ZmiERZCH

cEsnRSTuin
RZVmSKIEGO
EDWARD GIBBON

Pastwowy Instytut W y d a w n ic z y
ZmiERZCH
(ESRRSTUIII
RZVmSKIEGO
EDWARD GIBBON
tom 1
Przeoy
Stanisaw Kryski

Wstpem poprzedzi
Tadeusz Zawadzki
 SPIS RZECZY

Edward Gibbon historyk i pisarz (Tadeusz Zawadzki) ................................................... 9

ROZDZIA PIERWSZY
Obszar i potga wojskowa Cesarstwa za czasw A n to n in w ........................................... 17

ROZDZIA DRUGI
O jednoci i pomylnoci wewntrznej Cesarstwa Rzymskiego w wieku Antoninw 35

ROZDZIA TRZECI
0 ustroju Cesarstwa Rzymskiego za czasw A n to n in w .................................................. 56

ROZDZIA CZWARTY
Okruciestwo i szalestwa Kommodusa Zamordowanie go W ybr Pertynak-
sa Jego prby zreformowania pastwa Zamordowanie go przez gwardi preto-
r i a s k ............................................................................................................ ....... 73

ROZDZIA PITY

Gwardia pretoriaska publicznie sprzedaje wadz cesarsk Dydiuszowi Julianowi

Klodiusz Albinus w Brytanii, Pescenniusz Niger w Syrii i Septymiusz Sewer w Panonii
wypowiadaj si przeciw mordercom Pertynaksa Wojny domowe i zwycistwo Se
wera nad jego trzema wspzawodnikami Rozlunienie karnoci wojskowej N o
we zasady rz d w ...................................................................................................................................87

ROZDZIA SZSTY
mier Sewera Tyrania K arakalli Przywaszczenie wadzy przez M akryna
Szalestwa Heliogabala Cnoty Aleksandra Sewera Rozprzenie w wojsku
Oglny stan finansw r z y m s k ic h .................................................................................................... 104

ROZDZIA SIDMY

Wyniesienie i tyrania Maksymina Bunt w Afryce i w Italii za poduszczeniem se

natu Wojny domowe i bunty Gwatowna mier Maksymina i jego syna oraz
Maksyma, Balbina i trzech Gordianw Przywaszczenie sobie wadzy przez Filipa
1 jego Igrzyska S t u l e c i a .................................................................................................................. 132
6 Spis rzeczy

ROZDZIA SMY

0 stanie Persji po przywrceniu monarchii przez A rta k s e r k s e s a .................................... 152

ROZDZIA DZIEWITY

Stan Germanii przed wielkim najazdem barbarzycw za czasw cesarza Decjusza . 164

ROZDZIA DZIESITY
Cesarze: Decjusz, Gallus, Emilianus, Walerian i Gallienus Powszechne wtargnicie
barbarzycw w granice Cesarstwa Trzydziestu T y r a n w ........................................... 181

ROZDZIA JEDENASTY

Panowanie K laudiusza Klska Gotw Zwycistwa, tryum f i mier Aurelia-

n a .................................... .................................................................................................................. 211

ROZDZIA DWUNASTY

Zachowanie si wojska i senatu po mierci Aureliana Panowanie Tacyta, Probusa,

Karusa i jego s y n w ......................................................................................................................... 235

ROZDZIA TRZYNASTY
Panowanie Dioklecjana i jego trzech wspwadcw: Maksymiana, Galeriusza i Kon-
stancjusza Powszechne przy wrcenie adu i spokoju Wojna z Persami, zwycistwo
1 tryum f Nowa forma rzdw Abdykacja i wycofanie Dioklecjana i Maksy-
m i a n a ...................................................................................................................................................... 258

ROZDZIA CZTERNASTY
Zamieszki po abdykacji D ioklecjana mier K onstancjusza Wyniesienie na
tron Konstantyna i Maksencjusza Szeciu cesarzy mier Maksymiana i Gale
riusza Zwycistwa Konstantyna nad Maksencjuszem i Licyniuszem Zjednocze
nie Cesarstwa pod, wadz K o n s t a n t y n a .....................................................................................288

Przypisy 321
 SPIS ILUSTRACJI

ILUSTRACJE JEDNOBARWNE

1. Wojna Trajana z Dakami. Paskorzeba z kolumny Trajana w Rzymie, 110 113 r.

2. Przemowa Trajana do wojska rzymskiego. Paskorzeba z kolumny Trajana w Rzymie,
110 113 r.
3. Konny posg Marka Aureliusza na Kapitolu w Rzymie. Brz zocony, 166 180 r.
4. Marek Aureliusz udziela aski zwycionym. Paskorzeba z kolumny Marka Aureliusza
w Rzymie, 180 192 r.
5. Domy i obwarowania wzdu Dunaju. Paskorzeba z kolumny M arka Aureliusza w Rzymie,
180 192 r.
6. Kommodus jako Herkules. Marmur, ok. 190 r. n.e. Rzym, Palazzo dei Conservatori.
7. Lucjusz Werus. Marmur, 161 169 r. Rzym, Muzeum Watykaskie.
8. Relief rzymski z przedstawieniem trofew wojennych.
9. Bogini Wiktoria na uku monumentalnym Septymiusza Sewera w Trypolisie.
10. Onager. Machina wojenna do wyrzucania kamieni. Rekonstrukcja.
11. Euthytonon. Machina wojenna do wyrzucania strza. Rekonstrukcja.
12. Nagrobek legionisty rzymskiego z koca I w. n.e. Budapeszt, Muzeum Aquincum. Napis:
I C(aius) Castricius C(aii) filius Off(entina tribu) Victor C(omo) (domo) mil(es) leg(ionis)
II ad(iutricis) (ex centuria) M(arci) Turbonis ann(orum) XXXVIII stip(endiorum) XIII h(ic)
s(itus) e(st) L(ucius) Lucilius fr(ater) et he(res) posuit p(ro) p(ietate).
13. Nagrobek jedca rzymskiego, I w. n.e.
14. Trofea wojenne. Paskorzeba z podium wityni powiconej kultowi Hadriana, 139 145 r.
Rzym, Palazzo dei Conservatori.
15. Trofea wojenne. Paskorzeba z podium wityni powiconej kultowi Hadriana, 139 145 r.
Rzym, Palazzo dei Conservatori.
16. Rzymski okrt wojenny. Mozaika, II w. n.e.
17. Rzymski okrt wojenny tzw. birema. Paskorzeba marmurowa z okoo 30 r. n.e. Rzym,
Muzeum Watykaskie.
18. Pnorzymski hem z brzu, pozacany, wykadany pszlachetnymi kamieniami. Wys. 13 cm,
rednica 24 cm, szeroko 17 cm; znaleziony w Budapeszcie. Wgierskie Muzeum Narodowe
w Budapeszcie.
19. Fragment pancerza brzowego, posrebrzanego, ze scen mitologiczn. Budapeszt, Muzeum
Aquincum.
20. Orszak senatorw i urzdnikw rzymskich. Relief marmurowy, 8090 r. Rzym, Muzeum
Watykaskie.
21. Faustyna Starsza, ona cesarza Antonina Piusa. Marmur.
22. Antoninus Pius. Drezno. Staatliche Skulpturensammlung.
8 Spis ilustracji

23. Apoteoza Antonina Piusa i Faustyny. Relief z bazy zniszczonej kolumny Antonina Piusa
w Rzymie, 160 161 r. Rzym, Muzeum Watykaskie.
24. Akwedukt w pobliu Tarragony w Hiszpanii.
25. Fragment term Dioklecjana w Rzymie, 298306 r.
26. Teatr i dziedziniec prywatnego domu w Sabratha, II w. n.e.
27. Tzw. uk Trajana (tetrapylon) w Leptis Magna, 110 r. n.e. W gbi uk Tyberiusza z 35/36 r.
28. Niewolnik. Figurka terakotowa.
29. Wznoszenie grobowca przez niewolnikw oraz wystawienie zmarego na marach. Rzymski relief
grobowy, 100 110 r. Rzym, Muzeum Watykaskie.
30. Gallienus (Publius Licinius Gallienus). Portret na monecie.
31. Julia Domna, ona Septymiusza Sewera. Portret na monecie.
32. Maksencjusz (Marcus Aurelius Valerius Maxentius). Portret na monecie.
33. Maksyminus I (Iulius Verus Maximinus). Portret na monecie.
34. Scena wojenna. Marmurowy sarkofag rzymski, tzw. sarkofag Ludovisi, ok. 251 r. n.e. Rzym,
Museo Nazionale delle Terme.
35. Fragment sceny wojennej z sarkofagu Ludovisi, ok. 251 r. n.e. Rzym, Museo Nazionale delle
Terme.
36. Gladiatorzy. Paskorzeba pnorzymska w Aubonne. Szwajcaria.
37. Germanie skuci acuchem. Paskorzeba pnorzymska. Moguncja, Altertums Musum.

ILUSTRACJE WIELOBARWNE

1. Forum rzymskie w Kyrene.

2. uk rzymski w Trypolisie wzniesiony na cze M arka Aureliusza i Lucjusza Werusa, 163 r. n.e.
3. Obz rzymski w staroytnym Lambresis (Numidia, Afryka Pnocna).
4. witynia Bela w Palmyrze, 32 r. n.e.
5. uk monumentalny w Palmyrze, ok. 220 r. n.e.
6. Wielka kolumnada przy gwnej ulicy w Palmyrze, II w. n.e.
7. Teatr w Palmyrze, II w. n.e.
8. Popiersie cesarza Trajana. Brz, ok. 117 r. n.e. Ankara, Muzeum Archeologiczne.
9. Apoteoza cesarza Karakalli. Kamea, ok. 217 r. n.e. Nancy, Bibliothque municipale.
10. Bg Soca. Marmur kolorowy, inkrustacja, 202229 r. Rzym, Santa Prisca.
11. Portret celtyckiego wodza. Brz, I w. n.e. Berno, Bernisches Historisches Musum.
12. Gowa barbarzynki. Brz pozacany, I w. n.e. Avenches, Muse Romain.

Na okadce:
Lwica atakujca myliwego. Fragment mozaiki z Piazza Armerina, IIIIV w.
Zota moneta (aureus) z wizerunkiem Wiktorynusa. Gabinet Monet i Medali Muzeum
Narodowego w Warszawie.
 EDWARD GIBBON HISTORYK I PISARZ

Edward Gibbon mimo zasuonej od dawna opinii klasyka literatury historycznej naley cigle,
po blisko 220 latach od pierwszego wydania Zmierzchu i upadku cesarstwa rzymskiego * (1776), do
autorw, ktrych si czyta. Na ten zadziwiajcy sukces zoyo si wiele czynnikw: koncepcja
obejmujca cao okrelonego zespou epokowych wydarze i prbujca je wyjani, wszechstronna
erudycja i krytyka przekazw rdowych, przejrzyste i atrakcyjne uksztatowanie materiau,
wyrafinowany, iskrzcy si pointami styl, wreszcie opinia o autorze jako przekornym obrazoburcy.
Pena motywacja nieprzemijajcej atrakcyjnoci dziea pozosta musi oczywicie zagadk.
Wieki XVII i XVIII to okres wielkich osigni historiografii oraz rozwoju technik badawczych
umoliwiajcych zarwno racjonalne, skuteczne poszukiwanie i gromadzenie materiaw rdo
wych, jak te ich ocen krytyczn, ustalenie prawdy. Prace dokonane przez bollandystw
i maurystw stworzyy podstawy nauki o dokumencie i jego krytyki (Mabillon), paleografl
i klasyfikacj rde archeologicznych (Montfaucon) oraz naukow hagiografi (Papebroch),
utwierdzajc ostatecznie przekonanie, e podstaw poznania i rekonstrukcji przeszoci moe by
tylko i wycznie rdo historyczne. Std pocztek wielkich przedsiwzi wydawania zbiorw
rde (Muratori) w opracowaniu krytycznym.
Dysponujc wieloma faktami historycznymi ustalonymi na tej podstawie, szukano nowych drg
w sposobie ich przedstawiania. Wielk wag miao rozszerzenie pojcia faktu historycznego, a take
kwestionariusza stawianego rdom. W pocztku XVIII w. Fenelon gosi, e jest stokrotnie
waniejszym widzie, jak obyczaje caego narodu zmieniay si w cigu wiekw, ni referowa
same tylko fakty szczegowe . Rozszerza si przekonanie, e historia nie powinna si ogranicza do
przedstawiania polityki i wojen, e jej przedmiotem powinny by take prawo i handel, wierzenia
i instytucje religijne, kultura i sztuka. Bya to nowo w stosunku do historiografii staroytnej,
uwaanej od czasw Renesansu za doskonay wzr.
To poszerzenie zakresu historiografii wiodo do prb wyjaniania wydarze przez osadzanie ich
w szerszym kontekcie, przez porwnywanie ze zjawiskami z innych epok, zwaszcza z doby
wspczesnej; zachcao te do szukania gbszego sensu historii i jej celu, gdy si ju nie uznawao
prowidencjalizmu. Powstao pojcie historii filozoficznej (obok erudycyjno-krytycznej), bardzo
zreszt nieprecyzyjne. Zbliao si ono do tego, co moemy nazwa histori konceptualn,
wychodzc wprawdzie nieco poza ramy opisu, ale ograniczajc wyjanienia wydarze do sfery
zjawisk sprawdzalnych; mogo te jednak suy jako okrelenie, jak powiedziano powyej, filozofii
historii, czyli historiozofii, czsto skaniajcej si ku przystosowywaniu faktw do teorii
apriorycznej i wskutek tego biorcej rozbrat z historiografi.
Przykadem historii konceptualnej byy Uwagi nad przyczynami wielkoci i upadku Rzeczypospo
litej Rzymskiej opublikowane w 1734 r. przez Monteskiusza. Synny autor O duchu praw da tu

W niniejszym polskim wydaniu tytu zosta dostosowany do merytorycznego zasigu przekadu.

