Kelas 12 - Upload

Pamekar Diajar
BASA SUNDA
Pikeun Murid SMA/MA Kelas XII
Hak cipta kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat

Ditangtayungan ku Undang-undang
Disklaimer: Ieu buku th diajangkeun pikeun murid dina raraga larapna Kurikulum
2013. Ieu buku disusun tur ditalaah ku hiji tim kalawan dikoordinasi ku Balai Pengembangan
Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka
buku kurikulum daerah. Mimitina dipakna buku taun 2014. Ieu buku th sipatna
dokumn hirup. Hartina bakal tuluy disarungsum luyu jeung kabutuh katut panka
jaman. Pangdeudeul ti rupining pihak dipiharep bisa ngundakkeun ajn ieu buku.
PANYUSUN:
Tatang Sumarsono
Ahmad Hadi
Ano Karsana
Asep Ruhimat
Darpan
Dede Kosasih
H. Dingding Haerudin
H. Yayat Sudaryat
Risnawati
PENELAAH:
Prof. Dr. H. Iskandarwassid, M.Pd.
Dr. Hj. Ai Sofianti, M.Pd.
Drs. H. Elin Syamsuri
Drs. Apip Ruhamdani, M.Pd.
Budi Riyanto
Rarancang Eusi: Yoshi Sukadar

Rarancang Jilid: Yoshi Sukadar
Rarancang Gambar: Toto Rianto
Eusi ngagunakeun Adobe InDesign CS3 jeung Adobe Photoshop CS3

Aksara ngagunakeun Palatino Linotype 12 pt - 18 pt.
Dipedalkeun ku:
DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT
ISBN: 978-602-1300-11-4 (Jilid Lengkap)

978-602-1300-14-5 (Jilid 3)
Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)
Pangbaga
KEPALA DINAS PENDIDIKAN
PROVINSI JAWA BARAT
Alhamdulillah, ieu buku pangajaran basa Sunda tiasa ngawujud,

enggoning ngeusian lolongkrang Muatan Lokal Mata Pelajaran
Bahasa dan Sastra Daerah di Jawa Barat. Hasil garapan tim panyusun
th aya dua rupi buku, nyata buku murid sareng buku guru. ta th
mangrupa bagian tina pakt Kurikulum Daerah, hususna ngeunaan
pangajaran basa jeung sastra darah.
Ku medalna ieu buku, dipiharep pangajaran muatan lokal basa
jeung sastra darah di Jawa Barat tiasa dilaksanakeun kalawan
merenah, luyu sareng udaganana. Saparantosna dialajar ngeunaan
basa jeung sastra darah, dipiharep dina diri murid aya parobihan
anu ttla, boh unsur sikepna (attitude), boh pangaweruhna
(knowledge), boh kamampuh ngagunakeun katut karancagan
(performance; behavior). Singgetna mah ta unsur anu tilu th bisa
disebut kompetnsi.
Kalungguhan guru dina posisi agn parobahan utama
enggoning ngaimplemntasikeun kurikulum 2013 teu kinten
pentingna. Aya hiji hipotsis basajan, saupami guru kagungan
kompetnsi anu nohonan pasaratan pangajaran Basa lan Sastra
Sunda, tangtosna g kalebet guru basa darah deuih, tinangtos ta
kurikulum bakal tiasa diimplemntasikeun kalawan merenah. Ku
margi kitu, dina nataharkeun sareng ngaronjatkeun kompetnsi
guru th, di antawisna ku cara nyusun buku padoman guru, kalebet
tarkah anu kedah knging pangajn.
iii
Muga-muga wa harepan urang sadaya ngeunaan ayana parobihan anu
ttla dina dunya atikan ku diimplemntasikeunana Kurikulum 2013 th
tiasa ngawujud, enggoning lahirna Generasi Emas Indonesia dina taun 2045 nu
bad dongkap.
Bandung, April 2015

Kepala Dinas Pendidikan
Provinsi Jawa Barat,

Dr. H. Asep Hilman, M.Pd.
Pembina Tingkat I
NIP. 19630111 198803 1 016
iv
Pangbaga
KEPALA BALAI
PENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN
DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT
Kurikulum 2013 parantos ngawitan dianggo sacara nasional, sok

sanaos aya surat daran ti Menteri Kebudayaan, Pendidikan dasar dan
Menengah RI Nomer 179342/MPK/KR 2014 sareng Kaputusan Menteri
Kebudayaan, Pendidikan dasar dan Menengah RI Nomer 160 tahun
2014, anu ngalantarankeun umumna sakola wangsul deui ngagunakeun
Kurikulum 2006 (KTSP). Papadaning kitu, pangajaran basa jeung sastra
darah nu diperenahkeun janten muatan lokal di Jawa Barat tetep kedah
nyumponan pamaredih Kurikulum panganyarna sakumaha anu kaunggel
dina Kurikulum 2013. Utamana kudu diluyukeun sareng lmn-lmn
probihan anu janten karakteristik Kurikulum 2013 anu ngawengku:
Standar Kompetnsi Lulusan, Standar Isi, Standar Pross, sareng Standar
Penilaian. ta katangtosan kedah kacangkem sareng kalaksanakeun ku
sakumna guru-guru basa jeung sastra darah anu mancn tugas di SD/
MI, SMP/MTs, SMA/MA, sareng SMK/MAK.
Ieu buku bahan ajar th dijudulan Pamekar Diajar Basa Sunda, sadayana
aya 24 jilid, ngurung buku siswa 12 jilid sareng buku guru 12 jilid.
Kalungguhanana janten buku babon anggoeun di sakola nu aya di Jawa
Barat. Buku murid diajangkeun pikeun sakumna murid dumasar kana
tingkatan kelas. Buku murid eusina medar materi ajar sareng pertanyaan-
pertanyaan, latihan, tugas/pancn anu raket patalina sareng kompetnsi
dasar (KD). Buku guru eusina medar silabus, mtodologi pangajaran,
sareng valuasi, og mangrupi pangjembar buku murid.
Komponn-komponn anu dimekarkeun boh dina buku murid boh buku
guru dumasar kana opat kaparigelan basa anu ngawengku ngaregepkeun,
nyarita, maca, sareng nulis anu diajarkeun mak pamarekan saintifik sareng
penilaian autntik. Hal ieu dumasar kana karakteristik Kurikulum 2013 nu
ngalarapkeun pamerakan saintifik sareng penilaian autntik dina pross
pangajaran.
v
Disusuna ieu buku th mangrupa lajuning laku tina Surat daran
Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor 423/2372/Setdisdik,
26 Maret 2013, ngeunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra
Daerah pada Jenjang SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, SMK/MAK. Sajabi ti ta,
og dumasar kana Peraturan Gubernur Jawa Barat Nomor 69 Tahun 2013,
ngeunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada
Jenjang Pendidikan Dasar dan Menengah.
Sagdngeun ti ta, dumasar kana surat daran Plt. Kadisdik Provinsi
Jawa Barat No. 423.5/60-Set.Disdik tanggal 5 Januari 2015 ngeunaan
Penggunaan Kurikulum Mulok Bahasa & Sastra Daerah, ieu buku bisa
digunakeun boh di sakola nu ngalarapkeun Kurikulum 2013 boh nu balik
deui kana Kurikulum 2006 (KTSP). Dina ta surat di antarana kauni yn
sakola-sakola nu geus 3 semster ngalarapkeun Kurikulum 2013, tetep
neruskeun pangajaran basa jeung Sastra Darah dumasar kana kurikulum
jeung bahan ajar nu dimekarkeun dina Kurikulum 2013. Keur sakola-sakola
nu balik deui ngagunakeun Kurikulum 2006 (KTSP) bisa ngalarapkeun
bahan ajar nu dimekarkeun dina Kurikulum KTSP atawa bahan ajar nu
dimekarkeun Kurikulum 2013 kalawan mak pamarekan Kurikulum 2006
(KTSP).
Muga-muga wa ieu buku th aya mangpaatna ka urang sadaya, tur
janten cukanglantaran dina merenahkeun sareng mmrs basa jeung sastra
daerah, anu udagan langkung tebihna pikeun ngamumul sareng mekarkeun
basa jeung sastra darah, ngalangkungan jalur atikan di Jawa Barat.
Tangtosna og ieu buku th teu acan tiasa disebat sampurna. Ku margi
kitu, teu kinten diantos-antosna kamandang ti sadayana. Sakur kakirangan
anu nyampak dina ieu buku bakal teras didangdosan, supados tiasa
nyumponan pameredih sareng kaayaan pajaman.
Bandung, April 2015

Kepala Balai Pengembangan
Bahasa Daerah dan Kesenian,
Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd.

Pembina Tk. I
NIP. 196110051986031014
vi
Panganteur
Anu keur disanghareupan ku hidep th buku Pamekar Diajar
Basa Sunda. Ieu buku diajangkeun pikeun sakumna murid di Jawa
Barat, jadi buku babon pikeun pangajaran basa Sunda. Kabhna
th aya 12 buku, hasil gaw tim panyusun anu meunang pancn
ti Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. Jilid I tepi ka VI pikeun
murid SD/MI, jilid VII tepi ka IX pikeun murid SMP/MTs, jeung
jilid X tepi ka XII pikeun murid SMA/SMK/MA/MAK.
Medalna ieu buku th pikeun mr lahan ka sakumna murid
anu dialajar basa Sunda, kalawan harepan hidep sakabh enya-
enya ngamangpaatkeun. Ku diajar basa Sunda tina ieu buku,
dipiharep kanyaho jeung kabisa hidep dina ngagunakeun basa
Sunda bisa ningkat jeung nambahan. Lian ti ta, hidep jadi leuwih
resep ngagunakeun basa Sunda dina kahirupan sapopo. ta mah
naha di sakola, di lingkungan kulawarga, atawa di tempat ulin.
Meureun ti antara hidep aya nu tumanya, naha mak kudu
diajar basa Sunda sagala? Naha naon gunana atuh? Jih, pangna
diajarkeun di sakola og ta th ku sabab loba mangpaatna dina
kahirupan sapopo. Anu paling karasa upamana wa urang bakal
bisa komunikasi ku basa Sunda kalawan had tur merenah. Loba
kauntunganana lamun urang bisa ngagunakeun basa Sunda
th, di antarana wa urang bakal nyaho jeung bisa neuleuman
kabeungharan budaya Sunda. Apan budaya Sunda th jadi bagian
penting tina budaya nasional Indonsia. Salian ti ta, apan hidep
di sakola diwajibkeun diajar basa Sunda. Meureun hidep tumanya
deui, naha ari diajar basa Sunda th babari? Jih, nya babari atuh.
Jaba deuih resep.
Bieu g geus disebutkeun, teu hs diajar basa Sunda th,
komo deui pikeun urang Sundana sorangan mah. Dalah najan
lain keur urang Sunda og sarua wa teu hs. Ku kituna, hidep
vii
teu kudu ngarasa seunggah. Ulah tacan g nanaon geus nyebut horam.
Anu penting mah urangna sing enya-enya, boh enya-enya ngabandungan
pedaran ti Ibu/Bapa Guru, boh enya-enya dina ngapalkeun jeung migaw
latihanana. Lian ti ta, kacida hadna mun hidep getol maca buku-buku
basa Sunda lianna, maca surat kabar jeung majalah anu ngagunakeun basa
Sunda, atawa ngabandungan siaran radio jeung televisi dina program basa
Sunda. Hal sjnna anu bisa dipigaw ku hidep nyata lalajo pagelaran
kasenian Sunda.
Cindekna mah, sakali deui rk ditandeskeun, entong ngarasa sieun
atawa horam dina nyanghareupan pangajaran basa Sunda th. Kapan
heueuh babari, jeung matak resep deuih.
Geura ayeuna urang mimitian. Bismillah ....
Bandung, Oktober 2013

Salam ti nu nyusun ieu buku
viii
Daptar Eusi
Pangbag a :
1. Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat ______________ iii
2. Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah
Dan Kesenian Dinas Pendidikan Provinsi Jawa
Barat __________________________________________________ v
Panganteur____________________________________________ vii
Pangajaran 1: wawacan____________________________ 1
A. Nitnan Cutatan Wawacan_______________________________ 2
B. Ngaguar Eusi Wawacan__________________________________ 5
C. Pedaran Eusi Wawacan___________________________________ 13
D. Ngahariringkeun jeung Ngabasaan Unsur Intrinsik__________ 17
E. Latihan_ _______________________________________________ 20
Pangajaran 2: Carita Pant u n ___________________ 21

A. Nengetan Carita Pantun__________________________________ 22
B. Ngaguar Eusi jeung Unsur Intrinsik Carita Pantun __________ 26
D. Pedaran Carita Pantun_ __________________________________ 34
E. Nitnan Pola/Struktur Carita Pantun_______________________ 42
F. Latihan (Aspk Kabasaan_________________________________ 43

Pangajaran 3: Artikel______________________________ 45
A. Maca Artikel____________________________________________ 46
B. Ngaguar Eusi Artikel_ ___________________________________ 49
C. Pedaran Ngeunaan Artikel________________________________ 59
D. Nitnan Gagasan Utama dina Artikel_ _____________________ 63
E. Latihan (Ulikan Kabasaan)________________________________ 65
Pangajaran 4: Tarjamahan________________________ 67
A. Nitnan Tarjamahan_____________________________________ 68
ix
B. Ngaguar Hasil Tarjamahan_ ______________________________ 71
C. Pedaran Ngeunaan Tarjamahan___________________________ 73
D. Narjamahkeun__________________________________________ 77
E. Latihan (Nyangkem Unsur Kabasaan)_____________________ 79
Pangajaran 5: PEMANDU acara____________________ 81

A. Nitnan Tks Pemandu Acara_____________________________ 83
B. Ngaguar Prak-Prakan Jadi Pemandu Acara_ ________________ 89
C. Pedaran Ngeunaan Pemandu Acara________________________ 93
D. Molahkeun Jadi Pemandu Acara___________________________ 101
E. Latihan (Aspk Kabasaan)________________________________ 105
Pangajaran 5: D r a m a_ ____________________________ 107

A. Nitenan Naskah Drama_ _________________________________ 108
B. Ngaguar Bagbagan Drama________________________________ 112
C. Pedaran Naskah Drama__________________________________ 123
D. Molahkeun Drama_______________________________________ 129
E. Latihan (Aspk Kabasaan)________________________________ 130
Pabukon_______________________________________________ 132
x
A RAN
1
J
AN A
WAWACAN
G
Sumber: sanggarseni tradisional.

wordpress
1
K
arya sastra wangun wawacan th baheula mah
ngabogaan fungsi jeung kalungguhan anu kawilang
penting dina kahirupan urang Sunda. Wawacan th
karangan panjang lantaran suasana carita anu bda-bda
tur ngagunakeun patokan pupuh. Lebah midangkeunana,
wawacan th sok dibaca heula terus ditembangkeun
(dibelukkeun). Nu matak pagelaran maca wawacan th
sok disebut og pintonan beluk. Malah di sawatara tempat
mah pintonan beluk th aya nu nyebut pintonan gaok. Ari
pintonan wawacan sok ditanggap pikeun kapentingan
salametan (ritual) jeung kalangenan (hiburan).
Geus jadi kalumbrahan lamun umur orok geus
manjing 40 po sok disalametkeun ku cara nanggap
pintonan beluk. Kitu deui pikeun salametan imah, tulak
bala lembur, sok nanggap beluk deuih. Lian ti pikeun
salametan, wawacan og sok dijadikeun pidangan mandiri
(pikeun hiburan). Atuda masarakat jaman harita mah can
ceuyah sarana hiburan jiga kiwari. Mun hayang meunang
hiburan th biasana sok ngabandungan eusi (jejer) carita
ku cara dipangmacakeun, lantaran harita mah jalma nu
mampuh maca th kawilang saeutik.
Kiwari pagelaran maca wawacan (beluk) th bisa
disebutkeun geus carang pisan lantaran ceuyahna ku
rupa-rupa hiburan nu antukna ngagsr kalungguhan
wawacan.
Tah dina ieu pangajaran hidep baris diwanohkeun
kana wangun jeung struktur wawacan. Hidep og kudu
bisa ngaidentifikasi jeung mikapaham eusi carita wawacan
nu dibaca sarta mr tanggapan (aprsiasi) kana karya
wawacan. Ieu di handap kapidangkeun conto wawacan.
A. Nitnan Cutatan Wawacan

Ieu bacaan anu aya di handap th mangrupa cutatan
tina wawacan. Pk ku hidep titnan jeung ilo cutatan tina
Wawacan Panji Wulung ieu di handap!!
2
Pamekar Diajar BASA SUNDA Pikeun Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XII
Cutatan carita wawacan ka-1.
Wawacan Panji Wulung

Asmarandana
....
Sambatna Nyi Tunjung Sari, ku raja henteu dimanah,
enggeus dimeureunkeun ba, tangtu nampik kana dosa, jeung
lumbrah manusa, di mana nu maling ngaku, enggeus kudu
nampik dosa.
Nya kitu deui Panolih, sasambatna teu padah, caturkeun
geus nepi ba, ka pakuwon kapatihan, Ki Patih langkung susah,
tina watirna kalangkung, ka ta Nyi Tunjung ta.
Ku Ki Patih geus kajudi, yn dijerum ku maruna, sanajan
Ajar g bohong, ku Ki Patih geus katingal, enggeus meunang
dongdonan, nu matak Ajar sakitu, diupah ku Pramswara. . . .
Kinanti
....
Laju lampah Panji Wulung, diiring ku Jayapati, Ki
Janggali Ki Janggala, jeung baturna Jayapati, ngaran Ki Kebo
Manggala, kalima Kebo Rarangin.
Turun gunung unggah gunung, nyorang lebak nyukang
pasir, ngaliwat kana bubulak, sampalan badak jeung sapi, jauh
cunduk anggang datang, sumping damping ka basisir.
Radn ngantosan parahu, calikna dina kikisik, disasarap
dangdaunan, daun bakung jeung badori, tamba kesel sasauran,
nyaritakeun Ajar tadi.
Radn Panji Wulung nyaur, kula inget omong tadi, barto
paman bbja, lampahna Ajar nu tadi, basana dihaturanan, ka
Sokadana ku Gusti.
Keur norah seliran ratu, nu dituding pajar julig, selir th
saha ngaranna, jeung saha lawanna julig, Jayapati ngawalonan,
sumuhun kanyaho kuring.
3
Eukeur caturing pitutur, ngaranna Nyi Tunjungsari, asal
urang Balangbangan, lalakina pun Panolih, cariosna dipahan,
malah katut pun Panolih. . . .
Pangkur
....
Seja nyaba ngalalana, ngitung lembur ngajajah milangan
kori, henteu puguh nu dijugjug, balik Paman sadayana, nu
ti mana tiluan semu rarusuh, lurah bgal ngawalonan, aing
ngaran Jayapati.
Ciknh mentas dibgal, tujuh jalma modar taya nu ngari,
bangkna tujuh patumpuk, balik manh ayeuna, lamun masih
knh manh hayang hirup, kadieukeun banda sia, ku aing moal
dipeuncit.
Rahadn Panji ngandika, bari msem Paman takabur
teuing, pati batur diganggu, mangk caralik heula, ieu catang
nu malang sumangga panggul, lamun kapanggul ku paman,
kaula sumeja ngiring.
Jeung nyanggakeun babandaan, tapi lamun ku paman teu
kaindit, ku kula meureun dipanggul, ta minangka tanda, jadi
lh saha nu teu kuat manggul, melengek ki lurah bgal, pikirna
geus rada risi.
Neuleu catang nu malang, ged pisan tangtu moal kaindit,
maksakeun manh pk nangtung, catang tuluy dipundak, teu
kabawa ksangna datang ka ngucur, henteu obah-obah acan,
msem leleb Radn Panji.
Ki Jayapati nyentak, manh og moal enya kaindit, lamun
ku manh kajungjung, kami seja kumawula, rk nuturkeun
ka mana anu dijugjug, ngadeg Radn Panji dangdan, catang
dipanggul kaindit.
(Dicutat tina Wawacan Panji Wulung, R.H. Muhammad Musa)
4
Pancn 1
Sabada nitnan sempalan wawacan di luhur, pk ku hidep tangan
kekecapan anu teu dipikaharti, tuluy tuliskeun jeung hartina dina tabl
ieu di handap!
Wawacan Panji Wulung

Kecap Hartina
.... ....
.... ....
.... ....
.... ....
B. Ngaguar Eusi Wawacan

Supaya hidep leuwih paham dina nyangkem eusi carita wawacan
Panji Wulung sagemblengna, pk regepkeun ieu ringkesanana! Tunjuk
salasaurang babaturan hidep pikeun maca ieu carita ku cara digalantang-
keun!
Ringkesan Carita Wawacan Panji Wulung
Karya R.H. Muhamad Musa
Kacaturkeun nagara Sokadana, anu kaceluk ra ketan ra keton,

sugih dunya taya kakurang, sarta rajana sabar adil palamarta. Ngaran
rajana Dwakswari. Anjeunna kacida miasihna ka Tunjungsari nu keur
kakandungan, selir nu asalna ti Balangbangan.
Ku hal ta, pramswari langkung-langkung ijidna ka ta selir, sarta
sakongkol jeung Ajar Guna Wissa pikeun ngusir Tunjungsari ti karaton.
Ajar nyaurkeun ka Raja yn selir th geus ngalampahkeun jinah jeung
salah saurang pangiringna nu ngaranna Panolih. Puguh ba Raja th
bendu sarta marntahkeun sangkan Tunjungsari katut Panolih dihukum
pati. Anjeunna miwarang Patih Lembu Jayng Pati pikeun nelasan
Tunjungsari. Tapi patih teu tgaeun pikeun nelasan Tunjungsari. Batan
5
dipahan mah, Tunjungsari th kalah tuluy disingkurkeun ka hiji lembur,
sarta nitah Panolih sangkan indit jauh kaluar ti wewengkon Sokadana.
Patih mulang deui ka nagara bari mawa daun ceuli nu dikeureut ku
manhna tina mayit tahanan dipanjara keur bukti. Raja percayaeun yn
ta th ceuli Tunjungsari sarta yakin selirna geus ditelasan.
Tunjungsari ngalahirkeun budak lalaki anu dingaranan Panji
Wulung. Raja mah teu apaleun, tapi Patih kacida nyaaheunana ka ta putra
raja. Sanggeus ged ta budak dididik kana kakuatan ku cara ngangkat
timah jeung beusi anu saban po beuratna ditambah. Lian ti ta didik
kasopanan jeung kawani, sarta disina ulah percaya kana kakuatan gaib
ti Ajar atawa kana hal anu teu asup akal. Umur 14 taun, Panji Wulung
dititah ngumbara dibarengan ku dua pangiringna anu ngaran Janggala
jeung Janggali.
Dina lalampahanana Panji Wulung bisa nglhkeun sato galak jeung
bgal. Ti dinya Panji Wulung milari Ajar Guna Wissa. Naon-naon anu
diajarkeun ku Guna Wissa th ku Panji Wulung dianggap bohong. Waktu
dititah sina ngabuktikeun kasaktianana, ajar Guna Wissa kalah malik
ambek sarta maldog Panji Wulung ku batu. Panji Wulung asa dihina
sarta newek ajar ku balati nepi ka maotna.
Panji Wulung jeung pangiringna tuluy ka laut rk nangan kapal
pikeun ngumbara. Di perjalanan Janggala jeung Janggali nepikeun rusiah
saha saenyana Panji Wulung. Panji Wulung manggihan kapal ti Patani nu
rk balayar ka Keling. Di kapal manhna tepung jeung Dang Bramani ti
Bugis nepi ka nyobatna, malah kungsi sataun babarengan di Patani.
Ti dinya Panjiwulung, Bramani, Janggala, jeung Janggali balayar
ka Cempa sarta mukim bari tatann di tempat anu nyingkur. Sataun ti
harita, Panji Wulung bubujeng ka leuweung dibarengan ku tilu sobatna.
Teu ku hanteu di leuweung maranhna tepung jeung jalma gorng rupa
tunggang gajah bari nyulik putri. Panji Wulung nyalametkeun ta putri
sarta nelasan nu nyulikna. ta putri nerangkeun asal-usulna. Horng
anjeunna th putri ti Nagara Cempa, jenenganana Andayaningrat anu
diculik ku Mantri Panglima, nyata tukang miara gajah ramana. Waktu
ramana teu aya di karaton lantaran bubujeng ka leuweung, ta sarati ti
Bangali th hianat ka raja bari nyulik putri.
6
Panji Wulung jeung Andayaningrat silih pikacinta. Maranhna
tuluy baralik ka lembur. Patani nu di lembur nepikeun bja yn raja geus
ngmbarkeun saha-saha anu bisa manggihan putrina sarta dipulangkeun
ka karaton bakal nampa hadiah satengah tina wewengkon nagara Cempa.
Sanajan patani ngusulkeun sangkan putri th gancang dipulangkeun ka
karaton, tapi Panji Wulung bingbang.
Kacaturkeun di nagara Cempa, raja kacida susahna. Keur kitu jol
Andakasura sarta ngaku-ngaku geus mahan Mantri Panglima jeung
gajahna, sok padahal manhna ukur manggihan bangkna di leuweung.
Putri mah cenah can kapanggih. Ari Panji Wulung tetep can teteg hat
pikeun mulangkeun putri ka karaton. Manhna nulis surat ka raja Cempa
anu dijajapkeun ku Bramani, nerangkeun yn putri geus salamet. Raja
puguh ba bungah. Anjeunna sasayagian pikeun mapagkeun Panji
Wulung jeung putrina. Ari Andakasura tuluy dibui lantaran kapanggih
bohongna.
Aleutan nu rk mapag putri nepi ka lemburna Panji Wulung. Patih
Cempa nyanggakeun surat ti raja keur Panji Wulung. Rombongan ti Cempa
th tuluy marulang deui ka karajaan bari ngiringkeun Panji Wulung jeung
putri Andayaningrat. Sanepina ka karajaan putri ditepangkeun deui jeung
sepuhna. Panji Wulung dijenengkeun pangran sarta dibr jujuluk Dwa
Kusumah. Kitu deui Bramani, dibr jujuluk Urawan. Waktu raja rk
nibanan hukum pati ka Andakasura dihalang-halang ku Panji Wulung
sarta mnta Andakasura dibbaskeun.
Andakasura kabur ti Cempa sarta anjog ka Karajaan Gilingwesi. Raja
Gilingwesi dipapanas sangkan nyerang nagara Cempa pikeun ngarebut
sarta ngawin putri Andayaningrat nu kasohor geulis kawanti-wanti.
Waktu Patih Gilingwesi ngawawadian sangkan raja ulah ngalajur napsu
sarta ngabolaykeun niatna ngajorag nagara Cempa, ta patih ku raja kalah
ditelasan. Pasukan Gilingwesi miang sarta hasil ngarebut palabuan.
Raja Cempa ngutus Panji Wulung pikeun nyanghareupan pasukan
Gilingwesi. Panji Wulung jengkar ti karajaan jeung pasukanana bari
dijajap ku Andayaningrat nu manghariwangkeun. Perang rongkah antara
pasukan Gilingwesi jeung pasukan Panji Wulung lumangsung di basisir.
Dina ta pangperangan, salah saurang prajurit Gilingwesi nepikeun
niatna hayang males pati ka raja Gilingwesi anu geus matni pamanna,
7
Patih Gilingwesi, nepi ka malik merangan pasukan ti nagarana sorangan.
Perang ahirna lekasan kalawan kaunggulan ti pihak Panji Wulung. Ssa
pasukan Gilingwesi digiring ka karaton Cempa.
Panji Wulung unjukan ka raja Cempa, yn aya di antara prajurit
Gilingwesi anu baruntak ka rajana, sarta ngusulkeun sangkan Sudarma
dijenengkeun raja Gilingwesi. Tapi raja nyaur yn hadna Sudarma th
dijenengkeun Patih Cempa ba, sarta ngajenengkeun Bramani jadi raja
di Gilingwesi. Peutingna diayakeun psta sarta Panji Wulung jeung
Andayaningrat teu welh suka ati sosonoan. Isukna Sudarma diistrnan
jadi Patih Gilingwesi sarta dibr jujuluk Suraludira. Ti dinya Suraludira
ngulik bagbagan lmu kanagaraan, tur sanggeus dianggap cukup manhna
mulang deui ka Gilingwesi.
Nagara Cempa leuwih maju. Patani jeung istrina anu kungsi
dicicingan ku Panji Wulung diondang ka karaton. Dina jero hatna
Panji Wulung og teu welh inget ka bapa kukutna, Patih Sokadana. Ti
dinya Panji Wulung ngutus Janggala jeung Janggali nepikeun surat sarta
ngabjaan Patih Sokadana yn manhna geus jadi putra mahkota di
Cempa. Panji Wulung og ngulem Patih Sokadana sangkan nganjang ka
Cempa.
Kacaturkeun di Sokadana. Patih Sokadana jeung istrina og teu
welh ingeteun ka Panji Wulung. Majar aya bja yn Panji Wulung geus
jadi putra mahkota. Ku kabeneran jol Janggala jeung Janggali mawa
surat jeung rupa-rupa hadiah ti Panji Wulung. Barang maca surat, Patih
Sokadana, istrina, jeung Tunjungsari pohara kagagasna. Janggala jeung
Janggali og teu welh-welh nyaritakeun kaayaan jeung kajugalaan Panji
Wulung di Cempa.
Waktu Janggala jeung Janggali rk mulang deui ka Cempa, Patih
Sokadana nulis surat keur ditepikeun ka Panji Wulung. Dina suratna
patih nyaritakeun sakabh rusiah kahirupan Panji Wulung sarta mr
piwulang sangkan Panji Wulung ulah sombong, nyaah ka pamajikan,
jeung bisa nahan hawa napsu. Dicaritakeun og perkara putra patih anu
jenenganana Panji Pamekas nu kacida dipikanyaahna jeung dijenengkeun
putra mahkota ku Raja Sokadana lantaran raja kaparengkeun teu boga
rundayan.
8
Barang surat nepi jeung kabaca ku Panji Wulung, kacida ngangres
jeung kagagasna ta putra mahkota Cempa th. Panji Wulung nyaluyuan
Panji Pamkas jadi putra mahkota di Sokadana keur mulang tarima kana
kahadan Patih Sokadana. Teu lila ti harita Raja Cempa gering parna. Raja
nepikeun wasiat yn Panji Wulung nu kudu ngaganti dirina jadi raja jeung
sakabh pangiringna kudu tumut. Sabada masrahkeun cingcin karajaan,
raja tilar dunya, sarta sakabh pangeusi Cempa ngarasa sungkawa.
Panji Wulung ngirim surat ka Patih Sokadana, ngabjaan pupusna
raja Cempa sarta manhna anu dijenengkeun jadi raja. Kacida bungahna
Patih Sokadana barang nampa ta bja th, malah manhna aya niat rk
nganjang ka nagara Cempa bareng jeung istrina katut Tunjungsari. Panji
Wulung og teu kira-kira bungahna barang ngadng ta rencana, Panji
Wulung badami jeung pamajikanana pikeun sasayagaan mapagkeun
urang Sokadana.
Kacaturkeun di Sokadana, raja nu tos sepuh ngersakeun bubujeng. Di
sasaungan raja ngobrol jeung patih nepikeun niatna hayang masrahkeun
karajaan Sokadana ka Pamekas. Raja og nepikeun rasa kaduhungna geus
nibankeun hukuman pati ka Tunjungsari, selirna ta. Teu ku hanteu deuih
raja kungsi ningali aya aww di Sokadana anu rupana bet sarimbag jeung
Tunjungsari.
Ku Patih Sokadana dijelaskeun yn saenyana manhna geus
ngabohong lantaran teu tulus matni Tunjungsari. Dicaritakeun og talajak
pramswari nu teu satia, nepi ka antukna timbul niat dina pikiranana
hayang ngahukum pramswari. Tapi ta niatna th dihalang-halang ku
patih.
Bja yn raja bendu th karaos ku pramswari. Manhna mapatkeun
jamp asihan sangkan raja malik asih, tapi kabh g teu matih. Teu lila ti
harita Raja ngajenengkeun Nyi Tunjungsari jadi pawarang ngaganti ratu
nu ti heula, sarta dibr jujuluk Sekarkencana. Ahirna Raja Dwakswari
jeung Sekarkancana hirup rukun sauyunan bari kebek ku kabagjaan.
Tapi raja jeung pawarang th teu welh inget ka putrana: Panji
Wulung. Raja tuluy ngutus Patih Sokadana jeung istrina pikeun nemonan
Panji Wulung di nagara Cempa. Kocapkeun patih jeung istrina balayar
ka Cempa sarta sanepina di Cempa dipapagkeun ku kabungahan jeung
9
kahormatan. Patih Sokadana nepikeun surat ti raja anu boga niat hayang
ngondang Panji Wulung ka Sokadana. ta pangulem th distokeun pisan
ku Panji Wulung.
Kocapkeun Panji Wulung geus sayaga rk miang ka Sokadana bareng
jeung Patih Sokadana katut istrina nu rk marulang deui ka nagarana.
Teu kacatur di jalanna Panji Wulung nepi ka Sokadana sarta dipapagkeun
ku kabungahan jeung kahormatan ku Pamekas. Sanepina ka karaton
Panji Wulung ditepungkeun jeung indung bapana anu kacida ngarep-
ngarepna dina suasana anu matak pikasediheun. Salila di Sokadana Panji
Wulung og nyaksian dipasrahkeunana karajaan Sokadana ka Pamkas
nu ngaganti raja sepuh. Panji Pamitran, anu masih alona Nyi Tunjungsari
dijungjung lungguh jadi patih. Psta diayakeun kacida ramna pikeun
ngareuah-reuah diangkatna raja anyar.
Panji Wulung ngabingbing Pamekas anu meunang jujuluk Dwabrata
ngeunaan soal-soal kanagaraan. Sokadana beuki mamur. Raja sepuh
nu geus marn tuluy ngabagi-bagi harta warisan. Nepi ka ahirna Panji
Wulung kudu mulang deui ka Cempa. Sanggeus amitan ka ibu ramana
bari beurat pukah pisah rombongan Panji Wulung mulang deui ka Cempa
mak kapal.
Kacaturkeun di Cempa. Barang ngadng Raja Cempa euweuh di
nagarana, Andakasura ngagoda Patih Cempa pikeun ngalawan rajana nu
keur euweuh kalawan alesan pinasti para mantri jeung pangagung sjnna
di Cempa bakal diganti ku bondoroyot Panji Wulung ti Sokadana. Tapi
Patih teu galideur. Andakasura teu bak akal, barang aya pamajikan patih
nganjang ka imahna, digoda deui sangkan carogna ngabaruntak ka Panji
Wulung. Ahirna Patih teu burung kagoda sarta sailon jeung Andakasura
keur ngalawan Panji Wulung. Ngan Martadiguna ba, ponggawa anu
satia, jeung putrana, Katibaya, nu henteu biluk th. Duanana diasupkeun
ka panjara ku Andakasura.
Pasukan Cempa anu ngabaruntak ngajugjug ka Palabuan keur
mapalangan Panji Wulung. Patih Cempa ngajungjung lungguh dirina jadi
Raja Cempa, jujulukna Dwasaksi. Ari patihna, Sudirapati. Sedengkeun
Andakasura jadi pingpinan panglima perang. Teu lila jol surat anu
ngiberan yn Panji Wulung bakal mulang.
10
Sanggeus nepi ka basisir, rombongan kapal Panji Wulung diserang
ku tmbakan mariem. Rombongan kacida kagtna sarta baralik deui ka
tengah laut. Teu lila datang Jayaperbangsa, ngalolos ti Cempa sarta bbja
ka Panji Wulung yn Patih geus baruntak. Dicaritakeun ti awal nepi ka ahir
kumaha kajadianana. Waktu pasukan Panji Wulung rk malik nyerang,
datang balabantuan ti raja Gilingwesi. Der perang campuh di laut jeung di
basisir, nepi ka ahirna pasukan Panji Wulung nu dibantuan ku pasukan ti
Gilingwesi hasil numpes babaruntakan di Cempa. Tapi patih nu baruntak
jeung Andakasura ngalolos.
Ratu Cempa, Andayaningrat, kacida sedihna nguping ta kajadian.
Sabada nepi ka daratan, ratu bendu ka para ponggawa Cempa nu teu
saratia sarta ngabaruntak ka rajana. Raja Gilingwesi og teu kurang-kurang
murkana. Niatna ponggawa nu milu baruntak th kudu dihukum pati.
Tapi ta niat th dipapalangan ku Panji Wulung, sarta mantri-ponggawa
nu baruntak th dibr pangampura.
Rombongan raja Panji Wulung mulang deui ka karaton, tapi
kaayaan geus burakrakan. Kabh diranjah ku Patih, kari emas inten nu
disumputkeun. Raja Gilingwesi teu dihaturan mulang deui, tapi sina
tetep heula di Cempa. Raja tuluy ngangkat patih anyar, nyatana Urawan,
keur ngaganti patih ti heula nu ngaraman. Jujulukna Surengjurit.
Sabada sabulan aya di Cempa, Raja Gilingwesi nu ayeuna dijungjung
lungguh jadi patih di Cempa amitan. Ku Panji Wulung dijamu heula ku
psta, sarta Raja Gilingwesi dipaparinan rupa-rupa hadiah, minangka
males budi keur jasa-jasana.
Patih Cempa nu baruntak jeung Andakasura hirup sangsara di
leuweung. Patih ngarumasakeun salah geus kagoda pikeun ngalawan raja,
sarta nyimpen katugenah ka pamajikanana jeung ka Andakasura. Teu ku
hanteu hiji po maranhna katwak ku urang lembur sarta dijagragkeun
ka karaton. Patih anyar nyrnkeun ta karaman sangkan ditibanan
hukuman ku Panji Wulung. Raja jeung ratu marntahkeun sangkan patih
nu baruntak jeung Andakasura dibawa ka pangadilan.
Patih mah dibr tobat, tapi Andakasura ditibanan hukuman pati.
Andakasura beungeutna ditutupan ku kan bodas, tuluy digantung. Ti
harita Nagri Cempa beuki subur mamur loh jinawi.
11
Pancn Ka-2
Siswa dibagi jadi sababaraha kelompok. Tiap kelompok diwangun
ku 4 urang.
1) Siswa jeung kelompokna maca ringkesan carita Wawacan Panji
Wulung bari nangan deui kekecapan nu teu dipikaharti, tuluy
tuliskeun dina tabl ieu di handap!
.... .... .... ....
.... .... .... ....
.... .... .... ....
2) Siswa jeung kelompokna nataan para palaku katut peran/

