaniu na ostatecz-
ny wyrok Trybunau, od jakichkolwiek dziaa majcych na celu eksploatacj
i badania naukowe przeprowadzane na szelfie kontynentalnym (na obszarach,
ktre byy wymienione w licencjach oraz zezwoleniach udzielonych wczeniej
przez Turcj) oraz powstrzymanie si od podejmowania dziaa wojskowych
lub jakichkolwiek innych dziaa mogcych zagrozi wzajemnym pokojowym
relacjom pomidzy Grecj i Turcj27.
24
Res. 395 (1976), http://www.un.org/french/documents/view_doc.asp?symbol=S/RES/395(1976)&
TYPE=&referer=http://www.un.org/french/documents/sc/res/1976/cs76.htm&Lang=F [dostp 4.02.2013].
25
P. Tavernier, Lanne des Nations Unies, questions juridique 1976, Annuaire franais de droit
international 1976, vol. 22, s. 351.
26
Plateau continental de la mer Ege, arrt, C. 1. J. Recueil 1978, s. 67.
27
B. Stern, 20 ans de jurisprudence de la Cour Internationale de Justice: 19751995, Haga 1998, s. 64.
 293

Rzd grecki ustanowi M. Stassinopoulosa jako sdziego ad hoc, strona tu-

recka za nie skorzystaa z moliwoci uczestniczenia w przesuchaniach w spra-
wie ustanowienia rodkw zapobiegawczych, ktre odbyy si w dniach 913
oraz 1617 padziernika 1976 r.
W dniu 26 sierpnia 1976 r. strona turecka wysaa list, wskazujc, e ustale-
nie rodkw zapobiegawczych jest niepotrzebne, proponujc jednoczenie wy-
krelenie sprawy ze wzgldu na brak kompetencji Trybunau.
W rozporzdzeniu dotyczcym proby o podjcie rodkw zapobiegawczych
z 11 wrzenia 1976 r., uzasadniajcym odrzucenie proby Grecji (12 gosw za,
1 przeciw), Trybuna stanowi, e pogwacenie praw Grecji nie stanowi naru-
sze nieodwracalnych. Odrzuci rwnie domniemanie o pogbieniu konflik-
tu, zwaajc na fakt, e rzd grecki i turecki zostay zobowizany rezolucj nr395
Rady Bezpieczestwa, aby uczyni wszystko w celu zagodzenia napicia28.
Kwestia kompetencji Trybunau do rozpatrzenia sprawy szelfu kontynen-
talnego bya przedmiotem dogbnej analizy. Grecja opara si na artykule 17
Aktu Generalnego w sprawie pokojowego zaatwiania sporw midzynarodo-
wych z 1928 r., dopuszczajcego, by wszelkie spory dzielce zainteresowane
strony byy kierowane do Staego Trybunau Sprawiedliwoci Midzynaro-
dowej, oraz na wsplnym komunikacie wydanym w Brukseli w 1975 r. Gre-
cja przystpia do Aktu Generalnego w 1931 r., wprowadzajc jednak pewne
zastrzeenia. I tak, w myl zastrzeenia b) z procedur przewidzianych w Ak-
cie wyczone zostaj spory dotyczce kwestii, ktre prawo midzynarodowe
pozostawia w wycznej kompetencji pastw, a szczeglnie spory odnoszce
si do statusu terytorialnego Grecji, w tym zwizane z suwerennymi prawa-
mi Grecji do portw i kanaw komunikacyjnych29. Pojawio si zatem py-
tanie, czyzastrzeenia te nie stanowi przeszkody w odwoaniu si do Trybu-
nau. Strona turecka sugerowaa, e s one sprzeczne z moliwoci odwoania
si doMTS, podkrelajc jednoczenie, e Akt Generalny nie mia ju mocy
prawnej. Strona grecka domagaa si rozpatrzenia zastrzeenia b) w kontekcie
historycznym, gdy ustanowione zostao ono z obawy przed rewizj powojen-
nych ustale terytorialnych. Ponadto dla strony greckiej zastrzeenie b) nieko-
niecznie miao wpyw na kwesti delimitacji szelfu kontynentalnego, poniewa
w 1928 r. nie operowano jeszcze pojciem szelfu kontynentalnego.
Drugim argumentem podwaonym przez stron tureck bya wsplna,
grecko-turecka, deklaracja o moliwoci rozwizania problemu szelfu konty-
nentalnego na Morzu Egejskim przez MTS. Co prawda, we wsplnym ko-
munikacie po spotkaniu premierw w Brukseli 31 maja 1975 r. pojawia si
28
Ibidem, s. 65.
29
Ibidem, s. 68.
294

kwestia moliwoci pokojowego rozwizania sporu przez Trybuna, jednak

tylko dla Grecji informacja ta oznaczaa przekazanie kompetencji do MTS,
dlaTurcji za nie bya wica30. Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci,
po zapoznaniu si z komunikatem oraz okolicznociami poprzedzajcymi jego
powstanie, stwierdzi, e celem tego dokumentu nie byo natychmiastowe za-
angaowanie si we wniesienie sprawy szelfu kontynentalnego przed MTS31.
Ostatecznie, w wyroku z 19 grudnia 1978 r., Trybuna postanowi w go-
sowaniu (12 gosw za, 2 przeciwko), e nie jest kompetentny do rozpatrzenia
wniosku zoonego przez Grecj w sprawie szelfu kontynentalnego32.
Trwajce w tym samym czasie negocjacje reprezentantw Grecji i Turcji,
zgodnie z zaleceniami rezolucji 395 Rady Bezpieczestwa NZ, nie day ad-
nych rezultatw. Jak pisa ambasador Turcji w Hadze w licie z kwietnia 1978r.
doMTS, nie mona prowadzi szczerych i powanych negocjacji, by rozwi-
za problem egejskiego szelfu kontynentalnego jeli procedura sdowa bdzie
nadal kontynuowana33. Pomimo odrzucenia rzeczonej sprawy przez instancje s-
downicze oraz interwencji ONZ konflikt nadal wydaje si daleki odrozwizania.
Reasumujc, Grecja opiera swoje stanowisko na nastpujcych argumentach:
1) W oparciu o art. 1 konwencji genewskiej o szelfie kontynentalnym34 greckie
wyspy pooone na Morzu Egejskim maj prawo do wasnego szelfu kontynentalnego;
2) Kontynent grecki wraz z wyspami greckimi stanowi jedno terytorialn;
3) Delimitacja szelfu kontynentalnego na Morzu Egejskim winna by prze-
prowadzona zgodnie z zasad ekwidystansu pomidzy wybrzeem tureckim
akracami terytorium greckiego, przy czym za krace tego terytorium winny
by uznane greckie wyspy Morza Egejskiego pooone najdalej na wschd.
Turcja utrzymuje natomiast, e wyspy greckie pooone przy brzegach tu-
reckich powinny by traktowane jak przypadek szczeglny. Ze wzgldu na fakt,
e Morze Egejskie jest morzem p-zamknitym, naley opiera si na szczegl-
nych zasadach, a nie na oglnie przyjtych. Ankara przy podziale szelfu konty-
nentalnego popiera zastosowanie prawa sprawiedliwoci35.
30
Por. M. Bettati, op. cit., s. 305307.
31
C. I. J. Rec. 1978, s. 94108.
32
Plateau continental de la mer Ege, arrt, C. I. J. Recueil 1978.
33
Zob. Arrt. Recueil 1978, s. 12 i 28, cyt. za M. Bettati, op. cit., s. 304.
34
W rozumieniu niniejszych przepisw wyraenie szelf kontynentalny uywane jest dla okrelenia:
a) dna morskiego i podglebia obszarw podmorskich przylegych do wybrzea, lecz pooonych poza
morzem terytorialnym, a do gbokoci 200 m albo poza t granic, a do punktu, gdzie gboko
znajdujcych si nad nim wd pozwala na eksploatacj naturalnych zasobw wymienionych obszarw,
b)dna morskiego i podglebia analogicznych obszarw podmorskich przylegych do brzegw wysp.
35
H. Pazarci, Le contentieux grco-turc en mer Ege, http://cemoti.revues.org/511 [dostp 10.01.2013].
 295

W obliczu braku rozwizania omawianej kwestii przez instancj sdow,

pomimo licznych spotka na rnych szczeblach, spr nadal nie zosta rozwi-
zany i zapewne bdzie trwa dopty, dopki strony nie wyka dobrej woli,
abyuzyska obustronnie akceptowalny kompromis.
Grecko-turecki spr wok morza terytorialnego

Morze terytorialne to pas wd morskich pooony midzy morzem penym

lub stref ekonomiczn a wybrzeem lub wodami wewntrznymi bd archipe-
lagowymi36. Stanowi ono integraln cz terytorium pastwa, ktre sprawuje
nad swoimi wodami terytorialnymi pen suwerenno. Jurysdykcja pastwa
jest ograniczona prawem nieszkodliwego przepywu. Zgodnie z konwencj NZ
o prawie morza z 1982 r.37 nieszkodliwy przepyw winien by nieprzerwany
i szybki i jest nieszkodliwy dopty, dopki nie narusza pokoju, porzdku pu-
blicznego lub bezpieczestwa pastwa nadbrzenego38.
Kwestia szerokoci morza terytorialnego przez stulecia budzia wiele zastrze-
e i sporw. Mocarstwa morskie przekonyway do zasady trzymilowej szero-
koci morza terytorialnego, ktra nie bya jednak powszechnie respektowana39.
Kodyfikacja szerokoci morza terytorialnego bya przedmiotem konferencji ha-
skiej w 1930 r. oraz trzech konferencji prawa morza.
Ostatecznie, w wyniku prac III konferencji prawa morza, ustalono mak-
symaln szeroko morza terytorialnego. Zgodnie z art. 3 konwencji o prawie
morza kade pastwo ma prawo do ustalania szerokoci swojego morza teryto-
36
W. Gralczyk, op. cit., s. 211.
37
Rozporzdzenia dotyczce nieszkodliwego przepywu stanowi tre rozdziau 3 konwencji o prawie
morza (art. 1732).
38
Pena tre art. 19 konwencji o prawie morza (znaczenie terminu nieszkodliwy przepyw) brzmi:
1.Przepyw jest nieszkodliwy dopty, dopki nie narusza pokoju, porzdku publicznego lub bezpieczestwa
pastwa nadbrzenego. Taki przepyw powinien odbywa si zgodnie z niniejsz konwencj oraz innymi
normami prawa midzynarodowego; 2. Przepyw obcego statku uwaa si za naruszajcy pokj, porzdek
publiczny lub bezpieczestwo pastwa nadbrzenego, jeeli statek podejmuje na morzu terytorialnym
jakiekolwiek z niej wymienionych dziaa, polegajcych na: (a) grobie uycia siy lub uyciu siy przeciwko
suwerennoci pastwa nadbrzenego, jego terytorialnej integralnoci lub politycznej niezawisoci albo
w jakikolwiek inny sposb naruszajcy zasady prawa midzynarodowego zawarte w Karcie Narodw
Zjednoczonych; (b) manewrach lub wiczeniach z uyciem broni jakiegokolwiek rodzaju; (c) zbieraniu
informacji na szkod obronnoci lub bezpieczestwa pastwa nadbrzenego; (d)propagandzie majcej
na celu osabienie obronnoci lub bezpieczestwa pastwa nadbrzenego; (e) czynnociach, w wyniku
ktrych nastpuje start, ldowanie lub przyjcie na pokad jakiegokolwiek statku powietrznego;
(f )czynnociach, wwyniku ktrych nastpuje start, ldowanie lub przyjcie napokad jakiegokolwiek
urzdzenia wojskowego; (g) przyjmowaniu na pokad lub wydawaniu jakichkolwiek towarw lub walut
albo przyjmowaniu bd wysadzaniu ze statku jakichkolwiek osb z naruszeniem ustaw lub innych
przepisw celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych pastwa nadbrzenego; (h) umylnym
i powanym zanieczyszczaniu, sprzecznym z niniejsz konwencj; (i) dokonywaniu jakichkolwiek
pooww; (j) prowadzeniu dziaalnoci badawczej lub obserwacji hydrograficznych; (k) zakcaniu
funkcjonowania systemu cznoci albo innych urzdze lub instalacji pastwa nadbrzenego; (l) wszelkich
innych dziaaniach niezwizanych bezporednio z przepywem.
39
W. Gralczyk, op. cit., s. 211212.
296

rialnego do granicy nieprzekraczajcej 12 mil morskich, odmierzanych od linii

podstawowych wytyczonych zgodnie z niniejsz konwencj. Warto przypo-
mnie, e granic zewntrzn morza terytorialnego stanowi linia, ktrej kady
punkt znajduje si w odlegoci rwnej szerokoci morza terytorialnego do naj-
bliszego punktu linii podstawowej40.
Grecja nadal utrzymuje szeroko 6 mil morskich, std te kwestia sporna
jest obecnie jedynie teoretyczna. Dla strony greckiej rozszerzenie morza teryto-
rialnego do 12 mil morskich wypywa z zasad prawa midzynarodowego i jest
zwizane z prawem pastwa nadbrzenego. Dla Turcji sytuacja taka jest niedo-
puszczalna. Sprzeciwia si ona (podobnie jak w przypadku szelfu kontynent-
lanego) stosowaniu jednej, oglnej reguy definiowania szerokoci morza te-
rytorialnego, zwaajc na specyfik geograficzn41. Strona turecka owiadczya, e
rozszerzenie wd terytorialnych do 12 mil morskich uznane bdzie za casus belli.
Premier Syuleyman Demirel do ironicznie, cho bardzo realnie uj ewen-
tualne rozszerzenie morza terytoralnego przez Grecj: Spjrzcie na map!
CzyMorze Egejskie nie wyglada na jezioro greckie? Poza tym lekcja historii
wzmacnia tylko sens lekcji geografii. Do niedawna jeszcze wyspy egejskie nale-
ay zawsze do tego, kto wadal Anatoli. I to jest calkiem zrozumiae. Wtym
przypadku wystarczy spojrze na map: wiele wysp greckich ley bliej ni
12mil odtureckiego wybrzea. Zgodnie tedy z prawem midzynarodowym su-
werenno Grecji powinna rozciga si na tureckie wybrzea, Turcy powinni
mie paszporty, by mc si kpa w morzu42.
Rysunek 1
Morze terytorialne o szerokoci 12 mil morskich

rdo: http://www.diploweb.com/IMG/jpg/dnaegeanwaters.jpg.
40
Art. 4 konwencji o prawie morza.
41
H. Pazarci, op. cit.
42
Cyt. za M. X. Kyriakou, op. cit., s. 70.
 297

Konflikt wok wysp Kardak/Imia i problem wysp niczyich

Na Morzu Egejskim znajduj si liczne mae wyspy i wysepki, czsto nie-

posiadajce wasnej nazwy, niewymienione w traktatach, zatem o trudnym
doustalenia statusie. Wiele z nich nie przedstawia tak naprawd adnej warto-
ci, czy to gospodarczej, czy te geostrategicznej, std te spr o takie wyspy
ma wymiar czysto symboliczny.
Najbardziej znanym przykadem takiego konfliktu by spr o Kardak
(nazwa turecka) / Imi (nazwa grecka). To dwie niezamieszkae, skaliste wysep-
ki znajdujce si ponad 5 mil od wyspy Kalimnos i niecae 4 mile od wybrzey
tureckich. Ich status nie zosta okrelony w adnym traktacie, std te trudno
jest wyranie wskaza, czy Kardak jest grecki czy turecki.
Rysunek 2
Pooenie geograficzne Kardak/Imia

rdo: http://www.google.fr/imgres?q=Imia+Kardak&num=10&hl=pl&biw=1024&bi-
h=612&tbm=isch&tbnid=cmuN_uR6fgdk6M:&imgrefurl=http://www.hri.org/docs/
imia-hri/&docid=JONZ1vZ6ieoDpM&imgurl=http://www.hri.org/docs/imia-hri/maps1/
usarmy1.jpg&w=804&h=592&ei=yUJTUOb3CK374QTB3YDwDQ&zoom=1&iac-
t=hc&vpx=719&vpy=281&dur=868&hovh=193&hovw=262&tx=181&ty=119&si-
g=112114977000154713951&page=1&tbnh=121&tbnw=162&start=0&ndsp=16&ve-
d=1t:429,r:9,s:0,i:98.

Wedug Grecji Kardak/Imia stanowi cz wysp Dodekanezu przekazanych

Wochom przez Turcj. Na mocy traktatu paryskiego z 1947 r. Grecja przeja
od Woch Dodekanez wraz z wyspami Kardak/Imia43. Ateny odwouj si rw-
nie do umowy wosko-tureckiej z 1932 r., ktra okrelaa lini oddzielajc
wyspy nalece do Woch od wysp nalecych do Turcji. Wedug zapisu punkt
R. W. Smith, C. Schofield, B. L. Thomas, A. Harris, Island Disputes and the Law of the Sea: An Exa-
43

mination of Sovereignty and Delimitation Disputes, IBRU, Durham 1998, s. 10.

298

30 linii zosta uzgodniony jako p drogi midzy ska Kardak i Kato (Ana-
tolia), zatem Kardak musia by czci Dodekanezu. Turcja podwaa jednak
legalno umowy, ktra nigdy nie zostaa ani ratyfikowana, ani te przekazana
Lidze Narodw, zatem tak naprawd nie wesza w ycie44.
Konflikt, ktry mg wywoa wojn pomidzy Grecj i Turcj, dwoma
sojusznikami NATO, rozpocz si w do bahy sposb. W dniu 25 grudnia
1995 r. w pobliu wysp osiad na mielinie turecki frachtowiec. Kapitan stat-
ku nie chcia pomocy Grekw, podkrelajc, e zwrci si do rodakw, jako
e wyspy s czci Turcji. Skorzysta jednak z pomocy greckiego holowni-
ka, ktry odholowa frachtowiec do najbliszego portu tureckiego. W zwizku
zproblemem opaty do tureckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych wpy-
n wniosek o ustalenie, do kogo nale wysepki. Tureckie MSZ 29 grudnia
1995 r. skontaktowao si z Ambasad Grecji, informujc, e Kardak nale-
y doTurcji. W odpowiedzi wyraono sprzeciw, jakoby Kardak by turecki,
boTurcja w1932 r. przekazaa wysepki Wochom. Sprawa przynalenoci wy-
spy pojawia si w mediach. Miesic pniej, 26 stycznia 1996 r., burmistrz
pobliskiej wyspy Kalimnos zatkn na Kardaku greck flag, a cae wydarzenie
byo transmitowane przez telewizj. W odpowiedzi turecka gazeta Hrriyet
wysaa naKardak dziennikarzy oraz fotografw, ktrzy zawiesili tu flag turec-
k. Grecja i Turcja wysay w poblie wyspy swoje statki bojowe i oba kraje sta-
ny nakrawdzi wojny. Dopiero interwencja USA, a zwaszcza osobiste zaan-
gaowanie prezydenta Billa Clintona, zaegnaa konflikt45. Tak bahy z pozoru
powd mg jednak doprowadzi do wojny.
Problem przynalenoci setek, a nawet tysicy wysepek Morza Egejskiego
jest kwesti trudn do rozwizania. Status wielu maych wysepek nie zosta
okrelony, gdy nie by przedmiotem umw midzynarodowych. Brak wy-
ranego podziau wszystkich wysp i wysepek, wedug strony tureckiej, niesie
zesob problem powstawania szarych obszarw, nad ktrymi Grecja rozciga
swoj suwerenno w nielegalny sposb46.
Grecko-turecki spr o przestrze powietrzn w obszarze egejskim

Przestrze powietrzna znajdujca si nad terytorium, zarwno ldowym,

jaki morskim, stanowi cz terytorium pastwa, ktre rozciga nad ni swo-
j pen suwerenno. Status prawny przestrzeni powietrznej okrelaj midzy-
narodowe akty prawne. W konwencji o midzynarodowym lotnictwie cywil-
44
M. Pratt, C. Schofield, The Imia/Kardak Rocks Dispute in the Aegean Sea, Boundary and Security
Bulletin, Spring 1996, http://www.dur.ac.uk/resources/ibru/publications/full/bsb4-1_pratt.pdf [dostp
10.01.2012].
45
E. Thomopoulos, The History of Greece, California 2012, s. 173.
46
Por. H. Kramer, A Changing Turkey: The Challenge to Europe and the United States, Washington 2000,
s. 169.
 299

nym, podpisanej w Chicago 7 grudnia 1944 r. (zastpia konwencj parysk

z1919r.), umawiajce si Pastwa uznaj, e kade Pastwo posiada cakowit
i wyczn suwerenno w przestrzeni powietrznej nad swoim terytorium47.
Problem przynalenoci przestrzeni powietrznej nad Morzem Egejskim
zwizany jest z kwesti szerokoci morza terytorialnego i podziaem wpyww
grecko-tureckich na tym obszarze.
W dekrecie prezydenckim z 1931 r. Grecja, w oparciu o konwencj parysk
z 13 padziernika 1919 r., ustanowia granice przestrzeni powietrznej nadob-
szarem morskim na 10 mil morskich od brzegw greckich. Jednak szeroko
morza terytorialnego wynosia wtedy 3 mile morskie. Po zgoszeniu przez Orga-
nizacj Midzynarodowego Lotnictwa Cywilnego48 10-milowej szerokoci prze-
strzeni powietrznej Turcja wyrazia sprzeciw, proszc o zmniejszenie szerokoci
do 6 mil morskich.
Z delimitacj obszaru powietrznego zwizany jest rwnie problem okrele-
nia granic obszaru FIR. Rejon informacji powietrznej (FIR, Flight information
region) to przestrze powietrzna o okrelonych wymiarach, w ktrej zapew-
niona jest suba informacji powietrznej i suba alarmowa49. Ze wzgldw bez-
pieczestwa wszystkie samoloty, zarwno cywilne, jak i wojskowe, powinny przedsta-
wi plany swoich lotw przed wejciem w FIR kontrolowany przez dane pastwo.
FIR Ateny, obejmujcy cao przestrzeni powietrznej Grecji oraz niekt-
re obszary midzynarodowej przestrzeni powietrznej, uzgodniony zosta w la-
tach 50. przez Midzynarodow Organizacj Lotnictwa Cywilnego. Turcja
nie zaakceptowaa granic obszaru FIR Ateny, przedstawiajc propozycj po-
dziau obszaru egejskiego na dwie strefy: zachodni (pod wpywami greckimi)
oraz wschodni (pod wpywami tureckimi). Grecja odrzucia tak koncepcj50.
47
Art. 1 konwencji o midzynarodowym lotnictwie cywilnym, DzU z dnia 26 czerwca 1959 r.
48
Organizacja Midzynarodowego Lotnictwa Cywilnego zostaa utworzona na mocy konwencji
waszyngtoskiej z 1944 r. Jak stanowi art. 44, celem i przedmiotem dziaalnoci Organizacji jest
rozwijanie zasad i techniki midzynarodowej eglugi powietrznej oraz popieranie planowania i rozwoju
midzynarodowego przewozu lotniczego w taki sposb, aby: a) zapewni bezpieczny i prawidowy rozwj
midzynarodowego lotnictwa cywilnego na caym wiecie, b) popiera umiejtnoci konstruowania
ieksploatowania statkw powietrznych dla celw pokojowych, c) popiera rozwj drg lotniczych, portw
lotniczych i udogodnie dla eglugi powietrznej do uytku midzynarodowego lotnictwa cywilnego,
d) zapewni potrzebny ludom wiata bezpieczny, regularny, sprawny i ekonomiczny przewz lotniczy,
e) zapobiega marnotrawstwu gospodarczemu spowodowanemu nierozsdn konkurencj, f ) zapewnia,
by prawa umawiajcych si Pastw byy w peni szanowane i aby kade umawiajce si Pastwo miao
naleyt moliwo eksploatowania midzynarodowych linii lotniczych, g) unika czynienia dyskryminacji
midzy Umawiajcymi si Pastwami, h) zwiksza bezpieczestwo lotw w midzynarodowej egludze
powietrznej i) popiera w ogle rozwj midzynarodowej cywilnej eglugi powietrznej pod kadym
wzgldem.
49
Przepisy ruchu lotniczego, Zacznik nr 2 do Konwencji o midzynarodowym lotnictwie cywilnym,
DzU z 1959 r., nr 35, poz. 212, z pn. zm.
50
G. Prvlakis, Gopolitique de la Grce, Bruxelles 2006., s. 29.
300

Rysunek 3
Podzia FIR Ateny i FIR Stambu

rdo: http://www.google.fr/imgres?q=FIR+Athens&hl=pl&biw=1024&bih=612&tb-
m=isch&tbnid=9GiJqi9cTCMfvM:&imgrefurl=http://www.hellas.org/news/1996/ne-
a-96ac.htm&docid=QuMtSydCSB8B9M&imgurl=http://www.hellas.org/news/ima-
ges/nkalym-1.jpg&w=265&h=367&ei=vgJKUJbwFIiMswafh4CYDw&zoom=1&iact
=hc&vpx=92&vpy=218&dur=276&hovh=264&hovw=191&tx=121&ty-
=176&sig=112114977000154713951&page=1&tbnh=133&tbnw=96&start=0&ndsp
=15&ved=1t:429,r:5,s:0,i:86.

W dokumencie skierowanym do przewonikw NOTAM (notice to airman)

714, z sierpnia 1974 r., Turcja podja prb rozszerzenia swojej jurysdykcji
nad przestrzeni powietrzn w obszarze egejskim. Grecja natychmiast sprze-
ciwia si tej jednostronnej deklaracji, uznajc j za niewan i sprzeczn z ist-
niejcymi praktykami (NOTAM 1018). W obliczu braku reakcji ze strony
tureckiej Grecja uznaa przestrze powietrzn nad Morzem Egejskim za nie-
bezpieczn i w konsekwencji zamkna korytarze dla lotw midzynarodowych
w obszarze egejskim (NOTAM 1157). Pomimo wezwania Midzynarodowej
Organizacji Lotnictwa Cywilnego do porozumienia doszo dopiero w 1980 r.
Ankara uchylia NOTAM 714 ze wzgldu na zagroenie interesw tureckich,
zwaszcza w obszarze turystyki51, przywracajc status quo ante.
Turcja systematycznie narusza greck przestrze powietrzn w obszarze
egejskim. Naruszenia te s nie tylko pogwaceniem suwerennych praw Grecji,
ale te budz wtpliwoci ze wzgldu na bezpieczestwo. W maju 2006 r. do-
szo do zderzenia greckiego i tureckiego samolotu F16 we wschodniej czci
Morza Egejskiego, w wyniku ktrego mier ponis pilot grecki.
51
F. Moustakis, The Greek-Turkish Relationship and NATO, London 2003.
 301

Problem demilitaryzacji wysp egejskich

System prawny odnoszcy si do demilitaryzacji wysp egejskich nie jest jed-
nolity, opiera si bowiem na trzech rnych elementach:
Demilitaryzacja wysp Lesbos, Kios, Samos i Ikaria zgodnie z art. 13 traktatu
lozaskiego z 1923 r. Artyku 13 zobowizywa rzd helleski do powstrzymania
si od budowania fortyfikacji, a take zakadania baz morskich na wyej wymie-
nionych wyspach. Ponadto greckie samoloty wojskowe otrzymay zakaz przelo-
tw nad wybrzeem Anatolii, tureckie samoloty wojskowe z kolei miay zakaz
przelotw nad wymienionymi wyej wyspami. Artyku 13 wprowadza rwnie
ograniczenia greckich si zbrojnych na wymienionych wyspach. Nieoznacza to,
e wyspy zostay cakowicie pozbawione si zbrojnych. Ograniczay si one jed-
nak do onierzy, ktrzy odbywali sub wojskow, oraz andarmerii, ale ich
liczba musiaa by proporcjonalna do liczby onierzy znajdujcych si na te-
rytorium pastwa greckiego52. W istocie mamy tutaj doczynienia z czciow
demilitaryzacj, ktra bya respektowana do poowy lat 60. Pogorszenie rela-
cji grecko-tureckich, a zwaszcza eskalacja konfliktu cypryjskiego, sprawiy, e
Grecja coraz czciej powouje si na prawo do samoobrony zgodnie z art. 51
Karty Narodw Zjednoczonych53.
1) Demilitaryzacja wysp Lemnos i Samotraka zgodnie z konwencj lozask
w sprawie cienin z 24 lipca 1923 r. Konwencja ustanawiaa swobod przepy-
wu statkw handlowych i okrtw w czasie wojny i pokoju oraz demilitaryza-
cj cienin. Zgodnie z art. 4 konwencji brzegi Bosforu, Dardaneli i ssiednich
wysp: Samotraki, Lemnos, Tenedos i Wysp Krliczych miay zosta zdemilita-
ryzowane. W kwietniu 1936 r. Turcja zadaa rewizji konwencji, powoujc
si na zmian sytuacji w Europie. Konwencja lozaska 20 lipca 1936 r. zast-
piona zostaa konwencj z Montreux, co oznacza, e Grecja nie jest ju zwiza-
na rozporzdzeniami dotyczcymi demilitaryzacji. Ponadto strona grecka uzna-
a za oficjaln deklaracj tureckiego ministra spraw zagranicznych Rustu Arasa,
ktry w lipcu 1936 r. owiadczy przed Zgromadzeniem Narodowym Turcji,
e rozporzdzenia odnoszce si do demilitaryzacji Lemnos i Samotraki zostay
zniesione moc konwencji z Montreux54.
2) Demilitaryzacja Dodekanezu zgodnie z art. 14 paryskiego traktatu po-
kojowego z 1947 r. Moc tego artykuu Wochy przekazay Grecji pen suwe-
renno nad wyspami Dodekanezu: Astipalea, Rodos, Chalki, Karpathos, Kasos,
Tilos, Nisyros, Kalimnos, Leros, Patmos, Lipsi, Simi, Kos, Kastelorizo wraz zprzy-
nalenymi do nich wysepkami. Wyspy te miay pozosta zdemilitaryzowane.
52
Art. 12 traktatu lozaskiego z 1923 r.
53
D. Blkba, Turkey and Greece: The Aegean Disputes, London 2004, s. 758.
54
Statut militaire des les de la Mer Ege, http://www2.mfa.gr/www.mfa.gr/fr-FR/Foreign+Policy/
Geographic+Regions/South-Eastern+Europe/Turkey/Turkish+Claims/Military+status+of+Aegean+Islan
ds/Statut+Militaire+des+Iles+de+la+Mer+Ege.htm [dostp 10.01.2012].
302

3) Grecja nie uznaje tureckich roszcze do utrzymania demilitaryzacji wysp

Dodekanezu. Turcja za nie bya stron traktatu paryskiego, a zgodnie z art. 34
konwencji wiedeskiej o prawie traktatw z 1969 r. traktat nie tworzy obo-
wizkw ani praw dla pastwa trzeciego bez jego zgody55. Kolejnym argu-
mentem Grecji jest wymienione ju wczeniej prawo do samoobrony, zwaajc
napogorszenie relacji grecko-tureckich.
Wspczesne stosunki grecko-tureckie czsto analizuje si przez pryzmat
konfliktu cypryjskiego, ktry nie tylko dzieli dwa pastwa, ale ma rwnie swo-
je konsekwencje dotyczce zbliania si Turcji do czonkostwa w UE.
Problem egejski wyranie udowadnia, e i na tym polu Grecja i Turcja
nie mog doj do porozumienia w kwestiach, ktre mog zosta rozwiza-
ne nietylko w oparciu o prawo, ale i normy zwyczajowe, przy czym istotna
jest wspomniana na pocztku rozwaa dobra wola obu stron. Incydent wok
Kardak pokaza, jak may z pozoru spr moe przeksztaci si w otwarty kon-
flikt zbrojny. Problem podziau wpyww na Morzu Egejskim, wraz z kwesti
cypryjsk, potwierdza, jak wiele zmian winno nastpi we wzajemnych rela-
cjach grecko-tureckich.

55
A. Przyborowska-Klimczak, Prawo midzynarodowe publiczne. Wybr dokumentw, Lublin 1998,
s. 58.
Andrzej Kozowski

Rola Dowdztwa Cybernetycznego

Stanw Zjednoczonych w bezpieczestwie kraju

Znaczenie cyberprzestrzeni1 dla armii Stanw Zjednoczonych

Stany Zjednoczone, jako najwiksza, najnowoczeniejsza i zarazem najbar-

dziej zinformatyzowana gospodarka wiata, byy i s naraone na najwiksz
liczb atakw cybernetycznych na wiecie. Ataki w cyberprzestrzeni nie tyl-
ko szkodz finansom publicznym Waszyngtonu, ale rwnie maj olbrzymi
wpyw na sprawne funkcjonowanie armii amerykaskiej. Rewolucja w technice
informacyjnej miaa bowiem olbrzymi wpyw na si i zdolno skutecznego
operowania na polu bitwy wojska Stanw Zjednoczonych. To wanie dzi-
ki najnowszej technologii, zapewniajcej centymetrow dokadno uderze
oraz niesamowicie szybki transfer informacji, Waszyngton odnis druzgocce
zwycistwo w Zatoce Perskiej w 1991 r. Obecnie cyberprzestrze jest kluczo-
wym elementem, ktry umoliwia penienie globalnej roli przez amerykask
armi. wiatowa komunikacja si zbrojnych obejmuje 15 tys. rnorodnych
sieci, doktrych podczone jest ponad 7 mln urzdze, a za porzdek odpo-
wiada 90 tys. osb2.
Od pocztku lat 90. ubiegego wieku amerykaskie sieci s coraz bardziej na-
raone na wrogie dziaania hakerw. Liczba atakw oraz stopie ich zaawansowa-
nia stale wzrastaj. W 2008 r. doszo do jednego z najpowaniejszych incydentw
wymierzonych w sieci wojskowe. Zoliwy program zosta zaadowany do lapto-
pa na Bliskim Wschodzie i stamtd przenikn do sieci Dowdztwa Centralnego.
Przez dugi czas nie zosta wykryty, zbierajc jawne i niejawne informacje3.
1
Cyberprzestrze jest domen fizyczn, bdc wynikiem utworzenia systemw informacyjnych
isieci, ktre umoliwiaj wzajemne oddziaywania drog elektroniczn, za G. J. Rattray, Wojna strategiczna
w cyberprzestrzeni, Warszawa 2004, s. 30.
2
Department of Defense Strategy for Operating in Cyberspace, s. 1, http://www.defense.gov/news/d2011
0714cyber.pdf [dostp 9.03.2013].
3
W. Jackson, The Cyberattack That Awakened the Pentagon, http://gcn.com/articles/2010/08/25/dod-
cyberdefense-strategy-082510.aspx [dostp 8.03.2013].
304

Infrastruktura cyfrowa daje Stanom Zjednoczonym olbrzymi przewag

nadpotencjalnymi przeciwnikami, ale rwnoczenie amerykaskie uzalenie-
nie od niej, czyni USA krajem podatnym na wszelkiego rodzaju ataki, ktre
mog utrudni operacje wojskowe armii amerykaskiej lub powanie zaszko-
dzi gospodarce kraju. Staa si ona czym w rodzaju Clausewitzowego rodka
cikoci4 Stanw Zjednoczonych. Dla amerykaskich wojskowych najgor-
szym scenariuszem byby atak na sieci wojskowe, ktry zakciby swobodny
przepyw informacji, bdcy kluczem do powodzenia wszelkich operacji mili-
tarnych prowadzonych przez USA5.
W odpowiedzi na rosnce zagroenie dla bezpieczestwa narodowego
iamerykaskiej gospodarki Pentagon postanowi powoa oddzielne dowdz-
two Dowdztwo Cybernetyczne, odpowiedzialne za nadzorowanie operacji
wcyberprzestrzeni. Sama obrona przed zagroeniami cybernetycznymi jest nie-
zwykle trudna z powodu wielu czynnikw. Niskie koszty przeprowadzenia ata-
ku zachcaj przeciwnikw do wykorzystania tego rodowiska operacyjnego.
Niepotrzebuj oni nowoczesnych myliwcw czy okrtw, by zaszkodzi Sta-
nom Zjednoczonym. Co wicej, aktywno w cyberprzestrzeni promuje prze-
kadanie dziaa ofensywnych nad defensywnymi ze wzgldu na trudno wwy-
kryciu potencjalnego napastnika oraz szybko dokonania ataku. Wystarczy
0,2 sekundy, by dokona ataku z dowolnego miejsca na kuli ziemskiej, a przy
tak duej liczbie sieci wojskowych obsugiwanych przez Departament Obrony
zorganizowanie skutecznej obrony mogoby zaj kilka dni. Ponadto charakter
rodowiska operacyjnego hakerw powoduje, e mog oni wykorzysta kom-
putery amerykaskich sojusznikw, ktre wczeniej zostay zaraone zoliwym
oprogramowaniem, w celu przeprowadzenia atakw na sieci Waszyngtonu.
Naley rwnie pamita, e szkodliwe programy wyprodukowane przezUSA
mog by z atwoci wykorzystane przeciwko swoim twrcom. Przykadem
jest tutaj robak Stuxnet6 dzieo Izraela i Stanw Zjednoczonych, wykorzysta-
ny przeciwko Iranowi do zatrzymania jego programu nuklearnego. Wyciek on
do globalnej sieci i moe zosta zmodyfikowany i uyty przeciwko USA. Sytu-
acja ta wpywa te na fakt, e praktycznie niemoliwe jest ograniczenie ataku
wcyberprzestrzeni tylko i wycznie do zamierzonego celu. Stuxnet, ktry mia
jedynie zniszczy wirwki w orodku Natanz, wydosta si do globalnej sieci,
zaraajc tysice komputerw na caym wiecie.
4
Teoria Carla von Clausewitza, ktra okrela rodek cikoci jako orodek wszelkich si i ruchw,
od ktrego wszystko zaley. Jest to punkt, przeciwko ktremu powinna by skierowana caa energia
uderzenia. Szerzej patrz C. V. Clausewitz, O Wojnie, Warszawa 2010, s. 439502.
5
J. Rollins, Comprehensive National Cybersecurity Initative: Legal Authorities and Policy Considerations,
Congressional Research Service 7-5700, 10.03.2009, s. 2.
6
Szerzej na ten temat w dalszej czci artykuu.
 305

Innym powanym problemem przy zagwarantowaniu bezpieczestwa w cy-

berprzestrzeni jest jej architektura. Projektujcy j autorzy nie przywizywali
wikszej wagi do kwestii bezpieczestwa, promowano gwnie szybki przesy
informacji oraz atwo rozbudowy i rozwoju, dlatego te w sieci nie ma ad-
nych barier, ktre mogyby zosta wykorzystywane w dziaaniach defensyw-
nych. Z tego te powodu amerykaska obrona zawsze bdzie w tyle za po-
tencjalnymi napastnikami. Cyberwojna to typowe dziaania manewrowe, nie
sposb tu otoczy si lini umocnie i fortec7.
Biorc pod uwag wyej wymienione powody, byy zastpca sekretarza obro-
ny William III Lynn stwierdzi, e bezpieczestwo cybernetyczne musi zosta
oparte na doktrynie zakadajcej, i potencjalni adwersarze nie bd czerpa-
li korzyci z atakw. Odrzuci tym samym popularn koncepcj odstrasza-
nia8. Rwnie, zdaniem Lynna, nie sprawdzi si w cyberprzestrzeni inny model
zczasw zimnej wojny, zakadajcy przeniesienie tradycyjnej kontroli zbroje.
W jego opinii weryfikacja arsenau w tym rodowisku operacyjnym jest prak-
tycznie niemoliwa9.
Przyczyny powoania U.S. Cyber Command