10 Edward Gibbon historyk i pisarz

mistrzowsk analiz metod i zasad, jakimi kierowaa si republika rzymska, by podporzdkowa

swej wadzy wczesny wiat. Mechanizm tych wielkich wydarze wyjaniony zosta wskutek
zastosowania miaych i rozlegych analogii z dziejami innych krajw oraz z faktami, ktrych
Monteskiusz by wiadkiem. Dzieo to, stymulujce do dzi historykw i mylicieli, miao form eseju
i nie pretendowao do miana wyczerpujcej pracy na tak wielki temat; zawierao zreszt w czci
traktujcej o dekadencji Rzymian szereg oczywistych bdw faktograficznych , wytknitych przez
tego, kto podj w temat w sposb znacznie bardziej kompletny.
Ograniczenie si przez Gibbona do czci zagadnie poruszonych ju w dziele Monteskiusza byo
przejawem realizmu, jeli pragn on wyj poza esej. Sam Gibbon rozpowszechnia wersj, i pomys
napisania tego dziea nasun mu si 15 padziernika 1764 r., gdy wieczorem, patrzc na ruiny
Kapitolu i Forum Romanum, usysza piewy franciszkanw w kociele Santa Maria in Aracoeli.
Mona mie uzasadnione wtpliwoci, czy istotnie tak byo, ale zestawienie Rzymu cezarw i Rzymu
chrzecijaskiego miao przejmujc wymow. Idee wieku Owiecenia pitnujce ciemnot i fana
tyzm redniowiecza zachcay do refleksji nad t przemian.
Pewne impulsy wyszy tu najprawdopodobniej od historiozofii Woltera, upatrujcego istot i cel
historii w przyblianiu krlestwa rozumu, ktre w Rzymie miaoby si urzeczywistni w dobie cesarza
Augusta. Gibbon jednakowo umia unikn oddziaywania ideologii na przedstawianie wydarze
i opar si przede wszystkim na ogromnym zestawie faktw, rezultacie zarwno studiw wasnych,
jak i tych podejmowanych przez erudytw od poowy wieku XVII. Pozna rzetelnie cao rde
literackich, siga po krytyczne wydania pism Ojcw Kocioa dokonane przez maurystw, po Akta
Mczennikw w doskonaym opracowaniu Ruinarta; niejednokrotnie proponowa korektury
tekstw autorw antycznych i ich nowe interpretacje, co czyni w przypisach interesujcych nie tylko
historykw. Nigdy te nie cytowa rde z drugiej rki. Wrd ogromnej literatury przedmiotu,
ktr dysponowa, du rol odegrao znakomite dzieo, jakie w ostatniej wierci XVII w. stworzy
Sebastian Lenain de Tillemont: Histoire d empereurs et des autres princes qui ont rgn pendant les six
premiers sicles de l Eglise (6 tomw, 1690 1738). Do dzi dzieo to zachowuje sw warto
naukow, zwaszcza gdy chodzi o ustalenie chronologii wydarze. Gibbon umia w peni oceni
zdumiewajc erudycj, bystro i krytycyzm autora, katolickiego duchownego akcentujcego
dobitnie swoj wiar, wyraa te podziw dla jego niezrwnanej precyzji . Byoby jednak
zdecydowanym bdem utrzymywa jak to czynili nieyczliwi krytycy wspczeni Gibbonowi
i jak si to czyni rwnie dzisiaj e w warstwie erudycyjno-krytycznej niemal cakowicie przej
on wyniki pracy Tillemonta i e tam, gdzie tego wzoru nie stao, w historii Bizancjum (po roku 629)
i islamu, Zmierzch i upadek jest znacznie sabszy. Zarzut niesuszny, bo jeli jako naukowa ostatnich
trzech tomw jest niewtpliwie gorsza, to z tego prostego powodu, e studia w zakresie bizantyjskiego
i muzumaskiego redniowiecza byy o wiele mniej zaawansowane ni w zakresie pnorzymskiego
antyku i wczesnego chrzecijastwa. Naley zreszt wyrazi al, i Gibbon nie zawsze przejmowa
precyzyjne rozumowania i dowody przytaczane przez Tillemonta...
Bardzo wiele czerpa autor Zmierzchu i upadku z opracowa monograficznych traktujcych
o religii, sztuce, geografii, demografii, handlu i prawie publicznym; wynik tych lektur wida
szczeglnie wyrazicie w rozdziaach roztaczajcych panoram imperium rzymskiego w okresie
poprzedzajcym pierwsze przejawy dekadencji (okoo r. 180). Znaczne partie ksiki (rozdziay 19,
22, 23, 24) tyczce dziaalnoci i idei cesarza Juliana II (Apostaty), napisane zostay na podstawie
duego studium ksidza La Blterie, L histoire de l empereur Julien l Apostat (1735), gdzie Gibbon
znalaz wnikliw i szczegow analiz oraz interpretacje stosunkowo licznych i trudnych tekstw,
a przy tym do yczliwy stosunek do owej kontrowersyjnej postaci (studium to zostao wydane
w Amsterdamie!). Sabym punktem rozdziaw traktujcych o Julianie, jak te w ogle caego dziea,
jest brak systematycznego usiowania, by okreli zaginione rda tych autorw antycznych,
ktrych pisma si zachoway i przeto z kolei same stay si rdem historycznym. W sumie jednak
Gibbon, jeli chodzi o warstw erudycyjno-krytyczn, reprezentuje poziom wczesnej nauki i wnosi
wiele oryginalnych obserwacji.
 Edward Gibbon historyk i pisarz 11

Co najmniej w tej samej mierze do ogromnego powodzenia Zmierzchu i upadku trzy wydania
bezporednio po pierwszym przyczyniy si: jasny, mistrzowski wykad, finezyjny, niepowtarzalny
styl, plastyczny rysunek postaci i charakterw ludzkich oraz prowokujce czsto, ale w gruncie rzeczy
jednak zrwnowaone sdy.
Sprawy religii i organizacja wczesnego Kocioa, dzieje kultury, transformacje instytucji politycz
nych i wojskowych, wojny, intrygi dworskie i walka o wadz przedstawione zostay we wzajemnym
powizaniu; bya to pena synteza historyczna, a nie tylko zestaw wiadomoci antykwarycznych.
Przejrzysta i logiczna konstrukcja wykadu uwidaczniaa si ju na poziomie paragrafw stanowi
cych zwart cao, zazbiajcych si jeden o drugi i rozwijajcych myli zakomunikowane na
pocztku poszczeglnych rozdziaw. Do jasnoci przedstawienia przyczyniay si te liczne analogie
i porwnania. Pragnc da czytelnikowi pojcie o wzrocie gospodarczym i politycznym wiata
nowoytnego w porwnaniu z antykiem, Gibbon uprzytamnia mu, e Francja Ludwika XIV umiaa
wystawi armi czterystutysiczn, a wic odpowiednik siy zbrojnej, jak imperium rzymskie
w okresie rozkwitu utrzymywao z najwikszym trudem; a przecie Francja obejmowaa tylko
drobn cz prowincji rzymskich i najwyej (wedug wylicze autora) jedn pit ich ludnoci
(rozdzia 2).
Styl Gibbona, przedmiot podziwu i licznych opracowa, uksztatowa si w duej mierze na
wzorach antycznego i francuskiego klasycyzmu. Zapoyczy ode, zwaszcza od Racinea, wysoki
stopie abstrakcji, unikajc sw pochodzenia ludowego, stosujc czsto metonimi (np. szpada
zamiast armia , kazalnica zamiast stan duchowny) i wyposaajc postaci wystpujce na
kartach jego dziea w motywacj psychologiczn. Wyobrazi sobie przeszo to jest odtworzy j
wedle praw natury i wedle charakteru ludzi (rozdzia 66). Od pisarzy antycznych przej Gibbon
zamiowanie do penych okresw retorycznych, rwnowagi przymiotnikw, zda parataktycznych
(to znaczy poczonych tylko przez przedmiot, jaki opisuj, bez uycia spjnikw; przykadem opis
gaju w Dafne, t. II, s. 302303), wreszcie do do czstego stosowania antytezy, czyli figury
retorycznej osigajcej efekt wskutek zaznaczenia kontrastu. Gdy w IV i V wieku brako Rzymian
chtnych do wykonywania rzemiosa wojennego, wtedy najodwaniejszych Scytw, Gotw
i Germanw, ktrzy lubowali si w wojnie i ktrzy doszli do wniosku, e wiksze zyski przynosi
obrona prowincji ni jej pustoszenie, zacigano (...) do najwybitniejszych oddziaw palatyskich
(t. II, s. 123). Mamy tu zarazem przykad antytezy i posuenia si motywacj psychologiczn.
Styl tego typu, peen godnoci i odpowiedni do wielkoci przedmiotu, suy Cyceronowi czy
Bossuetowi do przekonywania i uwydatnia oglnie przyjte wartoci etyczne. Gibbon natomiast
uywa go perwersyjnie, dla wyraenia niezamaskowanej ironii. Wpyw Tacyta, a zapewne rwnie
Pascala i Swifta, wydaje si tu niewtpliwy. Czytelnik osiemnastowieczny nie odczuwa chyba przy
kroci, gdy si dowiadywa, e na og wadcy, gdyby si ich rozebrao z purpury i nagich rzucio
w wiat, pogryliby si natychmiast w najniszy stan spoeczny bez nadziei wyjcia kiedykolwiek
z cienia (t. II, s. 281). Ironia Gibbona mierzya jednak przede wszystkim w rne aspekty
chrzecijastwa. Jako ironi raczej dobrotliw mona by zakwalifikowa nastpujc wypowied na
temat zapisw majtku na rzecz ich gminy przez chrzecijan: wielu spord nowo nawrconych
sprzedao swoj ziemi i domy, aby powikszy majtek publiczny sekty kosztem swoich zaiste
nieszczsnych dzieci, ktre zostaj ebrakami tylko dlatego, e ich rodzice byli witymi (t. II, s. 40).
W wielu innych wypadkach ironia bya bardziej gryzca, zwaszcza gdy chodzio o dziaania pod
wpywem wiary w zjawiska nadprzyrodzone. W dziele traktujcym o wczesnym chrzecijastwie
takie zerwanie z wielowiekow tradycj i tego rodzaju postawa ironicznego obserwatora
z zewntrz nie mogy nie by szokujce, podobnie zreszt jak i dzi; mimo e tym wycieczkom
i ukuciom nie brak na og soli attyckiej, miay one wyrany posmak skandalu. Jak jednak bez
emocji osdza stosunek Gibbona do tak istotnej komponenty opisywanych przeze dziejw?
Koniecznie naley tu sign do biografii pisarza.
W 1752 roku jako pitnastoletni modzieniec wysany zosta do Magdalen College w Oksfordzie,
gdzie korzystajc z duej swobody studiw zagbi si w lekturze niezrwnanego oratora, teologa
12 Edward Gibbon historyk i pisarz

i filozofa J.-B. Bossueta, wybitnego przedstawiciela myli katolickiej i teoretyka absolutnej wadzy
krlewskiej jako pochodzcej z boskiego nadania. Teoria ta, cho papistowska , cieszya si
wszake sympati konserwatywnych krgw Kocioa anglikaskiego, do ktrych nalea dziadek
Gibbona. Wnuk jednak, pod wraeniem spiowych sylogizmw Bossueta, wielkiego znawcy
protestantyzmu z jednej strony, a take pewnych niekonsekwencji anglikanizmu z drugiej, posun
si bardzo daleko i po kilkunastu miesicach przeszed oficjalnie na katolicyzm, co w wczesnej
Anglii oznaczao kompletn eliminacj z ycia publicznego i utrat wielu praw. Przeraony ojciec
wysa wtedy jedynaka do Lozanny, uznawanej za jedno z centrw myli protestanckiej. Pod opiek
pastora Daniela Pavillarda mody czowiek mia kontynuowa studia i ewentualnie podda rewizji
swoj decyzj. Po upywie ptora roku powrci te na ono Kocioa anglikaskiego. Nie sposb
orzec, jak wielk rol odegrao w tej sprawie posuszestwo wobec ojca, na ktrego wol powoywa
si Gibbon, gdy szo o inn yciow decyzj, to jest o rezygnacj z maestwa z crk ubogiego
pastora, Suzanne Curchod (pniejsz pani Necker, matk pani de Stal). Z pewnoci jednak
zawayy tu i wzgldy intelektualne.
Inteligentny i uczony pastor Pavillard, przedstawiciel liberalnego kierunku w protestantyzmie (co
Gibbon podkrela), dobrze zorientowany w prdach Owiecenia, mg wywrze niebagatelny wpyw
na umys modzieca, ktry zachowa swoje zainteresowania religi, nabra jednak w stosunku do
niej sceptycznego dystansu filozofa , typowego dla jego czasw. I co wielce istotne dla pogldw
wyoonych w jego dziele uzna, e religia jest zawsze rzecz podrzdn wobec pastwa i polityki.
Owo czysto racjonalistyczne podejcie do tych spraw mona dostrzec zwaszcza w stwierdzeniu
(w rozdziale 2), e lud uwaa wszelkie odmiany kultu religijnego panujcego w wiecie rzymskim za
jednakowo suszne, filozof za jednakowo faszywe, a dostojnik pastwowy za jednakowo
poyteczne .
Czy wypowied powysza daje podstawy do mniemania o zasadniczej, wolteriaskiej wrogoci
Gibbona wobec chrzecijastwa? Pogld taki podzielaj nawet bardzo wybitni historycy, ktrzy
utrzymuj te, e autor Zmierzchu i upadku cesarstwa rzymskiego za jego gwn przyczyn uwaa
chrzecijastwo i e w postaci Juliana Apostaty upatrywa obroc cywilizacji. Zestawiano te dzieo
Gibbona z gon w swoim czasie ksik eks-jezuity, wolterianina G. de Raynala, Histoire
philosophique et politique des tablissements et du commerce des Europens dans les deux Indes (1770),
atakujc namitnie histori, dogmaty i instytucje kocielne. Te kategoryczne sdy warto zanalizo
wa w zestawieniu z tekstem Zmierzchu i upadku.
To, co Gibbon pisa o Julianie Apostacie i o innych staroytnych obrocach pogastwa, byo jak
najdalsze od panegiryku. Wprawdzie pitnowa on tradycj chrzecijask potpiajc namitnie i en
bloc ca osobowo i ca dziaalno tego cesarza, podkrela z moc i uwypukla talenty wodza
i administratora, ludzko i trosk o poddanych; z tym wszystkim jednak w oczach Gibbona Julian
jest bardzo daleki od ideau filozofa i ma wszelkie cechy fanatyka, tyle tylko e w subie
zabobonnej obrzdowoci staroytnej Grecji i Rzymu, wrbiarstwa itd. Julian by bliski tego, eby
zosta biskupem lub witym. Po tym okazowym przykadzie ironii pisarz gromi jego przewrotn,
faszyw i pen hipokryzji polityk dyskryminujc chrzecijan. Zawarte w pamitniku Gibbona
zapewnienia, e w stosunku do tej kontrowersyjnej postaci zachowa sporo bezstronnoci, s
niewtpliwie prawdziwe.
Rwnie surowo jak fanatyczn wyznaniowo Juliana osdza Gibbon pne pogastwo oraz
innych jego gonych przedstawicieli, Zosimosa i Symmachusa. Zosimos, autor historii rzymskiej
pisanej z pozycji pogaskiej (okoo r. 500!), gosi, e wszystkie nieszczcia i klski, jakie spady na
Rzym w IV i V w., byy kar zesan przez bogw za porzucenie przez cesarzy dawnej religii,
a zwaszcza za zaniechanie publicznych, tradycyjnych obrzdw, na przykad procesji na Kapitol.
Gibbon nie szczdzi pod adresem autora tej tezy bardzo ostrych okrele, wytyka jego niewiedz,
niemdr bigoteri, dawanie wiary absurdalnym historyjkom, a take jego obsesyjn wrogo wobec
cesarzy chrzecijaskich. Symmachus to znw hodujcy retoryce fanatyk, daleki od miana filozofa;
kapani bstw pogaskich to czstokro cyniczni szalbierze lub zwykli oszuci. Pogastwo pnego
 Edward Gibbon historyk i pisarz 13