kalungguhanana tina ringkesan Carita Panji Wulung saperti conto
ieu di handap!
Palaku Peran/Kalungguhan
Dwakswari Raja Sokadana
selir Raja Sokadana nu diusir ti karaton, tapi
Tunjungsari
antukna jadi pawarang di Sokadana
Patih Sokadana anu dipiwarang nibanan
Lembu Jayeng Pati hukuman pati ka Tunjungsari nu dituding
geus ngalakukeun jinah
Panolih nu dituding geus jinah jeung Tunjungsari
nu sakongkol jeung Nyi Pawarang keur
Ajar Guna Wissa
nyilakakeun Tunjungsari.
putra Raja Sokadana ti Tunjungsari nu
Panji Wulung
dipitnah, sarta ahirna jadi Raja di Cempa
.

.
12
3) Siswa jeung kelompokna kudu nyieun komentar pondok jeung
rupa-rupa nu kakandung dina carita wawacan, tuluy caritakeun di
hareupeun kelas. Upamana ngeunaan:
Kapamingpinan
Toponimi
Sistem pamarntahan
Moral carita
Intrik politik
Conto Komentar ngeunaan Toponimi (Panataan ngaran-ngaran

Patempatan)
Salah sahiji anu narik dina carita Panji Wulung nyata ngaran-ngaran
tempat. Di antarana disebutkeun yn Panji Wulung th asalna ti Sokadana.
Ari Sokadana deukeut-deukeut ka Sukadana atawa Sukadanu, ngaran
tempat nu ra kapanggih di wewengkon Garut. Boa-boa Panji Wulung th
asalna ti Garut. Disebutkeun og Blambangan, Patani, Keling, Bugis,
jeung Cempa. ta ngaran singhorng bisa dipapay tina ngaran-ngaran
tempat kabaheulaan. Contona, Blambangan aya di tungtung pulo Jawa
pangwetanna. Bugis aya di Sulawesi, Keling ayeuna disebut India, Cempa
ayeuna wewengkon antara Laos jeung Thailand. Ku hal ta, ieu carita th
saenyana multikultur lantaran ngalibetkeun jalma ti rupa-rupa wewengkon
atawa nagara anu adat jeung kabudayaanana bda-bda.
C. Pedaran Eusi Wawacan

Wawacan th mangrupa carita anu didangding, ditulis dina wangun
puisi pupuh. Bdana jeung guguritan, wawacan mah mangrupa lalakon.
Pupuh anu dipakna og henteu hiji ba, tapi gunta-ganti, tur loba.
Sedengkeun guguritan mah mangrupa brhan hat nu dituliskeun
wangun dangding, tur cukup ku sapupuh ba.
Nurutkeun para ahli gelarna wawacan dina sastra Sunda th
lantaran pangaruh tina sastra Jawa. Asupna kana sastra Sunda kira-kira
dina mangsa kadua abad ka-19. Harita tatar Sunda dierh ku karajan
Mataram (Islam). Parabupati katur bangsawan Sunda, utamana anu aya di
13
wewengkon Priangan, wajib sba ka Mataram. Ayana di Mataram th tara
sakeudeung-sakeudeung. Balikna mawa sawatara adat-cahara di ditu ka
tatar Sunda. Salian ti ta, teu saeutik deuih pangagung urang Mataram
anu ditempatkeun di urang. ta kaayaan th beuki nguatan adat-cahara
anyar para mnak Sunda. Pangaruhna dina widang sastra, urang Sunda
mimiti wanoh kana guguritan jeung wawacan.
Lain para mnak ba deuih anu ged andilna asupna wawacan kana
sastra Sunda th. Paraulama og ged andilna. Kalolobaan ulama atawa
ajengan anu boga pasantrn di urang, sammhna kungsi masantrn
di Wtan (Jawa). Teu bda ti parabupati, balikna mawa adat cahara ti
ditu. Nya di antarana mawa wangun guguritan jeung wawacan. Malah
nerekabna wawacan th lantaran jasa para ajengan. Salah sahiji buktina,
nepi ka kiwari di pilemburan-pilemburan masih knh kapanggih
wawacan-wawacan anu ditulis ku aksara Arab (Pgon). Eusina mangrupa
dawah Islamiyah.
Mekarna wawacan di urang th ngaliwatan sababaraha tahap.
Dina tahap kahiji, lalakon-lalakon wawacan tina sastra Jawa th langsung
disalin, henteu disundakeun, mangrupa naskah. Tahap kadua, tmbong
usaha narjamahkeun (nyalin) kana basa Sunda, sangkan eusina kaharti
ku balara. Tahap katilu, lain narjamahkeun, tapi nyipta carita-carita nu
geus nyampak ti baheula dina wangun wawacan, saperti tina dongng,
hikayat, jeung babad. Tahap kaopat, sabada aya tknologi citak, wawacan
anu tadina mangrupa naskah th ra anu diterbitkeun mangrupa buku;
dibarengan ku ciptaan-ciptaan anyar, sarta wandana og anyar.
Karya sastra wangun wawacan umumna ngabogaan unsur struktur
nu maneuh, nyata manggalasastra (alofon), eusi, jeung panutup atawa
kolofon. Manggalasastra eusina sanduk-sanduk papalaku (mnta idin)
ka Nu Maha Kawasa jeung ka karuhun, sarta mnta panghampura
kana kahngkran nu nulis atawa nu nyusun ta wawacan. Panutup
(kolofon) kauni dina akhir carita nu eusina titimangsa ditulis atawa
disalinna ta wawacan, bari sakalian mnta panghampura nu nulis kana
sagala katunaanana. Umumna nu nulis wawacan sok dp-dp tur
ngarumasakeun. Geura ieu di handap kapidangkeun conto manggalasastra
jeung kolofon wawacan.
14
Manggalasastra:
Kasmaran kaula muji,
ka Gusti Ajawajala,
nu murah ka mahluk kabh,
jeung muji utusanana,
Kangjeng Nabi Muhammad,
nyata Nabi panutup,
miwah muji sahabatna
(Wawacan Rengganis)

Kolofon:
Tamatna kaula ngarang
Pukul tujuh malem Kemis
di tanggal tujuh welasna,
kaleresan bulan April,
taun Kangjeng Mashi,
sarwu dalapan ratus,
jeung genep puluh dua,
marengan hijrahna Nabi,
sarwu dua ratus tujuh puluh dalapan
(Wawacan Panji Wulung)
Wawacan th ditepikeun ku cara ditembangkeun ngagunakeun sora

anu ngelewung tarik pisan nu disebut beluk atawa gaok. Seni beluk biasana
dipintonkeun dina acara salametan, upamana dina acara salametan orok,
sunatan, gusaran, kawinan, jeung salametan sabada pann.
Nurutkeun Yus Rusyana dina Panyungsi Sastra (1984), eusi carita
wawacan th rupa-rupa pisan, nurutkeun asal-usulna bisa digolongkeun
jadi:
1. Anu asalna tina Carita nu geus Aya
a. Sastra Islam jeung sastra Jawa, contona: Wawacan Amir Hamjah,
Wawacan Nabi Paras, Wawacan Gusti Patimah Dibabarkeun,
Wawacan Angling Darma, Wawacan Rengganis jrrd.
b. Dongeng jeung Hikayat, contona: Wawacan Lenggang Kencana,
Wawacan Purnama Alam, Wawacan Panji Wulung.
15
c. Carita Pantun, contona: Wawacan Lutung Kasarung, Wawacan
Ciungwanara jeung wawacan Mundinglaya.
d. Babad, contona: Wawacan Babad Cirebon, Wawacan Babad
Sumedang, Wawacan Dipati Ukur jeung Wawacan Dipati
Imbanagara.
2) Anu asalna tina Gambaran Kahirupan di Masarakat
Contona: Wawacan Rusiah nu Geulis beunang Candrapraja; Wawacan
Rusiah nu Kasp beunang Khodijah Mahtum; Wawacan Secanala jeung
Wawacan Ali Muhtar beunang R. Haji Muhamad Musa.
Para pangarang wawacan aya nu kapanggih ngaranna, aya og
nu henteu. Dina wawacan anu mangrupa naskah tulisan leungeun,
langka disebutkeun saha nu ngarangna. Dina wawacan anu dicitak mah
dittlakeun saha nu ngaran ta wawacan.
Pancn Ka- 3
Naon anu aya dina pikiran hidep sabada maca tks sempalan Wawa-
can Panji Wulung? Pk jawab pertanyaan ieu di handap!
No. Pertanyaan
1. Naon ba ciri-cirina karya wawacan th?
Ari nu ngabdakeunana antara wawacan jeung guguritan, lebah
2.
naonana?
3. Naon bdana antara wawacan jeung novel?
4. Naon sababna dina karya wawacan mah bet gunta-ganti pupuh?
5.
6.
Sabada nyangkem bagbagan wawacan, siswa jeung kelompokna
nyawalakeun deui ngeunaan unsur-unsur intrinsik saperti di handap
ieu!
UNSUR-UNSUR INTRINSIK KARYA SASTRA
DINA WAWACAN PANJI WULUNG
Tma Galur Setting Amanat
........................ ........................ ........................ ........................
........................ ........................ ........................ ........................
........................ ........................ ........................ ........................
16
D. Ngahariringkeun jeung Ngabasaan Unsur Intrinsik
Pk ku hidep ilo, alusna tuluy dihariringkeun luyu jeung pupuhna
cutatan Wawacan Babad Galuh nu nyaritakeun asal usul ngaran Kawali ieu
di handap!
Wawacan Babad Galuh
Asal-Usul Ngaran Kawali
Pangkur

Nyai Ujung Sekarjingga, didangdanan beuteungna mak kawali, jiga nu
reuneuh nyemplu, dicandak ka payunan, disandingkeun calikna deukeut ka ratu,
kocap Ajar Patih datang, geus aya payuneun gusti.
Lajng Ajar th haturan, jisim abdi ngahaturkeun pangabakti, ta rupina
sakitu, lajng Ratu mariksa, ta naon geuning kawas rupa daun, pk Ki Ajar th
haturan, reundeu asal ti nu ngirim.
Lamun kitu mah petana, manh Ajar mr seredan ka aing, Ratu beuki
tambah bendu, manh Ajar kawasa, cing seug taksir mangkna ngajuru, ieu
pamajikan urang, medal pameget ta istri.
Ratu ngandika ka Ajar, ieu kasakit ku manh kudu leungit, manh anu
nyieun kitu, Ajar henteu tarima, teu mupakat pada jalma nyieun kitu, wondn-
ing kudu walaras, ta sagala panyakit.
Sugan ba katarima, sembah puji ka Pangran sajati, miwah kangjeng pa-
rarosul, ngan ta Nu kawasa, ngaleungitkeun kana sagalaning mahluk, nu aya
di alam dunya, di lahir reujeung di batin.
Ajar tuluy ngawalonan, nun sumuhun perkawis pariksa Gusti kumaha
kersana ratu, menggah taksiran abdi mah, ari babar mangk ta Nyai Ujung,
geus kantenan moal cidra, putrana ta lalaki.
Ratu gancang ngabebenda, Ajar manh th henteu sayakti, ayeuna kudu
dihukum, sababna hatur dora, lain reuneuh enya soth ta nyemplu, meunang
kami ngadandanan, dititah ngandung kawali.
Tuluy Ajar seuseurian, henteu pisan aya suker saeutik, kajeun teuing Ratu
bendu, manhna henteu susah, da geus tangtu ta kersana Yang Agung, moal
beunang diowahan, budakna medal lalaki
17
Sinom

Cing ayeuna geura buka, ku kami sing katingali, barang brak dibarukaan,
kawali henteu kapanggih, enggeus leungit tanpa lebih, kantun beuteung Ujung
nyemplu, lajeng reuneuh sayaktosna, hran kabh nu ningali, tambah-tambah
ratu bendu sarta wirang.
ta kawali didupak, ku Ajar keur waktu tadi, sammhna dibukaan, ku Ajar
enggeus ditarik, ninggangna ka sisi cai, dina sakuloneun lembur, ngaranna th
Selapanjang, mana disebut Kawali, mana ta kitu tina caritana.
Tuluy Ajar dibuburak, ku Ratu dititah balik, barang Ajar enggeus mulang,
Ratu nimbalan ka Patih, h Patih jeung paramantri, geuwat ku manh sarusul,
Ajar th geura pahan, cacag mangka bijil peujit, tuluy budal Patih reujeung
balad-balad.
Ajar kasusul di jalan, direjeng ku paramantri, dicacag ditarumbakan, tapi
teu mental sahiji, keris tumbak reujeung bedil, kabh ta mararintul, taya nu
nwek pisan, tuluy Ki Patih ngalahir, kersa Ratu Ajar kudu dipahan.
Ditumbak kudu getihan, sarta kudu tijumpalik, h kutan kitu kersana, su-
mangga ba Ki Patih, mana kitu enggeus jangji, da kitu kersana Ratu, tuluy Ajar
th ditumbak, sarta barijilan getih, tapi ta getih th hrang kacida.
(Tina Galuring Sastra, yasana Budi RT)
Pancn Ka-4
Sangkan hidep leuwih mikapaham eusi cutatan carita wawacan, pk
ku hidep tangan kekecapan anu teu dipikaharti, tuluy tuliskeun jeung
hartina dina tabl ieu di handap!
Wawacan Babad Panjalu

Kecap Hartina
................................ ..............................................................................
................................. ..............................................................................
................................ ..............................................................................
................................. ........................................................................jst
18
Pancn Ka-5
Pk baca deui sing gemet sempalan Wawacan Babad Galuh di
luhur, tuluy ku hidep jieun paraphrasena jadi ringkesan jiga wawacan Pan-
ji Wulung! Sanggeus diringkes, diskusikeun ringkesan caritana ngagu-
nakeun basa hidep sorangan, tuluy bacakeun di hareupeun kelas. Bakal
leuwih had hidep jeung babaturan sakelompok sammh maca ringke-
sanana, hariringkeun ta wawacan luyu jeung pupuh anu dikawasa ku
hidep sabatur-batur.
Pancn Ka-6
1. Sanggeus hidep maca kalayan gemet sempalan Wawacan Babad
Galuh, pk diskusikeun unsur-unsur intrinsik saperti di handap ieu!
UNSUR-UNSUR INTRINSIK KARYA SASTRA

DINA WAWACAN BABAD GALUH
Tma Palaku Galur Setting Amanat

..................... ..................... ..................... ..................... .....................
..................... ..................... ..................... ..................... .....................
..................... ..................... ..................... ..................... .....................
2. Siswa jeung kelompokna kudu nangan kekecapan nu aya dina

carita Wawacan Babad Galuh nu patali jeung rupa-rupa istilah.
Upamana istilah patempatan (geografi) sakumaha nu kaunggel dina
salah sahiji pada sempalan Wawacan Panji Wulung:
Turun gunung unggah gunung, nyorang lebak nyukang pasir, ngaliwat
kana bubulak, sampalan badak jeung sapi, jauh cunduk anggang
datang, sumping damping ka basisir.
Pancn Ka-7
1. Tuliskeun masing-masing sapada pupuh Asmarandana, Kinanti,
Sinom jeung Pangkur dina sempalan wawacan Panji Wulung jeung
Wawacan Babad Galuh tuluy itung guru wilangan jeung guru
laguna!
2. ta pupuh di luhur th pk hariringkeun!
19
E. Latihan
Ngalengkepan Kalimah
Dina sempalan Wawacan Panji Wulung di luhur aya kalimah nu unina:
Neuleu catang nu malang, ged pisan tangtu moal kaindit,

maksakeun manh pk nangtung
Kecap neuleu (deuleu) mangrupapagawan mata,mh saharti jeung

tingal, tingali, bireungeuh. Pagawan mata sjnna aya: neuteup, mencrong,
nempo, jeung noong.
Pk eusian ku kecap anu merenah, kalimah ieu di handap ku salah
sahiji kecap!
neuteup, mencrong, nempo, noong
1. Saha nu geus ________ jurig bungkeuleukan?

2. Gawna ngan_________ ba ka smah th kawasna ba asa-asa
kawantu geus kolot.
3. Barang kuring _______ tina jandla, kacida ngarasa kagtna lantaran
di jalan ra jalma ngagarimbung.
4. Tadi di pasar Kosambi aya jalma _______ba ka kuring, paromana
haseum, duka naon maksudna mah.
20
A RAN
2
J
Carita
AN A
G
P Pantun
Sumber: wisatadanbudaya.
blogspot.com
21
S
alah sahiji wanda karya sastra Sunda buhun nu kungsi populr
di masarakat nyata carita pantun. Dina magelarkeunana pantun
mah umumna sok dipirig mak kacapi. Ari jalma anu magelarkeun
carita pantun ilaharna disebut tukang pantun atawa juru pantun.
Kaumumanana juru pantun, lian ti geus kolot og lolobana anu teu ningal
(lolong) deuih.
Ieu kasenian (karya sastra) pantun th dina taun 50-an ka ditu mah
kungsi ngalaman jaya. Dina ta mangsa pantun th kacida dipikaresep tur
dibagakeun pisan ku masarakat patani lantaran pantun th raket patalina
jeung tata kahirupan masarakat agraris (padsaan) anu butuh ku hiburan.
Nu matak juru pantun mah kalungguhanana teu bina ti juru penerang di
masarakat nu kalungguhanana mh satata jeung dalang (wayang golk)
kiwari. Nya teu anh mun juru pantun harita mah diperedih kudu boga
pangabisa tina rupa-rupa kaparigelan jeung pangaweruh anu jembar.
Ayeuna mah ieu kasenian pantun th geus mhtumpur. Juru pantun
loba nu geus pangsiun tina profsina, lantaran ayeuna mah geus langka
anu nanggap. Sanajan kitu aya knh juru pantun anungeureuyeuh. Dina
sataun sakali mah sok aya knh anu sok nanggap, utamana pikeun acara
ngaruatimah, ngaruat lembur, atawa dinarngspann.
A. Nengetan Carita Pantun

Ieu di handap aya ringkesan carita pantun nu judulna Lutung
Kasarung. Pk baca ku hidep sing gemet, tuluy lenyepan eusina!
Lutung Kasarung
Sunan Ambu di Kahyangan boga anak lalaki, kasp taya papadana,

ngaranna Guru Minda. Hiji peuting Guru Minda ngimpi boga bbn
(kabogoh) nu sarupa jeung Sunan Ambu. Nepi ka hiji waktu Guru Minda
maling-maling neuteup rarayna Sunan Ambu. Sunan Ambu nyahoeun.
Antukna Guru Minda dititah turun ka Buana Pancatengah pikeun
nangan pijodoeunana anu sarupa jeung Sunan Ambu. Tapi sammhna
kudu salin rupa heula jadi lutung, sarta dingaranan Lutung Kasarung.
22
Sanggeus dibr pituduh
pijalaneunana, Guru Minda
nu geus jadi lutung, turun ka
Buana Pancatengah. Gubragna
di Nagara Pasirbatang Anu
Girang.
Anu ngaheuyeuk dayeuh
di Pasirbatang Anu Girang
harita nya ta Mas Prabu
Ageung Tapa. Pramswarina
Nitisuari. Boga anak tujuh
aww wungkul, ngarana:
Purbararang, Purbandah,
Purbadwata, Purbakancana,
Purbamanik, Purbaleuwih
jeung nu bungsu Purbasari,
anu panggeulisna.
Ku lantaran geus kolot,
Prabu Ageung Tapa ngarasa geus meujeuhna ngcagkeun kalungguhan
sarta diteruskeun ku salah saurang anakna. Terus ba Prabu Ageung Tapa
th ngumpulkeun anak-anakna, pikeun nyrnkeun kalungguhanana.
Anu kapilih pikeun gaganti anjeunna th nya ta Purbasari, anakna anu
bungsu. Purbararang salaku anak panggedna ngarasa kalngkahan ku
nu jadi adi. Manhna ngarasa tugenah.
Basa Prabu Ageung Tapa katut permaisurina geus ninggalkeun
nagara, Purbararang ngayakeun rupa-rupa rka-perdaya pikeun ngarebut
kalungguhan ti Purbasari. Ari alesanana manhna ngarasa leuwih boga
hak jadi ratu ti batan Purbasari, lantaran manhna anak panggedna (cikal).
Ku rka perdaya Purbararang ta, nya ahirna Purbasari disingkurkeun ti
nagara, dititah nyingkur di Gunung Cupu. Di leuweung nu hara-haraeun
tur jauh ka ditu ka dieu. Tempatna di saung hateup injuk sajalon, handapna
palupuh sabbk. Sarta sammhna diborhan kler nahun, papakanana
diganti ku nu rarombng.
Dina hiji po, Purbararang nitah ngala lutung ka Aki Panyumpit.
Kudu meunang, lamun teu meunang Aki Panyumpit baris ditugel
23
jangga. Aki Panyumpit moro lutung ka
leuweung. Ngan aya nu anh, basa moro
ti isuk-isuk nepi ka sor bet teu meunang
lutung hiji-hiji acan. Tong boroning
meunang, manggihan og heunteu.
Padahal biasana mah lutung th loba
tinggurayang. Aki Panyumpit kacida
pisan bingungna. Keur kitu, bet ujug-
ujug aya lutung hiji keur tinggurayang
dina tangkal. Aki Panyumpit reuwas
pacampur jeung atoh lantaran mun
meunang ta lutung moal tulus ditugel
janggana (diteuteuk beuheungna) ta.
Bari jeung ngadgdg, ku Aki Panyumpit
disumpitan, tapi teu dak wa beunang,
sabab lutung th bet bisa nyingcet jeung
ngelok jiga manusa. Aki Panyumpit
mungguh kagt manggihan lutung nu
tapis nyingkahan paser. Leuwih kagt deui sanggeus ngadng lutung
th bisa ngomong. Ttla ta th Lutung Kasarung ta. Lutung Kasarung
mnta dibawa ku Aki Panyumpit sarta dipasrahkeun ka Purbararang di
karaton.
Caritana Lutung Kasarung th geus aya di karaton. Basa rk
dipeuncit kacida linghasna, lulumpatan ngaruksak barang-barang nu aya
di karaton. Antukna Purbararang nitah Lngsr sangkan mawa lutung ka
Gunung Cupu pikeun maturan Purbasari.
Cocoba jeung dodoja ka Purbasari ku rka perdaya Purbararang
kacida loba jeung hsna. Mimiti Purbasari dititah ngabendung Leuwi
Sipatahunan dina waktu sapeuting, Purbasari bisa ngalaksanakeun
panitah Purbararang. Terus Purbasari diajak paalus-alus ngahuma.
Purbasari dititah ngahuma di tanah angar sarta ngan dibr pakarang
kujang buntung. Tapi hasilna huma Purbasari leuwih alus batan huma
Purbararang.
Purbararang henteu sugema ku ngadoja sakitu. Purbasari tuluy
diajak paalus-alus ninun. Ttla deui ba, hasilna leuwih alus beunang
24
Purbasari. Terus diajak pageulis-geulis.
Purbasari angger anu meunang. Ahirna
nya diajak pakasp-kasp kabogoh. Lebah
dieu Purbasari bingung, sabab kabogoh
Purbararang th sinatria gandang anu
jenenganana Indrajaya. Ari kabogoh
Purbasari apan lutung.
Ku sabab dianggap lh ta, nya
Purbasari kudu nandangkeun hukuman.
Salian ti kudu masrahkeun karaton th,
kudu ditugel jangga deuih. Tapi barang
Purbasari rk ditugel pisan, torojol aya
satria gagah, leuwih kasp jeung gandang
ti batan Indrajaya, nyampeurkeun sarta
ngaku kabogoh Purbasari. ta satria th
taya lian ti Lutung Kasarung anu geus
salin rupa deui jadi Guru Minda.
Nnjo kaayaan kitu, Indrajaya panas.
Terus narajang Guru Minda, der gelut.
Indrajaya lh jajaten ku ta satria gagah ta.
Ahirna Purbasari jeneng jadi raja di nagara Pasir Batang Anu
Girang, dibarengan ku salakina. Ari dulur-dulurna dijadikeun pembantu-
pembantuna. Iwal Purbaleuwih (pangais bungsu) anu sok nulungan
Purbasari upama keur dikakaya ku dulur-dulurna nu sjn.
(Tina Galuring Sastra, karya Budi RT)
Pancn Ka-1
Sanggeus hidep rngs maca jeung nengetan tks ringkesan carita
pantun Lutung Kasarung di luhur, pk jawab pertanyaan ieu di
handap!
1. Nurutkeun panitn hidep, paragraf mana nu nuduhkeun bagian
bubuka carita di luhur? Tuliskeun kalimah awalna!
2. Paragraf anu mana nu nuduhkeun galur carita mimiti ngalalakon?
Tuliskeun kalimah awalna!
25
3. Paragraf anu mana nu nuduhkeun bagian pamungkas dina carita di
luhur? Tuliskeun kalimah awalna!
4. Nitnan pertanyaan nomer 1-3, bisa dicindekkeun yn struktur carita
di luhur kabagi jadi sabaraha bagian? Tuliskeun hiji-hijina!
5. Naon eusi paragraf kahiji jeung kadua? Jntrkeun sing pertla!
B. Ngaguar Eusi jeung Unsur Intrinsik Carita Pantun