Stany Zjednoczone ju w latach 90. dostrzegy zagroenie pynce z cyber-

przestrzeni, jednak problem ten nie by traktowany powanie przez wikszo
amerykaskich ekspertw10. Zdecydowanie powaniej podesza do niego ad-
ministracja Georgea W. Busha, ktra rozpocza rozwija zarwno defensyw-
ne, jak i ofensywne rodki dziaania w cyberprzestrzeni. Palm pierwszestwa
dzierya tutaj Agencja Bezpieczestwa Narodowego (NSA) organ, ktry
odpocztku swojego istnienia odpowiada za wywiad elektroniczny. Rwnie
w amerykaskich siach zbrojnych narodziy si pierwsze jednostki odpowie-
dzialne za dziaania w cyberprzestrzeni. Brakowao przy tym jednak centraliza-
cji oraz odpowiedniego podejcia do nowych zagroe.
Dopiero dojcie do wadzy Baracka Obamy uczynio z cyberbezpieczestwa
kluczowy problem dla Stanw Zjednoczonych. Biay Dom opublikowa wa-
7
Quadrennial Defense Review Report, Department of Defense 02.2010, s. 3739, http://www.defense.
gov/qdr/images/QDR_as_of_12Feb10_1000.pdf [dostp 9.03.2013].
8
Doktryna odstraszania narodzia si podczas zimnej wojny. Zakadaa, e przeciwnik nie zdecyduje
si na uderzenie, poniewa spotkaoby si ono z kontruderzeniem przy uyciu wszystkich moliwych
rodkw. W przypadku konfliktu zimnowojennego zakadano odpowied przy uyciu broni nuklearnej
nawet na konwencjonalny atak sowiecki. Pojawio si wielu zwolennikw uycia tej doktryny w cyber-
przestrzeni, jednak trudnoci z namierzeniem przeciwnika powoduj, e w tej domenie pola walki jest ona
bezuyteczna. Szerzej na ten temat patrz J. L. Gaddis, Zimna Wojna. Historia podzielnego wiata, Krakw 2005,
s. 1763.
9
W. J. Lynn III, Defending a New Domain, Forreign Affairs 2010, vol. 89, no. 5, s. 100.
10
Szerzej na temat cyberobrony w latach 90. patrz G. J. Rattray, op. cit., s. 335517.
306

sn strategi cybernetyczn11, tak samo jak Departament Obrony12. Rwnie

wStrategii Bezpieczestwa Narodowego z 2010 r. poruszono problem zagroe
wynikajcych z cyberprzestrzeni13.
Jednym z waniejszych zapisw powyszych dokumentw byo uznanie
przez Pentagon cyberprzestrzeni jako nowego pola walki, obok ldu, morza,
powietrza i kosmosu. Rnica pomidzy tymi rodowiskami operacyjnymi po-
lega na tym, e wszystkie pozostae istniej niezalenie od czowieka. Cyber-
przestrze jest natomiast dzieem ludzkim. Zostaa uznana za element krytycz-
ny dla powodzenia operacji wojskowych, a siy zbrojne musz mie moliwo
dziaania w niej oraz prowadzenia skutecznej obrony. W tym celu Department
Obrony wyrazi przekonanie o koniecznoci stworzenia odpowiednich zorga-
nizowanych struktur14. Argumentujc na rzecz powoania nowego dowdztwa,
eksperci wskazywali na fakt, e wojna informacyjna w cyberprzestrzeni trwa
praktycznie bez przerwy, a ataki przeprowadzone przez hakerw s dokonywa-
ne w cigu milisekund. Argumentowano te, e prawie kady atak konwencjo-
nalny zostanie poprzedzony akcj w cyberprzestrzeni15.
Wprawdzie w ramach Departamentu Obrony dziaay ju instytucje odpo-
wiedzialne za bezpieczestwo cybernetyczne, Joint Task Force-Global Network
Operations16 i Joint Functional Component Command Network Warfare17,
ale ich funkcje czciowo si pokryway i byy niewystarczajce wobec nowych
zagroe. Poza nimi kady rodzaj amerykaskich si zbrojnych posiada wasne
jednostki odpowiedzialne za walk w cyberprzestrzeni. Brak byo przy tym in-
stytucji koordynujcej te wszystkie wysiki, co prowadzio do wzajemnego na-
kadania si kompetencji, problemw z wymian informacji oraz bdcej konse-
11
Szerzej na ten temat The Comprehensive National Cybersecurity Initiative, http://www.whitehouse.
gov/sites/default/files/cybersecurity.pdf [dostp 10.03.2013].
12
Szerzej na ten temat: Department of Defense Strategy for Operating in Cyberspace, http://www.
defense.gov/news/d20110714cyber.pdf [dostp 10.03.2013].
13
Szerzej na ten temat: National Security Strategy 2010, The White House Washington 2010, http://
www.whitehouse.gov/sites/default/files/rss_viewer/national_security_strategy.pdf [dostp 10.03.2013].
14
D. C. Hathaway, The Digitial Kasserine Pass: The Battle Over Command and Conctrol of DoDs Cyber
Forces, Defense Initative Policy Paper, 15.06.2011, s. 1.
15
P. A. Strassmann, Cyber Security for the Department of Defense, s. 45, http://www.strassmann.com/
pubs/dod/cybersecurity-draft-v1.pdf [dostp 13.03.2013].
16
Joint Task Force-Global Network Operations byo jednym z dowdztw podlegych amerykaskiemu
Dowdztwu Strategicznemu. Gwne zadania tego ciaa opieray si na kierowaniu operacjami i obron
globalnej sieci informacyjnej armii Stanw Zjednoczonych na poziomie taktycznym, strategicznym i ope-
racyjnym. P. Brookes, The Art of (Cyber) War, http://www.heritage.org/research/commentary/2005/08/
the-art-of-cyber-war [dostp 19.03.2013].
17
Joint Functional Component Command Network Warfare byo jednym z dowdztwo podlegych
amerykaskiemu Dowdztwu Strategicznemu. Odpowiedzialne w duej mierze za dziaania ofensywne
w cyberprzestrzeni. H. S. Kenyon, Collaboration Key To Network Warfare, http://www.afcea.org/content/
?q=node/1641 [dostp 29.03.2013].
 307

kwencj tego niskiej efektywnoci. Poza tym klasycznie dowodzone siy zbrojne
nie potrafiy wykorzysta potencjau swoich cyberjednostek. Przygotowywane
przez nie analizy techniczne zagroe byy ignorowane i niebrane poduwag.
Marynarka, wojska ldowe, powietrzne i piechoty morskiej operoway w ro-
dowisku, w ktrym dominowaa klasyczna, fizyczna sia, a w cyberprzestrzeni
warunki walki s zupenie inne, za batalia toczy si w wiecie niematerialnym,
stworzonym przez czowieka. Dowdcy i oficerowie tych rodzajw wojsk nie
posiadali odpowiedniego przeszkolenia i nie rozumieli skomplikowanych niu-
answ rzdzcych cyberprzestrzeni. Ich trening i wyszkolenie obejmoway sko-
ki ze spadochronem, operacje powietrzno-morskie, ale nie zabezpieczanie in-
formacji w Internecie czy obsug skomplikowanych programw komputerw.
Dla nich cyberprzestrze bya klasycznym polem bitwy iwnowym rodowisku
operacyjnym zamierzali stosowa te reguy, ktre ju znali18. Rwnie zarzdza-
nie sieciami byo rne, kady rodzaj si zbrojnych stara si nimi gospodarowa
w celu jak najskuteczniejszego wykorzystania na polu bitwy. Lotnictwo uywa-
o bardzo scentralizowanych struktur, podczas gdy marynarka uznaa, e do jej
zada zdecydowanie bardziej odpowiedni bdzie model zdecentralizowany19.
Szukajc odniesienia w historii, naley stwierdzi, e rewolucja w dziedzinie
wojskowoci czsto prowadzia do kompletnej zmiany na polu walki i doko-
niecznoci stworzenia nowego rodzaju si zbrojnych. Najlepszym przykadem
jest tutaj powstanie oddzielnego dowdztwa si powietrznych w 1947 r. II wojna
wiatowa pokazaa warto lotnictwa i uwiadomia decydentom, e do spraw-
nego i efektywnego dziaania potrzebuje oddzielnego dowdztwa zarzdzaj-
cego tym rodzajem si zbrojnych. Eksperci wskazywali przykad lotnictwa jako
drog, ktr powinno pody wojsko przy dziaaniach w cyberprzestrzeni.
Obecnie siy ldowe Stanw Zjednoczonych odpowiedzialne s za wygry-
wanie wojen na ldzie poprzez dominacj nad przeciwnikiem, siy morskie od-
powiadaj za zabezpieczenie akwenw morskich, a tylko w celach si powietrz-
nych, ktre brzmi: walczy i wygrywa w powietrzu, przestrzeni kosmicznej
icyberprzestrzeni, znajdujemy odnonik do interesujcego nas rodowiska ope-
racyjnego. Zosta on dodany w 2006 r., kiedy zdecydowano o powoaniu dwu-
gwiazdkowego Air Force Cyber Command. Niewtpliwie to istotny krok na-
przd, jednak bya to zbyt maa instytucja, by odpowiada za bezpieczestwo
cyberprzestrzeni20.
18
G. Conti, J. Surdu, Army, Navy, Air Force, and Cyber Is it Time ofr a Cyberwarfare Branch of Mili-
tary, IAnewsletter 2009, vol. 12 no. 1, s. 1417, http://iac.dtic.mil/iatac [dostp 10.03.2013].
19
D. C. Hathaway, op. cit., s. 7.
20
J. Rogin, Air Force to Create Cyber Command, http://fcw.com/articles/2006/11/13/air-force-to-
create-cyber-command.aspx [dostp 19.03.2013].
308

Wikszo ekspertw susznie zauwaya, e jednostki cybernetyczne przy-

dzielone do klasycznych si zbrojnych nie s z nimi kompatybilne. Apelowano
wic o powoanie oddzielnej gazi wojsk, ktrych gwnym zadaniem byaby
dziaalno defensywna i ofensywna w cyberprzestrzeni. Cyberonierze dziaa-
j w zupenie innym rodowisku operacyjnym ni tradycyjne wojska. Konflikt
wcyberprzestrzeni toczy si w wiecie cigle przepywajcych informacji, proto-
kow internetowych i polega na wykrywaniu i wykorzystywaniu dziur w opro-
gramowaniu. Nie ma tam miejsca na uycie klasycznej, kinetycznej siy.
Innym argumentem, wysuwanym za powoaniem oddzielnego rodzaju
wojsk dodziaa w cyberprzestrzeni, by fakt, e moe on posuy jako ro-
dek odstraszajcy potencjalnych adwersarzy. Argumentowano, e oddzielne do-
wdztwo cybernetyczne bdzie miejscem rekrutacji uzdolnionych informaty-
kw, ktrzy chc suy krajowi, a nie mieli takiej okazji ze wzgldu na sabe
przygotowanie fizyczne, dyskwalifikujce ich ze suby w komrkach cybero-
brony wklasycznych siach zbrojnych. Osoby odpowiedzialne za bezpiecze-
stwo cybernetyczne nie musz mie wietnej kondycji czy osiga dobrych re-
zultatw na strzelnicy, a dla dostania si do komrki cybernetycznej piechoty
morskiej czy wojsk ldowych byy to umiejtnoci niezbdne21.
Z drugiej jednak strony, niektrzy eksperci uwaali, e nie ma potrzeby
uczynienia z USCYBERCOM nowej gazi amerykaskiej armii. Argumento-
wali, e instytucja ta powinna by jednym z elementw krajowej infrastruktury
komputerowej i przede wszystkim wspiera sieci wojskowe. Ich zdaniem, bez-
pieczestwo cybernetyczne powinno pochania nie wicej ni 10% budetu
przeznaczonego na technologi informacyjn. Zdecydowanie wicej funduszy
powinno by przeznaczonych na specjalistyczne aplikacje o wysokim stopniu
zabezpieczenia dla si zbrojnych. W tym celu USCYBERCOM zdecydowanie
lepiej nadaje si jako sia wspierajca, a nie oddzielny rodzaj wojska22.
Podczas debaty o koniecznoci powoania oddzielnego dowdztwa cyberne-
tycznego pojawi si problem nakadania kompetencji z Agencj Bezpieczestwa
Narodowego (NSA), odpowiadajc za bezpieczestwo informacji oraz wywiad
elektroniczny. Wsppraca tej instytucji z wojskiem nie przebiegaa efektywnie.
NSA zabezpieczaa szkolenie kadr, ktre nastpnie byy przenoszone dokomrek
cyberobrony armii, wojsk ldowych, piechoty morskiej imarynarki, gdzie wy-
szkoleni eksperci marnowali swoje umiejtnoci na skutek nieumiejtnoci wy-
korzystania ich wiedzy przez dowdcw lub byli zwalniani docywila zewzgldu

21
G. Conti, J. Surdu, op. cit., s. 16.
22
P. A. Strassmann, op. cit.
 309

na brak etatw. Ponadto NSA byo jedynie trzygwiazdkowym23 dowdztwem,

niewystarczajcym do samodzielnego prowadzenia wojny w cyberprzestrzeni24.
Eksperci wskazywali, e powoanie oddzielnego Dowdztwa Cybernetycz-
nego Stanw Zjednoczonych miao by jednym z elementw przygotowania
si do wojny w cyberprzestrzeni. Wielu z nich uwaao, e Stany Zjednoczone
nie s gotowe do cyberwojny i tylko radykalna zmiana strukturalna jest wsta-
nie poprawi istniejcy stan. Wraz z utworzeniem USCYBERCOM postulo-
wano rozszerzenie zada Korpusu Szkolenia Oficerw Rezerwy o trening wza-
kresie bezpieczestwa cybernetycznego. Poruszono rwnie problem finansowy,
poniewa instytucje pastwowe nie s w stanie zagwarantowa stawek finanso-
wych porwnywalnych z sektorem prywatnym. Argumentowano, e utworze-
nie odpowiednich, sprzyjajcych warunkw pracy pozwoli na przycigniecie
najbardziej uzdolnionych ekspertw. Wskazywano na przykad Google firmy,
ktra wanie w ten sposb zatrudnia wietnych fachowcw, wcale nie oferu-
jc najbardziej atrakcyjnych zarobkw na rynku. Zdaniem ekspertw, powoa-
nie jednego Dowdztwo Cybernetycznego mogo mie te pozytywny wpyw
nazmniejszenie nielegalnej dziaalnoci hakerw. Jeli nowej organizacji uda-
oby si nada elitarny wydwik swojej dziaalnoci, wielu modych zdolnych
informatykw zrezygnuje z dziaalnoci przestpczej na rzecz pracy dlarzdu
przekonywano25. Wreszcie argumentowano, e oddzielne Dowdztwo Cyber-
netyczne pozwoli zapanowa nad zasobami rnorodnych agencji i rodzajw wojsk
i wykorzysta je w sposb zdecydowanie efektywniejszy, unikajc nakadania kom-
petencji. Co wicej, miao to pozwoli na oszczdzenie rodkw finansowych26.
Wyej wymienione czynniki zadecydoway o decyzji sekretarza obrony Ro-
berta Gatesa, ktry w 2009 r. rozkaza skonsolidowa istniejce do tej pory
komrki cyberobrony w jedno czterogwiazdkowe Dowdztwo Cybernetyczne
podlege Dowdztwu Strategicznemu USA (USSTRATCOM). Instytucja ta
rozpocza prac w maju 2010 r., a pen zdolno operacyjn uzyskaa w pa-
dzierniku27. Powoanie oddzielnego dowdztwa odpowiedzialnego za operacj
w cyberprzestrzeni zostao porwnane przez Paula A. Strassmanna do wodowa-
nia pierwszej odzi podwodnej z napdem nuklearnym28.
Dowdc USCYBERCOM zosta gen. Keith B. Alexander, ktry jednocze-
nie jest dyrektorem NSA od 2005 r. Sta si on w ten sposb odpowiedzial-
23
Trzygwiazdkowe dowdztwo oznacza, e na jego czele stoi genera z trzema gwiazdkami.
24
G. Conti, J. Surdu, op. cit., s. 17.
25
Ibidem, s. 18.
26
P. A. Strassmann, op. cit., s. 11.
27
D. Miles, Gates Establishes New Cyber Subcommand, http://www.defense.gov/news/newsarticle.
aspx?id=54890 [dostp 29.03.2013].
28
P. A. Strassmann, op. cit.
310

ny za dwie najwaniejsze amerykaskie instytucje zajmujce si problematyk

bezpieczestwa w cyberprzestrzeni. Obie instytucje znajduj si w tym samym
miejscu, nowo powstae USCYBERCOM zostao przeniesione do Fortu Meadea,
gdzie mieci si siedziba NSA. Nie wydaje si to przypadkowe, biorc pod uwa-
g fakt, e to wanie NSA odgrywa gwn rol w zabezpieczeniu cywilnej ga-
zi cyberprzestrzeni. Poczenie pracy obu instytucji przez osob jednego gene-
raa ma sprzyja wsppracy i wymianie danych, bez ktrych zagwarantowanie
skutecznej ochrony w cyberprzestrzeni jest niemoliwe29.

Gwne cele Dowdztwa Cybernetycznego Stanw Zjednoczonych

Nowo powoanemu dowdztwu wyznaczono gwne cele i zadania, ktre

zostay przedstawione poniej:
1) Planowanie, koordynowanie, integrowanie i synchronizowanie wszystkich
zasobw Departamentu Obrony w celu monitorowania i ochrony sieci wojsko-
wych oraz udzielanie bezporedniego wsparcia dla wojska i dziaa antyterrory-
stycznych w cyberprzestrzeni. Kiedy zajdzie potrzeba, USCYBERCOM ma te
zapewni pene spektrum operacji wojskowych w cyberprzestrzeni.
2) Instytucja ta ma zapewni przejrzyste i odpowiedzialne zarzdzanie do-
stpnymi rodkami do walki w cyberprzestrzeni. Standardowa procedura wyda-
wania rozkazw wyglda nastpujco:
USCYBERCOM (Schemat 1) odpowiedzialne jest za nadzorowanie ikoor-
dynowanie dziaalnoci cyberkomrek wszystkich si zbrojnych. Powstanie no-
wego dowdztwa miao rwnie zakoczy spory w rzdzie na temat odpowie-
dzialnoci za cyberbezpieczestwo i doprowadzi do skuteczniejszej wsppracy
pomidzy NSA i USCYBERCOM.
3) Zadaniem USCYBERCOM jest te wsppraca zarwno z parterami rzdowy-
mi, jak i prywatnymi. Na licie instytucji, z ktrymi pracuje USCYBERCOM mona
spotka: FBI, Departament Bezpieczestwa Krajowego, Department Sprawie-
dliwoci, Agencj Systemw Informatycznych Obrony (DISA). WrazzDepar-
tamentem Bezpieczestwa Krajowego USCYBERCOM odpowiada za wsp-
prac z prywatnymi przedsibiorcami. Ma z nimi wspdzieli si informacjami
na temat zagroe oraz potencjalnych luk w zabezpieczeniach. W celu skutecz-
nej obrony przed zagroeniami w cyberprzestrzeni absolutnie konieczna jest
wsppraca na wielu poziomach, obejmujca i sojusznikw USA, i partnerw
z sektora prywatnego.
29
E. Nakashima, Gen. Keith Alexander Confirmed to Head Cyber-Command, http://www.washing
tonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/05/10/AR2010051005251.htm [dostp 8.03.2013].
 311

Schemat 1
Wydawania rozkazu w zakresie bezpieczestwa cybernetycznego

Prezydent Stanw Zjednoczonych

Sekretarz Obrony

Dowdca USSTRATCOM

Dowdca
USCYBERCOM

Marynarka Korpus
Wojska Ldowe Wojska Powietrzne
Wojenna Piechoty Morskiej

Opracowane na podstawie W. J. Lynn III, Defending a New Domain, Foreign Affairs 2010,
vol. 89 no. 5, s. 102.

4) USCYBERCOM ma rwnie odegra bardzo wan rol w aktywnej

obronie w cyberprzestrzeni Stanw Zjednoczonych. Obecny system polega
natrzech, nachodzcych na siebie liniach obronnych. Dwie pierwsze opieraj
si na standardowych rodkach, jak firewalle, programy antywirusowe, ktre s
w stanie wykry szkodliwe oprogramowanie. Trzecia faza obrony przewiduje
uycie zasobw rzdowych w ramach aktywnej obrony do zwalczania atakw,
ktre przebiy si przez pierwsze dwie linie. Tym zajmuje si Agencja Bezpie-
czestwa Narodowego (NSA), ktra uywa wszystkich najnowszych rozwi-
za technicznych, by zneutralizowa zagroenie przed dostaniem si do sie-
ci wojskowych. Mimo tak zaawansowanych procedur wci jednak zauwaa
si zoliwe oprogramowania penetrujce sieci wojskowe i tutaj uaktywnia si
rola USCYBERCOM. Instytucja ta, konsolidujc wszystkie zdolnoci Depar-
312

tamentu Obrony, miaaby wyledzi i zniszczy te programy, ktre przenikny

do sieci wojskowych30.
5) USCYBERCOM ma ponadto organizowa szkolenia dla poszczeglnych
rodzajw wojska z zakresu cyberbezpieczestwa, obejmujce m.in. misje tre-
ningowe, w ktrych onierze dziaaj w rodowisku z utrudnionym dostpem
do informacji.
6) Nowe dowdztwo ma minimalizowa ryzyko poprzez zapewnienie bez-
pieczestwa wraliwym informacjom, tworzenie ekspertyz, zwikszenie wia-
domoci zagroenia31.
7) USCYBERCOM musi ledzi trendy rozwoju zdolnoci asymetrycznych
aktorw pastwowych, jak i niepastwowych, by by przygotowanym do od-
parcia atakw przy wykorzystaniu najnowszego oprogramowania. Ma rwnie
pracowa nad rodkami, ktre zniechc potencjalnych adwersarzy przed do-
konywaniem atakw32.
Wszystkie czynnoci i dziaania dokonywane przez USCYBERCOM maj
uwzgldnia poszanowanie prywatnoci i wolnoci uytkownikw Internetu
iszanowa prawa zapisane w konstytucji33.
Analizujc zapisy oficjalnego dokumentu, mona doj do wniosku, e
USCYBERCOM posiada moliwoci ofensywne, ale szczegowe informacje
na ten temat pozostaj utajnione. Instytucja ta nie braa udziau w stworzeniu
(przez NSA i Izrael) najbardziej zaawansowanego szkodliwego oprogramowa-
nia robaka Stuxnet, uytego przeciwko Iranowi w celu spowolnienia jego pro-
gramu nuklearnego poprzez uszkodzenie iraskich wirwek do wzbogacenia
uranu. Trzeba przy tym pamita, e cybernetyczny atak wymierzony w Iran
zosta przeprowadzony, gdy USCYBERCOM dopiero powstawao34.
Struktura Dowdztwa Cybernetycznego Stanw Zjednoczonych

USCYBERCOM wchono elementy zlikwidowanych Join Task Force

for Global Network Operations oraz Join Functional Component Command
forNetwork Warfare. Dowdztwo cybernetyczne skada si z ju istniejcych
komponentw nalecych do wszystkich czterech rodzajw si zbrojnych USA,
ktre operuj w rnych miejscach na caej kuli ziemskiej:
30
U.S. Cyber Command Fact Sheet, http://www.defense.gov/home/features/2010/0410_cybersec/
docs/cyberfactsheet%20updated%20replaces%20may%2021%20fact%20sheet.pdf [dostp 6.03.2013].
31
Department of Defense Strategy for Operating in Cyberspace, s. 5.
32
Statement of General Keith B. Alexander, Commander United States Cyber Command, Senate Com-
mittee on Armed Services, 27.03.2012, s. 7.
33
Ibidem, s. 9.
34
Szerzej na temat ataku cybernetycznego przeciwko Iranowi patrz: D. E. Sanger, Confront and
Conceal. Obamas Secret Wars and Surprising Use of American Power, New York 2012, s. 188226.
 313

Army Cyber Command/Second Army

Army Network Enterprise Technology Command/9th Army Signal Command
United States Army Intelligence and Security Command
1st Information Operations Command
780th Military Intelligence Brigade
Fleet Cyber Command/10th Fleet
Naval Network Warfare Command
Navy Cyber Defense Operations Command
Naval Information Operations Commands
Combined Task Forces
Air Forces Cyber/24th Air Force
67th Network Warfare Wing
668th Information Operations Wing
689th Combat Communications Wing
Marine Corps Cyberspace Command35.
W samym USCYBERCOM, zlokalizowanym w Forcie Meade, pracuje nie-
cay tysic pracownikw, ale biorc pod uwag wszystkie komponenty klasycz-
nych wojsk, liczba osb odpowiedzialnych za bezpieczestwo cybernetyczne
wynosi ponad 12 tys.36 Do skromna liczba zatrudnionych spowodowana jest
tym, e USCYBERCOM nie odgrywa roli cybernetycznych si zbrojnych USA,
a jedynie koordynuje wspprac pomidzy istniejcymi jednostkami.
Budet
USCYBERCOM ma do dyspozycji stosunkowo niewielki budet. W 2010r.
wynis on 120 mln USD, rok pniej zwikszono go do 150, a w 2012 r.
oscylowa wok 182 mln USD. Tak sam sum przeznaczono na dziaalno
USCYBERCOM w 2013 r.37 S to niewielkie sumy, za ktre nie mona kupi
nawet pojedynczego myliwca. Tak niskie wydatki mog dziwi tym bardziej,
jeeli wemie si pod uwag, e Pentagon wydaje ponad 3,5 mld USD kadego
roku na cyberobron. Wiksza cz owych rodkw bya przeznaczana na naj-
nowsze technologie suce do ofensywny w cyberprzestrzeni38.
USCYBERCOM globalne zarzdzanie czy regionalne struktury?
Powstanie nowej struktury dowodzenia, odpowiedzialnej za dziaanie w cy-
berprzestrzeni, czyli rodowisku operacyjnym, ktre wci pozostaje nie doko-
35
U.S. Army Cyber Command, http://www.arcyber.army.mil/ [dostp 9.03.2013].
36
Statement of General Keith B. Alexander, Senate Committee, s. 1.
37
J. Garamone, Alexander Details U.S. Cyber Command Gains, http://www.defense.gov/news/news
article.aspx?id=61014 [dostp 9.03.2013].
38
D. E. Sanger, op. cit., s. 264.
314

ca zbadane, wywoao dyskusj na temat roli tej instytucji w siach zbrojnych

Stanw Zjednoczonych. Cho Departament Obrony wyznaczy USCYBER-
COM dokadne zadania z priorytetowym zapewnieniem obrony globalnej
sieci wojskowej poszczeglne Dowdztwa Geograficzne39 traktoway cyber-
przestrze nie tylko jako krgosup swojej dziaalnoci w zakresie przepywu
informacji, ale rwnie jako kolejn domen pola walki, ktra moga odegra
olbrzymi rol w ich konwencjonalnych planach. Dono tu do zintegrowania
cyberprzestrzeni z tradycyjnym rodowiskiem operacyjnym40.
Gwnym problemem byo odpowiednie wywaenie funkcji, ktre miay
by sprawowane przez USCYBERCOM. Instytucja ta musi by zdolna doglo-
balnego zarzdzania wojskowymi sieciami, ale jednoczenie ma umoliwi po-
szczeglnym Dowdztwom Geograficznym integracj dziaa w cyberprze-
strzeni z klasycznym polem bitwy41.
W dyskusji nad sposobem kontrolowania amerykaskich si cybernetycznych
ograniczano si w zasadzie do dwch modeli struktur istniejcych ju wramach
amerykaskiej armii. Wedug pierwszego zakadano, e USCYBERCOM ma by
wysoce scentralizowan struktur podobn do USTRANSCOM (Dowdztwo
ds. Transportu). Nowo powoana instytucja odpowiadaaby zarwno za bez-
pieczestwo globalne, jak i regionalne sieci wojskowych. Dowdztwa Geogra-
ficzne mogyby poycza zasoby USCYBERCOM w celu przeprowadzenia
danych dziaa, ale same nie miaby pod swoim dowdztwem znacznych jed-
nostek do walki w cyberprzestrzeni. Zwolennicy tego modelu przekonywali,
epozwolioby to na skoncentrowanie zasobw, ktre s ograniczone, w zagro-
onym obszarze, przez co wzrastaaby szansa skutecznego odparcia potencjal-
nego ataku. Wrd wad wymieniano potencjalne trudnoci ze zintegrowaniem
dziaa w cyberprzestrzeni z klasycznymi operacjami42.
Drugi schemat zakada skupienie si na poszczeglnych regionach,
jakwprzypadku USSOCOM (Dowdztwa Operacji Specjalnych). Komrki
cybernetyczne miaby by przydzielone do danych Dowdztw Geograficznych
iprowadzi dziaania tylko i wycznie w ustalonym obszarze. Jednak taki po-
mys zosta szybko poddany ostrej krytyce. Eksperci wskazywali na brak geogra-
ficznych barier w cyberprzestrzeni i czste wystpowanie sytuacji, gdy hakerzy
uywaj komputerw z caego wiata do prowadzenia swoich dziaa. Sytuacje,
w ktrych atak wymierzony w obszar Dowdztwa Europejskiego Stanw Zjed-
39
W strukturze si zbrojnych Stanw Zjednoczonych wyrniamy sze Dowdztw Geograficznych.
Kade z nich odpowiedzialne jest za dany obszar na kuli ziemskiej.
40
D. C. Hathaway, op. cit., s. 10.
41
Ibidem.
42
J. Caranata, Application of USTRANSCOM C2 Model for USCYBERCOM, Center for Cyber
Research, Air Force Institute of Technology, grudzie 2010 r.
 315

noczonych, zostaje zainicjowany z rejonu podlegajcego odpowiedzialnoci Do-

wdztwa rodkowego s i bd normaln sytuacj. Takie wydarzenia implikuj
konieczno globalnej wsppracy z midzynarodowymi partnerami, jakrw-
nie z innymi amerykaskimi instytucjami w kraju. Model USSOCOM jest
zbyt ograniczony, by to umoliwi. Wrd zalet tego schematu wskazywano, e
za jego pomoc uda si skutecznie zintegrowa dziaania w cyberprzestrzeni z
konwencjonalnymi akcjami wojsk, mimo e jest to duo trudniejsze do wyko-
nania ni w przypadku poczenia dziaa klasycznych si zbrojnych43. Zwolen-
nicy takiego rozwizania wskazywali, e sprawdzio si ono w przypadku wsppra-
cy si specjalnych i wojsk konwencjonalnych podczas operacji w Iraku w 2003 r.
aden z wskazanych tutaj modeli nie rozwizuje wszystkich problemw.
Scentralizowanie wszystkich zasobw w jednym miejscu spowoduje brak efek-
tywnego wsparcia dla Dowdztw Geograficznych i ich regionalnych dziaa.
Utworzenie regionalnych komrek doprowadzi za do decentralizacji, a w efek-
cie do braku skutecznoci jednostek cyberobrony, zbyt maych, by skutecznie
reagowa na zagroenia w cyberprzestrzeni, ktre najczciej s globalne. Naj-
lepszym rozwizaniem byby model hybrydowy, uwzgldniajcy potrzeby Do-
wdztw Geograficznych, ale te biorcy pod uwag potrzeby USCYBERCOM44.
Wydaje si, e Pentagon przyj mieszany model USTRANSCOM i USSOCOM,
z jednej strony czynic ze swoich priorytetw ochron globalnej sieci, z drugiej
jednak nie zaniedbujc wsppracy z dowdztwami geograficznymi, a nawet
przewidujc w niedalekiej przyszoci utworzenia regionalnych cyberkomrek
odpowiedzialnych za najwiksze zagroenie na danym obszarze. Maj by one jed-
nak podlege USCYBERCOM, a nie konkretnym Dowdztwom Geograficznym.
Sukcesy i osignicia

Mimo krtkiego czasu istnienia USCYBERCOM odnioso wiele sukcesw.

W 2011 r. hakerzy zamali algorytm wykorzystywany w tokenach45, produko-
wanych przez firm RSA Corporation, uywanych przez wiele sieci nalecych
do Departamentu Obrony. USCYBERCOM zareagowao natychmiast, ostrze-
gajc administratorw zagroonych sieci oraz wprowadzio rodki, ktre mogy
zagodzi potencjalne wamania. Wymieniono rwnie wszystkie tokeny RSA.
Dziki temu sieci Departamentu Obrony nie zostay zaatakowane46.
43
D. C. Hathaway, op. cit., s. 3.
44
Ibidem, s. 20.
45
Token to urzdzenie elektroniczne suce do uwierzytelniania transakcji internetowych. Szerzej
naten temat patrz uToken, http://utoken.sourceforge.net/ [dostp 10.03.2013].
46
Statement of General Keith B. Alexander, Senate Committee, s. 10.
316

Kolejny przykad na potwierdzenie sensu istnienia nowej instytucji zwizany

jest z wykorzystywaniem punktw wraliwych w oprogramowaniu firmy Adobe,
co pozwalao hakerom na instalacj zoliwego oprogramowania. W 2010 r.
sieci Departamentu Stanu zostay zaatakowane wanie w ten sposb. Nowo
powstae dowdztwo mogo ograniczy swoje akcje tylko do ochrony infor-
macji przed kradzie. USCYBERCOM ograniczyo si wwczas do ochrony
wraliwych danych i przeciwdziaaniu dalszym wamaniom. W 2011 r., kiedy
w oprogramowaniu Adobe zostaa znaleziona kolejna dziura, podwadni
gen. Alexandra byli ju przygotowani i zablokowali wszystkie prby wamania
do sieci wojskowych47.
USCYBERCOM odnioso rwnie sukces w minimalizowaniu szkd wy-
rzdzonych przez ataki hakerskie takich grup jak Anonymous. Nowa instytu-
cja bya w stanie skoordynowa istniejce zasoby i skutecznie przeciwdziaa
zagroeniom stwarzanym przez tego rodzaju ruchy w Internecie. Do jej suk-
cesw naley zaliczy te rozwijajc si wspprac z firmami zbrojeniowymi
w dziedzinie wymiany informacji, ktra umoliwia zapobiegniciu atakom na
sieci rzdowe dziki ostrzeeniu od prywatnych korporacji. W ramach wsp-
pracy zsektorem prywatnym stworzono te wiele inicjatyw, takich jak Defense
Industrial Base Cyber Pilot (DIB), ktry by programem testowym adresowa-
ny do dostawcw Internetu. Celem tego przedsiwzicia byo wsparcie bez-
pieczestwa przesyania informacji zasobami rzdowymi. Inn inicjatyw byo
stworzenie Enduring Security Framework, czyli forum roboczego z przedstawi-
cielami firm informatycznych48.
Wrd osigni nowej instytucji naley wymieni rwnie zacienienie
wsppracy z DISA, ktrej siedziba zostaa przeniesiona w poblie Fortu Me-
ade. Kooperacja obejmuje m.in. codzienne monitorowanie dziaania sieci Pen-
tagonu (wsplne utrzymywanie sprawnoci sensorw odpowiedzialnych za wy-
krywanie i blokowanie wrogich dziaa, jak rwnie inspekcje pracownikw
pod ktem przestrzegania zasad bezpiecznego korzystania z Internetu)49.
Midzynarodowe implikacje powoania USCYBERCOM

Nie mona zapomina o midzynarodowym wpywie powoania nowej

struktury dowdczej przez Stany Zjednoczone. Wielu sojusznikw Waszyng-
tonu rozwaa podjcie podobnych krokw. Prac nad opracowaniem instytucji

47
Ibidem.
48
Ibidem, s. 8.
49
Statement of General Keith B. Alexander, Commander United States Cyber Command, House Com-
mittee on Armed Services, 16.03.2011, s. 8.
 317

koordynujcej obron w cyberprzestrzeni podjy ju rzdy Wielkiej Brytanii50

i Korei Poudniowej51. Na arenie midzynarodowej nie brak jednak krytykw
posuni Waszyngtonu, np. Chiny wyraay obaw, e powstanie USCYBER-
COM moe doprowadzi do militaryzacji cyberprzestrzeni52. Niewtpliwie dla
midzynarodowego bezpieczestwa powstanie nowej amerykaskiej struktu-
ry dowdczej jest punktem przeomowym. W przyszoci z pewnoci wiele
krajw pody wzorem Waszyngtonu i utworzy podobne struktury dowdcze.
Wpyw tych decyzji na przyszo bezpieczestwa w cyberprzestrzeni pozosta-
je trudny do przewidzenia. Z jednej strony, powstawanie tego typu instytucji
moe przyczyni si do ograniczenia atakw hakerskich oraz zmniejszy skut-
ki powodowane przez szkodliwe oprogramowanie. Z drugiej strony, gwatowa-
na militaryzacja cyberprzestrzeni moe doprowadzi do wycigu zbroje, ana-
wet dopowanych konfliktw w tym rodowisku, ktre mog przeksztaci si
wtradycyjne pole walki. Zdaniem gen. Alexandra, powoanie USCYBERCOM
nie jest przejawem militaryzacji cyberprzestrzeni, ale wiadom odpowiedzi
politykw i wojskowych na obecne zagroenia i stanowi niezbdny krok w po-
prawieniu cyberoobrony53.
Propozycje dalszych reform

W 2011 r. eksperci apelowali, e naley zwikszy wadz i budet oma-

wianej instytucji w celu zmniejszenia zagroenia atakami cybernetycznymi,
w szczeglnoci ze strony Chin, ktre uznay, e dostp do informacji bdzie
kluczowy dla zwycistwa w przyszych konfliktach. Problem, ktry wci tra-
pi osoby odpowiedzialne za bezpieczestwo cybernetyczne Stanw Zjednoczo-
nych, tobrak odpowiedniej komunikacji i przekazywania informacji pomidzy
komrk odpowiedzialn za bezpieczestwo cybernetyczne w Departamencie
Bezpieczestwa Wewntrznego, ktra odpowiada za ochron domen cywil-
nych, oraz USCYBERCOM, ktre zajmuje si bezpieczestwem sieci wojsko-
wych. Austin Spears radzi, by ciaa te skonsolidowa, tworzc jednolit organi-
zacj, co poprawi wymian informacji. W ramach nowej struktury miano by
podzieli odpowiedzialno za sektor cywilny i militarny. Sam pomys wydaje
si suszny, poniewa nie da si skutecznie przeciwdziaa atakom na sieci woj-
50
C. Clark, StratCom Plows Ahead on Cyber, http://www.dodbuzz.com/2009/06/29/stratcom-plows-
ahead-on-cyber/ [dostp 29.03.2013].
51
J. Sung-ki, Cyber Warfare Command to Be Launched in January, http://www.koreatimes.co.kr/www/
news/nation/2009/12/205_56502.html [dostp 29.03.2013].
52
T. Branigan, Chinese Army to Target Cyber War Threat, http://www.guardian.co.uk/world/2010/
jul/22/chinese-army-cyber-war-department [dostp 29.03.2013].
53
Statement of General Keith B. Alexander, House Committee, s. 8.
318

skowe bez zapieczenia ich cywilnych odpowiednikw54. Dowiadczenie wska-

zuje jednak, e moe to doprowadzi do stworzenia tworu bez realnego wpy-
wu na bezpieczestwo cybernetyczne, ktry bdzie jedynie kolejn instytucj
odpowiedzialn za bezpieczestwo. Powoanie przez Georgea W. Busha stano-
wiska Dyrektora Wywiadu Narodowego nie pomogo rozwiza kwestii braku
wsppracy pomidzy FBI, CIA i pozostaymi instytucjami odpowiedzialnymi
za dziaalno wywiadowcz.
Inn kwesti poruszan w ramach rozszerzenia dziaalnoci USCYBERCOM
bya wsppraca z sektorem prywatnym. Przedsibiorstwa s bowiem zbyt sa-
be, by odeprze ataki cybernetyczne bez wsparcia potencjau i zasobw rz-
dowych. Rozszerzenie ochrony USCYBERCOM na sieci prywatne powinno
przyczyni si nie tylko do zagwarantowania bezpieczestwa amerykaskiej go-
spodarce, ale rwnie da moliwo natychmiastowego poznawania najnow-
szych wirusw, robakw internetowych i technik uywanych przez hakerw55.
Postuluje si te utworzenie oddzielnej gazi wojsk amerykaskich odpo-
wiedzialnych za wojn w cyberprzestrzeni, obok wojsk ldowych, si morskich,
korpusu Piechoty Morskiej oraz wojsk powietrznych. Austin Spears i Gregory
Conti oraz John Surdu argumentuj, e wsppraca jednostek odpowiedzial-
nych za cyberobron, nawet nadzorowana przez USCYBERCOM, nie zawsze
bdzie skuteczna. W przypadku koniecznoci przeprowadzenia ataku w cyber-
przestrzeni dziaanie to bdzie atwiejsze do osignicia w przypadku istnienia
oddzielnej gazi wojska. Koordynowanie zasobw wojsk ldowych, si mor-
skich, korpusu Piechoty Morskiej i wojsk powietrznych zawsze jest czasochon-
ne i kopotliwe.
Wedug Spearsa istnienie osobnego rodzaju wojsk odpowiedzialnych za woj-
n w cyberprzestrzeni moe spowodowa, e bd one odgryway rol czynnika
odstraszajcego potencjalnego adwersarza od rozpoczcia ataku. Obawa przez
zmasowanym amerykaskim kontratakiem na kluczowe elementy infrastruktu-
ry pastwowej skutecznie powstrzyma kadego wroga, ktry chciaby uderzy
na Amerykanw w cyberprzestrzeni56. Ten argument jest jednak mao przeko-
nujcy, natura tego rodowiska powoduje, e bardzo trudne, a wrcz niemoli-
we jest wykrycie potencjalnego sprawcy, std te doktryna odstraszania w cyber-
przestrzeni ma mae szanse na sukces. Co wicej, naley pamita, egwnym
celem amerykaskiej strategii bezpieczestwa w cyberprzestrzeni jest obrona
iwsparcie dla istniejcych rodzajw wojsk, a dziaanie poprzez koordynacje ich
jednostek cybernetycznych wydaje si duo efektywniejsze ni powoanie si cy-
54
A. Spears, United States Cyber Security in the 21st Century, PublicINReview, s. 48.
55
Ibidem.
56
Ibidem, s. 49.
 319

bernetycznych jako oddzielnej gazi si zbrojnych. Pomys ten napewno przy-

nisby pozytywne rezultaty w przypadku dziaalnoci ofensywnej, jednak ta
znajduje si jak na razie w pocztkowm stadium.
Eksperci nawouj Kongres do zwikszenia nakadw finansowych na bez-
pieczestwo cybernetyczne, nawet w czasie kryzysu gospodarczego. Odpowied-
nia ochrona amerykaskiej gospodarki i wasnoci intelektualnej pozwoli za-
oszczdzi olbrzymie sumy pienidzy w przyszoci (kongres moe zwikszy
finansowanie poprzez przesunicie ich z innych rodkw)57.
Przyszo USCYBERCOM

USCYBERCOM wci jest raczkujcym projektem, ktry stopniowo ewo-

luuje. Przez wikszo jego niedugiego istnienia gwnym zmartwieniem jego
twrcw byo zbudowanie podstaw politycznych i prawnych oraz zapewnienie
ochrony dla sieci Departamentu Obrony. Gwnodowodzcy gen. Alexander
wymieni sze gwnych wyzwa, przed ktrymi stoi USCYBERCOM, i zasu-
gerowa reformy, ktre powinny zosta podjte w celu sprostania im:

1) Konieczno wypracowania doktryn operowania w cyberprzestrzeni.