Rzymu to szalestwo i gupota, nie ma powodu go aowa. Znacznie pniej al taki wyraa Anatol
France w swej idyllicznej wizji pogaskiego antyku.
Los pogaskiego Rzymu uwaa Gibbon za przesdzony; gdyby nawet nie byo chrzecijastwa,
inne czynniki zadecydowayby o jego upadku, umarby on wasn mierci. Przyspieszajc natomiast
wskutek nacisku rozpowszechnienie chrzecijastwa wadcy i kler uatwili, co pisarz mocno
podkrela, pewn jego poganizacj , czyli przejmowanie przeze rnych reliktw politeizmu
i pogaskiego zabobonu, przejawiajcych si zwaszcza w obrzdowoci. W cigu dwunastu
wiekw, ktre upyny od panowania Konstantyna do reformy Lutra, kult witych i relikwii skazi
czyst prostot chrzecijaskiego wzorca (rozdzia 28). Vigilantius, kapan z koca IV w., ktry
wystpowa przeciw kultowi relikwii oraz mczennikw, przeciw postom, przeciw mnichom i ktry
cign na siebie z tego powodu gromy ze strony w. Hieronima, by wic protestantem swojego
czasu . Sowa powysze odzwierciedlaj w gruncie rzeczy stanowisko liberalnego protestantyzmu
z jego nieco uproszczonym wyobraeniem o chrzecijastwie pierwszych trzech wiekw, a zarazem
z jego tendencj do deizmu wykluczajcego to, co uczuciowe, co sprzeciwia si racjonalistycznej
filozofii, co akceptuje istnienie cudw.
Do kwestii przyczyn zmierzchu i upadku imperium rzymskiego powraca Gibbon kilkakrotnie.
W zakoczeniu dziea (rozdzia 71) wylicza ich trzynacie, midzy innymi zbytni koncentracj
wadzy i brak organu kontrolnego, race nierwnoci midzy bogatymi i biednymi, brak klasy
rediej, alienacj ludnoci wobec wszechwadzy biurokracji, najazdy barbarzycw, armi po
chaniajc ogromne rodki, ale nie do zdyscyplinowan i nie speniajc swych zada,
zmikczajcy wpyw religii chrzecijaskiej. W rozdziale 38, wieczcym pierwsz cz ksiki (do
ok. roku 500), pogldy na przyczyny upadku wi si z przekonaniem Gibbona o zasadniczym
prymacie pastwa i polityki nad religi. Za czynnik najwaniejszy uwaa on tam rozlunienie
dyscypliny wojskowej, o czym zreszt mwi ju wczeniej w rozdziale 27: maoduszna nieudolno
onierzy moe by uwaana za bezporedni przyczyn upadku imperium . Jako dwa czynniki
uboczne wymienia przeniesienie stolicy do Konstantynopola i Koci chrzecijaski.
Wszystkie te trzy przyczyny sprowadzaj si do dziaalnoci Konstantyna Wielkiego, ktry do
kona reform w armii okrelanych jako miertelna rana, zaoy Konstantynopol i zapewni rwno
uprawnienie Kocioowi chrzecijan, udzielajc mu silnego poparcia, oraz jeszcze przed przyjciem
chrztu wystpowa jako chrzecijanin. Konstantyn w rozumieniu Gibbona zapocztkowa okres prymatu
religii nad pastwem cechujcego redniowiecze. Mimo caej swej antypatii Gibbon przyznawa
jednak Konstantynowi pozytywne osignicia i broni go przed zoliw krytyk Zosimosa.
Byt i pomylno pastwa z reguy zale od uycia siy; Gibbon, daleki od pacyfistycznych
tendencji francuskiego Owiecenia, uwaa wojn (ktrej zreszt nigdy nie widzia z bliska!) za rzecz
normaln i szko charakteru. Ostatecznie Rzym zawdzicza sw wielko w ogromnej mierze
wasnym sukcesom wojennym. Std religia, ktra w teorii nie dozwalaa na uycie przemocy, nie bya
dla pisarza zjawiskiem godnym pochway; we wspomnianym rozdziale 38 czytamy: niech nie bdzie
to stwierdzeniem ani zaskakujcym, ani gorszcym, e zaprowadzenie chrzecijastwa wpyno
w pewien sposb na zmierzch i upadek imperium Rzymian. Kler gosi z powodzeniem doktryn
cierpliwoci i maodusznoci. Cnoty, ktre podtrzymuj pastwo, byy deprecjonowane, a resztki
ducha wojskowego dogoryway w klasztorach. Bez skrupuw obracano na rzecz miosierdzia
i pobonoci du cz majtku publicznego i prywatnego, wydajc rwnowarto odu
wojskowego na utrzymanie prniaczej ciby pci obojga, ktrej jedynymi cnotami byy wstrzemi
liwo i czysto. Ta wypowied na temat klasztorw nie bardzo chyba moga oburzy zamone
brytyjskie mieszczastwo tej epoki, niemniej zostaa ona w nastpnych zdaniach wyranie
stonowana: Jeli nawrcenie Konstantyna przyspieszyo dekadencj imperium, to zwyciska religia
stpia przynajmniej gwatowno upadku i zagodzia okruciestwo zdobywcw. Jak ju za
znaczono, sd Gibbona o Konstantynie jest tylko czciowo negatywny, a Teodozjusz, ktry
zapewni chrzecijastwu stanowisko dominujce, przedstawiony zosta przez autora w lepszym
wietle ni przez wielu nowszych uczonych.
14 Edward Gibbon historyk i pisarz

Gibbon, jak wida, od kategorycznych stwierdze wola takie sformuowania, gdzie myl
przybiera moga rne, nieraz odmienne niuanse; w ten sposb zaprasza niejako czytelnika do
przemylenia pospou z nim spraw trudnych i wielopaszczyznowych. Sugerowa, e za pontn
jasnoci kry si mog uproszczenia. Nie akceptowa wic tu zasad przyjtych w literaturze
francuskiego Owiecenia, nie mona go te z nim identyfikowa, cho zna je znakomicie i cz
swych prac napisa po francusku; nie mona te widzie w nim wolterianina. Jego szacunek dla faktu
historycznego i dla erudycji nie godzi si ze spekulacj intelektualn, razio go te doktrynerstwo
filozofw i ich fanatyczny nieraz ateizm. Nie podziela ponadto entuzjazmu francuskich
koryfeuszw Owiecenia dla ustroju republikaskiego i jak mona wnosi z jego wypowiedzi
o monarchii by przewiadczony, e najlepsz form rzdw jest angielska, uksztatowana gwnie
przez praktyk polityczn w XVIII w. (wigowie) i stanowica polibiuszowsk syntez trzech
ustrojw: monarchicznego (krl dziedziczny), arystokratycznego (Izba Lordw) i demokratycznego
(Izba Gmin).
Konstytucja i imperium brytyjskie byy w odczuciu Gibbona zjawiskiem godnym epoki
Owiecenia i wykwitem postpu; by on przekonany, e adna inwazja barbarzycw nie moe im
zagrozi, e w ogle co podobnego nie wchodzi w rachub; nie dostrzega tu jakichkolwiek analogii
z imperium i ustrojem Rzymu. Gdy Beniamin Franklin, spotkawszy go w Paryu (w czasie swej
misji dyplomatycznej majcej na celu uzyskanie pomocy Francji dla rewolucji amerykaskiej),
zasugerowa mu napisanie dziejw zmierzchu i upadku imperium b r y t y j s k i e g o , Gibbon
odczu to jako kiepski art pogardzanego buntownika przeciw koronie. Rewolucj Francusk, ktr
obserwowa z Lozanny od czasu natenia terroru (do poowy 1793 r.), potpia oczywicie z ca
pasj, nazywajc j francusk chorob .
Dzieo jego, jedno z nie tak wielu rozsawionych w epoce Owiecenia, przetrwao poza epok
Rewolucji Francuskiej z pewnoci dziki swym ponadczasowym aspektom. Cieszyo si ono nadal
niezmienn popularnoci, i to tak du, e we Francji w roku 1822, a wic w czasach restauracji
Karola X i oficjalnego powrotu katolicyzmu, wydano je jako ksik dla modziey
Le Gibbon de la jeunesse w okoo jednej szstej objtoci; usunito ironiczne uwagi
o chrzecijastwie, krytyk dogmatw katolickich i sceptyczne uwagi co do pewnych niewzruszonych
wwczas prawd wiary rnych odamw chrzecijastwa. ywiono bowiem obaw, e mode umysy
mogyby si zbyt zasugerowa gonym nazwiskiem. W sporej jednak czci zachowano kontrower
syjne rozdziay 15 i 16. Podkrelono te jasno, e dla umysw wyrobionych i uformowanych lektura
tekstu integralnego bdzie wielce poyteczna... Istotnie, Zmierzch i upadek czasami moe szokuje,
czasami moe gorszy, ale czciej jest rdem estetycznej i intelektualnej satysfakcji, wci jeszcze
pobudzajcej do refleksji.

Tadeusz Zawadzki
 NIEKTRE DATY BIOGRAFICZNE EDWARDA GIBBONA

18 maja 1737 narodziny E. Gibbona w zamonej, starej rodzinie mieszczas

kiej. Bdzie on jedynym, ktry przeyje z szeciorga rodzestwa.
1752 1753 Magdalen College w Oksfordzie, przejcie na katolicyzm.
1753 1758 Pierwszy pobyt w Lozannie i Szwajcarii, powrt do protestan
tyzmu, mio do Suzanne Curchod i zerwanie, studia, liczne
kontakty intelektualne.
1760 1762 Okres wojny siedmioletniej, suba w milicji w Hampshire,
w stopniu kapitana.
1761 Pierwsza ksika: Essai sur 1tude de la littrature.
1763 1765 Podr do Parya, Szwajcarii i Woch.
Drugi pobyt w Lozannie i Szwajcarii (maj 1763marzec 1764).
1770 mier ojca. Gibbon, jedyny syn, zostaje spadkobierc majtku,
do jednak nadweronego.
1774 1783 Czonek parlamentu (Izba Gmin). Nigdy nie przemawia, popiera
rzd lorda Northa, jest przeciwny niepodlegoci kolonii amery
kaskich.
1776 Ukazuje si I tom (rozdz. 1 16) Zmierzchu i upadku cesarstwa
rzymskiego (obejmuje okres od r. 180 do ok. r. 325). Wzbudza on
olbrzymie zainteresowanie i ma kilka nowych nakadw w cigu
paru miesicy.
1779 1782 Gibbon zajmuje intratne stanowisko komisarza do spraw handlu
i plantacji; traci je wraz z upadkiem gabinetu lorda Northa.
1781 Ukazuje si drukiem II i III tom Zmierzchu i upadku (rozdz.
1726 i 2738; obejmuj okres od ok. r. 325 do ok. r. 500).
1783 1793 Trzeci pobyt w Lozannie i Szwajcarii. Gibbon wici triumfy
w wiecie intelektualnym i towarzyskim oraz przyjmuje liczne
wizyty wczesnych wanych osobistoci z zagranicy.
1787, czerwiec Ukoczenie Zmierzchu i upadku.
1787 1788, lipiecczerwiec Jedenastomiesiczny pobyt w Londynie celem wydania tomw
IVVI (rozdz. 3947,4857,5871; od ok. r. 500 do r. 1453),
ktre uka si w pocztkach maja 1788 roku.
1793, maj Pod wpywem alarmujcych wieci z Francji Gibbon opuszcza
Lozann, udajc si do Londynu, gdzie musi si podda operacji.
1794, 16 stycznia mier Gibbona.

T. Z.
 Rozdzia pierwszy

OBSZAR I POTGA WOJSKOWA CESARSTWA

ZA CZASW ANTONINW

drugim wieku ery chrzecijaskiej Cesarstwo Rzymskie obejmowao

W najpikniejsze poacie wiata i najbardziej cywilizowan cz ludz
koci. Granic tej rozlegej monarchii strzega staroytna sawa i zdyscyplinowane
mstwo. Pod agodnym, a przecie potnym wpywem praw i obyczajw
poszczeglne prowincje stopniowo poczyy si w jedn cao. Mieszkacy tych
prowincji, rozmiowani w pokoju, cieszyli si korzyciami pyncymi z bogactwa
i zbytku, czsto ich nawet naduywajc. W naleytym poszanowaniu za
chowywano idea swobd obywatelskich. Najwysz wadz nominalnie mia
rzymski senat, ktry przekazywa cesarzowi wszelkie niezbdne do rzdzenia
uprawnienia wykonawcze. W cigu szczliwego okresu trwajcego z gr
osiemdziesit lat rzdziy pastwem cnota i zdolnoci takich cesarzy, jak Nerwa,
Trajan, Hadrian i dwaj Antoninowie. Celem rozdziau niniejszego i dwch
nastpnych jest opisanie kwitncego stanu Cesarstwa za ich panowania; a potem,
poczynajc od mierci Marka Aureliusza, wyuszczenie najwaniejszych okolicz
noci schyku i upadku tego Cesarstwa: przewrotu, ktry na zawsze pozostanie
w pamici narodw wiata i ktrego skutki jeszcze dzi daj si odczu.
Rzymianie dokonali najwaniejszych swoich podbojw za czasw Rzeczy
pospolitej; po utworzeniu Cesarstwa cesarze przewanie zadowalali si utrzymy
waniem pod swoj wadz tych krajw, ktre Rzym ju zdoby dziki polityce
senatu, ywemu wspzawodnictwu konsulw oraz wojennemu zapaowi ludu.
Szybko po sobie nastpujce tryumfy wypeniaj pierwsze siedem wiekw,
dopiero Augustowi przypado w udziale porzucenie pysznych zamysw pod
bicia caego wiata i wprowadzenie do obrad senatu ducha umiaru. Z uspo
sobienia, jak i ze wzgldu na sytuacj polityczn nastawiony pokojowo,
z atwoci doszed do wniosku, e Rzymowi, stojcemu wtedy na tak wy
niosych wyynach, zmienne koleje wojny mog przynie znacznie wicej
szkody ni korzyci i e prowadzenie wojen na dalekich kresach pastwa staje
si z kadym dniem coraz trudniejsze, wynik tych wojen coraz bardziej wtpli
wy, posiadanie za podbitych obszarw coraz to bardziej niepewne i mniej
zyskowne. Zbawiennym tym refleksjom przydao jeszcze wikszej wagi zdobyte
2 Gibbon t. 1
18 Rozdzia pierwszy

przez Augusta dowiadczenie, skutecznie go przekonujc o tym, e polityka

roztropna a energiczna pozwoli mu atwo uzyska nawet od najgroniejszych
barbarzycw wszelkie ustpstwa, jakich by mogo wymaga bezpieczestwo
Rzymu albo jego godno. W rezultacie bez wystawiania swojej osoby i legionw
na groty Partw uzyska w drodze zaszczytnego traktatu zwrot sztandarw
i jecw zagarnitych podczas klski Krassusa.1
W pocztkach jego panowania wodzowie rzymscy usiowali dokona podboju
Etiopii i Arabii Felix. Zapucili si bez maa tysic mil na poudnie od zwrotni
ka; ale upalny klimat wkrtce odpar najedcw i ochroni niewojowniczych
mieszkacw tych odlegych krain.2 Kraje Europy Pnocnej na og nie byy
warte wydatkw i trudw podboju. Bory i mokrada Germanii zaludniao
krzepkie plemi barbarzycw gardzcych yciem, jeli ycie to miao by
pozbawione wolnoci, a chocia w pierwszym natarciu na pozr ulegli przewa
dze potgi rzymskiej, wkrtce potem zadziwiajcym aktem rozpaczy odzyskali
niepodlego i przypomnieli Augustowi, e fortuna koem si toczy.3 Po
mierci Augusta publicznie odczytano w senacie jego testament. Jako cenny
legat przekazywa on swoim nastpcom rad, eby si zadowalali pastwem
w tych granicach, ktre oznaczya chyba sama natura, tworzc jego stae
przedmurza: na zachodzie Ocean Atlantycki, na pnocy Ren i Dunaj, na
wschodzie Eufrat, a na poudniu piaszczyste pustynie Arabii i Afryki.4
Na szczcie dla spokoju ludzkoci w system umiarkowania zalecany przez
mdro Augusta spotka si z chtnym przyjciem ze strony jego trwoliwych
i rozwizych najbliszych nastpcw. Pierwsi cezarowie, zajci gonitw za
rozkosz albo sprawowaniem wadzy tyraskiej, rzadko kiedy ukazywali si
wojskom i mieszkacom prowincji; zgoa te nie mieli ochoty znosi, aby te
tryumfy, ktrych im wasna ospao poniecha kazaa, przywaszczyli sobie
dzielnym dowodzeniem ich namiestnicy. Pozyskanie sawy wojskowej przez
poddanego uwaano za zuchwae wdzieranie si w prerogatywy cesarskie; stao
si wic obowizkiem, jak rwnie leao w interesie kadego dowdcy
rzymskiego strzec granic powierzonych jego opiece nie kuszc si o podboje,
ktre mogyby si okaza nie mniej zgubne dla niego samego ni dla pokona
nych barbarzycw.5
Jedynym nabytkiem, o ktry powikszyo si Cesarstwo Rzymskie w pierw
szym wieku ery chrzecijaskiej, bya prowincja Brytania. W tym jednym
jedynym przypadku zdoano skoni nastpcw Cezara i Augusta do pjcia za
przykadem tego pierwszego, a nie za rad tego ostatniego. Ju samo pooe
nie Brytanii w pobliu wybrzea Galii zdawao si zachca do zbrojnego
najazdu, a przy tym dziaay na ich chciwo pontne, chocia wtpliwe
wiadomoci o istnieniu tam owisk pere.6 Poniewa za Brytani uwaano za co
w rodzaju odrbnego i odosobnionego wiata, podbj jej waciwie nie narusza
zasad powszechnie stosowanych na kontynencie. Po wojnie trwajcej okoo
czterdziestu lat, wszcztej przez najgupszego,7 prowadzonej przez najroz-
20 Rozdzia pierwszy