Pk ilo ringkesan carita pantun ieu di handap!
Carita Pantun Ciung Wanara
Ciung Wanara th saenyana putra raja Galuh Pakuan. Ngan ti

leuleutik dirorok ku Aki Balangantrang jeung Nini Balangantrang. Ciung
Wanara th teu apaleun yn anjeunna putra raja. Disangkana indung-
bapana th Nini jeung Aki Balangantrang w.
Ngan dasar aya terah sanajan dididik ku nini-nini jeung aki-aki
bari di kampung, bda pasipatanana jeung barudak-barudak kampung
sjnna. Leutik knh g geus ngawasa rupa-rupa lmu nu biasana mah
nu karitu th dicekel ku jalma dwasa.
26
Ari karesep Ciung Wanara harita ngukut jeung ngadu hayam. Nu
matak barang ngadng bja cenah raja Galih Pakuan g kasenengna
kana ngadu hayam. Cita-cita Ciung Wanara hayang nglhkeun hayam
kagungan raja. Ceuk pikiranana had gorngna hayam mah gumantung
kana turunan jeung pamiaraan. Sanajan hayam raja, ari gorng turunan
atawa pamiaraan mah moal bisa nglhkeun ka hayam manhna.
Dina hiji waktu Ciung Wanara nyarita ka Nini jeung Aki
Balangantrang yn manhna rk indit ka nagara Galih Pakuan. Komo
w nini-nini jeung aki-aki th barang mimiti ngadng caritaan Ciung
Wanara kitu, rareuwaseun pisan. Tapi teu aya alesan keur nyark. Komo
mun seug nilik jalugjugna awak Ciung Wanara nu geus rk nincak dwasa,
pantes mun hayang indit pikeun nyiar luang pangalaman ka dayeuh th.
Leuwih ti kitu, Aki jeung Nini Balangantrang nu apaleun pisan, saha ari
Ciung Wanara th, dina pikirna ieu lalaki lalanang jagat th tangtu baris
ngukir sajarah.
Kacaritakeun dina waktu nu geus ditangtukeun jung ba Ciung
Wanara th indit kadua hayam jago. Waktu nyorang lembur-lembur matak
guyur, sabab ceuk mojang-mojang kakaraeun teuing nempo satria kasp
ngalmprng konng ngaliwat, hanjakal ngan saliwat. Para pamuda g
garogedeg ceuk ieu saha ceuk itu saha. Waktu aya nu ngabjaan yn ta
th anak Nini jeung Aki Balangantrang kalah beuki kacida garogedegna.
Keur meujeuhna panas po mentrang-mentring Ciung Wanara nepi
ka luareun lawang saktng nyata lawang paranti asup ka jero dayeuh.
Di dinya anjeunna ngareureuhkeun cap heula di handapeun tangkal kai.
Karinget ngucur ti sakuliah badanna, nimateun pisan katebak ku angin
ngahiliwir.
Bari diuk manhna nempo lawang saktng dijaga ku jelema duaan
jarangkung ged bari marawa tumbak jeung nyorn gobang. Ceuk
pikiranana kumaha bisana asup ari dijaga kitu mah, mangkaning teu
boga duit. Sabab sakur nu asup ka dinya kudu mayar.
Ngan kabeneran nu jaraga th sok luas-los. Sabot bongoh kitu
sup Ciung Wanara asup. Barang geus di jero dayeuh, jelema-jelema
karagteun, nempo pamuda nu sakitu kaspna. Harita Ciung Wanara aya
nu ngaku ku hiji randa beunghar. Waktu ditanya ngaran jeung lembur,
Ciung Wanara ngajawab terus terang.
27
Ari Ujang ka dieu th rk naon? Nyi Randa nanya deui.
Hoyong ngadu hayam sareng kagungan Kangjeng Raja! jawabna
tenang.
Is na ari Ujang, asa lalawora teuing! Boga naon kitu keur
tumpangna?
Aya w.
Ayeuna mah tong waka jeung nu raja, jeung nu bibi w heulaanan!
Da bibi g boga hayam adu mah!
Mangga, ngan upami sareng nu bibi mah moal tumpangan.
Kacaritakeun geprak w hayam Ciung Wanara diadukeun jeung
hayam Nyi Randa beunghar. Da ngan sakali ngabintih hayam Nyi Randa
ngagolr. Jelema-jelema nu nyaraksian ram surak. Aya og nu ngomong,
Hran dwk mah euy! Hayam turundul kitu mak meunang!
Isukna Ciung Wanara kaluar ti tempat panyirurukanana nyata
imah Nyi Randa ta. Waktu ulin ka alun-alun lar patih Purawesi jeung
Puragading bbntng nagara Galih Pakuan angkat sareng. Jaman harita
ta upama aya pangagung angkat, jelema-jelema nu nempo th kudu brek
caringogo bari tungkul. Upama teu kitu dianggap teu sopan, pasti bakal
meunang hukuman.
Sanajan teu nyaho g nu duaan ta patih, nilik dedeg-pangadegna,
saha nu teu sieun. Geus puguh awakna jarangkung ged, kumis baplang
jeung godgan, mak iket barangbang semplak nepi ka buukna sakitu
panjangna papuket kabeungkeut iket. Awakna teu mak baju nepi ka atra
bulu klkna jabrig, dadana buluan. Ka handap mak calana sontog mak
beubeur saged tampah, Duanana pada nyorn gobang ngangsar ampir
antel kana taneuh. Upama ngarrt ka nu ngahormat, burileng panonna
nu saged jngkol th hirup kawas rk kk wa ngerewes.
Ari Ciung Wanara aya nu ngabjaan yn ta th patih, ngadon
solongkrong nyampeurkeun. Duka kituna th pdah didikan Aki jeung
Nini Balangantrang nu ngajarkeun hakkat jelema mah taya bdana da
sarua damelan Nu Maha Kawasa. Malah dina basa g ka ieu-ieu sarua taya
adab taya kasar. Atawa pangna wani nyampeurkeun patih th perbawa
sipatna nu teuneung. Tapi nu pasti mah berekah didikan jeung sipat!
Waktu Ciung Wanara nyampeurkeun ka patih mah papakanana
lain nu biasa, tapi diganti ku nu gorng. Malah teu mak baju-baju acan,
28
beuteungna ngahaja dibucitreuk-bucitreukkeun, beungeutna camrong
dikotoran leutak.
Barang solongkrong ka patih, nu disampeurkeun nanya sorana mani
tarik semu peura, Rk naon sia budak buncir nyampeurkeun ka kami?
Ceuk Ciung Wanara bolostrong bari teu kireum-kireum, Hayang
ngadu hayam jeung nu Kangjeng Patih!
Hah siah wawanianan! Boga hayam turundul kitu wani ngadu jeung
nu aing! Sakali ngabintih g hayam sia pah! Patih Purawesi sasauranana
kitu bari bendu sabab asa dihina ku budak buncir.
Nyobaan w! ceuk budak buncir th.
Heug! Tapi naon tumpangna?saur Patih Puragading.
Teu boga da kami mah tara tumpangan! ck budak buncir.
Ah-ah siah! saur Patih Purawesi, Kieu w atuh! Lamun hayam sia
lh, sia ku kami digebug sapuluh kali Ku gegendir ieu! Wani henteu?
Wani! Ngan upama hayam patih nu lh naon tumpangna?
Moal lh hayam kami mah!
Enya upama ieu mah, ceuk budak buncir deui.
Manh ku kami dibr duit sarajut! saur Patih Purawesi.
Geus nyieun perjangjian kitu mah Patih Purawesi jeung Patih
Puragading nimbalan ponggawa nyandak hayam kagunganana nu
pangsana. Budak buncir diajak ka pakalangan paranti ngadu hayam. Di
dinya nu lalajo geus pinuh. Jelema sakitu lobana teu aya saurang g nu
mangmeunangkeun ka hayam budak buncir.
Hayam Patih Purawesi tuluy diasupkeun ka pakalangan. Barang sup
ger nu lalajo surak. Hayam th jangkung ged buluna hrang pertanda
asak piara, jawrna sumpel, buntutna lempay, siihna seukeut panjangna
kira-kira satunjuk. Barang jrut ka pakalangan, belegender kokorh tuluy
kongkorongok.
Ningali hayam lagana kitu, Patih Purawesi imut. Sok, Buncir
asupkeun hayam manh!
Hayam turundul th ku budak buncir ditiup sirahna geus kitu
dialungkeun ka pakalangan. Barang sup, sak diudag ku hayam Patih
Purawesi. Si Turundul nyingcet, jol di tukangeun Si Jelug, kecok sirah
29
hayam Patih Purawesi th dipacok, jebt dibintih. Teu ngadua-kalian,
hayam patih Purawesi ngagolr teu hudang deui.
Ger nu lalajo surak ak-akan. Patih Purawesi barengep lain pdah
aya nu neunggeul tapi bakat ku ra ku nu lalajo. Sabab hayam kagunganana
tacan aya nu nglhkeun, sumawonna nepi ka ngagolr kawas harita
mah. Ongkoh jaman harita mah ajn jelema th ditangtukeun ku hayam
aduna. Upama hayam aduna kuat teu aya nu nglhkeun, ajn nu bogana
ningkat upama hayamna lh, ajn nu bogana turun.
Budak buncir th nyokot hayamna ti pakalangan, tuluy diusapan.
Nu lalajo ngarogrog nempo hayam budak buncir. Ku sarra pada
nyidikkeun teu aya tanda-tanda hayam alus. Nu matak sakur nu lalajo
pada hookeun.
Sok ayeuna mah jeung nu aing! saur Patih Puragading. Sok
asupkeun heula hayam maneh, Buncir!
Saperti tadi budak buncir th mmh ngasupkeun hayamna ditiup
heula huluna, Sanggeus hayam turundul aya di pakalangan, hayam
Patih Puragading diasupkeun. Barang sup sebrut hayam jelug nu Patih
Puragading ngudag Si Turundul. Tapi nu diudag rikat luncat ka luhur nepi
ka nu ngudag th kaselebrungan. Si Turundul geus taki-taki di tukangeun
Si Jelug. Barang Si Jelug malik, sebrut deui ngudag. Si Turundul nu geus
taki-taki mapang hulu Si Jelug ku pangbintih satakerna. Jepet golpak
hayam Patih Pura gading ngagolr. Ger deui nu lalajo surak. Patih
Puragading baketut ambek nyedek tanaga midek.
Sanggeus dua hayam patih ngagolr, budak buncir ngadeukeutan
patih rk nagih jangji, Patih Purawesi jeung Puragading kalah ambek, geus
puguh hayam nu dipikameumeutna lh, ayeuna aya nu nagih. Ku sabab
kitu budak buncir th dirawl tadina rk digebug. Ngan budak buncir nu
taya lian Ciung Wanara bisa cungcat-cingcet nepi ka teu katwak.
Sakitu dikepung ku dua patih dibantuan ku para ponggawa karaton
teu beunang. Ber pada ngudag, Ciung Wanara geus teu aya, nyumput
ngadedemps. Puguh w dua patih th ambek murang-maring. Majar
jelema sakitu lobana lh ku budak buncir saurang.
Kacaritakeun bja yn aya budak buncir boga hayam adu sakitu
meunanganana geus dugi ka Kangjeng Raja Galih Pakuan. Anjeunna
30
enggal nimbalan para ponggawa milarian budak buncir ta. Nu milarian
geus ber ka ditu ber ka dieu tapi nu dipilarian teu kapendak, teu aya
raratan-raratanana acan.
Kabeneran ku kapinteran Lngsr budak buncir th kapanggih. Ngan
waktu diajak ka karaton ngadeuheus ka Kangjeng Raja, budak buncir th
mugen, embungeun. Ari alesanana sieun ku patih. Budak buncir th nya
nyarita terus terang katugenahna ku patih. Nu jangji rk mr duit sarajut
kalah rk nyiksa. Patih nu modl kitu cenah kudu meunang hukuman.
Lngsr nyanggupan rk mrskeun masalah ta asal budak buncir
dak milu ka karaton. Kacaritakeun sanggeus Lngsr jangji mah, budak
buncir th dakeun milu.
Barang nepi ka karaton patih keur araya di dinya. Nempo budak
buncir panonna burulang-burileng tapi teu bisa kukumaha da sieuneun
ku raja. Budak buncir mah nempo patih kitu th tenang w siga teu aya
kakeueung.
Saparantos diparios ku raja, nggalna budak buncir terus terang
hayang ngadukeun hayamna jeung kagungan raja, nu geus sohor ka mana-
mana teu acan aya nu nglhkeun. Waktu diparios naon tumpangna,
waler budak buncir, pati-hurip raga sareng badan. Dawuhan raja ti kami
mah cenah tumpanganana nagara sabeulah.
Isukna jelema-jelema geus pinuh di tempat pangaduan hayam rk
lalajo. Hayam raja mah datangna ka dinya g pada ngagotong jeung
kurungna. Ti barang datang disada kakak-kokok jeung pucak-pacok.
Atuh si Budak Buncir geus datang cingogo bari ngusapan hayamna Si
Turundul.
Barang geus ninggang kana waktuna dua hayam geus pasanghareup-
sanghareup. Hayam raja nu jangkung leuwih ti hayam patih, dongko bari
muridingkeun bulu beuheungna, panonna gular-giler sieun kapiheulaan
kabintih. Kecok Si Turundul sirahna dipacok, jebt dibintih. Ger nu lalajo
ram surak kabh ngabobotohan hayam raja. Ngan dibintih sakitu tarikna
Si Turundul teu rgrog-rgrog. Manhna gulak-gilek ngamankeun huluna
bisi kabeunangan deui. Kangjeng Raja Galih Pakuan imut ngagelenyu
ningali hayam aduanana nu sakitu ageungna, ngalawan hayam turundul,
eukeur mah leutik kawas kurang parab deuih, Tapi waktu Kangjeng Raja
31
imut kitu, teu kanyahoan kecok hayam kagungan raja dipacok jawrna,
jebt dibintih.
Kawas lawan-lawan Si Turundul nu ti heula, teu kudu ngadua kalian
dibintih, sakali g cukup. Barang jebt golpak ngagolr.
Kangjeng Raja ngarnjag reuwas teu aya papadana, Patih Purawesi
jeung Puragading tadina rk ngarontok budak buncir, ngan nggal dihuit
ku raja.
Hy Patih! Teu meunang kitu! Geus puguh hayam urang nu lh, rk
naon deui! Kaula moal jalir jangji rk masrahkeun karajaan satengahna.
Geus adat nu sok ngadu ngan meunang jeung lh. Malah loba nu bak
kakayaanana ku ngadu!
Barang ngadangu kasauran raja kitu, patih cicing teu ngomong
sakemk Harita knh karajaan Galih Pakuan beulah kulon dipasrahkeun
ka budak buncir. Beulah wtan mah geus dicepeng ku putrana Hariang
Banga.
Dina hiji kasempetan kauninga ku raja yn budak buncir th taya lian
ti Ciung Wanara putrana ku anjeun, nu dirorok ti oorok ku Aki jeung Nini
Balangantrang. Ku sabab kitu saur raja ka Ciung Wanara, Sukur hidep
geus jadi budak prihatin. Jeung hidep boga karajaan lain warisan, tapi
hasil usaha sorangan. Muga-muga wa bisa ngajalankeun pamarntahan,
ari Ama mah ti wangkid ieu rk ngabagawan.
Diropa tina buku Jaka Gurumaya Ngaburak-barik Siluman
Karya Tasdik 1996
Pancn Ka-2
Sangkan hidep leuwih paham kana eusi carita pantun Ciung
Wanara pk tangan kekecapan nu teu kaharti, tuluy susun mangrupa
glosarium!
Kecap Hartina
32
Pancn Ka-3
Sanggeus kacangkem eusi sempalan carita pantun Ciung Wanara,
pk jawab pertanyaan ieu di handap!
1. Saha nu ngarorok Ciung Wanara ti leuleutik?
2. Naha Ciung Wanara teu apaleun yn dirina th putra raja Galih
Pakuan?
3. Naon sababna Ciung Wanara henteu dicark indit nyiar luang
pangalaman ka dayeuh?
4. Di mana perenahna lawang saktng?
5. Kumaha bisana Ciung Wanara asup ka jero dayeuh?
6. Kumaha bisana Ciung Wanara ngadu hayam jeung Patih Purawesi
katut Puragading.
7. Naon sababna Ciung Wanara disebut budak buncir bari mamawa
hayam adu turundul?
8. Naon nu jadi tumpangan ngadu hayam jeung raja th?
9. Ahirna saha nu meunang ngadu hayam th? Kumaha nasibna?
C. Nganalisis Unsur-Unsur Intrinsik Karya Sastra
Teu bda ti nongton film atawa nongton sintron, dina lebah

maca karya sastra og, urang bakal manggihan sawatara unsur anu
ngahirupkeun hiji carita nu dilalakonkeun, saperti: saha ba tokoh atawa
palakuna, di mana lumangsungna ta kajadian nu dicaritakeun th,
kumaha leunjeuran caritana, jeung hal naon nu hayang ditepikeun ku
pangarang sabada film atawa sintronna ditongton. Satuluyna, sanggeus
hidep maham kana eusi carita pantun Ciung Wanara, pk analisis ku
33
hidep babarengan jeung kelompok unsur-unsur intrinsiknana ku cara
ngusian tabl di handap ieu:
Unsur-Unsur Intrinsik Karya Sastra

Dina Carita Pantun Ciung Wanara
Tma Palaku Galur Setting Amanat
Pancn Ka-4
Pk hidep nangan deui conto-conto carita pantun nu sjnna. Hidep
bisa nangan conto-conto carita pantun tina internt, koran, majalah
jeung mdia sjnna!
Sanggeus kapanggih sababaraha conto carita pantun, pk jieun
ringkesanana!
D. Pedaran Carita Pantun

Sanggeus hidep rngs nitnan tur ngajawab
pertanyaan-pertanyaan di luhur, sangkan pangaweruh
hidep ngajembaran sarta hidep mampuh nyangkem
matri pangajaran carita pantun, pk baca pedaran di
handap ieu!
Carita pantun atawa lalakon pantun nyata carita
rkaan anu dilalakonkeun ku juru pantun dina pagelaran
ruatan (ritual) anu disebut mantun. Mantun biasa dipirig
ku kacapi sarta biasana dihaleuangkeun. Carita pantun
biasana dipagelarkeun sapeuting jeput nepi ka tutug th
dimimitian ti bada isa. Ukuran carita pantun umumna
paranjang. Malah aya lalakon nu kakara tamat ku tilu
peuting, saperti lalakon Badak Pamalang. Dumasar kana
mdiana, carita pantun gelar dina lisan, sarta ngandung
hal-hal anu mr kesan pamohalan.
34
Carita pantun th kaasup sastra lisan. Turun
tumurunna jeung sumebarna tatalpa ku cara lisan.
Munasabah upama dina kamekaranana timbul sababaraha
versi. Aya pantun Bogor, aya pantun Priangan, jeung
pantun Baduy.
Upama nilik kana eusina, carita pantun th umumna
ngabogaan pola nu sarua, nyata ngalalakonkeun
lalampahan raja-raja atawa satria teureuh Prabu Siliwangi,
Raja Pajajaran, anu keur ngalegaan nagara anyar, atawa
nangan pijodoeun.
Ari pola jalan carita pantun umumna th kieu:
Satria ngalalana, upamana ba lantaran nangan putri
pipramswarieun. Sapanjang ngalalana, loba kajadian anu
karandapan, saperti peperangan jeung musuh. Ahirna
satria Pajajaran th unggul perangna, tuluy ngadahup ka
putri, sarta ngadeg raja.
Nilik kana alur caritana, aya dua golongan, nyata
galur leunjeuran jeung galur simpay. Galur leunjeuran
nyata galur carita nu ngaleunjeur, lempeng. Kapanggihna
tina nitnan ruruntuyan kajadian dina unggal pisodeuna.
Dina pungkasan caritana, anu ngalalakon th henteu
kacatur mulang deui ka nagara asalna. Sabada nglhkeun
sababaraha nagara th tuluy tumetep ngaheuyeuk nagara
patalukan nu pangahirna. Dina galur simpay, palaku
utama th ahirna bisa mulang deui ka nagara asalna
sanggeus ngalalana meunang rupa-rupa dodoja, cocoba,
sarta pribadina beuki punjul.
Lalakon pantun nu kaasup golongan galur simpay
th henteu ra. Contona: pantun Ciung Wanara, Lutung
Kasarung, jeung Mundinglaya di Kusumah. Lalakon pantun
anu leunjeuran caritana galur simpay th, umurna leuwih
kahot (batan anu caritana galur leunjeuran)
Upama nilik kana wangunna, carita pantun th
mangrupa wangun ugeran (puisi). Di jerona diwangun
35
ku sababaraha bagian; aya bagian rajah, bagian dskripsi,
bagian narasi, dialog jeung monolog jeung rajah panutup/
pamunah.
1. Rajah
Bagian rajah th biasana sok ditembangkeun ku juru
pantun sammh mangkat carita. Eusi rajah mangrupa
sanduk-sanduk ka karuhun lantaran rk ngamimitian
mantun. Sanduk-sanduk th hartina mnta idin, mnta
pangraksa jeung pangriksa ti nu ngageugeuh ta lembur
sangkan saralamet. Mnta kasalamtan th lain keur nu
dipangmantunkeun ba tapi kaasup nu mantun jeung nu
lalajo ta pantun.
Nilik eusina, rajah th lain mangrupa bagian tina
carita. Tapi sanajan kitu, mangrupa bagian penting dina
pantun. Rajah mangrupa salah sahiji ciri utama anu
ngabdakeun carita pantun jeung seni (sastra) sjnna.
Nu matak pantes upama aya nu nyarita, lain carita pantun
upama euweuh rajahan.
Rajah th salilana aya di bagian awal carita pantun.
Aya nu panjang, aya nu pondok deuih. Panjang-pondokna
rajah jeung bda-bdana rajah henteu gumantung kana
carita nu dilalakonkeunana, tapi leuwih gumantung ka juru
pantunna. Sanajan caritana bda, upama dilalakonkeun
ku juru pantun anu sarua, bisa jadi rajahna og henteu
bda.
Conto rajah pamuka dina carita pantun Lutung
Kasarung:
Bul kukus mendung ka manggung,

ka manggung neda papayung,
ka dwata neda suka,
ka pohaci neda suci,
kuring rk diajar ngidung,
nya ngidung carita pantun,
ngahudang carita wayang,
36
nyilokakeun nyukcruk laku,
nyukcruk laku nu bahayu,
mapay lampah nu baheula,
lulurung tujuh ngabandung,
kadalapan keur disorang,
bisina nerus narutus,
bisina narajang alas,
da puguh galuring tutur,
ngembat papatan carita,
ti mendi papisinieun,
ti mana pacaritaeun,
teuteureuh ti kahiyangan,
ditandan cupu manik,
cupu manik astagina,
dituruban ku mandepun,
diteundeun di jalan ged,
ditunda ku nu ngaliwat,
ku nu weruh di semuna,
ku nu terang bujaksana,
ku nu rancag di angen,
dibuka patinghaleuang,
nu mnta dilalakonkeun,
cag!
teundeun di handeuleum sieum,
tunda di hanjuang siang,
paranti nyokot ninggalkeun.
(Dicutat tina Panca Warna IIA)
2. Narasi
Bagian narasi atawa nyaritakeun, ditepikeun dina mangsa juru
pantun nyambungkeun hiji kajadian kana kajadian saterusna. Bda jeung
rajah katut kajadian dskripsi (papantunan), lebah bagian narasi mah
henteu ditembangkeun. Tapi sanajan kitu angger ba dipirig ku kacapi
najan ukur digalantangkeun ba og. Conto narasi dina carita pantun
Lutung Kasarung:
37
Caturkeun ratu di manggung, carita di kahyangan.
Guru Minda kahyangan, anak dwata cikalna, titisan Guru
Hyang Tunggal, seuweu batara di langit, ngabujangga
di paradwata, kasp taya papadana, keur meujeuhkeun
teguh cangcut.
Tuluy ngimpi kagungan bbn, sarupa jeung
Sunan Ambu; ngalingling ngadeuleu maling. Enggeus
nganggo raksukan, salin jenengan kana Lutung Kasarung;
kasarung ku sadulur, kasimpang ku barayana.
Cedok nyembah, indit ngusap birit, angkat ngusap
sinjang, bisi kawiwirangan keur ngawula
3. Dskripsi
Bagian dskripsi nyata bagian anu ngagambarkeun
tingkah paripolah tokoh carita dina hiji kajadian, saperti
putri dangdan, lngsr lumpat, satria perang, satria
ngapung, hayam diadu jeung sajabana. Salian ti ta,
bagian dskripsi th ngagambarkeun og pangrasa hat
saperti sedih, ngangres, ngenes, ambek, hareneg, jeung
sajabana; sarta ngagambarkeun kaayaan.
Bagian dskripsi sok dihaleuangkeun ku juru pantun,
nu matak sok disebut og papantunan. Kaasup bagian nu
pikaresepeun, lantaran umumna juru pantun ngagunakeun
gaya basa babandingan anu lucu tur karikatural pikeun
ngagambarkeun kajadian atawa kaayaanana.
Conto dskripsi dina pantun Lutung Kasarung,
ngagambarkeun kaayaan Purbasari sanggeus diborhan
kler nahun ku Purbararang:
Ludak-ldok diborhan,
lain teu wuni boborh,
dipulasan kler nahun,
nu geulis ngadadak gorng,
38
hideung batan wadah teuleum,
bangbang awak batan gagak,
ngan sorotna henteu leungit,
sasemu knh jeung Ambu,
pakan jiga kiramay,
karmbong saburubutan,
salindang sariga rambang,
dibahan boboko buntung,
bawaeun linggih di gunung.
Deskripsi anu ngagambarkeun satria dangdan:
Toroptopan trptpan,
sacokot-cokotna meunang,
sabeulit mahi sagolk pangkk,
sacangkreud pageuh,
nyigihkeun calana panji,
sabuk dantun tali anyar,
keris buat mantalan sari,
gogodongna si julang anom,
disorn tungtungna ba,
kkwr dicind kembang,
panjangna sadeupa mideur,
susumping kembang jayanti
4. Dialog
Bagian dialog atawa paguneman nyata paguneman
antara parapalakuna. Sakumaha umumna dina karya sastra
lianna, dialog th di antarana pikeun ngagambarkeun
watek atawa karakter palaku, ngalancarkeun jalan carita,
sarta nepikeun gagasan-gagasan. Contona:
Paguneman antara Purbararang jeung Purbasari
dina pantun Lutung Kasarung:
39
Adi, sia hayang hirup ta henteu?
Tth, teu kangkat, teu ngalangkungan mapalang. Mana
hirup ku Gustina, mana mawas ku Sang Widi, waluya ti kawasana,
teu beunang dipak kahayang kaembung; ing hal kari kumaha
pangersakeun jeneng Si Tth
Lamun sia hayang awt hirup, di ditu pienggoneun sia, di
Gunung Cupu Mandala Ayu, mandala kasawitan di hulu dayeuh.
Paguneman Purbararang jeung Lngsr
Ah, Mama Lngsr, baga teuing, iraha dongkap?

Tmbalna Mama Lngsr, Jagong carang, Ratu Emas!
Jadi Mama Lngsr th kakara hol? Atuh sukur, Mama
Lngsr boa tos noong heula?
Aduh Ratu Emas, ulah tadah-tuduh kanu puguh, ulah
ngangaranan ka nu enya, palias teuing lamun teu tas noong
Nya sukur Mama Lngsr, lamun teu tas noong mah. Tapi
lamun tas noong, ulah pupulih ka batur, ulah cacarita ka tatangga,
ari uar-uar mah kajeun
5. Monolog
Monolog th nyarita sorangan atawa nyarita dina jero hat. Contona
monolog Lutung Kasarung dina pantun Lutung Kasarung.
Karunya teuing ku Aki Panyumpit, gila ku ruksak, dideuleu

pakuwon, jeg lain enggon jalma. Rk neneda ka Sunan Ambu, ka
Ambu neda pituduh, ka Rama neda papatah, muga tulus nya
pangjurung, muga laksana pangjiad; rk misalin Aki Panyumpit,
peuting ieu
(Tina Galuring Sastra, karya Budi RT)
40
6. Rajah Panutup
Puun Sapuuuun Hyang Prabu Wastu

Pangampura anu diseja
Boh bisi langkung nya saur
Boh bisi bah nya cark
Kami ngan darma mitutur
Lalakon dilalakonkeun
Puun Sapuuuun Hyang Suwargi

Sang Lumahing Nusa Larang
Sing langgeng di kasucian
Lumanggeng di Kahyangan
Ngahiji jeung Maha Suci
Nya Hyang Sda Niskala
Puuuun Sapuuuuuuuuuuuuun.
http://qwastu.blogspot.com/
Pancn Ka-5
Sanggeus maca pedaran di luhur, prak jawab pananya

di handap ieu!
1. Naon ari carita pantun?
2. Kumaha struktur carita pantun?
3. Naon fungsi rajah?
4. Tuliskeun deui conto rajah pamuka?
5. Tuliskeun deui conto rajah panutup (rajah pamunah)
6. Naon anu disebut papantunan? Jntrkeun ku hidep!
41
E. Nitnan Pola/Struktur Carita Pantun
Tina dua carita pantun anu dicontokeun, duanana miboga pola anu
maneuh. Pk ku hidep titnan sing nepi ka kaharti.
1
Satria
ngalalana
5 2
Ngadeg Kajadian
raja anu karandap-
Pola an (ujian)
Jalan Carita
Pantun
4 3
Ngadahup Satria
Pajajaran unggul
ka putri perang
Ku cara nuturkeun pola anu digambarkeun dina diagram di

luhur, hidep babarengan jeung kelompok bisa kalayan gampang nyieun
ringkesan carita pantun Ciung Wanara. Pk tuliskeun dina tabl ieu di
handap!
POLA/STRUKTUR CARITA
CARITA Satria Mulang tuluy

PANTUN Satria Ngarandapan
unggul ngadahup ka Ngadeg Raja
ngalalana Ujian
perang putri
Lutung
Kasarung
Ciung
Wanara
42
Tuluy ta hasil diskusi th dibacakeun di hareupeun kelas. Waktu
hidep cacarita di hareupeun kelas, perhatikeun hal-hal saperti ieu di
handap:
1. Ngucapkeun salam sarta nyarita ngagunakeun basa anu sopan
2. Sikep jeung penampilan anu hade jeung percaya diri
3. Volumeu sorana sing ngoncrang tur bnts
4. Matri anu ditepikeun kudu jelas jeung sistematis
F. Latihan (Aspk Kabasaan
Pancn Ka-7
Nyangkem Kecap Sinonim
Dina wacana Lutung Kasarung di luhur aya kalimah anu

unina:
Geus datang kana mangsana dipeuncit,
lutung teuing ku giras, hs ditwakna
Kecap giras dibasakeun ka sasatoan anu linghas hs

ditwakna.
Pikeun mikawanoh kecap sasaruaan atawa sinonim,
ieu di handap kapidangkeun kalimah anu kecapna ditulis
di antara tanda kurung nu saharti jeung kecap-kecap
anu dicitakna dicodongkeun! Pk geura titnan sing nepi ka
kacangkem!
1. Dudi mah lamun ulin th jarambah. (sok aprak-
aprakan jauh)
2. Duit nu lobana Rp. 13 juta keur meuli motor th geus
kacongcay Rp. 5 juta dipak heula keur mayar sakola.
(ngurangan, kacocng).
3. Geus sababaraha po Nandang ngulincer ba nyiar
duit, tapi welh teu aya nu mr nginjeum, (nguriling,
ngider)
43
4. Gina th ti keur leutik knh dikukut ku bibina, lantaran
bibina can kabiruyungan boga budak. (waktu)
5. Horam rk ngajak Si Mardud ka rstoran th, tuda
manhna mah lamun dahar th gembul pisan. (tara
seubeuh ku dua piring)
6. Ka jalma nu belengong th loba nu teu raresepeun.
(teu nyaho tatakrama)
7. Kacaturkeun dina hiji po Nini Ijot indit ka dayeuh
maksudna rk meuli baju longdress. (kacaritakeun)
8. Si Nurdin mah kebluk (ari hudang th geus beurang),
bda pisan jeung adina mah gorjag (ari hudangna
th isuk-isuk pisan)
9. Edi mah ari boga naon-naon th ngan hayang
nukeurkeun atawa ngajual ba (bosenan)
10. Karunya ku Si Mmt, kor, padahal umur geus aya
welasna taun. (awakna leutik ba)
44
A RAN
3
J
AN A
A rt i k e l
G
Sumber: www.sundanews.com
45
D
ina mdia massa, kayaning majalah, koran, atawa mdia online,
lian ti eusina ngamuat berita th mindeng og ngamuat artikel
atawa bahasan. ta artikel th eusina mangrupa pangaweruh nu
umum tur haneut knh (aktual jeung faktual). Jejer tulisanana nyoko
kana masalah nu patali jeung budaya, sosial kamasarakatan, hukum,
olahraga, kashatan, konomi jst. Tangtuna anu ged mangpaatna pi-
keun ngajembaran pangaweruh urang.
Wanda-wanda artikel biasana digolongkeun dumasar kana saha nu
nulisna, fungsi, jeung kapentinganana. Ditilik tina jihat nu nulisna aya
nu disebut artikel redaksi jeung artikel umum. Artikel redaksi nyata tu-
lisan nu digarap atawa ditulis ku redaksi dumasar kana tema nu jadi eusi
penerbitan. Sedengkeun artikel umum mangrupa tulisan nu ditulis ku
umum. Demi fungsi jeung kapentinganana, aya artikel husus jeung ar-
tikel sponsor. Artikel husus sok disebut og artikel redaksi, sedengkeun
artikel sponsor nyata artikel anu ngadadarkeun hiji hal supaya dipiwan-
oh ku balara.
Dina ieu pangajaran, hidep baris diwanohkeun kana rupa-rupa
artikel jeung unak-anikna. Hidep og dipiharep mampu mutalaah kana
tks artikel, nu engkna baris dilatih pikeun mr interpretasi, mr
tanggapan jeung ngomtaran kana hiji artikel, nepi ka ahirna hidep bisa
nyieun artikel.
A. Maca Artikel
Pk ku hidep ilo kalayan gemet ieu bacaan di handap!
Teks ka-1
Ngadu Geulis
Knging Ensa Wiarna
Kolot mah mapatahan, cenah kudu boga saku dua. Lain gorng
sangka tangtuna g tapi ati-ati. Atuh, mun aya nu muji, tong waka atoh,
komo nu muji hareupeun. Da nu kitu mah, bisa wa pangarahan, hayang
meunang kauntungan ti nu dipuji.
46
Kudu boga saku rangkepan. ta g ceuk kolot knh. Atuh, tong
waka percaya ka nu ngumbar jangji, da nu hawara biwir mah, ceuk ki
dalang, leuir pikir. Nu asal nyarita, ilahrna, teu asak balitungan.
Ck kekecapan kolot deui ba, jngkol aya usumna, kol mah bisa
sapapanjangna. Nu boga karep ngedalkeun alesan, nyombo, jeung ng-
abobodo nu wujudna dina pamuji jeung jangji, bisa kedal sapapan-
jangna. Ktang, ari ramna jangji jeung pamuji mah, aya usumna, usum-
usuman, lima taun sakali, sakurang-kurangna g. Dina mangsa pilihan
pamingpin, moal kurang-kurang nu muji-muji rahayat jeung ngedalkeun
jangjina. Cenah, rahayat th geus palinter! Ngan, tangtu w, ngadng
pamuji kitu g ulah waka beukah liang irung, da puguh bisa jadi ukur
panyombo jeung pangolo, boa sangkan balangah, atawa teu curiga mun
loba nu rk curang.
Ktang, bongan jadi rahayat! Tukang dippnd sina ngarasa ka-
pak. Urusan nyombo si leutik, geus aya ti baheulana. Remen kacatur
dina carita-carita buhun, upama pangawulaan (mnak) mikahayang ban-
da rahayat, apan cukup w ku muji-muji. Alus tah kuda th, had piara
andika mah! Nu dipuji, bungah, lah hat nu saterusna sadrah mikeun
barang atawa pangabogana.
Mun nu hayang jadi pamingpin muji jeung ngabibita, teu sing salah.
Jurus kitu th, padika lawas dina ngawasa pihak sjn. Kitu th saperti
ceuk Haji Hasan Mustapa, ilaharana jelema bisa dibibita ku nu pikabi-
taeunana, bisa disingsieunan ku nu dipikasieunna. Kitu deui ceuk Jeffrey
Archer (dina The Fourth Estate) apan sangkan pihak sjn nurut th, bisa
mak dua cara, mun teu diolo, diintimidasi!
Jurus kawas kitu g distokeun pisan ku nu harayang kapilih th.
Apan, nu sakirana kasedep jeung kalandep ku masarakat, disadiakeun.
Mangga pilih, jalmi sohor artis selebritis.
Dina mangsa jaman youtube jeung idol popularitas jadi tinimban-
gan utama. Kadar, mampuh jeung henteuna dina mancn gaw, teuing
aya dina tinimbangan nomer sabaraha. Nu penting, kumaha ramna. K-
tang, kamampuhan mah nuturkeun, bisa diajar! Sageuy teu apal, tolab
lmu th apan sapapanjangna.
47
Ngasongkeun selebritis atawa artis, teu sing salah. Kabh g tung-
galing mahluk, naon wa propsina manusa-manusa knh. Teu sing
ngalanggar undang-undang, malah luyu jeung aturan anu nyampak,
masing-masing warga nagara g boga hak milih jeung dipilih. Boa, karep
ngasongkeun artis atawa bntang pilem g tandaning pinter jeung wi-
jaksanana nu ngabenkeun pipamingpineun. Wanoheun kana kaayaan
rahayat nu seuseut-seuat dina nyumponan pangabutuh sapopo. Rayat
kudu kerung ngerutkeun kulit tarang mikiran bangbaluh hirup. Ku lan-
taran kitu, meureun, merenah mun dibr pipamingpineun nu sohor di
dunya hiburan. Hartina, teu sing salah, mun pipamingpineun boga karep
ngahibur masarakat.
Upama pihak nu hayang nyangking kakawasaan ngabalitungkeun
karesep masarakat, mmang tmbrs dina paripolahna, saperti kagambar
dina pilihan umum, pilprs jeung pilkada. Pihak-pihak nu hayang kapilih,
tatahar ti anggalna. Najan can waktuna kompanye, nu ngawanohkeun
jenglengan pribadi piliheun mah ubyag naker. Sina sohor, sina popular,
ulah lh ku selebritis.
Rayat nu dianggap pinter, ceuk kolot mah, angger ulah kabobodo
tnjo! Mun salah milih, leuh, rk milih deui th, ngemplad naker, da
kudu ngadagoan usum pilihan lima taun deui. Boa sajeroning nungguan
pilihan deui g loba nu geus jompo.
Milih pamingpin, milih nagarawan, lain sakadar milih pulitisi. Bda,
cenah, pulitisi jeung nagarawan mah. Saperti ceuk Jefferson, pulitisi mah
mikirna pilihan umum saterusna; ari nagarawan mah mikiran generasi
saterusna. **
http://mangle-online.com/pidangan/perelean/1354118938,
Pancn Ka-1
Sangkan hidep babari paham kana eusi bacaan di luhur, tangan
deui ku hidep kekecapan anu teu dipikaharti. Ku cara hidep mindeng
maluruh harti hiji kecap, saeutik-saeutik kabeungharan kecap hidep bakal
nambahan. Ieu hal bakal jadi solusi supaya hidep ngarasa gampang diajar
basa Sunda.
48
Kecap Hartina
Pancn Ka-2
Sanggeus hidep rngs maca jeung nengetan tks carita di luhur,
1. Medar perkara naon ta tulisan th?
2. Kumaha komntar hidep kana artikel di luhur?
3. Naon anu dicaritakeun dina paragraf ka-1 nepi ka paragraf ka-4?
4. Paragraf anu mana nu nuduhkeun panutup ta tulisan? Tuliskeun
kalimah mimitina!
5. Kumaha sistematika pidangan ta tulisan nurutkeun pamanggih
hidep?
B. Ngaguar Eusi Artikel