Kade pole walki wymaga stworzenia odpowiednich strategii, taktyk oraz spo-
sobw wykorzystania technologii. Dziaalnoci na ldzie, morzu i w powietrzu
powicono setki prac, ale opracowania tego typu dotyczce cyberprzestrzeni
dopiero powstaj. Obecnie na poziomie strategicznym USCYBERCOM opra-
cowuje zorganizowane struktury, ktre bd w stanie wesprze w walce wojsko.
Trwaj ju prace nad doktryn aktywnej obrony, ktra pozwoli na dostatecznie
szybkie przemieszczanie zasobw do walki w cyberprzestrzeni, by sprosta wy-
zwaniom rodowiska operacyjnego. Na poziomie operacyjnym planuje si usta-
li jeden, zintegrowany proces, umoliwiajcy w atwy sposb wykorzystanie
przez dowdztwa armii amerykaskiej zasobw cybernetycznych oraz stworzy
podrcznik powicony operacjom w cyberprzestrzeni. Przewidywana jest tak-
e decentralizacja zasobw cybernetycznych, tak by kade Dowdztwo Geogra-
ficzne miao moliwo wykorzystania moliwoci cybernetycznych58.
2) Przygotowanie odpowiednich norm prawnych pod ktem dziaalnoci
hakerw w Internecie. Nowa legislatura nie moe blokowa wolnoci w sieci,
ale musi skutecznie zniechci uytkownikw od podejmowania szkodliwych
akcji. Nie mona dopuci do sytuacji, w ktrej cyberprzestrze uwaana jest
zasanktuarium dla przestpcw. W tym celu potrzebne jest pogbianie znajomo-

57
Ibidem, s. 50.
58
Statement of General Keith B. Alexander, Senate Committee, s. 1112.
320

ci zagroe w cyberprzestrzeni przez USCYBEROM, jak rwnie bliska wsppra-

ca z innymi departamentami i agencjami przy opracowywaniu norm prawnych59.
3) Poszerzenie wsppracy z innymi instytucjami rzdowymi. Genera Ale-
xander wymieni tutaj Department Bezpieczestwa Krajowego ktry miaby
by odpowiedzialny za ochron cywilnych systemw i sieci, FBI ktre miao
by si zajmowa wykrywaniem zagroenia oraz apaniem sprawcw w Stanach
Zjednoczonych i Department Obrony ktry chroniby wojskowe sieci isystemy,
a take przeciwdziaa atakom cybernetycznym z zewntrz (tu USCYBERCOM
musi blisko wsppracowa z sektorem prywatnym; w szczeglnoci wymiana
informacji na temat nowych zagroe). Prowadzone s te prace nad opracowa-
niem zasad podejmowania dziaa przy uyciu siy w cyberprzestrzeni oraz nad
struktur decyzyjn, ktra pozwoli na skuteczniejsze podejmowanie decyzji co
do zaangaowania zasobw cybernetycznych60.
4) Przygotowanie odpowiednich si do walki w cyberprzestrzeni. Genera
Alexander zauway, e jednym z najwikszych problemw trapicych now in-
stytucj jest niedobr odpowiednio wykwalifikowanych pracownikw. W tej
kwestii zaproponowa stworzenie programw zachcajcych modych ludzi
do wstpowania do USCYBERCOM, jak rwnie ustandaryzowane szkolenia
wkwestii bezpieczestwa cybernetycznego dla personelu, ktry ju pracuje. Nacisk
ma zosta pooony rwnie na wiczenia taktyczne, ktrych pierwsza edycja od-
bya si pod nazw Cyber Flag61. Wziy w nich udzia osoby z USCYBERCOM,
ktre w pokazowych scenariuszach, symulujcych konflikt zbrojny w cyber-
przestrzeni, walczyy z przeciwnikiem. wiczenia przycigny uwag wojsko-
wych z Pentagonu oraz innych agencji odpowiedzialnych za bezpieczestwo
Stanw Zjednoczonych62.
5) Zbudowanie architektury obronnej. Obecnie istniejca zostaa stworzona
jako kana komunikacji i miejsce skadowania wraliwych informacji. Genera
Alexander chce uczyni z 15 tys. sieci wchodzcych w skad infrastruktury Pen-
tagonu jedn wielk platform operacyjn zbudowan w architekturze chmury63,
przy wsppracy z dostawcami usug internetowych dla Departamentu Obro-
ny, NSA oraz DISA. Ma by ona odporniejsza na ataki hakerskie, jakrwnie
tasza w utrzymaniu. W ramach nowej architektury obronnej ma zosta za-
59
Statement of General Keith B. Alexander, House Committee, s. 1516.
60
Statement of General Keith B. Alexander, Senate Committee, s. 1214.
61
Nazwa nawizujca do Czerwonej Flagi, najbardziej znanych wicze dla pilotw samolotw
bojowych, ktre odbywaj si w Stanach Zjednoczonych. Szerzej na ten temat patrz Red Flag, http://www.
globalsecurity.org/military/ops/red-flag.htm [dostp 13.03.2013].
62
Statement of General Keith B. Alexander, Senate Committee, s. 1415.
63
Architektura chmury polega na tym, e caa infrastruktura sprztowa i sieciowa jest wasnoci
jednego przedsibiorstwa oraz jest przez nie zarzdzana (w wypadku amerykaskich sieci wojskowych
przez Pentagon). Szerzej na ten temat patrz The Advantage of Cloud Infrastructure: Servers are Software, http://
readwrite.com/2011/03/28/the-advantage-of-cloud-infrastructure-servers-are-software [dostp 13.03.2013].
 321

pewniony skuteczniejszy model zabezpieczania dokumentw oraz korzystania

z baz danych, jak rwnie wprowadzony system monitorujcy uytkownikw.
Pracownicy bd mieli dostp tylko do plikw, ktre s im niezbdne. Kada
prba zdobycia informacji spoza dostpnej bazy danych zostanie zauwaona
igoszona. Pozwoli to na zapobiegnicie sytuacjom, w ktrych jeden szerego-
wiec wykrada setki gigabajtw tajnych danych64. Nowa infrastruktura ma rw-
nie spowodowa, e zdecydowanie atwiej bdzie przekonfigurowa dan sie
w celu odparcia ataku65.
6) Dostp do wiedzy na temat globalnych trendw w bezpieczestwie cyber-
netycznym. Niezbdnym elementem do skutecznego zwalczania zagroe jest
wiedza na ich temat. Eksperci z USCYBERCOM musz mie dostp do in-
formacji na temat pojawiajcych si szkodliwych programw. W tym celu gen.
Alexander zaproponowa stworzenie jednego systemu informacyjnego, z ktre-
go korzystaj zarwno instytucje pastwowe, jak i prywatne, co ma zapewni
szybk i zdecydowan odpowied na zagroenie w sieci66.
W 2013 r. zapowiedziano przeprowadzenie reformy USCYBERCOM.
Pentagon, biorc pod uwag sugestie ekspertw oraz przychylajc si do wizji
gen. Alexandra, planuje zwikszy rol nowej instytucji w bezpieczestwie pa-
stwa, a w szczeglnoci w ochronie infrastruktury krytycznej USA67. Decyzja
ta jest spowodowana wzrostem liczby atakw na amerykaskie sieci oraz coraz
wikszym stopniem ich zaawansowania. Planuje si rwnie zbudowanie labo-
ratoriw, w ktrych odbywa si bd testy najnowszych technologii. Ma to
suy lepszemu przygotowaniu do obrony poprzez zaznajamianie si ze saby-
mi stronami oprogramowania przed jego wejciem do powszechnego uytku.
Jednym z czoowych punktw reformy jest poszerzenie zdolnoci ofensywnej
Pentagonu68. W tym celu zakada si zwikszenie liczby zatrudnionych osb
64
Jednym z najwaniejszych zada postawionych przed USCYBERCOM byo niedopuszczenie
dopowtrzenia sytuacji z przeciekiem tajnych informacji do portalu wikileaks.com, ktre zostay wykra-
dzione przez starszego szeregowca Bradleya Manninga. Szerzej na ten temat patrz F. Abrams, Y. Benkler,
Death to Whistle-Blowers?, 13.03.2013, http://www.nytimes.com/2013/03/14/opinion/the-impact-of-
the-bradley-manning-case.html [dostp 29.03.2013].
65
Statement of General Keith B. Alexander, Senate Committee..., s. 1516.
66
Ibidem, s. 16.
67
Infrastruktura krytyczna USA jest bardzo wraliwa na ataki hakerskie. Wikszo z nich to mao
wyrafinowane dziaania, ktre jednak s skuteczne. 63% atakw zostao wykonanych przy uyciu
prostych narzdzi, 31% przy uyciu redniozaawansowanych, a tylko 3% przy wykorzystaniu najbardziej
zaawansowanych. W celu przeciwdziaania temu zagroeniu eksperci nawouj do bliszej wsppracy po-
midzy rzdem i sektorem prywatnym. Szerzej na ten temat patrz M. Kelley, Cybersecurity Expert: The US
Is Vulnerable To Viruses Much Simpler Than Those It Used Against Iran, http://www.businessinsider.com/
us-networks-vulnerable-cyber-attacks-2012-6 [dostp 9.03.2013].
68
US Government Warns over Vulnerable Control Systems, http://www.bbc.co.uk/news/technology-
20984827 [dostp 9.03.2013]. W 2011 r. przeprowadzono pierwszy w dziejach Stanw Zjednoczonych
atak cybernetyczny, w wyniku ktrego ucierpiaa infrastruktura fizyczna. Szerzej na ten temat E. Naka-
shima, Foreign Hackers Targeted U.S. Water Plant in Apparent Malicious Cyber Attack, Expert Says, http://
322

z 900 do 4900 oraz zbudowanie nowych si podlegych USCYBERCOM.

Postuluje si stworzenie:
National Mission Forces ktrych gwnym celem byaby ochrona syste-
mw komputerowych odpowiedzialnych za sieci elektryczne, dziaania elektrow-
ni i innej krytycznej infrastruktury dla bezpieczestwa i gospodarki pastwa;
Combat Mission Forces ich gwnym zadaniem miaaby by pomoc
dowdcom wojskowym w przeprowadzaniu atakw cybernetycznych i innych
ofensywnych dziaa w cyberprzestrzeni, jak np. zneutralizowanie systemw do-
wodzenia przeciwnika przed atakiem konwencjonalnym. W USCYBERCOM
bd dziaa zespoy odpowiedzialne za zagroenie w danym rejonie, od Iranu
do Chin;
Cyber Protection Forces miaby odpowiada za ochron sieci Departa-
mentu Obrony.
Wraz z planowan reform powracaj jednak stare problemy i pytania, kt-
re towarzysz USCYBERCOM od momentu powstania. W chwili stworzenia
tej instytucji jasne byo, e jej gwna odpowiedzialno spocznie na militar-
nym aspekcie wykorzystania cyberprzestrzeni. Nowe zmiany powoduj obawy
odnonie do dzielenia kompetencji z NSA. Eksperci zauwaaj, e czenie sta-
nowisk przez gwnodowodzcego USCYBERCOM powoduje, i instytucja ta
nie bdzie w stanie rozwin w peni swoich moliwoci. Pojawi si obawy, e
priorytety NSA zdominuj potrzeby wojskowych i nie pozwol na rozwinicie
USCYBERCOM jako penoprawnego, klasycznego dowdztwa militarnego.
Zdrugiej jednak strony, udana wsppraca NSA z USCYBERCOM moe zaowo-
cowa sytuacj, w ktrej ta pierwsza dokonuje wamania do sieci wroga iznajdu-
je informacje o przygotowywanym ataku i przesya je do USCYBERCOM, gdzie
wojskowi odpowiednio reaguj na zagroenie. Problemy pojawi si rwnie
przy znalezieniu ponad 4000 wykwalifikowanych ekspertw. W tym celu gen.
Alexander uda si na najwiksze spotkanie hakerw na wiecie Defcon i oficjal-
nie poprosi ich o pomoc w zapewnieniu bezpieczestwa w cyberprzestrzeni69.
Te zatwierdzone zmiany, ktre wczeniej zosta zaproponowane przez gen. Ale-
xandra, wiadcz o silnym poparciu dla jego wizji budowania USCYBERCOM.
Zyska on wsparcie dla swojego projektu przeksztacenia instytucji w peno-
prawne dowdztwo, ktre zostanie wyczone spod kurateli USSTRATCOM.
Nie udao si mu jednak przekona zwierzchnikw do utworzenia samodziel-
www.washingtonpost.com/blogs/checkpoint-washington/post/foreign-hackers-broke-into-illinois-water-
plant-control-system-industry-expert-says/2011/11/18/gIQAgmTZYN_blog.html [dostp 9.03.2013].
69
E. Mills, NSA Director Finally Greets Defcon Hackers, http://news.cnet.com/8301-1009_3-574
81689-83/nsa-director-finally-greets-defcon-hackers/ [dostp 29.03.2013].
 323

nego budetu dla USCYBERCOM, jak rwnie do uzyskania penej autono-

mii nad siami cybernetycznymi70.
Zakoczenie

Powoanie oddzielnego Dowdztwa Cybernetycznego byo jedn z naj-

waniejszych decyzji podjtych przez prezydenta Obam w dziedzinie bezpie-
czestwa narodowego. Nowy gospodarz Biaego Domu dostrzeg narastajce
zagroenia ze strony dziaalnoci hakerw, ktrzy coraz mielej atakuj siecio-
w infrastruktur Stanw Zjednoczonych. W odpowiedzi na rosnce zagro-
enie prezydent powoa USCYBERCOM, ktre obok NSA i Departamen-
tu Bezpieczestwa Krajowego odpowiada za bezpieczestwo cybernetycznee
USA, przy czym dwie ostatnie instytucje zajmuj si ochron sieci cywilnych,
a USCYBERCOM odpowiada za obron systemw informacyjnych Depar-
tamentu Obrony. Nowa instytucja koordynuje osobne komponenty wszyst-
kich rodzajw si zbrojnych odpowiedzialnych za bezpieczestwo cybernetycz-
ne wcelu lepszego zarzdzania ich zasobami, co w konsekwencji ma prowadzi
do zmniejszenia si liczby atakw hakerskich. Powstanie USCYBERCOM nie
do koca zadowolio jednak krytykw, ktrzy domagali si utworzenia osob-
nych cybernetycznych si zbrojnych.
Powoanie nowego dowdztwa mona uzna za sukces. W cigu zaledwie kil-
ku lat udao si zbudowa podstawy prawne funkcjonowania nowej organiza-
cji w skomplikowanej strukturze bezpieczestwa USA. Co wicej, USCYBER-
COM wywizao si ze swojego gwnego zadania, skutecznie bronic dostpu
do sieci wojskowych przed hakerami i zoliwym oprogramowaniem. Rosnce
zagroenie w cyberprzestrzeni, zgoda na reformy proponowane przez gen. Ale-
xandra oraz zwikszanie dofinansowania dla USCYBERCOM wiadcz o tym,
eWaszyngton bardzo powanie podchodzi do kwestii zagroe cybernetycz-
nych ima zamiar kontynuowa rozwijanie linii obrony w oparciu o powsta
w 2010 r. instytucj. Do prawdopodobne wydaje si, e USCYBERCOM
w niedalekiej przyszoci stanie si najwaniejszym orodkiem odpowiedzial-
nym za t domen bezpieczestwa, gdzie NSA i Departament Bezpieczestwa
Krajowego bd peniy rol wspomagajc.

70
M. Kelley, Pentagon Announces Cyber Force Expansion As Anonymous Hacks Government Websites, http://
finance.yahoo.com/news/pentagon-announces-cyber-force-expansion-150930023.htm [dostp 29.03.2013].
 Z HISTORII
STOSUNKW MIDZYNARODOWYCH
Krzysztof Zdulski

Wielka Brytania wobec niewypenienia

przez Turcj zobowiza wynikajcych
z ukadu o wzajemnej pomocy
z 19 padziernika 1939 roku
W dniu 10 maja 1940 r. Wehrmacht rozpocz ofensyw przeciwko Belgii,
Francji oraz Holandii. Natarcie niemieckie od samego pocztku zaczo odnosi
znaczne sukcesy. Zgodnie z planem operacyjnym dywizje pancerne, stanowi-
ce trzon si uderzeniowych, przedary si przez grzysty rejon Arden, utworzyy
przyczek na Mozie i ruszyy w gb terytorium francuskiego. Pomimo rozpacz-
liwych kontratakw francuskich w cigu dziesiciu dni jednostki szybkie Wehr-
machtu osigny wybrzee Kanau La Manche1. Trzy armie francuskie, brytyj-
ski korpus ekspedycyjny oraz wojska belgijskie znalazy si w okreniu. Jedyn
opcj by odwrt na wybrzee i ewakuacja drog morsk. Wzwizku zzatrzy-
maniem przez Hitlera natarcia wojsk pancernych alianci zyskali czas, dziki
ktremu ewakuowali gros swoich si na Wyspy Brytyjskie. Mimo to Niemcy
odnieli powane zwycistwo wzito 50 tys. jecw, oddziay alianckie zo-
stay zmuszone do pozostawienia caego sprztu, tracc tym samym cakowicie
warto bojow, a co najwaniejsze, Wehrmacht uzyska swobod operacyjn
i przewag liczebn, dziki czemu mg bez wikszych przeszkd dokoczy
podbj Francji2. Ofensyw wznowiono 5 czerwca. Mimo desperackiej obrony
w pierwszych dniach walk wojska niemieckie szybko zamay opr i rozlay si
po caym terytorium francuskim. 14 czerwca zajto bez walki Pary, ogoszony
miastem otwartym, zdobyto wiksz cz wybrzea atlantyckiego, a oddziay
pancerne osigny granice ze Szwajcari, odcinajc od zaplecza wojska broni-
ce lini Maginota, a nastpnie kontynuoway marsz na poudnie3.
1
Wicej na temat ofensywy niemieckiej w pnocnej Francji zob. P. Masson, Historia Wehrmachtu
19391945, Warszawa 1995, s. 79-81; J. Solarz, Fall Gelb 1940, Warszawa 1999, s. 3449; A. Gou-
tard, 1940. Wojna straconych szans, Warszawa 1959, s. 223357. Warto sign rwnie do literatury
pamitnikarskiej, np. H. Guderian, Wspomnienia onierza, Warszawa 1991, s. 8093; C. de Gaulle,
Pamitniki wojenne, t. 1, Warszawa 1967, s. 2937.
2
Wicej na temat zob. N. Harman, Dunkierka uyteczny mit, Warszawa 1993, ss. 245.
3
Wicej na temat zob. P. Masson, op. cit., s. 8488; J. Solarz, Fall Rot, Warszawa 2000, s. 1040;
A. Goutard, op. cit., s. 381439.
328

W obliczu klski aliantw Mussolini zdecydowa si wystpi zbrojnie

postronie III Rzeszy. Wochy wypowiedziay wojn Francji i Wielkiej Brytanii
10 czerwca 1940 r. i od razu przystpiy do dziaa ofensywnych przeciwko
armii francuskiej na froncie alpejskim4. Przywdca pastwa woskiego spieszy
si w obawie, e samotne zwycistwo Niemiec moe doprowadzi do wyklucze-
nia Woch z podziau upw po zakoczonej kampanii.
Woski atak na Francj oznacza, e zgodnie z postanowieniami trjstronne-
go traktatu o wzajemnej pomocy, podpisanego przez Francj, Turcj i Wielk
Brytani 19 padziernika 1939 r., na pastwo tureckie naoony zosta obowi-
zek przystpienia do wojny u boku aliantw. Ankara nie zdecydowaa si jed-
nak na ten krok i pozostaa poza konfliktem. Rzd turecki powoa si na pro-
tok drugi do powyszego ukadu, zgodnie z ktrym mg nie wywiza si
zeswoich zobowiza, o ile istniaaby obawa, e ich zrealizowanie mogoby
doprowadzi do wojny ze Zwizkiem Sowieckim5.
Postawa przyjta przez Ankar stanowia niewtpliwie cios dla spjnoci
obozu aliantw. Turcja odwracaa si od swoich sprzymierzecw w najczar-
niejszej dla nich godzinie. Pod wzgldem politycznym i prestiowym byo to
wyzwanie, z ktrym musiaa zmierzy si przede wszystkim Wielka Brytania.
Zjednej strony to gwnie za spraw Londynu pastwo tureckie znalazo si
po stronie mocarstw zachodnich, a z drugiej w zwizku z nieuniknionym
upadkiem Francji Brytyjczycy stawali w obliczu prowadzenia samotnej wojny
przeciwko obozowi pastw Osi.
To wanie przeledzeniu reakcji rzdu brytyjskiego na decyzj Ankary onie-
przystpieniu do wojny zosta powicony niniejszy artyku. W celu przepro-
wadzenia pogbionej analizy postawiony zosta szereg pyta badawczych.
Popierwsze, jakie byy oczekiwania brytyjskie wobec Turcji w okresie bezpored-
nio poprzedzajcym przystpienie Woch do wojny? Po drugie, czy w Londynie
spodziewano si, e strona turecka nie zdecyduje si stan u boku aliantw?
Potrzecie, jakie kontrposunicia zamierza podj rzd brytyjski, aby zminima-
lizowa straty wynikajce ze stanowiska Ankary? Po czwarte, czy w opinii decy-
dentw brytyjskich pozostanie przez Turcj poza konfliktem zbrojnym miao
negatywny czy pozytywny wpyw na sytuacj wojenn Wielkiej Brytanii?
Artyku powsta na bazie rde archiwalnych, gwnie dokumentw brytyj-
skiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, czyli Foreign Office (FO), orazwy-
4
P. Foro, Wochy faszystowskie, Krakw 2008, s. 203.
5
Tre ukadu o wzajemnej pomocy podaje S. Deringil, Turkish Foreign Policy during the Second
World War: An Active Neutrality, New York 2004, s. 189192. Analiza doaczonej do niego konwencji
wojskowej zostaa przeprowadzona w K. Zdulski, Rola Wielkiej Brytanii w negocjacjach wojskowych
pomidzy mocarstwami zachodnimi a Turcj w okresie majpadziernik 1939 roku w wietle dokumentw
brytyjskich, Bliski Wschd 2010, nr 7, s. 5152.
 329

generowanych przez brytyjski rzd, czyli tzw. gabinet wojenny, zgromadzonych

w The National Archives w Londynie. Tylko w niewielkim stopniu oparty zo-
sta o literatur przedmiotu, co wynika z faktu, e temat ten nie zosta do tej
pory wnikliwie przebadany.
Ramy chronologiczne pracy obejmuj okres pomidzy niemieckim atakiem
na Francj z 10 maja a 59 lipca 1940 r. Data kocowa odnosi si do dwch
istotnych memorandw przygotowanych przez szefa FO Edwarda Wooda wi-
cehrabiego Halifax, okrelajcych kocowe stanowisko FO wobec decyzji tu-
reckiej o pozostaniu poza konfliktem zbrojnym.
Rozpoczcie niemieckiej ofensywy na froncie zachodnim w maju 1940 r.
niedoprowadzio do wysunicia przez Londyn jakichkolwiek prb czy da
pod adresem Ankary. Zgodnie z treci ukadu o wzajemnej pomocy z padzier-
nika 1939 r., a dokadnie rzecz biorc z artykuem pitym, Brytyjczycy i Fran-
cuzi mogli wezwa rzd turecki do przeprowadzenia konsultacji w celu podjcia
wsplnej akcji wobec dziaania niemieckiego. Warunki byy spenione alian-
ci udzielili wsparcia napadnitym krajom Beneluksu. Jednak nad Tamiz nie
odczuwano takiej potrzeby. Zupenie inaczej patrzono na t spraw w Pary-
u. W dzie po niemieckiej inwazji ambasador francuski w Turcji Ren Massi-
gly zasugerowa w rozmowie z tureckim ministrem spraw zagranicznych kr
Saracolu, e w odpowiedzi na agresj III Rzeszy na Belgi, Holandi iLuk-
semburg Ankara powinna odwoa swojego ambasadora z Berlina6. Oficjalnie
bya to jedynie osobista rada francuskiego przedstawiciela dyplomatycznego,
faktycznie jednak sta za ni Quai dOrsay, o czym wiadczy fakt, e placw-
ka dyplomatyczna w Londynie zacza naciska na Brytyjczykw, aby poparli
sugesti Massiglyego7. Inicjatywa francuska nie spotkaa si ze zrozumieniem
zarwno w Foreign Office, jak i ze strony brytyjskiego ambasadora w Anka-
rze Sir Hughe Knatchbull-Hugessena8. Do Ankary wysano instrukcj, zgodnie
zktr dyplomacja brytyjska bez uprzedniej proby ze strony tureckiej nie mia-
a udziela adnych rad odnonie do reakcji na niemiecki atak na Zachodzie.
Gdyby Turcy chcieli skonsultowa si z ambasad brytyjsk w sprawie linii
postpowania, wwczas miano im przekaza, e powinni samodzielnie podj
decyzj zgodnie z wasnym interesem narodowym9.
6
Foreign Office (dalej: FO) 371/25015/ R 5966/316/44, k. 236. No 374, Sir H. Knatchbull-Hu-
gessen to FO, Angora, 11.05.1940.
7
Ibidem, k. 235. Minute by Nichols, 16.05.1940.
8
Knatchbull-Hugessen zauway, e jeeli Turcy odwoaj swojego ambasadora z Berlina, to Niemcy
zareaguj w ten sam sposb, co doprowadzi do tego, e zamiast Franza von Papena placwk niemieck
bdzie kierowa zatwardziay nazista. Natomiast Philip Nichols, szef Departamentu Poudniowego, uwaa,
eodwoanie ambasadora tureckiego byoby dziaaniem bez praktycznie adnego znaczenia. Ibidem, k. 235236.
No 374, Sir H. Knatchbull-Hugessen to FO, Angora, 11.05.1940, Minute by Nichols, 16.05.1940.
9
Ibidem, k. 238. No 305, FO to Sir H. Knatchbull-Hugessen, 13.05.1940.
330

Poraki odnoszone przez aliantw na froncie zachodnim nie zmieniy nasta-

wienia Londynu w kwestii tureckiego zaangaowania. Dopki Niemcy ograni-
czali si do dziaa na Zachodzie, Brytyjczycy nie uwaali za konieczne wciga-
nie w wir wydarze Turcji. Wraz z sukcesami niemieckimi roso jednak ryzyko
militarnego wystpienia Woch10. W tej sytuacji alianci, z jednej strony, po-
dejmowali jeszcze ostatnie prby utrzymania pastwa woskiego poza konflik-
tem11, a z drugiej starano si przewidzie miejsce ataku, zakres woskiego
zaangaowania oraz szykowano si do podjcia odpowiednich kontrposuni,
zarwno na paszczynie politycznej, jak i wojskowej12.
W kalkulacjach tych istotn rol odgrywaa, oczywicie, Turcja, ktrej zobo-
wizania wynikajce z ukadu z padziernika 1939 r. odnosiy si gwnie do sy-
tuacji, w ktrych stron wrog stayby si Wochy. Pod koniec maja doKnatch-
bull-Hugessena przyszy instrukcje okrelajce dania brytyjskie pod adresem
rzdu tureckiego w rnych scenariuszach przystpienia Woch do wojny.
W przypadku agresji na Jugosawi liczono, e Ankara bdzie solidaryzowa
si z poczynaniami aliantw, a mianowicie przyjmie tak postaw, ktra bdzie
utrzymywaa rzd woski w niepewnoci co do intencji i dalszych dziaa sojusz-
nikw. Uwano, e adekwatnym posuniciem bdzie ogoszenie przez Turcj
mobilizacji. Gdyby Wochy uderzyy na Grecj, to wwczas alianci zachodni
zamierzali od razu wypowiedzie wojn agresorowi i tego samego, zgodnie z ar-
tykuem trzecim ukadu o wzajemnej pomocy, oczekiwano od Turcji. Poza tym
liczono, e we wsppracy z siami zbrojnymi Francji i Wielkiej Brytanii Turcja
podejmie przygotowania do przeprowadzenia operacji zajcia wysp Dodekanezu.
Trzecim wariantem by atak woski na aliantw zachodnich. Wtakiej sytuacji
spodziewano si, e Turcja, honorujc artyku drugi drugi ukadu padzierni-
10
W zasadzie od pocztku niemieckiej ofensywy w Londynie pojawiay si sygnay wiadczce
o rychym przystpieniu pastwa woskiego do wojny. L. Woodward, British Foreign Policy in the
Second World War, t. 1, London 1970, s. 226.
11
Zob. ibidem, s. 226237.
12
Nie brano jedynie pod uwag przyczenia si Woch do wojny po stronie III Rzeszy i zwizanych
z tym operacji militarnych przeciwko Francji i Wielkiej Brytanii. Za moliwy uwaano te scenariusz
woskiego ataku na Jugosawi lub Grecj. W pierwszym przypadku Francuzi byli gotowi wyldowa
w Salonikach, niezalenie od tego, czy atak na Jugosawi nastpiby przed znalezieniem si aliantw
w stanie wojny z Wochami czy po tym fakcie. Brytyjczycy nie oponowali, cho nie widzieli w takim
dziaaniu wikszego sensu (zreszt strona francuska nie potrafia wyjani, jakie korzyci przyniosaby
okupacja Salonik). W przypadku agresji na Grecj Francuzi uwaali, e alianci powinni zaj Melos,
Salamin, Navarino, Argostoli oraz oczywicie Saloniki. Brytyjczycy zamierzali desantowa si z kolei
na Krecie. Poza tym w przypadku wojny z Wochami zamierzano rozpocz operacj opanowania wysp
Dodekanezu, ewentualnie poprzedzon uchwyceniem Balearw, gdyby znalazy si pod okupacj wosk.
Zamierzano natomiast zrezygnowa z przeprowadzenia ofensywy na Libi z terytorium Tunezji oraz
zbombardowa okrgw przemysowych w pnocnych Woszech, poza ewentualn operacj odwetow.
Cabinet Papers (dalej: CAB) 66/7/36, k. 241244. W.P. (40) 156, Allied Millitary Action in the Event
of War with Italy. Report by the Chiefs of Staff Committee, 15.05.1940. FO 195/2465, Italy. No 377,
Viscount Halifax to Sir H. Knatchbull-Hugessen, 31.05.1940.
 331

kowego, nie tylko wypowie wojn pastwu woskiemu, ale podejmie rwnie
liczne dziaania, ktre nadadz temu aktowi wymiar praktyczny13. Zkolei kilka
dni wczeniej w Bejrucie miao miejsce spotkanie gwnodowodzcych siami
brytyjskimi i francuskimi na Bliskim Wschodzie z szefem sztabu armii tureckiej
marszakiem Fevzim akmakiem. Jednym z gwnych tematw bya opera-
cja opanowania archipelagu Dodekanezu14. Potwierdzono, e ldowania napo-
szczeglnych wyspach dokonaj jednostki tureckiej armii w sile dwch dywizji
grskich, wspierane przez marynark wojenn oraz lotnictwo wojskowe alian-
tw15. Co istotne, zadecydowano, e operacja ta zostanie przeprowadzona nawet,
jeeli Wochy ogranicz si do dziaa zbrojnych tylko na froncie zachodnim16.
Ustalenia z Bejrutu porednio mogy wskazywa, e Turcy byli gotowi wy-
peni swoje zobowizanie traktatowe. Nie by to jedyny sygna. Mniej wicej
wtym samym czasie rzd turecki zaproponowa Jugosawii i Grecji ogoszenie
wraz z Turcj mobilizacji w przypadku przystpienia do wojny Woch. Co praw-
da, inicjatywa ta zakoczya si fiaskiem ze wzgldu na sprzeciw obupastw
bakaskich, ale sam fakt wystpienia z tak propozycj porednio mg wiad-
czy o niezachwianej postawie Ankary17.
W dniu 10 czerwca 1940 r. Wochy wypowiedziay wojn Wielkiej Bryta-
nii i Francji18. W zwizku z powyszym rankiem nastpnego dnia Knatchbull-
Hugessen i Massigly spotkali si z sekretarzem stanu w tureckim Ministerstwie
Spraw Zagranicznych Numanem Menemenciolu, ktry zastpi niedyspono-
wanego Saracolu. Dziaajc zgodnie z instrukcjami z koca maja, wystosowa-
no prob o udzielenie natychmiastowej pomocy, a mianowicie dano zerwania
stosunkw dyplomatycznych z Wochami, ogoszenia powszechnej mobilizacji,
udostpnienia aliantom tureckich baz morskich i lotniczych oraz wypowiedze-
nia wojny Wochom19. Ponadto naciskano, by rzd turecki podj odpowied-
nie kroki w celu zatrzymania w cieninach czarnomorskich wszystkich woskich
13
Ibidem. No 358, Viscount Halifax to Sir H. Knatchbull-Hugessen, 27.05.1940.
14
Pozostae tematy dotyczyy: kwestii rozdziau kompetencji w zakresie dowodzenia, przygotowa
do obrony wschodniej Turcji przed ewentualn agresj ze strony sowieckiej oraz rozbudowy baz
wojskowych i infrastruktury w zachodniej czci Turcji. Zob. War Office (dalej: WO) 201/1074/5A.
Beirut Conference 20/21 May 1940. Allied Cs-in-C and Marshall akmak. Notes of the Meeting of the
Conference of the Commanders-in-Chief. Note on the Organization of the Land Command in Thrace.
15
Siy tureckie miay by przerzucone na pozycje wyjciowe w cigu 20 dni od rozpoczcia wojny.
W tym czasie RAF oraz lotnictwo francuskie miay osign panowanie w powietrzu nad archipelagiem,
zabezpieczy szlaki komunikacyjne oraz wraz z marynarkami wojennymi zmikczy obron wosk. Ibidem.
16
Ibidem.
17
CAB 65/7/52, s. 391. W.M. (40) 157, Conclusions of a Meeting of the War Cabinet held at 10
Downing Street, S.W. 1, on Friday, June 7, 1940, at 12:30 p.m.
18
Formalnie w stanie wojny znalazy si z tymi pastwami od pnocy 11 czerwca, zgodnie z deklaracj
przekazan ambasadorowi brytyjskiemu i francuskiemu przez woskiego ministra spraw zagranicznych
hr.Galeazzo Ciano. Zob. L. Woodward, op. cit., s. 244.
19
FO 195/2465, Italy 1940. No 358, Viscount Halifax to Sir H. Knatchbull-Hugessen, 27.05.1940.
332

ineutralnych statkw z transportem do Woch, rozway wprowadzenie w ycie

art. 21 konwencji z Montreux (umoliwiajcy Turcji podejmowanie niezale-
nych decyzji w kwestii dostpu do cienin okrtw wojennych) oraz podjcia
niezbdnych przygotowa do wydalenia lub internowania wszystkich woskich
i niemieckich obywateli20. Nie wspomniano natomiast nic na temat operacji za-
jcia przez wojska tureckie wysp Dodekanezu21.
Po wysuchaniu obu dyplomatw Menemeciolu zakomunikowa jedynie, e
niezwocznie przekae wszystkie dania premierowi22. Wieczorem tego samego
dnia z ambasadorami spotka si Saracolu, aby poinformowa ich, edecyzja
dotyczca reakcji tureckiej na woskie przystpienie do wojny zostanie podjta
prawdopodobnie nastpnego dnia, albowiem premier i rzd czekaj napowrt
prezydenta Ismeta Inn ze Stambuu. Na zakoczenie doda, epodczas ostat-
niego spotkania z ambasadorem Zwizku Sowieckiego przekazano, ewprzy-
padku przystpienia Woch do wojny Turcja ogosi mobilizacj23. Tymczasem
w Londynie szef Foreign Office Edward Wood wicehrabia Halifax prbowa
wybada stanowisko tureckie w rozmowie z ambasadorem Turcji Rt Ara-
sem. Co prawda, turecki dyplomata stwierdzi, e nie otrzyma adnych in-
strukcji z Ankary, ale jednoczenie przekaza pewne informacje, ktre rzuca-
y nieco wiata na ca spraw. Jego zdaniem, w pierwszej kolejnoci mona
byo spodziewa si wycofania ambasadora tureckiego z Woch. Nastpnie
rzd turecki mia przeprowadzi konsultacje z Bugari oraz pastwami Enten-
ty Bakaskiej. Te pierwsze miay posuy okreleniu stopnia gotowoci Sofii
doprzyczenia si do wojny po stronie pastw Osi. Zadaniem tych drugich
miao by sprawdzenie, czy Grecja, Jugosawia i Rumunia nadal zamierzaj wy-
peni swoje zobowizania wobec Turcji w przypadku wypowiedzenia wojny
Ankarze przez Sofi. Poza tym turecki ambasador za konieczne uzna rwnie
skonsultowanie si ze Zwizkiem Sowieckim. Oglnie rzecz biorc, Aras mia
nadzieje, e rzd turecki bdzie dziaa z rozwag. Podkrela, e podjcie ja-
kichkolwiek dziaa tylko przez sam Turcj nie bdzie miao wikszego efektu.
Coinnego, jeeli przyczyyby si do niej pastwa bakaskie, bo umoliwio-
by to zadanie Wochom miertelnego ciosu poprzez zajcie baz na Dodekanezie
oraz wyparcie ich z Albanii24.
20
FO 371/25015/ R 6510/316/44, k. 260. No 521, Sir H. Knatchbull-Hugessen to FO, 11.06.1940.
21
Ostatniego dnia maja do Knatchbull-Hugessena wysano telegram korygujcy instrukcj dotyczc
da wobec rzdu tureckiego na wypadek przystpienia Woch do wojny. Wykrelono z nich praktycznie
jedn linijk, a mianowicie t dotyczc okupacji Dodekanezu przez Turcj. FO 195/2465, Italy 1940.
No 379, Viscount Halifax to Sir H. Knatchbull-Hugessen, 31.05.1940. Krok ten by wymuszony
francusk rezygnacj z wzicia udziau z operacji przeciw archipelagowi na ktrym znajdoway si bazy
woskie. F. G. Weber, The Evasive Neutral. Germany, Britain and the Quest for a Turkish Alliance in the
Second World War, London 1979, s. 51.
22
FO 371/25015/ R 6510/316/44, k. 260. No 521, Sir H. Knatchbull-Hugessen to FO, 11.06.1940.
23
Ibidem, k. 261. No 526, Sir H. Knatchbull-Hugessen to FO, Angora, 11.06.1940.
24
FO 424/284, k. 30. No 32, Viscount Halifax to Sir. H. Knatchbull-Hugessen, 11.06.1940.
 333

Zarwno doniesienia z Ankary, jak i rozmowa z Arasem wskazyway, e rzd

turecki moe zwleka z podjciem decyzji. Faktycznie nastpnego dnia Knatch-
bull-Hugessen depeszowa, e posiedzenie rzdu tureckiego nadal jest w toku
i nie ma co spodziewa si adnych nowych informacji przed 13 czerwca25.
Wzwizku z tym zapytany na popoudniowym posiedzeniu gabinetu wojen-
nego lord Halifax o wieci z Turcji mg jedynie przytoczy najwaniejsze frag-
menty odbytej dzie wczeniej rozmowy z tureckim ambasadorem26. Rwnie
13 czerwca do rzdu nie dotary adne wiadomoci27. Odpowied Ankary zo-
staa przekazana do Londynu co prawda tego samego dnia, ale w godzinach
nocnych, w wyniku czego czonkowie gabinetu wojennego mogli zapozna si
z ni dopiero 14 czerwca 1940 r.28
Rzd turecki odrzuci dania aliantw i zdecydowa si nie przystpowa
dowojny przeciwko Wochom. W uzasadnieniu podkrelono, e wprowadze-
nie w ycie artykuu 2 ukadu o wzajemnej pomocy z padziernika 1939 r.
prawdopodobnie wcignoby Turcj w zbrojny konflikt ze Zwizkiem Sowiec-
kim. Z tego te wzgldu zdecydowano powoa si na doczony do ukadu
protok drugi, ktry w takiej sytuacji umoliwia stronie tureckiej zignorowa-
nie przyjtych zobowiza. W zamian Ankara proponowaa wydanie deklara-
cji, w ktrej ogoszono by, e rzd turecki w porozumieniu z rzdami aliantw
postanowi przyj postaw niewojujc29.
Odpowied turecka nie bya zaskoczeniem dla gabinetu brytyjskiego. WLon-
dynie sceptycznie podchodzono do moliwoci przystpienia Turcji dowojny
wsytuacji militarno-politycznej, jaka miaa miejsce pod koniec pierwszej poo-
wy czerwca. Lord Halifax zakada, e Turcja jedynie zerwie stosunki dyploma-
tyczne z Wochami. Tego samego zdania by zastpca staego podsekretarza sta-
nu FO Orme Sargent. Rwnie Neville Chamberlain, penicy w tamtym czasie
funkcj Lorda Przewodniczcego Rady Gabinetowej (Lord President ofthe Co-
uncil), uwaa, e nie mona byo spodziewa si czego wicej ze strony Anka-
ry, co, jego zdaniem, byo w pewnym stopniu wynikiem gry dyplomatycznej
prowadzonej przez Wochw. Zarwno stanowisko FO w tej sprawie, ktrego
przejawem byy wypowiedzi lorda Halifaxa i Sargenta oraz opinia Chamberla-
ina zostay wyraone podczas obrad gabinetu wojennego, a wic si rzeczy nie
mogy pozosta bez wpywu na kalkulacje pozostaych czonkw rzdu30. De-
25
FO 371/25015/ R 6510/316/44, k. 262. No 534, Sir H. Knatchbull-Hugessen to FO, Angora, 12.06.1940.
26
CAB 65/7/58, s. 440. W.M. (40) 163, Conclusions of a Meeting of the War Cabinet held
at 10Downing Street, S.W. 1, on Wednesday, June 12, 1940, at 5 p.m.
27
CAB 65/7/59, s. 446. W.M. (40) 164, Conclusions of a Meeting of the War Cabinet held
at 10Downing Street, S.W. 1, on Thursday, June 13, 1940, at 12 noon.
28
CAB 65/7/61, s. 463. W.M. (40) 166, Conclusions of a Meeting of the War Cabinet held
at 10Downing Street, S.W. 1, on Friday, June 14, 1940, at 12:30 p.m.
29
Ibidem.
30
Zob. CAB 65/7/58, s. 440. W.M. (40) 163, Conclusions of a Meeting of the War Cabinet held
at 10 Downing Street, S.W. 1, on Wednesday, June 12, 1940, at 5 p.m. CAB 65/7/59, s. 446447.
334

cyzja turecka musiaa jednak zosta przyjta ze zdziwieniem przez brytyjskich

decydentw wojskowych. wiadczy o tym raport COS, wydany dzie po wy-
powiedzeniu przez Wochy wojny Francji i Wielkiej Brytanii. W dokumencie
tym podkrelano natychmiastow konieczno wczenia do wojny pastw ba-
kaskich, nie tyle nawet, aby odciy walcy si front zachodni, ale by wyko-
rzysta ostatni moment, kiedy bdzie jeszcze moliwe zaangaowanie pastw
Europy Poudniowo-Wschodniej, tzn. dopki Francja pozostaje w grze, oraz
w celu wyprowadzenia silnego ciosu w podstawy gospodarki III Rzeszy. Znala-
zo si w nim rwnie bezporednie odniesienie do Turcji. W podsumowaniu
stwierdzono, e zachcenie w obecnej sytuacji Jugosawii i Grecji, aby przyst-
piy do wojny po stronie Francji, Turcji i naszej bdzie stanowio niewtpliw
korzy31. Z doboru sw w zacytowanym fragmencie jasno wynika, e szta-
bowcy brytyjscy byli przekonani, e przystpienie Turcji pozostaje kwesti naj-
bliszych dni. Na marginesie warto doda, e raport zosta zignorowany przez
gabinet wojenny, ktry oficjalnie stwierdzi, e nie mona przyj znajdujcych
si w nim rekomendacji dopty, dopki stanowisko tureckie nie zostanie wy-
janione32. Decyzj t mona uzna za kolejn przesank wskazujc na to, e
rzd brytyjski uwaa za bardzo realny scenariusz, w ktrym Turcja odstpi od
warunkw ukadu o wzajemnej pomocy.
Fakt, e w Londynie spodziewano si takiego obrotu spraw nie oznacza, e
go akceptowano. Jednak, jak susznie zauway Chamberlain, Wielka Brytania
nie bya w stanie podj adnych krokw, ktre doprowadziyby do zmiany de-
cyzji przez rzd turecki33. Podobnie uwaa lord Halifax, ktry nie widzia ad-
nego lekarstwa, ktre mogoby uzdrowi t chor sytuacj34. Trzeba byo szu-
ka innego wyjcia, a mianowicie sprbowa znale pozytywne aspekty i stara
si wykorzysta je na wasn korzy. Zgodnie ze sowami brytyjskiego premiera
Winstona Churchilla, naleao wycign nauk z metod propagandowych
stosowanych przez Niemcw. Kiedy na pocztku wojny Wosi nie przystpili
dowojny, Niemcy ogosili, e wcale nie podaj ich udziau w tym konflikcie35.