wadca cnotliwy i energiczny otrzyma wyszkolenie onierza, a posiada

talenty wodza.13 W zaprowadzony przez jego poprzednikw pokojowy system
wdary si sceny wojny i podboju, i legiony po dugiej przerwie ujrzay na swoim
czele cesarza-onierza. Pierwsze swoje wyprawy Trajan skierowa przeciwko
najbardziej wojowniczemu ludowi, mieszkajcemu za Dunajem, a mianowicie
Dakom, ktrzy za panowania Domicjana bezkarnie lyli majestat Rzymu.14
Si i zacieko waciw barbarzycom czyli oni z pogard dla ycia, ktr
czerpali z gorcej wiary w niemiertelno i wdrwk duszy.15 Decebal, krl
Dakw, okaza si rywalem godnym Trajana i, jak przyznaj nawet jego
wrogowie, nie zwtpi o losach wasnych i swego kraju, dopki nie wyczerpa
wszelkich zasobw zarwno mstwa, jak i polityki.16 Pamitna ta wojna trwaa
z bardzo krtkim zawieszeniem broni lat pi, a poniewa cesarz mg niko
mu z tego nie zdajc sprawy uy caej potgi pastwa, zakoczya si
cakowit porak barbarzycw.17 Nowa prowincja, Dacja, stanowica drugi
z kolei wyom w zasadzie sformuowanej przez Augusta, miaa okoo tysica
trzystu mil obwodu. Jej naturalnymi granicami byy Dniestr, Cisa, czyli Ti-
biscus, dolny bieg Dunaju oraz Morze Czarne. Dzi jeszcze mona odnale
lady drogi wojskowej, wiodcej znad Dunaju a w poblie Benderu, miejsco
woci synnej w dziejach nowoytnych, a lecej tam, gdzie obecnie przebiega
granica cesarstwa tureckiego i rosyjskiego.18
Trajan pragn sawy, a dopki ludzko bdzie hojniej oklaskiwaa swoich
tpicieli ni dobroczycw, dopty dza chway wojennej bdzie wad nawet
najbardziej wzniosych charakterw. Pochway na cze Aleksandra, przekazy
wane potomnoci przez dugi zastp poetw i historykw, roznieciy w umyle
Trajana niebezpieczne pragnienie dorwnania Macedoczykowi. Podobnie
wic jak on, cesarz rzymski przedsiwzi wypraw przeciwko ludom Wschodu,
wzdychajc jednak i ubolewajc nad tym, e podeszy wiek niewiele mu
pozostawia nadziei na dorwnanie saw synowi Filipa.19 Mimo to sukcesy
Trajana, jakkolwiek nietrwae, byy szybkie i efektowne. Zniewieciali, rozbici
niezgod wewntrzn Partowie pierzchali przed jego orem. Trajan w tryumfie
kroczy z biegiem rzeki Tygrys, od gr armeskich a po Zatok Persk. Dozna
zaszczytu, e by pierwszym, a zarazem ostatnim wodzem rzymskim, jaki
kiedykolwiek eglowa po tym odlegym morzu. Floty jego upiy wybrzea
Arabii, podczas gdy on sam na prno sobie pochlebia, e zblia si do granic
Indii.20 Codziennie podawano zdziwionemu senatowi nazwy nowych miejs
cowoci i nowych ludw, ktre uznay nad sob wadz cesarza. Dowiadywa si
senat, e krlowie Bosporu, Kolchidy, Iberii, Albanii i Osrhoene, a nawet i sam
monarcha partyjski przyjli korony z rk cesarza; e niepodlege plemiona
zamieszkujce gry Medii i Karduchii bagaj go o opiek; i e tak bogate kraje,
jak Armenia, Mezopotamia i Asyria, zostay sprowadzone do rzdu prowincji.21
Ale wskutek mierci Trajana ju wkrtce w wspaniay widnokrg zacign si
chmurami i susznie mona si byo obawia, e tak liczne a odlege narody
 Cesarstwo za czasw Antoninw 21

zrzuc jarzmo, do ktrego nie nawyky, skoro przestaa je powciga ta

potna rka, co im owo jarzmo narzucia.
Staroytne podanie gosio, e kiedy jeden z krlw rzymskich zaoy
Kapitol, bg Terminus (ktry opiekowa si granicami i ktrego, zgodnie
z obyczajami owego wieku, przedstawiano w postaci wielkiego kamienia), jeden
jedyny spord wszystkich pomniejszych bstw odmwi ustpienia miejsca
w Kapitolu samemu Jowiszowi. Z uporu jego wycignito pomylny wniosek,
ktry augurowie wyoyli jako niezawodn przepowiedni, e granice potgi
rzymskiej nigdy si nie skurcz.22 Przez wiele wiekw wrba ta, jak to zwykle
bywa, sama si przyczyniaa do swego spenienia. Ale Terminus, cho opar si
majestatowi Jowisza, uleg wadzy cesarza Hadriana,23 ktrego pierwszym
aktem panowania byo wyrzeczenie si wszystkich wschodnich podbojw
Trajana. Przywrci on Partom prawo wyboru niepodlegego wadcy; wycofa
garnizony rzymskie z prowincji Armenii, Mezopotamii i Asyrii i, zgodnie
z zasadami ustalonymi przez Augusta, ponownie ustanowi Eufrat granic
Cesarstwa.24 Krytyka wysuwajca zarzuty zarwno przeciwko aktom publicz
nym wadcw, jak i przeciwko ich pobudkom osobistym, pooya na karb
zawici postpek, ktry mona by przypisa roztropnoci i umiarkowaniu
Hadriana. Zmienny charakter tego wadcy, zdolnego na przemian do uczu
najbardziej niskich i najbardziej wzniosych, moe temu podejrzeniu uycza
pewnych pozorw susznoci. Trudno by mu byo jednak ukaza wyszo
swego poprzednika w jaskrawszym wietle, ni to uczyni, wyznajc, e nie
podoa zadaniu obrony zdobyczy Trajana.
Rozmiowany w wojnie, dny wadzy Trajan stanowi wielce szczeglne
przeciwiestwo swego penego umiaru nastpcy. Nie mniej godna uwagi jest
niestrudzona dziaalno Hadriana w porwnaniu z agodnym spokojem
umysu, jaki cechowa Antonina Piusa. ycie Hadriana byo jak gdyby jedn
nieustann podr, a poniewa by on nie tylko utalentowanym onierzem
i mem stanu, ale i uczonym, wic zaspokaja swoj ciekawo podczas
penienia obowizkw. Nie baczc na zmienno pr roku i klimatu, maszero
wa pieszo, z go gow, po niegach Kaledonii i po skwarnych rwninach
Grnego Egiptu; i w caym Cesarstwie nie byo ani jednej prowincji, ktrej by
ten monarcha w cigu swego panowania nie zaszczyci obecnoci.25 Natomiast
spokojne ycie Antonina Piusa upyno w Italii; w cigu dwudziestu trzech lat
sprawowania rzdw dobrotliwy ten wadca nie odby ani jednej podry
dalszej ni ze swego paacu w Rzymie do zacisza willi w Lanuwium.26
Pomimo tej rnicy w postpowaniu osobistym zarwno Hadrian, jak i obaj
Antoninowie przyjli i jednolicie stosowali oglne zasady systemu Augusta.
Nadal wytrwale bronili godnoci Cesarstwa nie usiujc poszerza jego granic.
Uywali wszelkich rodkw, na jakie im honor pozwala, dla zjednania sobie
przyjani barbarzycw i usiowali przekona ludzko, e potg Rzymu,
wzniesion ponad wszelkie pokusy podboju, podtrzymuje tylko zamiowanie do
22 Rozdzia pierwszy

adu i sprawiedliwoci. W cigu dugiego okresu a czterdziestu trzech lat ich

cnotliwe trudy wieczyo powodzenie; i jeeli wyczymy nieliczne i drobne
utarczki zbrojne, ktre legionom pogranicznym suyy do wiczenia, to
panowanie Hadriana i Antonina Piusa przedstawia pikny przykad powszech
nego pokoju.27 Najodleglejsze narody ziemi otaczay czci imi rzymskie.
Najbardziej nieokrzesani nawet barbarzycy czsto poddawali swoje spory pod
rozjemstwo cesarza; a wspczesny historyk pisze, e zdarzyo mu si widywa
posw, ktrym odmawiano zaszczytu, o jaki si ubiegali, a mianowicie
zaliczenia ich do rzdu poddanych rzymskich.28
Trwoga przed orem rzymskim dodawaa powagi i godnoci umiarko
waniu cesarzy. Zachowywali oni pokj dziki ustawicznym przygotowaniom
do wojny i, kierujc si sprawiedliwoci, obwieszczali ssiednim narodom,
e rwnie mao s skonni cierpie zniewag, jak j zada. Hadrianowi
i starszemu z Antoninw wystarczyo samo okazywanie swojej potgi woj
skowej, dopiero cesarz Marek posuy si ni przeciwko Partom i Ger
manom. Zbrojne zaczepki barbarzycw wywoay oburzenie tego monar-
hy-filozofa i w sprawiedliwej samoobronie Marek i jego wodzowie odnieli
wiele wietnych zwycistw zarwno nad Eufratem, jak i nad Dunajem.29
Obecnie wypada nam zaj si przedmiotem tak wanym, jak ustrj mili
tarny Cesarstwa Rzymskiego, ktry to mu zapewnia zarwno pokj, jak
zwycistwo.
W uczciwszych czasach Rzeczypospolitej przywilej suenia w wojsku za
strzeony by dla tych obywateli, co kochali ojczyzn, mieli majtek wart tego,
eby go broni, i pewien udzia w uchwalaniu praw, ktrych zachowywanie
stanowio ich obowizek, a take leao w ich interesie, Ale w miar jak wolno
obywatelska gina w toku coraz rozleglejszych podbojw, wojna stopniowo
wyksztacia si w rzemioso i spada do rzdu zawodw.30 Legiony, nawet
w tych czasach, kiedy pobr do nich przeprowadzano po najodleglejszych
prowincjach, zasadniczo powinny byy si skada z obywateli rzymskich.
Wyrnienie to uwaano na og bd za kwalifikacj prawn, bd te za
nalen onierzowi nagrod, ale znacznie wicej uwagi zwracano na takie
podstawowe zalety, jak odpowiedni wiek, sia i wzrost wymagany do suby
wojskowej.31 Przy wszystkich poborach susznie przekadano rekrutw po
chodzcych z pnocy nad rekrutw z poudnia. Ludzi urodzonych do wadania
broni szukano raczej na wsi ni po miastach, bardzo rozsdnie wychodzc
z zaoenia, e ciki zawd kowala, cieli lub myliwego daje czowiekowi
wicej siy i stanowczoci ni gnune rzemiosa w subie zbytku.32 Nawet po
odrzuceniu wszelkich cenzusw majtkowych wojskami cesarzy rzymskich
nadal dowodzili przewanie oficerowie dobrze urodzeni i starannie wykszta
ceni; prostego jednak onierza, podobnie jak to jest z najemnymi wojskami
nowoczesnej Europy, brano z najpodlejszych, a czsto i najrozwilejszych
warstw ludnoci.
 Siy wojskowe cesarzy rzymskich 23

Owa cnota obywatelska, ktr staroytni nazwali patriotyzmem, wywodzi

si z silnego poczucia, i we wasnym naszym interesie ley zachowanie pastwa,
ktrego jestemy obywatelami, w wolnoci i dobrobycie. Ten sposb mylenia,
sprawiajcy, e legiony Rzeczypospolitej byy niemal nie do pokonania, bardzo
sabo przemawia do najemnych sug despotycznego wadcy, stao si wic
koniecznoci uzupenienie tego braku innymi pobudkami, natury odmiennej,
ale nie mniej skutecznymi, a mianowicie honorem i religi. W chopa czy
wyrobnika wpajano korzystne przekonanie, e postpi w gr, wchodzc do
zacniejszego zawodu wojskowego, w ktrym uzyskany stopie i opinia zalee
bd od jego wasnego mstwa; i e chocia sawa czsto przeoczy dzielno
prostego szeregowca, to przecie sw wasn postaw moe on czasem bd
przysporzy chway, bd te cign hab na ca kompani, legion czy nawet
armi, w ktrej honorach uczestniczy. Przyjmujc go do suby wojskowej,
odbierano od niego przysig jak najuroczystsz. Przyrzeka, e nigdy nie
odbiey sztandaru, e podporzdkuje wasn wol rozkazom dowdcw i e
powici ycie dla bezpieczestwa cesarza i Cesarstwa.33 Poczony wpyw reli-
gii i honoru wpaja w oddziay rzymskie przywizanie do sztandarw. Zociste
mu orowi, poyskujcemu na czele legionu, onierze byli oddani jak najserdecz
niej, uwaajc porzucenie tego witego znaku w godzinie niebezpieczestwa za
czyn nie tylko haniebny, ale take, i to w nie mniejszym stopniu, bezbony.34
Pobudkom tym, czerpicym swoj si z wyobrani, dodaway mocy trwogi
i nadzieje natury bardziej materialnej. Regularnie wypacany od, okoliczno
ciowe darowizny oraz z gry ustalona nagroda po wysueniu okrelonej liczby
lat sprawiay, e atwiej byo znosi trudy wojskowego ywota,35 podczas gdy
z drugiej strony niemoliwoci byo, eby tchrzostwo czy nieposuszestwo
zdoay uj najsurowszej kary. Setnikom wolno byo kara onierzy chost,
wodzowie mieli prawo karania mierci; nieugita maksyma rzymskiej karnoci
brzmiaa, i dobry onierz powinien znacznie bardziej ba si wasnych ofice
rw ni nieprzyjaciela. Takim to chwalebnym metodom mne wojska cesarskie
zawdziczay wytrwao i dyscyplin, nieosigalne dla barbarzycw, ktrymi
powodoway namitnoci, porywcze i nie ujte w karby.
A jednak Rzymianie tak dobrze zdawali sobie spraw z niedostatecznoci
samej odwagi, nie popartej biegoci i wyszkoleniem, e w ich jzyku nazwa
wojska zapoyczona jest od wyrazu oznaczajcego wiczenie.36 Najwaniej
szym, nieustannym przedmiotem ich karnoci byy wiczenia wojskowe. Re
krutw i nowo zacinych onierzy szkolono ustawicznie, rano i wieczorem,
a weteranw ani wiek, ani znajomo rzeczy nie zwalniay od codziennego
powtarzania tego, co ju cakowicie umieli. Na zimowych leach wojsk
wznoszono wielkie szopy, eby nawet najbardziej burzliwa niepogoda nie
przerywaa im poytecznych trudw, i starannie przestrzegano, by bro uywa
na przy tym naladowaniu wojny waya dwa razy wicej od broni, ktr
walczono w prawdziwej bitwie.37 Nie jest celem niniejszego dziea zagbia
24 Rozdzia pierwszy