1. Gagasan Utama dina Paragraf
Ayeuna urang rk diajar nganalisis gagasan utama dina paragraf.
Dina diskusi kelompok, hidep bisa nyawalakeun jeung nganalisis gagasan
utama paragraf dina artikel ieu di handap!
Dihin Pinasti Anyar Pinanggih

Saha nu teu ngangres ningal pirang-pirang jelema jeung sasatoan,
ujug-ujug musna kalld lambak gangas tsunami. Wawangunan jeung
tatangkalan mh rata jeung taneuh. Runtah pasolngkrah di unggal
tempat, ngahunyud di saban juru. Tempat nu tadina ndah jeung asri
th, deudeuh kiwari ngan kari ruruntuk. Kajadianana wuwuh sakedt
ntra stu teu disangka-sangka. Kakarnna ukur nysakeun rasa ketir
jeung watir ku ningali layon ngabarugigag pabalatak di mana-mana.
Dihin pinasti anyar pinanggih. Tegesing Alloh parantos mintonkeun
kakawasaanana.
49
Nu saralamet tina gulungan lambak gangas, tingjarerit-tingkarocak,
awor jeung nu maridangdam leungiteun anakna, kitu deui sabalikna.
Nini-nini rawah-riwih nangan incu kakasih. Bbn kaleleban ku
beubeureuhna. Randa-randa tingsalegruk micangcam nu jadi salakina.
Kokottngan, mapay-mapay unggal layon. Dilelekan bari disidikkeun
sugan anakna, sugan bapana, sugan indungna jst. Ngan lolobana lain
jeung lain ba. Pon kitu deui, imah katut harta bandana burakrakan,
teu kaciri urut-urutna acan. Loba nu bedah cimata, tinglenggerek baka-
ting ku nalangsa. Papakan ngan kari saraket awak. Pohara ngangresna
lantaran lieuk euweuh ragap taya. Cindekna mah loba nu katalangsa-
ra, nunggelis pahatu lalis. Henteu sanak henteu kadang, hirup bet jadi
nunggul pinang.
Nitnan korban tsunami harita nu kacida rohakana, jadi ngangres
kabina-bina. Habna mungguh kebat ka mana-mana. Tina galona
watir jeung ketir, bet ngagdng rasa kaahng. Kahmeng th dumh
ngabandungan nu tumerapna ka Pulo Simeulue. Nurutkeun data nu maot
ngan tujuhan, tina 6.306 jiwa jumlah pangeusina. Mungguh mun ngudag
kana logika mah asa pamohalan. Malah ta pulo th payus mun kudu
pangheulana carem kasirna lambak. Nurutkeun akal shat utamana
mun nelek-nelek kana peta- ta pulo th apan sasatna paeunteung-
eunteung jeung pangdeukeutna ka puseur lini. Anggangna ti puseur lini
ka ta pulo (Simeulue) th nurutkeun Dr. Yusuf Surahman, M.Sc. Direktur
Teknologi Inventarisasi Sumber Daya Alam (TISDA) BPPT, kira-kira 60
km. Bandingkeun jeung ka Banda Aceh anu anggangna kira-kira 400 km.
Mungguhing mana kitu og Gusti th kagunganeun maksud anu tangtu.
Lian ti geus jadi katangtuan, dihin pinasti anyar pinanggih, ck
ujaring carita lobana nu saralamet th satemenna tumali jeung kapercayaan
masarakat kana mitos. Mitos th sumebarna tatalpa sacara turun-
tumurun. Wallahu alam kumaha ta mitos th dikemasna, naha ngaliwatan
carita (dongng), pakeman basa, totondn jst. Ngan seuhseuhanan
eusina mangrupa ppling nu kacida dipuhit ku masarakatna. Ck sakaol,
napakna ieu mitos, gelar tina luang nu kaalaman karuhunna dina abad 19-
an. Bawirasa lamun nuduhkeun dina abad 19-an mah patali jeung bituna
gunung Rakata (Krakatau) dina tanggal 27 Agustus 1883.
50
Waktu Gunung Raka-
ta, bitu, cenah laut th
kawas nu kaserot. Basisirna
og nepi ka saat ngoltrak.
Loba lauk nu tinggolpak
kasaatan. Jalma pahibut
nyarokotan lauk nepi rada
tengah. Tapi teu kungsi lila
basisir nu tadina ngoltrak
th ngadak-ngadak pasang.
Ujug-ujug lb ba kagulung
ku lambak -harita mah can
aya istilah tsunami- anu
pohara ngagulidagna mh
Gunung Rakata bitu. Sumber: www.matletters.
24 meter luhurna. Jelema nu
wordpress.com
ngaralaan lauk th kabh
carem kalld lambak. Lambak nu rosa kebat hanjat ka darat, neumbrag
jeung ngababukan naon ba nu ngahalangan. Sabada surud, naon-naon
anu kasorang ku cai tuluy kabawa palid ka tengah laut. Tatangkalan,
sasatoan jeung pirang-pirang jalma lir beunang nyapukeun ba, jadi
runtah di tengah laut.
Pulo-pulo nu aya di sapanjang basisir Sumatra (Samudra Hindia)
kaasup pulo Simeulue og kalmbak. Pirang-pirang pangeusina musna
kabawa cai. Nya ku karuhun ta pulo, utamana ku nu salamet, ta kajadian
th dijadikeun catetan minangka ppling keur skslrna. ta ppling th
salahsahijina ditpakeun ngaliwatan kila-kila. Kila-kilana di mana dunya
ngariyeg, basisir ngoltrak, mangka kudu gura-giru marubus ka leuweung
atawa tempat anu laluhur. Tah waktu dunya ngariyeg (tanggal 26 Dsmber
2004) urang Simeulue mah cenah, cul naon-cul naon berebet ba marubus ka
pagunungan. Da kitu mungguh nurutkeun unggelna mitos. Teu wudu og
ari lemburna mah burakrakan. Ngan meureun, early warning system salaku
antisipasi gempa & tsunami nu kakara rk dibaladah ku pamarentah, mh
tinggaleun ketak ku urang Simeulue. Da keur urang Simeulue mah early
warning system enas-enasna mah pan nyampak dina mitos ta.
Nurutkeun sawatara katerangan, pangna urang Simeulue loba nu
saralamet th og diSundang ku muhitna kana kapercayaan patali jeung
51
rupa-rupa pantrangan. Upamana, urang Simeulue teu welh mupusti
alam sabudeureunana (leuweung) lantaran patali sieun ku saniskara
pantrangan ta. Warga umumna tuhu kana papatah jeung kacida sieunna
kana ta pantrangan. Lantaran lamun ta pantrangan dirempak balukarna
baris nimbulkeun mamala boh ka dirina boh ka lingkunganana. Tuhuna
kana pantrangan ta, tumerapna leuweung-leuweung jadi angger weuteuh
jeung sanget lantaran taya nu ngaruksak jeung ngagunasika. Munasabah
ku weuteuhna leuweung, geus bisa nahan panarajang rohakana lambak
tsunami ta.
Apanan ajn-inajn budaya karuhun bangsa Indonesia baheula,
kacida mupusti alam sabudeureunana. Lantaran anggapanana yn
unggal barang, lian ti mahluk hirup, og ngabogaan jiwa atawa roh. Nya
teu anh mun baheula mah lamun rk nuar kai ged th paribasana henteu
wasa lantaran kacida sakralna utamana sieun aya mamala. Kai th kakara
dituaran lamun sammhna dilaksanakeun heula ritual. Nurutkeun
anggapanana yn kai th seuhseuhanana mah barang hirup nu ngabogaan
jiwa (roh). Ku kituna, ta kapercayaan th mh nanceb dina batin-batin
urang Simeulue. ta mitos minangka sawangan hirupna (weltanschauung)
pikeun numuwuhkeun kasadar jeung kasieun masarakatna sangkan tetep
mulasara harmonisna hubungan antara manusa jeung alamna. Munasabah
kaahngan nu tumiba ka pangeusi pulo Simeulue th teu leupas tina
kahanan rupa-rupa mitos nu dianutna. Jadi, ditilik tina kajian antropologi
mah mitos th ngabogaan pirang-pirang kagunaan, di antarana pikeun
ngadalikeun masarakatna (social control), alat pendidikan (pedagogical
device), jeung alat pemaksa sarta pengawas sangkan norma-norma
salawasna digugu tur diturut ku anggota masarakatna. Cindekna, lamun
mitos dipiara ganjaranana bakal salamet, sabalikna mun mitos diluli-luli
balukarna bakal nandangan mamala.
Tina musibah di Ach jeung Sumut nu pikaketireun, -utamana
pasca tsunami- ttla keur urang mah loba pisan tapakureunana. Hikmah
naon nu nyumput disatukangeunana? Bawirasa nyangkarukna wuwuh
aya dina hat-hat nu jalembar. Banda sasampiran nyawa gagaduhan.
Wallahu alam***
Dede Kosasih Mangle No. 2009
52
Pancn Ka-3
Ayeuna pk ku hidep diskusikeun pertanyaan di handap
ieu:
1. Naon tma artikel Dihin Pinasti Anyar
Pinanggih?
2. Aya sabaraha paragraf artikel Dihin Pinasti Anyar
Pinanggih? Tangan gagasan utama dina unggal
paragrafna!
3. Paragraf anu mana nu nuduhkeun bagian
bubukana?
4. Paragraf anu mana nu nuduhkeun bagian
panutupna?
5. Kumaha kacindekan pedaranana?
Pancn Ka-4
Sangkan hidep mikapaham ngeunaan bagbagan
artikel, pk baca ieu artikel sing gemet!
Pangarang:Sok Ngabohong, Tukang Rahul,

Ged Wadul?
Ku: Yanti Sri Budiarti
Naha enya pangarang sok ngabohong, tukang rahul,

ged wadul?
Kumaha lamun nampa pananya samodl kitu? Naha
pangarang kudu ambek? Keun w, tong teuing dianggap.
Mending urang guar naon anu disebut ngarang jeung naon
maksudna ngarang. Dina sastra aya nu disebut kagiatan
aprsiasi sastra jeung kagiatan ksprsi sastra. Aprsiasi
sastra nyokona ka pamaca sedengkeun ksprsi sastra
nyokona ka pangarang. Aprsiasi th kumaha carana
maca hiji karya bari digayem dirarasakeun nimatna.
Sedengkeun ksprsi mah kumaha carana ngungkapkeun
rasa. Aya deui nu jadi panyambung antara pangarang
53
jeung pamaca nyata kritik sastra. Eta tilu hal kawengku
ku ugeran jeung aya dina sabudeureun garapan nu disebut
sastra.
Naon ari ngarang?
Nu disebut ngarang teh ngntpkeun ungkara
sangkan ngawujud hiji bentuk dina wangun tinulis nu
ndah. Gumantung kana niatna. Rk nulis atawa ngarang
naon? Beda jeung karya tulis dina wangun karya ilmiah
nu kudu napak kana tori nu aya sammhna, og kudu
aya bukti-bukti kalayan nyata. Ngarang mah nulis dina
wangun nu leuwih bbas, leuwih lega, mr lolongkrang
keur imajinasi, lamunan atawa sawangan. Sok sanajan
kitu, pangarang butuh napak kana kanyataan. Teu salilana
ulin dina dunya sawangan nu ngawang-ngawang, tapi
og kudu tungkul nempo jalan tincakeun.
Nu kumaha ksprsi sastra?
Dina ngarang aya kalaluasaan pangarang ngambah
dunya sawangan, ngarka-rka kanyataan nu kapanggih,
nu katempo, nu kadng, nu kaalaman,nu kabadanan.
Miang tina kanyataan atawa ralitas nu aya, diwawaas,
dipapantes. Antukna jadi hiji karya tulis bisa mangrupa
sajak, prosa (fiksimini, carpon,novl) atawa dina wangun
naskah drama. Dina catetan ieu, urang hususkeun wa
kana nulis fiksimini. Aya nu kudu diperhatikeun kalayan
gemet ku nu diajar ngarang lamun urang hayang panggih
jeung ajn tulisan.
1. Peka, salian ti seukeut pangdeuleu, seukeut
pangreungeu, seukeut rasa, nu disebut peka th
bisa milih-milih bahan jangeun tuliskeuneun tur
bisa milih dina wangun nu kumaha sangkan pas
antara bahan jeung wangun. Ideu nu alus ditulis
keur pisajakeun can tangtu jadi karya nu had dina
wangun fikmin. Bahan jeung wadahna kudu pas. Kitu
deui sabalikna. Ideu nu sjnna manggih tempat nu
54
alus dina wangun fikmin atawa carpon, can tangtu
jadi karya anu had dina wangun sajak.
2. Leukeun, dina harti dak ripuh ku nengetan naon
nu aya sabudeureun urang nu alus jangeun bahan
tuliskeuneun. Teu poho mawa catetan, boh dina
buku saku atawa dina hap keur nyangcang hiji
ideu nu biasana datang sabot keur di jalan, dina
kandaraan, keur mact, keur di jamban, atawa di
mana wa. Sabab, nu ngaranna sakadang ideu th
bda-bda watekna, bda-bda pamawana. Aya nu
datang ngan sajorlat, laju kapopohokeun. Aya og
nu ngingiclik, ngurihit mnta dituliskeun. Lamun
manggih ide nu nunutur kawas kitu, kudu rapkan.
Geuwat catet. Lamun nyals, pk tuliskeun nepi ka
tutug. Nepi ka lantis kaguligah nu aya jeroeun dada.
Tuturkeun ka mana mawana hat.
3. Sabar, ulah gampang mupus nu geus ditulis. Sabab
otak kratif, sok diganggayong ku otak ditor.
Maksudna kieu, kungsi pan mun keur nulis, can
nanaon, can g sakotrt-kotrt acan, rajol pananya,
atawa ranyong pikiran nu ngaulah-ulah. Ulah kitu,
gorng! Ulah, kadinya, butut! Tah, mun manggihan
situasi samodel kieu, ulah diwaro. Nulis mah nulis
w. Geus katempo wujudna, geus katempo jadi karya,
kakara bagan ngaropa. Pk, ayeuna mah bagan
otak editor anu gawna. Masieup deui pagawan.
Ngabebener jahan, tanda baca, milihan kecap,
ungkara, atawa diksi nu pas. Mupusan kalimah nu
hampos. Ngawewegan plot. Ngaganti ngaran tokoh,
jrrd..
4. Jujur, tuturkeun kereteg hat. Nulis diniatan pikeun
nepikeun bebeneran. Lain saukur rk ngungudag
ngaran. Ngaran mah ti orok g geus dibr ku
indung-bapa, lin? Geus teu kudu dittangan.
Tinggal alus-alus ngajagana. Jujur dina harti sjn,
nyata ulah ngarempag tika tulis-tinulis. Etika tulis-
55
tinulis, nyata ulah sagawayah ngaku karya batur
disebut karya uing, nu kitu teh plagiator kasebutna.
Leuwih jahat batan koruptor! Kumaha lamun urang
kapangaruhan sabab geus maca buku atawa karya nu
lian. Babari, kari sebutkeun w sumber inspirasina.
Komo lamun narjamahkeun tina hiji karya ta mah
wajib pisan disebut judul karya asli jeung saha nu
ngarangna.
5. Handap asor, nu ngaranna handap asor bakal
katempo tina kumaha nata kalimah, nata gagasan,
nata kamandang, nata pamadegan. Perbawa jumawa
sok tara karasa nerap dina diri. Asa aing uyah kidul,
asa aing loba pangalaman, asa aing geus seubeuh
ngakan uyah, asa aing geulis, asa aing gandang, asa
aing pang-anu-na. Heup, teu had nu kitu th. Bakal
loba rugina. Da saluhureun langit, pinasti aya langit.
Sajaba diajar nulis nu had tur bener, hayu urang
diajar ngahargaan nu sjn.
6. Teu gampang kasoran (teu babarian, teu penggas
harepan, teu pundungan), loba pisan nu nanya di
lapak kumaha carana nulis fikmin? Ulah ngarasa
kagok, ulah tumamu. Mangga geura kotktak
papagon nulis fikmin di ieu lapak. Mun geus apal,
kari prak nulis. Karasa ku sorangan,loba ngatogna
can apal jalan mah. Sieun kitu, sieun kieu, sieun ra
ongkoh da fikmin taya nu ngomn, dalah jempol nu
nyangsang g ngan hiji-dua. Komn jeung jempol
ulah dijadikeun udagan. Mun ditengetan, ti waktu ka
waktu, fikminr nu aktip th bda-bda, lain hartina
mundur pdah pundung, bisa jadi ku teu kasiwer da
aya pangabutuh nu kudu disangharepan. Supaya
tetep ged hat, pan aya jampena: Pross...pross...
pross! Puah!
7. Dakan, dak tatanya, dak maca, dak diajar nulis.
Kudu jadi kasadaran dina batin swang-swang yn
kagiatan maca jeung nulis kacida raketna. Sabab ged
56
pisan pangaruhna naon-naon nu dibaca kana tulisan.
Siga tko, siga kendi, naon nu ngucur ti jerona pasti
naon nu asup sammhna. Mun cai hrang ngagolak,
asup kana tko nu geus ditundaan kopi jeung gula,
nu kaluar tina teko waktu dicicikeun nya pasti cikopi
atuh, ma enya susu?Alwoh tatanya di lapak ayeuna
mah kasungkeret ku dibates teu meunang komn
leuwih ti tilu kali. Wayahna, da mmang mun teu
kitu sok aya wa nu caliweura, loba heureuy, komn
mengpar tina eusi fikmin. Lain teu menang heureuy,
ngan meureun dari pada ngahambur-hambur waktu
keur heureuy, mending dipak keur diajar komn
nu leuwih daria. Ngarah karasa mangpaatna keur
sarra, keur kamajuan lapak FBS, keur nanjeurkeun
kaSundaan nu napel na awak urang.
Nu kumaha apresiasi sastra?

Kumaha ngukur hiji karya nu had? Eta pananya jol
deui jol deui ti Ki Hasan. Kabaca da, Ki! Asa ra parada
macana g. Cik, ah! Manawi kaduga.
Lamun urang maca hiji karya, tangtu kudu dibaca
nepi ka tamat. Kakara karasa ku hat, yn ta karya th
alus atawa gorng. Kumaha ta hat bet bisa nyebut alus
atawa gorng? Pasti geus boga bahan keur nganiley.
Kitu pan? Aya og nu ngukurna th ku muringkak bulu
punduk, siga pamadegan Acep Zamzam Noor.
Terusna kumaha? Sastra miboga wangun. Dina
prosa contona, aya nu disebut unsur intrinsik, aya nu
disebut unsur kstrinsik. Unsur nu disebutkeun bieu bisa
dilarapkeun dina fiksimini. Unsur intrinsik nyata unsur
nu napel dina karya, ngawengku: tma, latar/setting,
alur/plot, tokoh, gayabasa/majas,titik tilik, amanat atawa
pesan. Bahasan nu ieu mah pan sok remen kapanggih
dina dokumn lapak nya? Unsur kstrinsik nyata
unsur luareun karya nu mangaruhan kana karya, saperti
57
pangalaman, idologi, politik, konomi, sosial, budaya,
ageman hirup, pendidikan pangarang. Sakabhna bisa
mangaruhan kana hiji karya.
Nu kumaha kritik sastra?
Kritik teh minangka panyambung antara pangarang
jeung pamaca. Dina wangun buku, peran kritikus kacida
gedna. Sabab bisa mr kamandang ta buku alus
henteuna pikeun pamaca. Naon guna jeung mangpaat nu
bisa dicokot tina ta buku. Kritik kudu saimbang antara
muji jeung nuduhkeun kalemahan.
Di lapak FBS (Fiksimini Basa Sunda), komn bisa
dipungsikeun keur kritik sastra. Komn th mangrupa
kontak langsung antara pangarang jeung pamaca.
Kalolobaanna mah muji, sangkan leuwih sumanget diajar
nulis. Aya og nu sakadar keur pangbeberah, say, hello.
Da dina inbok mah teu ram, eungap ongkoh mojok
paduduaan mah jeung deui pan ngarah kabaca ku sarra.
Tah, ta palebah kabaca ku sarra ta urang kudu asak
tinimbangan. Komo deui komn urang th diabadikeun
ku web FikminSunda.com. Bakal kabaca ku saha wa nu
natamu ka dinya, boh keur kabutuhan panalungtikan,
boh keur nu hayang mikawanoh kana fikmin Sunda.
https://www.facebook.com/notes/fiksimini-basa-Sunda/
pangarang-sok-ngabohong-tukang-rahul-ged%C3%A9-
wadul/605745432800361,
Pancn Ka-5
Pk ayeuna ku hidep titnan artikel Pangarang:Sok
Ngabohong, Tukang Rahul, Ged Wadul?, tuluy
bandingkeun jeung artikel Duit Juta-Juta di luhur!
1. Kumaha komntar hidep kana ta artikel (teks
ka-2)?
2. Naon bdana jeung kumaha karasana, utamana
lebah basa nu digunakeunana?
58
C. Pedaran Ngeunaan Artikel
Sanggeus hidep rngs nitnan, maham kekecapanana
tur ngajawab pertanyaan-pertanyaan di luhur, sangkan
pangaweruh hidep ngajembaran sarta hidep mampuh
nyangkem matri pangajaran, pk baca pedaran di handap
ieu!
Artikel th ngabogaan harti salaku hiji karangan
faktual (nonfiksi) ngeunaan hiji masalah sacara lengkep,
anu panjangna teu tangtu, pikeun dimuat di media massa.
Artikel kaasup kategori tulisan views (sawangan, nyata
tulisan anu eusina sawangan, ideu, opini, kumaha nu
nulis ngajn kana hiji masalah atawa kajadian.
Artikel th hartina karya tulis lengkep dina mdia
massa saperti surat kabar, majalah, tabloid, jeung
sajabana. Aya og nu nyebutkeun, artikel nyata tulisan
lepas nu eusina mangrupa opini hiji jalma anu ngajujut
hiji masalah nu tangtu, sipatna aktual atawa kontrovrsial
kalawan udagan pikeun mr nyaho (informatif) jeung
ngayakinkeun (prsuasif argumntatif), atawa ngahibur
halayak nu maca (rkratif). Nu dimaksud lepas th sabab
saha wa bisa nulis artikel, kalawan topik anu bbas, saluyu
jeung minat sarta widang kaahlian dirina masing-masing.
Nu nulis artikel raket patalina jeung hiji ideu atawa gagasan
ngeunaan pasualan jeung solusi anu hayang ditepikeun
ka halayak. Nulis artikel, biasana miboga udagan pikeun
nawarkeun solusi pikeun ngungkulan masalah, ngadidik,
ngahibur jeung mangaruhan nu maca.
1. Kalungguhan jeung Kagunaan Artikel
a. Penerjemah warta dina kalawarta

Pikeun kalawarta, tabloid, atawa majalah, artikel nu
ditulis ku ahli dina widangna miboga fungsi minangka
pangaping sakaligus minangka penerjemah jeung nu
59
nganalisis warta. Artikel, miboga fungsi pikeun ngahijikeun fakta-
fakta dina warta kana hiji wengkuan jntr, tandes, sarta ngeunah
dibacana.
b. Wahana diskusi geusan nangan solusi sarta pross aktualisasi jeung
ksistnsi diri.
1) Wahana diskusi jeung sosialisasi gagasan.
Salaku masarakat intelk, nu nulis tangtu miboga kahariwang
ngeunaan naon nu kabandungan, kabaca, katempo, nu kadng,
sajeroning pangalamanana. Tuluy manhna ngajn sarta
ngangtukeun sikep kana pokok pasualanana. Salaku individu
nu intelk manhna miboga sikep ngeunaan hiji bebeneran,
kajujuran, kaadilan, dmokrasi, nanjeurkeun hukum, norma-
norma sosial agama, atawa hal anu sifatna normatif og diaku
sacara universal.
2) Sarana kontribusi pamikiran pikeun mr solusi kana hiji
masalah.
Pikeun nu nulis artikel, yn nulis pikeun mdia massa th
dirojong ku tkadna pikeun mr kontribusi pamikiran dina
raraga nang solusi kana hiji hal anu karandapan ku masarakat
atawa bangsa.
3) Sarana aktualisasi sakaligus pikeun ksistnsi diri.
Teu saeutik jalma sacara sadar nulis artikel konsumsi prs th
minangka sarana aktualisasi sakaligus ksistnsi diri. Descrates
miboga pamadegan cogito ergo sum saya berpikir maka saya
ada. Ngan jalma nu dak mikir nu bisa nmbongkeun ajn diri
nu bakal diaku ku masarakat.
2. Ciri Artikel
Artikel nu ditulis pikeun kalawarta atawa majalah mibanda tujuh

ciri
a. Aya ngaran nu nulisna
Artikel nyata karya individual, hartina dina artikel ngaran nu nulis
kudu dicantumkeun kalayan jelas. Pikeun artikel opini ngaran nu
nulis biasana ditulis di luhur/di handapeun judul tulisan. Tapi lamun
kategorina di luar opini contona artikel ringan jeung artikel praktis
60
ngaran nu nulis ditulis rada disumputkeun ku cara disimpen di ahir
tulisan jeung ditempatkeun di jero kurung.
b. Miboga gagasan nu aktual jeung atawa kontrovrsial
Artikel kudu miboga gagasan nu aktual, kontrovrsial, atawa
duanana. Gagasan nu aktual hartina sifatna anyar, can loba ditulis
jeung diobrolkeun, hiji hal nu aya di luar batas atawa nu ilahar.
c. Gagasan nu diangkat dina tulisan kudu patali jeung kapentingan
jalma ra.
Artikel nu ditulis kudu mr mangpaat ka jalma ra luyu jeung
kaayaan pasar mdia massa nu midangkeun ta artikel.
d. Ditulis kalayan rfrnsial ku visi nu intelktual.
Artikel nyata hiji karya nonfiksi, hartina bda jeung novl atawa
carpon nu mangrupa hiji pross imajinasi kratif nu nulis. Artikel
mangrupa hiji pross kratif intelktual. Minangka karya intelktual
artikel kudu dirojong ku bacaan, pangaweruh, jeung tiori nu
relevan anu biasana aya dina kalawarta, majalah, jurnal, hasil-hasil
panaluntikan, skripsi, buku, atawa internt.
e. Dipidangkeun dina basa nu hirup, populr, jeung komunikatif
Artikel kudu mak basa jurnalistik. Basa jurnalistik hartina basa nu
ilahar dipak dina prs, kalawarta, majalah, bultin, jeung tabloid.
Basa jurnalistik ciri utamana nyata basajan, jntr, singget, ngirut,
babari ditarima, babari diinget, kaharti jeung dipikaharti ku jalma
ra maksud jeung arahna (komunikatif).
f. Singget jeung tuntas
Singget sacara filosofis hartina sacara langsung, pikiran nu maca teu
diulinkeun, nepi ka hs nyurahanana. Singget sacara tknis hartina
diluyukeun jeung kavling atawa rohangan nu disadiakeun anu ung-
gal kalawarta rlatif bda.
Tuntas hartina henteu nyambung kana disi nu satuluyna, artikel nu
dipidangkeun dina kalawarta disi ayeuna kudu brs dina sahari-
taeun. Aya og anu dimuat sacara bersambung nepi dua atawa tilu
disi, tapi frkunsi jeung prsntasena kawilang jarang.
g. Orisinal
Artikel anu ditulis asli mangrupa karya sorangan lain hasil plagiat
atawa mindahkeun tulisan batur diaku karya sorangan. Pikeun
61
nyingkahan ta hal nu nulis kudu ngawasa sakaligus ngamalkeun
tika penulisan. Kadua artikel nu ditulis sarta dikirimkeun ka
kalawarta atawa majalah kudu anu aslina lain meunang motokopi
atawa salinanana.
Pancn Ka-6
Sanggeus hidep paham kana pedaran matri di luhur, pk jawab
kalayan jntr pertanyaan ieu di handap!
1. Naon ari artikel th?
2. Dina naon urang bisa manggihan artikel?
3. Kalungguhan artikel th pikeun wahana diskusi. Jntrkeun ku
hidep maksud ta kalimah!
4. Salah sahiji ciri artikel th singget jeung tuntas. Jelaskeun
maksudna!
5. Naon eusi artikel th?
Pancn Ka-7
Basa anu digunakeun dina artikel bda jeung basa anu digunakeun
dina sajak atawa carpon (karangan fiksi). Basa nu digunakeun dina karya
fiksi biasana direumbeuy ku mamanis basa dina wangun mtafora,
babasan, jeung paribasa. Tapi, teu nutup kamungkinan babasan jeung
paribasa og sawaktu-waktu digunakeun dina nulis artikel. Saperti anu
kapanggih dina artikel di luhur, contona:
a. Kudu boga saku rangkepan
b. Dihin pinasti anyar pinanggih. Tegesing Alloh parantos mintonkeun
kakawasaanana.
Ieu di handap mangrupa conto-conto babasan jeung paribasa nu aya

dina kahirupan masarakat Sunda. Pk tangan hartina sarta larapkeun
dina kalimah!
62
No. Babasan/Paribasa Harti jeung kalimahna
1.
2.
3.
4.
5.
D. Nitnan Gagasan Utama dina Artikel