W.M. (40) 164, Conclusions of a Meeting of the War Cabinet held at 10 Downing Street, S. W. 1,
on Thursday, June 13, 1940, at 12 noon.
31
W dalszej czci rekomendowano zwrcenie si do Turcji, aby przekonaa Jugosawi i Grecj
doprzyczenia si do walki po stronie aliantw. CAB 66/8/30, k. 164166. W. P. (40) 200, Balkan Policy
in the New Situation. Report by the Chiefs of Staff Committee, 11.06.1940.
32
CAB 65/7/59, s. 447. W.M. (40) 164, Conclusions of a Meeting of the War Cabinet held
at 10 Downing Street, S. W. 1, on Thursday, June 13, 1940, at 12 noon.
33
Ibidem.
34
CAB 65/7/61, s. 463. W.M. (40) 166, Conclusions of a Meeting of the War Cabinet held
at 10 Downing Street, S. W. 1, on Friday, June 14, 1940, at 12:30 p.m.
35
CAB 65/7/62, s. 472. W.M. (40) 167, Conclusions of a Meeting of the War Cabinet held
at 10 Downing Street, S. W. 1, on Saturday, June 15, 1940, at 10 a.m.
 335

Po wieczornej naradzie u premiera zdecydowano si na plan dziaania, kt-

ry, z jednej strony, mia wywoa oglne wraenie, e Wielka Brytania nie bya
zainteresowana uwikaniem si Turcji w wojn, a z drugiej wywrze nacisk
naAnkar, aby ta prowadzia mniej kunktatorsk polityk. W pierwszym przy-
padku zamierzano zaakceptowa wydanie przez rzd turecki deklaracji, cho
wjej tekcie miay zosta dokonane istotne modyfikacje. Z jednej strony mia-
o znale si sformuowanie, e decyzja o przyjciu postawy niewojujcej zo-
staa podjta w porozumieniu z sojusznikami, a nie rzdami sojuszniczymi,
azdrugiej miaa zosta podkrelona tymczasowo tej postawy przez dodanie
sw w obecnym czasie. Osigniciu drugiego celu miao z kolei suy pod-
jcie nastpujcych dziaa: przy uyciu kanaw dyplomatycznych owiadcze-
nie rzdowi tureckiemu, e jego stanowisko nie moe zosta uznane jako wype-
nienie zobowiza wynikajcych z traktatu o wzajemnej pomocy, przekazanie,
eLondyn spodziewa si odwoania tureckiego ambasadora z Rzymu, jak rw-
nie uznanie za person non grata przedstawiciela dyplomatycznego Woch oraz
podjcie przez Turcj przygotowa na wypadek cakowitego zerwania stosun-
kw dyplomatycznych z Wochami, a zwaszcza tych zwizanych z zastopowa-
niem handlu z pastwem woskim36.
Strona turecka zgodzia si na poprawki brytyjskie do deklaracji, a poza tym
zdecydowaa si, w wyniku naciskw ze strony Knatchbull-Hugessena, doda
zdanie o rozpoczciu czciowej mobilizacji wojsk tureckich37. Ustpstwa mo-
gy wiadczy o tym, e rzd turecki zacz ugina si pod presj Londynu.
Jednak szybko okazao si, e Ankara graa na czas i czekaa na dalszy rozwj
wypadkw. Kiedy Francja wystpia do Niemiec z prob o zawieszenie bro-
ni, rzd turecki natychmiast poinformowa ambasadora brytyjskiego, e zamie-
rza wstrzyma wydanie deklaracji w brzmieniu uzgodnionym z Brytyjczyka-
mi. Saracolu tumaczy, e sformuowanie w tekcie odnoszce si do wydania
owiadczenia w porozumieniu z sojusznikami Turcji przestao by adekwatne
do sytuacji. Jednoczenie turecki minister spraw zagranicznych odrzuci wcze-
niejsze dania Londynu, a mianowicie stwierdzi, e Turcja nie moe ani ze-
rwa stosunkw dyplomatycznych z Wochami, ani przeprowadzi czciowej
mobilizacji, co w zamyle miao zwiza cz si woskich, bo oba kroki rwna-
yby si w powstaych warunkach wypowiedzeniu wojny przez Wochy Turcji.
Jedyne co obiecano, to przedsiwzicie dziaa majcych utrudnia Wochom
handel z Turcj, podobnych do tych, ktre stosowano od wybuchu wojny w re-
lacjach gospodarczych z III Rzesz38.
36
Ibidem.
37
FO 371/25015/R 6510/316/44, k. 256. Note by Clutton, 28.06.1940.
38
Ibidem, k. 273274. No 585, Sir H. Knatchbull-Hugessen to FO, Angora 18.06.1940.
336

W tych warunkach Londyn zminimalizowa swoje dania, a mianowicie

zachcono stron tureck, aby wydaa owiadczenie, nawet jeeli jego tre od-
biegaaby od dotychczasowych ustale. Jednoczenie przypomniano Ankarze,
e wycofanie si Francji z wojny nie oznacza wyganicia ukadu o wzajemnej
pomocy, albowiem artyku 7 traktatu przewidzia tak sytuacj. Stwierdzono
rwnie, e w wietle ukadu casus foederis dla Turcji powstao, bo agresja wre-
jonie rdziemnomorskim nastpia przed kapitulacj Francji. W zwizku zpo-
wyszym nie mona byo negowa wejcia w ycie postanowie artykuu 2,
arzd turecki mg jedynie powoywa si na skorzystanie z praw przysuguj-
cych mu na mocy protokou 2. Poza tym skierowano prob pod adresem An-
kary, aby przymkna oko na naruszanie przez Royal Navy wd terytorialnych
Turcji39. Ten ostatni postulat zosta dodany w wyniku nalega ze strony Admi-
ralicji. Zamierzaa ona bowiem wykorzysta terytorium tureckie do stworzenia
bazy umoliwiajcej kontrolowanie na Morzu Egejskim i w cieninach czarno-
morskich kontrabandy udajcej si do Woch. Proba o zgod na swobodne
naruszanie przez Royal Navy tureckich wd terytorialnych miaa by krokiem
dozrealizowania tego zamierzenia40.
Jak mona byo przewidzie, Turcy nie byli gotowi zgodzi si na narusze-
nie wasnych wd terytorialnych41. Zdecydowali si jednak na wydanie dekla-
racji, co uczyni turecki premier dr Refik Saydam podczas obrad Wielkiego
Zgromadzenia Narodowego. Ogoszono w niej, e po rozwaeniu przez rzd
turecki sytuacji, ktra powstaa w wyniku przystpienia Woch do wojny, zde-
cydowano si na skorzystanie z praw przysugujcych Turcji na mocy protoko-
u 2 doukadu o wzajemnej pomocy. Stwierdzono te, e w celu zapewnienia
bezpieczestwa wasnemu pastwu rzd turecki postanowi zachowa obecn
postaw jako strony niewojujcej, a take poinformowano o kontynuowaniu
przygotowa wojskowych42.
Oczywicie tre owiadczenia nie speniaa oczekiwa Londynu. W FO
stwierdzono, e zabrako trzech najwaniejszych elementw: po pierwsze od-
niesienia, e zostao ono wydane w porozumieniu z Wielk Brytani, po drugie
nie wspomniano nic o mobilizacji, a jedynie o enigmatycznych przygotowa-
niach wojskowych oraz po trzecie w tekcie zabrako jakiejkolwiek wzmian-
ki wskazujcej, e postawa niewojujca jest jedynie tymczasowa43. Wane byo
jednak to, e rzd turecki zdecydowa si na wydanie deklaracji oraz powoywa
si w niej na ukad o wzajemnej pomocy. Dziki temu Brytyjczycy mogli przy-
39
Ibidem, k. 278. No 482, FO to Sir H. Knatchbull-Hugessen, 21.06.1940.
40
Ibidem, k. 276. Robert Griffith to Nichols, Plans Division Admirality, 20.06.1940.
41
Ibidem, k. 288. Note by P. Nichols, 26.06.1940.
42
Ibidem, k. 290. No 647, Sir H. Knatchbull-Hugessen to FO, Angora, 27.06.1940.
43
Ibidem, k. 257. Note by Clutton, 28.06.1940.
 337

najmniej wykorzysta j dla celw propagandowych, zgodnie z uwagami poczy-

nionymi przez Churchilla na opisywanym wyej zebraniu gabinetu wojennego
z 15 czerwca.
Lord Halifax, przemawiajc 11 lipca 1940 r. w Izbie Lordw, oznajmi, e
rzd Jego Krlewskiej Moci cakowicie rozumie okolicznoci, ktre dopro-
wadziy do decyzji podjtej przez rzd turecki, ktry przez cay czas utrzymy-
wa bliskie kontakty z rzdem Jego Krlewskiej Moci. Tymczasem nasz Traktat
zTurcj jest nienaruszony, podobnie jak nienaruszona jest przyja i solidar-
no pomidzy naszymi narodami, na ktrej Traktat jest oparty i ktra istnia-
a w przeszoci i bdzie nadal trwaa w przyszoci, jako owocna baza dla kon-
struktywnej wsppracy pomidzy nami, zarwno tak dugo jak bdzie trwaa
wojna, jak i w czasach pokoju44.
Niezalenie od propagandowych owiadcze zamanie przez rzd turecki so-
juszniczych zobowiza nie mogo pozosta cakowicie bez wpywu na stosunki
z Wielk Brytani. Latem 1940 r. nastpio wyrane zahamowanie wsppracy
na linii Ankara-Londyn, co szczeglnie wida byo na paszczynie wojskowej.
W czerwcu zawieszono dostawy sprztu lotniczego do Turcji. Miesic pniej
to samo uczyniono z materiaami dla marynarki tureckiej45. Z kolei w sierpniu
zakazano, poza standardowymi kontaktami, przeprowadzania jakichkolwiek
konsultacji wojskowych46. Krokw tych nie naley jednak rozpatrywa jedy-
nie w kontekcie brytyjskiej riposty. Wstrzymanie dostaw dla tureckiego lot-
nictwa nastpio, zanim Wochy wypowiedziay wojn Francji i Wielkiej Bry-
tanii, azatem przed powstaniem sytuacji, ktra zmuszaa Turcj do okrelenia
swojego stanowiska. Ograniczenie dostaw i kontaktw wojskowych naley ra-
czej wiza z sytuacj militarn Wielkiej Brytanii latem 1940 r. Ju pod ko-
niec maja nad Tamiz za priorytet uznano obron Wysp Brytyjskich i w zwiz-
ku ztym zdecydowano, pomimo sprzeciwu Kierownika Operacji Wojskowych
gen. Johna Kennedyego, wycofa z rezerwy bliskowschodniej i przetransporto-
wa doAnglii jedn dywizj piechoty47.
Po kapitulacji Francji w Londynie panowao przekonanie, e nastpnym
krokiem III Rzeszy bdzie inwazja przez Kana La Manche, ktre utrzymywa-
o si przynajmniej do poowy wrzenia48. W zwizku z powyszym nie moe
44
H. Knatchbull-Hugessen, Diplomat in Peace and War, London 1949, s. 167.
45
B. Millman, The Ill-Made Alliance. Anglo-Turkish Relations 19341940, Montreal 1998, s. 372.
46
WO 106/2077/4A. No 79455, WO to Britmilat. Ankara, 19.08.1940.
47
B. Millman, op. cit., s. 368.
48
Zob. S. Lawlor, Churchill and the Politics of War, 19401941, Cambridge 1994, s. 6187.
Jedynie nieliczni uwaali, e inwazja raczej nie dojdzie do skutku, a bardziej zagroony by Bliski Wschd.
Do tego grona naleeli przede wszystkim byy premier Arthur Neville Chamberlain i William Maxwell
Aitken, 1. baron Beaverbrook, zajmujcy wwczas stanowisko ministra ds. produkcji lotniczej (ibidem,
s. 78 i 81).
338

wydawa si dziwne, e uwaga decydentw politycznych i wojskowych kon-

centrowaa si na zapewnieniu bezpieczestwa metropolii. Dla Brytyjczykw
Turcja nadal stanowia niezmiernie wane ogniwo obrony Bliskiego Wschodu,
przez co zajmowaa centralne miejsce w polityce brytyjskiej. wiadczy o tym
chociaby tre depeszy, ktr lord Halifax rozesa na pocztku lipca do bry-
tyjskich przedstawicieli dyplomatycznych w Europie Wschodniej, Poudniowo-
Wschodniej oraz do Knatchbull-Hugessena. Szef FO przypomina, e pastwo
tureckie ma pierwszorzdne znaczenie dla Wielkiej Brytanii z jednej strony
zewzgldw strategicznych i wojskowych, a z drugiej z powodu wpywu, jakie
jego zachowanie moe mie na postaw Iraku, Iranu i Egiptu. Jednoczenie wy-
raa zaniepokojenie, e dalszy wzrost zagroenia sowieckiego moe popchn
Turcj w ramiona III Rzeszy, dlatego te instruowa dyplomatw brytyjskich,
aby zapewniali przedstawicieli wadz tureckich, e Brytyjczycy nadal uwaaj
Turcj za swojego sojusznika oraz przekonywali ich, e utrzymanie przymierza
z Wielk Brytani ley w interesie Ankary i jest dla niej najlepsz lini politycz-
n w istniejcych warunkach politycznych49.
Myl dotyczc znaczenia Turcji dla Wielkiej Brytanii lord Halifax rozwin
kilka dni pniej w memorandum przygotowanym na potrzeby gabinetu wo-
jennego. Zwrci w nim uwag, e przyja Ankary jest istotna z kilku wzgl-
dw. Po pierwsze, podkreli, e pastwo tureckie nadal jest sojusznikiem Lon-
dynu. Po drugie, zauway, e Turcja ze wzgldu na pooenie nad Morzem
rdziemnym moe zapewni cenne bazy dla Royal Navy. Po trzecie, stwier-
dzi, e znajduje si ona pomidzy Europ a majc ywotn znaczenie dla Im-
perium Brytyjskiego sfer zainteresowania na Bliskim Wschodzie, obejmujc
Irak, Palestyn i Transjordani. Po czwarte, podkreli polityczn rol pastwa
tureckiego, ktre jako czonek Ententy Bakaskiej i paktu z Saadabad, posia-
dao duy wpyw na polityk pastw Bliskiego i rodkowego Wschodu. Po pi-
te, zwrci uwag, e traktat o wzajemnej pomocy posiada i nadal posiada du
warto, gdy blokuje dostanie si Turcji w orbit wpyww III Rzeszy. Po sz-
ste, przekonywa, e ze wzgldu na coraz wiksze obawy w Ankarze wobec po-
lityki sowieckiej w basenie Morza Czarnego i cienin czarnomorskich, istnieje
niebezpieczestwo, e rzuci si ona w ramiona Niemiec, jeli zacznie podejrze-
wa, e Wielka Brytania negocjuje z Moskw jej kosztem. Wreszcie po sidme
zauway, e w przypadku pogbiania si wsppracy sowiecko-niemieckiej,
ktra moe skutkowa atakiem Zwizku Sowieckiego na Bliski Wschd, akcje
odwetowe ze strony Wielkiej Brytanii bd moliwe tylko w przypadku wsp-
pracy z Turcj50.
49
FO 424/285, s. 12. No 2 Viscount Halifax to His Majestys Representatives at Moscow, Angora,
Athens, Belgrade, Bucharest, Sofia and Budapest, FO, 5.07.1940.
50
CAB 66/9/34, k. 169. W.P. (40) 254, Comments on the Ecent Conversation between his Majestys
Ambasador at Moscow and M. Stalin. Memorandum by the Secretary of State for Foregn Affairs, 9.07.1940.
 339

Reasumujc, decyzja rzdu tureckiego o nieprzystpieniu do wojny po stro-

nie mocarstw zachodnich nie doprowadzia do powaniejszych zmian w poli-
tyce brytyjskiej wobec Turcji. Londyn nie wypowiedzia ukadu o wzajemnej
pomocy ani nie potpi dziaania Ankary. Przeciwnie, nad Tamiz oficjalnie
zaakceptowano, usprawiedliwiano i broniono, jak np. lord Halifax w parlamen-
cie brytyjskim, stanowiska strony tureckiej. Taka postawa rzdu brytyjskiego
bya uwarunkowana kilkoma czynnikami.
Po pierwsze, decyzja wadz tureckich nie bya zaskoczeniem dla wikszoci
czonkw gabinetu wojennego czy pracownikw FO. Doskonale zdawano so-
bie spraw z faktu, e w powstaej sytuacji militarno-politycznej szanse na przy-
stpienie Turcji do wojny byy minimalne.
Po drugie, bezporednie zaangaowanie si Turcji w wojn w wczesnej kon-
figuracji nie musiao wcale dziaa na korzy Wielkiej Brytanii. Turcy nie byli
w stanie udzieli pomocy wojskom alianckim walczcym we Francji. Teore-
tycznie stworzenie nowego frontu mogo porednio wpyn na sytuacj na Za-
chodzie, cho jedynie w minimalnym stopniu. Turcja nie ssiadowaa przecie
zIII Rzesz, terytoria obu pastw oddziela neutralny rejon bakaski, a za tym
Wehrmacht nie musia od razu reagowa przerzuceniem si na poudnie, tylko
spokojnie dokoczy kampani francusk i nastpnie przygotowa si do roz-
prawy z pastwem tureckim. Z tego oczywistego faktu doskonale zdawano
sobie spraw. Nawet Komitet Szefw Sztabw, ktry zbyt optymistycznie oce-
nia gotowo przyczenia si Turcji do wojny i rekomendowa podjcie dzia-
a na rzecz stworzenia frontu bakaskiego, uwaa, e naley to uczyni nie
ze wzgldu na odcienie frontu zachodniego, lecz w celu wykorzystania ostat-
niego momentu, w ktrym takie pastwa, jak Grecja, Rumunia czy Jugosawia
mogyby opowiedzie si w wojnie po stronie aliantw. Z wojskowego punktu
widzenia przystpienie Turcji do wojny miao wikszy sens w momencie opo-
wiedzenia si Woch po stronie III Rzeszy.
Zgodnie z dotychczasowymi ustaleniami, ktre m.in. zostay ujte w kon-
wencji wojskowej do ukadu o wzajemnej pomocy, a ostatecznie potwier-
dzone podczas konferencji bejruckiej, zadaniem armii tureckiej byo zdoby-
cie i okupacja baz woskich na archipelagu Dodekanezu. W drugiej poowie
czerwca przeprowadzenie tej operacji byo niemoliwe ze wzgldu na wycofanie
przez Francuzw, a nastpnie Brytyjczykw wsparcia morskiego i lotniczego.
Wzwizku z powyszym zadania wojskowe armii tureckiej ograniczone zosta-
yby jedynie do obrony wasnego terytorium. W tym wzgldzie wadze turec-
kie liczyy nawsparcie ze strony aliantw, co z kolei oznaczaoby przesunicie
czci wojsk brytyjskich z dotychczasowych rejonw koncentracji na Bliskim
Wschodzie doTracji Wschodniej. Jednak ju w marcu 1940 r., podczas kon-
340

ferencji wAleppo, Brytyjczycy poinformowali stron tureck, e nie bdzie to

moliwe, jeeli Wochy przystpi do wojny. Co prawda, obiecano symbolicz-
ne i bliej niesprecyzowane wsparcie, jednak decyzja ta zostaa podjta jedynie
wwyniku naciskw ze strony Ankary i pod grob zerwania konferencji51. Zdo-
bycie si na taki krok w drugiej poowie czerwca praktycznie nie byo moliwe.
Z jednej strony, w obliczu rychego upadku Francji Brytyjczycy tracili sojusz-
nika, ktry mg szachowa wojska woskie w Libii od strony Tunezji, a z dru-
giej wLondynie uznano za priorytet obron metropolii przed spodziewan
inwazj. Wzwizku z tym Bliski Wschd schodzi na plan dalszy, czego naj-
lepsz ilustracj byo podjcie decyzji o osabieniu i tak ju szczupych wojsk
brytyjskich na Bliskim Wschodzie w celu wzmocnienia obrony Wysp Brytyj-
skich. Wtej sytuacji przystpienie Turcji do wojny oznaczaoby samotn wal-
k tego pastwa z potg militarn pastw Osi, co biorc pod uwag dotych-
czasowy przebieg wojny, nie rokowao zbyt dobrze. W zwizku z powyszym
ewentualny upadek Turcji zpewnoci nie zrwnowayby tymczasowych ko-
rzyci, takich jak zamknicie dla obozu Osi cienin czarnomorskich, czy przy-
najmniej czciowe rozproszenie wysiku wojennego III Rzeszy poprzez wymu-
szenie natym pastwu pochodu w kierunku poudniowo-wschodnim.
Po trzecie, jak susznie zauwayli Chamberlain i lord Halifax, Wielka Bryta-
nia nie posiadaa adnych instrumentw, ktre mogyby zmusi Ankar do wy-
penienia warunkw ukadu o wzajemnej pomocy. Poza wsparciem bezpored-
nim, Brytyjczycy nie byli rwnie w stanie zwikszy dostaw zarwno sprztu
wojskowego, jak i surowcw, czy produktw przemysowych. Co gorsza, upa-
dek Francji oznacza wycofanie si wanego partnera z udzielania pomocy go-
spodarczej. Nie posiadano te argumentw politycznych. Ssiadujce z Turcj
pastwa pozostaway albo neutralne, albo, jak Zwizek Sowiecki czy Bugaria,
byy silnej zwizane z obozem pastw Osi ni z aliantami. Oczywicie zawsze
mona byo uciec si do grb lub ukara Ankar poprzez wypowiedzenie uka-
du o wzajemnej pomocy. W takim jednak przypadku Brytyjczycy uderzyliby
przede wszystkim we wasne interesy. Tutaj bowiem dochodzimy do czwartej
ibodaj najwaniejszej przyczyny agodnej reakcji Londynu na postaw tureck.
Turcja, nie zaangaowana bezporednio w wojn, ale blisko zwizana z Wielk
Brytani, nadal penia funkcj bariery przed rozprzestrzenianiem si wpyww
niemieckich, ale rwnie i sowieckich na Bliskim Wschodzie. To wanie ten
aspekt podkrela lord Halifax zarwno w depeszy do brytyjskich przedstawicie-
li dyplomatycznych, jak i w swoim memorandum przygotowanym na potrzeby
Gabinetu Wojennego. Faktycznie Turcja jako strona niewalczca wwikszym
stopniu gwarantowaa spokj na pnocnej flance Bliskiego Wschodu, ni w sy-
51
WO 201/1074/4A. Prcis of Discussions at Aleppo Conference (Anglo-Franco-Turk), 1521.03.1940.
 341

tuacji, gdyby do wojny przystpia. Oczywicie nadal niepewne pozostawao za-

chowanie III Rzeszy, Woch czy Zwizku Sowieckiego, ale w przypadku dwch
pierwszych pastw nie stawiano ich przed faktem dokonanym, a wic wszystko
zaleao od podjtych przez ich wadze decyzji politycznych, a w przypadku
trzeciego kraju nie podsuwano pretekstu do interwencji.
Biorc wszystkie powysze czynniki pod uwag nad Tamiz zdecydowano
si poprze stanowisko tureckie, ponoszc przy tym jak najmniejsze koszty po-
lityczne. Rozwizaniem by pomys Churchilla, czyli stworzenie propagando-
wego wraenia, e podobnie jak III Rzesza we wrzeniu 1939 r. nie wykazywaa
zainteresowania przystpieniem Woch do wojny, tak tym razem Wielka Bry-
tania uwaaa w przypadku Turcji taki krok za niepotrzebny. W zwizku ztym
Londyn zdecydowa si poprze wydanie deklaracji przez stron tureck, w kt-
rej zamierzano ogosi przyjcie przez Turcj postawy niewojujcej. Prbowa-
no jedynie wpyn na jej tre, aby podkreli tymczasowo takiego rozwiza-
nia, jak i wsplne podjcie tej decyzji przez rzdy pastw alianckich. Mimo
e Ankara nie umiecia niniejszych poprawek, ju sam fakt ogoszenia tego
owiadczenia oznacza wiele. wiadczy bowiem o tym, e Turcja nie wypiera
si swojego przymierza z Wielk Brytani i tym samym nadal czuje si zwiza-
na z obozem aliantw.
Magdalena Marczuk-Karbownik

Problemy w relacjach kanadyjsko-

amerykaskich w czasach zimnej wojny

Ssiedztwo ze Stanami Zjednoczonymi

jest jak spanie ze soniem, niezalenie odtego,
jakprzyjacielska jest to bestia, kady jej pomruk
czy poruszenie moe grozi niebezpieczestwem1.
Pierre Elliot Trudeau

Obecny charakter relacji pomidzy Kanad i Stanami Zjednoczonymi mo-

na bez wtpienia okreli jako unikalny, co jest konsekwencj m.in. pooenia
geograficznego oraz dowiadcze historycznych obu pastw. Warto jednak pod-
kreli, e w dziejach stosunkw kanadyjsko-amerykaskich wystpowao wie-
le sytuacji kryzysowych, sporw i napi. Pocztkowo stanowisko USA wobec
Kanady, bdcej czci Imperium Brytyjskiego, uzalenione byo w duej mie-
rze od relacji WaszyngtonLondyn, co wicej na stan tych stosunkw rwnie
w pewien sposb wpywao. W procesie stopniowej emancypacji Kanady w sfe-
rze polityki zagranicznej Stany Zjednoczone odegray szczegln rol. Pierwszy
samodzielnie zawarty traktat Kraj Klonowego Licia podpisa w1923r. wanie
ze swoim poudniowym ssiadem2, a pierwsz placwk dyplomatyczn Kana-
dyjczycy otworzyli w Waszyngtonie 4 lata pniej3. Zaznaczy naley, e oba
wydarzenia miay miejsce, zanim Kanada uzyskaa pen suwerenno na mocy
Statutu Westminsterskiego ogoszonego w 1931 r.
1
Living next to you is in some ways like sleeping with an elephant. No matter how friendly and
even-tempered is the beast, if I can call it that, one is affected by every twitch and grunt, Address tothe
Press Club, Washington, D.C., March, 25, 1969, http://www.qotd.org/search/single.html?qid=17375
[dostp 10.03.2013]; tum. za W. Dobrzycki, System midzyamerykaski, Warszawa 2002, s. 300.
2
By to traktat o ochronie owisk halibuta w pnocnej czci Oceanu Spokojnego (Halibut Treaty),
podpisany 2 marca 1923 r. (przyp. autorki).
3
Na czele kanadyjskiego przedstawicielstwa w Waszyngtonie stan Vincent Massey jako pose nad-
zwyczajny i minister penomocny, Przedstawicielstwo USA w Ottawie ustanowiono 1 czerwca tego samego
roku, a na urzd amerykaskiego posa nadzwyczajnego i ministra penomocnego powoany zosta William
Phillips; patrz U.S. Department of State, http://history.state.gov/countries/canada [dostp 7.03.2013].
 343

Nawizana w latach 30. XX w. bliska wsppraca gospodarcza pomidzy

Stanami Zjednoczonymi i Kanad, do ktrych doczya Wielka Brytania w ra-
mach tzw. Trjkta Pnocnoatlantyckiego, jak okrela to Wiesaw Dobrzycki4,
zacienia si po wybuchu II wojny wiatowej. Dziki pewnym modyfikacjom
do obowizujcych w Stanach Zjednoczonych ustaw o neutralnoci, Ameryka-
nie mogli sprowadza od swojego pnocnego ssiada surowce oraz maszyny
konieczne do rozwoju przemysu zbrojeniowego. Kanada staa si take spe-
cyficznym cznikiem midzy USA i Wielk Brytani, przygotowujc grunt
podich pniejszy sojusz.
Jeszcze przed wybuchem II wojny wiatowej prezydent Franklin D. Roosevelt
wskazywa, jak bardzo istotne jest wzmocnienie bezpieczestwa Zachodniej
Hemisfery. Obiecywa, e Stany Zjednoczone udziel pomocy w razie jakie-
gokolwiek zagroenia terytorium Kanady. Byo to preludium do synnego po-
rozumienia zawartego 17 sierpnia 1940 r. w Ogdensburgu, dotyczcego kwe-
stii obrony i bezpieczestwa Ameryki Pnocnej. Powoano wwczas doycia
Wspln Sta Rad Obrony5. W krtkim czasie opracowano pierwszy wsplny
plan obrony Kanady oraz Nowej Funlandii i Stanw Zjednoczonych wraz zAla-
sk6. Ogdensburg Agreement zostao uzupenione przez podpisan 20kwietnia
1941 r. deklaracj z Hyde Parku, ktra ustalaa warunki wsppracy gospodar-
czej podczas wojny. Zza pnocnej granicy Amerykanie mieli importowa su-
rowce konieczne do rozwoju amerykaskiego przemysu wojennego oraz pew-
ne rodzaje broni, natomiast towary kupowane w USA przez Kanad wysyane
miay by do Wielkiej Brytanii w ramach ustawy Lend-Lease Act. Liberalny
premier Kanady William Lyon Mackenzie King by ostro krytykowany za oba
porozumienia przez konserwatystw, ktrzy zarzucali mu uzalenianie Konfe-
deracji Kanadyjskiej od USA. Polityk tumaczy si przed parlamentem w Otta-
wie, e tylko bliska wsppraca z Waszyngtonem jest gwarancj bezpieczestwa
Kanady oraz sposobem udzielenia pomocy zaangaowanej w wojn z Niemca-
mi Wielkiej Brytanii7.
Pocztek zimnej wojny

Porozumienia z Ogdensburga i Hyde Parku byy wypracowane na potrzeby

wojny. Realia powojenne postawiy nowe wyzwania przed oboma pastwami.
4
W. Dobrzycki, op. cit., s. 284.
5
J. Grabowski, Historia Kanady, Warszawa 2001, s. 224.
6
Nowa Funlandia pozostawaa wwczas jeszcze poza Konfederacj Kanadyjsk, natomiast Alaska
status stanu otrzymaa dopiero w 1959 r. (przyp. autorki).
7
Patrz S. Conn, B. Fairchild, United States Army in World War II. The Western Hemisphere The Frame-
work of Hemisphere Defense, Washington D.C. 1989, http://www.history.army.mil/books/wwii/
Framework/index.htm#contents [dostp 7.03.2013]; wsppracy polityczno-militarnej pomidzy USA
i Kanad powicono w tej pracy rozdzia XIV: The United States and Canada: Copartners in Defense oraz
rozdzia XV: The United States and Canada: Elements of Wartime Collaboration.
344

Po II wojnie wiatowej znaczenie Wielkiej Brytanii na arenie midzynarodo-

wej bardzo zmalao. Czasy zimnej wojny i coraz bardziej napite stosunki mi-
dzy Zachodem a blokiem wschodnim zmuszay Kanad do bliskiej wsppracy
zUSA. Oba pastwa stay si czonkami-zaoycielami Organizacji Paktu P-
nocnoatlantyckiego (NATO) w 1949 r.
W powojennej rzeczywistoci Kanada staa si pierwowzorem pastwa
o rednim potencjale (middle power), ktre podejmowao istotne dziaania
wpolityce wiatowej, przede wszystkim w ramach organizacji i instytucji mi-
dzynarodowych8. W praktyce oznaczao to w gwnej mierze zaangaowanie si
w dziaalno Organizacji Narodw Zjednoczonych, poczwszy od konferen-
cji zaoycielskiej w San Francisco w kwietniu 1945 r.9 Podczas wojny korea-
skiej Kanada jednoznacznie popara Stany Zjednoczone i wysaa 22-tysiczny
kontyngent wojskowy walczcy w ramach si ONZ10. Po wielkim sukcesie dy-
plomatycznym ministra spraw zagranicznych Kanady Lestera B. Pearsona, kt-
ry zaudzia w zakoczeniu kryzysu sueskiego otrzyma pokojow Nagrod Nobla
w1957 r., Kanadyjczycy uczestniczyli w organizacji wielu misji bkitnych bere-
tw, a peacekeeping stao si jednym z wyznacznikw polityki zagranicznej Ottawy.
Zblienie polityczno-wojskowe obu krajw osigno swj szczyt w latach 50.,
kiedy doszo do podpisania Ukadu o powietrznej obronie Ameryki Pnoc-
nej (NORAD)11. By on wynikiem negocjacji prowadzonych przez liberalny
rzd premiera Louisea St. Laurenta w czasach prezydentury Davida Dwighta
Eisenhowera, a podpisany zosta w 1958 r. przez konserwatywny gabinet Joh-
na Diefenbakera12. W ramach integracji obrony powietrznej USA i Kanady
pod wsplnym dowdztwem, miaa by zagwarantowana kontrola obu rzdw
w procesie podejmowania kluczowych decyzji dotyczcych obrony. Wykorzy-
stanie si powietrznych byo moliwe po wyraeniu zgody przywdcw obu
pastw; dowdc poczonych si mia by Amerykanin, natomiast zastpc
dowdcy Kanadyjczyk.
Za rzdw Diefenbakera, w latach 19571963, dochodzio do licznych na-
pi na linii OttawaWaszyngton. Premier zalicza si do grupy konserwaty-
stw, krytykujcych zbyt due uzalenienie polityczne i gospodarcze od pou-
8
M. Gabry, Od Irokezw do Waynea Gretzkyego wprowadzenie do historii Kanady [w:] Kanada
zbliska. Historia literatura przekad, red. A. Rzepa, A. uchelkowska, Toru 2012, s. 4849.
9
J. Saywell, Canada. Pathways to the Present, Toronto 1994, s. 130131.
10
R. Bothwell, Canada and the United States. The Politics of Partnership, Toronto 1992, s. 5455.
11
Tekst, odnowionego w 2006 r., ukadu: Agreement between the Government of the United States
of America and the Government of Canada on the North American Aerospace Defense Command, http://
www.state.gov/documents/organization/69727.pdf [dostp 15.06.2012].
12
Wicej patrz A Brief History of NORAD. As of 31 December 2012, North American Aerospace Defense
Command. Office of History, http://www.norad.mil/about/A%20Brief%20History%20of%20NORAD.pdf
[dostp 7.03.2013].
 345

dniowego ssiada, krpujce rozwj kanadyjskiej gospodarki oraz zagraajce

suwerennoci tego pastwa. Najwaniejsze kryzysy w relacjach kanadyjsko-
amerykaskich zwizane byy z funkcjonowaniem NORAD. Pierwszy z nich
wywoany zosta przez odmow wydania zgody przez rzd kanadyjski na wspl-
ne manewry wojskowe, ktre miay na celu przetestowanie skutecznoci syste-
mu obrony powietrznej.
Najgorszy okres w stosunkach midzy Stanami Zjednoczonymi i Kanad
przypad na lata prezydentury Johna F. Kennedyego, kiedy jego odwzajemnio-
na osobista niech do Diefenbakera miaa swoje przeoenie na kwestie poli-
tyczne13. Podczas najpowaniejszego kryzysu z czasw zimnej wojny kryzysu
kubaskiego, gdy w 1962 r. wiatu grozi konflikt globalny, premier Diefenba-
ker sprzeciwi si postawieniu kanadyjskich si w stan gotowoci bojowej w ra-
mach NORAD. Po paru dniach niezwykle napitej sytuacji, gdy przekonywa-
no premiera, e takie dziaania mog by odczytywane jako niewywizywanie
si ze zobowiza sojuszniczych przez Kanad, Diefenbaker zmieni zdanie.
Podobnie negatywnie na relacje z USA wpyna odmowa zgody premie-
ra nawyposaenie kanadyjskiej czci si NORAD w bro nuklearn (Bomarc
Missile Crisis). Podczas wizyty w Ottawie z ust Kennedyego pado nawet ostrze-
enie, e jeli rozmowy w tej kwestii zakocz si niepowodzeniem, Kanada
znajdzie si w grupie pastw neutralnych w czasie zimnej wojny, a wic straci
pozycj sojusznika Stanw Zjednoczonych14. Przeduajce si negocjacje oraz
naciski na Diefenbakera nie day rezultatu. Ustpstwem wedug niego bya ju
zgoda na wyposaenie kanadyjskich si NATO w gowice atomowe. Upr sze-
fa rzdu kanadyjskiego spowodowa utrat popularnoci przez Parti Postpo-
wo-Konserwatywn oraz zwycistwo Partii Liberalnej w wyborach parlamen-
tarnych w 1963 r. Jamie Glazov w ksice na temat polityki Kanady wobec
Zwizku Radzieckiego twierdzi, e Diefenbaker sta si tragiczn ofiar kana-
dyjskiego antyamerykanizmu, a starajc si by politykiem stanowczym wobec
USA, ponis porak15.
Kolejnym premierem Kanady zosta Lester B. Pearson, wspomniany ju lau-
reat pokojowej Nagrody Nobla. W czasach sprawowania przez niego urzdu
doszo do porozumienia z Waszyngtonem w kwestii uzbrojenia si NORAD.
Pearson zgodzi si na wyposaenie kanadyjskich czci si w gowice jdrowe.
13
Jeszcze w 1961 r. JFK wypowiedzia synne sowa o wyjtkowym charakterze relacji amerykasko-
kanadyjskich: Dziki geografii zostalimy ssiadami, dziki historii przyjacimi, dziki ekonomii
partnerami, a z koniecznoci sojusznikami, Address before the Canadian Parliament in Ottawa, May 17, 1961,
The American Presidency Project, red. J. Woolley, G. Peters, http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.
php?pid=8136#axzz1xfHYiKKi [dostp 7.03.2013] (tum. wasne).
14
Haso Diefenbaker, John George [w:] Dictionary of Canadian Biography Online, red. J. English, R.
Belanger, http://www.biographi.ca/009004-119.01-e.php?BioId=42125 [dostp 7.03.2013].
15
J. Glazov, Canadian Policy toward Khrushchevs Soviet Union, Montreal 2002, s. 138.
346