si w drobiazgowe opisy wicze wojsk rzymskich. Stwierdzimy tylko tyle, e

obejmoway one wszystko, cokolwiek mogo ciau przyda siy, czonkom
sprawnoci, a ruchom wdziku. onierzy pilnie uczono maszerowa, biega,
skaka, pywa, nosi cikie brzemiona, obchodzi si z wszelkiego rodzaju
broni, zarwno odporn, jak i zaczepn, zarwno w walce na odlego, jak
i w starciu wrcz; ustawia si w rozmaitego rodzaju szyku i porusza si przy
dwikach fletw w tacu pyrrusowym, czyli wojennym.38 Nawet w okresach
cakowitego pokoju oddziay rzymskie oswajay si z praktyk wojny, a pewien
staroytny historyk, ktry walczy przeciwko nim, trafnie zauway, e jedyn
okolicznoci, ktra odrniaa pole bitwy od placu musztry, by rozlew krwi.39
Najzdolniejsi wodzowie, a nawet i sami cesarze, mieli zwyczaj zachca onierzy
do szkolenia wasn obecnoci i przykadem; i dowiadujemy si, e zarwno
Hadrian, jak i Trajan czsto raczyli si znia do pouczania niedowiadczonych
onierzy, nagradzali pilnych, a czasami nawet wspzawodniczyli z nimi
0 nagrod za szczegln si czy zrczno.40 Pod panowaniem tych wadcw
z powodzeniem uprawiano nauk taktyki i dopki Cesarstwo zachowao cho
troch prnoci, dopty ich regulaminy wojskowe szanowano jako najdosko
nalszy wzr rzymskiej karnoci.
W cigu dziewiciu stuleci wojny wprowadzono stopniowo do suby wojs
kowej wiele zmian i ulepsze. Legiony z czasw wojen punickich, opisane przez
Polibiusza,41 rniy si bardzo istotnie od tych, z ktrymi odnosi zwycistwa
Cezar, albo od tych, ktre broniy monarchii Hadriana i Antoninw. Skad
legionu za czasw Cesarstwa mona opisa w paru sowach.42 Cikozbrojna
piechota, tworzca jego gwn si,43 dzielia si na dziesi kohort, czyli na
pidziesit pi kompanii pod dowdztwem odpowiedniej liczby trybunw
1 setnikw. Pierwsza kohorta, ktrej zawsze przysugiwao miejsce honorowe
i piecza nad orem, skadaa si z tysica stu piciu onierzy, najbardziej
wyprbowanych w mstwie i wiernoci. Pozostaych dziewi kohort liczyo po
piciuset pidziesiciu piciu onierzy, a cao piechoty wynosia sze tysicy
stu ludzi.
Uzbrojenie byo jednolite i znakomicie dostosowane do charakteru suby:
otwarty hem z wysokim grzebieniem, pancerz albo kolczuga, nagolenniki
i ogromna tarcza na lewym ramieniu. Tarcza ta, wklsa, o ksztacie podunym,
dugoci czterech stp, a szerokoci dwch i p, zbita bya z lekkiego drzewa,
pokryta skr bycz i potnie osonita spiowymi blachami. Trzymajc lejsz
wczni w lewej rce, legionista w prawej dziery grone pilum, ciki oszczep
dugoci do szeciu stp, zakoczony masywnym, trjktnym ostrzem stalo
wym, dugim na osiemnacie cali.44 Narzdzie to byo wprawdzie znacznie
poledniejsze od naszej nowoczesnej broni palnej, jako e mona go byo uy
tylko raz, rzucajc nim z odlegoci zaledwie dziesiciu czy dwunastu krokw,
a przecie kiedy nim rzucaa mocna i wywiczona rka, nie byo konnicy, ktra
by si omielia zbliy w jego zasig, ani te tarczy czy pancerza, ktry by
 Siy wojskowe cesarzy rzymskich 25

wytrzyma jego cikie uderzenie. Rzymianin natychmiast po wyrzuceniu swego

pilum dobywa miecza i pdzi naprzd, aby zewrze si z nieprzyjacielem
w walce wrcz. Miecz ten mia krtk, dobrze zahartowan hiszpask kling
obosieczn, zdatn zarwno do cicia, jak i do pchnicia; ale onierza zawsze
szkolono tak, eby posugiwa si broni raczej w ten ostatni sposb, pozwala
jcy mu mniej odsania wasne ciao, a zarazem zadawa nieprzyjacielowi
bardziej niebezpieczne rany.45 Legion zazwyczaj stawa do boju w omiu
szeregach, przy czym zarwno pomidzy rzdami, jak i pomidzy szeregami
zachowywano regulaminow odlego trzech stp.46 Oddzia wojskowy, przy
zwyczajony do zachowywania tego otwartego szyku, nacierajcy szybko i dugim
frontem, by zawsze gotw do wykonania wszelkiego manewru, jaki by
podsuway okolicznoci boju albo biego dowdcy. onierz mia pod
dostatkiem miejsca do wadania broni i do poruszania si, a pomidzy rzdami
byy odstpy dostateczne na to, eby przez nie w por wprowadzi posiki na
odsiecz wyczerpanym towarzyszom.47 Taktyka Grekw i Macedoczykw
opieraa si na zgoa innych zasadach. Si falangi stanowio szesnacie szere
gw dugich dzid, cinitych w szyku jak najbardziej zwartym.48 Ae zarwno
rozumowanie, jak i wyniki bojw wkrtce wykazay, e falanga taka nie zdoa
stawi czoa zwrotnemu legionowi.49
Konnica, bez ktrej sia legionu pozostaaby niedoskonaa, dzielia si na
dziesi oddziaw, czyli szwadronw; pierwszy z nich, towarzyszcy pierwszej
kohorcie, skada si ze stu trzydziestu dwch onierzy, podczas gdy kady
z pozostaych dziewiciu liczy ich tylko szedziesiciu szeciu. Cao tworzya
puk, jeeli wolno nam uy tego nowoczesnego wyraenia, o sile siedmiuset
dwudziestu szeciu koni, oczywicie zwizany ze swoim legionem, ale niekiedy
oddzielany od niego i kierowany na lini boju, gdzie tworzy cz skrzyde
armii.50 Konnica cesarska, odmiennie od konnicy dawnej Rzeczypospolitej, nie
skadaa si ju z najszlachetniej urodzonych modziecw Rzymu i caej Italii,
ktrzy odbywajc sub wojskow w konnicy, przygotowywali si do sprawo
wania urzdw senatora i konsula, walecznymi czynami zapewniajc sobie
w przyszoci gosy rodakw przy wyborach.51 Od czasu zmiany obyczajw
i ustroju najbogatsi ze stanu rycerskiego pracowali w sdownictwie i w admini
stracji skarbowej,52 a jeeli obierali sobie zawd wojskowy, to natychmiast
powierzano im dowdztwo szwadronu konnicy albo kohorty piechoty.53
Trajan i Hadrian rekrutowali swoj konnic z tych samych prowincji i z tej samej
klasy poddanych co i szeregowych legionistw. Konie dla konnicy hodowano
przewanie w Hiszpanii albo w Kapadocji. Jedcy rzymscy pogardzali pen
zbroj, jak obciona bya konnica wschodnia. Ich uzbrojenie, uyteczniejsze
od tamtego, skadao si z hemu, podunej tarczy, lekkich butw i kolczugi;
gwn broni zaczepn by oszczep i dugi, szeroki miecz. Jeli chodzi
o uywanie wczni i elaznych maczug, to jak si zdaje, zapoyczyli je od
barbarzycw.54
26 Rozdzia pierwszy

Bezpieczestwa i honoru Cesarstwa broniy przede wszystkim legiony, ale

polityka Rzymu nie gardzia adnymi rodkami, jakie tylko mogy si na wojnie
przyda. Stale przeprowadzano pobr znacznej liczby rekruta wrd mieszka
cw prowincji, ktrzy jeszcze nie zasuyli sobie na zaszczytne miano obywateli
rzymskich. Wielu zalenym wadcom i spoecznociom rozsianym dokoa granic
Cesarstwa pozwalano przez pewien czas zachowa wolno i bezpieczestwo
z tytuu suby wojskowej.55 Nawet wyborowe oddziay wrogich barbarzycw
czsto zmuszano albo nakaniano do tego, eby swemu gronemu mstwu
daway ujcie w odlegych stronach z poytkiem dla pastwa rzymskiego.56
Wszystkie te wojska obejmowano ogln nazw oddziaw pomocniczych;
i jakkolwiek by si one pomidzy sob rniy w odmiennych czasach i okolicz
nociach, to liczebno ich rzadko kiedy bya duo nisza od liczebnoci samych
legionw.57 Najdzielniejsze i najwierniejsze spord oddziaw pomocniczych
oddawano pod dowdztwo prefektw i setnikw i z ca bezwzgldnoci
szkolono w sztuce rzymskiej dyscypliny, ale znaczna ich wikszo zachowywaa
takie uzbrojenie, jakie im szczeglnie odpowiadao z racji warunkw rodzimego
kraju albo nawykw modoci. Dziki temu w kadym legionie, ktremu
przydzielono pewn liczb oddziaw pomocniczych, byy wszelkie moliwe
rodzaje wojsk lekkozbrojnych i pociskw, tak e mg on si zmierzy
z wojskami jakiegokolwiek narodu pod wzgldem uzbrojenia i wyszkolenia temu
narodowi waciwego.58 Nie brako take legionowi i tego, co w jzyku
nowoczesnym nazwalibymy parkiem artyleryjskim. Park ten skada si z dzie
siciu najwikszych machin wojennych i z pidziesiciu piciu mniejszych,
ale wszystkie one, ukonie czy poziomo, wyrzucay kamienie i pociski z nieodpar
tym impetem.59
Obz rzymskiego legionu wyglda jak umocnione miasto.60 Zaraz po
wytyczeniu miejsca saperzy starannie niwelowali grunt, usuwajc wszelkie
przeszkody, ktre by mogy zakca doskona regularno jego ksztatu.
Ksztatem tym by rwny kwadrat, przy czym moemy obliczy, e kwadrat
0 boku okoo siedmiuset jardw by dostatecznie duy na to, aby pomieci obz
dwudziestu tysicy Rzymian, podczas gdy podobna liczba naszych wojsk
wystawiaaby na ataki nieprzyjaciela front z gr trzy razy duszy. W samym
rodku obozu wznosio si pretorium, czyli kwatera dowdcy legionu; konnica,
piechota i oddziay pomocnicze zajmoway zawsze te same miejsca okrelone
przez regulamin; ulice byy szerokie i idealnie proste, a ze wszystkich stron
pomidzy namiotami i waem pozostawiano woln przestrze szerokoci dwustu
stp. Sam wa, zwykle wysokoci dwunastu stp, umocniony by lini mocnych
1gstych palisad, przy czym dostpu do niego broni rw gbokoci i szerokoci
dwunastu stp. Wane te prace wykonywali wasnorcznie sami legionici,
ktrzy rwnie dobrze umieli si posugiwa opat i oskardem jak mieczem
czy pilum. Mstwo w boju czsto bywa darem natury, ale taka wytrwao
i pracowito moe by tylko owocem nawyku i karnoci.61
 Legiony i oddziay pomocnicze 27

Gdy tylko trbka dawaa haso odmarszu, obz zwijano omal w tej samej
chwili, a oddziay bez adnej zwoki i zamieszania staway w szyku. Legionici
poza uzbrojeniem, ktrego prawie nie uwaali za obcienie, obadowani byli
sprztem kuchennym, narzdziami saperskimi i zapasami ywnoci na wiele
dni.62 Tak ich szkolono, e potrafili regularnym marszem przebywa w cigu
okoo szeciu godzin prawie dwadziecia m il63 ze wspomnianym ju obci
eniem, ktre wydaoby si nieznone wtemu onierzowi nowoczesnemu.
W chwili kiedy pojawia si przed nimi nieprzyjaciel, pozbywali si obcienia
i za pomoc sprawnych i szybkich zwrotw przeksztacali kolumn marszow
w szyk bojowy.64 Procarze i ucznicy staczali potyczki przed frontem; pierwsz
lini tworzyy oddziay pomocnicze, wspomagane albo podtrzymywane przez
ca si legionw; konnica ubezpieczaa flanki, a machiny wojenne umieszczano
z tyu.
Tak wygldaa sztuka wojenna, za pomoc ktrej cesarze rzymscy bronili
swych rozlegych zdobyczy i podtrzymywali ducha wojennego w okresie, gdy
wszelkie inne cnoty gnbi zbytek i despotyzm. Jeeli omawiajc wojska Rzymu
przejdziemy od ich karnoci do liczebnoci, to przekonamy si, e nieatwo jest j
okreli choby z jak tak dokadnoci. Przypuszczalnie jednak legion, ktry
sam w sobie stanowi jednostk zoon z szeciu tysicy omiuset trzydziestu
jeden Rzymian, mg wraz z towarzyszcymi mu oddziaami pomocniczymi
liczy okoo dwunastu tysicy piciuset ludzi. W czasach pokoju wojsko
Hadriana i jego nastpcw skadao si z co najmniej trzydziestu takich
gronych brygad, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa stanowic armi
sta zoon z trzystu siedemdziesiciu piciu tysicy onierzy. Zamiast
przebywa w obrbie murw miast warownych, ktre Rzymianie uwaali za
schronienie dla saboci i maodusznoci, legiony stay obozem na brzegach
wielkich rzek i wzdu granic barbarzycw. Poniewa te miejsca postoju
byy na og stae, moemy si pokusi o opisanie ich rozmieszczenia. Na
Brytani wystarczay trzy legiony. Nad Renem i Dunajem skupiono gwne
siy skadajce si z szesnastu legionw rozmieszczonych, jak nastpuje:
dwa w Dolnej, a trzy w Grnej Germanii; jeden w Recji, jeden w Norikum,
cztery w Panonii, trzy w Mezji i dwa w Dacji. Obron Eufratu powierzono
omiu legionom, z ktrych sze umieszczono w Syrii, a dwa pozostae
w Kapadocji. Jeeli chodzi o Egipt, Afryk i Hiszpani, to w kadej z tych
wielkich prowincji, zwaywszy, e leay one na uboczu, z dala od wszel
kich waniejszych teatrw wojennych, do utrzymania spokoju wewntrznego
wystarcza jeden legion. Nawet Italii nie pozostawiono bez si zbrojnych.
Bezpieczestwa monarchy i stolicy strzego z gr dwadziecia tysicy do
borowych onierzy, szczyccych si sub w kohortach Rzymu i gwardii
pretoriaskiej. Pretorianie bardzo rycho i bardzo gono bd si doma
gali, bymy si nimi zajli jako sprawcami prawie wszystkich przewrotw,
ktre wstrzsay Cesarstwem; ale co do uzbrojenia i organizacji, to poza
28 Rozdzia pierwszy