Kumaha carana urang ngahasilkeun tulisan anu had? Aya
sawatara tips sangkan urang bisa nulis kalayan had, di antarana: (1)
pilih tma tulisan anu pangdeukeutna jeung kahirupan urang sangkan
dina waktuna nulis urang henteu bakeun bahan tulisan, (2) tangtukeun
gagasan utamana, sacara teu langsung, jumlah gagasan utama anu ditulis
milu nangtukeun panjangna karangan. Upamana ba gagasan utama anu
ditulis th aya opat, bisa dihartikeun panjang karangan th bakal jadi
opat paragraf. Tapi henteu salilana saperti kitu, panjang pondokna tulisan
ditangtukeun ku loba jeung saeutikna pasualan anu rk ditepikeun, (3)
mekarkeun jadi paragraf anu sampurna.
Sanggeus hidep mikaweruh gagasan utama jeung rangkay karangan,
pk ayeuna nyobaan nulis hiji artikel. Hidep bisa milih tma-tma anu
dipikaresep tur dikawasa ku hidep sangkan tulisan anu dihasilkeun boga
kualitas anu maksimal. Kad poho sistematikana, aya bubuka, pedaran
jeung kacindekan. Perhatikeun og kasaluyuan tma jeung eusi tulisan,
jahanana jeung karapihan tulisan.
Pancn Ka-8
Nataan Ciri Artikel
1. Pk ku hidep tataan ciri-ciri artikel sakumaha nu kaunggel dina
pedaran!
63
64
2.
Basa nu Singget,
Aya Boga Keur
NGARAN Kratif, hirup, tandes
ngaran nu gagasan kapentingan Orisinal
ARTIKEL intelektual populer jeung
nulisna aktual jalma ra
komunikatif tuntas
Ngadu Geulis .... .... .... .... .... .... ....
Pangarang:
Sok
ngabohong, .... .... .... .... .... .... ....
Tukang Rahul,
Ged Wadul?
Dihin Pinasti
Anyar .... .... .... .... .... .... ....
perhatikeun hal-hal saperti ieu di handap:

Pinanggih
midangkeun deui hasil tulisan hidep di hareupeun

kelas. Nalika hidep tampil di hareupeun kelas,
Sabada hidep rngs nulis artikel, hidep kudu bisa
a. Ngucapkeun salam
b. Nyarita ngagunakeun basa anu sopan
c. Sikep jeung penampilan anu had
d. Percaya diri
e. Volumeu sorana ngoncrang tur bnts
f. Matri anu ditepikeun jelas jeung sistematis
E. Latihan (Ulikan Kabasaan)
Ngalarapkeun Kecap Rajkan

Dina artikel Dihin Pinasti Anyar Pinanggih di
luhur aya kalimah:
Nini-nini rawah-riwih nangan incu kakasih.
Kecap rawah-riwih dina kalimah di luhur th kaasup

kana kecap rajkan dwirka.
Ayeuna pk kecap nu dikurungan dina kalimah di
handap th larapkeun mak kecap rajkan sarua jeung
conto di luhur!
1. Dasar budak nurustunjung, dipapatahan ku kolot
th kalah ka (cengir) ba, teu ling sugan!
2. Tuh geura aya jelema (ilik) ba ka imah urang, boa-
boa nu rk nganjang. Tapi ktah palangsiang boa-
boa rk (paling)!
3. Dodi urang Ciswu, kakara pisan nyaba ka Jakarta.
Atuh salila di Jakarta th ngan (ider) ba: ka Gedong
Gajah, ka Pasar Glodok, ka Monas, malah kungsi ka
Cengkarng sagala.
4. Ka budak nu sok dak (cokot), tangtu moal ra nu
resepeun.
5. Lamun ngarumasakeun teu boga duit, ulah sok
(tawar), bisi kawiwirangan.
6. Ngarah diandel jeung dipikarunya, nu baraman th
ngomongna (lengis) ba.
65
7. Ogi, ulah (spak) di dieu bisi kana kaca! Mun rk
mnbal mah mending di luar geura!
8. Pa Atng ayeuna mah geus pangsiun, gawna th ngan
ukur (pancong) di buruan, (tanceb) lulumayanan.
9. Si Arman gawna ngan (balik) ba siga aya nu
ditangan. Nangan naon manhna th nya?
10. Ulah sok (seuri) sorangan, bisi disangka nu glo!
66
A RAN
4
J
Tarjamahan
AN A
G
Sumber: anneahira.com
67
T
arjamahan th nyata karya hasil narjamahkeun tina basa sjn.
Istilah sjn sok aya nu nyebut alih basa. Pross narjamahkeun, boh
karya ilmiah boh karya (sastra) biasana diusahakeun sangkan papak
pisan jeung aslina. Pangpangna dina karya sastra, kagiatan narjamahkeun
th lian ti mertahankeun segi-segi sjnna, anu pangutamana th dina segi
basana (gaya basa, pilihan kecap, ungkara, jst.) jeung kualitas senina.
Ajip Rosidi (kurang leuwih taun 80-an) kungsi midangkeun artikel
nu ntlakeun yn tarjamahan th kudu geulis jeung satia. Geulis
maksudna kandahanana kudu bisa kapindahkeun, ari satia maksudna
ulah mngpar tina rakitan wacana sumber.
Dina priodeu sammh Perang Dunya II anu ra digarap ku
pangarang Sunda th saduran, lain tarjamahan. Dina saduran mah lain
wa alih basa-na bbas, tapi karya deungeun th dipapantes, disusu-
rup jeung kaayaan di urang. Istilah sjn anu sok mindeng digunakeun
harita nyata salinan atawa nyalin. Dina mangsa sammhna, nyata dina
periodeu naskah (manuscript), anu disebut nyalin th bisa jadi narjama-
hkeun (bbas), transliterasi atawa transkripsi atawa bener-bener nulad
(aksarana, basana teu diganti).

A. Nitnan Tarjamahan
Pikeun pangaweruh awal hidep ngeunaan kagiatan narjamahkeun,
pk ilo sing nepi kacangkem eusina cutatan tina buku Jatiwangi Sunda
Indonesia yasana Ajip Rosidi (waktu Biantara Panampian Hadiah
Profssor Teew 2004) Jakarta, 1 Desember 2004, dina edisi basa Indonsia
jeung edisi basa Sunda.
SAYA dilahirkan di rumah peninggalan nenek moyang ibu, yang terletak di
samping balai desa Cibolrang, Jatiwangi, tapi sewaktu umur saya baru beberapa belas
bulan saya dibawa pindah ke rumah kakek di kampung Pasuketan, sebab kakek membeli
rumah di sana. Selanjutnya saya tinggal di sana hingga lulus Sekolah Rakyat.
Hal saya dibawa pindah ke Pasuketan penting diceritakan, sebab kalau saja saya terus
tinggal di rumah peninggalan nenek moyang ibu yang terletak di samping balaidesa, tentu
kisah hidup saya akan berbeda.
Desa Cibolrang adalah salah satu di antara tiga desa yang membentuk kota
kewedanaan (kini kecamatan) Jatiwangi. Dua desa lainnya adalah desa Sutawangi dan Ci-
68
cadas. Sutawangi di tengah-tengah, Cicadas di sebelah barat, sedang Ciborlang di sebelah
timur. Kota Jatiwangi yang secara administratif termasuk ke dalam wilayah kabupaten Ma-
jalengka, secara kultural terletak di daerah tapal batas kultur Sunda dan (Jawa) Cirebon.
Waktu itu, ada dua bahasa sehari-hari yang digunakan oleh orang Jatiwangi, yakni bahasa
Sunda dan bahasa (Jawa) Cirebon, tergantung dari lingkungan sosial dan peker-
jaan masing-masing.
Di sekitar balai desa Cibolrang yang terletak di sebelah selatan jalan raya Cirebon-
Bandung di seberang pasar -disebut Pasar Baru karena pasar lama terletak di depan balai desa
Sutawangi- penduduk sehari-hari menggunakan bahasa Cirebon. Orang Kaum (masjid
terletak tepat di sebelah barat-laut desa, karena sepelataran) berbicara dalam bahasa Cirebon.
Demikian pula orang pasar berbicara dalam bahasa Cirebon, meskipun penduduk yang
tinggal di sebelah utara, timur dan barat pasar -jadi, yang terletak di sebelah utara jalan
raya Bandung-Cirebon- kebanyakan menggunakan bahasa Sunda. Jadi, kalau saja saya
tetap tinggal di rumah peninggalan nenek moyang ibu yang disebut Blok Salasa,
tentu saya pun sehari-hari menggunakan bahasa Cirebon...
Hasil Tarjamahan
ta wacana nu diilo ku hidep th mangrupa tulisan asli dina bahasa
Indonesia. Hasil tarjamahna kana basa Sunda kapidangkeun ieu di handap.
Ayeuna pk ku hidep lenyepan jeung titnan ta terjemahan th!
KURING dilahirkeun di imah titinggal karuhun ti indung, nu perenahna
gigireun baldsa Ciborlang, Jatiwangi, tapi waktu umur kuring kakara sawatara
welas bulan kuring dibawa pindah ka bumi Aki di Kampung Pasuketan, da Aki
ngagaleuh bumi di dinya. Saterusna kuring matuh di dinya nepi ka anggeus
Sakola Rayat.
Perkara dibawa pindah ka Pasuketan th penting dicaritakeun, sabab lamun
kuring terus matuh di imah titinggal karuhun ti indung nu ayana di gigireun
baldsa ta, tanwand lalakon hirup kuring baris bda.
Dsa Ciborlang th salah sahiji ti tilu dsa nu ngawangun kota Kawadanan
(ayeuna mah kacamatan) Jatiwangi. Nu dua deui nyata dsa Sutawangi jeung
Cicadas. Sutawangi di tengah, Cicadas beulah kuloneunana, Ciborlang wtaneunana.
Kota Jatiwangi anu sacara administrasi kaasup ka Kabupatn Majalengka th, sacara
kultural aya di darah tapel wates kultur Sunda jeung (Jawa) Cirebon. Harita, basa sapopo
anu digunakeun ku urang Jatiwangi, aya dua, nyata basa Sunda jeung basa (Jawa)
Cirebon, gumantung ka lingkungan sosial jeung pagawean masing-masing.
69
Di sabudereun baldsa Ciborlang anu perenahna kiduleun jalan raya Cirebon-
Bandung di peuntaseun pasar -disebut Pasar Baru da anu heubeul mah ayana di
hareupeun baldsa Sutawangi- jalma th sapopona ngagunakeun basa Cirebon.
Urang Kaum (masjid perenahna kulon-kalreun baldsa pisan, da sapalataran)
nyaritana ngagunakeun basa Cirebon. Kitu deui urang pasar nyararitana mak
basa Cirebon, sanajan ari anu caricing di kalreun, wtaneun jeung kuloneun pasar mah
-jadi nu aya di sakalreun jalan raya Bandung-Cirebon -rrana ngagunakeun basa Sunda
ba. Jadi, lamun kuring terus cicing di imah tuturunan ti karuhun indung nu disebut
Blok Salasa, tanwand kuring g sapopo th ngagunakeun basa Cirebon...
Pancn Ka-1
1 Kumaha komentar hidep sabada ngabandingkeun hasil tarjamahan
di luhur?
2. Nurutkeun hidep cara-cara narjamahkeun anu bener th nu kuma-
ha? Naon bae sarat-saratna?
3. Bacaan anu kumaha ba anu sok ditarjamahkeun th?
4. Nurutkeun hidep, naha geus bener/sampurna atawa aya nu kurang
hasil tarjamahan di luhur?
Pancn Ka-2
Pk tarjamahkeun ieu paguneman dina basa Indonesia kana basa
Sunda!
Dadi : Apakah benda itu dapat dimakan?
Yanti : Tidak.
Mira : Apakah benda itu sering dipakai guru?
Yanti : Ya, hampir setiap kali mengajar.
Dadi : Mahalkah harga benda itu?
Yanti : Sangat murah.
Mira : Apakah benda itu dipakai untuk menulis?
Yanti : Tidak salah.
Dadi : Apakah benda itu untuk menulis buku.
Yanti : Bukan.
70
Mira : Apakah benda itu untuk menulis di papan tulis?
Yanti : Ya, benar.
Dadi : Apakah benda itu bernama kapur?
Yanti: Ya, tepat sekali.
B. Ngaguar Hasil Tarjamahan

Sanggeus hidep maca hasil tarjamahan di luhur, pk tengetan hasil
tarjamahan lagu tina basa Inggris kana basa Indonesia! Hidep oge baris
diajar narjamahkeun sajak/puisi, lagu, atawa bacaan sjnna. Hasilna
tuliskeun dina tabl ieu di handap:
1. Hasil tarjamahkeun Lagu/Puisi You Mom
Sajak/Puisi Bahasa Inggris Tarjamahan

Engkau (Bunda)
You taught me to hold
Engkau mengajariku untuk menahan
Tears pouring rain
Derasnya tangisan hujan
To always be patient in the trial
Agar selalu bersabar dalam cobaan
Prostration and kneeling on the Lord ...
Dan bersimpuh sujud pada Tuhan
You couplet formed by prayer Engkau sebait doa yang terbentuk
Take care of the crime Menjagaku dari kejahatan waktu
Sweep me away by the dust Menjauhkanku oleh sapuan debu
That will make me fall ... Yang akan membuatku terjatuh
You are an inspiration in life Engkau inspirasi dalam kehidupan
Leads to sweep the obstacles Menuntun untuk menyapu rintangan
With that build confidence Dengan selalu membangun keyakinan
Patience and care to create ... Dan hati tercipta kesabaran
You are a hero throughout the ages Engkau pahlawan sepanjang umur
Sweat makes science Keringat menjadikannya ilmu
Crying makes light guide Tangis menjadikannya cahaya petunjuk
Dusk making a new spirit ... Senja menjadikannya semangat baru
Engkau sekumpulan awan
You set the clouds
Will not disappear by the moon Tak akan menghilang oleh rembula
Your love is eternal Kasih sayangmu adalah keabadian
Until later I had a dream in a grave ... Sampai nanti aku bermimpi dalam
nisan
Where you stand
Engkau tempat berpangku
Place last steps
Tempat bertahan langkahku
Share Them all miss the place
Tempat berbaginya segala rindu
And a place to complain ...
Dan tempat untuk mengadu
71
You (the mother) there is no indelible
By the swift exposure to sea Engkau (bunda) tiada terhapuskan
By the anger of the earth ground Oleh derasnya terpaan lautan
My heart and will always be an integral ... Oleh amarah bumi pijakan
http://www.dhono-wareh.com/2013/04/puisi-dalam-
Selalu dihatiku dan takkan terpisahkan
bahasa-inggris-untuk-ibu.html
Pancn Ka-3
Puisi/lagu You Mom dina versi basa Indonesia di luhur th pk
tarjamahkeun kana basa Sunda!
Pancn Ka-4
Narjamahkeun Tks Bahasa Indonesia kana Basa Sunda
Naskah Bahasa Indonesia Tarjamahan

Selama puluhan tahun berkecim-
pung menyebarkan risalahnya, Kiai
Gozali tidak henti-hentinya meng-
gunakan bahasa Sunda. Beliau sering
menyebut bahasa Sunda dengan baha-
sa pedesaan. Malah mengaku bang-
ga dirinya disebut ulama pedesaan.
Ulama yang setiap gerak-gerik lang-
kah serta ucapannya dimengerti dan
dipahami oleh masyarakat pedesaan.
Bahasanya tidak muluk-muluk, tidak
untuk gagah-gagahan supaya mem-
beri kesan hebat. Gaya bahasa Kiai
Gozali sangat plastis dan realistis.
Karena pemahamannya terhadap psi-
kologi massa, beliau sangat konsisten
dan menyadari bahwa objek dakwah
di Jawa Barat lebih didominasi orang-
orang yang mengerti dan memahami
bahasa Sunda ....
72
Narjamahkeun Tks Basa Sunda kana Basa Indonesia
Naskah Bahasa Sunda Tarjamahan
... Naon atuh bdana Harley jeung

Honda Tiger atawa motor nu sakelas
jeung Harley? ta meureun sugan
pdah tarikna mapakan jamparing?
Bandel mesinna? Pdah kuat, wedel
jeung tambleg? Tambleg jeung kuat
samodl Tmbok Cina? Bawirasa teu
kitu. Lebah mact mah angger w...
ngarayap. Meneran banna kacugak paku,
nya paling coplna kudu w didorong
ba mah. Komo lebah kapanasan jeung
kaanginan mah sarua, kana sirah matak
jangar jeung awak kudu dikerok, da
asup angin. Kitu deui lamun hujan,
da angger w nu tumpakna matak....
mucicid. Kabulusan. Atuh mun katabrak
mobil mengpengan mah moal henteu
nu tumpakna bakal ngajurahroh jeung
motorna dijamin...ringsek. ....
C. Pedaran Ngeunaan Tarjamahan

Tarjamahan th nyata karya hasil narjamahkeun tina basa sjn.
Istilah sjn sok aya nu nyebut alih basa. Pross narjamahkeun, boh karya
ilmiah boh karya (sastra) biasana diusahakeun sangkan papak pisan
jeung aslina. Pangpangna dina karya sastra, kagiatan narjamahkeun th
lian ti mertahankeun segi-segi sjnna, anu pangutamana th dina segi
basana (gaya basa, pilihan kecap, ungkara, jst.) jeung kualitas senina.
Ajip Rosidi (kurang leuwih taun 80-an) kungsi midangkeun artikel
nu ntlakeun yn tarjamahan th kudu geulis jeung satia. Geulis
maksudna kandahanana kudu bisa kapindahkeun, ari satia maksudna
ulah mngpar tina rakitan wacana sumber.
Dina priodeu sammh Perang Dunya II anu ra digarap ku
pangarang Sunda th saduran, lain tarjamahan. Dina saduran mah lain
73
wa alih basa-na bbas, tapi karya deungeun th dipapantes, disusu-
rup jeung kaayaan di urang. Istilah sjn anu sok mindeng digunakeun
harita nyata salinan atawa nyalin. Dina mangsa sammhna, nyata dina
periodeu naskah (manuscript), anu disebut nyalin th bisa jadi narjama-
hkeun (bbas), transliterasi atawa transkripsi atawa bener-bener nulad
(aksarana, basana teu diganti).
Kagiatan narjamahkeun th teu kawatesanan ukur pikeun karangan
ilmiah wungkul. Tapi mh saban widang palmuan kungsi ditarjamahkeun.
Ku lantaran kitu, majuna palmuan th stuning ngabelesat pisan.
Diantara karya-karya anu sok diterjemahkeun th nyata karya sas-
tra. Dina karya sastra, urang baris mikawanoh nu disebut karya tarjama-
han. Demi karya tarjamahan th nyata karya nu ngahaja ditarjamahkeun
ku nu narjamahkeun sangkan balara (masarakat pamaca) bisa maca ta
karya. Ari karya nu ditarjamahkeun kana rupa-rupa basa dikasangtukan-
gan ku lantaran ta karya th dianggap fenomenal atawa karya masterpiece.
Lian ti ta, bisa jadi lantaran nu nulis ta karya th kasinugrahan hadiah
nobel sastra. ta karya masterpiece th nya tuluy ba ditarjamahkeun kana
rupa-rupa basa, nu tujuanana sangkan ruang lingkup atawa segmentasi
nu macana leuwih lega deui. Ngan anu jadi pasualan, aya kalana karya
nu ditarjamahkeun th sanggeus meunang pangajn bet teu luyu jeung
eusi/amanat nu nulisna. Nu matak teu anh loba nu maca ngarasa kuciwa
ku hasil tarjamahanana.
Jadi tukang narjamahkeun th mmang lain pagawan nu enteng-
enteng. Sabab ari narjamahkeun th butuh mikapaham kumaha eusi karya
sastra dimanaan jadi hiji hal anu ngabogaan sasaruaan mana jeung
karya aslina. Ku lantaran kitu, pikeun nu narjamahkeun mah kudu enya-
enya mikapaham maksud nu nulis ta karya nu ditarjamahkeunana, sam-
mh dijangglkkeun dina wangun karya nu geus ditranformasikeun ta.
Dina tanggal 14 Mei 1860 kungsi medal hiji buku nyata Max Havelaar
nu dikarang ku Multatuli kalawan J. de Ruyter nu medalkeunana. Ieu buku
dikarangna ti mimiti bulan Sptmber tepi ka Oktober 1859 di Brussel,
Blgia. ta buku th gelar tina pirang-pirang rasa kuciwa gumulung dina
batin Multatuli tepi ka jadi obssi. Novel Max Havelaar th enas-enasna
hayang ngarobah kalakuan para pangagung pribumi anu telenges ka
rahayatna, tur ngarobah kawijakan konomi Walanda anu nyekk rahayat
Hindia Walanda.
74
Multatuli th sandiasmana duard Douwes Dkker anu lahir di
Amsterdam taun 1820. Manhna kungsi jadi Asistn Rsidn Lebak. Salila
di Hindia Walanda, Multatuli mindeng kuciwa. Upamana ba, basa salila
opat bulan jadi Asistn Residn Lebak, manhna nyaksni yn Bupati
Radn Adipati Karta Negara meres jeung nindes rahayatna. Malah mah
ta masalah th dilaporkeun ka Residn, terus ka Gupernur Jndral. Tapi
ku sabab ngarasa teu diwaro ku dununganana, Douwes Dkker mnta
eureun tina pagawanana. Pamntana dicumponan ku pamarntah
Walanda tanggal 4 April 1856.Taun ta knh manhna mulang ka
Walanda. Hirupna di ditu stu kadungsang-dungsang.
Novel Max Havelaar diwengku ku 20 bab,anu salah sahiji babna
ngadongngkeun lalakon Saijah jeung Adinda. Jadi, buku Saija beunang
nyundakeun RTA. Soenarja. Ari anu didongngkeunana th pangalaman
Saija jeung Ina, dua rumaja nu silih pikaasih tapi kudu papisah.
Saija th anak patani. Kolotna teu kaur boga munding, da sok
dipundut ba ku Wadana Parang Kujang minangka pajeg. Emana maot
kanyenyerian. Bapana g maot deuih di pangbrokan sanggeus nyoba-
nyoba indit ka Bogor nyingkahan nu sok nagih pajeg. Saija dalit jeung Ina
ti leuleutik. Basa rk nyiar gaw ka Batawi, Saija nyieun pasini jeung Ina
yn upama engk balik ti Batawi, Saija rk ngawin Ina. Tapi basa balik
ka lemburna sanggeus tilu taun digaw di Batawi, Saija teu bisa tepung
jeung Ina. Ari sababna, Ina katut adi-adina milu ka bapana ngumbara ka
Lampung, nyingkahan katelengesan Juragan Wadana anu geus ngajabel
munding tepi ka Emana Ina maot kanyenyerian. Saija indit ka Lampung,
tapi nu kasampak ku manhna, lembur anu dicicingan ku Ina jeung
kulawargana th dihuru ku Walanda. Saija ngamuk, tapi teu walakaya,
perlaya ditubles mangpirang pedang jeung bayont Walanda.
Tina galur caritana urang bisa nengetan kumaha gambaran kaayaan
di Banten Kidul dina jaman kolonial: rahayat dsa dikakaya, dikaniaya,
ditandasa nu pohara ku pamarntah, akibat tina pulitik jajahan anu
telenges taya ras-rasan.
Multatuli hayang milu memener nu teu adil. Ku jalan ngadongngkeun
tragedi Saija jeung Ina, manhna hayang nandeskeun kumaha akibatna
pulitik jajahan nu taya ras-rasan th kana kahirupan rahayat. Lian ti
ta, dina Saija th ngelemeng deuih sumanget rahayat dina enggoning
ngalawan kateuadilan.
75
Bawirasa, R.T.A Soenarja titn pisan kana kasang tukang budaya
katut kaayaan batin nu maca tarjamahanana. Dina nyundakeun lalakon
Saija, manhna henteu ngan saukur mindahkeun kekecapan tina Max
Havelaar, tapi enyaan diluyukeun kana acining batin urang Sunda
deuih. stuning disundakeun. Upamana ba, ngaran Saijah diganti
ku Saija, kitu deui ngaran Adinda diganti ku Adina tepi ka jadi
Ina. Lebah ngagambarkeun Saija tepung jeung Ina nu geus perlaya,
gambaranana th nenggel pisan kana mamaras rasa.
Minangka buku tarjamahan, Saija tangtuna g ngandung sawatara
kosa kecap injeuman tina basa deungeun. Tah, lebah dieu mah RTA
Soenarja henteu cara HB Jassin anu narjamahkeun Max Havelaar kana
basa Indonesia kalawan gembleng, tur mr katerangan ngeunaan ngaran
jalma, kekecapan, atawa ngcskeun cutatan nu dipak ku pangarang.
Nu sidik, kualitas RTA Soenarja th kacida alusna.
ta saperkara narjamahkeun prosa dina winangun novel, tangtu
bakal bda deui lamun urang rk narjamahkeun puisi (sajak). Malah aya
nu nyebutkeun yn narjamahkeun puisi mah jauh leuwih bangga batan
narjamahkeun prosa. Parandn kitu lebah narjamahkeun puisi mah ged
kamungkinan sarua banggana jeung nulis ta puisi, anu henteu cukup ku
modal kamampuh ngagunakeun basa aslina, tapi og kudu weruh kana
basa katut budaya hasil tarjamahanana. Bh dituna anu narjamahkeun
puisi mah kudu mibanda pangalaman kapenyairan, pangalaman ngaracik
kekecapan, pangalaman ngagunakeun mtafor, pangalaman ulin jeung
imaji, jeung pangalaman ngagunakeun diksi. Upama henteu mibanda
pangalaman ta, tinangtu bakal lapur lantaran hasil tarjamahanana baris
jadi karya anu taya pulukeunana. Narjamahkeun prosa kamungkinan
itunganana kalimah per kalimah, demi itungan dina puisi mah kecap per
kecap, jadi tangtu bakal leuwih banggana. Ku ayana kitu, narjamahkeun
puisi og kudu pinter jeung seukeut dina milih hiji kecap di antara kecap-
kecap sjn anu teu pamohalan hartina sarua.
Pancn Ka-5
1. Sangkan hidep leuwih mikapaham kana tarjamahan, pk ku hidep
tangan rupa-rupa informasi ngeunaan metode jeung prosedur
tarjamahan tina sababaraha sumber, boh tina buku boh tina
internet.
76
2. Tangan bahan tarjamahkeuneun tina rupa-rupa sumber, rek puisi,
lagu, artikel atawa bahan naon bae. Sabada meunang ta bahan, pk
ku hidep tarjamahkeun tuluy sawalakeun!
D. Narjamahkeun
1. Pk tarjamahkeun ieu sempalan wacana di handap kana basa
Indonesia!
Ujaring carita, jaman baheula di Sumedang aya hiji karajaan ged

nu katelahna Karajaan Sumedang Larang. Rajana anu kaceluk ka awun-
awun kakoncara ka janapria. Prabu Geusan Ulun jenenganana. Anjeunna
pohara gagahna, adil tur wijaksana. Rahayatna mamur nagri g subur.
Prabu Geusan Ulun g kasohor ku kapinteranana sarta
kaparigelanana dina lmu santika. Geusan Ulun th lain ngaran dapon
wa, tapi hiji ngaran anu ngandung mana kacida alisna, geusan hartina
tempat, ulun hartina jalma nu bisa dipntaan tulung.
Maluruh silsilahna mah, Prabu Geusan Ulun th masih knh
turunan Prabu Siliwagi ti karajaan Pajajaran. Prabu geusan Ulun th
putrana Pangran Santri ti Ratu Pucuk Umum, Ari Ratu Pucuk Umum
putrina Sunan Cornda ti Ratu Nyi Mas Patuakan. Sedengkeun Sunan
Cornda putrana Guru Gantangan. Guru Gantangan th putrana Prabu
Siliwangi. Jadi, ana kitu mah Prabu Geusan Ulun th kaasup turunan
kaopat Prabu Siliwangi.
2. Pk tarjamahkeun ieu sempalan wacana di handap kana basa

Sunda!
Ibukota Keresidenan Priangan dipindahkan ke Cianjur tahun 1829,

lalu dipindahkan lagi ke Bandung tahun 1864. Mulailah pembangunan
besar-besaran dilakukan di Kota Bandung. Terutama setelah munculnya
wacana memindahkan ibukota Pemerintah Kolonial Belanda dari Batavia
ke Bandung. Pembangunan dimulai dengan gedung keresidenan di
daerah Cicendo, yang selesai dibangun tahun 1867. Kini bernama Gedung
Pakuan. Lalu menyusul pembangunan markas militer di empat penjuru
Kota Bandung, yakni di Cimahi, Lembang, Dayeuhkolot, dan Cicalengka;
77
dengan pusatnya di Cimahi. Diikuti dengan pembangunan-pembangunan
gedung lainnya seperti Gedong Sabau, Gedong Papak, Gedong Sirap,
Gedong Sate, Gedong Kongkordia (Gedung Merdeka), Gedong Setan,
dan sebagainya. Perkembangan Kota Bandung tampak pesat semenjak
beroperasinya transportasi kereta api dari dan ke Kota Bandung sejak 1884.
Sekaligus mulai meredupkan pamor jalan lintas utara Highway Pajajaran.
Walaupun pamornya mulai meredup, Pelabuhan Cikao masih
memberikan kontribusinya yang cukup besar. Bahkan pada masa itulah
lahirnya tempat bernama Cikaobandung. Kisahnya, ketika Bandung
sedang gencar-gencarnya membangun kotanya, memerlukan material
cukup besar, yang tentu saja tidak dapat dipenuhi sepenuhnya dari Kota
Bandung sendiri. Terutama baja, besi, dan semen yang harus didatangkan
dari daerah lain melalui Batavia. Kalau cuma bata dan genteng sih, orang
Bandung saat itu sudah bisa memproduksinya sendiri.
Material yang didatangkan dari Bataviai itu, diangkut dengan kapal
laut sampai ke Pelabuhan Cikao. Lalu dari sana diangkut dengan pedati-
pedati kerbau ke Bandung. Rutenya melalui penggal jalan Highway
Pajajaran: Cikao - Kembangkuning - Wanayasa - Jalancagak - Cisalak. Dari
Cisalak membelok ke kanan, melalui jalan ke Cibukanagara - Cibodas -
Maribaya - Dago Atas - Coblong terus menuju lokasi pembangunan. Pada
saat itu, memang belum ada jalan yang melalui Ciater dan Lembang dari
Jalancagak. Jikapun ada masih berupa jalan setapak dan jalan kontrak.
Pancn Ka-6
Sabada hidep rngs narjamahkeun, hidep kudu bisa midangkeun
deui hasil tarjamahan hidep di hareupeun kelas. Nalika hidep tampil di
hareupeun kelas, perhatikeun hal-hal saperti ieu di handap:
1. Ngucapkeun salam
2. Nyarita ngagunakeun basa anu sopan
3. Sikep jeung penampilan anu had
4. Percaya diri
5. Volumeu sorana ngoncrang tur bnts
6. Matri anu ditepikeun jelas jeung sistematis
78
E. Latihan (Nyangkem Unsur Kabasaan)
A. Ngeusian ku kecap nu merenah

Eusian ku salah sahiji kecap anu mrnah, ieu kalimah nu di
handap!
dumadakan, dadak sakala, ngadadak, didadak.
1. Geus dakeun pibujangeun th rk dibr dalapan ratus lima pu-

luh rbu sabulanna. Tapi naha ari rk dijadikeun bet ___ teu pu-
runeun, majar manh rk mulang deui ka lemburna, melang
ka anakna nu dipihapkeun di ninina.
2. Lah_________ keur teu boga duit; lamun ditawarkeun mangkukna
mah ka dieu ta Laptop Toshiba th tangtu dibeuli, sabab harita
mah duitna aya knh, tacan diinjeum ku adi ti lembur cenah rk
nyundatan anakna.
3. Naha aya balsem th matih-matih teuing! Kakara og diulaskeun
sakali kana palipisan jeung tarang, rieut jangar th _________
leungit teu karasa deui.
4. Papakan siswa nu rk milu karnaval th ditetepkeun kudu mak
seragam bodas-bodas, atuh anu teu barogaeun mah _________ kudu
meuli heula ka toko Rsco.
5. Tadi indit ti imah _________, henteu diajam heula ti tadina
lantaran kabeneran ieu aya mobil kosong.
6. Waktos bad mios ka kantor, abdi _______ udur, karaos nyeri dina
beuteung dugi ka ayeuna teu acan sa knh, engk mah sonten
bad ngahajakeun ka dokter spsialis.
Nnjo, ngilikan, melong, nempo, noong
1. Barudak, lamun bapa keur nerangkeun dina bor, ulah luak-lieuk

ka mana-mana, tapi kudu _________ kana bor, ck guru ka murid-
muridna.
2. Basa karta api aya di jero torowongan, kuring_________ tina
jandla, tapi teu kaciri naon-naon, da puguh pok mongklng.
79
3. Cik ________ buku Mewarnai th! Geuning kandel jeung kertasna
lemes. Ti mana meulina ? Naha aya kitu di Indomart?
4. Ku sabab kuring teu boga duit keur meuli karcis, tapi ari lalajo man
bal pohara hayangna, tuluy ba ________ tina sela-sela pager
pangubeng lapang.
5. Tadi di ITC aya jalma ________ ba ka kuring, jigana mah asa-asa
ka kuring. Kuring nya kitu deui, tapi ari rk disampeurkeun sieun
kasamaran.
B. Ngalengkepan kalimah ku kecap anteuran

Pk lengkepan kalimah nu dibrndlkeun di handap mak kecap
anteuran!
1. Ana ___________________ th nyarkan, sorana mani handaruan,
atuh sakur nu aya di dinya taya nu ngomong sakemk.
2. Ari _______________________ th juru mamaos nembang, jalma-jalma
nu tadina rcok ngaromong, jemp kawas gaang katincak ba.
3. Ari geus dibr duit mah ku bapana _____________________ Dodi
indit ngajugjug ka dayeuh.
4. Ari geus tunduh mah __________________________ geura sar,
wayahna ba dina korsi da Akang mah batan sakieu!
5. BarangngadnganaknanudiGarutgering payah, __________________
ba Ceu Suti ceurik inghak-inghakan.
6 . G e u r a __________________ ngomong, entong asa-asa, naon anu jadi
pamaksudan th?
7. Nu ditajong bijil ambekna, tuluy nyrwlkkeun leungeun bajuna,
____________________ nampiling tarik pisan.
8. Sadatangna ka imah, Dani kakaratak kana lomari dahareun, manggih
sangu po, _________________________ ba dahar nyocolan uyah.
9. Sanggeus cucul-cucul, ______________________ ba barudak th
taruturubun ka leuwi, ______________ teuleum, teu lila maruncul
luhureun cai, bari rumnghap.
10. Sanggeus diagag-agag sababaraha kali ____________ ba cakram th
dibalangkeun.
80
A RAN
5
J
PEMANDU
AN A
G
P acara
Sumber: dokumn pribadi
81
D
ina kagiatan resmi boh nu sipatna sosial-akademis
(acara diskusi, seminar, kongrs, konperensi,
jst), boh sosial-praktis (kagiatan sosial budaya
saperti: seserahan, nanyaan, paturay tineung, jst) biasana
sok aya nu dibr pancn ngatur acara, anu ilahar disebut
panata acara (MC). MC (master of ceremony) nyata jalma
nu dipercaya pikeun ngatur jeung nyusun runtuyan acara,
nangtukeun sarta ngahaturanan saha-sahana nu kudu
cacarita dina ta acara. Lantaran teu galib, pangpangna
teu parok nurutkeun budaya lamun nu boga pamaksudan,
torojogan ujug-ujug cacarita atawa biantara bari ngagorah
nepikeun maksud jeung tujuanana. Meureun asup kana
paribasa ngeupeul ngahuapan manh ta. Cindekna pancn
MC th sangkan dina prakprakan acara/upacara brs
roes, henteu acak-acakan, malar puguh susunanana,
puguh ntp seureuhna.
Di sagdngeun istilah MC urang og sok nguping
istilah moderator (panumbu catur). Dina sawala
(diskusi), kongrs atawa seminar-seminar, biasana kacida
merlukeunana panumbu catur (moderator). Ari peran
jeung pancn panumbu catur th kawilang penting,
pangpangna pikeun ngatur jalanna sawala (diskusi)
sangkan henteu awut-awutan. Panumbu catur nu parigel
mah biasana bisa ngahirupkeun suasana nepi ka sawala
th jadi hgar, henteu ngeuyeumbeu atawa henteu
monoton. Lian ti ta, panumbu catur og ngabogaan
pancn pikeun ngawanohkeun jati diri (CV= curriculum
vitae) pangjejer ka pamilon. Ari maksudna mah sangkan
pangjejer th ulah aya kesan nikukur atawa nabeuh manh.
Salian ti ngawanohkeun pangjejer ka pamilon, panumbu
catur og boga wewenang nangtukeun lilana waktu
nu diajangkeun pikeun pangjejer keur ngadadarkeun
bahasanana, kaasup nangtukeun (nunjuk) saha anu baris
dibr kasempetan pikeun nyarita atawa nanya (pamilon).
Tah, sabada rngs pangjejer ngaguar pedaranana, biasana
82
sok ditma ku acara sawala (tanya jawab). Nya lebah dieu pisan panumbu
catur th baris diperlukeunana jeung baris diuji bisa henteuna ngatur
patalimarga ta pajemuhan.
Sangkan hidep wanoh bdana pancn jeung pok-pokanana antara
panata acara (MC) jeung panumbu catur (moderator), kapidangkeun ieu
di handap.
A. Nitnan Tks Pemandu Acara

Hidep apal ka Robby Purba jeung ka Daniel Mananta? Bener. Lian
ti artis, maranhna og salaku host (MC) anu kawentar di Indonesia. Jadi
host atawa pemandu acara th henteu gampang. Lian ti kudu sonagar,
jadi pemandu acara th kudu parigel dina cacarita. Sangkan hidep boga
gambaran kumaha pok-pokan pemandu acara, perhatikun tks di handap
ieu!
Tks ka-1
Naskah Pemandu Acara Pntas Seni
Assalamualaikum warohmatullohi wabarokatuh.