Zdecydowano, e Stany Zjednoczone bd je nadzorowa, a Kanada bdzie

moga wspdecydowa o ich wykorzystaniu. Partnerzy porozumieli si take
wsprawie kontroli wd oceanicznych: wybrzey Pacyfiku i Atlantyku oraz wspl-
nej obronie na wypadek pojawienia si w tamtych rejonach sowieckich okrtw.
Powodem kolejnego zaognienia relacji kanadyjsko-amerykaskich staa si
wojna w Wietnamie, a waciwie etap jej eskalacji. Pearson nie podwaa ce-
lowoci zimnowojennej polityki Waszyngtonu, jednak sposb prowadzenia
dziaa wojennych w Wietnamie wywoywa fal krytyki wrd spoeczestwa
kanadyjskiego. Premier Kanady podczas wizyty w Stanach Zjednoczonych,
wkwietniu 1965 r. na Uniwersytecie Temple w Filadelfii, wygosi mow wyra-
ajc sprzeciw wobec eskalacji wojny wietnamskiej oraz ostr krytyk admini-
stracji Lyndona B. Johnsona. Wywoao to wielkie oburzenie prezydenta USA,
ktry ju nastpnego dnia zaprosi Pearsona na spotkanie do Camp David. Pro-
blemu nie stanowi fakt, i premier Kanady mia inne zdanie na temat sposo-
bu prowadzenia dziaa wojennych w Wietnamie, ale to, e publicznie wyrazi
swoj opini przed spoeczestwem amerykaskim, wrd ktrego coraz sil-
niejsze byy nastroje antywojenne. Wniosek, aby kwestie sporne byy rozwizy-
wane kanaami dyplomatycznymi bd na poziomie negocjacji bezporednich
by najwaniejsz konkluzj raportu przygotowanego przez Livingstona Mer-
chanta (ambasadora USA w Kanadzie) oraz Arnolda Heeneya (kanadyjskiego
ambasadora wWaszyngtonie), zatytuowanego Kanada i Stany Zjednoczone
Zasady dlaPartnerstwa (Canada and the United States Principles for Part-
nership)16. Dokument ten by jedn z form zaagodzenia sytuacji, jednak sto-
sunki amerykasko-kanadyjskie mocno ucierpiay po wystpieniu Pearsona.
Era Trudeau (19681984)

Na niemal szesnastoletni okres rzdw liberalnego premiera Pierrea Elliota

Trudeau przypada wiele istotnych wydarze w historii Kanady: wzrost tenden-
cji separatystycznych wrd ludnoci Quebeku, tzw. kryzys konstytucyjny, pro-
blemy gospodarcze zwizane z kryzysem paliwowym na wiecie, a take gwa-
towny rozwj kanadyjskiego nacjonalizmu. Dla naszych rozwaa najbardziej
istotny jest jednak fakt, e polityk ten jest autorem zasadniczych zmian w poli-
tyce zagranicznej Kanady, a przede wszystkim w jej relacjach ze Stanami Zjed-
noczonymi17. Miaa to by odpowied na zmieniajc si sytuacj midzyna-
16
R. Ph. Garnice, Direct and Indirect American Influence on Canadian Military and Defense Policy in
the Twentieth Century (2004), Senior Honors Theses, Paper 91, s. 2324, http://commons.emich.edu/
honors/91 [dostp 3.03.2013].
17
Wicej patrz M. Gabry, Stosunki kanadyjsko-amerykaskie w polityce Pierrea Elliota Trudeau
(19681984), Krakw 2010.
 347

rodow, w ktrej wedug Trudeau, pozycja USA saba relatywnie do wzrostu

znaczenia pastw Europy Zachodniej czy Dalekiego Wschodu18. Zdaniem pre-
miera, stopie uzalenienia Kanady od USA sta si niepokojcy i skutecznie
hamowa rozwj pastwa.
Liberalny szef rzdu zacz prowadzi polityk, ktra nie moga spodoba si
Waszyngtonowi. W 1969 r. Trudeau podj decyzj o zmniejszeniu kanadyj-
skich kontyngentw wojskowych stacjonujcych w Europie w ramach NATO.
Ponadto zredukowa wydatki na obron, tumaczc przed wyborami w 1980r.:
Mamy ciekawsze rzeczy do zrobienia ni prowadzenie wojen i adowanie
forsy w uzbrojenie19.
Pogldy Trudeau przyjy form konkretnego programu, zakadajcego
ograniczenie uzalenienia ekonomicznego Kanady od poudniowego ssiada
popodjciu protekcjonistycznych dziaa przez prezydenta Richarda Nixona
w celu poprawy kondycji amerykaskiej gospodarki. W ramach przezwyci-
ania kryzysu w 1971 r. Stany Zjednoczone ogosiy wprowadzenie 10% ca
natowary importowane, co mocno odbio si na kanadyjskiej gospodarce uza-
lenionej od handlu z USA20. Jesieni 1972 r. kanadyjski minister spraw zagra-
nicznych Mitchell Sharp, w artykule powiconym przyszym relacjom zpo-
udniowym ssiadem (CanadaU.S. Relations: Options for the Future), wskaza
trzy moliwe drogi dla polityki kanadyjskiej: kontynuowanie prowadzonych
do tej pory dziaa, stopniow integracj z USA lub zakrojon na wiele lat
strategi, ktra miaaby doprowadzi do wzmocnienia i rozwijania niezale-
nej kanadyjskiej gospodarki i innych aspektw ycia, celem wewntrznego ize-
wntrznego wzmocnienia pastwa i tosamoci obywateli21. Analizy wskazay,
e ostatni wariant, a wic tzw. trzecia opcja, bdzie dla Kanady najkorzyst-
niejszy. Dziaania w celu jego realizacji miay polega na poszukiwaniu no-
wych rynkw zbytu, intensyfikacji kontaktw z Zachodni Europ, Japoni
oraz Ameryk acisk. Wybr trzeciej opcji przez gabinet Trudeau wywoa
negatywne reakcje w Waszyngtonie22.
W amerykaskiej stolicy le postrzegane byy dobre relacje kanadyjskiego
premiera z Fidelem Castro, czego dowodem moga by wizyta Trudeau na Ku-
bie w 1976 r., a take nawizanie stosunkw dyplomatycznych z Chisk Repu-
18
Ibidem, s. 14.
19
J. Grabowski, op. cit., s. 268.
20
By to tzw. szok Nixona: oprcz naoenia 10% ca na towary importowane, prezydent ogosi
odejcie od postanowie z Breton Woods, a wic wycofa si z zobowizania wymiany dolarw na zoto
(przyp. autorki).
21
M. Gabry, Stosunki kanadyjsko-amerykaskie, s. 14.
22
Wicej patrz B. Muirhead, From Special Relationship to Third Option: Canada, the U.S., and the
Nixon Shock, American Review of Canadian Studies 2004, vol. 34, s.439462.
348

blik Ludow, poparcie jej w staraniach o czonkostwo w Organizacji Narodw

Zjednoczonych oraz uznanie zwierzchnictwa Pekinu nad Tajwanem23. Wtych
okolicznociach pady synne sowa prezydenta Nixona o kocu szczeglnych
stosunkw (special relationship) midzy Kanad i Stanami Zjednoczonymi, wy-
powiedziane w Ottawie w kwietniu 1972 r.: Kanadyjczycy iAmerykanie musz
porzuci sentymentaln retoryk z przeszoci. Obecnie powinnimy zda sobie
spraw, e posiadamy rne tosamoci; e dziel nas zbyt znaczce rnice24.
Na stan stosunkw amerykasko-kanadyjskich wpyny z pewnoci de-
cyzje rzdu w Ottawie podjte w obliczu kryzysu energetycznego w 1973 r.
Wczerwcu tego roku administracja Trudeau rozpocza stopniowe ogranicza-
nie iloci ropy naftowej eksportowanej do Stanw Zjednoczonych, zapowia-
dajc cakowite zaprzestanie jej sprzeday, nastpnie wprowadzono specjalny
podatek eksportowy oraz system dwch rodzajw cen na rop: niszej dla od-
biorcw w Kanadzie oraz wyszej (cigle rosncej wraz z cen na rynku wiato-
wym) dla importerw z USA25. W zwizku z faktem, e ponad 80% wydoby-
cia ropy znajdowao si w rkach firm amerykaskich, powstaa w tym czasie
Narodowa Korporacja Naftowa, ktra miaa by form wsparcia dla eksplo-
atacji nowych z przez kanadyjskie firmy. Zdecydowano take o utworze-
niu pastwowego przedsibiorstwa Petro-Canada, majcego stanowi przeciw-
wag dlazdominowanych przez zagraniczny kapita najwikszych koncernw
naftowych dziaajcych w Kanadzie. Dziaania premiera Trudeau wydaj si
zrozumiae ilogiczne wobec kryzysu paliwowego, ktry odczuo wikszo
rozwinitych pastw, ograniczenie eksportu ropy naftowej byo najlepszym
sposobem na zabezpieczenie interesw pastwa26.
W latach 80. strategia trzeciej opcji okazaa si nieskuteczna, ukierunko-
wanie eksportu kanadyjskiego na nowe rynki zbytu zakoczyo si fiaskiem, na-
tomiast kondycja gospodarki Stanw Zjednoczonych znacznie si w tym czasie
polepszya. Kanada nie chcc utraci dostpu do amerykaskiego rynku, zmu-
szona bya zmieni dotychczasow polityk, koncentrujc si na koncepcji wol-
nego handlu i ponownie zbliy si do USA. Jak udowadnia Marcin Gabry,
zawarcia traktatu o wolnym handlu ze Stanami Zjednoczonymi nie naley roz-
patrywa jako poraki Pierrea Trudeau czy dowodu zalenoci Kanady od s-
siada. By to raczej wynik akceptacji wzajemnych rnic i uwiadomienia sobie
przez kade z pastw, e interesy partnera s uprawnione27.
23
J. Grabowski, op. cit., s. 268.
24
Richard Nixon: Address to a Joint Meeting of the Canadian Parliament, April 14, 1972, The American
Presidency Project, red. J. Woolley, G. Peters, http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=3377 [dostp 7.03.2013]
(tum. wasne).
25
M. Gabry, Stosunki kanadyjsko-amerykaskie, s. 168170.
26
R. Botwell, op. cit., s. 119120.
27
M. Gabry, Stosunki kanadyjsko-amerykaskie..., s. 285.
 349

Ku pogbionej integracji gospodarczej

Kwestia wolnego handlu ze Stanami Zjednoczonymi ju w XIX w. wzbu-

dzaa liczne kontrowersje w Kanadzie. Tradycyjnie czonkowie Partii Liberal-
nej popierali polityk bliskiej wsppracy z USA, za co niejednokrotnie byli
krytykowani. Przeciwnicy przytaczali argumenty, e jest to forma podsycania
amerykaskich de aneksjonistycznych. Konserwatyci wskazywali, e wol-
ny handel z USA stanowi zagroenie zbyt duymi wpywami amerykaskimi
oraz e polityka protekcjonizmu jest dla Kanady lepszym wariantem. Pierw-
szy premier konfederacji John A. MacDonald ustanowi Narodow Polity-
k, polegajc m.in. na wprowadzeniu wikszego ca na importowane towary
wcelu ochrony kanadyjskiego przemysu. Wynegocjowany przez liberalny ga-
binet Wilfrieda Lauriera traktat o wolnym handlu ze Stanami Zjednoczony-
mi sta si przyczyn przegranej Partii Liberalnej w wyborach parlamentarnych
w1911r. Pomimo korzyci, ktre przynis obu stronom, zawarty w 1854 r.,
traktat o wolnym handlu28, konserwatyci uwaali, e zniesienie barier w wy-
mianie handlowej prowadzi do uzalenienia od USA, a nawet do aneksji Kana-
dy. Wkampanii wyborczej Partia Konserwatywna obiecywaa ochron swo-
bodnego rozwoju Kanady jako narodu w ramach Imperium Brytyjskiego29,
uywajc czsto antyamerykaskiej retoryki (hase typu: No Truck or Trade
with the Yankees).
Pierwszym krokiem w kierunku pogbionej integracji gospodarczej midzy
Kanad i Stanami Zjednoczonymi bya zawarta w 1965 r. umowa o handlu
produktami przemysu motoryzacyjnego, tzw. Auto Pact. Dokument, podpisa-
ny przez premiera Lestera B. Pearsona oraz prezydenta Lyndona B. Johnsona,
znoszcy ca na wszystkie wytwory przemysu samochodowego: auta oraz cz-
ci zamienne po obu stronach granicy, przynosi korzyci zarwno Kanadzie,
jak i USA30.
Rzd Briana Mulroneya z Partii Postpowo-Konserwatywnej reprezentowa
pogld, e dobre stosunki, wietne stosunki ze Stanami Zjednoczonymi bd
kamieniem wgielnym naszej polityki31, a blisko geograficzna z USA dawaa
28
Zawarty w 1854 r. Reciprocity Treaty, na podstawie ktrego USA zgodziy si znie 21-procentowe
ca gwnie na drewno i zboe sprowadzane z kolonii brytyjskich, natomiast w zamian uzyskiway prawo
do pooww ryb na wodach znajdujcych si pod jurysdykcj brytyjsk oraz dostp do kanadyjskiego
rynku. Po dziesiciu latach obowizywania traktatu wymiana handlowa pomidzy Stanami Zjednoczonymi
i Brytyjsk Ameryk Pnocn podwoia si. Traktat zosta wypowiedziany przez stron amerykask
w1866 r. w ramach sprzeciwu wobec nieoficjalnego poparcia brytyjskiego dla Konfederacji. J. L. Gra-
natstein, Yankee Go Home? Canadians and Anti-Americanism, Toronto 1996, s. 42.
29
K. A. Clements, Manifest Destiny and Canadian Reciprocity in 1911, Pacific Historical Review 1973,
vol. 42, no. 1, s. 46.
30
J. Grabowski, op. cit., s. 268.
31
Cyt. za R. Botwell, op. cit., s. 140 (tum. wasne).
350

ogromn szans dla rozwoju kraju. Reprezentowany przez prezydenta Ronalda

Reagana neokonserwatyzm by bliski samemu Mulroneyowi, co stworzyo po-
datny grunt pod negocjacje na temat traktatu o wolnym handlu32. Przekonywa-
no kanadyjskich sceptykw, e dostp do rynku amerykaskiego da Kanadzie
moliwo bardziej dynamicznego rozwoju i oywienia gospodarczego, a po-
nadto zmniejsz si inflacja oraz bezrobocie. Po dwch latach negocjacji prezy-
dent Reagan i premier Mulroney podpisali 2 stycznia 1988 r. Ukad o wolnym
handlu midzy Kanad i Stanami Zjednoczonymi, tzw. CUSFTA (Canada-
United States Free Trade Agreement)33. Dokument mia wej w ycie po ratyfi-
kacji przez parlamenty obu krajw. W Kanadzie gorca dyskusja wstrzymywaa
jednak proces ratyfikacji. Przeciwnicy ukadu wskazywali na zagroenie uzale-
nienia gospodarki oraz polityki kanadyjskiej od ssiada oraz na moliwe ograni-
czenie suwerennoci kraju. Po rozwizaniu parlamentu przez premiera, w wyni-
ku wyborw Partia Postpowo-Konserwatywna zdobya wikszo wymagan
do ratyfikacji34. Ukad o wolnym handlu wszed w ycie 1 stycznia 1989 r.
W ramach integracji gospodarczej caego kontynentu pnocnoameryka-
skiego postanowiono rozszerzy Ukad o wolnym handlu rwnie na Mek-
syk. Podpisany w 1992 r. North America Free Trade Agreement NAFTA35
wszed w ycie dopiero po upywie ponad roku, kiedy urzd premiera Kana-
dy sprawowa Jean Chrtien, a prezydenta USA Bill Clinton. Tym razem to
wrd Amerykanw rozgorzaa ostra debata, w ktrej wskazywano na zagro-
enia dlagospodarki amerykaskiej pynce z wolnego handlu z Meksykiem.
Zwizki zawodowe w USA protestoway, obawiajc si napywu taniej siy ro-
boczej zza poudniowej granicy oraz zalewu rynku amerykaskiego przez ni-
skiej jakoci wytwory przemysu meksykaskiego. Dziki wysikom prezyden-
ta Clintona uzupeniono umow o dodatkowe postanowienia dotyczce prawa
pracy i ochrony rodowiska naturalnego. Ukad zacz obowizywa 1 stycznia
1994 r., po ratyfikacji przez parlamenty wszystkich trzech pastw.
Dziki ukadom CUSFTA-NAFTA Stany Zjednoczone stay si najwaniej-
szym partnerem handlowym Kanady. Wedug statystyk, w roku 2012 ame-
rykaski eksport za pnocn granic wynis ponad 292 mld USD (18,9%
cakowitej wartoci eksportu amerykaskiego), natomiast import towarw ka-
nadyjskich do USA 324 mld USD (co daje 15,3% cakowitej wartoci ame-
rykaskiego importu i jest mniejszy jedynie od wartoci produktw pocho-

J. H. Thompson, S. J. Randall, Canada and the United States. Ambivalent Allies, Athens 2008, s. 264.
32

Tekst ukadu: CanadaUnited States Free Trade Agreement, http://www.worldtradelaw.net/nafta/

33

CUSFTA.pdf [dostp 15.06.2012].

34
R. Bothwell, op. cit., s. 151.
35
Tekst ukadu: North American Free Trade Agreement, http://www.nafta-sec-alena.org/en/view.aspx?x
=343&mtpiID=ALL [dostp 15.06.2012].
 351

dzcych z Chin)36. Poudniowy ssiad jest ponadto najwikszym inwestorem

w Kraju Klonowego Licia, natomiast warto 16,8% cakowitej ameryka-
skiej wymiany handlowej z Kanad powoduje, e plasuje si ona na pierwszym
miejscu w przygotowanym przez Departament Handlu Stanw Zjednoczonych
rankingu Top Trading Partners37.
Kanada a panamerykanizm

Kolejn form realizacji polityki dcej do integracji kontynentalnej oraz

wzmocnienia pozycji Kanady na pkuli zachodniej byo przystpienie do Or-
ganizacji Pastw Amerykaskich w 1990 r. Wczeniej, w roku 1972, Kraj
Klonowego Licia uzyska status obserwatora w tej organizacji. Po uzyskaniu
suwerennoci w latach 30. XX w. Kanadyjczycy zaczli popiera ide panamery-
kanizmu i wyraali ch wstpienia do organizacji regionalnej Unii Paname-
rykaskiej38. Wwczas jednak sprzeciwiay si temu Stany Zjednoczone, oba-
wiajc si zbyt duych wpyww Wielkiej Brytanii w Nowym wiecie poprzez
jej dawne posiadoci na kontynencie amerykaskim. Dwie dekady pniej to
Waszyngton zacz zachca politykw z Ottawy do przystpienia do OPA
wcelu zintegrowania zachodniej hemisfery w obliczu zagroenia komunizmem.
Mimo e Kanada postrzegaa pastwa latynoamerykaskie jako podatne na t
ideologi, nie chcc miesza si w ostre konflikty pomidzy USA a Ameryk
acisk, nie zdecydowaa si wtedy na czonkostwo w tej organizacji39. Kana-
dyjczycy preferowali dziaalno w ramach ONZ, realizujc ide peacekeeping,
gdy postrzegali OPA jako organizacj nieskuteczn w utrzymywaniu poko-
ju oraz cigle mao znaczc na wiecie. W czasach Trudeau, wcelu realizacji
zaoe trzeciej opcji, zintensyfikowano wspprac gospodarcz z Ameryk
acisk, czego wyrazem byo przystpienie Kanady do Midzyamerykaskego
Banku Rozwoju w 1972 r. Jednak gwnym powodem sceptycznego podejcia
Ottawy do czonkostwa w OPA, w ktrej dominujc rol odgryway Stany
Zjednoczone, bya ch prowadzenia niezalenej polityki zagranicznej. Mona
w tym miejscu przytoczy sowa byego staego obserwatora przy OPA z ramie-
nia Kanady, Richarda Gorhama, tumaczce kanadyjski sceptycyzm: Musie-
libymy [bdc czonkiem OPA M. M.-K.] w pewnych kwestiach przeciw-
stawia si Waszyngtonowi albo ponie ryzyko stania si marionetk Stanw
36
Foreign Trade. Trade in Goods with Canada. U.S. Department of Commerce. United States Census
Bureau, http://www.census.gov/foreign-trade/balance/c1220.html#2012 [dostp 30.03.2013].
37
Foreign Trade. Top Trading Partners. U.S. Department of Commerce. United States Census Bureau,
http://www.census.gov/foreign-trade/statistics/highlights/top/top1303yr.html [dostp 30.03.2013].
38
Unia Panamerykaska, utworzona w 1910 r., zostaa przeksztacona w 1948 r. w Organizacj
Pastw Amerykaskich, kontynuujc dziaalno panamerykask (przyp. autorki).
39
W. Dobrzycki, op. cit., s. 335.
352

Zjednoczonych (U.S. puppet)40. Na pene czonkostwo w organizacji Kanada

zdecydowaa si dopiero po zakoczeniu zimnej wojny.
Podsumowanie

Bez wtpienia czasy zimnej wojny byy okresem penym sporw i kryzysw,
nie tylko pomidzy rywalizujcymi ze sob, odmiennymi ideologicznie, Zacho-
dem i Wschodem. Problemy podzielonego wiata miay take swoje odbicie
wstosunkach kanadyjsko-amerykaskich, gdy na owe lata przypada najwicej
napi na linii OttawaWaszyngton.
Po zakoczeniu zimnej wojny, w nowych realiach, stosunki midzy Stana-
mi Zjednoczonymi (ktre pozostay supermocarstwem) i Kanad (pastwem
o rednim potencjale) weszy w nowy etap. Po przystpieniu tej ostatniej
doOPA oraz po wejciu w ycie ukadw o wolnym handlu CUSFTA-NA-
FTA, integracja obu pastw osigna najwyszy w dziejach poziom. Podkreli
naley, za Wiesawem Dobrzyckim, e dowiadczenia relacji kanadyjsko-ame-
rykaskich dostarczaj najwicej pozytywnych wzorcw dla integrujcych si
wdalszym cigu pastw na pkuli zachodniej41.
Wiek XXI stawia przed oboma pastwami nowe wyzwania, jak problem
Arktyki, wojna z terroryzmem czy kryzys gospodarczy, ktre staj si niekie-
dy sprawdzianem trwaoci dobrych stosunkw kanadyjsko-amerykaskich.
Dowiadczenia z czasw zimnej wojny oraz wypracowane w latach 80. ubiege-
go wieku zblienie polityczne i gospodarcze, pozwalaj jednak na utrzymanie
wyjtkowych relacji midzy Kanad i Stanami Zjednoczonymi.

40
Cyt. za B. Tittemore, Canada and the OAS The First Five Years, Human Rights Brief 1996, vol. 2,
no. 3, http://www.wcl.american.edu/hrbrief/v2i3/canada23.htm [dostp 15.03.2013] (tum. wasne).
41
W. Dobrzycki, op. cit., s. 276.
 INNE ASPEKTY
STOSUNKW MIDZYNARODOWYCH
Marta Ryniejska-Kiedanowicz

Polityka zagraniczna a midzynarodowe

public relations pastw.
Relacja pomidzy teori stosunkw
midzynarodowych a teori public relations
Cho public relations s przedmiotem intensywnych analiz i w Polsce, i na
wiecie, to jednak jego midzynarodowy wymiar wci jest mao zbadany.
Rozwojowi dyscypliny sprzyja nie tylko globalizacja czy nowe technologie, ale
rwnie rozwj demokracji czy wzrost powiza pomidzy pastwami na arenie
midzynarodowej. Jak zauwaaj H. M. Culbertson i N. Chen, relacje pomi-
dzy publicznociami w ostatnim czasie staj si coraz bardziej skomplikowane
i czsto wrogie, a wpyw na to maj nowe technologie, zagroenie uycia broni
masowego raenia, nacjonalizm, czynniki religijne. Wedug badaczy wiat staje
si coraz mniejszy, a co za tym idzie, na znaczeniu zyskuje potrzeba komuniko-
wania si i budowania relacji pomidzy ludmi z rnych kultur1. Aktorzy pa-
stwowi i niepastwowi, jak media, korporacje, Kocioy, organizacje midzyna-
rodowe czy wojsko odgrywaj znaczc rol w budowaniu, ale i niszczeniu tych
relacji. Pisze o tym rwnie T. G. Ash, odnotowujc, e mamy do czynienia
zcoraz wiksz liczb zagroe, wyzwa dotyczcych ludzi w jednym pastwie,
ale powstajcych w innych krajach, np. kryzys finansowy, przestpczo zorga-
nizowana, masowe migracje, pandemie, terroryzm2.
Powizania globalne pomidzy systemami politycznymi, kulturami i organi-
zacjami s faktem. Jak twierdz D. Vercic i L i J. Gruning, w historii konflikty
byy rozwizywane poprzez dominacj i walk. Naley, oczywicie, zauway,
e sia militarna stanowia podstawowy element zapewniajcy bezpieczestwo
uczestnikom stosunkw midzynarodowych i mimo zakoczenia zimnej wojny
jej znaczenie nie ulego zasadniczym ograniczeniom. Dzisiaj konflikty s rw-
1
H. M. Culbertson, N. Chen, International Public Relations. A Comparative Analisis, New York
London 2009, s. ix.
2
T. Garton Ash, As Threats Multiply and Power Fragments: The 2010s Cry Out for Realistic Idealism,
The Guardian, 31.12.2009.
356

nie liczne, jednak o ograniczonym zasigu, a ich rozwizywanie si stao si

przestarzae. Oczywicie mona mwi o zaangaowaniu, rwnie w otwarte
interwencje zbrojne, mocarstw demokratycznych, jednak czsto ich polityka
(np.UE) sprzyja rozprzestrzenianiu si takich wartoci i norm, ktre s poda-
ne z punktu widzenia interesw caej spoecznoci midzynarodowej. Naprze-
omie XX i XXI w. konflikt powinien by rozwizywany poprzez komunika-
cj, negocjacje i ewentualnie wspprac3. Jak sugeruj badacze PR, olbrzymi rol
mog tu odegra praktycy public relations, ktrzy wska, jak budowa te relacje4.
Jeli piszemy o public relations jako o dyscyplinie naukowej, to naley zauwa-
y, e jest ona dziedzin korzystajc z dorobku innych nauk, przede wszystkim
spoecznych: politologii, socjologii, zarzdzania czy marketingu. Public relations
to dyscyplina praktyczna, a co najwaniejsze, nie ma ona okrelonego zakresu
badawczego, podstaw teoretycznych, narzdzi badawczych i bada naukowych
dotyczcych nie tylko praktyki, ale teorii i koncepcji5. K. Wojcik zwraca uwag
na fakt, e PR nie jest przyjazny teoretyzowaniu, gdy jego materia jest interdy-
scyplinarna, istnieje mnogo definicji, praktyka jest traktowana jako nieetycz-
na, a z kolei wizerunek PR w literaturze fachowej jest zbyt idealistyczny co
znacznie utrudnia stworzenie jednolitego, zwartego systemu praw, prawido-
woci i hipotez dotyczcych PR. Dziedzina ta jest zatem postrzegana nie zper-
spektywy naukowej, a zdroworozsdkowo i potocznie lub jedynie przez pry-
zmat konkretnego zawodu6.
Jaki jest wic zwizek pomidzy teori stosunkw midzynarodowych (poza
ich interdyscyplinarnoci) a dziaalnoci public relations? Stosunki midzy-
narodowe, wedug T. o-Nowak, nale do dyscypliny niedajcej si uj
wsztywne ramy czy te poddajcej si sztywnym, atwym definicjom. Badacz-
ka uwaa, e ma na to wpyw ich wieloznaczno podmiotowa i przedmiotowa.
Jeli chodzi o stron przedmiotow, to mog by to treci relacji pomidzy zor-
ganizowanymi grupami interesw wychodzcych swoim zasigiem poza granice
krajw. W wymiarze podmiotowym s to relacje pomidzy pojedynczymi lub
zorganizowanymi podmiotami spoecznoci midzynarodowej7.
Stosunki midzynarodowe s rwnie dyscyplin pogranicza innych nauk
spoecznych. Mona zatem wyrni stosunki midzynarodowe w wskim i sze-
rokim znaczeniu. Te pierwsze dotycz dziaa midzypastwowych, uzna-
jc za przedmiot bada dziaania pastw i ich polityk zagraniczn, interesy
3
D. Vercic, L. Grunig, J. Grunig, Global and Specific Principles of Public Relations: Evidence
from Slovenia [w:] H. M. Culbertson, N. Chen, op. cit., s. 31.
4
J. E. Grunig, Excellence in Public Relations and Communication Management, New York 1992.
5
Szerzej na ten temat A. Adamus-Matuszyska, Interdyscyplinarno public relations [w:] H. Przybylski (red.),
Public relations. Skuteczna komunikacja w teorii i praktyce, Katowice 2006, s. 1323.
6
K. Wojcik, Public Relations wiarygodny dialog z otoczeniem, Warszawa 2005, s. 837.
7
T. o-Nowak, Stosunki midzynarodowe. Teorie. Systemy. Uczestnicy, Wrocaw 2000, s. 29.
 357

iaspiracje, relacje midzy potencjaem a odgrywanymi rolami. Z drugiej strony

mamy szersze ujcie, uwzgldniajce wystpowanie na arenie midzynarodo-
wej rwnie niepastwowych aktorw. Mwi ono o zoonych powizaniach,
wykraczajcych poza zakres spraw objtych dziaalnoci wadz pastwowych
krajw, w ktrych mieci si ich siedziba8.
Jak pisze A. Gaganek, stosunki midzynarodowe rodz si z tych samych
powodw co kady system spoeczny lub polityczny. Ludzie wchodzc w inte-
rakcje, tworz struktury spoeczne, dc do realizacji wasnych celw politycz-
nych czy ekonomicznych9. Nauka ta jest rdem wiedzy o procesach zacho-
dzcych pomidzy aktorami midzynarodowymi, ale przede wszystkim uczy
szerokiej perspektywy poznawania i interpretowania zjawisk i procesw mi-
dzynarodowych wpywajcych na zachowania aktorw midzynarodowych.
Jakzauwaa J. Nowiak, analiza stosunkw midzynarodowych wymaga wybo-
ru punktu odniesienia, od ktrego bdzie dokonywana. Inne s bowiem kry-
teria metodologiczne i merytoryczne, gdy badamy stosunki jako sum, a inne,
gdy badamy je przez pryzmat polityki zagranicznej10.
Warto w tym miejscu wprowadzi jeszcze kategori systemu midzynarodo-
wego, ktry kojarzy si z okrelon caoci tworzon przez uczestnikw sys-
temu, wystpujcymi pomidzy nimi interakcjami oraz interakcjami ze ro-
dowiskiem zewntrznym. Analiza systemowa jest popularn metod badawcz
w stosunkach midzynarodowych, umoliwia bowiem opisanie i wyjanienie
mechanizmw funkcjonowania rnych podmiotw systemu. Podejcie to po-
zwala bada wzajemne powizania zachowa poszczeglnych aktorw, ale rw-
nie waciwoci rodowiskowe systemu11.
Podobnie w teorii public relations mamy do czynienia z nurtem systemowym,
gdzie organizacja czy instytucja jest badana z perspektywy zoonych systemw
spoecznych i technicznych12. Organizacja oczekuje od otoczenia informacji
dotyczcych dziaania, za ono podczas badania komunikowania wewntrzne-
go dowiaduje si o zmianach wewntrz organizacji. Proces ten pozwala na do-
stosowanie struktury systemu. Zatem badajc stosunki midzynarodowe z per-
spektywy PR, mona z powodzeniem zastosowa analiz systemow.
8
Ibidem, s. 34.
9
A. Gaganek, Geneza stosunkw midzynarodowych i ich teoria [w:] W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz,
Stosunki midzynarodowe, Wrocaw 1998, s. 9.
10
J. Nowiak, Czym jest polityka zagraniczna [w:] ibidem, s. 75.
11
T. o-Nowak, op. cit., s. 97.
12
Szerzej na ten temat pisz K. Wojcik, Nurt krytyczny w teorii public relations. Nowe koncepcje teoretyczne
czy tylko kontestowanie dotychczasowych podej badawczych, modeli i wzorcw dziaania [w:] A. Adamus-
Matuszyska, R. Makowska, Public relations jako funkcja zarzdzania w organizacjach, Katowice 2011,
s. 17; L. W. Long, V. Hazelton, The Proces of Public Relations. A Model of Public Relations, Management
Science 1956, vol. 18; J. V. Pavlik, Public Relations, What Reaearch Tells Us, Beverly Hills 1987.
358

Jak podkrela T. o-Nowak, formuowanie i realizacja wspczesnej polity-

ki zagranicznej jest zoona i wieloaspektowa rwnie ze wzgldu na wzrastaj-
ce znaczenie niepastwowych aktorw13. Std istotna staje si w tym kontek-
cie analiza zjawisk zwizanych z public relations prowadzonych w przestrzeni
midzynarodowej. Niniejszy artyku jest prb odpowiedzi na pytanie, w jaki
sposb to wanie polityka zagraniczna wykorzystuje rodki i metody dziaa
midzynarodowego public relations, na ile mog one pomc w osiganiu celw
midzynarodowych i jakie speniaj funkcje. Czy moemy wspczenie mwi
o pewnej piaryzacji polityki zagranicznej pastwa? Autorka ma nadziej, e sta-
nie si on przyczynkiem do dyskusji, jakie s wyzwania wspczesnej polityki
prowadzonej przez pastwa na arenie midzynarodowej. I wreszcie, czy skupie-
nie si na mediach i public relations, w porwnaniu z tradycyjnymi rodkami
dyplomacji, moe gwarantowa sukces w osiganiu celw polityki zagranicznej
i czy moe by przeomem w stosunkach midzynarodowych?
Modele analityczne w polityce zagranicznej i ich implikacje dla public relations

Wspczenie badania nad polityk zagraniczn s prowadzone gwnie

przez teoretykw stosunkw midzynarodowych. I tak K. W. Deutch zwra-
ca uwag, e polityka zagraniczna pastwa to wszelkie dziaania suce zapo-
bieganiu jakiejkolwiek szkodliwej aktywnoci obcych podmiotw. Powizana
jest ona cile z bezpieczestwem i ochron wartoci narodowych, strzeeniem
wszelkiego rodzaju tajemnic, a take rozpowszechnianiem i kreowaniem wize-
runku danego pastwa na arenie midzynarodowej14. T. o-Nowak natomiast
uwaa, e polityka zagraniczna stymuluje i definiuje aktywno pastwa w ro-
dowisku midzynarodowym. W zalenoci od tego, jaka jest racja, interes czy
moliwoci pastwa, zmienia si zakres i skala jego uczestnictwa w stosunkach
midzynarodowych15.
R. Kuniar natomiast definiuje polityk zagraniczn jako zorganizowany
iskierowany na zewntrz wysiek pastwa, podporzdkowany osiganiu jego
ywotnych interesw, ktry wyraa si w ksztatowaniu jego zewntrznego oto-
czenia (tworzeniu i sprzyjaniu relacji oraz sytuacji korzystnych, zapobieganiu
iusuwaniu sytuacji niekorzystnych)16.
Piszc o polityce zagranicznej, naley odwoa si do kategorii celu, ktry
K.Holsti rozumie jako wyobraenie przyszego stanu spraw oraz przyszego
13
T. o-Nowak, Polityka zagraniczna w przestrzeni teoretycznej [w:] eadem (red.), Polityka zagraniczna.
Aktorzy. Potencjay. Strategie, Warszawa 2011, s. 17.
14
K. W. Deutsch, The Analisis of International Relations, Prentice Hall 1968, cyt. za J. Nowiak, op. cit., s. 75.
15
T. o-Nowak, Polityka zagraniczna w przestrzeni teoretycznej, s. 18.
16
R. Kuniar, Midzynarodowe stosunki polityczne [w:] E. Haliak, R. Kuniar, Stosunki midzynarodowe.
Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2006, s. 122.
 359

oznaczenia warunkw, ktre rzdy za porednictwem indywidualnych twr-

cw polityki zagranicznej zamierzaj spowodowa poprzez wywieranie wpywu
nazewntrz oraz poprzez zmian lub podtrzymanie zachowa innych pastw17.
Inn typologi zaproponowa J. Kukuka, do podstawowych celw polityki za-
granicznej zaliczajc zapewnienie bezpieczestwa oraz wzrost siy pastwa i jego
pozycji midzynarodowej18. Zwaszcza dwa ostatnie cele wpisuj si w tematy-
k tego artykuu. O sile bdzie mowa poniej, natomiast, jeli chodzi o presti
pastwa, to bez wtpienia wie si on z jego deniem do wzrostu wasnej po-
zycji midzynarodowej. Rwnoczenie formuuje ono oczekiwania dotyczce
uznania przez inne narody i kraje jego zasug, osigni gospodarczych, poli-
tycznych, naukowych czy kulturalnych.
Jeli skonfrontujemy to z celami i funkcjami public relations zaproponowa-
nymi przez K. Nessmana, mona zauway, e s one zbiene z oglnie pojmo-
wanymi celami polityki zagranicznej pastw. I tak badacz wskazuje na:
tworzenie zaufania, zrozumienia i solidarnoci;
przyciganie uwagi, budzenie zainteresowania;
tworzenie i kultywowanie komunikacji i relacji;
tworzenie wzajemnego zrozumienia i porozumienia;
wyraanie, przedstawianie i dopasowywanie interesw;
wpyw na opini publiczn;
rozwizywanie konfliktw;
tworzenie konsensusu19.
Odwoujc si do pojcia polityki zagranicznej i jego relacji z public rela-
tions, naley wspomnie o modelach analitycznych w dziedzinie stosunkw
midzynarodowych. W pierwszym z nich realistycznym polityka przed-
stawiana jest jako wyraz i przejaw interesu pastwa, jego pozycji w systemie
midzynarodowym, aspiracji i wizji polityki zewntrznej i celw, jakie stawia-
j sobie odpowiedzialni za t funkcj politycy, eksperci i sztaby fachowcw.
Gwarancja bezpieczestwa i skuteczno dziaania pastwa tkwi w sile militar-
nej. Zaprzedstawicieli tego paradygmatu uznaje si H. Morgenthaua, E. Car-
ra czy R. Niebuhra20. Przez si rozumie si tutaj zdolnoci jednego czowieka
dosprawowania kontroli nad umysami i dziaaniami innych ludzi21.
17
K. J. Holsti, International Politics. A Framework for Analisis, Princeton Hall 1976, s. 126.
18
J. Kukuka, Midzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1980, s. 4344.
19
K. Nessmann, Public Relations in Europe: A Comparison with the United States, Public Relations
Review 1995, vol. 21, s. 154.
20
T. o-Nowak, Polityka zagraniczna w przestrzeni teoretycznej..., s. 22.
21
T. Dunne, B. C. Schmidt, Realizm [w:] J. Baylis, S. Smith (red.), Globalizacja polityki wiatowej.
Wprowadzenie do stosunkw midzynarodowych, Krakw 2008, s. 210.
360

Kolejnym paradygmatem, ktry podejmuje kwestie siy, jest neorealizm.