wiksz okazaoci i mniejsz karnoci nie sposb znale jakkolwiek

okoliczno, ktra by ich odrniaa od legionw.65
Flota wojenna, ktr utrzymywali cesarze, moe si wydawa niezbyt
wspaniaa, wystarczajco jednak speniaa wszelkie wyznaczone sobie zadania.
Rzymska dza podbojw ograniczaa si do ldu, i wojowniczym tym ludem nie
powodowa w przedsibiorczy duch, ktry kaza eglarzom z Tyru, z Karta
giny, a nawet z Marsylii rozszerza granice znanego wiata i bada najodleglej
sze wybrzea oceanu. Dla Rzymian ocean pozostawa raczej przedmiotem
trwogi ni ciekawoci; 66 cay obszar Morza rdziemnego od czasu zburzenia
Kartaginy i wytpienia piratw znajdowa si w obrbie ich prowincji. Polityka
cesarzy zmierzaa tylko do utrzymania pokojowego panowania nad tym morzem
i do chronienia handlu prowadzonego przez poddanych. Majc zamiary tak
umiarkowane August na stae umieci dwie floty w najdogodniejszych portach
Italii: jedn w Rawennie nad Adriatykiem, drug w Misenum, nad Zatok
Neapolitask. Wydaje si, i dowiadczenie wreszcie przekonao staroytnych
o tym, e jeeli galera ma wicej ni dwa, a co gorsza, nawet trzy rzdy wiose, to
nadaje si raczej do prnej i pompatycznej parady ni do rzeczywistej suby.
Sam August w zwyciskiej bitwie pod Akcjum dostrzeg wyszo wasnych
lekkich fregat (nazywano je liburnyjkami) nad wyniosymi, ale niezwrotnymi,
ogromnymi okrtami swego rywala.67 Z tych to liburnyjek utworzy owe dwie
floty stacjonowane w Rawennie i w Misenum, z ktrych jedna miaa wada
wschodni czci Morza rdziemnego, a druga zachodni; kadej z tych
eskadr przydzieli oddzia zoony z kilku tysicy piechoty morskiej. Poza tymi
dwoma portami, ktre mona uwaa za gwne siedziby floty rzymskiej,
bardzo znaczne siy morskie stacjonoway we Frjus, na wybrzeu Prowansji,
a Morza Czarnego strzego czterdzieci okrtw i trzy tysice onierzy. Do tego
wszystkiego dodamy flot, ktra utrzymywaa czno pomidzy Gali a Bryta
ni, oraz wielk liczb okrtw stale utrzymywanych na Renie i Dunaju, eby
nkay kraj i nie dopuszczay do przeprawiania si barbarzycw na drugi
brzeg.68 Jeeli wemiemy pod uwag ten oglny obraz si zbrojnych Cesarstwa,
zarwno konnicy, jak i piechoty, legionw, oddziaw pomocniczych, gwardii
oraz floty wojennej, to chobymy liczyli najszczodrzej, nie zdoamy obliczy
cakowitego stanu liczbowego tych si na wicej ni czterysta pidziesit tysicy
ludzi, ktrej to potdze wojskowej, jakkolwiek by si wydawaa ogromna,
dorwna w ubiegym wieku pewien monarcha panujcy w krlestwie ograniczo
nym do jednej jedynej prowincji Cesarstwa Rzymskiego.69
Usiowalimy wyjani, jaki duch miarkowa i jaka sia wspieraa potg
Hadriana i Antoninw. Teraz postaramy si jasno i cile opisa zjednoczone
pod ich wadz prowincje, ktre rozpady si na tyle niepodlegych i wzajemnie
sobie wrogich pastw.
Hiszpania, najbardziej na zachd wysunita cz Cesarstwa, Europy i staro
ytnego wiata, we wszystkich wiekach niezmiennie zachowuje te same granice
 Prowincje Cesarstwa Rzymskiego 29

naturalne: gry Pirenejskie, Morze rdziemne i Ocean Atlantycki. Ten wielki

pwysep, obecnie tak nierwno podzielony pomidzy dwch wadcw, za
czasw Augusta stanowi trzy prowincje: Luzytani, Betyk i Tarraconensis.
Tam, gdzie kiedy rozpociera si kraj wojowniczych Luzytanw, jest teraz
krlestwo portugalskie, nie sigajce wprawdzie granic dawnej Luzytanii na
wschodzie, ale za to obejmujce pewne dodatkowe terytoria na pnocy.
Granicom staroytnej Betyki odpowiadaj granice Grenady i Andaluzji. Caa
za pozostaa cz Hiszpanii Galicja i Asturia, Biskaja i Nawarra, Leon i obie
Kastylie, Murcja, Walencja, Katalonia i Aragonia tworzya trzeci i najznacz
niejsz z prowincji rzymskich, ktr od nazwy jej stolicy nazywano prowincj
tarragosk.70 Spord barbarzyskich tubylcw najpotniejsi byli Celtybero-
wie, natomiast najbardziej uparci okazali si Kantabryjczycy i Asturyjczycy.
Ufni w niedostpno swoich gr, oni to ostatni poddali si orowi rzymskie
mu, a pierwsi zrzucili jarzmo Arabw.
Staroytna Galia, zajmujc cay obszar pomidzy Pirenejami, Alpami,
Renem i Oceanem Atlantyckim, bya rozleglejsza od nowoytnej Francji.
Oprcz terytoriw, nad ktrymi dzisiaj panuje jej potny monarcha, nie
wyczajc niedawno przez niego nabytych prowincji: Alzacji i Lotaryngii,
obejmowaa ona ksistwo sabaudzkie, kantony szwajcarskie, cztery elektoraty
nadreskie oraz terytoria Leodium (Lige), Luksemburga, Hainault, Flandrii
i Brabantu. August, nadajc prawa krajom podbitym przez swego ojca,
wprowadzi podzia Galii z uwzgldnieniem zarwno podbojw poczynionych
przez legiony, jak i biegu rzek oraz najwaniejszych rozrnie wrd ludw
zamieszkujcych z gr sto niepodlegych pastewek.71 Wybrzee Morza
rdziemnego, Langwedocja, Prowansja i Delfmat, jako prowincje rzymskie,
otrzymay nazw od Galii Narboskiej. Od Pirenejw do Loary cigna si
prowincja Akwitania. Kraj pomidzy Loar a Sekwan nazwano Gali Celtyc
k, ale wkrtce zapoyczy on now nazw od synnej kolonii Lugdunum, czyli
Lyon. Poza Sekwan leaa Galia Belgijska, ktrej granic w dawniejszych
czasach stanowi dopiero Ren; na krtko jednak przed czasami Cezara
Germanie, naduywajc przewagi, jak im dawao wasne mstwo, zajli znacz
n cz terytorium belgijskiego. Rzymscy zdobywcy bardzo skwapliwie skorzy
stali z tak pomylnej dla siebie okolicznoci i w rezultacie Galia, ktrej granic
stanowi Ren, od Bazylei a po Lejd otrzymaa pompatyczn nazw Grnej
i Dolnej Germanii.72 Gali wic za panowania Antoninw tworzyo sze
prowincji: Galia Narboska, Akwitania, Galia Celtycka, czyli Lugduneska,
Galia Belgijska oraz dwie Germanie.
Mielimy ju sposobno wspomnie o podboju Brytanii i opisa, jak
przebiegaa granica prowincji rzymskiej utworzonej na tej wyspie. Prowincja ta
obejmowaa ca Angli, Wali oraz niziny szkockie a po zatoki: Dumbarto-
sk i Edynbursk. Zanim Brytania utracia wolno, dzielio j pomidzy siebie,
ze zmiennym szczciem, trzydzieci plemion barbarzycw, z ktrych naj
30 Rozdzia pierwszy

znaczniejsi byli Belgowie na zachodzie, Brygantowie na pnocy, Sylurowie

w poudniowej Walii oraz Icenowie w hrabstwach Norfolk i Suffolk.73 Jeeli
moemy polega na skpych ladach podobiestwa obyczajw i jzyka, jakie
udaje si nam wyledzi, to Hiszpani, Gali i Brytani zaludnia jeden i ten sam
szczep krzepkich dzikusw. Dopki wszyscy oni nie ulegli orowi rzymskiemu,
czsto cierali si ze sob na polu bitwy, wskutek raz po raz powtarzajcych
si zatargw. Podbici przez Rzym, stworzyli zachodni grup prowincji europej
skich, zajmujc obszary od Supw Herkulesa a po mur Antonina i od ujcia
Tagu a po rda Renu i Dunaju.
Przed podbojem rzymskim kraj obecnie zwany Lombardi nie by uwaany
za cz Italii. Okupowaa go potna kolonia Galw, ktrzy osiedlajc si
wzdu brzegw rzeki Pad, od Piemontu do Romanii, rozsawili swj or
i swoje imi od Alp a po Apeniny. Na skalistym wybrzeu, tworzcym teraz
Republik Genuesk, mieszkali Ligurowie. Wenecja jeszcze si nie narodzia,
ale jej terytoria, lece na wschd od Adygi, zamieszkiwali Wenetowie.74
rodkowa cz tego pwyspu, obecnie stanowica Ksistwo Toskaskie
i Pastwo Kocielne, bya staroytn siedzib Etruskw i Umbrw; pierwszemu
z tych plemion Italia zawdzicza rudymenta ycia cywilizowanego.75 Od Tybru,
toczcego swoje wody u stp siedmiu wzgrz Rzymu, a po granice krlestwa
Neapolu teatrem zwycistw, ktre Rzym odnosi w niemowlctwie, by kraj
Sabinw, Latynw i Wolskw. Na tej to synnej ziemi pierwsi konsulowie
dosugiwali si tryumfw, ich spadkobiercy przyozdabiali sobie wille, a potom
no tych ostatnich wznosia klasztory.76 Kapua i Kampania zajmoway
waciwe terytorium obecnego krlestwa Neapolu; pozosta jego cz zamiesz
kiwao wiele wojowniczych ludw: Marsowie, Samnici, Appulczycy i Lukano-
wie, a wybrzea morskie pokryte byy kwitncymi koloniami Grekw. Doda
mona, e gdy August dzieli Itali na jedenacie regionw, doczono do tej
siedziby rzymskiej zwierzchnoci ma prowincj Istri.77
Europejskich prowincji Rzymu strzegy rzeki: Ren i Dunaj. Potny Dunaj,
ktrego rdo znajduje si w odlegoci zaledwie trzydziestu mil od rda
Renu, przepywa z gr tysic trzysta mil w kierunku na og poudniowo-
-wschodnim, gromadzc haracz swoich szedziesiciu spawnych dopyww,
i wreszcie szecioma ujciami wpada do Morza Czarnego, mieszczcego chyba
z trudnoci tak wielki przybr wd.78 Prowincje naddunajskie, uwaane za
najwaleczniejsze w caym Cesarstwie, wkrtce pozyskay ogln nazw Illyri-
cum, czyli pogranicza iliryjskiego,79 ale zasuguj one na to, eby je omwi
bardziej szczegowo pod nazwami Recji, Norikum, Panonii, Dalmacji, Dacji,
Mezji, Tracji, Macedonii i Grecji.
Prowincja Recja, ktra wkrtce zepchna w zapomnienie imi Windelikw,
cigna si od szczytw Alp a po brzegi Dunaju, od jego rda a do miejsca,
gdzie wpada do niego Inn. Znaczna wikszo nizinnej czci tego kraju podlega
dzisiaj elektorowi bawarskiemu. Konstytucja Cesarstwa Niemieckiego ochrania
 Prowincje Cesarstwa Rzymskiego 31

miasto Augsburg. Gryzonowie bezpiecznie siedz w swoich grach, a Tyrol jest

jedn z licznych prowincji nalecych do dynastii Habsburgw.
Rozlege terytorium lece pomidzy Innem, Dunajem i Saw Austria,
Styria, Karyntia, Kamiola, Dolne Wgry i Sawonia znane byo staroytnym
pod nazwami Norikum i Panonii. Pierwotnie, za czasw niepodlegoci, srogich
mieszkacw tych obszarw czyo pokrewiestwo plemienne. Za rzdw
rzymskich czsto bywali oni zjednoczeni pod wadz jednej i tej samej rodziny,
tak zreszt, jak to jest tam obecnie. Obszar, gdzie znajduje si teraz siedziba
wadcy Niemca, ktry sobie przypisuje tytu cesarza rzymskiego stanowi
rodek, jak rwnie i gwn si pastwa austriackiego. Nie od rzeczy moe
bdzie zauway, e oprcz Czech, Moraw, pnocnych kresw Austrii oraz
czci Wgier pomidzy Cis a Dunajem wszystkie posiadoci dynastii habsbur
skiej znalazy si w obrbie granic Cesarstwa Rzymskiego.
Dalmacja a tylko jej jednej waciwie naleaa si nazwa Illyricum
obejmowaa dugi, ale wski pas ziemi pomidzy Saw a Adriatykiem. Wiksza
cz tego wybrzea, ktra dotd zachowuje swoj staroytn nazw, to obecnie
prowincja pastwa weneckiego i siedziba maej republiki Raguzy. Czci
pooone dalej w gb ldu przybray slawoskie nazwy Chorwacji i Boni;
pierwsza z nich sucha rozkazw austriackiego gubernatora, a druga turec
kiego paszy; ale cay ten kraj nadal nkaj plemiona barbarzycw, ktrych
dzika niezaleno tworzy niespokojne pogranicze pomidzy pastwami chrze
cijaskimi a pastwem mahometaskim.80
Dunaj poczwszy od miejsca, gdzie wpadaj do niego wody Cisy i Sawy, jest,
a przynajmniej by zwany przez Grekw Istrem.81 Dawniej oddziela on Mezj
od Dacji, ktra, jak to ju mwilimy, bya zdobycz Trajana i jedyn prowincj
rzymsk pooon poza t rzek. Badajc obecny stan tych krajw stwierdzimy,
e na lewym brzegu Dunaju Temeszwar i Siedmiogrd po wielu zmiennych
kolejach losu zostay przyczone do krlestwa Wgier, podczas gdy i ksistwa
modawskie, i wooskie uznaj zwierzchnictwo Porty Otomaskiej. Na prawym
brzegu Dunaju Mezja, ktra w redniowieczu rozpada si na barbarzyskie
krlestwa Serbii i Bugarii, ponownie jest zjednoczona w niewoli tureckiej.
Nazwa Rumelia, ktr Turcy dotd jeszcze daj rozlegym krainom Tracji,
Macedonii i Grecji, przechowuje pami o tym, e kiedy byy to prowincje
Cesarstwa Rzymskiego. Wojownicze obszary Tracji, poczwszy od gr Haemus
i Rodopw a po Bosfor i Hellespont, stay si prowincjami za czasw
Antoninw. Zaoone przez Konstantyna na brzegach Bosforu nowe miasto
rzymskie pomimo zmiany panw i religii stale odtd pozostaje stolic wielkiej
monarchii. Krlestwu Macedonii, ktre za panowania Aleksandra dyktowao
prawa Azji, trwalszych korzyci przysporzya polityka dwch Filipw; i wraz
z zalenymi od siebie prowincjami Epiru i Tesalii cigno si ono od Morza
Egejskiego do Joskiego. Gdy si zastanawiamy nad saw Teb i Argos, Sparty
i Aten, trudno nam uwierzy, eby tyle niemiertelnych republik staroytnej
32 Rozdzia pierwszy