Langkung ti payun mangga urang sami-sami ngadeuheuskeun
puji sinareng sukur ka Alloh SWT anu parantos ngamparkeun
nimat ka urang sadaya. Insya Alloh nimat iman, nimat Islam
wuwuh nimat silaturahmi, dugi ka urang dina danget ieu tiasa
ditepunglawungkeun sawargi-wargi kalayan rahayu salamet. Nya
ku rahayu salamet nu janten marga lantaranana, dugi ka urang tiasa
ngalaksanakeun rupi-rupi kagiatan anu tos maneuh dilaksanakeun
unggal taun nyata miling HUT RI anu ka-68. Kalihna ti ta, teu
hilap salam kawilujengan mugia ginuluran ka jungjunan urang
sadaya Kangjeng Nabi Muhammad SAW, ka kulawargina, ka para
sohabatna, tur llbranana gubrag ka urang sadaya nu umangken
umatna. Amin
83
Hadirin anu dipihormat!
Sateuacan medar ieu acara, sim kuring kalayan asmana panata
calagara ngahaturkeun wilujeng sumping ka para bapa, para ibu
miwah hadirin sadayana anu parantos kersa nyaosan pangulem
panitia. Atuh teu hilap, og ngahaturkeun rwu nuhun laksa keti
kabingahan kana sagala rupi pangrojong boh moril boh materil, dugi
ieu acara tiasa lumangsung kalayan nyugemakeun. Sakali deui hatur
nuhun nu taya wates wangenna.
Salajengna dina ieu kasemptan, sim kuring baris ngadugikeun
runtuyan acara anu baris dipidangkeun dina wengi ieu. Anu kahiji
nyata bubuka; kadua, ngagalindengkeun kalam Ilahi, katilu, rupi-
rupi pamapag: pupuhu panitia, bapa Kads Bojong Inong; nu kaopat
bwara sareng pamasrahan rupi-rupi penghargaan. Nu kalima,
minangka acara inti nyata rupi-rupi kamonsan nu dijangglkkeun
dina pinton seni; nu pamungkasna acara Doa.
Kanggo muka ieu acara, mangga urang sami-sami maos basma-
lah sasarengan. Bismillahirrahmanirrahiim.
Acara kahiji nyata bubuka ku ngagalindengkeun ayat suci
Al Quran anu baris didugikeun ku Sadrk Hasan Bahaqi sareng
saritilawahna ku Sadrk Siti Maryam. Mangga dihaturanan
...
Acara kahiji parantos rngs, mugi nu ngaoskeun sareng urang
nu ngaregepkeun kalam illahi nemb sing knging barokah ti Gusti
Nu Maha Suci. Sumangga urang lajengkeun kana acara anu kadua
nyata rupi-rupi pamapag. Pamapag nu kahiji mangrupi laporan ti
pupuhu panitia HUT RI ka-55. Ka Saderk pupuhu panitia HUT RI
ka-68 Indra Permana mangga dihaturanan
...
Hatur sewu nuhun ka pupuhu panitia anu parantos ngalaporkeun
rupi-rupi kagiatan dina salebeting miling HUT Kamerdkaan, mugi
tiasa kamalum ku sadayana. Salajengna, pamapag nu kadua bad
ditma ku pamapag Bapa
84
Kads Bojong Inong. Pangersa Bapa Drs. H. Udin Solhudin
dihaturanan
...
Alhamdulillah, ku urang nemb kabandungan sasauranana
Bapa Kads, anu cs tur tmbrs. stuning brs ros basana, genah
ngadangukeunana, mrnah larapna. Hatur nuhun Bapa!
Acara salajengna, mangrupi acara bwara pamasrahan rupi-rupi
penghargaan sareng hadiah tina lomba nu parantos dilaksanakeun.
Ka pihak panitia dihaturanan kanggo ngabwarakeun kajuaraan
rupi-rupi lomba. Namung sateuacan panitia ngadugikeun bwara,
kumargi seueur pisan hadiah sareng penghargaan tina rupi-rupi
kajuaraan, sim kuring asmana panitia bad nandeskeun yn dina
pamasrahan hadiah sareng penghargaan th bad dipaparinkeun ku
cara diselangsekarkeun dina acara pinton seni. Hatur nuhun. Mangga
panitia dihaturanan kanggo ngabwarakeun hasil kajuaraan.
...
Hatur nuhun. Hadirin anu ku sim kuring dipihormat.
Salajengna acara nu dianti-anti parantos dugi, ku mangrupi
pinton seni bad dikawitan. Mangga kaleprok heula barudak sing
ram! Kanggo langkung ngahirupkeun sareng ngaramkeun ieu
acara, corong bad kasanggakeun ka Mang Minta anu tos teu bireuk
deui kanggo urang sadayana. Sumangga Mang Minta dihaturanan!
Alhamdulillah, acara demi acara parantos rngs dilaksanakeun.
Sateuacan sim kuring pamit, kalayan asmana panata calagara
neda dihapunten tina samudaya kalepatan sareng kakirangan.
Hatur nuhun kana samukawis perhatosanana. Wassalamualaikum
warohmatullohi wabarokatuh.
Pancn Ka-1
Sangkan hidep babari paham kana eusi bacaan di luhur, tangan ku
hidep kekecapan anu teu dipikaharti. Ku cara hidep mindeng maluruh
85
harti hiji kecap, saeutik-saeutik kabeungharan kecap hidep bakal
nambahan. Ieu hal bakal jadi solusi supaya hidep ngarasa gampang diajar
basa Sunda.
Kecap Hartina
Tks Ka-2
NASKAH PEMANDU ACARA DISKUSI (MODERATOR)
Hadirin, dina jirangan (sesi) nu ka dua ieu, jejer bahasan th sabudeureun

Ningkatkeun Aprsiasi Sastra Sunda di Kalangan Siswa SMA. Anu janten
pangjejerna nyata pangersa Bapa Dr. Gumiwang Raspati. Alhamdulillah dina
danget ieu anjeunna parantos aya di tengah-tengah urang sadaya (Anjeunna
masih knh calik dina korsi tamu, digndng ku kepala sekolah). Sumangga ka
pangersa Bapa Dr. Gumiwang Raspati dihaturanan ka payun. Hatur nuhun.
(Sabada tarapti sapuratina, kakara panumbu catur mimiti nyarita)
Assalamualaikum warahmatullahi wabarakatuh.
Kalayan ati nu wening, sumangga urang sami-sami muji sukur ka Allah
SWT. tina sugri nimat anu parantos dillrkeun ka urang sadaya. Kalayan widi-
Na urang parantos dilawungkeun dina ieu pasamoan kalayan kawilujengan.
Kanggo mitembeyan ieu acara, supados brs ros teu aya kuciwana,
mangga urang sami-sami ngaoskeun basmallah sasarengan! Bismillahi-
rahmanniraahiim!
Hadirin, hormateun sim kuring!
Dina enggoning, matakeun jeung ngahirup-huripkeun pangajaran sastra
Sunda, hususna daya aprsiasi sastra di kalangan para siswa th ttla henteu
gampil. Tangtos seueur pisan bangbaluh nu karandapan ku para siswa, ti
ngawitan perkara kirangna (mh disebatkeun teu aya) buku-buku bacaan sastra
86
Sunda di perpustakaan sakola, teras nma kana minat katut karep siswa kana
sastra Sunda nu kirang. Margi salami ieu aprsiasi para siswa kana karya sastra
Sunda th tiasa disebatkeun ukur apal ngaran bari teu terang wujud, komo dugi ka
ngararasakeun nimat atawa ndahna ta karya. ta hal th tiasa ngagambarkeun
kumaha kaayaan pangajaran sastra nu sastu. Salami ieu para siswa th ttla
mung dijejelan tori sastra wungkul (verbalisme).
Para wargi nu sami gaduh tkad ngamumul budaya Sunda!
Ieu pasualan th tinangtos kedah sanggalna dibbrs tur diropa sangkan
pangajaran sastra Sunda th janten pangajaran nu pikaresepeun, kalayan tiasa
ngipuk sikep jeung karep nu had di kalangan para siswa. Naon ba atuh strategi
katut cara-cara pembelajaran aprsiasi sastra Sunda anu pikaresepeun tur tiasa
ngirut siswa th? Alhamdulillah, bingah anu taya hinggana wirh dina danget
ieu Dr. Gumiwang Raspati, kalayan kaweningan galihna parantos nyaosan
pangulem panitia.
Hadirin, kanggo urang Sunda mah jenengan Dr. Gumiwang th tangtos
hamo bireuk deui. Anjeunna th Doktor dina widang pangajaran sastra, anjeunna
mah nya sastrawan nya budayawan Sunda. Payus pisan upami anjeunna th
tiasa disebatkeun pakar dina basa, sastra katut budaya Sunda. Nya panginten
kanggo anjeunna tos manukna ari kana perkara sastra mah. Namung kanggo
langkung wanoh, saha ari Gumiwang Raspati th? Sim kuring baris ngadugikeun
riwayat hidup (Curriculum Vitae) anjeunna. Gumiwang Raspati th dibabarkeun
di Bandung ......... jst ............
Hadirin nu mulya, waktos nu disayagikeun ku panitia kanggo ieu jejer
bahasan th aya 60 menit. Sim kuring baris nyageranan ieu waktos 30 menit
ka Bapa Dr. Gumiwang kanggo ngaguar ieu bahasan. Nu 30 menit deui ura-
ng mangpaatkeun kanggo acara sawala. Sumangga ka Bapa Dr. Gumiwang di-
haturanan kanggo ngadadarkeun bahasanana!
Pangjejer :
Panumbu Catur : Sadrk sadayana, tah kitu geuning pedaran Bapa Dr.
Gumiwang th, kalintang matak narik atina tur kahartos
kumaha gk-gkanana ngaronjatkeun aprsiasi th.
Cindekna mah pangajaran sastra th kedah dikawitan
ku macaan buku karya sastra atawa lalajo heula
pidanganana.
87
Hadirin, hormateun sim kuring! Aya knh waktos 25
menit deui, bilih di antawis sadrk aya anu kagungan
kapanasaran, unek-unek atanapi bad ngadugikeun
kamandangna mangga dihaturanan.
Aturanana, ka nu bad naroskeun atanapi sasauran, dipiharep
ngacungkeun panangan sareng nyebatkeun jenengan.
Kalihna ti ta, ka nu bad naroskeun patarosan th mugia tujul
ba kana pamaksadanana! Ieu jirangan th bad diajangkeun
heula kanggo lima panaros. Hal ieu saluyu sareng kasapukan
pangjejer, patarosan sareng kamandang hadirin th bad dicatet
sadayana ba heula, waleranana bad disakantenankeun. Atuh
ka hadirin upami masih knh seueur nu panasaran, insya Alloh
manawi aya knh waktos, bad dibuka deui jirangan kadua.
Hatur nuhun, tina nu lima panaros th, patarosan aya 3 nu 2
deui mangrupi kamandang. Kanggo ngawaler kumaha cs
jntrna, bnts pertlana perkawis naon-naon nu didugikeun
nemb ku panaros, sumangga Dr. Gumiwang dihaturanan!
Pangjejer :
Panumbu Catur : Hadirin nu nyaah kana sastra Sunda !
Alhamdulillah, rngs nemb kapihatur pedaran ti
pangersa Dr. Gumiwang Raspati. Tina naon-naon
nu nemb didugikeun ku anjeunna, tinangtos urang
tiasa nyindekkeun ku anjeun yn ngaronjatkeun daya
aprsiasi sastra th geuning saleresna mah gampil,
upami urang engeuh kana lngkah-lengkah atanapi
cara-carana, sakumaha anu parantos didadarkeun ku
Dr. Gumiwang nemb. Tah ti wangkid ayeuna mangga
ka hadirin, urang sami-sami nawatuan sareng urang
kawitan ku macaan karya-karya sastra. Sakali deui
sim kuring asmana panitia ngahaturkeun rwu nuhun
ka pengersa Dr. Gumiwang Raspati nu parantos
medar kamandangna perkawis aprsiasi sastra. Ka
hadirin disuhunkeun kanggo masihan keprok ka Dr.
Gumiwang Raspati.
Alhamdulillah ieu acara th lumangsung kalawan
lancar, brs ros taya kuciwana. Kanggo mungkas ieu
88
acara, mangga urang sami-sami macakeun hamdallah
sasarengan. Alhamdulillahirobbil alamiin.
Wabillahi taufik wal hidayah, wassalamualaikum warrah-
matullahi wabarakatuh.
Pancn Ka-2
Nepikeun Pertanyaan Sabudeureun Pangajaran Pemandu Acara
prak jawab pertanyaan ieu di handap!
1. Kumaha basa anu merenah nalika jadi pemandu acara?
2. Kumaha ngamimitian muka acara jeung mungkas mandu acara?
3. Kumaha nyusun runtuyan acarana?
4. Acara naon ba anu biasana merlukeun pemandu acara?
5. Naon sasaruaan jeung bbdaanana antara pemandu acara (MC)
jeung panumbu catur (moderator)?
B. Ngaguar Prak-Prakan Jadi Pemandu Acara

Panata Acara th aya sasaruaanana jeung runtuyan babagian
biantara, nyata aya bagian: bubuka, eusi jeung aya bagian panutup. Malah
kalimah-kalimah nu dipakena oge meh sarua jeung pok-pokan biantara,
upamana ba: muji sukur ka Nu Maha Kawasa katut nepikeun solawat ka
Kangjeng Nabi, ngahaturkeun nuhun ka hadirin anu tos ngaluuhan eta
acara, ngadadarkeun saniskara maksud jeung tujuan (eusi biantara) sarta
ditutup ku sanduk-sanduk. Ngan anu ngabedakeunana, ari dina biantara
mah caritaan (nu dilisankeunana) th gembleng ti mimiti bubuka, eusi
jeung panutup. Nu biantara mah tonggoy ba nepikeun biantara ti awal
nepi ka tamatna, sedengkeun ari panata Acara (MC) ku lantaran purah
ngatur lumangsungna acara, caritaanana henteu kebat saperti biantara.
Ari MC mah pancnna nyageranan (ngatur) waktu jeung ngahaturanan
saha ba nu rk cacarita atawa midangkeun pintonan. Ku sabab kitu, pok-
pokan MC mah tara papanjangan, cukup ku: bubuka nu eusina muji sukur,
nataan guluyurna acara, ditema ku ngahaturanan, nganuhunkeun jeung
mr komntaran (saperluna). Geura titnan ieu conto tks omongan MC
di luhur tadi!
89
Bubuka:
Mangga urang sami-sami ngadeuheuskeun puji sinareng sukur ka
Alloh SWT anu parantos ngamparkeun nimat ka urang sadaya. Insya
Alloh nimat iman, nimat Islam wuwuh nimat silaturahmi, dugi ka urang
dina danget ieu tiasa ditepunglawungkeun sawargi-wargi kalayan rahayu
salamet.
Nataan Susunan Acara:

Sim kuring baris ngadugikeun runtuyan acara anu baris dipidangkeun
dina wengi ieu. Anu kahiji nyata bubuka; kadua, ngagalindengkeun kalam
Ilahi, katilu, rupi-rupi pamapag: pupuhu panitia, bapa Kads Bojong Inong;
nu kaopat bwara sareng pamasrahan rupi-rupi penghargaan. Nu kalima,
minangka acara inti nyata rupi-rupi kamonsan nu dijangglkkeun dina
pinton seni; nu pamungkasna acara Doa.
Ngahaturanan:
Sim kuring kalayan asmana panata calagara ngahaturkeun wilujeng
sumping ka para bapa, para ibu miwah hadirin sadayana anu parantos
kersa nyaosan pangulem panitia.
Nganuhunkeun:
a. Atuh teu hilap, og ngahaturkeun rwu nuhun laksa keti kabinga-
han kana sagala rupi pangrojong boh moril boh materil, dugi ieu
acara tiasa lumangsung kalayan nyugemakeun. Sakali deui hatur
nuhun nu taya wates wangenna.
b. Hatur sewu nuhun ka pupuhu panitia anu parantos ngalapor-
keun rupi-rupi kagiatan dina salebeting miling HUT Kamerd-
kaan, mugi tiasa kamalum ku sadayana.
Mungkas Acara:
Alhamdulillah, acara demi acara parantos rngs dilaksanakeun.
Sateuacan sim kuring pamit, kalayan asmana panata calagara neda
dihapunten tina samudaya kalepatan sareng kakirangan. Hatur nuhun
kana samukawis perhatosanana
90
Pancn antara MC jeung panumbu catur (moderator) katingal
aya sasaruanana, lantaran sarua ngatur lumangsungna acara. Ngan
ari panumbu catur mah ngatur lumangsung acarana th dina kagiatan
sawala, kongres, konperensi jste., sedengkeun MC mah ngatur acara
dina wengkuan anu leuwih lega. Sakumaha nu geus dittlakeun dina
panganteur di luhur yn pancn panumbu catur th kawilang penting,
pangpangna pikeun ngatur patalimarga atawa jalanna sawala (diskusi)
sangkan henteu awut-awutan. Panumbu catur nu parigel mah biasana
bisa ngahirupkeun suasana nepi ka sawala th jadi hgar, henteu
ngeuyeumbeu atawa henteu monoton. Lian ti ta, panumbu catur og
ngabogaan pancn pikeun ngawanohkeun jati diri (CV= curriculum vitae)
pangjejer ka pamilon. Ari maksudna mah sangkan pangjejer th ulah aya
kesan nikukur atawa nabeuh manh. Salian ti ngawanohkeun pangjejer
ka pamilon, panumbu catur og boga wewenang nangtukeun lilana
waktu nu diajangkeun pikeun pangjejer keur ngadadarkeun bahasanana,
kaasup nangtukeun (nunjuk) saha anu baris dibr kasempetan pikeun
nyarita atawa nanya (pamilon). Pamustunganana, dina pungkasan sawala,
panumbu catur mah aya kalana sok nyindekkeun naon-naon nu geus
dipadungdengkeun. Geura ayeuna urang guar prlanana TEKS KA-2:
Bubuka
Hadirin, dina jirangan (sesi) nu ka dua ieu, jejer bahasan th
sabudeureun Ningkatkeun Aprsiasi Sastra Sunda di Kalangan Siswa
SMA. Anu janten pangjejerna nyata pangersa Bapa Dr. Gumiwang
Raspati. Alhamdulillah dina danget ieu anjeunna parantos aya di tengah-
tengah urang sadaya.
Muji Sukur
Kalayan ati nu wening, sumangga urang sami-sami muji sukur ka
Allah SWT. tina sugri nimat anu parantos dillrkeun ka urang sadaya.
Kalayan widi-Na urang parantos dilawungkeun dina ieu pasamoan kalayan
kawilujengan.
Kanggo mitembeyan ieu acara, supados brs ros teu aya kuciwana,
mangga urang sami-sami ngaoskeun basmallah sasarengan
91
Pangjajap
Dina enggoning, matakeun jeung ngahirup-huripkeun pangajaran
sastra Sunda, hususna daya aprsiasi sastra di kalangan para siswa th
ttla henteu gampil. Tangtos seueur pisan bangbaluh nu karandapan ku
para siswa, ti ngawitan perkara kirangna (mh disebatkeun teu aya) buku-
buku bacaan sastra Sunda di perpustakaan sakola, teras nma kana minat
katut karep siswa kana sastra Sunda nu kirang.
Ngawanohkeun Riwayat Hirup (CV) Pangjejer

Kanggo langkung wanoh, saha ari Gumiwang Raspati th? Sim
kuring baris ngadugikeun riwayat hidup (Curriculum Vitae) anjeunna.
Gumiwang Raspati th dibabarkeun di Bandung......... jst .............
Ngahaturanan Pangjejer Ngaguar Pedaranana

Hadirin nu mulya, waktos nu disayagikeun ku panitia kanggo ieu
jejer bahasan th aya 60 menit. Sim kuring baris nyageranan ieu waktos 30
menit ka Dr. Gumiwang kanggo ngaguar ieu bahasan. Nu 30 menit deui
urang mangpaatkeun kanggo acara sawala. Sumangga ka pangersa Dr.
Gumiwang dihaturanan kanggo ngadadarkeun bahasanana.....
Ngahaturanan Pamilon Nepikeun Kamandangna

Aya knh waktos 25 menit deui, bilih di antawis sadrk aya
anu kagungan kapanasaran, unek-unek atanapi bad ngadugikeun
kamandangna mangga dihaturanan.
Aturanana, ka nu bad naroskeun atanapi sasauran, dipiharep
ngacungkeun panangan sareng nyebatkeun jenengan. Kalihna ti ta, ka
nu bad naroskeun patarosan th mugia tujul ba kana pamaksadanana!
Ieu jirangan th bad diajangkeun heula kanggo lima panaros.
92
Mungkas Acara Sawala
Alhamdulillah, rngs nemb kapihatur pedaran ti pangersa Dr.
Gumiwang Raspati. Tina naon-naon nu nemb didugikeun ku anjeunna,
tinangtos urang tiasa nyindekkeun ku anjeun yn ngaronjatkeun daya
aprsiasi sastra th geuning saleresna mah gampil, upami urang engeuh
kana lngkah-lengkah atanapi cara-carana, sakumaha anu parantos
didadarkeun ku Dr. Gumiwang nemb. Tah ti wangkid ayeuna mangga
ka hadirin, urang sami-sami nawatuan sareng urang kawitan ku macaan
karya-karya sastra. Sakali deui sim kuring asmana panitia ngahaturkeun
rwu nuhun ka pengersa Dr. Gumiwang Raspati nu parantos medar
kamandangna perkawis aprsiasi sastra. Ka hadirin disuhunkeun kanggo
masihan keprok ka Dr. Gumiwang Raspati.
Alhamdulillah ieu acara th lumangsung kalawan lancar, brs ros
taya kuciwana. Kanggo mungkas ieu acara, mangga urang sami-sami
macakeun hamdallah sasarengan. Alhamdulillahirobbil alamiin. Wabillahi
taufik wal hidayah, wassalamualaikum warrahmatullahi wabarakatuh.
Pancn Ka-3
1. Sabada hidep narima informasi ngeunaan prak-prakan jadi pemandu
acara, dina diskusi kelompok hidep diajar nyusun tks pemandu
acara. Sangkan hasilna maksimal, hidep bisa ngayakeun diskusi
kelompok. Unggal kelompok diwangun ku 10-12 urang tujuanana
supaya tks naskah pemandu acara anu disusun ku hidep diragakeun
luyu jeung acara anu sabenerna kelompok. Carana, sabada hidep
meunang kelompok, pilih tma acara anu dipikaresep ku kelompok
hidep, misalna: acara paturay tineung di sakola, ulang taun, maulid
nabi, isro miraj, jeung sajabana.
2. Tuluy hasil tina diskusi th pk ragakeun deui di hareupeun kelas!
C. Pedaran Ngeunaan Pemandu Acara

Dina kagiatan atawa peristiwa anu resmi boh nu sipatna sosial-
akademis (acara diskusi, seminar, kongrs, konperensi), boh sosial-praktis
(kagiatan sosial budaya saperti: seserahan, nanyaan, paturay tineung,
jst) biasana sok aya nu dibr pancen ngatur acara, anu ilahar disebut
93
panata acara (MC). MC (Master of Ceremony) nyata jalma
nu dipercaya pikeun ngatur jeung nyusun runtuyan acara,
nangtukeun sarta ngahaturanan saha-sahana nu kudu
cacarita dina ta acara. Lantaran teu galib, pangpangna
teu parok nurutkeun budaya lamun nu boga pamaksudan,
torojogan ujug-ujug cacarita atawa biantara bari ngagorah
nepikeun maksud jeung tujuanana. Meureun asup kana
paribasa ngeupeul ngahuapan manh ta.Cindekna pancen
MC th sangkan dina prakprakan acara/upacara brs
roes, henteu acak-acakan, malar puguh susunanana,
Ari nu dimaksud master di dieu mah bisa disebutkeun
minangka pribumi (host), og salaku nahkoda dina acara.
Pangna disebut nahkoda th lantaran mrnah pisan MC
th lamun basa urangna mah disebut anu nyekel erol
(pamanggul acara). Malah sastuna pancn MC mah
kawilang samakta jeung leuwih beurat lantaran sasatna
nangkes sapuratina demi kalancaran jeung sukssna acara
ta. Dina prakna, ti mimiti persiapan, pelaksanaan nepi
ka pungkasan acara, acara th kudu geus kakeupeul
ku MC. Atuh waktu mancnna, sasatna salawasna kudu
jogo atawa tugur nepi ka pungkasan acara. Nya teu anh
mun MC mah datang pangheulana, ari balik sok pang-
pandeurina. Sabab sakumaha nu disabit di luhur, yn
pancn MC mah nya salaku pribumi nya salaku nahoda.
Cindekna, sukss atawa lancarna hiji acara biasana geus
kudu aya dina keupeulan leungeun MC.
Lancarna hiji acara, upamana dina seminar atawa
kongrs, sammh prung, MC nu had mah kudu geus
tapis mrnahkeun lebah mana cicingna pengeras suara,
pangpangna beulah mana MC kudu nyarita. Kitu deui nu
rk pidato saperti pupuhu panitia, para pejabat, jst. lebah
mana kudu nangtungna sangkan katingali atra ku balara.
Atuh palebah mrnahkeun pangjejer, moderator jeung
notulen tempat diukna ta og kudu geus jadi kaweruh
MC deuih.
94
MC og tangtu kudu apal kumaha prlan jeung
runtuyan acara sapuratina. Lebah mana kudu apal kana
prlan acarana? Pangpangna dina acara ngabagakeun
tatamu (pangbaga). Dina rapat kapanitiaan (nu puguh
saha-saha ba nu mancnna) ta masalah th biasana geus
kudu karngskeun.
Lancar henteuna hiji acara bakal kacida gumantungna
kana kaparigelan jeung kamampuhna laku MC. Bisa ba
acara nu geus ditangtukeun runtuyanana th robah. MC
minangka nu ngatur lalu lintas acara ta, tangtu ulah kaku
atawa tagiwur. Lamun aya kajadian samodl di luhur,
MC diusahakeun w kudu luwes (flksibel) utamana bisa
ngarugal-rigel acara anu geus matok ta. ta improvisasi
th tangtu ba sabada dipatotoskeun tur aya kasaluyuan
ti pupuhu panitia.
1. Harti Master of Ceremony/Pembawa Acara
MC minangka kecap wancahan tina (Master of