Jeden z gwnych teoretykw tego nurtu K. Waltz w artykule Theory of In-
ternational Politics podkrela wag struktury systemu midzynarodowego oraz
jego rol jako najwaniejszego czynnika determinujcego zachowania pastw22.
Neorealici uwaaj si za pewne poczone zdolnoci pastwa, i nie s to tylko
zasoby militarne. Pastwa rni si pozycj zajmowan w systemie ze wzgldu
naswoj si, a nie ze wzgldu na funkcje. Sia daje pastwu pozycj w stosun-
kach midzynarodowych, a ta z kolei ksztatuje jego zachowanie23. Neorealici
zwracaj uwag na fakt, e pastwa zmierzaj do osignicia maksymalnie duej
siy w stosunku do innych, aby zwikszy wasne szanse przetrwania. Pastwa
podejmuj decyzje, upewniajc si, e zabezpieczaj one interes ich samych, na-
wet gdy wiedz, e nie bdzie ona w interesie adnego z pastw. Poszczeglne
racjonalne decyzje tworz irracjonalne zachowanie pastw24.
Na pocztku lat 90. ubiegego stulecia na znaczeniu zacz zyskiwa para-
dygmat konstruktywizmu spoecznego (niezwykle istotny z punktu widzenia
tematu niniejszego artykuu). Jest on jednym z dominujcych obecnie nur-
tw badawczych w teorii stosunkw midzynarodowych. Kadzie nacisk na rol
idei, norm i zasad w celu lepszego zrozumienia, w jaki sposb ksztatuje si in-
teresy pastwa oraz struktury organizacyjne polityki wiatowej. Chodzi tutaj
rwnie o badanie, w jaki sposb idee okrelaj struktur midzynarodow,
ktra pniej konstruuje interesy, tosamoci oraz praktyk polityki zagranicz-
nej pastw25. Spoeczna konstrukcja wiata odnosi si rwnie do samopostrze-
gania, okrelenia waciwych zachowa i definiowania interesw. Aktorzy sto-
sunkw midzynarodowych, ktrzy wchodz ze sob w interakcje, s zatopieni
w strukturach spoecznych, warunkujcych sposoby ich zachowania. Struktury
te s zmienne ze swojej natury, gdy tworzone s przez aktorw, ktrzy w nich
operuj. Innymi sowy, w rodowisku midzynarodowym cigle zachodzi pro-
ces podwjnej konstrukcji interakcje, w ktre wchodz aktorzy, warunkowa-
ne s strukturami spoecznymi, w ktrych operuj, natomiast struktury zmie-
niaj si poprzez dziaania aktorw i wyniki interakcji midzy nimi26.
Mona zatem zauway, e pastwa przybieraj pewne role, posiadaj kon-
struowany w oparciu o nie wizerunek. Ponadto pastwa maj pewn tosamo,
22
S. L. Lamy, Wspczenie dominujce podejcia badawcze: neorealizm i neoliberalizm [w:] ibidem, s. 254.
23
Ibidem.
24
Szerzej na ten temat pisze K. N. Waltz, Anarchic Orders and Balancing of Power [w:] R. O. Keohane (red.),
Neorealism and Its Critics, New York 1986, s. 98130.
25
M. Barnet, Konstruktywizm spoeczny [w:] J. Baylis, S. Smith (red.), op. cit., s. 210; S. L. Lamy, op. cit.,
s. 306307.
26
A. Wendt, Anarchy Is What States Make of It: The Social Construction of Power Politics, International
Organization 1992, vol. 46, issue 2, cyt. za A. Polus, Poczenie spoecznego konstruktywizmu i teorii
governance w analizach relacji pomidzy organizacjami spoeczestwa obywatelskiego i sfer biznesu, Kultura.
Historia. Globalizacja 2009, nr 5, s. 9899.
 361

ktra powstaje, wedug konstruktywistw, w wyniku powtarzalnego dziaania

i interakcji midzy nimi. Tosamoci peni wane funkcje spoeczne: mwi
nam i innym, kim jestemy oraz kim s inni27. Jak pisze J. Czaputowicz, w sys-
temie midzynarodowym pastwa mog mie tosamoci wspzawodniczce
i egoistyczne lub wsppracujce i nastawione na osignicie dobra wsplnego.
Pastwa przypisuj innym pastwom rne tosamoci oraz stale reproduku-
j wasn tosamo w codziennej praktyce spoecznej. Jednak pastwo nie jest
w stanie w peni kontrolowa procesu powstawania wasnej tosamoci, czy-
li wasnego znaczenia dla innych, ktre zaley od intersubiektywnej struktury
wiedzy. Pastwa wpywaj na sposb definiowania przez innych swojej tosa-
moci i mog modyfikowa ich dziaania28. W konstruktywizmie inaczej poj-
muje si rwnie kwestie siy, ktra moe mie podoe ideacyjne, a nie tylko
materialne. Sia to sposb, w jaki wiedza, nadawanie znaczenia oraz konsty-
tuowanie tosamoci przypisuj czemu okrelony potencja i zysk. A. Wendt
uwaa, e pastwa podchodz do innych pastw wedug tego, jakie maj one
dla nich znaczenie, a nie tylko wedug tego, jaka jest ich sia29.
Piszc o public relations w kontekcie polityki zagranicznej i podej teore-
tycznych, naley rwnie odwoa si do koncepcji noopolitik zaproponowanej
przez J. Arquilla i D. Ronfeldta. Przeciwstawiaj oni to pojcie pojciu
realpolitik, ktre angauje w polityk zagraniczn tylko aktorw pastwowych.
Wprzypadku noopolitik s to rwnie niepastwowi aktorzy stosunkw mi-
dzynarodowych, wsppracujcy z pastwami w ramach swego rodzaju sieci.
Wykorzystuj oni instrumenty soft power w wyraaniu swoich idei, wartoci
inorm poprzez wszystkie rodzaje mediw. W przypadku realpolitik jest to hard
power30. Autorzy koncepcji mwi rwnie o trendach, ktre towarzysz poja-
wieniu si noopolitik: globalnych powizaniach i wspzalenoci, wzroscie licz-
by aktorw midzynarodowych i nowej ich generacji, np. media, organizacje
midzynarodowe, ktre staj si globalne, a powizania midzy nimi pobudza-
j ich ekspansj. Ponadto istotna jest wzrastajca sia globalnego spoeczestwa
obywatelskiego i NGOs, ktre czsto s rdem swego rodzaju etycznego im-
pulsu. Niczym w koncepcji watchdog, znanej z dziennikarstwa, NGOs mog
monitorowa i przekazywa informacje na temat kryzysw, uywajc do tego
nowych technologii komunikowania. Autorzy koncepcji przywouj choby
27
T. Hopf, The Promise of Constructivism in International Relations Theory, International Security
1998, vol. 23, no. 1, cyt. za J. Czaputowicz, Teorie stosunkw midzynarodowych. Krytyka i systematyzacja,
Warszawa 2008, s. 307.
28
J. Czaputowicz, op. cit., s. 307.
29
A. Wendt, Spoeczna teoria stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2008.
30
J. Arquilla, D. Ronfeldt, The Emergence of Noopolitik. Toward an American Information Strategy,
Santa Monica 1999, s. 27 i nast.
362

przykady kampanii przeciwko francuskim prbom nuklearnym naPacyfiku, kwe-

sti Ruchu Zapatystw i jej wpywu na dyskusj w rodowisku intelektualnym31.
Kolejnym trendem jest formowanie si globalnej noosfery, gdzie wadza
rozumiana jest w sensie wiedzy, a strategia informacyjna powinna by oparta
nabalansie wiedzy dalece rnym od balansu wadzy32. Impuls do tworze-
nia noosfery daj NGOs, inni aktorzy spoeczestwa obywatelskiego (szkoy,
kocioy) i jednostki, ktre uczestnicz w wolnej wymianie informacji i, jak ju
wczeniej zostao wspomniane, kad nacisk na etyczne wartoci i normy. Auto-
rzy koncepcji stwierdzaj, e pastwowi aktorzy powinni take poda wtym
kierunku, szczeglnie w kontekcie ich wsppracy z tymi organizacjami33.
Wkontekcie narodw pisz o tym J. Xifra i D. McKie, zauwaajc, enoopo-
lilityka to nie tylko dostp do informacji, kanaw informacyjnych, ale take
zarzdzanie percepcj, interpretowanie informacji, przetwarzanie wiedzy. No-
opolityka polega na umieszczaniu informacji w wiarygodnym rdle, tak by
byy postrzegane jako uzasadnione i atrakcyjne. Podobnie jak soft power polega
ona na sile przycigania34. Jak konkluduj badacze, jest to optymalny model
dla public relations. Mwi oni nawet o noopolitical public relations, ktre ka-
dzie nacisk na funkcje zarzdzania wiedz w erze informacji.
Istotny w kontekcie omawianego tematu jest wzrost znaczenia mikkiej siy
w stosunkach midzynarodowych. Piszc o tym zjawisku, naley odwoa si
do J. Nye, ktry uwaa, e mikka sia jest moliwoci przekonywania poprzez
kultur, wartoci i idee, w przeciwiestwie do twardej siy (hard power), ktra
uywa instrumentw militarnych35. Autor stwierdza, e jest to zdolno uzyski-
wania tego, czego si chce, raczej dziki atrakcyjnoci ni przymusowi lubpie-
nidzom. Jest ona rezultatem atrakcyjnoci kultury, politycznych ideaw i kon-
kretnej polityki danego kraju36. J. Melisen, P. Taylor, a take E. Gilboa pisz
odyplomacji publicznej jako o podstawowym instrumencie mikkiej siy, kt-
ra wedug nich wspiera cele polityki zagranicznej. Soft power moe zastpowa
tradycyjne formy siy (rodki militarne, sankcje ekonomiczne), gdy, jak wspo-
mniano wczeniej, obecnie preferowane s pokojowe metody zyskiwania przy-
chylnoci i zaufania. Jak jednak podkrela J. S. Nye, obie siy s nierozcznie
zwizane. Dla badacza jest oczywiste, e mikka sia jest bardzo wana w erze
31
J. Arquilla, D. Ronfeldt, Noopolitik. A New Paradigm for Public Diplomacy [w:] N. Snow, P. M.
Taylor (red.), Routledge Handbook of Public Diplomacy, Roudledge 2009, s. 357358.
32
J. Arquilla, D. Ronfeldt, The Emergence of Noopolitik, s. 4344.
33
J. Arquilla, D. Ronfeldt, Noopolitik. A New Paradigm, s. 355.
34
Szerzej na ten temat pisz J. Xifra, D. McKie, From Realpolitik to Noopolitik: The Public Relations
of(Stateless) Nations in an Information Age, Public Relations Review 2012, vol. 38, s. 819824.
35
J. Nye, The Paradox of American Power, Oxford 2002, s. 8.
36
R. Kuniar, Soft Power i wielko Ameryki [w:] J. Nye, Soft Power. Jak osign sukces w polityce
wiatowej?, Warszawa 2007, s. 11.
 363

informacji globalnej, a jej brak moe pociga za sob konsekwencje w posta-

ci utraty twardej siy w rodowisku midzynarodowym. Co wicej, uwaa on,
e adne mocarstwo nie bdzie skuteczne, jeli ograniczy si do uywania twar-
dych instrumentw: armii i gospodarki37.
Nye w ksice The Future of Power rozwija pojcie tzw. smart power, ktr ro-
zumie jako kombinacj siy militarnej i soft power. Jej stosowanie wymaga sta-
wiania sobie przez pastwo okrelonych celw (majc na uwadze wyniki, jakie
moe osign), zwaania na to, jakie ma zasoby i w jakim dziaa kontekcie
oraz jakich chce uy taktyk, by oddziaywa na odbiorcw; i wreszcie znale-
zienia odpowiedzi na pytanie, jakie jest prawdopodobiestwo sukcesu i jakie
dziaania mog do niego prowadzi38. Jak zauwaa autor, strategi smart power
mog wprowadza wszystkie kraje, nie tylko Stany Zjednoczone.
Z punktu widzenia tematu niniejszego artykuu ciekawa jest teoria rl na-
rodowych K. Holstiego. Cho A. Wendt przyznaje, e wydaje si ona impliko-
wa pojcie struktury spoecznej, kontakt pomidzy t literatur a struktural-
n teori stosunkw midzynarodowych by niewielki39. M. Bielecka analizujc
teori rl, zakada, e stosunki midzynarodowe s jedn z dziedzin stosunkw
spoecznych i std role midzynarodowe stanowi konkretyzacj rl spoecz-
nych pastw i innych uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Mianem
roli spoecznej okrela ona zachowanie poszczeglnych jednostek w ramach po-
zycji spoecznych w stosunku do siebie nawzajem i z uwzgldnieniem norm
ioczekiwa spoecznych40. Rola midzynarodowa jest utosamiana z polityk
zewntrzn pastwa.
Z. J. Pietra utrzymuje, e rola jest funkcj: wyznacznikw polityki pro-
wadzonej przez dan jednostk polityczn, nastpnie oddziaywania systemw
midzynarodowych, z ktrymi jednostka utrzymuje stosunki, oraz, co istotne,
koncepcji jej roli, czyli sposobu konkretyzowania ideologii politycznej wfor-
mie doktryn, polityk, programw dziaa41. Zatem rola jest spjnym systemem
dziaa w stosunkach zewntrznych wybranych przez dan jednostk politycz-
n. Naley j traktowa jako zmienn zalen i w takim ujciu wyznaczniki
polityki prowadzonej przez jednostk polityczn ksztatuj jej rol midzyna-
rodow, ktra jest wwczas zarwno funkcj oddziaywania rodowiska mi-
37
Szerzej na ten temat J. Melissen, Wielding Soft Power: The New Public Diplomacy, Netherlands Institute
of International Relations 2005; P. Taylor, What is a Public Diplomacy?, Institute of Communications
Studies, University of Leeds, www.leeeds.ac.uk/ics/what-pd-pdf [dostp 3.05.2005].
38
J. S. Nye, The Future of Power, New York 2010, s. 208209.
39
A. Wendt, op. cit., s. 214.
40
M. Bielecka, Role midzynarodowe pastwa [w:] R. Ziba (red.), Wstp do polityki zagranicznej pastwa,
Toru 2005, s. 178197.
41
Z. J. Pietra: Pojcie i klasyfikacja rl midzynarodowych, Lublin 1989.
364

dzynarodowego i wewntrznego, jak i funkcj pozycji tej jednostki oraz do-

konywanych przez ni interpretacji wartoci politycznych42. Rola opiera si
nakryterium atrybutw narodowych oraz ich postrzeganiu przez rodowisko
midzynarodowe. Koncepcja roli pastwa moe si zmienia pod wpywem
opinii publicznej, dajcej redefinicji polityki zagranicznej pastwa.
K. Holsti wskazuje na cztery typy rl: rzeczywiste (performance), narzuca-
ne (prescriptions), deklarowane (self-defined) oraz odgrywane43. Te ostatnie wi-
pozycj pastwa z systemem rl narzucanych i odzwierciedlaj si w zacho-
waniu pastwa wobec rodowiska midzynarodowego. D. Milczarek zauwaa,
ewspczesne stosunki midzynarodowe charakteryzuj si formalnym rwno-
uprawnieniem wszystkich ich uczestnikw, ktrzy w zwizku z tym maj znacz-
nie wiksze, ni w sferze wewntrzspoecznej, moliwoci samookrelania swo-
ich rl w zalenoci od ich pozycji, prestiu, celw oraz ideologii. Tym samym
kady z nich (co odnosi si nie tylko do pastw, ale rwnie do struktur wro-
dzaju Unii Europejskiej) tak formuuje wasn rol wybieran przez siebie44.
Jeli chodzi o rol narzucon, to jest ona przypisywana danej jednostce przez
systemy midzynarodowe. O tym, jaka jest to rola, decyduj czynniki wynika-
jce z pozycji jednostki, jej potencjau. S one nastpstwem ekonomicznych,
spoecznych, kulturalnych, politycznych i cywilizacyjnych wyznacznikw, za-
sad, ktrymi kieruj si w rodowisku midzynarodowym. Role deklarowane
wi si z publicznym deklarowaniem zamiarw i celw polityki zewntrznej
przez jednostki polityczne w formie oficjalnych dokumentw; cz w sobie po-
stawy wobec wiata oraz decyzje i zachowania pastwa oraz decydentw. Moe-
my tutaj mwi o pewnym wizerunku, odpowiedniej orientacji lub funkcji ich
statusu midzynarodowego. Kolejn kategori jest rola rzeczywista, czyli sys-
tem dziaa danej jednostki politycznej w stosunkach midzynarodowych, przy
czym jest ona funkcj roli zarwno wybieralnej, jak i deklarowanej. Oznacza to,
e rol rzeczywist mona uzna za syntez innych rl midzynarodowych.
Inn typologi rl midzynarodowych zaproponowa S. Walker. Wyrni
on sze podstawowych rl midzynarodowych: konsumenta, bdcego od-
biorc szeroko rozumianej pomocy z zagranicy. producenta, dostarczajcego
takiej pomocy innym, wojownika, odrzucajcego proby o wsparcie, kon-
cyliatora, prbujcego ustanowi lub utrzyma wymian midzynarodow,
prowokatora, dcego do pogorszenia takiej wymiany, oraz hegemona,
prowadzcego wymian jednostronn i dcego do dominacji nad innymi jed-
nostkami politycznymi45.
42
Ibidem, s. 16.
43
K. J. Holsti, National Role Conception in the Study of Foreign Policy [w:] S. G. Walker (red.), Role
Theory and Foreign Policy Analysis, Durham 1987, cyt. za T. o-Nowak, Stosunki midzynarodowe
44
D. Milczarek Rola midzynarodowa Unii Europejskiej jako mocarstwa niewojskowego, Studia Euro-
pejskie 2003, nr 1, s. 34.
45
S. Walker, Role Theory and the International System: A Postscript to Waltzs Theory of International
Politics?, cyt. za D. Milczarek, Teoretyczne interpretacje midzynarodowej roli Unii Europejskiej w ramach
 365

Bardzo ciekawe podejcie reprezentuje te L. Aggestam, ktra uwaa, e teo-

ria rl jest badawczym cznikiem pomidzy pojciem tosamoci midzynaro-
dowej a konkretnymi posuniciami w zakresie polityki zagranicznej. Badaczka
zadaje sobie pytanie, dlaczego, jak i kiedy kulturowe normy i wartoci wpywaj
na polityk zagraniczn. Zauwaa, e normy i wartoci mog by interpretowa-
ne jako narodowa ideologia lub system wierze w polityce zagranicznej w tym
sensie, e idea, kim jestemy, daje nam pewnego rodzaju wskazwk dodziaa-
nia i podstawowego widzenia wiata46.
Nie ulega wtpliwoci, e z pojciem roli cile wie si pozycja pastwa,
ktra czsto utosamiana jest z pojciem statusu midzynarodowego i okrela
rang pastwa w systemie midzynarodowym. Mona je czy z pojciem siy
pastwa i moliwoci oddziaywania na rodowisko midzynarodowe. Jak za-
uwaa M. Bielecka, potencja pastwa ksztatuje jego pozycj, a z drugiej stro-
ny pozycja pastwa nie pozostaje bez wpywu na jego potencja, ze wzgl-
du nadue znaczenie wizerunku kreowanego przez pastwa na uytek innych
uczestnikw stosunkw midzynarodowych47.
Pozycja pastwa na arenie midzynarodowej zaley od czynnikw natury
obiektywnej i subiektywnej ekonomicznych, politycznych, geograficznych,
kulturowych oraz tych wynikajcych z subiektywnej oceny innych uczestni-
kw: stereotypw, uprzedze, dowiadcze wynikajcych z kontaktw z oby-
watelami danego kraju. Nie jest ona ksztatowana na podstawie koncepcji,
alenapewno ma na ni wpyw rwnie kreowanie przez pastwo wasnego wi-
zerunku. Stdkoncepcja roli przenika si z koncepcj pozycji i kreowania wize-
runku. Role s bowiem rodkiem wyraania pozycji pastwa. Jak pisze J. Z Pie-
tra, midzynarodowa rola pastwa jest dynamicznym wyrazem jego pozycji.
Obie mog wic warunkowa wizerunek pastwa na arenie midzynarodowej.
W szerszym ujciu wizerunkiem nazywamy stworzony w okrelonym celu
obraz odbierany przez opini publiczn. Ma on wywoa u odbiorcy okrelone
skojarzenia zazwyczaj emocjonalne, ktre s przypisane podmiotowi wizerun-
ku. Wedug R. Berglera wizerunek to uproszczone, przesadzone i wartociu-
jce wyobraenie, pseudoosd, niemajcy ogranicze wanoci (obowizywa-
nia) i niepoddajcy si w sposb dostateczny empirycznemu potwierdzeniu.
Wszystkie przedmioty dostpne ludzkiemu postrzeganiu, przeyciom i prze-
myleniom s przetwarzane i poddawane uproszczeniu jako wizerunki. Wize-
runki s fenomenem uniwersalnym. Odtwarzaj rzeczywisto nie w sposb
nowego adu wiatowego [w:] R. Kuniar (red.), Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku, Warszawa 2005,
s. 405.
46
L. Aggestam, Role Conceptions and the Politics of Identity in Foreign Policy, www.sv.uio.no/arena/
english/research/publications/arena-publications/ [dostp 17.12.2011].
47
M. Bielecka, op. cit., s. 181.
366

fotograficzny, zgodn co do detali, ale buduj wnioski na silnych wraeniach,

pojedynczych osigniciach, sukcesach, ale take na pojedynczych klskach48.
Wizerunek kraju ksztatowany jest zarwno przez histori, jak i wspczesno.
Jak ju zostao wspomniane, pozostaje on pod wpywem stereotypw gboko
zakorzenionych w kulturze i tradycji, ale rwnie pod wpywem teraniejszych
kontaktw midzy narodami oraz obrazw i informacji przekazywanych przez
media. Jeli chodzi o histori, to cho jest ona nam czym danym, na co bez-
porednio nie mamy wpywu, to jednak pewne wydarzenia z powodzeniem
mona wykorzysta promujc wizerunek kraju.
M. Kunczik wyrnia kilka znaczcych cech wizerunku. Uwaa on, e wize-
runek jest nie tylko znakiem handlowym, sloganem atwym do zapamitania,
ale starannie opracowanym profilem osobowociowym (obrazem) danego czo-
wieka, instytucji, produktu czy usugi. Jest to rzemioso kreujce indywidualny
profil osb, instytucji, korporacji. Wykorzystuje si do tego wszystkie najnow-
sze techniki. Wizerunek umoliwia zamienie i kamufla tego, co naprawd si
za nim kryje49.
Wizerunek powstaje na podstawie czynnikw natury rozumowej, emo-
cjonalnej i spoecznej. Czynniki racjonalne to: wiedza, dowiadczenie, wia-
domo, a emocjonalne to: uprzedzenia, oczekiwania, yczenia, obawy, lki,
nadzieje, przypuszczenia, sympatie, antypatie. Do czynnikw spoecznych za-
liczy mona normy otoczenia, w szczeglnoci grup odniesienia, oraz tabu.
Narzdziami ksztatowania wizerunku w rodowisku midzynarodowym s
zatem waciwoci danego pastwa, ale rwnie komunikowanie o nim, czy-
li sposb, w jaki przedstawia si je w rodkach masowego przekazu. Wanym
czynnikiem wizerunku s rwnie dowiadczenia wyniesione przez kontakt
zobywatelami danego pastwa lub przeycia na terenie danego pastwa. Nale-
y przy tym nawiza do pojcia reputacji, gdy w literaturze przedmiotu poj-
cia wizerunku i reputacji ulegaj zatarciu. Jak wskazuje K. Wojcik, przy kszta-
towaniu reputacji uwzgldnianych jest znacznie wicej konkretnych atrybutw
i dusza jest perspektywa czasowa, ni ma to miejsce w przypadku wizerun-
ku. Wizerunek jest obrazem, ktry pastwo ma w danym momencie. Moe
on nie odzwierciedla rzeczywistoci, gdy jest kreowany, moe zawiera infor-
macje nieprawdziwe rzeczywisto rzadko jest zgodna z wizerunkiem. Nato-
miast reputacja jest ksztatowana przez znacznie wicej czynnikw i w duszym
horyzoncie czasowym, ponadto jest sum biecego i przyszych wizerunkw.
Ksztatowana jest przez poczenie dowiadcze wasnych poszczeglnych inte-
48
R. Bergler, Standord als Imagefaktor [w:] Fhrung und Kommunikation. Erflog durch Partnerschaft,
Bonn 1991, s. 47.
49
Szerzej na temat wizerunku: M. Kunczik, Image of the Nations and International Public Relations,
Bonn 1992, s. 188.
 367

resariuszy, odnoszcych si do kontaktw z pastwem oraz informacji o ocenie

kraju przez pozostae podmioty funkcjonujce w jego otoczeniu. Jak dalej za-
uwaa K. Wojcik, reputacja jest odzwierciedleniem nagromadzonych wpyww
historycznych, wczeniej zaobserwowanych zjawisk tosamoci i moliwych do-
wiadcze. Wrezultacie jest bardziej trwaa ni wizerunek50.
Piszc o kreowaniu wizerunku krajw, naley omwi jego rodzaje. I tak
mamy do czynienia z wizerunkiem zwykym, czyli postrzeganiem pastwa
przez otoczenie. Inne to: wizerunek lustrzany, czyli postrzeganie pastwa przez
jego wasnych obywateli, podany, czyli to, jak pastwo chce by postrzega-
ne przez otoczenie, oraz wreszcie optymalny, traktowany jako kompromis
moliwy do osignicia. Wan kategori, do tej pory mao opisywan w li-
teraturze przedmiotu, jest wizerunek rwnolegy, ktry moe by przydatny
zwaszcza w analizie polityki zagranicznej. Cho bezporednio wywodzi si
zpublic relations, tojednak jego adaptacja na grunt polityki zagranicznej jest
oczywista. A. Budzyski w wyniku bada konsumentw podj prb stworze-
nia modelu kreowania i wykorzystania do podejmowania decyzji wizerunku
ocenianego podmiotu lub przedmiotu51. W opisie kategorii wizerunkiem rw-
nolegym moe by wizerunek obiektu tego typu (oglny). Jest to zatem wize-
runek, doktrego siga jednostka, jako do punktu odniesienia, przy tworze-
niu wizerunku okrelonego obiektu. Powstaje on w wyniku analizy informacji
przychodzcych izgromadzonych w przeszych dowiadczeniach, niepowiza-
nych w danej chwili bezporednio z poznawanym obiektem, ale pozostajcych
w wielopaszczyznowych relacjach z nim wizerunku rwnolegego. Jeli chodzi
o kreowanie wizerunku kraju, to w tym kontekcie wizerunek rwnolegy mo-
na traktowa jako:
wizerunek rwnolegy makroregionu kontynentu (szczeglnie silnie wi-
doczne w przypadku Afryki);
wizerunek rwnolegego ugrupowania integracyjnego (np. UE);
wizerunek rwnolegego podobnego kraju (Polska Czechy)52.
Wrd tradycyjnych metod ksztatowania wizerunku krajw bezpored-
nich i porednich53 trzecia kategoria jest wanie zwizana z ksztatowaniem
wizerunku rwnolegego, ktry wpywa na wizerunek waciwy krajw. I tak
chodzi tu przede wszystkim o metody i rodki wykorzystywane na szczeblu pa-
stwa, ktrych celem jest aktywowanie lub dezaktywowanie wizerunkw rw-
nolegych zwizanych bezporednio z wizerunkiem kraju. Pojawia si w tym
50
K. Wojcik, Public Relations, s. 58.
51
W. Budzyski, Wizerunek rwnolegy, nowa szansa promocji firmy i marki, Warszawa 2008.
52
Ibidem, s. 55.
53
Szerzej na ten temat pisze B. Ociepka, Komunikowanie midzynarodowe, Wrocaw 1999.
368

kontekcie kwestia stereotypw, ktre maj niejednokrotnie negatywny wpyw

nawizerunek krajw, a wykorzystanie kategorii wizerunku rwnolegego moe
w znaczcy sposb pomc w ich zwalczaniu. O stereotypach pisze S. Anholt,
ktry przywoujc azjatyckie tygrysy, zauwaa, e marka wypracowana przez
kilka azjatyckich krajw zostaa rozcignita na kraje nieposiadajce takiego po-
tencjau gospodarczego. Innym przykadem jest Botswana, ktra mimo dobrej
i stabilnej sytuacji politycznej i ekonomicznej, nie jest w stanie uciec przed wi-
zerunkiem Afryki54.
Z wizerunkiem niezwykle silnie wie si pojcie tosamoci narodowej.
Prbujc j zdefiniowa, naley odwoa si do pojcia charakteru narodowe-
go, kontrowersyjnego terminu z punktu widzenia nauk spoecznych55. Uywa-
ny jest bowiem czciej jako metafora ni kategoria badawcza. A. Koskowska
w obszernym studium na temat charakteru narodowego zauwaa, e w yciu
spoeczestw bywaj okresy, a nieraz wrcz momenty wanych politycznych de-
cyzji, przy ktrych wyjanieniu i opisie nie mona odrzuci hipotezy oddziay-
wania czynnika okrelanego ogln nazw charakteru narodowego56. G. Gore
uwaa, e charakter narodowy mona rozumie jako zestaw specyficznych cech
narodu. Nie pokrywa si on ze stereotypami danego narodu, gdy w przypad-
ku charakteru narodowego usiuje si rwnie wyodrbni i opisa motywacje
waciwe czonkom danego spoeczestwa, ktre ujawniaj wsplne zwyczaje
i kultur57. T. Walas czy oba pojcia: charakteru narodowego i tosamoci
narodowej. Analizuje ona te terminy, proponujc uznanie charakteru narodo-
wego za zewntrzny ogld zbiorowoci, natomiast tosamoci narodowej za jej
wewntrzny ogld. W pojciu tym zawiera si gwnie wiadomo czonkw
danej zbiorowoci istnienia rnic pomidzy nimi a obcymi, czyli innymi na-
rodami. Pojcie to odwouje si do wyobrae o cechach spoecznych, zwycza-
jach, wygldzie fizycznym i dziedzictwie kulturowym innych narodw. Piszc
otosamoci narodowej, naley te wspomnie o kategorii tosamoci pastwo-
wej. Jeeli potraktujemy pastwo jako organizacj, ktra buduje swj wizeru-
nek na arenie midzynarodowej, to wtedy o jej tosamoci moemy mwi jako
o zespole atrybutw i wartoci, ktre umoliwiaj prezentowanie siebie i swoich
osigni w szczeglnie wyrazisty sposb, czyli przedstawienie si otoczeniu ce-
lem bezbdnej identyfikacji siebie. Jak zatem maj si do siebie pojcia tosa-
54
S. Anholt, Competitive Identity. The New Brand Management for Nations, Cities and Regions, New York 2006,
s. 123.
55
Obszerne opracowanie tematyki charakteru narodowego znale mona w pracy S. Bednarka,
Charakter narodowy w koncepcjach i badaniach wspczesnej humanistyki, Wrocaw 1980.
56
A. Koskowska, Charakter narodowy a osobowo we wspczesnej problematyce bada spoecznych,
Kultura i Spoeczestwo 1957, s. 84.
57
G. Gorge, The Concept of National Character [w:] C. Kluckhohn, H. A. Muray, Personality in Nature,
Society and Culture, New York 1956, s. 249, cyt. za T. Walas (red.), Narody i stereotypy, Krakw 1995, s. 16.
 369

moci i wizerunku? O ile tosamo pastwa jest pewnym zespoem atrybutw,

ktre pastwo przekazuje otoczeniu, o tyle wizerunek stanowi w tym otoczeniu
ich realn projekcj i recepcj; tosamo to samowiadomo, a wizerunek to
jej obraz i konsekwencja.
Obecnie oba pojcia s istotne w polityce zagranicznej pastwa, w zasad-
niczy sposb ksztatujc jego stosunki z reszt wiata. Stopniowo bowiem za-
nikaj rnice pomidzy tym, co zagraniczne, a tym, co krajowe, wizeru-
nek pastwa jest zatem decydujcy dla jego pozycji midzynarodowej. Wedug
M.Leonarda, co najmniej od lat 90. kim jeste jest w tej sferze kwesti prawie
rwnie wan, jak co robisz. Dlatego te za ksztatowaniem wizerunku kraju
przemawiaj przede wszystkim argumenty natury politycznej i gospodarczej58.
Kwestie wizerunku i tosamoci id w parze z uwarunkowaniami polityki
zagranicznej, ktre mona podzieli na zewntrzne (midzynarodowe) i we-
wntrzne obiektywne i subiektywne. Wewntrzne uwarunkowania obiek-
tywne polityki zagranicznej obejmuj: pooenie geograficzne i geopolitycz-
ne, potencja demograficzny, gospodarczy, naukowo-techniczny i militarny
orazsystem polityczny. Nas interesowa bd przede wszystkim uwarunkowa-
nia subiektywne, zarwno wewntrzne, jak i zewntrzne, i tutaj naley uwzgld-
ni: percepcj rodowiska midzynarodowego przez spoeczestwo, media i po-
litykw oraz jako i aktywno wasnej suby zagranicznej i dyplomacji. Jako
uwarunkowania zewntrzne o charakterze obiektywnym mona bdzie potrak-
towa m.in. trendy ewolucji sytuacji midzynarodowej, pozycj midzynaro-
dow pastwa oraz umowne powizania z innymi pastwami i obowizujce
prawo midzynarodowe. Ostatni grup stanowi uwarunkowania midzynaro-
dowe subiektywne, takie jak postrzeganie pastwa i jego obywateli przez otocze-
nie midzynarodowe59.
I tutaj wanie dua rola public relations, ktrych teoria i narzdzia mog by
przydatne w analizie i prowadzeniu polityki zagranicznej przez pastwa. Wiele
z wtkw, ktre powinny pojawi si w dalszej czci artykuu (m.in. kwestie
tosamoci, wizerunku, reputacji), zostao ju omwionych przy okazji teorii
odnoszcych si do polityki zagranicznej, ktre rwnie korzystaj z tych poj.
Jeszcze raz mona zatem zaobserwowa przenikanie si tych dwch dziedzin
ikorzystanie przez nie ze wsplnego dorobku.
Midzynarodowe public relations i piaryzacja

Aby waciwie opisa zjawisko piaryzacji polityki zagranicznej, naley wyja-

ni pojcie midzynarodowego public relations. Nie powica si mu w litera-
58
M. Leonard, Marka narodowa, wizerunek narodowy [w:] Tosamo rynkowa, Warszawa 2001, s. 23.
59
R. Ziba, Uwarunkowania polityki zagranicznej Polski na pocztku drugiej dekady XXI wieku,
Stosunki Midzynarodowe 2011, nr 12.
370

turze przedmiotu wiele miejsca, cho s prowadzone badania w tym zakresie.

Koncentruj si one na dwch nurtach60. Pierwszy, nazywany porwnawczym
public relations, skupia si na praktyce PR w poszczeglnych krajach, podo-
biestwach, rnicach opartych na tych czynnikach, ktre skadaj si na ma-
trix C. Botana61. Celem tych bada jest wskazanie bardziej lub mniej uniwersal-
nych problemw, ktre stoj przed praktykami PR w poszczeglnych krajach.
Takie porwnania s przydatne, gdy pokazuj, jak dziaa PR w poszczeglnych
krajach i pomagaj podmiotom midzynarodowym zrozumie, ale iodpowie-
dzie efektywnie na niuanse w kulturze, polityce i ekonomii, wszdzie, gdzie
bd dziaa. Drugi nurt, zwany midzynarodowym public relations, skupia
si na praktyce public relations w kontekcie midzynarodowym lub midzykul-
turowym. Podczas gdy poprzedni nurt koncentruje si na indywidualnej kul-
turze lub narodzie, tutaj badacza interesuj struktury i procesy. Obejmuje to,
jak zauwaa R. I. Wakefield, dyplomacj rzdow i budowanie sojuszy, ekono-
mi, organizacje midzynarodowe, takie jak ONZ, Bank wiatowy czy Czer-
wony Krzy62.
S. Black uwaa, e istota public relations pozostaje taka sama bez wzgldu
nato, czy korzysta si z nich na arenie politycznej, na polu gospodarczym ihan-
dlowym, w relacjach pomidzy spoecznociami czy w dziaalnoci charyta-
tywnej. Rni si jednak bd metody dziaania PR63. M. Kunczik wskazuje
naprzyczyny wzrastajcego znaczenia tej formy komunikowania midzynaro-
dowego. S to:
mediatyzacja polityki zagranicznej;
wci pogbiajca si midzynarodowa integracja gospodarcza;
postpujca internacjonalizacja systemw medialnych;
wzrastajca wiadomo potrzeby prowadzenia PR w multinarodowych
przedsibiorstwach i organizacjach midzynarodowych64.
Wspomniany S. Black, jako jeden z nielicznych badaczy public relations,
stworzy odrbn definicj midzynarodowego PR: Jest to dziaanie na rzecz
zbudowania porozumienia ponad podziaami geograficznymi, kulturowymi
i jzykowymi. Termin ten jest take uywany w odniesieniu do tych dziaa
public relations, ktre prowadzi si lub ktrych skutki s odczuwane poza kra-
60
Nurty te zaproponowali H. M. Culbertson, N. Chen, op. cit.
61
Koncepcja public relations matrix jest opisywana szerzej w dalszej czci artykuu.
62
R. I. Wakefield, Theory of International Public Relations, the Internet, and Activism: A Personal
Reflection, Journal of Public Relations Research 2008, vol. 20, s. 143.
63
S. Black, Public Relations, Warszawa 1993, s. 11.
64
M. Kunczik, Die manipulierte Meinung. Nationale Image Politik und internationale PR, Wien 1990,
s. 148.
 371

jem, w ktrym powstay65. Dodaje on, e public relations ma na celu tworze-

nie harmonii i zrozumienia oraz unikanie konfliktw. Kwestie te maj znacze-
nie uniwersalne, ale metody planowania i obsugiwania programw musz bra
poduwag kultur, religi, tradycj i warunki ekonomiczne przyjte w danym
kraju czy krgu kulturowym. J. Grunig okrela midzynarodowe public relations
jako szersz perspektyw, ktra pozwala praktykom pracowa lub wsppraco-
wa w wielu rnych krajach66.
Prby zdefiniowania midzynarodowego public relations podjli si rwnie
D. L. Wilcox, P. H. Ault i W. K. Agee. Wedug nich s to zaplanowane i zor-
ganizowane dziaania firmy, instytucji lub rzdu w celu stworzenia wzajem-
nie korzystnych relacji z publicznoci innych narodw67. Uzupeniaj oni t
definicj o dziaania, do ktrych sprowadza si PR: 1) analizowanie spoecz-
nego, ekonomicznego, politycznego i ludzkiego rodowiska, w ktrym dziaa
instytucja, wcelu przewidywania kierunkw rozwoju i zapewniania podstaw
dladoradzania kierownictwu; 2) doradzanie kierownictwu w sprawach rozwoju
polityki i operacji w celu zapewnienia pozytywnych relacji z rnymi stosowny-
mi publicznociami; 3) komunikowanie najistotniejszych informacji o polity-
ce idziaaniach, produktach i usugach publicznoci oraz 4) ocena rezultatw
wodniesieniu do ustalonych celw68.
R. Harwood twierdzi, e public relations prowadzone we wasnym kraju s
czci wikszej sceny midzynarodowego public relations69. Ponadto, jak za-
uwaa, obecnie ju coraz mniej podmiotw prowadzcych dziaalno PR ma
cakowicie krajow perspektyw nawet wtedy, gdy nie dziaaj one w rodo-
wisku midzynarodowym. Dzieje si tak dlatego, e problemy, ktre absorbuj
ludzi, czsto maj znaczenie lub s zauwaane na caym wiecie. Z podobnego
zaoenia wychodzi K. Sriramesh, ktry zwraca uwag, e trudno przeceni glo-
baln perspektyw public relations, gdy dziedzina ta staje si prawdziwie glo-
balna. Badacz ywi nadziej, e w tym millenium kade dziaanie PR, by by
efektywne, musi mie mulikulturow i globaln perspektyw70. Nieco odmien-
ny pogld reprezentuje R. I. Wakefield, ktry zauwaa, e wci jeszcze istnieje
rozrnienie pomidzy globalnym a midzynarodowym PR71. W swoim arty-
65
S. Black, op. cit., s. 13.
66
B. Ociepka, op. cit., s. 206.
67
Ibidem.
68
D. Piontek, Imagistyka spoeczna, czyli marketing polityczny [w:] B. Dobek-Ostrowska, Media masowe
w systemach demokratycznych. Teoretyczne podstawy i praktyczny wymiar komunikowania politycznego,
Wrocaw 2004, s. 117.
69
R. Harwood, Are the Issues Converging? [w:] International. Public Relations in Practice. First Hand
Experience of 14 Professionals, M. Nally (red.), London 1991, s. 21.
70
K. Sriramesh, D. Vercic (red.), The Global Public Relations Handbook Theory, New JerseyLondon 2003,
s. xxvi.
71
R. I. Wakefield, op. cit., s. 139.
372

kule stara si on obali tez, jakoby krajowe public relations zanikao. PR mi-
dzynarodowe jest bardziej kompleksowe, mamy tu do czynienia z rnorodno-
ci kulturow, polityczn i ekonomiczn, czyli takimi czynnikami, z ktrymi
nie musimy si styka prowadzc PR na rodzimym rynku.
Analizujc oba podejcia w kontekcie pastw blisze jest raczej stanowi-
sko K. Sriramesha. Kryzysy polityczne, gospodarcze czy problemy wewntrzne
s szeroko komentowane na amach wiatowej prasy, a co za tym idzie, przez
szersze krgi spoeczne. Polityka krajowa czsto jest przedmiotem analiz w szer-
szym midzynarodowym kontekcie. Rwnoczenie powizania midzy kraja-
mi sprawiaj, e kryzys w jednym pastwie skutkuje problemami w innym,
comoemy obserwowa obecnie na przykadzie Unii Europejskiej.
Ciekawe stanowisko prezentuje w tym kontekcie C. Botan, wprowadzajc
pojcie public relations matrix. Porwna on i zestawi ze sob teorie midzyna-
rodowego public relations, zauwaajc, e determinantami uprawiania prakty-
ki public relations w poszczeglnych krajach s nastpujce czynniki: poziom rozwo-
ju danego kraju (nie tylko ekonomiczny czy rynkowy, ale rwnie rozwoju struktury
komunikacyjnej), kluczowi klienci PR, system prawny i polityczny oraz historia PR.
Std, wedug badacza, PR midzynarodowe zawsze jest PR-em midzykulturowym72.
Formuujc definicj, ktra bdzie podstaw do dalszych rozwaa, opr si
przede wszystkim na definicji D. L. Wilcox, P. H. Ault i W. K. Agee, uzupe-
niajc j o element ksztatowania wizerunku. Wedug tych badaczy public rela-
tions w rodowisku midzynarodowym to zaplanowane i zorganizowane dziaa-
nia firmy, instytucji lub rzdu w celu stworzenia wzajemnie korzystnych relacji
z publicznoci innych narodw oraz tworzenia pozytywnego wizerunku.
Ponadto maj one za zadanie utrzymywanie dobrych relacji z grupami mogcy-
mi mie wpyw na ich funkcjonowanie przez uzyskiwanie przychylnych opinii.
Piszc o polityce zagranicznej w kontekcie public relations, nie mona po-
min terminu dyplomacja publiczna, bo przez niektrych badaczy jest ona
postrzegana jako cz PR. Midzy innymi B. Signitzer uwaa, e oba termi-
ny podlegaj procesowi konwergencji73. W swoich rozwaaniach dochodzi on
do wniosku, e te dwie dyscypliny mog korzysta z siebie nawzajem i ada-
ptowa swoje narzdzia do komunikowania z publicznoci zagraniczn. Rw-
nie J.LEtang, badajc moliwe konwergencje pomidzy public relations a dy-
plomacj publiczn, zwraca uwag, e PR powinien przykada wiksz uwa-
g doswoich historycznych korzeni poprzez analiz stosunkw midzynarodo-
wych. Zauwaa ona, e wspomniane wyej teorie, nawizujce do symetrii, s