Grecji zatracio si w jednej jedynej prowincji Cesarstwa Rzymskiego, ktr

dziki przewadze wpyww Ligi Achajskiej zwykle nazywano prowincj Achaja.
Taki by stan Europy pod wadz cesarzy rzymskich. Prowincje Azji, nie
wyczajc przelotnych podbojw Trajana, znajduj si dzi wszystkie w zasigu
wadzy tureckiej. Ale zamiast ledzi samowolne podziay przeprowadzone przez
despotyzm i ciemnot, pewniej bdzie, jak rwnie przyjemniej, przyjrze si
niezniszczalnemu pismu natury. Nazw Azji Mniejszej nadaje si do trafnie
pwyspowi, ktry lec pomidzy Morzem Czarnym a rdziemnym wysuwa
si od Eufratu ku Europie. Rzymianie zaszczycali tytuem Azji wycznie
najrozleglejszy i najbardziej kwitncy jej okrg na tym pwyspie, lecy na
zachd od gr Taurus i od rzeki Halys. Jurysdykcja wielkorzdcy tej prowincji
rozcigaa si na dawne monarchie Troi, Lidii i Frygii, na kraje nadmorskie, jak
Pamfilia, Licja i Karia, oraz na greckie kolonie w Jonii, ktre dorwnyway
swojej rodzicy saw na polu sztuk, cho nie na polu ora. Pnocne wybrzee
tego pwyspu, od Konstantynopola a po Trebizond, obejmowao krlestwa
Bitynii i Pontu. Po przeciwnej stronie prowincja Cylicja koczya si na grach
Syrii; kraj w gbi ldu, oddzielony rzek Halys od rzymskiej prowincji Azji,
a Eufratem od Armenii, niegdy stanowi niepodlege krlestwo Kapadocji.
Moemy tu zauway, e pnocne wybrzea Morza Czarnego, poza Trebizond
w Azji i poza Dunajem w Europie, uznaway zwierzchnictwo cesarzy i z ich
rk przyjmoway bd wadcw-hodownikw, bd te rzymskie zaogi.
Nowoczesnymi nazwami tych dzikich krajw s: Budziak, Tartaria Krymska,
Czerkiesja i Mingrelia.82
Za nastpcw Aleksandra Wielkiego Syria bya siedzib dynastii Seleucydw,
ktrzy panowali nad Grn Azj, dopki udany bunt Partw nie ograniczy ich
posiadoci do obszarw pooonych pomidzy Eufratem i Morzem rdziem
nym. Podbita przez Rzymian Syria stanowia kresy wschodnie ich Cesarstwa,
przy czym prowincja ta w okresie swego najwikszego rozrostu sigaa swobod
nie a po gry Kapadocji na pnocy i Egipt oraz Morze Czerwone na poudniu.
Fenicja i Palestyna czasami podlegay wadzy wielkorzdcy Syrii, a czasami byy
spod niej wyczone. Pierwsza z nich bya wskim i skalistym wybrzeem, druga
stanowia obszar swoj urodzajnoci i powierzchni ledwo przewyszajcy
Wali. Mimo to i Fenicja, i Palestyna pozostan na zawsze w pamici ludzkoci,
gdy zarwno Ameryka, jak i Europa od jednej otrzymay alfabet, a od dru
giej religi.83 Wtpliw granic Syrii od Eufratu a po Morze Czerwone
stanowi piaszczysta pustynia. Arabowie, z ktrych niezalenoci nieodcznie
byo zwizane ycie koczownicze, wszdzie tam, gdzie, korzystajc z miejsc mniej
nieurodzajnych od reszty, prbowali sobie zakada jakie stae siedziby,
wkrtce stawali si poddanymi Cesarstwa Rzymskiego.84
Geografowie staroytni czsto si wahali, do ktrej czci wiata zaliczy
Egipt.85 Ze wzgldu na swoje pooenie to synne krlestwo naley do
olbrzymiego pwyspu Afryki, ale dostpny jest Egipt tylko od strony Azji,
 Prowincje Cesarstwa Rzymskiego 33

ktrej losy komie dzieli omale we wszystkich okresach historii. Kiedy na

wspaniaym tronie Ptolemeuszw zasiada rzymski prefekt; obecnie elazne
bero Mamelukw dzier rce tureckiego paszy. Przez cay kraj, od miejsca
odlegego o przeszo piset mil od zwrotnika Raka a do Morza rdziemnego,
przepywa Nil, przy czym po obu jego brzegach okolice s urodzajne tylko
w zasigu jego wyleww. Cyrena, pooona bardziej na zachd nad brzegiem
morza, bya najpierw koloni greck, potem prowincj egipsk, a teraz znika
w pustyni Barka.
Wybrzee Afryki, liczc od Cyreny do Oceanu Atlantyckiego, cignie si
z gr tysic piset mil, a przecie tak ciasno jest ono wtoczone pomidzy
Morze rdziemne i Sahar, czyli piaszczyst pustyni, e jego szeroko rzadko
kiedy przekracza sto albo choby osiemdziesit mil. Jego cz wschodni
Rzymianie uwaali za waniejsz, waciw prowincj afrykask. Do czasu
pojawienia si kolonii fenickich yzny ten kraj zamieszkiwali najdziksi z ludzi,
Libijczycy. Gdy dosta si on pod bezporedni wadz Kartaginy, sta si
orodkiem handlu, a nawet pastwa. Ale teraz Republika Kartagiska wyrodzi-
a si w wte i nierzdne pastwa Trypolisu i Tunisu. Dzi wojskowy rzd
Algieru uciska wielkie obszary Numidii, ktra niegdy bya zjednoczona pod
panowaniem Masynissy i Jugurty; ale za czasw Augusta granice Numidii byy
mniej rozlege i co najmniej dwie trzecie tego kraju nosio nazw Mauretanii,
z przydomkiem Caesariensis. Rzeczywist Mauretani, czyli kraj Maurw,
ktry odrnia si nazw Tingitana, zaczerpnit od staroytnego miasta
Tingis, czyli Tanger, w czasach nowoytnych reprezentuje krlestwo Fezu.
Salle, nad Oceanem Atlantyckim, obecnie tak zniesawione z powodu rozbojw
pirackich, byo dla Rzymian najdalszym punktem, do ktrego sigao ich
panowanie, a poza ktry omale nie sigaa nawet ich znajomo geografii.
Zaoone przez nich miasto do dzi dnia mona odnale w pobliu Meknes,
siedziby tego barbarzycy, ktrego raczymy tytuowa cesarzem Maroka; ale
jego posiadoci, pooone dalej na poudnie samo Maroko i Segelmessa
chyba nigdy nie wchodziy w skad prowincji rzymskiej. W zachodni cz
prowincji Afryki wrzynaj si acuchy gr Atlas, ktrych nazw tak bezpod
stawnie wysawiaa wyobrania poetw;86 dzisiaj nazw ich jest objty w
bezmierny ocean, toczcy swoje wody pomidzy starym a nowym kontynen
tem.87
Teraz, gdymy ju przemierzyli obwd Cesarstwa Rzymskiego, moemy
doda, e Afryk oddziela od Hiszpanii wska cienina, szerokoci okoo
dwunastu mil, czca Atlantyk z Morzem rdziemnym. Tak sawne u staroyt
nych Supy Herkulesa byy to dwie gry, oderwane od siebie, jak si zdaje,
wskutek jakiego wstrzsu ywiow; u stp tej, ktra jest po stronie europej
skiej, stoi obecnie twierdza Gibraltar. Cay obszar Morza rdziemnego, wraz
z jego wybrzeami i wyspami, znajdowa si w obrbie posiadoci rzymskich.
Spord wikszych wysp wymienimy Baleary, ktrych nazwy Majorka
34 Rozdzia pierwszy

i Minorka wyraaj wzajemny stosunek ich powierzchni; pierwsza podlega

dzi Hiszpanii, druga Wielkiej Brytanii. Co do Korsyki, to atwiej ubolewa
nad jej losem ni opisa jej rzeczywisty stan. Sardynia i Sycylia to obecnie dwa
krlestwa woskie. Kreta, czyli Kandia, wraz z Cyprem i wikszoci pomniej
szych wysp pooonych w pobliu wybrzey Grecji i Azji, zostaa podbita przez
or turecki, podczas kiedy maleka skalista Malta urga jego potdze, sawna
i bogata pod rzdami swego wojskowego Zakonu.
Po tym dugim wyliczaniu prowincji, z ktrych rozbitych szcztkw powstao
tyle potnych krlestw, omale skonni jestemy wybaczy staroytnym ich
prno bd niewiedz. Olnieni rozlegym zasigiem wadzy, nieodpart si
i rzeczywistym czy te udawanym umiarkowaniem cesarzy, pozwalali sobie oni
na pogard, a czasami nawet i lekcewaenie wobec krajw ociennych, ktrym
wolno byo nadal si cieszy barbarzysk niepodlegoci; zuchwalstwo ich
stopniowo doszo do tego, e utosamiali monarchi rzymsk z kul ziemsk.88
Ale zarwno usposobienie, jak i wiedza historyka nowoczesnego ka mu si
posugiwa jzykiem bardziej rzeczowym i cilejszym. Utrwali on w umyle
czytelnika prawdziwszy obraz wielkoci Rzymu, kiedy powie, e Cesarstwo
miao z gr dwa tysice mil szerokoci, liczc od wau Antonina i pnocnych
granic Dacji do gr Atlasu i zwrotnika Raka; e wzdu rozcigao si na wicej
ni trzy tysice mil, od Zachodniego Oceanu po Eufrat; e pooone byo
w najpikniejszej czci strefy umiarkowanej, pomidzy dwudziestym czwartym
a pidziesitym szstym stopniem szerokoci pnocnej; i e przypuszczalnie
obejmowao z gr milion szeset tysicy mil kwadratowych ziemi, przewanie
urodzajnej i umiejtnie uprawianej.89
 Rozdzia drugi

O JEDNOCI I POMYLNOCI WEWNTRZNEJ CESARSTWA

RZYMSKIEGO W WIEKU ANTONINW

ielkoci Rzymu nie powinnimy mierzy jedynie szybkoci czy rozlego

ci jego podbojw. Przecie wadczyni rosyjskich pustkowi podlega
jeszcze wiksza cz kuli ziemskiej. Aleksander sidmego lata po przeprawieniu
si przez Hellespont wznis pomniki tryumfu Macedonii na brzegach rzeki
Hypasis.1 Czyngis i ksita Mogoowie z jego rodu w cigu niecaego stulecia
spustoszyli okrutnie i objli w swoje przelotne wadanie obszary od Morza
Chiskiego a po granice Egiptu i Niemiec.2 Ale trwa budowl potgi
rzymskiej wzniosa i zachowaa mdro wiekw. Posuszne prowincje Trajana
i Antoninw jednoczyy si pod wsplnymi prawami i kwity przyozdabiane
przez sztuki pikne. Mogy niekiedy ucierpie od stronniczego naduycia
powierzonej ich wielkorzdcom wadzy, ale oglne zasady rzdw byy mdre,
proste i dobroczynne. Mieszkacy swobodnie wyznawali religi swoich przod
kw, podczas gdy w dziedzinie zaszczytw i korzyci przysugujcych obywate
lom podnoszono ich, stopniowo a sprawiedliwie, a do zrwnania z tymi,
ktrzy ich podbili.
1. Polityce cesarzy i senatu w stosunku do religii na szczcie sprzyjaa
roztropna opinia owieconych oraz nawyki zabobonnych ich poddanych. Lud
uwaa wszelkie odmiany kultu religijnego panujce w wiecie rzymskim za
jednakowo suszne, filozof za jednakowo faszywe, a dostojnik pastwowy
za jednakowo poyteczne. Tak wic tolerancja wytwarzaa nie tylko wzajemne
pobaanie, ale nawet harmoni religijn.
Zabobonw ludu nie rozjtrzaa adna przymieszka zaciekoci teologicz
nych, nie ptay ich te acuchy adnego systemu oderwanych docieka.
Nabony politeista, cho serdecznie przywizany do rodzimych obrzdkw,
ufnie przyjmowa przerne religie wiata.3 Trwoga, wdziczno i ciekawo,
sen czy omen, szczeglna dolegliwo czy daleka podr wszystko to
ustawicznie skaniao go do pomnaania artykuw wiary i do powikszania
liczby opiekunw. Cienka tkanina mitologii pogaskiej przetykana bya rno
rodnymi, ale nie kccymi si ze sob wtkami. Za kadym razem, gdy
uznawano, e jaki mdrzec czy bohater, ktry y albo zgin dla dobra swojej
36 Rozdzia drugi

ojczyzny, zosta wywyszony do stanu potgi i niemiertelnoci, natychmiast

przyznawano powszechnie, e zasuguje on, jeeli ju nie na uwielbienie, to co
najmniej na cze ze strony caej ludzkoci. Kade z bstw tysica gajw i tysi
ca rzek w spokoju zachowywao swoje miejscowe wpywy i Rzymianin usiujcy
przebaga gniew Tybru nie mg si wymiewa z Egipcjanina, ktry skada
ofiary dobroczynnemu bstwu Nilu. Widzialne moce przyrody, planety i y
wioy byy jedne i te same jak wszechwiat dugi i szeroki. Nieuniknienie zatem
niewidzialnym wadcom wiata ducha nadawano wszdzie podobne formy
baniowe lub alegoryczne. Kada cnota, a nawet i wada, uzyskiwaa swego
boskiego przedstawiciela; kade rzemioso i zawd swego patrona, ktrego
atrybuty ju w najodleglejszych wiekach i krajach wywodziy si zawsze z cech
charakterystycznych jego czcicieli. Republika, zoona z bogw o tak przeciw
nych usposobieniach i interesach, wszdzie wymagaa powcigajcej rki
najwyszego dostojnika, ktremu w miar postpw wiedzy i pochlebstwa
stopniowo przypisywano wznios doskonao Wieczystego Rodzica i Wszech
mogcego Monarchy.4 Tak agodny duch panowa w staroytnoci, e po
szczeglne narody zwracay uwag nie tyle na rnice, co na podobiestwa
pomidzy swymi kultami religijnymi. Grek, Rzymianin i barbarzyca, spotyka
jc si, kady przed otarzem wasnego kultu, z atwoci dochodzili do wniosku,
e pod rnymi nazwami i przy pomocy rnych obrzdw wielbi w gruncie
rzeczy te same bstwa. Wykwintna mitologia Homera nadaa politeizmowi
staroytnego wiata form pikn i niemal jednolit.5
Filozofowie greccy wywodzili swoj moralno raczej z natury czowieka ni
z natury Boga. Rozmylali jednak nad natur bosk, stanowic dla nich
bardzo ciekawy i doniosy przedmiot docieka, przy czym w tych gbokich
badaniach wychodzia na jaw zarwno sia, jak i sabo ludzkiego rozumu.6
Spord czterech najsynniejszych szk tymi, ktre usioway pogodzi sprzecz
ne interesy rozumu i pobonoci, byli stoicy i platoczycy. Pozostawili nam oni
najwzniolejsze dowody na istnienie i doskonao Pierwszej Przyczyny, ale
poniewa niemoliwoci byo dla nich wyobrazi sobie stworzenie materii,
przeto w filozofii stoickiej stwrca nie odrnia si dostatecznie od swego dziea,
podczas gdy, przeciwnie, duchowy Bg Platona i jego uczniw przywodzi na
myl raczej ide ni istot. Akademicy i epikurejczycy wyznawali pogldy nie tak
religijne; o ile jednak akademikw skromna wiedza skaniaa tu do powt
piewania o opatrznoci najwyszego Rzdcy wiata, o tyle postulowana
niewiedza epikurejczykw popychaa ich do zaprzeczania jej istnieniu. Duch
wnikliwej ciekawoci, podegany przez wspzawodnictwo i popierany przez
wolno myli, sprawi, e publiczni nauczyciele filozofii podzielili si na
rnorodne a zwalczajce si sekty, ale uczciwie mylc modzie, ktra ze
wszystkich stron pieszya do Aten i do innych orodkw nauki w Cesarstwie
Rzymskim, uczono we wszystkich szkoach jednakowo odrzuca religi pospl
stwa i pogardza ni. Jake, zaiste, byoby to moliwe, eby filozof przyjmowa
 Zasady rzdw. Powszechny duch tolerancji 37