Ceremony), nu hartina jalma nu dibr pancn minangka
pamanggul acara, nu ngadalikeun acara, nu ngatur
acara atawa pamingpin acara. Kalungguhan MC teu
bina ti pribumi (host) hiji acara atawa hiji kagiatan/
pintonan. Pancn MC ngumumkeun susunan acara jeung
ngawanohkeun saha-saha wa nu rek midang ngeusi ta
acara sarta nu nangkes sarta nu mastikeun yn ta acara
baris lumangsung kalawan lancer jeung sukses luyu jeung
waktu nu geus ditangtukeun.
Master of Ceremonyminangka salahsahiji kamampuh
komunikasi publik (public communication). Jadi saurang MC
(Master of Ceremony) atawa pamanggul acara mangrupa
salasahiji kaparigelan nu kudu dipibanda ku saurang
protokoler. Lian ti ta, saurang MC og kudu wanoh kana
tata tempat, tata upacara, jeung tata penghormatan.
95
Nurutkeun Habib Bari, pancn MC th mingpin jeung
nu dibr tanggung jawab hiji runtuyan acara sangkan
dina prakprakan acara/upacara th lumangsung kalawan
brs roes, henteu acak-acakan, malar puguh susunanana,
MC henteu ngan ukur nyaho kana runtuyan acarana
ba, tapi salaku pamanggul acara og kudu ngawasa hal-
hal nu sipatna protokoler saperti kasangtukang ku naon
hiji acara disusun dumasar heula pandeurina, tapis ngatur
waktu, akurat informasina, wanoh jeung apal ka ngaran,
pangkat sarta jabatan tokoh kalayan bener. Istilah sjn
tina MC nyata nu mawakeun acara minangka tarjamahan
tina kecap presenter.
MC teu sarua jeung protokoler/protocol. Demi MC th
mangrupa bagian tina aktipitas protokoler. MC nyata nu
mawakeun acara kalawan pancnna pikeun ngadalikeun
jalanna acara. Sedengkeun protokol mah nyata tata cara
dina acara resmi saperti acara kenegaraan nu ngalibetkeun
pejabat Negara sarta gemblengan pengaturan kagiatan ti
awal nepi ka pungkasan acara.
2. Pancn Master of Ceremony/Pamanggul Acara:
Nyusun acara nu had bari koordinasi jeung pihak

panitia
a. Muka jeung nutup acara
b. Ngajamin yn acara lumangsung kalawan lancar
jeung sukses;
c. Mingpin jeung ngatur jalanna acara;
d. Ngawanohkeun panyatur/nu ngeusi acara;
e. Ngeck kasiapanana acara jeung hadirna jalma-jalma
petingan;
96
3. Teknik/Kamampuh nu kudu aya di diri MC (Master
of Ceremony)
Teknik Nyarita
Minangka komunikator, saurang pamanggul
acara (MC) kudu ngawasa hiji kamampuh naon-naon
nu diucapkeunan matak ngirut ati jeung dipikaharti
ku balarea. ta kamampuh th nu sok disebut teknik
nyarita.
Aya 5 hal nu kudu diperhatikeun ku MC dina keur
cacarita:
1. Phrasing (randegan kalimah);
2. Intonasi (lentong kalimah, luhur handap, tarik
halonna sora);
3. Stressing (nandeskeun dina kekecapan nu tangtu)
4. Reading speed (guluyur jeung gancang kendorna
maca);
5. Pause (ngarandeg)
Ku merhatikeun phrasing (randegan dina kalimah)
urang bisa ngatur lebah mana urang kudu ngarandeg
sangkan bisa ngahontal harti nu saestu, nepi ka nu
ngadengkeun ngarti naon nu diomongkeun/dicaritakeun
ku MC. ta randegan th tangtu ba raket patalina jeung
lentong kalimah, luhur handap jeung tarik halonna sora tur
ngajanggelek jadi gaya nyarita nu wajar. Ari stressing mah
umumna neueul kana volume sora nu digunakeun pikeun
nandeskeun hiji hal sangkan leuwih beda. Reading speed,
nyata lebah MC macakeun hiji teks nu kudu diluyukeun
jeung situasi rohangan, sangakn naon nu dibacana bisa
didenge ku balarea kalawan jentre, pangpangna pikeun
nyingkahan kacaletot ltah. Para ahli komunikasi
netepkeun aturan baku keur gancangna maca antara
110/120 kecap per menit. MC og perlu ngalaksanakeun
pause atawa ngarandeg pangpangna pikeun ngontrol
kalimah saterusna, jeung mr kasemptan ka balarea naha
ngarti atawa paham kana naon nu geus diucapkeunana.
97
Kaweruh jeung luang hiji pamanggu acara (MC)
kana kaayaan/situasi forumna baris mantuan pikeun
nyaluyukeun dirina boh dina hal tagog (performance) di-
rina, body language, boh basa nu digunakeunana. Salian ti
ta, kaweruh kana kaayaan forum th bakal ngurangan
rasa minder (under confidence).
4. Teknik Vokal
MC nu had diperdih ngawasa teknik vocal nu

ngawengku:
a. Intonasi (intonation): gunakeun lentong atawa
nada sora, irama nyarita atawa alunan nada dina
ngucapkeun kalimah;
b. Aksentuasi(accentuation)atawa logat. Ngagunakeun
stressing dina kalimah anu tangtu nu dianggap
penting, bari nyingkahan logat kadaerahan lamun
keur nyarita make basa Indonesia atawa basa asing;
3. Gancang kendorna(speed)nyarita.
4. Artikulasi (articulation) nyata jelas henteuna
ngucapkeun kalimah atawa kekecapan;
5. Infleksi. Lagu kalimah, parobahan nada sora, bari
nyingkahan ucapan nu sarua (redundancy).
5. Teknik Performa jeung Gesture
a. Ngalakukeun eye contact : museurkeun paningal

kaaudiencejeung ka sakuriling rohangan, pencrong/
teuteup mata audience;
b. Ngalakukeun gerakan leungeun/isarah/sikep nu
alami, spontan (teu dijieun-jieun), teu ragu-ragu,
luyu jeung kalimah nu diucapkeun, lakukeun
stressing dina point penting;
c. Gerakan awak ngawngku pasemon, gerakan
leungeun, suku, leungeun, taktak, baham atawa
biwir, sirah, awak;
98
d. Ulah ngalampahkeun gerakan anu monoton saperti
ngaramesan ramo leungeun,
e. Ulah ngalampahkeun gerakan anu teu ngarojong
naon anu jadi jejer caritaan upaman ngarampaan
kerah baju, gegetret, ngomekeun microphone, jst;
f. Ucapkeunn unggal kalimah bari imut, nepi ka sora
nu dihasilkeun minangkasmillng voice;
g. Dipahing nyieun joke (bojegan) tapi nu ngabojegna
seuseurian sorangan;
h. Lamun ngasongkeun joke br hancengan keur mr
masempetan ka audience pikeun seuri.
6. Tatahar nu Bisa Dilakukeun Waktu Jadi Pamanggul

Acara
a. Rileks, pastikeun yn kondisi awak jeung sora aya
dina kaayaan fit. Lamun ngarasa geumpeur tarik
napas sing panjang jeung sing jero, ngagerakeun
awak keur sakadar ngaleuleuskeun otot nu kaku;
b. Know The Room(ngawasa rohangan tempat nu baris
menjadi Pembawa Acara);
c. Know The Audience (apal kana karakteristik tamu
jeung teuteup maranehna salaku sobat);
d. Know The Material(ngawasa bahan/materi acara);
e. Baca literatur nu diperlukeun pikeun ngarojong
pangaweruh urang, sabab mingkin loba hal nu
dipikanyaho ngeunaan acara nu disanghareupan,
tangtu bakal nimbulkeun rasa percaya diri;
f. Susun pointer pikeun ngingetan naon nu bakal
diucapkeun;
g. Ulah mindeng teuing sanduk-sanduk menta maap
ka audience;
h. Ulah ninggalkeun daftar acara atawa rundown acara
(najan geus aya stage manager);
i. Gunakeun pakan anu luyu jeung acara, ulah nepi
ka salah kostum. (Usahakeun MC mah kudu rada
beda tampilanana ti batan nu sejen, carana bisa
99
ngagunakeun asesoris atawa pernak-pernik lamun
kudu sarua (seragam) jeung panitia atawa tatamu.
j. Gunakeun Make Up (najan lalaki gunakeun riasan
wajah ngarah teu katingali hrang atawa teu
cahayaan);
k. Lakukeun gerakan leungeun sahinasna waku geus
aya di luhureun pentas. Ngan ulah kaleuleuwihi
ba komo keur nutupan rasa gugup mah, lantaran
gerakan awak nu kaleuleuwihi baris ngacowkeun
kana tagogna;
l. Kudu ngajaga baham & tikoro nu salawasna kudu
baseuh, ku kituna siapkeun cai hrang lamun
dibutuhkeun;
m. Ulah barangdahar & nginum nu baris ngaganggu
kana organ tubuh;
n. Kudu tampil percaya diri jeungBe Your self.
Dumasar kana dadaran di luhur, bisa dicindekkeun

yn pancn MC th kudu ngawasa teknik nyarita, tenik
vokal jeung teknik performa, nepi ka bisa nyambungkeun
komunikasi dua arah antara MC jeung audience, bisa narik
perhatian audience sarta maksud jeung tujuan naon anu
dicaritakeun/ditepikeun bisa kaharti.
Kualifikasi jeung pasaratan nu kudu dipibanda ku
MC/Pemandu Acara, nurutkeun Habib Bari nyata:
1. Ngabogaan Intelegensi nu luhur;
2. Boga tangtungan nu atraktif jeung simpatik
(darhdh jeung narik ati);
3. Ngabogaan jiwa pamingpin;
4. Komunikatif dina nyarita;
5. Sabar jeung rancag;
6. Miboga naluri antisipasi nu had;
7. Ngabogaan rasa humor nu luhur;
8. Kaweruh jeung luang anu jembar;
100
G. Sababaraha Hal anu Kudu Jadi Perhatian nalika
Jadi MC
1. Nyayagikeun naskah runtuyan acara minimal sapo

saacan acara;
Ngeck kasiapan alat, sapertiMicrophon;
Percaya diri;
2. Perhatikeun situasi ruangan/gedong pikeun
nyaluyukeun jeung volumesora,sangkan teu tarik
teuing atawa halon teuing;
Merhatikeun vokal jeung efk komunikasi nu
jelas;
Kontak mata jeungaudience;
Ngayakeun koordinasi jeung pihak panitia.
http://sikhokakashi-sikho.blogspot.com/2011/05/
master-of-ceremony-shes-me.html
D. Molahkeun Jadi Pemandu Acara

Pk baca jeung apalkeun jeung babaturan ieu
tks panumbu catur di handap, tuluy jieun kelompok
pikeun molahkeun! Tangtukeun saha-saha ba nu rk
metakeunana
Nyawalakeun Tatakrama Basa
Moderator : Sadrk sadayana, tah kitu geuning

pedaran ti Kelompok Lima th. Cindekna
mah tatakrama basa th dipak pikeun
silihajnan antar jalma nu nyaritana.
Nanging, bilih di antawis sadrk aya anu
teu acan patos jelas atanapi bad nambihan
kana pedaran tadi, mangga dihaturanan.
Nu bad naroskeun atanapi sasauran,
dipiharep ngacungkeun panangan sareng
nyebatkeun jenengan katut kelompokna.
101
Rika : Hatur nuhun, abdi Rika ti Kelompok Hiji.
Sim kuring bad nambihan pedaran anu
didugikeun ku Kelompok Lima di payun.
Bawiraos, sanaos urang nganggo basa
anu mrnah, nanging dina mprona mah
urang og peryogi merhatoskeun lentong
atanapi intonasi. Margi lentong og baris
mangaruhan rasa basa anu dipakna.
Lentong og nmbongkeun wirahma
nu nyarita. Naha nu nyarita th bungah,
ambek, nyungkun, sareng sajabina.
Moderator : Tah, kitu geuning pamendak Rika ti
Kelompok Hiji mah. Cing kumaha
pamadegan rngrngan Kelompok Lima,
katampi ta pamadegan ti Sadrk Rika
th?
Kelompok V : Leres pisan, hatur nuhun ka Sadrk
Rika nu parantos ngeuyeuban pedaran ti
kelompok sim kuring saparakanca. Lentong
og salah sawios aspk nu ngadeudeul
tatakrama basa. Nanging peryogi
kauninga, yn teu unggal ungkara basa
ngagaduhan lentong anu sami. Lentong
urang Bandung tacan karuhan sami sareng
lentong urang Subang, Kuningan atanapi
urang Majalngka Ku margi kitu, lentong
mah ttla kapangaruhan pisan ku kasang
tukang budaya darah asal ta jalma
nu nyarita. Hatur nuhun sakali deui ka
Sadrk Rika anu parantos ngadugikeun
pamendakna.
Moderator : Manawi aya deui nu bad naroskeun?
Sandi : Abdi Sandi ti Kelompok Dua. Abdi mah
bad naroskeun perkawis pasemon atanapi
mimik dina nyarita. Cing manawi Sadrk
ti Kelompok Lima tiasa ngajelaskeun!
102
Kelompok V : Tadi og parantos didugikeun, yn
pasemon atanapi mimik dina kagiatan
nyarita th ageung pisan pangaruhna ka
jalma nu diajak nyarita. Sajeroning nyarita
urang perlu merhatikeun pasemon anu
bar marahmay. Geuning aya paribasa
had budi had basa, had gogog had
tagog. Jadi basa anu had kudu dibarengan
ku paripolah anu had. Upama urang
nyarita jeung batur ulah bari ngabalieur,
tapi usahakeun kudu paadu teuteup.
Geuning sok aya nu ngajak sasalaman tapi
bari beungeut ngabalieur, atawa nyaritana
had tapi paromanna baketut haseum.
Moderator : Aya knh, nu bad naroskeun?
Mangga ka sadrk Tomi dihaturanan!
Tomi : Abdi Tomi ti Kelompok Tujuh. Abdi sok
ngabandungan aya jalma nu nyaritana
teureugeus tapi teu matak nyentug kana
hat. Modl rrncangan ieu nu sabangku
(bari nunjuk ka babaturan sabangkuna)
nyaritana th mani kasar, tapi ku abdi mah
dianggap, biasa w. Tah kumaha anu kitu,
mrnah henteu?
Kelompok V : Urang tiasa nyarios sareng rrncangan
atanapi sobat dalit nganggo basa loma,
margi tos deuheus ta. ta g teu lepat,
da anu penting mah pada-pada ngarti
naon anu diobrolkeunana. Sanajan
ngagunakeun ragam lemes ari teu kaharti
mah taya mangpaatna? Kajabi, upami,
urang nyarios sareng jalmi nu anyar
pinanggih mah kedah dibntenkeun,
margi urang kedah ngajaga sopan santun.
Kumaha upami jalmi nu diajak nyarita
ku urang teu narima, hg nganggap ka
103
urang jalma polontong, antukna bakal jadi
piributeun. Tah, nyarios sareng jalmi nu
anyar pinanggih atanapi saluhureun mah
langkung sa nganggo basa ragam hormat
ba.
Moderator : Waktosna sakedik deui, mung cekap
kanggo saurang panaros. Mangga ka Dndi
nu ngacung ti tadi dihaturanan!
Dndi : Abdi Dndi ti Kelompok Tilu. Abdi mah
bad naroskeun cara ngalarapkeun kecap
mulih sareng wangsul; angkat sareng mios,
manawi rngrngan ti Kelompok Lima
tiasa ngajelaskeun!
Kelompok V : Sakaterang abdi mah kecap mulih kanggo
batur atawa jalmi nu saluhureun, wangsul
kanggo urang; kitu og kecap angkat
kanggo batur atawa jalmi nu saluhureun.
Geura titnan contona:
Abdi wangsul
Pun adi wangsul
Saur Pa Guru, "Ka mana Tomi?"
"Tomi mah wangsul ti payun Pa" Ceuk
Ramdan.
Pun Bapa mulih
Kang Yudi mulih
Saur Pa Guru, "Ka mana Bu Idah?"
Bu Idah mah mulih ti payun Pa." Ceuk Tomi.
Abdi mios
Pun adi mios
Saur Pa Guru, "Ka mana Tomi?
"Tomi mah mios ti payun Pa." Ceuk Ramdan
Pun Bapa angkat
Kang Yudi angkat
Saur Pa Guru, "Ka mana Bu Idah?"
"Bu Idah mah angkat ti payun Pa." Ceuk
Ramdan.
104
Moderator : Tah, kitu geuning para sadrk pedaran
anu didugikeun ku Kelompok Lima th.
Mugia wa sadrk sadayana sarugema
kana naon anu parantos disawalakeun
nemb. Anapon kacindekanana mah moal
didugikeun ku simkuring, mangga wa
nyanggakeun ka sadrk sadayana. Teu
hilap ngahaturkeun nuhun ka Kelompok
Lima anu parantos midang geusan ngaguar
jeung medar ngeunaan Tatakrama dina
Nyarita. Kitu og ka sadrk sadayana
anu parantos daria pisan ngalaksanakeun
ieu sawala, simkuring nyuhunkeun
dihapunten bilih salami mingpin sawala
ieu aya kalepatan. Mangga urang tutup
wa ieu sawala th ku maos hamdallah
sasarengan. Alhamdulillahirobbilalamin.
E. Latihan (Aspk Kabasaan)
Di luhur aya kalimah nu unina:
Sakaterang abdi mah kecap mulih kanggo batur atawa

jalmi nu saluhureun, wangsul kanggo urang; kitu og
kecap angkat kanggo batur atawa jalmi nu saluhureun.
ta kalimah th ngagunakeun basa lemes. Ari
basa lemes th dipakna upama urang nyarita, atawa
nyaritakeun jalma nu meujeuhna dihormat. Ayeuna pk
ku hidep lemeskeun kalimah-kalimah ieu di handap!
1. Mang, iraha rk ulin ka imah th? Kuring mah mani
hayang pisan dianjangan ku Emang!
2. Basa kuring keur di kelas, katnjo bapa th asup ka
ruang kepala sakola, tapi bapa mah henteu nnjoeun
ka kuring.
3. Basa mariksa bangsat, pulisi nanya ka nu kapalingan,
105
bisi aya knh barang nu henteu kasebut.
4. Bjana Apa rk ngalongok Aki? Lamun ark, uing milu da hayang
panggih jeung Aki.
5. Ceuk Ibu, mana nu leuwih alus? Miskin tapi awak shat tur jagjag
waringkas atawa beunghar ngan geringan wa saendeng-endeng!
6. Ku Kang Encng sarung BHS (Samarinda) th ditawar Rp. 65.000,-,
ari nu dagang mah keukeuh mnta Rp. 80.000,-.
7. Ku kuring katnjo, Bu Siti keur nganteur incuna ka puskesmas.
8. Ku manhna ditengetan pisan, saperti hal nawarkeun barang jeung
pokpokanana nyarita.
9. Mahal teuing atuh ari harga sakitu mah! Cing sugan aya nu teu pati
mahal!
10. Waktu kuring datang ka imah henteu aya sasaha, jaba ti aki, nu
kasampak keur sar.
106
A RAN
6
J
AN A
Drama
G
Sumber: www.fickr.com
107
D
i masarakat (Sunda) nyampak rupa-rupa kasenian
anu geus lila mekar, tumuwuh sarta hirup ti
generasi ka generasi. ta kasenian th rupa-rupa
wandana, salah sahijina wanda seni pintonan anu geus
dipikawanoh tur dipikaresep ku masarakatna nyata,
longsr. Dina kamekaran nu saterusna, wanda pintonan
dirarobah jadi hiji seni pintonan anu dilarapkeun kana
wanda sandiwara rakyat (tunil), nu kiwari mah leuwih
dipikawanoh istilah drama. Jejer caritana biasana dicokot
tina carita-carita buhun anu geus nyampak di masarakat,
upamana bae carita pantun jeung dongng, saperti
Lutung Kasarung, Mundinglaya Di Kusuma, jeung
Si Kabayan.
Naskah drama bda jeung naskah sastra sjnna.
Enya, kapan dina drama mah naskahna bisa disebutkeun
mangrupa hasil karya sastra. Dina naskah drama urang
bakal manggihan unsur-unsur intrinsik anu biasa
kapanggih dina hiji karya sastra, kayaning tma, palaku,
galur, setting jeung patempatan. Anu ngabdakeun naskah
drama jeung naskah karya sastra sjnna nyata dina
drama mah dialog para palakuna dicutat sacara langsung
dina wangun kalimah langsung dina paguneman. Dina
ieu pangajaran hidep dipiharep wanoh kana wanda dra-
ma, bisa ngaapresiasi jeung molahkeun ta drama. Tit-
nan conto drama ieu di handap!
A. Nitenan Naskah Drama
Tks ka-1
Baca naskah drama di handap ieu masing gemet!
Dmonstran
(Buruan Kantor Kacamatan. Jempling. Teu sawatara
ti harita ujug-ujug aya nu tingkulunu, urang lembur, bari
tingkecewis. Papakanana teu maratut (sangeunahna).
108
Aya nu ukur mak kaos oblong, pakan ka sawah, aya og
nu ngan dicalana sontog bari nyorndang sarung. Kawas
nu teu kaburu disaralin heula.)
ATO : (NGAHARWOS) Ann, komandoan!
ANN : (LUAK-LIEUK, NGAHARWOS)
Ngomandoan naon?
ATO : Na aya ku bodo ari manh! Ngomandoan
ngagorowok! Pokona sagala anu kudu
dikomandoan, komandoan ku manh!
ANN : Naon nu rk digorowokeunana!
(Sarra silih pelong siga bingung.)
ACID : Kieu w atuh: Camaat, Kaluar! Tah, kumaha
mun kitu!
(Sarra unggut-unggutan tanda satuju. Ann maju
ka hareup bari singkil.)
ANN : Hiji . Dua
ATO : (NMPAS) Ulah gancang teuing, bisi teu
bareng. Kumaha mun anu ngagorowok ti
heula nu katempuhan?
LAMIN : Ah loba teuing aturan! Geura sok-sok ka dinya,
Nn!
ANN : Hijiiiii.. duaaaaa...... tiluuuuuuuuu!
(Urang lembur kontan tingcorowok nitah camat
kaluar: Camaaaat kaluaaar camat kaluaaarr.
Kaluar siah Camaaat! Ti jero kantor Kacamatan, pagaw
kacamatan jul-jol kalaluar. Tapi barang nempo loba
jelema di luar bari tingcorowok, langsung ngararempod
deui. Urang lembbur tuluy cocorowokan nitah camat
sina kaluar. Teu lila pagaw kacamatan kalaluar deui
bari pacekel-cekel leungeun siga nu sieun. Sekwilmat
nyoba-nyoba nenangkeun nu demonstrasi bari ngacung-
ngacungkeun leungeun!)
SEKWILMAT : Tenang-tenang! K aya naon ieu th
para Sadrk?
ANN : Bapa th camat?
109
SEKWILMAT : Lain kuring mah. Eueu..
ATO : Euh, lain camat mah ulah pipilueun
atuh! Kuring mah ark ka camat.
SEKWILMAT : Nu matak keur euweuh Pa Camat
mah.
ACID : Ah, bohong! Sok, dak naon?
(Sekwilmat luak-lieuk ka pagaw nu sjn, bingung.
Pagaw kacamatan anu sjn sarua bingungna.)
SEKWILMAT : Eueu dak. dak kasp. Euweuh
Pa Camat mah!
AKI URSIN : Anakna atuh!
MANG PENGKI : (NGAGEBS AKI URSIN) Husss! Ari
Aki, rk naon mamawa anak camat!
AKI URSIN : Ari geus, kudu ka saha lamun camat
euweuh!
(Mang Pengki geus cewaw rk nyarkan Aki Ursin,
ngan Skwilmat kaburu nyarita deui!)
SKWILMAT : Klakla! sakali deui rk nanya,
para sadrk th rk naon?
ATO : h, tork nya! Teu kadng ti tatadi
kuring sarra gogorowokan ark ka
camat!
SEKWILMAT : (BEUKI GEUMPEUR) Eh, euh, aduh.
Sugan bisa diwakilan ku kuring?
ANN : Teu bisa! Da ceuk si Lurah og anu
boga dosana Camat!
(Sekwilmat kerung, tuluy luak-lieuk ka pagaw sjn anu
saru pada teu ngarti.)
SEKWILMAT : Boga dosa??? Boga dosa naon Pa
Camat th?
(Ann ngagorowok deui, disusul ku nu sjn.
Jororowokan nitah Camat kaluar. Pagaw Kamacatan
tingpuringis sarieuneun.)
(Keur kitu ujug-ujug aya sora ngabeledug, siga sora
pstol nu dibekaskeun. Nu cocorowokan ngadadak jempe,
bari reuwas jeung silih pelong.)
110
MANG PENGKI : Saha nu wayah kieu nyeungeut lodong
euy?
AKI URSIN : Sing bener siah Pengki, lodong atawa
pstol?
URANG LEMBUR: (BARENG) Pstoooolllll????
(Dadak sakala beungeut urang lembur pias. Bari
euweuh nu ngomandoan heula urang lembur tingbelecir
kalabur ti buruan kantor kacamatan. Pahibut notog-
notogkeun manh. Nu ngalr. Nu ngidul. Nu ngtan. Nu
ngulon. Kantor kacamatan ahirna jempling deui. Pagaw
kacamatan caramot di juru bari siga nu kasima.)
(Teu lila aya indung ngajijiwir budakna ngaliwat ka
buruan kantor kacamatan. Budakna ngawiwih ceurik bari
ampun-ampunan!)
INDUNG : Ari manh bedegong-bedegong
teuing! Ceuk Ema g ulah ulin
pepetasan, ulah ulin pepetasan! Teu
kapok manh sakitu jempol geus
tutung th? Balik siah!
(Sanggeus indung jeung budakna ngaliwat, pagaw
kacamatan ukur colohok mata simeuteun!)
(Dirah deui tina Carpon Ada Main, karangan Darpan

Ariawinangun, nu dimuat dina buku Nu Harayang Dihargaan,
penerbit Rahmat Cijulang Bandung, 1999).
Pancn Ka-1
Sangkan hidep babari paham kana eusi bacaan di
luhur, tangan ku hidep kekecapan anu teu dipikaharti.
ta kecap th paluruh dina kamus tuluy susun mangrupa
glosarium. Ku cara hidep mindeng maluruh harti hiji
kecap, saeutik-saeutik kabeungharan kecap hidep bakal
nambahan. Ieu hal bakal jadi solusi supaya hidep ngarasa
gampang diajar basa Sunda.
111
Kecap Hartina
B. Ngaguar Bagbagan Drama
Dina prakna, drama th dipagelarkeun atawa

dipintonkeun, henteu dibaca naskahna wungkul. Sammh
mintonkeun drama urang kudu apal heula kumaha
nataharkeunana. Dina pintonan drama th ngalibetkeun
rupa-rupa unsur. Upamana, urang perlu naskah drama nu
rk dipintonkeun. Sanggeus aya naskah, perlu sutradara
anu boga tanggung jawab ngatur pintonanana. Keur
mintonkeun ta drama sutradara butuh paman (aktor
jeung aktris). Lian ti ta sutradara butuh dibantuan ku
panata panata kostum (papakan), panata panggung
atawa artistik, panata musik, atawa panata gerak/tari.
Sammh manggung, perlu latihan heula. Latihan
tangtuna teu cukup ku sakali. Dina latihan sutradara
babarengan ku panata gerak, panata kostum, panata
lampu, atawa panata musik, mikiran kumaha carana
sangkan ta drama mun dipintonkeun bisa alus jeung
resep dilalajoanana. Upamana ba kumaha ngagali potnsi
aktor atawa aktris sangkan dina merankeun hiji tokoh th
ngetrukkeun sakabh kamampuanana, boh jiwana boh
ragana. Nepi ka aktingna engk dina panggung enya-enya
ngajangglkkeun sipat jeung kalakuan tokoh sakumaha
anu dipikahayang jeung diperedih dina naskahna.
Sanggeus asak latihan, kakara dipintonkeun dina
panggung. Tah geus di panggung mah hasil sakabh
upaya sutradara th bakal katmbong dina akting paman
nu dirojong ku rupa-rupa unsur ta.
112
Mun digambarkeun dina bagan mah alurna kieu:
Naskah Drama
SUTRADARA
Dibantuan ku panata musik, panggung,
kostum, gerak/tari, lighting jsb.
AKTOR/AKTRIS
Merankeun tokoh lakon, bari ngetrukkeun
sakabh kamampuanana, boh jiwana boh ragana.
Porss/Latihan-latihan
PAGELARAN
Akting paman nu dirojong ku
unsur sjn dina panggung
Aya sawatara hal anu kudu diperhatikeun waktu