72
C. Botan, International Public Relations Critique and Reformulations, Public Relations Review 1992,
vol. 18, no. 2.
73
B. H. Signitzer, T. Coombs, Public Relations and Public Diplomacy: Conceptual Convergences, ibidem.
 373

bardziej rozwinite w teorii stosunkw midzynarodowych ni w PR. Ta sama

autorka zwraca uwag na brak teoretycznego podejcia do dyplomacji publicz-
nej jako czci stosunkw midzynarodowych, odnotowujc fakt, e dziedzina
ta skupia si raczej na wymiarach strategicznych lub praktycznych. Argumen-
tuje, e dyplomacja nie jest postrzegana jako dziedzina studiw, ale jako tech-
nika uywana do osigniecia okrelonych celw. Wedug J. LEtang studia nad
dyplomacja publiczn i piarem powinny wykracza poza aspekt praktyczny74.
Badajc koncept public relations w kontekcie globalizacji, zauwaya ona, e
nanajwyszym poziomie pastwa narody, bojownicy o wolno czy nawet ter-
roryci s zaangaowani w dziaania, ktre mona zdefiniowa jako PR, jeli,
oczywicie, rozumiemy PR jako rzecznictwo, zarzdzanie relacjami czy wsp-
prac z mediami. Ich dyplomacja moe by pokojowa lub wroga, polityczna lub
cywilna, jawna bd ukryta75.
Rwnie B. Signitzer i C. Wamser zwracaj uwag na podobiestwa mi-
dzy PR i dyplomacj publiczn. Podwaaj oni konieczno rozdzielenia tych
dwch dyscyplin w wietle odejcia od metod tradycyjnej dyplomacji: rzd
rzd czy dyplomata dyplomata. Podkrelaj jednoczenie, e obie dziedziny
zajmuj si komunikacj strategiczn, a w wiecie, ktry staje si coraz bardziej
rny, zoony i powizany, oraz przy wzrastajcej roli niepastwowych akto-
rw nadszed czas podjcia prby koordynacji koncepcji, teorii i modeli w pu-
blic relations i dyplomacji publicznej76.
Z podobnego stanowiska wychodz m.in. D. Kruckeberg i M. Vujanovic,
zwracajc uwag na konieczno wykorzystania modeli public relations, zwasz-
cza modelu symetrycznego. M. J. Dutta-Bergman, odnoszc si do modelu dy-
plomacji publicznej Stanw Zjednoczonych, podnosi fakt, e literatura doty-
czca midzynarodowego public relations moe by przydatna do analizy, gdy
zwraca uwag na rol czynnikw kulturowych w prowadzeniu dyplomacji pu-
blicznej, a co za tym idzie, dialogowej formy prowadzenia dziaa.
Jak zauwaa K. R Fitzpatrick, ewolucja dyplomacji publicznej z modelu jed-
nostronnej komunikacji do nowej dyplomacji publicznej i jej formy dialogo-
wej jest bardzo podobna do ewolucji modeli public relations: od modelu agen-
ta prasowego a do funkcji zarzdzania relacjami. Publiczno jest traktowana
jako wspkreator znacze, interpretacji i celw. Ta perspektywa jest dugo-
terminowa w swojej orientacji i skupia si na relacjach pomidzy publicznoci
74
J. LEtang, Public Relations as Diplomacy [w:] J. LEtang, M. Pieczka (red.), Critical Perspectives
inPublic Relations, London 1996.
75
J. LEtang, Public Relations and Diplomacy in a Globalized World: An Issue of Public Communication,
Amercian Behavioral Scientist 2009, vol. 53, no. 4, s. 618.
76
B. Signitzer, C. Wamser, Public Diplomacy: A Specific Governmental Public Relations Function [w:]
C. Botan, V. Hazelron, Public Relations Theory, Mahwah 2006, s. 436.
374

a organizacj. Badaczka udowadnia, e obie dyscypliny maj podobne wymiary

filozoficzne i praktyczne, przewidujc, e dalsze badania prowadzone na styku
tych dwch dziedzin mog skutkowa praktycznym i teoretycznym wzajem-
nym wspieraniem si, ktre moe przyczyni si do rozwoju zarwno PR, jak
inowej dyplomacji publicznej77.
B. Ociepka, definiujc dyplomacj publiczn, zwraca uwag, e jest to dwu-
stronna, dialogowa forma politycznego komunikowania midzynarodowego,
skierowana do publicznoci za granic, realizowana dziki porednictwu rod-
kw przekazu i poprzez kanay bezporednie. Jej celem jest ksztatowanie lub
wspieranie pozytywnego wizerunku kraju, spoeczestwa za granic w tym
przez wpywanie na opini publiczn ksztatowanie pozytywnych postaw
wobec kraju nadawcy. Tak rozumiana dyplomacja publiczna ma uatwia reali-
zacj celw polityki danego kraju w rodowisku midzynarodowym78.
G. Szondi natomiast uwaa, e pojciowymi ramami do analizy zarzdzania
reputacj krajw s midzynarodowe public relations. Umieszcza dyplomacj
publiczn (obok kreowania marki miejsca, kraju, dyplomacji kulturalnej iza-
rzdzania postrzeganiem) wrd szeciu filarw zarzdzania reputacj, a za jej
przedmiot uznaje polityk zagraniczn i stosunki z zagranic79.
Mona zatem mwi o pewnej piaryzacji polityki zagranicznej, ktra jest
procesem polegajcym na wykorzystaniu strategii, metod i instrumentw
public relations do analizy i osigania okrelonych celw w polityce zagranicz-
nej, zwaszcza w sferze ksztatowania pozytywnego wizerunku i reputacji kra-
ju oraz postrzegania go na arenie midzynarodowej. Celem jest tu rwnie
wzmacnianie pozycji w rodowisku midzynarodowym oraz stworzenie i utrzy-
manie korzystnych relacji midzy krajem, ktry t dziaalno prowadzi, a jego
interesariuszami. rodowisko midzynarodowe jest rozumiane jako rodowi-
sko polityczne, w ktrym rozwijaj si stosunki midzynarodowe. Podobnie jak
uJ.Frankela, rodowisko midzynarodowe postrzegane jest jako treci i dziaa-
nia, istniejce w sferze midzypastwowej i majce si wpywania na procesy
decyzyjne pastw, ktre z kolei odnosz je do wasnych rodowisk wewntrz-
nych80. Gdzie na przestrzeni midzy dwoma narodami stwarza si pewna sfera
dziaa i znacze, ktra wywiera wpyw na zachowanie obu pastw.
Podczas opisywania zjawiska piaryzacji polityki zagranicznej, pojawia si ka-
tegoria interesariuszy (steakholders). Pojcie to pochodzi z zarzdzania i okrela
77
K. P. Fitzpatrick, Advancing the New Public Diplomacy: A Public Relations Perspective, The Hague
Journal of Diplomacy 2007, vol. 2, s. 187211.
78
B. Ociepka (red.), Dyplomacja publiczna, Wrocaw 2008.
79
G. Szondi, Dyplomacja publiczna w Europie rodkowo-Wschodniej [w:] B. Ociepka (red.), Dyplo-
macja..., s. 69.
80
J. Frankel, Contemporary International Theory and the Behaviour of States, London 1973, s. 21.
 375

si nim podmioty, ktre mog wpywa na przedsibiorstwo oraz pozostaj pod

wpywem jego dziaalnoci. W polityce zagranicznej i dyplomacji publicznej
rwnie uywa si tego pojcia w odniesieniu m.in. do komunikacji strategicz-
nej. Uznaje si, e s to zarwno osoby i instytucje dziaajce wewntrz dane-
go kraju, jak i podmioty zewntrzne. Interesariuszy mona rwnie analizowa
zpunktu widzenia prowadzonych dziaa czy projektw. S to osoby i instytu-
cje, ktre nie bd bezporednio w nie zaangaowane, ale ich wyniki maj istot-
ny wpyw na owe projekty. W tym kontekcie analiza interesariuszy pozwala
ustali, z kim dany kraj powinien si komunikowa oraz ile uwagi powinien
powici poszczeglnym odbiorcom komunikatw.
Wanym faktem, ktry musi by brany pod uwag w przypadku wskazania
interesariuszy, jest ich moliwy wpyw na polityk zagraniczn. Dlatego bierze
si pod uwag ich interesy, oczekiwania, potrzeby oraz si. Jeli interesariusz
posiada wysoki poziom wadzy i interesw, wwczas jest kluczowy dla nadawcy.
Jeli jego sia jest dua, natomiast interesy sabsze wtedy podane jest utrzy-
mywanie z nim dobrych stosunkw, ale nie wymaga to tylu nakadw irod-
kw, ile w pierwszym przypadku. I ostatnia kombinacja: interesariusz mocno
zainteresowany, ale o niskiej sile wwczas kluczowa jest informacja, ktr pa-
stwo musi do niego wysa81. Istotne jest rwnie okrelenie sposobw, wjaki
interesariusze mog wpywa na pastwo, wskazanie, czego pastwo od nich
potrzebuje, oraz ustalenie ich rankingu zgodnie z kryteriami wpywu i znacze-
nia82. R. E. Freeman i D. L. Reed wyrniaj dwa ujcia interesariuszy:
wskie, zakada, e organizacja nie moe zaspokaja oczekiwa wszystkich
interesariuszy, powinna wic skupi si na realizacji celw ograniczonej grupy,
majcych realny wpyw na dziaania organizacji i oczekujcych z tego tytuu ko-
rzyci. S to interesariusze kluczowi, bez ktrych dana organizacja nie moe si
rozwija. Dla pastwa bd to np. obywatele czy np. organizacje midzynaro-
dowe, ale te inne pastwa;
szerokie, interesariusz w tym sensie to kady, kto moe wpywa na orga-
nizacj lub znajduje si pod jej wpywem, tzn. grupy, ktre w jakikolwiek spo-
sb s zaangaowane w interesy organizacji, pozostaj pod jej wpywem lub
zgaszaj wobec niej dania. S to te grupy, ktrych mog dotyczy dziaania
w ramach jednego, konkretnego projektu W przypadku kampanii promuj-
cych dany kraj moe to by opinia publiczna lub organizacje komercyjne83.
81
G. Choo, Audiences, Stakeholders, Publics [w:] R. Tench, L. Yeomans, Exploring Public Relations,
Prentice Hall 2006, s. 237.
82
R. K. Mitchell, B. R. Agle, D. J. Wood, Toward a Theory of a Stakeholder Identification and Salience:
Defining the Principle of Who and What Really Counts, Academy of Management Review 1997, vol. 22,
s. 854858.
83
R. E. Freeman D. L. Reed, Stockholders and Stekholders: A New Perspective on Corporate Governance,
California Management Review, vol. 25/3, s. 8385, cyt. za A. Adamus-Matuszyska, A. Austen (red.),
376

R. Zaharna, opisujc interesariuszy w dyplomacji publicznej, wskazuje,

eich identyfikacja stanowi ogromne wyzwanie. Badacz wyrnia intersariuszy
wewntrznych, opisujc m.in. kampani Colombia es pasion, ktra jest przy-
kadem silnego zaangaowania wewntrznej publicznoci. Kampania staa si
rdem narodowej tosamoci i dumy, co przyczynio si do jej sukcesu naare-
nie midzynarodowej84. Okrelenie interesariusz zewntrzny jest coraz cz-
ciej wykorzystywane zamiast terminu publiczno czy odbiorca zewntrz-
ny. Moe on, ale nie musi podziela pogldw nadawcy komunikatu, jednak
rol dyplomatw publicznych jest ich identyfikacja oraz sprawdzenie, w kt-
rym miejscu ich interesy s zbiene.
Piszc o zewntrznych interesariuszach pastwa, musimy mie na uwadze
uczestnikw stosunkw midzynarodowych: pastwowych i pozapastwowych.
Jeli chodzi o pastwa, to s one uwaane za najwaniejszych uczestnikw sto-
sunkw midzynarodowych, a stosunki midzy pastwami s fundamentem
stosunkw midzynarodowych. Wrd uczestnikw pozapastwowych moe-
my wyrni: narody, organizacje midzynarodowe i ruchy midzynarodowe
(np. NGO), uczestnikw transnarodowych (np. przedsibiorstwa) oraz uczestnikw
subpastwowych. Cho pastwa pozostaj najwaniejszym uczestnikiem stosunkw
midzynarodowych, to jednak naley pamita o istnieniu pewnych wspzalenoci.
Jak zauwaa J. Nye, do interakcji midzy spoeczestwami dochodzi w wie-
lu punktach. Wykracza ona poza granice pastwowe i zachodzi poza kontro-
l odpowiedzialnych za sprawy polityki zagranicznej (np. migracje czy transfer
kapitau). Co wicej, rzdy dziel swoj scen midzynarodow z organizacja-
mi pozarzdowymi. Musz wic mie na uwadze to, e NGOs wykorzystuj
mikk si do wpywania w sposb bezporedni lub poredni, m.in. poprzez
mobilizacj opinii publicznej85. Oprcz tego, coraz czciej mamy do czynienia
z dyplomacj obywatelsk, czyli dobrowolnym zaangaowaniem indywidual-
nych obywateli i sektora prywatnego w programy i dziaania, w celu umacnia-
nia midzykulturowego porozumienia pomidzy ludmi z innych kultur i kra-
jw, co ma prowadzi do wzajemnego szacunku86.
Jeli chodzi o ten rodzaj dziaa, to staj si one coraz bardziej popular-
ne. WStanach Zjednoczonych dziaa U.S. Center for Citizen Diplomacy, kt-
re bada t form aktywnoci obywatelskiej. Badacze zauwaaj, e cho wzra-
Public relations w jednostkach samorzdu terytorialnego, Warszawa 2011, s. 123124.
84
R. Zaharna, Challenges of Strategic Stakeholder Engagement [w:] A. Fisher, S. Lucas, Trials of Enga-
gement. The Future of US Public Diplomacy, Boston 2011, s. 212.
85
J. S. Nye, Konflikty midzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 341.
86
A. Olsen Schodde, Citizen Diplomacy: Building a Nation of Global Citizen Diplomats. Public
Diplomacy Magazine, University of Southern California, http://publicdiplomacymagazine.com/citizen-
diplomacy-building-a-nation-of-global-citizen-diplomats/ [dostp 12.02.2012].
 377

sta wiadomo na temat wsppracy i partnerstwa z ludmi innych narodw

(m.in. budowanie studni w Afryce, wspomaganie modych kobiet w Pakista-
nie czy programy na rzecz zmniejszania chorb cywilizacyjnych), to jednak
dane statystyczne potwierdzaj, e nadal zbyt mao osb angauje si w takie
dziaania. Zaangaowanie obywateli w stosunki midzynarodowe jest niezwy-
kle wanym elementem w kontekcie dobrobytu i bezpieczestwa narodowe-
go iodpowiedzi na pytanie, jak dany kraj ustosunkowuje si do reszty wiata.
Angaowanie obywateli w tego typu aktywno to niewtpliwie wielkie wyzwa-
nie na przyszo.
W kontekcie dziaa public relations identyfikacja interesariuszy powinna
pociga za sob dobr modeli, rodkw i metod komunikowania.
Wracajc do pojcia piaryzacji, moemy za H. J. Kinzerem i E. Bohnem87
zaproponowa dwa modele dziaa w PR midzynarodowym: etnocentrycz-
ny i policentryczny. Pierwszy model opiera si na zaoeniu, e dziaania PR s
kierowane przez kraj nadawcy. Podejmowanie decyzji w ramach PR i ich im-
plementacja w innych krajach moe by nieadekwatna dla kraju przyjmujce-
go, poniewa odzwierciedlaj one normy i zasady kraju nadawcy. Za przykad
mona tu poda dziaania public relations Polski we wczesnym okresie przygoto-
wa do UE. Drugi model, policentryczny, zakada pewn autonomi dziaania
praktykw public relations, ktrzy realizuj plany i zaoenia pastwa nadawcy,
ale opieraj si na wasnym dowiadczeniu i kontaktach, znaj i rozumiej kul-
tur kraju przyjmujcego. Cho analiza autorw odnosi si do korporacji mul-
tinarodowych, to jednak mona j zastosowa przy badaniu wizerunku krajw.
Przykadem s agencje public relations i brandingowe, wynajmowane przez rz-
dy na rnych etapach prowadzenia kampanii. To kolejny argument przema-
wiajcy za tym, e piaryzacj, kreowaniem wizerunku krajw zajmuj si profe-
sjonalici, ktrzy odnosz sukcesy w marketingu produktowym i PR, co podnosi
presti pastwa na arenie midzynarodowej (w przypadku Polski W Olins).
Jak zatem pastwa staraj si kreowa swj wizerunek wykorzystujc pu-
blic relations? Rozumiejc polityk zagraniczn jako proces realizacji celw, b-
dcych podanym stanem spraw lub wyobraeniem przyszego stanu spraw,
doktrego dany podmiot dy88, musimy mie na uwadze to, e pastwo wy-
korzystuje pewne rodki, by ten stan osign. Patrzc z perspektywy stosun-
kw midzynarodowych, J. Zajc przez rodki polityki zagranicznej rozumie
wszystkie zasoby i instrumenty, przy uyciu ktrych pastwa staraj si kszta-
towa podane postawy i dziaania zagranicznych podmiotw oraz poda-
87
H. J. Kinzer, E. Bohn, Public Relations Challenges of Multinational Corporations. Paper presented to
the International Communication Association Conference, Honolulu, cyt. za C. Botan, op. cit., s. 150.
88
R. Ziba, Cele polityki zagranicznej [w:] J. Kukuka, R. Ziba (red.), Polityka zagraniczna pastwa,
Warszawa 1992, s. 53.
378

ne stany zjawisk i procesw midzynarodowych89. Autorka systematyzuje rela-

cj poj rodek instrument metoda. Uwaa, e w ramach jednej kategorii
rodka moemy mie do czynienia z kilkoma instrumentami. Dodaje, e rodki
nie przesadzaj tego, jak pastwa bd si nimi posugiwa. Wybr instrumen-
tu jest bowiem wynikiem metody postepowania. Metody to sposoby posugi-
wania si przez pastwa rodkami, mona je podzieli na pozytywne (nakania-
nie), negatywne (przymus) oraz neutralne90. Idc dalej, warto jeszcze wskaza
na podzia H. i M. Sprout, ktrzy wyrnili instrumenty pozaludzkie (aparat
informacji, idee normatywne, informacje techniczne, aparat przymusu i znisz-
czenia) oraz ludzkie, wrd ktrych s agendy rzdowe i ich personel: dyplo-
matyczny, wojskowy, informacyjny i inny; organizacje pozarzdowe i prywatne
oraz ich personel: bankowy, ubezpieczeniowy, owiatowy, techniczny, dzienni-
karski i inny. R Kuniar wrd instrumentw polityki zagranicznej wskazuje
m.in. te psychospoeczne, ktre su ksztatowaniu korzystnego wizerunku
pastwa i budowaniu jego prestiu na scenie midzynarodowej, zjednywaniu
sobie innych spoeczestw, kreowaniu warunkw uatwiajcych wywieranie po-
litycznego wpywu91. K. Wojcik z kolei systematyzuje pojcia z perspektywy
public relations. Metod s dla badaczki powtarzalne czynnoci, uruchamiane
dla osignicia zamierzonego celu, a w zakres stosowania metody wchodzi ope-
rowanie technikami. Metod w PR jest wic komunikowanie. Autorka, powo-
ujc si na H. Przybylskiego, uwaa, e semantycznie instrument, czyli narz-
dzie moe by rdem osigania celw (), natomiast technika jest sztuk,
czymoe bardziej rzemiosem, zastosowania waciwych instrumentw92.
czc podejcie z perspektywy stosunkw midzynarodowych i public relations
oraz wykorzystanie mikkiej siy w stosunkach midzynarodowych, bez wtpie-
nia mamy do czynienia z pozytywnymi metodami komunikowania, abiorc
pod uwag drugi podzia ludzkimi.
G. Szondi, piszc o dyplomacji publicznej w Europie rodkowo-Wschodniej,
wyrnia instrumenty (cho nazywa je strategiami) public relations. S to:
monitoring mediw midzynarodowych jakociowa i ilociowa analiza za-
wartoci mediw, dla Polski przeprowadzana przez Instytut Spraw Publicznych;
zarzdzanie wydarzeniami, np. wielkimi wydarzeniami sportowymi,
jakolimpiady;
sondae opinii publicznej, w Polsce rwnie przeprowadzane przez ISP;
89
J. Zajc, rodki i metody polityki zagranicznej pastwa [w:] R. Ziba (red.), Wstp do polityki zagra-
nicznej pastwa, Toru 2005, s. 80.
90
Ibidem, s. 81.
91
R. Kuniar, Midzynarodowe stosunki polityczne, s. 128.
92
K. Wojcik, Public Relations
 379

badania wizerunku;
reklama;
elektroniczne PR, zwane wspczenie rwnie e-dyplomacj;
zarzdzanie problemami;
zarzdzanie kryzysami93.
S. Anholt dodaje jeszcze jeden instrument, mianowicie Corporate Social Re-
sponsibility. Jest to ciekawa koncepcja, przeniesiona z PR, wiadczca o do
mocnym wdzieraniu si tej dyscypliny do stosunkw midzynarodowych.
Badacz stwierdza, e jeli kraj chce odnosi sukcesy na arenie midzynarodowej,
musi bra udzia w dyskusjach na temat problemw globalnych, np.: zmian
klimatu, ubstwa, godu, narkotykw, migracji, stabilnoci gospodarczej, praw
czowieka, praw kobiet, praw dzieci, tolerancji religijnej i kulturowej, rozprze-
strzeniania broni jdrowej, problemw z brakiem wody, terroryzmu itp.
Podobnie jest w wiecie biznesu. Korporacje, ktre nie maj w swoich strate-
giach CSR, mog straci zaufanie klientw. Autor prognozuje, e kraje bd
szy wanie w tym kierunku. Powouje si na dane z National Brand Indeks,
ktre pokazuj, e ludzie coraz mniej akceptuj te kraje lub rzdy, w ktrych
panuje korupcja, amane s prawa czowieka lub prawo, gdy jest to ta publicz-
no, ktra wymaga tych samych standardw i od firm, i od krajw.
Jak wic wida, pastwa wykorzystuj w dyplomacji publicznej instrumenty
znane z tradycyjnego public relations. W idealnym modelu nacisk powinien by
pooony na dwustronn symetryczn komunikacj, znan z modelu doskona-
oci J. Gruniga. Jest ona symetryczna, poniewa zarwno organizacja, jak ioto-
czenie, mog zmieni swoje zachowanie w rezultacie prowadzonych dziaa PR94.
Autor modelu zauwaa, e kampanie prowadzone w ramach midzynarodowe-
go public relations (w tym te dla krajw) wykorzystyway przede wszystkim mo-
del agenta prasowego i informacji publicznej. J. Gruning, potwierdzajc swo-
j tez, powouje si na A. Albittrona i J. Manheima, ktrzy prowadzili analiz
zawartoci dziennika New York Times i doniesie prasowych na temat piciu
krajw, Argentyny, Indonezji, Korei Poudniowej, Filipin i Turcji, potym, jak
kraje te wynajy agencje public relations. Okazao si, e firmy public relations
odniosy sukces w redukcji szczeglnie negatywnych informacji, uwypuklajc
te bardziej pozytywne i sugerujc, e interes opisywanych krajw jest zbieny
z interesem Stanw Zjednoczonych. Manheim i Albiritton argumentowali, e
media s podatne na manipulacj, poniewa maj ograniczony dostp do r-
de informacji o rodowisku midzynarodowym. Autorzy badania stwierdzaj
93
G. Szondi, op. cit., s. 69.
94
J. E. Grunig, Public Relations and International Affairs. Efect, Ethics and Responsibility, Journal
ofInternational Affairs 1993, vol. 47, no. 1, s. 144.
380

rwnie, e dla wielu ludzi to media s jedynym rdem informacji o badanych

krajach, a na zakres poprawy wizerunku oraz wogle poznania krajw duy
wpyw maj dziaania PR.
Cho model symetrytryczny Gruniga jest czsto przywoywany w dyskusjach
o midzynarodowym PR, wielu badaczy traktuje go jako nierealny (zwaszcza
dla silnych midzynarodowych podmiotw)95. Dlatego w 1992 r. badacz uzu-
peni swoj teori o tzw. mixed motive model, traktowany jako zmodyfikowa-
ny model symetryczny. Nazw tego modelu przypisuje si P. Murphy, ktra za-
uwaya, e organizacje w swoim komunikowaniu wykorzystuj wiele strategii
i trudno wyznaczy tu jasn granic. Model mieszany pokazuje bowiem stadia
porednie midzy asymetrycznoci i symetrycznoci (spr, walka, uznanie ra-
cji, mediacja, kooperacja). Dlatego, jak zauwaa K. Wojcik, model w jest ide-
alny do zarzdzania konfliktami. Z powodzeniem mona go zastosowa w dy-
plomacji publicznej, rwnie w kryzysach, ktre cechuje konflikt, a pastwa
maj rozbiene cele, role, wartoci, zasady. Pastwa, dziaajc w ramach modelu
mieszanego, mog stosowa rne strategie wobec rnych grup otoczenia.
Bardzo wanym aspektem w kontekcie doboru instrumentw jest rodzaj
mediw. R. Diebert uwaa, e medium, poprzez ktre komunikujemy si ze
spoeczestwem, moe kreowa rodowisko midzynarodowe. I tak, nowe me-
dia kreuj pewn dynamik na arenie midzynarodowej. Interaktywno jest
poczona z rnorodnoci nowych graczy na arenie midzynarodowej i sposo-
bami, w jaki te media wykorzystuj. W tym ujciu komunikat jest produktem,
a komunikowanie procesem96.
R. Zaharna opisuje dwa modele komunikowania: masow i sieciow. Wi-
e je ze zmianami na arenie midzynarodowej. Pierwszy model, oparty na Las-
swelowskim modelu komunikowania, wskazuje na to, e nadawca dyplomacji
publicznej (zazwyczaj ciao rzdowe) wysya informacje do raczej pasywnej pu-
blicznoci. Drugi model sieciowy kadzie nacisk na wymian informacji,
jest wykorzystywany zazwyczaj przez organizacje pozarzdowe. Jednak, jakza-
uwaa autorka, wikszo rzdw nadal raczej koncentruje si na zawartoci
informacji ni na jej wymianie. Opieraj si one na modelu komunikacji ma-
sowej, ktry powoli zaczyna nie przystawa do warunkw panujcych w zmie-
niajcej si rzeczywistoci midzynarodowej.
95
Szerzej K. Wojcik, Nurt krytyczny w teorii public relations. Nowe koncepcje teoretyczne czy tylko
kontestowanie dotychczasowych podej badawczych, modeli i wzorcw dziaania [w:] A. Adamus-Matu-
szyska, R. Makowska, op. cit., s. 1740.
96
R. J. Deibert, Parchment, Printing and Hypermedia: Communication in World Order Transformation,
New York 1997), cyt. za R. S. Zaharna, The Soft Power Differential: Network Communication and Mass
Communication in Public Diplomacy, The Hague Journal of Diplomacy 2007, vol. 2.
 381

Kolejnym aspektem, na ktry z kolei zwraca uwag J. Nye, jest paradoks

obfitoci. Mamy do czynienia z olbrzymi iloci informacji, a jej wymian
umoliwia Internet. Niezwykle wane staje si okrelenie, na czym naley skon-
centrowa uwag. Dyplomacja publiczna staa si bardziej partycypacyjna ni
prezentacyjna, gdy takiej oczekuje rodowisko midzynarodowe. R. Zaharna
uwaa, e model sieciowy powinien zastpi tradycyjn dyplomacj publiczn.
W modelu tym nie chodzi o ilo informacji, wane jest to, by nadawca mia
moliwie najbardziej rozleg sie i mocne powizania w jej ramach. Ponadto
chodzi o budowanie pewnych mostw, pozwalajcych pokonywa przeszkody
w komunikowaniu na poziomie globalnym. Wana jest przy tym kwestia ba-
da opinii publicznej, ktre do tej pory byy wykorzystywane przy budowaniu
przekazw komunikacyjnych. W nowej dyplomacji powinnimy raczej zwraca
uwag na to, w jaki sposb ludzie s ze sob powizani, jak tworz pewnego ro-
dzaju sieci. W przyszoci bowiem wiarygodne bazy danych bd bardziej war-
tociowe ni badania opinii publicznej97.
Za przykad sieciowego modelu dyplomacji publicznej podaje si Midzy-
narodow Kampani na rzecz Zakazu Min Przeciwpiechotnych (International
Campaign to Ban Landmines, ICBL), ktra zaowocowaa podpisaniem w 1997 r.
konwencji ottawskiej. Bardzo mocno w kampani promujc traktat zaangao-
wa si rzd Kanady, m.in. wsppracujc z lokalnymi organizacjami pozarz-
dowymi. Polski Czerwony Krzy od dawna jest najbliszym partnerem Amba-
sady Kanady w jej wysikach na rzecz promocji traktatu ottawskiego. Ambasada
czsto wspiera dziaalno PCK skierowan na podnoszenie wiedzy o traktacie
w Polsce oraz zachcanie rzdu polskiego do zakoczenia procesu jego ratyfi-
kacji98. Podobne dziaania proponuje Norwegia, ktra swj wizerunek opiera
na wykorzystaniu idei przewodniej peaceful nature w komunikowaniu z r-
nymi grupami docelowymi. Przede wszystkim podkrela swoje zaangaowanie
wpomoc humanitarn i przedstawia si jako humanitarian superpower, infor-
mujc, e przeznacza 1% dochodu narodowego na t dziaalno.
Przykady tych dwch krajw pokazuj, e duym wyzwaniem na przyszo
dla wielu pastw dbajcych o swj wizerunek stanie si umiejtno angaowa-
nia si w sprawy wane dla spoecznoci midzynarodowej i efektywne wyko-
rzystywanie tego do wzmacniania wasnego wizerunku na wiecie. Pastwa mu-
sz zrozumie, e bez zaangaowania trudno im bdzie konkurowa na arenie
midzynarodowej o to, co okrela si mianem prestiu.
97
R. Zaharna, The Network Paradigm of Strategic Public Diplomacy, Policy Brief 2006, vol. 10, no. 1,
Foreign Policy Focus, www.fpif.org [dostp 2.02.2012].
98
Polska podpisaa konwencj ottawsk w 1997 r. wraz z innymi 121 pastwami. Niestety, dotychczas
Rzd RP nie ratyfikowa dokumentu.
382

Zakoczenie

We wspczesnym wiecie pastwa wykorzystuj metody i instrumenty

dziaa public relations, by wzmocni wasn si czy presti na arenie midzy-
narodowej. Wane jest to, e pozostaje coraz mniej miejsca na komunikowa-
nie jednostronne. Dlatego mona przewidywa dalsze przenikanie si polityki
zagranicznej i public relations. Naley odwoa si tu do sw T. o-Nowak,
epastwa na arenie midzynarodowej funkcjonuj w sieci powiza, co ozna-
cza, e swoj polityk midzynarodow winny realizowa raczej w strategiach
kooperacyjnych ni w konfrontacyjnych i dysponowa potencjaem pozwalaj-
cym im by postrzeganymi jako atrakcyjny uczestnik stosunkw midzynaro-
dowych. Atrakcyjno pastwa ponowoczesnego i jego warto wzrastaj wraz
z otwartoci na wspprac, umiejtnoci wykorzystywania tego, co daje ro-
dowisko midzynarodowe, oraz si, ktra pochodzi z przycigania i ma rdo
w atrakcyjnoci kultury danego pastwa, czy postaw wobec wanych proble-
mw. Wiele wspczesnych pastw, zwaszcza wielkich mocarstw czy mocarstw
wschodzcych, rozumie ten fenomen transformacji i siy i stara si budowa
na nim swoj midzynarodow mark99.

99
T. o-Nowak, Polityka zagraniczna w przestrzeni teoretycznej, s. 29.
Ewelina Wilczyska

SAVOIR VIVRE NEGOCJACJI BIZNESOWYCH

Z PASTWAMI SSIEDZKIMI POLSKI
Artyku ma na celu przedstawienie, w akademickim skrcie, zasad savoir vivreu,
ktrymi naley si kierowa, przystpujc do negocjacji z przedstawicielami spo-
eczestw pastw ssiedzkich. Do grona ssiadw Polski zaliczone zostao rw-
nie Krlestwo Szwecji w myl zasady, ktra u naszych ssiadw z pnocy jest
zakorzeniona ju od dziecka, e Morze Batyckie czy, a nie dzieli.
Charakterystyk Litwinw dokonano na zasadzie porwnawczej z otysza-
mi i Estoczykami, aby lepiej pokaza cechy, wartoci i zasady typowe dla kul-
tury Litwy.
Na zasadzie zestawienia przedstawiono partnerw z Czech i Sowacji.
Rosjan, Ukraicw oraz Biaorusinw, reprezentujcych jeden krg kultury,
take biznesowej, opisano w jednym podrozdziale.
Zebrany materia oparty jest o zarwno literatur przedmiotu, jak i dowiad-
czenia osobiste autorki.
Partnerzy niemieccy

Republika Federalna Niemiec (RFN) to od czasw wstpienia Polski doUnii

Europejskiej nasz najwikszy partner biznesowy. Rwnie dla Niemcw jeste-
my krajem, ktry cigle zyskuje na atrakcyjnoci handlowej1. Dlatego lep-
sze poznanie wzajemnych regu komunikacji i negocjacji moe przyczyni si
doatwiejszego budowania konsensusw.
Nasi ssiedzi zza Odry maj wiadomo wysokiej pozycji, atutw oraz sa-
bych punktw swojej gospodarki narodowej, przy czym tych ostatnich jest zde-
cydowanie najmniej. Przekonanie o wysokiej jakoci oferowanego produktu
/usugi towarzyszy negocjujcym Niemcom zawsze. I odwrotnie, przy zakupie
/kontrakcie strona niemiecka zwraca szczegln uwag na jako. Dlatego wa-
1
M. Stelmaszczyk, Jak negocjowa z cudzoziemcami [w:] Handel zagraniczny dla menederw, Warszawa 1994,
z. 3, s. 34.
384

ne jest, aby negocjatorami byli specjalici, starannie prezentujcy atuty sprzeda-

wanego produktu. Dane, liczby, fakty oraz racjonalne argumenty to podstawa
przy udanych negocjacjach z RFN2.
Owo przywizanie do jakoci oraz nieufno w stosunku do tego, co nowe,
powoduje, e Niemcy s mao podatni na agresywn reklam, dlatego duo lepiej
jest opiera kampanie marketingowe na powanej, stonowanej reklamie, ktra
raczej odwouje si do logiki ni argumentw symboliczno-sloganowych3.
Mona by rzec, e od czasw Immanuela Kanta krytycyzm to nieodcz-
na cecha niemieckiej kultury. W negocjacjach jedn z najtrudniejszych cech,
przynajmniej dla Polakw, jest bezporednia niezgoda i krytycyzm ze strony
niemieckiej. Dla Niemcw, jeli co wydaje si niemoliwe albo z czym si
niezgadzaj, na pewno powiedz o tym gono4. Nie naley traktowa takiego
zachowania jako oznaki wyszoci, ale jako obiektywn ocen sytuacji dokona-
n przez naszego kontrnegocjatora.
Wyej wspomniana krytyka odnosi si do przedmiotu rozmw i i negocjacji,
nie za do konkretnej osoby. Naley o tym pamita, gdy bardzo le jest tam
odbierana publiczna krytyka skierowana na konkretnego czowieka. Niemiec-
k kultur, tak jak ca kultur atlantycko-europejsk, cechuje indywidualizm,
czyli wysoki stopie zorientowania na czowieka. Wizerunek publiczny jest za-
wsze i dla kadego Niemca bardzo wany. Jego bezpodstawne podwaenie ko-
czy si czsto pozwem sdowym, za zniewaenie poparte niezbitymi dowoda-
mi powoduje, e dana osoba podaje si do dymisji.
Z indywidualizmem czy si take prywatno5, do ktrej Niemcy s nie-
zwykle przywizani. Nietaktem jest wspominanie czy odnoszenie si do kwestii
prywatnych podczas spotka biznesowych. Tu ponad wszelk wtpliwo przyj-
muje si ustalony harmonogram, ktrego naley twardo si trzyma. To sposb
negocjacji nastawiony na denie do porozumienia, podpisanie zadowalajce-
go obie strony kontraktu, rozwizywanie powstaych problemw, jak te du
oszczdno czasu poprzez nieodbieganie od tematu.
Nie oznacza to, e z niemieckim partnerem biznesowym nie mona bliej si po-
zna, a nawet zaprzyjani. Jednak nawet najlepsi przyjaciele, kiedy znajd si po
przeciwnych stronach stou negocjacyjnego, zachowaj formalizm i powcigliwo6.
S narody, ktre charakteryzuj si pen ekspresji otwartoci, jak np. Rosja-
nie, Polacy czy Ukraicy, natomiast okazywanie takiej otwartoci jest w Niem-
2
H. Dreger, Kulturowe uwarunkowania prowadzenia negocjacji w krajach niemieckojzycznych, War-
szawa 1999, s. 41.
3
Ibidem, s. 44.
4
M. Stelmaszczyk, op. cit., s. 35.
5
P. Gibbs, Jak robi interesy we Wsplnocie Europejskiej, Warszawa 2001, s. 112.
6
M. Dreger, op. cit., s. 40.
 385

czech le widziane. Wylewno i zbytni entuzjazm powoduj uczucie niezrcz-

noci oraz wraenie, e dany negocjator nie posiada innych argumentw.
Spotkanie mona prowadzi zarwno po niemiecku, jak i po angielsku;
to najczciej stosowane warianty jzykowe. Naley pamita, e bez wzgldu
nawybrany jzyk, wane jest, by mwi w sposb prosty. Kwieciste wstawki,
zbyt dugie oraz rozbudowane zdania wywouj niech, znuenie, wrcz wpro-
wadzaj w stan podenerwowania i zoci. Innymi sowy, tumaczenie rzeczy pro-
stych nazbyt zawile prowadzi do biznesowej nieufnoci ze strony niemieckiej.
Zjawiskiem typowym dla niemieckiego biznesu jest zachowanie typu: pyta-
nie odpowied. Polega ono na zadawaniu duej liczby pyta. Padaj one za-
raz po krtkim przedstawieniu si. Poza tym wypowied jest czsto przerywana,
gdy kontrahent zza Odry uzna, e nie otrzyma wystarczajcej iloci informa-
cji. Bezpardonowo wwczas dopytuje, podobnie jak wtedy, gdy, jego zadaniem,
rozmwca zbytnio zbacza z tematu czy odpowiada wymijajco. Jest to niemiec-
ki sposb budowania klimatu oraz poznawania si wzajemnie7.
Wany element to wizytwki. Powinny by napisane po niemiecku lub an-
gielsku, aby zostay zrozumiane. Im wicej tytuw i stanowisk si posiada, tym
lepiej. W dobrym tonie jest przyniesienie kilku wizytwek, ktre na pewno zo-
stan przeczytane, najczciej od razu8.
Lepiej spyta, ni popeni gaf. To kolejne zachowanie, ktre powoli wkra-
cza w krg rodkowoeuropejski. W Niemczech zrozumiae jest, jeli kto pyta
o panujce w firmie zwyczaje, o to, jak naley ubra si na dane spotkanie,
comona robi, a czego nie wypada. Oczywicie tego typu pytania zadaje si
na osobnoci osobie, ktra w imieniu danego przedsibiorstwa peni w sto-
sunku do nas rol gospodarza. Przy tym nie naley obawia si, e postawimy
naszego gospodarza w niezrcznej sytuacji, sami te nie powinnimy czu si
niezrcznie przy tego typu pytaniach. Niemiecka prostota w biznesie oraz na-
stawienie na poinformowanie w celu osignicia konsensu przejawiaj si te
wwyej opisanej regule9.
Za M. Stelmaszczykiem mona powiedzie, e w stosunku do krajw Europy
rodkowo-Wschodniej Niemcy przyjmuj technik negocjacyjn nazywan
na aroganckiego kupca10. Polega ona na psychologicznej prbie wyprowa-
dzenia z rwnowagi poprzez lekcewace traktowanie, rzucanie wizytwkami,
podkrelanie przewagi technologicznej etc. Jeeli jednak rozmwca zachowa
spokj i opanowanie oraz zacznie podnosi racjonalne argumenty, to jego pozy-
7
J. Salacuse, Negocjacje na rynkach midzynarodowych, Warszawa 2002, s. 97.
8
Ibidem, s. 99100.
9
P. Gibbs, op. cit., s. 114.
10
M. Stelmaszczyk, op. cit., s. 45.
386

cja wzronie. Nastpi zmiana tonu i formy wypowiedzi, pojawi si rwnowaga

oraz spokj i uznanie dla kontrrozmwcy11.
Partnerzy czescy oraz sowaccy

Gospodarka Czech jest uwaana za jedn z najstabilniejszych spord

wszystkich pastw postsocjalistycznych. Od chwili podziau Czechosowacji
w kraju tym wdroono wiele reform gospodarczych i strukturalnych, wpro-
wadzono program naprawy finansw pastwa, a take przeprowadzono pry-
watyzacj irestrukturyzacj przedsibiorstw pastwowych. W poowie 1999 r.
doszo do recesji w gospodarce, ktra w nastpnych latach powoli ustpowaa
miejsca oywieniu gospodarczemu, zwizanemu gwnie ze wzrostem eksportu
doNiemiec i innych krajw Unii Europejskiej. W tym okresie znaczco wzro-
sa rwnie liczba inwestycji krajowych i zagranicznych. Wprowadzone refor-
my doprowadziy do rozwoju gospodarki, stabilizacji cen oraz spadku bezro-
bocia. Podobnie jak pozostae pastwa ubiegajce si o czonkostwo w Unii
Europejskiej, Czechy musiay przystosowa swoje prawo do jej zalece, co do-
datkowo ustabilizowao ich rozwj gospodarczy. Z PKB w przeliczeniu na jed-
nego mieszkaca osigaj poziom 2/3 PKB w przodujcych krajach UE i mog
rwna si z takimi pastwami, jak Portugalia, Grecja czy Sowenia. Dziaa-
nia majce na celu dokoczenie prywatyzacji sektora bankowego, telekomu-
nikacyjnego i energetycznego maj przynie dalsze zwikszenie inwestycji za-
granicznych, co przy restrukturyzacji duych przedsibiorstw i usprawnieniu
sektora bankowego, moe doprowadzi do dalszego wzrostu gospodarczego12.
Powysze dane wskazuj na to, e w Czechach warto inwestowa.
Kulturowo oraz pod wzgldem organizacji pracy czy podejcia do niej Cze-
chom jest najbliej do Niemiec, ich gwnego partnera gospodarczego; nasi
poudniowi ssiedzi nazywani s nawet przekornie Maymi Niemcami.
NaSowacji natomiast duo wicej wpyww na zachowania negocjacyjne ma
ssiedztwo z Polakami i Ukraicami, czyli nastawienie protransakcyjne jest
nieco sabsze ni w Republice Czeskiej. W duej mierze jest to spowodowane
wzgldami wpyww historycznych, koneksji i powiza13.
Nie mona twierdzi, e midzy Czechami i Sowakami w gruncie rzeczy nie
ma wikszych rnic. Tak moe si wydawa z naszego, polskiego punktu wi-
dzenia, ale negocjatorzy, zwaszcza ze Sowacji, bardzo nie lubi tego zrwnania.
Obywatele Sowacji podkrelaj swoj odrbno, a czsto nie ukrywaj niech-
11
Ibidem.
12
E. Markiewicz, M. Potrawiak, Republika Czeska na arenie midzynarodowej: polityka europejska i kul-
tura: publikacja pokonferencyjna, Krakw 2009, s. 5557.
13
Ibidem, s. 6061.
 387

ci do ssiadw znad Wetawy, co jest spowodowane poczuciem krzywdy. Uwaa-

j bowiem, e w czasach istnienia Czechosowacji to Czechy byy lepiej dotowa-
ne, dbano o czeski przemys, za Sowacj traktowano jak gorsz siostr (autorka
nieraz spotykaa si z opini, e Vclav Havel jest odpowiedzialny zazniszczenie
sowackiej gospodarki).
Na przekr temu Czesi lubi swoich ssiadw w zestawieniach popular-
noci prawie zawsze wybieraj ich jako najbardziej lubiany nard. Podobnego
rankingu nigdy jednak nie wygrali na Sowacji14.
Jak zostao wspomniane, Sowacy nie lubi Vclava Havla. Naley doda,
e rozmawianie o polityce w obu krajach nie jest dobrze widziane. Z naszymi
poudniowymi negocjatorami duo lepiej podejmowa tematy neutralne: pik
non, turystyk, muzyk.
Czeski i sowacki to odmienne jzyki, lecz na tyle bliskie, e zrozumiae
dlaobu nacji. Nie mona tego samego powiedzie o jzyku polskim oraz cze-
skim i/lub sowackim. Wystpuj tu wyrazy podobne, nawet takie same, ale
spotykamy te sowa, ktre mimo takiego samego lub podobnego brzmienia,
maj zupenie inne znaczenie; a jest ich niemao. Przykadowo czeskie zbo
to wbrew pozorom nie zboe, tylko adunek, towar, natomiast polskie sowo
panna oznacza po czesku dziewic15.
Jeeli nie znamy dobrze jzyka naszych negocjatorw, porozumiewajmy si
po angielsku, ktry jest do tu dobrze znany, chociaby z racji licznych tury-
stw. W Czechach do popularny jest rwnie niemiecki.
Generalizujc: zasady, ktre zostay opisane w rozdziale dotyczcym Nie-
miec, mona przenie i stosowa w odniesieniu do Czech. Natomiast Sowa-
kom bliej do Polakw i Ukraicw.
Partnerzy rosyjscy, ukraiscy, biaoruscy
Rosja, Ukraina i Biaoru to kraje byego Zwizku Radzieckiego, w ktrych
panuje, oglnie rzecz ujmujc, tzw. wschodni lub inaczej rosyjski model bizne-
sowy. Dlatego te skupimy si na opisaniu tego modelu na przykadzie macie-
rzy: Rosji, podkrelajc, e ma on zastosowanie rwnie w kontaktach z nego-
cjatorami ukraiskimi i biaoruskimi16.
Mimo wielu wyzwa, jakie stwarza ten ogromny rynek, wiele spek robi
dzi w Rosji dobre interesy. Jedn z nich jest F. Uhrenholt Meat A/S, duska
14
Z. Tarajo-Lipowska, Kapoan o czeskim dla Polakw, by moe mao zaawansowanych, ale mocno za-
interesowanych, Wrocaw 2002, s. 7779.
15
Ibidem, s. 112115.
16
Ch. A. Vlachoutsicos, Doing Business with the Sovet, What, Who and How?, Columbia Journal
of World Business, Summer 1988, za M. Woytowicz-Neymann, R. Adamowicz, A. Kaczyska, Jzyk
negocjacji, Warszawa 1995, s. 5456.
388

firma eksportujca co roku do tego kraju artykuy spoywcze. Jann Jensen, dy-
rektor zarzdzajcy, bogaty w dowiadczenia wyniesione z 35 wizyt w tym kra-
ju, podkrela, e 90% transakcji zawiera si tu podczas spotka twarz w twarz.
Innymi sowy, interesy opiera si na osobistych stosunkach. W przypadku tego
przedsibiorstwa krokiem o rozstrzygajcym znaczeniu byo utworzenie wa-
snego przedstawicielstwa w Moskwie, ktrego personel skada si z Rosjan zna-
jcych jzyk angielski. Ponadto firma regularnie sprawdza referencje nowych
klientw za porednictwem ambasady duskiej. Jensen twierdzi, e oglnie bio-
rc, tak naprawd nie ma dzi wikszej rnicy midzy robieniem interesw
wSzwecji, Niemczech czy w Rosji17.
Jak mona si spodziewa, nie wszystkie firmy zagraniczne informuj o tak
pozytywnych dowiadczeniach. Chaos, przestpstwa, korupcja a do tego ka-
pryne regulacje prawne i biurokracja nadal stanowi realne bariery dla roz-
woju handlu. Jednak Rosja, jako najwikszy na wiecie kraj pod wzgldem po-
wierzchni (11 stref czasowych) i szsty co do liczby ludnoci, jest pontnym
rynkiem dla tych, ktrzy wiedz, jak pokonywa owe bariery. Oczywicie, jed-
n z drg do przezwycienia trudnoci jest lepsze zrozumienie zachowa Ro-
sjan w biznesie18.
Podkrelajc kluczow rol koneksji, Jann Jensen twierdzi, i mimo e kul-
tura rosyjska jest nastawiona na partnera, jest przy tym ceremonialna i hierar-
chiczna. Jednoczenie jedn z najwaniejszych wyznawanych w niej wartoci
jest specyficzny egalitaryzm, czyli urawniowka. Rosjanie czuj si gboko do-
tknici, gdy inni maj wicej ni oni, tak jak w starym dowcipie: Pan Bg rze-
cze do Iwana: Speni kade twe yczenie. Pro, o co tylko chcesz. Na to Iwan:
Wiesz, dobry Boe, mj ssiad ma krow. Przypuszczam wic, e chcesz mie
dwie krowy mwi Bg. Och, nie, Panie Boe opowiada Iwan chc tylko,
eby krowa ssiada zdecha19.
Tak rozumiany egalitaryzm jest bliski jego skandynawskiej wersji, gdzie
naludzi, ktrzy zdaj si wyrasta ponad reszt, patrzy si z irytacj. Podob-
n warto wyraa australijskie powiedzenie: Wysoki mak si cina. Zatem
wspoeczestwie rosyjskim mamy do czynienia z wyran sprzecznoci: egali-
tarne wartoci wspistniej z hierarchicznoci. Powysze wartoci nie s jednak
czym zupenie obcym dla reszty wiata. Przywoajmy choby Stany Zjednoczone, gdzie
egalitarne ideay przez cae generacje wspistniay z postawami hierarchicznymi.
Rosyjska ceremonialno jest widoczna w sposobie ubierania si oraz w ry-
tuaach powita i poegna, natomiast wyrazem hierarchicznoci spoecze-

17
Ibidem, s. 56.
18
R. R. Gesteland, Rnice kulturowe a zachowania w biznesie, Warszawa 2000, s. 170171.
19
K. Wadimir, A. Kozowa, Tiechnoogiczeskij podchod k pieriegoworam, Moskwa 1999, s. 20.
 389

stwa jest podejcie do zarzdzania, polegajce na przekazywaniu polece z gry

na d, jak rwnie maa liczba kobiet na stanowiskach kierowniczych. Od go-
ci oczekuje si przestrzegania pewnej ceremonialnoci w ubiorze i w zachowa-
niu na forum publicznym, co jest szczeglnie wane przy pierwszym spotkaniu
zrosyjskimi partnerami.
Hierarchiczne postawy dotykaj zagranicznych biznesmenw w dwojaki spo-
sb. Po pierwsze, cudzoziemki zajmujce wysokie stanowiska zostan tu przyj-
te z urocz galanteri, ale jednoczenie mog si spodziewa protekcjonalnego
potraktowania, poniewa niewiele kobiet osigno stanowiska decyzyjne w ro-
syjskich organizacjach.
Po drugie, przybysze obojga pci na pewno zauwa, e wszelkie wane decy-
zje s tu zastrzeone dla najwaniejszego czowieka w danej organizacji. Tatypo-
wa dla silnie zhierarchizowanych spoeczestw cecha spowalnia postpy wroz-
mowach i moe prowadzi do duych opnie w procesie negocjacji. W Rosji
jeszcze waniejsze, ni w wikszoci innych kultur wiata biznesu, jest upewnie-
nie si, e negocjuje si z kim, kto naprawd podejmuje decyzje20.
Rosyjscy biznesmeni w wikszoci przyznaj, e, co prawda, na og nie przej-
muj si punktualnoci, ale jednak bardzo staraj si przyby na czas naspo-
tkanie z cudzoziemcami. Z kolei wikszo przybyszy wyczulonych na punkcie
czasu mwi, e nie wida zbytnich dowodw potwierdzajcych te wysiki. Nale-
y zatem oczekiwa, e spotkanie w Rosji rozpocznie si z opnieniem (niekie-
dy godzinnym lub duszym), znacznie si przecignie poza zakadany czas i b-
dzie raz po raz przerywane. Wyglda na to, e rosyjscy menederowie wysokiego
szczebla uwaaj za normalne prowadzenie trzech czy czterech rozmw jedno-
czenie, jednych twarz w twarz, a innych przez jeden lub kilka telefonw21.
Na og poszczeglne kultury mona zaliczy albo do powcigliwych (Fino-
wie, Japoczycy, Tajowie), albo do ekspresyjnych (Europejczycy z poudnia kon-
tynentu i inni mieszkacy regionu rdziemnomorskiego, Latynosi), natomiast
rosyjscy negocjatorzy czsto wykazuj cechy obydwu typw zachowa podczas
tego samego spotkania.
Na pierwszym spotkaniu spodziewajmy si spokojnych, powcigliwych ma-
nier, a na nastpnych sesjach nastawiajmy si na zachowania bardziej wylewne.
Bdmy przygotowani na emocjonalne wybuchy i manifestowanie nastrojw
wkrytycznych momentach dyskusji22.
Rosjanie mwi umiarkowanie gono. Gocie powinni unika gonych, ha-
aliwych rozmw w sytuacjach publicznych. Naley zachowa bliski lub redni

20
Ibidem, s. 2223.
21
Ch. A. Vlachoutsicos, op. cit., s. 55.
22
R. R. Gesteland, op. cit., s. 173.
390

dystans interpersonalny, to znaczy od 20 do 30 cm. Ludzie zaprzyjanieni do-

tykaj si czsto, wykonuj synny ucisk niedwiedzia i cauj si w policzki.
Negocjatorzy zazwyczaj patrz sobie prosto w oczy ponad stoem przetargowym23.
Partnerzy z krajw Pribatyki
Oglnie biorc, zachowania Estoczykw, otyszy i Litwinw w bizne-
sie koresponduj z zachowaniami ich ssiadw Skandynaww, Niem-
cw, Polakw i Rosjan. Jednak ludzie przybywajcy tu po raz pierwszy mog
zaobserwowa, e kultura wiata biznesu w krajach batyckich odzwierciedla
podzia Europy na pnoc i poudnie. Estoczycy, mieszkajcy najdalej na p-
nocy, s najwikszymi indywidualistami, najbardziej skupiaj si na transakcji,
wyraaj si przy stole przetargowym w sposb najbardziej otwarty oraz s naj-
bardziej maomwni i powcigliwi spord narodw batyckich24.
Rezerwa Estoczykw, ich otwarto werbalna, jak rwnie koncentra-
cja na zadaniu bardzo przypomina wielu przybyszom negocjatorw szwedz-
kich, a moe nawet jeszcze bardziej Finw, z ktrymi Estoczycy s powizani
podwzgldem etnicznym i jzykowym.
Drugi biegun stanowi Litwa, najbardziej na poudnie wysunity kraj batyc-
ki. Litwini, nazywani czasem Latynosami regionu batyckiego, wyznajcy katoli-
cyzm, s bardziej zorientowani na grup i dobre stosunki z partnerem ni Esto-
czycy. Wyraaj si te na og w sposb mniej konkretny i bezporedni, cho s
narodem przejawiajcym sowiaski ekspresywizm i wylewno w kontaktach25.
Wyznajcy luteranizm otysze zajmuj poredni pozycj z punktu widzenia
zachowa w biznesie, co wynika z pooenia geograficznego ich kraju pomidzy
pozostaymi dwoma narodami i dugowiekowych wpyww kulturowych Nie-
miec. S oni umiarkowanie skupieni na transakcjach, otwarci i wylewni wpo-
rwnaniu z Estoczykami, ale bardziej powcigliwi w zachowaniu ni ich li-
tewscy ssiedzi z poudnia.
W odniesieniu do kwestii jzyka interesw, otewski i litewski nale doba-
tyckiego odamu indoeuropejskiej rodziny jzykowej, natomiast estoski wcho-
dzi w skad grupy ugrofiskiej, wraz z fiskim i wgierskim. Zagraniczni biz-
nesmeni przyjedajcy do Rygi i Wilna spotkaj dzi wicej potencjalnych
kontrahentw znajcych angielski ni jeszcze kilka lat temu. Oglnie rzecz bio-
rc, bardziej prawdopodobne jest znalezienie ludzi mwicych pynnie po an-
gielsku na otwie ni na Litwie.
W obu tych krajach powszechnie znane s te niemiecki, rosyjski i polski.
Mimo silnych wpyww skandynawskich niewielu otyszy mwi jzykami nor-
23
K. Wadimir, A. Kozowa, op. cit., s. 2527.
24
Z. Ncki, Negocjacje w biznesie, Krakw 1995, s. 315.
25
E. Lewandowska-Tarasiuk, Komunikowanie w biznesie. Jak skutecznie rozmawia o interesach,
Warszawa 2003, s. 117.
 391

dyckimi. Umawiajc si na spotkanie, cudzoziemcy powinni zasign infor-

macji, czy potrzebny bdzie tumacz. Gdyby to byo konieczne, tutejszy partner
zwykle chtnie podejmie si zaatwienia pomocy lingwistycznej.
W porwnaniu z Azjatami, Arabami i Latynosami, wikszo otyszy i Li-
twinw ma nastawienie protransakcyjne. W Wilnie, a take w Rydze mona si
spodziewa cakiem szybkiego przejcia do interesw, pogawdki wstpne nie s
tak przewleke, jak w poudniowej Europie i w regionie rdziemnomorskim.
Dyskusje o biznesie raczej przebiegaj punkt po punkcie w porzdku liniowym,
tak jak w Niemczech, ni rozbiegaj si w nieoczekiwanych kierunkach, jak to
si czsto zdarza we Francji26.
Z drugiej jednak strony, nawizanie kontaktu z potencjalnymi klientami
czy wsplnikami w sposb bezporedni jest trudniejsze ni w nastawionych
przede wszystkim na transakcje krajach Ameryki Pnocnej i pnocnej Europy.
Handlowcom z zagranicy uda si to lepiej, jeli zaopatrz si w dobre refe-
rencje lub zostan przedstawieni, a jeszcze lepiej gdy poznaj potencjalnych
partnerw na targach albo podczas oficjalnej misji handlowej. W tym sen-
sie kultur wiata biznesu Litwy i Litwy mona zapewne najlepiej opisa jako
umiarkowanie lub zmiennie protransakcyjn; kultura Estonii jest za od niej
zdecydowanie bardziej protransakcyjna27.
Przybysze z Danii zauwaaj, e ich kontrahenci z omawianych krajw ba-
tyckich ubieraj si i zachowuj bardziej ceremonialnie ni wikszo Skandy-
naww. Wyrazem hierarchicznoci kultury jest to, e otysze i Litwini prowa-
dz interesy w sposb bardziej ceremonialny ni Amerykanie i cechujcy si
egalitarnym podejciem Kanadyjczycy, Australijczycy i Skandynawowie. Wane
jest tu okazywanie pewnej dozy respektu wobec osb starszych i zajmujcych
wysze stanowiska.
Spotkania w interesach rozpoczynaj si na og o czasie; oczekuje si, e
gocie bd punktualni. W przeciwiestwie do bardziej polichronicznych spo-
eczestw, spotkania na Litwie i otwie raczej nie s przerywane. To kolejny
rys kulturowy bardziej germaski ni romaski. Harmonogramw i terminw
na og si dotrzymuje oczywicie z ograniczeniami wyznaczanymi przez
czynniki niezalene, np. infrastruktur obu krajw. Tak jak w Skandynawii,
gdy zostanie si zaproszonym do czyjego domu na kolacj, koniecznie trzeba
si zjawi punktualnie, najwyej pi, dziesi minut pniej.
Wikszo Batw w sytuacjach biznesowych mwi stosunkowo cicho. Trze-
ba si spodziewa dugich pauz podczas rozmw w Estonii, rzadziej na otwie.
Przerywanie innemu mwcy w p zdania uwaa si za zachowanie niegrzeczne,
zwaszcza w Estonii i na otwie. Zanim zabierzesz gos, zaczekaj, a twj partner
26
Ibidem, s. 118120.
27
Z. Ncki, op. cit., s. 320.
392

skoczy mwi. Dystans przestrzenny midzy ludmi jest wany. Naley zacho-
wywa otoczk przestrzenn o wielkoci typowej dla krajw pnocnoeuropej-
skich, to znaczy sta lub siedzie od kogo w odlegoci rwnej dugoci rki28.
W sytuacjach biznesowych kontaktw dotykowych jest mao. Naley oczeki-
wa nieco wicej ekspresyjnoci po zacienieniu wzajemnych stosunkw. Uprzej-
mie jest utrzymywa stay (ale niezbyt intensywny) kontakt wzrokowy zpartne-
rami przy stole konferencyjnym, taki sam jak w Niemczech czy w Skandynawii.
Trzeba si te spodziewa kontrolowania mimiki i niewielkiej gestykulacji,
zwaszcza na otwie i w Estonii. Unika si trzymania rk w kieszeniach podczas
konwersacji. ucie gumy w sytuacjach publicznych jest uwaane za zachowa-
nie niekulturalne29.
Ubir powinien by schludny i tradycyjny: w przypadku mczyzn garni-
tur, biaa lub pastelowa koszula ze stonowanym krawatem, w przypadku kobiet
elegancki kostium lub suknia.
Przy spotkaniach mczyzn z mczyznami powinno si wyranie powie-
dzie swoje nazwisko, mocno ucisn sobie donie, a nastpnie wymieni wi-
zytwki. Rce podaje si rwnie na poegnanie. Mczyni powinni zaczeka,
a kobieta pierwsza wycignie rk. Cudzoziemki, ktre nie s skrpowane wy-
mian uciskw doni, mog to miao robi. Biznesmeni obojga pci powinni
przywie z sob duo wizytwek i wrcza je kademu uczestnikowi spotkania.
Zwracajc si do partnera, naley uywa jego nazwiska i tytuu zawodowego,
jeli takowy posiada. Nie mwimy mu po imieniu, dopki wyranie dotego
nie zachci30.
Upominki w kontaktach biznesowych s mile widziane, ale si ich nie ocze-
kuje. Gdy zostaniesz zaproszony do czyjego domu, przynie nieparzyst liczb
kwiatw i pamitaj o odpakowaniu bukietu przed wrczeniem go gospodyni.
Innymi odpowiednimi prezentami s zagraniczne wina, koniaki i dobre czeko-
ladki. Przyjcia biznesowe odbywaj si zazwyczaj poza domem; moe to by
lunch lub kolacja. Niektrzy modsi Batowie mog si dobrze czu rozmawia-
jc o interesach podczas niadania.
Stosunek do kobiet w biznesie jest neutralny. Cudzoziemki zajmuj-
ce si biznesem na og nie napotykaj wielu problemw na rynkach batyc-
kich. Abyunikn ewentualnych nieporozumie, nie powinny si jednak za
chowywa w sposb, ktry mgby by odczytany jako kokieteryjny31.
Reasumujc naley powiedzie, e w krajach batyckich naley si spodzie-
wa swoistego pnocnoeuropejskiego stylu negocjacji, nie zapominajc o r-
nicach wewntrzregionalnych.
28
J. Salacuse, op. cit., s. 234.
29
Ibidem, s. 235237.
30
K. Karcz, Komunikacja midzykulturowa w integrujcej si Europie, Katowice 2004, s. 28.
31
Ibidem, s. 3031.
 393

Partnerzy szwedzcy

Szwedzcy negocjatorzy jak wszyscy negocjatorzy skandynawscy repre-

zentuj w negocjacjach handlowych niezbyt wielki, ale wietnie zorganizowa-
ny i bardzo zamony rynek. Pochodz z rozlegego, sabo zaludnionego kraju,
w ktrym surowe warunki klimatyczne wyksztaciy szacunek dla pracy, czasu
isprawdzonych wizi midzyludzkich32.
Rodowici Szwedzi s trudnymi negocjatorami. Niezwykle ceni sfer pry-
watnoci i z trudem toleruj pytania o wysoko zarobkw lub stosowno
korzystania z sauny nad brzegiem jeziora czy morza. Naley bardzo uwaa
naszwedzkie regionalizmy, wyranie zarysowujce si w duym pastwie33.
Do negocjacji Szwedzi przystpuj najczciej perfekcyjnie przygotowani
i interesuje ich przede wszystkim jako produktu oraz organizacja dostaw
(opakowanie, transport, czas). Nie wykazuj natomiast, w przeciwiestwie
doWochw, zainteresowania moliwociami negocjowania ceny. Trzeba zatem
przygotowa si, e cena podana np. w ofercie jest ostateczna i moe ulec jedy-
nie kosmetycznym korektom. Niedopuszczalne s rnice jakociowe midzy
poszczeglnymi dostawami czy odstpstwa jakociowe od realizowanego kon-
traktu. Importerzy polskich mebli znani s z tego, e potrafi zakwestionowa
dostaw stow z powodu zbyt duej liczby sojw drzewnych w blatach lub
niewaciwego ich ukadu w fakturze powierzchni.
Dobra organizacja Szwedw sprawia, e s punktualni i precyzyjnie planuj
rozkad dnia (Niemcy w porwnaniu ze nimi mog si wydawa nieznonymi
baaganiarzami). Dotkliwie odczuwaj to polskie firmy wsppracujce zpart-
nerami szwedzkimi. We wzajemnych kontaktach nie ma miejsca na radosn im-
prowizacj, spnianie si, przesuwanie spotka etc. Podobne incydenty zmu-
szaj szwedzkich kontrahentw do zmiany planw i wczeniejszych ustale34.
Szwedzi przywizuj du wag do punktualnoci; tak wic niezwykle istotne
jest przybycie na spotkanie o czasie. Ten nard lubi rwnie zaczyna i koczy
spotkania za kadym razem o tej samej porze. Wymaga si take potwierdzania
wszystkich terminw u kadego z uczestnikw sporo wczeniej. Niespodziewa-
ne zmienianie czasu i miejsca to bd, takie zachowanie nie jest mile widziane.
Wikszo Szwedw mwi i rozumie po angielsku, nie ma potrzeby tuma-
czenia wizytwek na szwedzki, Szwedzi bardzo lubi si nimi wymienia.
Pierwsze spotkanie nie bdzie zbyt oywione i konkretne Szwedzi bd
ocenia Ciebie, Twoj firm i Twoje propozycje. Zwykle od razu przechodz
dospraw zwizanych z interesami, bez zbdnych pogaduszek. Pierwsze spotka-
nie jest najczciej przeprowadzane w biurze. Jeli to Ty jeste gospodarzem, pa-
32
P. J. Dbrowski, Praktyczna teoria negocjacji, Warszawa 1990, s. 52.
33
R. R. Gesteland, op. cit., s. 180182.
34
M. Radziska, Jak przygotowa ofert na rynek szwedzki, Rynki Zagraniczne 1994, nr 63, s. 78.
394

mitaj, e poniewa czas musi by dokadnie wykorzystany, powiniene zapla-

nowa spotkanie duo wczeniej i przygotowa szczegowy plan, ktry mona
bdzie rozesa przed ustalon dat spotkania35.
Szwedzi s narodem bardzo zorientowanym na szczegy. Szanuj tych, kt-
rzy przychodzc do nich maj ugruntowan wiedz i dowiadczenie. Metodycz-
nie zaplanowane, logicznie zorganizowane propozycje to podstawy do skonie-
nia Szwedw do zaakceptowania przedkadanych opcji.
Szwedzi s dumnym narodem. Ich system edukacji uczy ich analitycznego
i kreatywnego mylenia, przez co maj tendencj do poszukiwania uniwersal-
nych zasad i praw w celu rozwizania problemu. Obiektywizm ma tu ogromne
znaczenie. Fakty i liczby s niezbdne i musz by jasno pokazane i uszczeg-
owione. Prezentacje powinny zawiera podkrelenia i kolorowe nagwki oraz
duo detali. Szwedzi ceni konsensus i unikaj konfrontacji36.
Zwyke krytycznie podchodz do indywidualnej pracy nad zadaniem.
Wystpuj bardzo widoczne interakcje midzy kierownictwem a pracownikami
iwrd czonkw zespow. Przemylane, ciche i dokadne trzymanie si pro-
cedur jest uwaane za najbardziej efektywny sposb pracy nad zadaniem. Rze-
czy, pomysy, ktre s niezwyke lub nie dadz si przyporzdkowa zwykym
sposobom rozwizywania spraw, nie s mile widziane i musz by wyjanione.
Ludzie i rzeczy musz by wiarygodni i konkretni.
Hierarchia jest tu do prosta i preferuje si utrzymywanie klimatu niefor-
malnego respektu midzy kierownictwem, pracownikami czy robotnikami.
Rol szefa jest dysponowanie informacj, zapewnienie przewodnictwa i by-
cie kluczowym decydentem. Przy dostarczaniu dokadnych informacji i po
stpowaniu zgodnie z decyzjami podjtymi przez zwierzchnikw wymagana
jest subordynacja. Kada cz zespou ma pracowa w zgodzie z inn, jako jed-
na maszyna. Kluczem do sukcesu jest umiejtno pozostawania stabilnym, do-
brze funkcjonujcym czonkiem zespou. Co wicej, szczero i powane trak-
towanie spraw jest bardziej cenione ni przyjazny klimat spotkania37.
Jeli spotykaj si rwni sobie, powinna panowa atmosfera otwartej ko-
munikacji i dzielenia si pomysami. Co wicej, takie zebranie czsto suy
jako miejsce podejmowania decyzji i wymiany informacji, w ktrym powin-
ni uczestniczy wszyscy zainteresowani. W bardziej formalnych, konserwatyw-
nych organizacjach spotkania czsto su podobnym celom, z tym, e gosy ju
nie s tak rwne szef staje si wwczas szefem38.

35
P. J. Dbrowski, op. cit., s. 54.
36
D. Rossa-Killian, Region Morza Batyckiego obszarem rozwoju i wsppracy, Toru 2006, s. 61.
37
M. Radziska, op. cit., s. 80.
38
Ibidem, s. 79.
 Noty o autorach

Eugeniusz Brzuska, dr, tytu doktora nauk spoecznych uzyska na UKSW

w Warszawie, obecnie jego zainteresowania kr wok Unii Europejskiej i jej
wyzwa. Specjalizuje si w zagadnieniach funduszy unijnych i pomocy publicz-
nej, prywatnie zainteresowany histori, szczeglnie II wojn wiatow.
Joanna Ciesielska-Klikowska, dr, adiunkt w Katedrze Bada Niemco-
znawczych na Wydziale Studiw Midzynarodowych i Politologicznych Uni-
wersytetu dzkiego.
Dorota Czyyk, mgr, suchaczka IV roku studiw doktoranckich w Instytu-
cie Studiw Midzynarodowych na Uniwersytecie Wrocawskim. Jej praca dok-
torska dotyczy wpywu grup interesu reprezentujcych rdzennych mieszkacw
na zarzdzanie pastwem w Ameryce aciskiej na przykadzie konfliktu
Indian Mapuche z rzdem chilijskim. Zainteresowania badawcze rozwj de-
mokracji oraz polityczne i gospodarcze systemy w krajach Ameryki aciskiej.
Jakub G. Gajda, mgr, orientalista, absolwent iranistyki UJ, Podyplomo-
wego Studium Dyplomacji i Stosunkw Midzynarodowych (UJ) oraz dzien-
nikarstwa w WSE im. ks. Jzefa Tischnera w Krakowie. Publicysta i tumacz
prasowy z jzykw perskiego, dari, tadyckiego oraz paszto. Ekspert Fundacji
im.Kazimierza Puaskiego i Fundacji Amicus Europae. Jego obszar zaintere-
sowa to Afganistan, Iran, Azja Centralna i Bliski Wschd oraz zagadnienia
dialogu midzy cywilizacjami, w szczeglnoci dialogu chrzecijasko-muzu-
maskiego. Przygotowuje dysertacj doktorsk nt. wspczesnych relacji afga-
sko-iraskich.
Krzysztof Garczewski, dr, politolog, adiunkt w Akademii Humanistycznej
im. Aleksandra Gieysztora w Putusku, prodziekan Wydziau Nauk Politycz-
nych. Zainteresowania naukowe: wspczesne Niemcy i stosunki polsko-nie-
mieckie, midzynarodowe stosunki polityczne, integracja europejska. Czonek
redakcji naukowej kwartalnika Spoeczestwo i Polityka. Pismo edukacyjne.
396

Marta Gtz, dr, ekonomista, adiunkt w Instytucie Zachodnim w Poznaniu.

Zainteresowania badawcze: bezporednie inwestycje zagraniczne, gospodarka
Niemiec, kryzys w strefie euro.
Agata Grska, mgr, absolwentka prawa Wydziau Prawa i Administracji Uniwer-
sytetu Jagielloskiego oraz turkologii na Wydziale Orientalistyki UJ. W czerw-
cu 2014 r. ukoczya studia podyplomowe z zakresu stosunkw midzynaro-
dowych i dyplomacji wCollegium Civitas, a w padzierniku rozpocza studia
doktoranckie w Szkole Gwnej Handlowej. Interesuje si polityk i kultur
Bliskiego Wschodu.
Magorzata Grcik-Zajaczkowski, dr, pracuje na stanowisku adiunkta
wSzkole Gwnej Handlowej w Warszawie, w Instytucie Studiw Midzyna-
rodowych. Zajmuje si tematyk midzynarodowych stosunkw handlowych,
polityk rozwojow, fair trade oraz stosunkami transatlantyckimi. Obecnie
przygotowuje habilitacj powicon problematyce krajw rozwijajcych si
wramach WTO
Joanna Grzela, doktor nauk humanistycznych w zakresie politologii.
Adiunkt w Katedrze Krajw Europy Pnocnej Uniwersytetu Jana Kochanow-
skiego w Kielcach. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si na proble-
matyce wsppracy pastw w Regionie Morza Batyckiego, znaczeniu Dalekiej
Pnocy w wiatowej polityce i gospodarce, bezpieczestwie regionu Arktyki
wokresie zmian klimatycznych oraz kontaktach pastw nordyckich.
Anna Idzikowska, mgr, doktorantka Nauk o Polityce, Filozofii i Socjolo-
gii na Uniwersytecie Wrocawskim. Czonek Zakadu Polityki Zagranicznej RP
wInstytucie Studiw Midzynarodowych. Specjalizuje si w zagadnieniach po-
lityki zagranicznej, dyplomacji publicznej, brandingu narodowego. W ramach
pracy doktorskiej prowadzi badania naukowe dotyczce wpywu polityki zagra-
nicznej Norwegii na midzynarodowy wizerunek tego kraju
Renata Jankowska, dr, pracuje na Wydziale Nauk Spoecznych w Zaka-
dzie Socjologii Polityki Uniwersytetu lskiego. Absolwentka Midzynarodo-
wej Szkoy Nauk Spoecznych U. Zainteresowania badawcze: relacje grecko-
tureckie, kwestia cypryjska oraz polityka zagraniczna Francji.
Karina Jdrzejowska, dr, adiunkt w Instytucie Stosunkw Midzynarodo-
wych Uniwersytetu Warszawskiego, w Zakadzie Ekonomii Politycznej Stosun-
kw Midzynarodowych. Wsppracuje z Centrum Bada nad Wspczesnymi
Indiami. Absolwentka University of Manchester, Szkoy Gwnej Handlowej
oraz Instytutu Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego.
Prowadzi badania w zakresie ekonomii rozwoju, finansw midzynarodowych oraz
 397

systemw finansowych pastw rozwijajcych si. Autorka publikacji powiconych

midzynarodowemu systemowi finansowemu oraz teorii ekonomii rozwoju.
Andrzej Kozowski, mgr, doktorant w Katedrze Studiw Transatlantyckich
i Mediw Masowych Uniwersytetu dzkiego. Jego zainteresowania badawcze
obejmuj cyberbezpieczestwo, polityk bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych,
polityk zagraniczn Stanw Zjednoczonych, region Kaukazu Poudniowego.
Ewa Litke, mgr, absolwentka nauk politycznych na Wydziale Studiw Mi-
dzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu dzkiego, obecnie doktorant-
ka Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Swoj prac doktorsk planuje powici tematyce fiskiej polityki bezpiecze-
stwa. W 2011 r. odbya sta w Parlamencie Europejskim w Brukseli. Jej zaintere-
sowania i publikacje koncentruj si na wspczesnej Skandynawii, ze szczegl-
nym uwzgldnieniem Finlandii. Ekspert Fundacji Naukowej Norden Centrum.
Magdalena Marczuk-Karbownik, dr, pracuje jako adiunkt w Katedrze
Studiw Transatlantyckich i Mediw Masowych na Wydziale Studiw Mi-
dzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu dzkiego. W swojej pracy
naukowej zajmuje si histori Stanw Zjednoczonych i Kanady, relacjami ame-
rykasko-kanadyjskimi, stosunkami transatlantyckimi oraz histori stosunkw
midzynarodowych XIX i XX w. Jest kierowniczk Pracowni Informacyjno-Ba-
dawczej Studiw Kanadyjskich U.
Paulina Matera, dr hab., adiunkt w Katedrze Studiw Transatlantyckich
iMediw Masowych na Wydziale Studiw Midzynarodowych i Politologicz-
nych Uniwersytetu dzkiego.
Bogdan Nowosad, dr, pracuje w Katedrze Stosunkw Midzynarodowych
w Instytucie Politologii Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej w Owicimiu
im. rtm. Witolda Pileckiego w Owicimiu, politolog i filolog, tumacz jzy-
kw francuskiego, woskiego i hiszpaskiego, najwaniejsze obszary zaintereso-
wa: integracja europejska, polityki jzykowe, polityka bezpieczestwa.
Kamil Pietrasik, mgr, doktorant w Wyszej Szkole Studiw Midzynarodo-
wych w odzi. Bada problematyk uchodcw czeczeskich w Polsce, a take
zajmuje si Republik Czeczesk na tle historycznym i wspczesnym. Wza-
kres jego zainteresowa wchodz rwnie konflikty na Kaukazie Pnocnym
oraz sytuacja islamu na terenie Federacji Rosyjskiej.
Marta Ryniejska-Kiedanowicz, dr, adiunkt w Instytucie Studiw Mi-
dzynarodowych Uniwersytetu Wrocawskiego. Zajmuje si problematyk mi-
dzynarodowego public relations, dyplomacj publiczn, brandingiem krajw
398

imiast. Autorka monografii oraz kilkunastu artykuw na ten temat. Obecnie

jej badania skupiaj si na dyplomacji publicznej Unii Europejskiej.
Pawe Skowroski, mgr wrocawskiej romanistyki i politologii w Midzy-
narodowej Szkole Nauk Politycznych Uniwersytetu lskiego w Katowicach,
doktorant w Zakadzie Socjologii Polityki Wydziau Nauk Spoecznych U.
Ewelina Wilczyska, mgr, doktorantka na Wydziale Nauk Spoecznych
Uniwersytetu Karola w Pradze, Czechy. Specjalizuje si w tematyce przywdz-
twa politycznego, zagadnie charyzmy oraz wadzy. Na co dzie pracuje w han-
dlu midzynarodowym.
Pawe Wiszniuk, mgr, doktorant w Zakadzie Metodologii Nauk o Poli-
tyce Wydziau Studiw Midzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu
dzkiego. Przygotowuje rozpraw nt. zmian w relacjach obywatela i wadzy
we wspczesnej Japonii. Jego zainteresowania badawcze dotycz gwnie pro-
blematyki spoeczno-politycznej wspczesnej Japonii, globalizacji i metodolo-
gii jakociowej.
Anna Wrbel, dr, adiunkt w Zakadzie Ekonomii Politycznej Stosunkw
Midzynarodowych Instytutu Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu
Warszawskiego. Czonek zaoyciel Polskiego Towarzystwa Studiw Midzy-
narodowych. Autorka monografii: Midzynarodowa wymiana usug (2009),
TheDragon and the Evening Stars:Essays on the determinants of EU-China re-
lations (wraz z P. J. Borkowskim i . Zamckim, 2013), Wewntrzne uwarun-
kowania aktywnoci midzynarodowej Chiskiej Republiki Ludowej i jej relacji
zUni Europejsk (wraz z P. J. Borkowskim i . Zamckim, 2013), Wsplna
polityka handlowa Unii Europejskiej (2014) oraz wielu artykuw powiconych
problemom wspczesnych midzynarodowych stosunkw gospodarczych.
Krzysztof Zdulski, dr, absolwent stosunkw midzynarodowych Wydziau
Studiw Midzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu dzkiego oraz
historii Wydziau Filozoficzno-Historycznego U. W 2014 r. obroni pra-
c doktorsk na WSMiP U. Interesuje si przede wszystkim pozycj Turcji
naarenie midzynarodowej od XIX w. po dzie dzisiejszy.