urang jadi aktor/aktris, waktu merankeun hiji karakter/
tokoh. Di antarana:
Urang kudu bisa neuleuman pasipatan/karakter
tokoh nu diperankeun. Cara neuleumanana th bisa rupa-
rupa, bisa ku cara penghayatan, nyata nyiptakeun
rasa mpati atawa ngararasakeun dirina jadi tokoh
nu diperankeun, ngarasa sanasib, atawa ngarasa boga
pasipatan nu sarua. Bisa og ku cara observasi, nyata
113
ngimeutan kanyataan anu saenyana. Upamana lamun
rk merankeun musapir, urang ngahaja ngimeutan
heula pasipatan musapir, tingkah polahna, kabiasaanana
sapopo, jeung sajabana.
Ngimeutan pituduh anu kaunggel dina naskah.
Upamana dina naskah Dmonstran aya dialog kieu:
ATO : (NGAHARWOS) Ann, komandoan!
ANN : (LUAK-LIEUK, NGAHAREWOS)
Ngomandoan naon?
Di dinya aya katerangan yn Ato th nyaritana kudu
ngaharwos. Pon kitu deui Ann, lian ti kudu ngaharwos,
manhna kudu bari luak-lieuk.
Gunakeun ksprsi jeung remen latihan silih tmpas,
nepi ka dialog th jadi hirup siga nu ngobrol enyaan.
Upamana aya dialog kieu:
SEKWILMAT : Tenang-tenang! K aya naon ieu th para
sadrk?
ANN : Bapa th camat?
SEKWILMAT : Lain kuring mah. Eueu..
ATO : Euh, lain camat mah ulah pipilueun atuh!
Kuring mah ark ka camat.
SEKWILMAT : Nu matak keur euweuh Pa Camat mah.
ACID : Ah, bohong! Sok, dak naon?
Kacipta pan ku urang kumaha silih tmpasna. Kumaha
patorong-torongna. Basa Skwilmat nyebut Eueu....
kuduna mah ulah aya jda atawa ulah ngarandeg, tapi
langsung ditmpas ku omongan Ato anu semu napsu,
Euh, lain camat mah ulah pipilueun atuh!
Man drama mah lain ngobrol biasa. Sok sanajan
obrolanana siga urang ngobrol sapopo, tapi obrolan
dina drama mah kudu dirka jeung ditanagaan. Upamana
dirka mak lentong anu ancad lar, dibarengan ku
gegerungan, dibarengan ku napsu, jeung saterusna.
Ditanagaan th lain hartina kudu gogorowokan, tapi
kumaha carana sangkan sora nu kaluar tina baham th
bisa jelas, bnts, jeung bedas kadngna.
114
Sabada urang geus meunang pangalaman (ngaguar
jeung ngadiskusikeun) perkara drama, ayeuna urang
latihan mintonkeun drama. Ieu di handap aya naskah
drama Sunda sababak nu judulna Bandra! Bandra!
Bandra! Pk ilo jeung tengetan jeung lain sakadar dibaca,
tapi dialog-dialogna kudu diapalkeun nepi ka apal
cangkem, diragakeun paripolah tokohna.
Tks ka-2
Bandra! Bandra! Bandra!
Naskah Drama Sunda Sababak.
Adegan 1
PA N G G U N G P O K . S O R A B A N G K O N G
TINGBOROGODOD. LAMPU LAUN NYAANGAN
PANGGUNG. REMENG-REMENG. ROHANG TENGAH
HIJI IMAH BILIK. RADA BEULAH KATUHU, KORSI
RARYOD NGARIUNG MEJA. AKI ONAY DIUK DI
SALAH SAHIJI KORSI BARI NGALINTING BAKO.
DI BEULAH TENGAH, GIGIREUN LAWANG KA
ENGGON, LOMARI GEUS MUKA PANTONA, LAMAK
AMAYATAK, PATULAYAH JEUNG BAJU BUBUTUTAN
JURU ROHANG BEULAH KNCA, HANDAPEUN
JANDLA, AYA MESIN KAPUT BUTUT NGAJUGRUG,
BULAN (INCU AKI ONAY) KEUR NGEUNTEUNG,
NGOM BUUK. PANGGUNG REMENG-REMENG.
SORA TI SALUAREUN IMAH:
Nu glo : (ceuceuleuweungan semu
ngalagu ) Baheula mah masang
bandra hayang merdka, jaman
ayeuna mah teu masang bandra
hartina merdka! Baheula mah masang
115
hartina merdka! Baheula mah masang
hartina merdka!
Sora Sjn hiji : Gandng siah! Dasar nu burung!
Nyingkah ka dituh! Sia mah keur
burung th, ngahasut! Na, sia teu sieun
ku dwk! Dwk hansip deuleu!
Deuleu sapatu dwk! Tah baju dwk!
Nyingkah! Dwk keur mancn tugas
titahan Pa Kuwu!
Nu glo : Baheula mah tugas th ikhlas
ngorbankeun jiwaraga, jaman ayeuna
mah tugas th dipak cukang jang
dunya barana! Bandra! Merdka!
Hidup bandra! Hidup merdka!
Hidup Nyai Bulan! Buta hjo dibaju
hjo titahan rajana buta!
Sora Sjn hiji : Nyingkah deuleu! Hariwang!
Sora Sjn dua : Geuning aya hansip Kuslan! Wah, Ki
Onay can knh masang bandra? Ari
Pa Kuwu keur di mana?
Sora Sjn hiji : Ah, Jang Tatang! Puguh, aki-aki th!
Unggal agustusan matak wirang wa.
Mangka isuk ark aya gegedn. Di
kantor knh Pa Kuwu mah, Jang!
Kumaha janten masang sarbu bandra
di pasir th?
Nu glo : Bandra! Bandra! Bandra! Hidup
bandra! Hidup merdka! Hidup Nyai
Bulan!
Sora Sjn dua : Jadi atuh! ta Si Seblung beuki maceuh
wa! Uing ka Pa Kuwu heula! Titip
salam ka Nyai Bulan
116
Sora Sjn hiji : Salam-salam tujuh mulud! Dwk w
hayang! Dikirana ngablaan digem-
brong reungit jang nanahaon...
Nu glo : Hayang wa tapi tara aya nu hayangeun!
Karunya nya
Sora Sjn Hiji : Nyingkaaaaah!
Adegan 2
JEMPLING. HAWAR SORA BANGKONG BEUKI
RANG, BEUKI HAWAR-HAWAR. LAMPU DI PANG-
GUNG MIMITI CAANG. AKI ONAY NYEUNGEUT
ROKONA. NYEREBUNG. NINI ODIH NGURUNYUNG
SISI KNCA, MAWA CIKOPI. BULAN NOONG KANA
JANDLA.
Nini Odih : Hariwang pisan! Nu owah parra omong
jeung nu weureu!
Bulan : Aki, geuning Kang Hansip Kuslan teu
ingkah-ingkah nya? Ituh Kang Tatang
mani rurusuhan kitu! Si Seblung kalah
lumpat ka pipir
Nini Odih : (neundeun gelas dina meja)
Moal nyingkah sammh urang masang
bandra mah, Bulan! Titahan kuwu cenah!
Bulan : Ih, matak naon lamun panginjeumkeun
atuh nya, tuluy pangmasangkeun. Teu
kreatif pisan Hansip teh. Kalah we kucap-
kiceup mani kerep
Nini Odih : (leumpang kana lomari ,
tuluy ngudulan eusina) Geus
euweuh nu bogaeun. Kapan ark masang
sarbu bandra nutupan pasir bjana mah.
Aki Onay : Kateuteuari!
Nini Odih : Ari manhna! Ieu teh keur nangan
sakadang bandra. Kalah nyebut
kateuteuari.
117
Aki Onay : Na ari sagalarupa teh. Kateuteuari soth
kami mah ka nu rk masang bandra di
pasir. Kanyaah-nyaah waragad, sakadar
hayang katangar ku gegedn. Masang
bandra mah dina dada, lain nyimbutan
pasir.
Bulan : Dada aki?
Nini Odih : Dada aki manh mah batuk malulu,
Bulan!
Aki Onay : Tong salah, Nini! Kieu-kieu g, kami urut
pajuang. (ngarrt ka bulan )
Bulan, aki manh baheula kungsi milu
bajuang, milu perang.
Nini Odih : Sok agul ku payung butut
Aki Onay : Lain agul, Nini! Meh incu nyahoeun.
Na teu meunang ngadongng ka incu
sorangan?
Bulan : Aki mah, apan tos sering atuh ngadongng-
na og. Anu jadi mata-mata di Leuwi
Keper ta nya, anu mantuan tentara nyegat
Walanda di Heubeul Isuk?
Aki Onay : Geuning apal?
Nini Odih : Nya apaleun da meh unggal peuting dido-
ngngkeun. Matak ulah agul ku pikun
geura
Aki Onay : Baruk! Rarasaan kami mah, kami teh can
dungang-dongng Heueuh! Asa ciknh
pisan
Nini Odih : Meunggeus Bulan, ari geus hatam mah,
anggur ka dieu bantuan nangan bandra.
Tah bari brsan lalamakan. Rus-ras ka
jaman sok ngaput ari neuleu nu kieu th.
Eta geura, kalah umat-imut dina jandla.
Antep hansip cngos mah, montong
dilayanan
118
Bulan : (bari cumentil ngadeukeut -
an N inina) Pilakadar bandra mani
rariweuh kieu, Nini?
Nini Odih : Taktag! Baheula mah nini sok purah
mangaputkeun jang batur. Ari heug
ayeuna teu boga hiji-hiji acan.
Aki Onay : (neuteup ka hareup bangun
ngomong sorangan ) Bandra
th baheula alah batan naon, Bulan! Getih
jeung nyawa tah tandonna og. Tuh,
lebah Pasir Ipis. Lebah dinya pisan, ra
tantara anu jadi korban. Aki harita, nnjo
pisan kasatiaan pajuang kana ngudag
kamerdkaan. Toh pati jiwa raga. Teu
nolih naon-naon, mapag Walanda anu
keur patroli. Jaradi bugang sapada harita.
Maranhna teu hayang katangar atawa
miboga pangkat. Maranhna saukur
hayang merdka. Hayang nancebkeun
bandra. Sangkan nagara merdka. Aki
harita milu narajang Walanda. Aki mah
sakadar rahayat. tapi aki nnjo maranhna
merjuangkeun rahayat, geus sakuduna
rahayat og milu bajuang. Beurat, Bulan!
Merdka th dina pannjo aki mah. Getih
jeung nyawa. Getih jeung nyawa. Harita,
aki jeung sabalad-balad geus sapuk ark
milu bajoang. Nya, saukur ngajaga lembur.
Sok susulumputan ngagempur Walanda,
atawa megatkeun sasak anu rk kaliwatan
ku Walanda. Nikmat, Bulan! Bisa bbla
jang balara, bari ngimpleng hiji waktu
boga bandra sorangan, boga nagara
sorangan. Jaman Walanda jaman Jepang.
Perang deui jeung Walanda. Gorombolan.
Panjang lampah bandra th.
119
Adegan 3
DINA JANDLA NOLOL SIRAH HANSIP KUSLAN.
SURUNGAH-SRNGH. BANGUN NGINTIP BARI
NENGETAN SAEUSI IMAH.
Nini Odih : (cengkat, ngarrt kana
jand la . papada reuwas
jeung anu noong ) Naon Han-
sip? Kalah tuang-toong! Mangk atuh.
Da ngk og kapanggih. Bjakeun
ka Kuwu isuk og pasti masang di
buruan.
Hansip Kuslan : (surungah -srngh , nge -
ltan ka B ulan anu milu
nempokeun ) Manawi aya cikopi,
Nini
Nini Odih : Mnta w ka kuwu!
Hansip Kuslan : Kulub hui w atuh, Nini
Nini Odih : (maldogkeun lalamakan)
Euweuh! Tah aya og lalamakan. Pk
ari beuki mah
Hansip Kuslan : Nyai Bulan atuh sina maturan di
buruan
Nini Odih : Tuh, jeung Si Seblung! Hempk ka
dinyah keukeupan.
Pancen Ka-2
Sangkan hidep nyangkem drama nu judulna Bandra!
Bandra! Bandra!, pk jawab pananya di handap ieu!
1. Naon tma nu aya dina sempalan drama di luhur
th?
2. Kumaha ngeunaan palaku-palakuna?
3. Kumaha ngeunaan watek para palakuna masing-
masing?
4. Kumaha wa latar anu aya dina sempalan drama di
luhur?
120
5. Naon amanat nu ditepikeun dina sempalan drama
di luhur th?
7. Naon bdana gending karesmn jeung tater?
8. Bdakeun antara drama mlodi, komdi, jeung mlo-
drama!
9. Caritakeun deui sacara ringkes drama di luhur th!
Pancen Ka-3
Sangkan hidep leuwih maham jeung tapis nyangkem
perkara drama. Ieu di handap aya sempalan carpon. Pk
baca sing gemet! Sanggeus kacangkem eusina, pk robah
kana basa drama!
Can g tuus ksang, bet jol nu nyusulan; bangun ru-
rusuhan. Kudu ka dsa, cnah, ayeuna knh! Mani teu
bisa mnta tmpo, sakitu disebutkeun rk nyelang ka cai
heula g. Lain, lain rk ngaginding; ngan ieu mah teu kuat
ku hareudang, urut bieu ngabekuk nanjak, bari panonpo
geus mimiti morrt.
Wayahna wa, kudu kairingkeun ayeuna, pokna,
bari gk dina golodog. Sakitu kuring geus ngamparkeun
samak g, Mang Kulisi teu ieuh dak diaku ka jero, da
keur rusuh ta, cnah.
Baju nu kark bieu dilaan, rap dipak. Lain teu
hayang disalin ku anu bersih, tapi da cumah atuh ari
awakna juuh knh ku ksang mah.
Mmh jrut turun, kuring kaburu knh ngarong-
kong emuk. Regot caina diinum; cai enth meunang
ninyuh kamari, pasosor, malah geus rada ngabeuleugeu-
deur-ngabeuleugeudeur acan.
Geus dua balikan, Emang nang ka dieu th, pok-
na.
Puguh abdi th tas meuting di lembur peuntas, di
imah mitoha.
Naha aya naon geuning?
121
Akina barudak gering, tmbal kuring. Tadina
mah najan geus peuting og rk maksakeun balik, ngan
kaburu kapegat hujan.
Ari si Nyai mah di ditu knh?
Enya, jeung barudak tiluanana. Paling g kana en-
gk pasosor marulangna mah.
Rada jauh ka bal dsa th, bubuhan lembur anu di-
tempatan ku kuring mah rada nenggang, jaba deuih pere-
nahna aya di bh lamping. Tapi, cnah, ka hareupna mah
bakal ram, lantaran rk dipak proyk ku urang dayeuh.
Kateuing proyk nanahaon. Ceuk sakaol, lapangan golep.
Ari ceuk bja sjn deui, puguh geus diajangkeun keur
komplk perumahan mwah.
Lain, Mang, ceuk kuring deui. Naha aya naon ieu
th, mani diangkir ka dsa sagala?
Teu apal Emang th mun ditanya tepi ka palebah
dinya mah, tmbalna pondok.
Sual pajeg sawah, kitu? Kuduna mah Pa Kuwu th
ulah nyaur abdi atuh, tapi kudu ka ditu, ka anu bogana;
da ari abdi mah ukur ngagarap wungkul.
Kateuing atuh, Cng. Lapur Emang mah, teuing naon
sababna pangna Acng kudu kairingkeun ka dsa ayeuna.
Atuh meureun engk og bakal cs ieuh, lamun geus jon-
ghok jeung nu boga hadasna mah, omongna bari ngalun-
gkeun kuntung roko. Lega knh garapan Acng th?
Ah, satengahna deui og moal. Kapan anu lelegana
mah geus dijual ka proyk.
Heueuh nya, loba anu ngadadak beunghar anu la-
hanna kasabet proyk mah. malah anu taun ieu rk jarah
ka Mekah og aya kana opatna, ti dsa urang th.
Nya alus w ari ladangna rk dipak munggah haji
mah, meureun bakal nyangsang kana ganjaran, omong
kuring. Bjana Emang g loba kapcrtan. Sakalian wa
atuh pak ongkos jarah.
122
Alah, kapcrtan og ukur lulumayanan. Moal rk
diangles, pamali. Kitu w tina pamura-pamr, ti anu ng-
aruruskeun surat tanahna, pdah Emang gaw di dsa.
Nya cukup wa meureun ari keur jarah ka Pamijahan
mah, tmbalna, bari ngahhh.
Tina sempalan carpon Patok Beureum

Yasana Tatang Sumarsono
Dicutat tina Mangl No. 1766
C. Pedaran Naskah Drama

Drama th nyata carita atawa lalakon anu
diwujudkeun dina wangun paripolah jeung paguneman,
maksudna pikeun dipintonkeun. Anu kaasup garapan
sastra dina drama nyata naskahna, naskah drama anu
jadi dadasar pintonan drama. Memang salian ti naskah
keur pintonkeuneun th, aya og karangan drama pikeun
bacaeun anu disebut clost drama. Ieu clost drama th
meureun teu bina naskah drama nu dibacakeun keur
kapentingan drama radio. Antara taun 80-90 kungsi
ceuyah drama radio saperti Saur Sepuh malah tuluy
disinetronkeun.
Karangan drama th boga rupa-rupa ciri. Upama
ditilik tina kalimah nu digunakeunana, drama gegedna
ngagunakeun kalimah langsung, nyata kalimah anu
dikedalkeun ku palaku. Dina drama nu palakuna leuwih
ti saurang, gelarna paguneman th mangrupa omongan
palaku anu silitmpas.
Salian ti ta, dina karangan drama aya bagian anu
nerangkeun tingkah laku palaku, latar tempat, jeung
latar waktu, nyata katerangan-katerangan anu perlu
dicangkemkeun ku boh ku nu nyekel peran boh ku nu
nyekel adegan (sutradara). Upama ta karangan drama
123
rk dipintonkeun. Kaasup katerangan saha nu nyarita
dina paguneman.
Saenyana di urang th geus lila aya pintonan
drama. Drama anu dipintonkeun babakuna mah nu ku
para ahli sok disebut tater tradisional. Upamana ba
banjet, longsr, ubrug, jeung sajabana. Ka dieunakeun aya
nu disebut sandiwara atawa tunil. Mekarna sandiwara
saentragan jeung komdi stambul dina basa Malayu atawa
ketopk dina basa Jawa. Sandiwara th sastuna pangaruh
ti Barat anu muncul di urang dina awal abad ka-20.
Wangun tater tradisional anu ditataan di luhur th
sok disebut og tater rakyat anu di antara ciri pagelaranana
th tanpa naskah. Jadi, stuning ngandelkeun improvisasi
pamanna ba dumasar kana pituduh ti sutradara. Malah
dipintonkeunana og sakapeung tara dina panggung, tapi
cukup di lapangan terbuka bari dicaangan ku obor atawa
cempor.
Dina kamekaranana, kiwari aya anu disebut mono-
log nyata pagelaran drama anu mangrupa omongan hiji
jalma. Palakuna og ngan saurang. Dina sastra Sunda
mah can aya karangan monolog th. Anu geus dilakonan,
naskah monolog th dicokot tina carita pondok, saperti
anu dilakukeun ku Wawan Sofwan (dramawan Bandung)
anu ngamonologkeun carita pondok Oknum karangan
Hadi AKS. Inyana og ngamonologkeun biantara Otto
Iskandardinata di Volksraad, dumasar kana tarjamahan
Syarif Amin. Salian ti ta aya deui anu disebut dramatisasi
karya sastra (biasana carita pondok atawa puisi), nyata
pintonan drama dumasar kana ta karya sastra.
Di Tatar Sunda kiwari, anu disebut drama th nyata
drama modrn, anu umumna ngalalakonkeun kalakuan
manusa sacara ralistis. Drama modrn th sok disebut
og tater. Ari sandiwara kaasup drama lisan, hartina
drama anu teu mak naskah, biasana ngalalakonkeun
carita wayang, roman, jeung desik (lalakon ti nagara Arab,
124
saperti carita Amir Hamzah). Kadieunakeun muncul
deui anu disebut gending karesmn, nyata sandiwara
anu dialogna (pagunemanana) ditembangkeun. Mun
sandiwara mah tara mak naskah, gending karesmn
mah aya naskahna. Lamun mak naskah th kaharti,
da tembang dina gending karesmn mah apan teu bisa
didadak (improvisasi), bda jeung sandiwara nu dialog-
dialogna atawa paripolah pamanna beunang ku didadak.
Ieu og pangaruh ti luar, nyata pangaruh opera anu jolna
ti ropa. Tapi, dina gending karesmn mah lalaguanana
th dicokot tina tembang Sunda.
Loba pisan naskah-naskah gending karesmn anu
kungsi ditulis jeung dipgalerakeun. Malah sawarh mah
pintonanana th sohor pisan. Upamana ba gending
karesmen Sangkuriang beunang R.T.A. Sunarya,
Galunggung Ngadeg Tumenggung beunang Wahyu
Wibisana, jeung Si Kabayan beunang Wahyu Wibisana
jeung Koko Koswara.
Adegan drama. Sumber: pikiran rakyat online
125
Dina kamekaran saterusna lahir nu sok disebut
drama modrn. Wangunanana lancaran, teu mak
tembang siga dina gending karesmn. Ieu g mak naskah,
malah pintonanana g diatur pisan numutkeun aturan
seni panggung. Mak dkor keur sting panggung, mak
tata lampu (fk cahaya), musik, atawa gerak tari. Malah
kadieunakeun deui, sajalan jeung kamekaran tknologi nu
beuki canggih, pagelaran drama th dipapas ku unsur-
unsur multimdia. Upamana dicampur ku gambar tina
vidio, ngagunakeun musik digital, atawa nyiptakeun fk
gerak mkanik.
Di antara drama Sunda modrn anu kungsi
dipanggungkeun th nyata Dakwaan jeung Bubat
beunang RAF; Dua Utusan jeung Tonggrt Bann
beunang Wahyu Wibisana; Masyitoh beunang Ajip
Rosidi; Cahaya Maratan Waja jeung Hutbah Munggaran
di pajajaran beunang Yus Rusyana; Runtag, Carem
jeung Stasion Para Arwah beunang R. Hidayat Suryalaga;
Juag Tod jeung Siliwangi Mahara Pajajaran beunang
Yoseph Iskandar; Jeblog beunang Nunu Naarudin
Ahar, jeung ra-ra deui.
Parandn kitu, drama modrn Sunda mah sakapeung
henteu leupas tina akar budayana. Upamana ba loba
pintonan drama modrn anu ngahijikeun unsur tater
modrn jeung tater tradisional. Upamana pintonana
siga longsr, di tengah-tengah panggung mak oncor,
pagelaranana saolah-olah di alam terbuka anu diriung-
riung ku nu lalajo, aya interaksi langsung antara paman
jeung nu lalajo, jeung sajabana. Tapi, ta kabh diatur ku
naskah, lain dadakan siga dina tater tradisional.
Patali jeung interaksi langsung antara paman diatur
ku naskah, tamba kawaranan, aya sawatara patokan keur
nu aya kereteg nulis naskah drama. Di antarana:
1. Jejer carita (tma). Naskah drama umumna
nyaritakeun kahirupan sapopo, boh alam kiwari,
boh alam bihari. Aya nu motrt kahirupan masarakat
126
leutik, tur sakapeung diselapan ku kritik sosial. Tapi
teu kabh naskah drama kudu napak dina ralita,
teu bda ti carpon atawa novl, drama g bisa mak
rupa-rupa aliran: ralismeu, suralismeu, jst. Boh
dina wangun komdi boh tragdi.
2. Dialog. Naskah drama th pentaskeuneun, ku kituna
dialog penting pisan. Kalimah nu dipak dialog
tangtu kudu merenah dilisankeunana. Karasa
spontanitasna jeung teu dijieun-jieun. Dialog dina
drama bisa paguneman jeung papada tokoh, atawa
paguneman jeung dirina sorangan (soliloquy).
Pangarang g kudu pertla nerangkeun lentong
jeung paripolah tokoh sajeroning dialog.
3. Babak jeung adegan. Naskah drama bisa dibagi
jadi sababaraha babak, unggal babak diwengku
ku sababaraha adegan. Adegan dina drama
nmbongkeun robahna kajadian carita, upamana
ganti tokoh atawa ganti sting.
4. Nu ngalalakon. Nu ngalalakon dina drama bisa
sorangan (monolog), bisa lobaan, gumantung kana
jejer carita.
5. Bubuka. Dina bagian awal naskah, pangarang mr
pituduh ngeunaan naskah nu rk dipentaskeun.
Biasana dimimitian ku sinopsis, terus nataan sakur
tokoh nu ngalalakon katut kateranganana; ngaranna,
umurna, pasipatanana, paripolahna, hubunganana
jeung tokoh sjn, jst. Pangarang g mr gambaran
lilana ta naskah dipentaskeun.
6. Pituduh keur sutradara jeung nu maca. Waktu jeung
tempat kajadian (sting) dina naskah kudu dicskeun
ka nu maca. Ieu th baris jadi patokan pikeun sutra
dara deuih, kumaha hadna mntaskeun ta naskah.
Najan teu wajib, aya hadna deuih mun pangarang
mr gambaran ngeunaan ilustrasi musik jeung tata
lampu.
127
7. Tks sisi. Mun aya kalimah atawa kajadian nu sakirana
matak bingung sutradara atawa nu maca, hadna
mah diterangkeun dina tks sisi (side text). Tks
sisi diteundeun gigireun knca atawa katuhueun
naskah.
8. Nulisna. Cara nulis naskah drama tangtu bda jeung
carpon atawa novl. Nu geus ilahar mah di antarana:
a. Narasi ti pangarang ditulis mak aksara ged
(kapital). Upamana, lebah ngadadarkeun
sting, pasipatan atawa tokoh, jst.Conto:
ADEGAN I
LAMPU CAANG LALAUNAN. DI
PANGGUNG KATMBONG HIJI LALAKI
KEUR DIHARUDUM SARUNG... jst.
b. Kalimah dina dialog ditulis ku aksara leutik,
tapi mmhna disebutkeun saha-sahana nu rk
cacarita.Conto:
MANG DADAP
Geus reupreupan geuning. Naha Bi Waru can
balik knh? jst.
c. Katerangan dina dialog ditulis di antara tanda
kurung, mak aksara dngdk.Conto:
MANG DADAP
Geus reupreupan geuning (bari nguniang ceng-
kat). Naha Bi Waru can balik knh? Jst.
d. Ka dieunakeun, ngaran tokoh sok dinomeran,
diprlkeun ti awal nepi ka ahir, ngarah nu
rk mntaskeun leuwih babari ngapalkeun
naskah. Conto:
04. MANG DADAP
Tas ti mana wayah kieu kark kurunyung?
05. BI WARU
Naha mak tatanya sagala?
06. MANG DADAP
(Muncereng) Ah-ah, na teu meunang aing
nanya?
128
Mmh naskah dipentaskeun atawa dikirimkeun
ka mdia massa, hadna mah dibaca deui jeung dipecakan
heula ku nu ngarangna, bisi aya dialog nu nyalahan, sting
nu teu merenah, atawa hal sjnna nu matak ngaganggu
mun ta naskah dipentaskeun.(Dadan Sutisna)
http://sundanews.com/aos/
seratan/1342092822,
Pancn Ka-4
Sanggeus hidep rngs maca pedaran di luhur, pk
jawab pertanyaan ieu di handap!
1. Naon ari nu dimaksud drama?
2. Aya (pasaratan) naon ba nu kudu aya dina naskah
drama?
3. Nu disebut drama th naon ba jenisna?
D. Molahkeun Drama
Kagiatan:
Sanggeus hidep meunang gambaran, kumaha carana
nyusun naskah drama, pk pigaw pancn di handap
ieu!
1. Hidep nyieun kelompok. Unggal kelompok
diwangun ku 10-12 urang.
2. Pilih tma drama anu dipikaresep sarta luyu jeung
kamampuh kelompok hidep.
3. Luyukeun karakter masing-masing anggota
kelompok jeung naskah anu rk disusun.
4. Sanggeus naskahna brs, pk latihan sing suhud
supaya kelompok hidep midang pangalusna.
129
Pancen Ka-5
Metakeun Hasil Drama
Sabada hidep rngs nyusun naskah drama, hidep
kudu bisa mintonkeun deui hasil tarjamahan hidep
di hareupeun kelas. Nalika hidep jeung babaturan
sakelompok tampil di hareupeun kelas, perhatikeun hal-
hal saperti ieu di handap:
1. Hidep kudu apal naskah.
2. Akting jeung dialog kudu had.
3. Kostum jeung properti diluyukeun jeung tma
drama.
4. Ulah nonggongan ka penongton.
5. Volume sora kudu bedas sarta bnts
6. Saregep dina midangkeun naskah drama
E. Latihan (Aspk Kabasaan)

Ngalarapkeun Kalimah Langsung Jeung Teu Langsung
Titnan ieu kalimah:
Losba Sarkiam mah balik, bari ngagelenyu imut sapanjang

jalan. Dina pikirna: "Mokaha kaya kieu mah sidekah th
bakalmeuncit hayam kabiri ieuh."
ta ungkara th disebutna kalimah langsung. Lamun

dirobah kana kalimah teu langsung jadi kieu: Los ba
Sarkiam mah balik, bari ngagelenyu imutsapanjang jalan, dina
pikirna yn kaya kieu mah mokaha sidekah th bakal meuncit
hayam kabiri.
Ieu di handap aya sababaraha kalimah langsung. Pk
robah ungkarana, sabalikna tina nu dipak, saperti conto
di luhur!
130
1. Ayeuna mah kuring th geus digaw, najan gajihna
masih knh saeutik omong Barnas jero hat.
Hayang naon-naon ba og, tangtu teu kudu nyu-
sahkeun ka kolot.
2. Kad panto ulah dibukakeun, ceuk indungna ka
Nni, bisi aya ucing! Tuh mangkaning aya lauk
emas kakara meunang ngabersihan. Engk ari ema
datang ti warung rk ngagorng lauk.
3. Nia th keur butuh duit. Kop wa HP th Rp. 350
000,- og, ck Nia ka Sofi, tapi duitna kudu ayeuna,
nya!
4. Ari motorna jagjag jeung susuratanana kumplit mah
wani najan 5 juta og! Ck Didin ka Gagah
5. Po ieu Wa Iding geus jangji, rk naur hutangna
nu lima ratus rbu. Tapi, ku sabab kuring masih
gering knh, wayahna manh ba ka ditu, bawa ieu
surat!
6. Ah gampang ngarah teu olok tombok jeung
teu pada moyok mah. Urangna ba kudu sing loba
akal, ulah lh ku nu sarakola. Kudu bisa ukal-kolna
ba, manasina jngkol aya usumna. Ck Nardi ka
Jujun
7. Na kuring mah katarajang naas th kabina-bina
teuing! Motor nu kakara diparkir ukur 5 menitan
th leungit digerejud bangsat. Padahal kuring th
keur rusuh. Aya-aya ba, teu ku hanteu keur sakieu
perluna th! Ck Dadan ka sobatna
8. Ck Andr ka Jefrey: Lain teu hayang milu piknik
ka Bali th, ngan can aya duitna ba. K sugan mun
duitna geus ditranfer ku lanceuk uing ti Amerika!
9. Walon Kang Bandi ka Pa Ending, Euleuh, geuning
ieu mah sans jam tangan abdi, Ua! ta mah duka
jam saha. Moal enya abdi batan sakieu kaayaanana,
mak gaduh jam tangan merk Bvlgari!
10. Walon Dudung, Sawios abdi mah teu disimbut og,
da ngora knh. Karunya abdi mah ku Aki, parantos
sepuh.
131
Pabukon
Balai Pendidikan Guru (BPG) Bandung. (-). Bacaan V Basa Sunda
Darpan. 1999. Nu Harayang Dihargaan, Bandung: Rahmat Cijulang
Faturohman, Taufik. 1983. Ulikan Sastra. Bandung: Djatnika.
Hadi, Ahmad. 1991. Peperenian. Bandung: Geger Sunten
Hidayat, Rahmat Taufik,spk. 2005. Peperenian Urang Sunda. Bandung:
Kiblat Buku Utama
Iskandarwassid .1982. Kamus Istilah Sastra. Bandung: Geger Sunten
Jurusan Bahasa Daerah FPBS IKIP Bandung. 1990. Palanggeran Ejahan Basa
Sunda. Bandung: Rahmat Cijulang.
Lembaga Basa jeung Sastra Sunda. 1983. Kamus Umum Basa Sunda.
Bandung: Tarate.
M. Romli, Asep Syamsul. 2009. Jurnalistik Praktis. Bandung: Remaja
Rosdakarya.
Majalah Mingguan Basa Sunda Mangle no.89; 1766; 1915; 1996; 1997; 2013;
2009;
Permana, S.M.E. (-). Pangajaran Sastra Sunda. Bandung:Koperasi Bina Sis-
wa SMPN 3 Bandung
Permana, S.M.E. 1980. Paramasastra Basa Sunda. Bandung: Artha Dora.
Prawirasumantri, Abud, Spk. 1994. Tata Basa Sunda Kiwari. Bandung:
FPBS UPI.
Rahayu Tamsyah, Budi. 1998. Pangajaran Sastra Sunda. Bandung: Pustaka
Setia.
Rahayu Tamsyah, Budi. Spk. 2001. Galuring Basa Sunda. Bandung: Pustaka
Setia.
Romli HM, Usep. 1983. Oray Bedul Macok Mang Konod. Bandung:Rahmat
Cijulang
Rosidi, Ajip spk. 2000. Ensiklopedi Sunda. Jakarta: Pustaka Jaya
Rosidi, Ajip, ed. 1990. Wawacan Panji Wulung. Jakarta: Girimukti.
Rosidi, Ajip. 1983. Ngalanglang Kasusastraan Sunda. Jakarta:Pustaka Jaya.
Rosidi, Ajip. 1988. Hurip Waras. Bandung: Pustaka Karsa Sunda
Rusyana, Yus. 1984. Panyungsi Sastra. Bandung: Gunung Larang.
132
Sastraatmadja, R.Rg. spk. 1949. Gandasari: Boekoe Batjaan Jilid V. Batavia-
Groningen: J.B. Wolters Uitgevers
Sudarman, Paryati. 2008. Menulis di Media Massa. Yogyakarta: Pustaka
Pelajar.
Sudaryat, Yayat. 1991. Pedaran Basa Sunda. Bandung: Geger Sunten.
Sudaryat, Yayat. 2004. Kamus lmuning Basa Sunda. Bandung: Walatra.
Sukatma, Oyo Salya.1994. Tatakrama (Cacarakan Pidato). Sumedang:CV
Melody
Sumadiria, AS Haris. 2011. Menulis Artikel dan Tajuk Rencana. Bandung:
Simbiosa Rekatama Media.
Sumarsono, Tatang. 1986. Pedaran Sastra Sunda. Bandung: Medal
Agung
Sumarsono, Tatang.2001. Babasan jeung Paribasa Sunda (Larapna dina
Omongan). Bandung:Geger Sunten
Tabloid Mingguan Basa Sunda Galura Minggu III, Nov 1993
Tasdik, Drs. 1996. Jaka Gurumaya Ngaburak-barik Siluman. Bandung: Pustaka
Sunda
Wibisana, Wahyu Spk. 2003. Lima Abad Sastra Sunda. Bandung: Geger
Sunten.
Wibisana, Wahyu, Spk. 1993. Salumar Sastra. Bandung: Geger Sunten.
Wirakusumah, R. Momon.1969. Kandaga Tatabasa. Bandung: Ganaco.
Wirakususmah, R. Momon.spk. 1957. Kandaga (Buku Bacaan Basa
Sunda). Bandung: Ganaco.
http://qwastu.blogspot.com/
http://sikhokakashi-sikho.blogspot.com/2011/05/master-of-ceremony-shes-
me.html
http://www.dhono-wareh.com/2013/04/puisi-dalam-bahasa-inggris-untuk-ibu.
html
https://www.facebook.com/notes/fiksimini-basa-Sunda/pangarang-sok-ngabo-
hong-tukang-rahul-ged%C3%A9-wadul/605745432800361,
133
134

Kelas 12 - Upload

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Kelas 12 - Upload

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Pamekar Diajar

Hak cipta kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat

Rarancang Eusi: Yoshi Sukadar

Eusi ngagunakeun Adobe InDesign CS3 jeung Adobe Photoshop CS3

ISBN: 978-602-1300-11-4 (Jilid Lengkap)

Alhamdulillah, ieu buku pangajaran basa Sunda tiasa ngawujud,

Bandung, April 2015

Kurikulum 2013 parantos ngawitan dianggo sacara nasional, sok

Bandung, April 2015

Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd.

Bandung, Oktober 2013

Pangajaran 2: Carita Pant u n ___________________ 21

Pangajaran 5: PEMANDU acara____________________ 81

Pangajaran 5: D r a m a_ ____________________________ 107

Sumber: sanggarseni tradisional.

A. Nitnan Cutatan Wawacan

Wawacan Panji Wulung

(Dicutat tina Wawacan Panji Wulung, R.H. Muhammad Musa)

Wawacan Panji Wulung

B. Ngaguar Eusi Wawacan

Kacaturkeun nagara Sokadana, anu kaceluk ra ketan ra keton,

2) Siswa jeung kelompokna nataan para palaku katut peran/

Conto Komentar ngeunaan Toponimi (Panataan ngaran-ngaran

C. Pedaran Eusi Wawacan

Wawacan th ditepikeun ku cara ditembangkeun ngagunakeun sora

Wawacan Babad Panjalu

UNSUR-UNSUR INTRINSIK KARYA SASTRA

Tma Palaku Galur Setting Amanat

2. Siswa jeung kelompokna kudu nangan kekecapan nu aya dina

Neuleu catang nu malang, ged pisan tangtu moal kaindit,

Kecap neuleu (deuleu) mangrupapagawan mata,mh saharti jeung

neuteup, mencrong, nempo, noong

1. Saha nu geus ________ jurig bungkeuleukan?

A. Nengetan Carita Pantun

Sunan Ambu di Kahyangan boga anak lalaki, kasp taya papadana,

B. Ngaguar Eusi jeung Unsur Intrinsik Carita Pantun

Carita Pantun Ciung Wanara

Ciung Wanara th saenyana putra raja Galuh Pakuan. Ngan ti

C. Nganalisis Unsur-Unsur Intrinsik Karya Sastra

Teu bda ti nongton film atawa nongton sintron, dina lebah

Unsur-Unsur Intrinsik Karya Sastra

Tma Palaku Galur Setting Amanat

D. Pedaran Carita Pantun

Bul kukus mendung ka manggung,

Deskripsi anu ngagambarkeun satria dangdan:

Paguneman Purbararang jeung Lngsr

Ah, Mama Lngsr, baga teuing, iraha dongkap?

Karunya teuing ku Aki Panyumpit, gila ku ruksak, dideuleu

Puun Sapuuuun Hyang Prabu Wastu

Puun Sapuuuun Hyang Suwargi

Sanggeus maca pedaran di luhur, prak jawab pananya

Ku cara nuturkeun pola anu digambarkeun dina diagram di

CARITA Satria Mulang tuluy

F. Latihan (Aspk Kabasaan

Nyangkem Kecap Sinonim

Dina wacana Lutung Kasarung di luhur aya kalimah anu

Kecap giras dibasakeun ka sasatoan anu linghas hs

B. Ngaguar Eusi Artikel

Dihin Pinasti Anyar Pinanggih

Dede Kosasih Mangle No. 2009

Pangarang:Sok Ngabohong, Tukang Rahul,

Naha enya pangarang sok ngabohong, tukang rahul,

Nu kumaha apresiasi sastra?

1. Kalungguhan jeung Kagunaan Artikel