czcze opowiadania poetw i pozbawione zwizku wewntrznego tradycje

staroytnoci jako prawdy boe albo eby uwielbia jako bogw te niedoskonae
istoty, ktrymi musiaby pogardza, gdyby byy ludmi? W walce z takimi to
niegodnymi siebie przeciwnikami Cycero raczy si posugiwa orem rozumu
i wymowy, ale broni znacznie stosowniejsz i skuteczniejsz bya satyra
Lukiana. Moemy by pewni, e pisarz, ktry dobrze zna wiat, nigdy by si
nie way wystawia bogw swego kraju na publiczne pomiewisko, gdyby
wrd kulturalnych i owieconych stanw spoeczestwa bogowie ci nie byli ju
poprzednio przedmiotem potajemnej wzgardy.7
Pomimo modnej niewiary, panujcej w wieku Antoninw, dostatecznie
szanowano zarwno interesy kapanw, jak i atwowierno ludu. W swoich
pismach i rozmowach filozofowie staroytni bronili niezalenej godnoci rozu
mu, ale zgadzali si na to, aby ich czynami kieroway nakazy prawa i zwyczaju.
Z umiechem politowania i pobaania patrzc na przerne bdy motochu,
pilnie dopeniali obrzdw ojcw, nabonie uczszczali do wity bogw,
a czasami nawet zniali si do odgrywania czynnej roli w teatrze zabobonu,
ukrywajc pogldy ateisty pod szatami kapaskimi. Trudno, eby tak usposo
bieni rezonerzy skakali sobie do oczu o to, jak ktry z nich wierzy i jak si modli.
Dla nich byo spraw obojtn, jak posta zechce przybra gupota pospl
stwa; i z t sam wewntrzn pogard, a zewntrznym uszanowaniem zbliali
si do otarza Jowisza Libijskiego, Olimpijskiego czy te Kapitoliskiego.8
Nieatwo poj, jakie pobudki mogy wnie ducha przeladowa religijnych
do obrad rzymskich zgromadze. Urzdnicy nie mogli si kierowa lep, cho
by nawet i szczer zaciekoci religijn, gdy sami byli filozofami, a szkoy
ateskie dyktoway prawa rzymskiemu senatowi. Nie moga ich popycha ani
dza wadzy, ani chciwo, skoro wadza wiecka i kocielna poczona bya
w tych samych rkach. Kapanw wybierano spord najznakomitszych senato
rw, a urzd najwyszego kapana stale sprawowali sami cesarze. Znali oni
i cenili dodatnie strony religii w jej zwizkach z rzdami pastwem. Popierali
uroczyste obrzdy publiczne, przyczyniajce si do zagodzenia obyczajw ludu.
Posugiwali si sztuk wrenia, uwaajc j za dogodne narzdzie polityki,
i szanowali, jako najmocniejsz wi w spoeczestwie, poyteczne przekonanie,
e bd w tym yciu, bd w przyszym mciwi bogowie z ca pewnoci karz
zbrodni krzywoprzysistwa.9 Jednake znajc oglne korzyci pynce z religii,
przekonani byli, e rozmaite odmiany kultu su tym samym zbawiennym
celom i e w kadym kraju najlepiej dostosowana do klimatu i najstosowniejsza
dla mieszkacw jest ta posta zabobonu, ktra zostaa uwicona przez czas
i przez dowiadczenie. Chciwo i upodobania artystyczne sprawiay, e bardzo
czsto rabowano ludom zwycionym pikne posgi ich bogw i bogate ozdoby
wity,10 ale przy praktykowaniu religii swoich przodkw stale i zawsze ludy te
cieszyy si nie tylko tolerancj, ale nawet i opiek ze strony Rzymian-zdo-
bywcw.
38 Rozdzia drugi

Prowincja Galia wydaje si wyjtkiem od zasady tej powszechnej tolerancji,

ale te istotnie tylko si nim wydaje. Chocia cesarze Tyberiusz i Klaudiusz pod
obudnym pozorem, e chc znie zwyczaj skadania ludzi na ofiar bogom,
odebrali druidom ich niebezpieczn wadz,11 to przecie sami ci kapani wraz
ze swymi bogami i otarzami w spokoju, cho w ukryciu, przetrwali a do
ostatecznego zniszczenia pogastwa.12
Do Rzymu, stolicy wielkiej monarchii, nieustannie napywali ze wszystkich
stron wiata zarwno poddani, jak i cudzoziemcy;13 wszyscy oni wprowadzali
i swobodnie praktykowali swoje ojczyste zabobony.14 Kade miasto w Cesar
stwie miao prawo przestrzega czystoci swoich prastarych obrzdw, wic
i senat rzymski, korzystajc z tego powszechnego przywileju, czasami interwe
niowa, eby powstrzyma zalew obcych obrzdw. Czsto zakazywano prak
tykowania zabobonu egipskiego, najbardziej ze wszystkich godnego pogardy
i najobrzydliwszego; burzono witynie Serapisa i Izydy, a ich czcicieli wypdza
no z Rzymu i z Italii.15 Ale nad zimnymi i wtymi usiowaniami polityki bra
gr zapa fanatyzmu. Wygnacy wracali, mnoyy si nawrcenia, zburzone
witynie odbudowywano jeszcze wspanialej, a wreszcie Izyda i Serapis uzy
skali miejsce wrd bstw rzymskich.16 Pobaliwo ta nie stanowia zreszt
adnego odstpstwa od dawnych maksym rzdzenia. W nieskalanych czasach
Rzeczypospolitej wysyano uroczyste poselstwa, eby zaprosi do Rzymu Ky-
bele i Eskulapa,17 i weszo w zwyczaj kusi bstwa opiekucze obleganych
miast obietnic, e w Rzymie bd odbieray cze wiksz ni ta, ktr im
oddawano w ich ojczynie.18 Stopniowo Rzym sta si dla swoich mieszkacw
jedn wspln wityni i wszystkim bogom ludzkoci nadano obywatelstwo
tego miasta.19
2. Krtkowzroczna polityka zmierzajca do zachowania krwi pierwotnych
mieszkacw kraju w czystoci, bez adnej obcej domieszki, powstrzymaa
pomylny rozwj Aten i Sparty, a przyspieszya ich zgub. Rwcy si w gr
duch Rzymu powici prno dla dzy wadzy i uzna, e zarwno
roztropniej, jak i bardziej zaszczytnie jest przywaszcza sobie cnot i zasug
bez wzgldu na to, gdzie si znajduje: wrd niewolnikw czy cudzoziemcw,
nieprzyjaci czy barbarzycw.20 W erze najwikszego rozkwitu Rzeczypos
politej Ateskiej liczba jej obywateli stopniowo spada z okoo trzydziestu 21 do
dwudziestu jeden tysicy.22 Inaczej byo z Rzymem: jeeli. zbadamy rozrost
Rzeczypospolitej Rzymskiej, to przekonamy si, e pomimo nieustannych
potrzeb wojennych i kolonizacyjnych liczba obywateli, ktra podczas pierw
szego spisu ludnoci przeprowadzonego przez Serwiusza Tuliusza wynosia nie
wicej ni osiemdziesit trzy tysice, jeszcze przed rozpoczciem wojny do
mowej wzrosa do liczby czterystu szedziesiciu trzech tysicy mczyzn
zdolnych do noszenia broni w subie ojczyzny.23 Kiedy sprzymierzecy Rzymu
domagali si rwnego udziau w zaszczytach i przywilejach, senat stanowczo
wola zda si na niepewny wynik starcia zbrojnego ni przysta na haniebne
 Zasady rzdw w prowincjach 39

ustpstwa. Samnici i Lukanowie ponieli surow kar za swoje zuchwal

stwo, natomiast reszt krajw italskich, w miar jak kolejno wracay do
posuszestwa, przyjmowano na ono Rzeczypospolitej,24 gdzie wkrtce przy
czyniy si do upadku wolnoci obywatelskich. W ustroju demokratycznym
obywatele maj uprawnienia suwerenne: ale niesforny motoch, jeeli mu si te
uprawnienia powierzy, najpierw ich naduyje, a potem utraci. Gdy rzdy
cesarskie zniosy instytucj zgromadze ludowych, mona byo zwycizcw
odrni od zwycionych tylko po tym, e stanowili pierwszy i najbardziej
zaszczytny stan poddanych, a z ich wzrostem liczebnym, jakkolwiek by szybki,
nie wizay si ju te same niebezpieczestwa co poprzednio. Mimo to jednak
najmdrsi spord wadcw, ktrzy przejli maksymy Augusta, strzegli godnoci
imienia rzymskiego jak najtroskliwiej i nadajc obywatelstwo rzymskie kie
rowali si hojnoci miarkowan przez roztropno.25
Dopki przywilejw przysugujcych Rzymianom nie rozszerzono stopniowo
na wszystkich mieszkacw Cesarstwa, dopty utrzymywao si doniose
rozrnienie pomidzy Itali a prowincjami. T pierwsz uwaano za orodek
jednoci pastwowej i za mocn podwalin ustroju. W Italii rodzili si
albo przynajmniej przebywali zarwno cesarze, jak i senatorowie.26 Majtki
mieszkacw Italii nie podlegay opodatkowaniu, a ich osoby samowolnemu
sdownictwu wielkorzdcw. Ich radom miejskim, utworzonym wedug takiego
wzoru doskonaoci, jakim bya stolica, powierzano wykonywanie praw tu pod
okiem wadzy najwyszej. Od podna Alp a po najdalszy cypel Kalabrii
wszyscy Italczycy byli z urodzenia obywatelami rzymskimi. Istniejce dawniej
midzy nimi odrbnoci plemienne zaniky, tote niepostrzeenie zroli si
w jeden wielki nard, zjednoczony przez jzyk, obyczaje i instytucje pastwowe
i zdolny unie brzemi potnego imperium. Rzeczpospolita chlubia si
wspaniaomylnoci swojej polityki, za ktr jej przybrani synowie czsto
odwdziczali si wiern sub i zasugami. Gdyby zawsze strzega zaszczytnego
miana Rzymian tylko dla czonkw staroytnych rodw w obrbie murw
miasta, to jej niemiertelne imi byoby pozbawione niektrych swoich najwiet
niejszych ozdb. Wergiliusz urodzi si w Mantui; Horacy nie by zupenie
pewny, czy powinien si uwaa za Apulczyka, czy za Lukana: historyk, godzien
tego, aby uwieczni dostojny szereg zwycistw rzymskich, znalaz si a
w Padwie. Patriotyczna rodzina Katonw pochodzia z Tuskulum, mae za
miasteczko Arpinum rocio sobie pretensje do honorw a z dwch powodw,
bo wydao Mariusza i Cycerona; Mariusz zasuy sobie na tytu trzeciego
(po Romulusie i Kamillusie) zaoyciela Rzymu, a Cycero, ocaliwszy ojczyzn od
knowa Katyliny, da jej prawo wspzawodniczenia z Atenami o palm
pierwszestwa w wymowie.27
Prowincje Cesarstwa (ktre opisano w rozdziale poprzednim) pozbawione
byy wszelkich uprawnie publicznych i swobd ustawowych. Pierwsz rzecz,
o jak senat zatroszczy si w Etrurii, w Grecji28 i w Galii,29 byo rozwizanie
40 Rozdzia drugi

owych niebezpiecznych zwizkw, pouczajcych ludzko o tym, e skoro or

rzymski zwyciy skutkiem skcenia swoich przeciwnikw, to mona by mu
stawi opr przez zjednoczenie. Tych wadcw, ktrym ostentacyjnie okazywa
na przez Rzym wdziczno czy wspaniaomylno pozwalaa przez pewien czas
dziery niepewne bero, usuwano z tronw natychmiast, gdy wykonali wy
znaczone sobie zadanie przystosowania zwycionych narodw do noszenia
jarzma. Te wolne pastwa i miasta, ktre opowiedziay si za spraw Rzymu,
wynagradzano nominalnym sojuszem, podczas gdy w rzeczywistoci niepo
strzeenie staczay si one w niewol. Wadz publiczn wszdzie wykonywali
urzdnicy senatu i cesarzy, przy czym bya to wadza nieograniczona i nie
podlegajca adnej kontroli. Te same zbawienne maksymy rzdzenia, dziki
ktrym osignito pokj i posuszestwo caej Italii, rozcignito i na podbite
kraje, nawet najbardziej odlege. W prowincjach stopniowo pojawi si nard
zoony z Rzymian, a to skutkiem zastosowania dwch rodkw: osadzania tam
kolonistw oraz nadawania najwierniejszym i najbardziej zasuonym spord
mieszkacw prowincji obywatelstwa rzymskiego.
,,Rzymianin gdziekolwiek podbija, tam si osiedla jest to bardzo trafne
spostrzeenie Seneki,30 potwierdzone przez histori i dowiadczenie. Tubylczy
mieszkacy Italii, zwabieni widokami bd przyjemnego ycia, bd interesu,
spieszyli do podbitych krajw cieszy si korzyciami pyncymi ze zwycistwa;
i moemy zauway, e mniej wicej w czterdzieci lat po podboju Azji Mniejszej
w jednym dniu wyrnito tam osiemdziesit tysicy Rzymian na okrutny rozkaz
Mitrydatesa.31 Ci dobrowolni wygnacy trudnili si. przewanie handlem,
rolnictwem oraz dzieraw dochodw skarbowych. Od czasu jednak gdy cesarze
uczynili sub w legionach sub sta, w prowincjach zaroio si rwnie od
onierzy; weterani, bez wzgldu na to, czy w nagrod za swoje trudy otrzymali
ziemi czy pienidze, zwykle razem z rodzinami osiedlali si tam, gdzie tak
zaszczytnie upyna im modo. W caym Cesarstwie, jak dugie i szerokie,
a ju szczeglnie w jego czci zachodniej, zastrzeono okrgi najdogodniej
pooone i najurodzajniejsze dla zakadania w nich kolonii cywilnych i wojsko
wych. Jeli chodzi o obyczaje i polityk wewntrzn, kolonie te godnie
reprezentoway swoj wielk rodzin i wkrtce, czc si z ludnoci miejscow
wizami przyjani i powinowactwa, skutecznie szerzyy cze dla imienia
rzymskiego oraz pragnienie uczestniczenia kiedy w zaszczytach i korzyciach
zwizanych z tym imieniem pragnienie, ktre rzadko kiedy si nie spe
niao.32 Miasta samorzdne, osadzone na prawie rzymskim, niepostrzeenie
dorwnay stanowiskiem i wspaniaoci koloniom; tote za panowania Hadria-
na spierano si o to, czyj stan jest bardziej godny pozazdroszczenia: czy tych
spoecznoci, ktre wyszy z ona Rzymu, czy tych, ktre zostay na nie
przyjte.33 Tak zwane prawo Lacjum nadawao miastom, ktrym je przyznano,
wiksze przywileje. W miastach tych tylko dostojnicy miejscy z chwil gdy
wygasaa ich kadencja otrzymywali obywatelstwo rzymskie, ale poniewa
 Zasady rzdw w prowincjach 41

urzdy te obsadzano zaledwie na jeden rok, w cigu kilku lat obiegay one
wszystkie znaczniejsze rodziny.34 Mieszkacw prowincji, ktrym pozwolono
suy w legionach,35 jak rwnie i tych, ktrzy sprawowali jakikolwiek urzd
publiczny jednym sowem, wszystkich, ktrzy penili jakkolwiek sub
publiczn albo wykazali si jakimikolwiek talentami osobistymi wyna
gradzano obywatelstwem miasta Rzymu, cho warto tej nagrody stale si
zmniejszaa skutkiem coraz wikszej hojnoci cesarzy. Pomimo to jeszcze nawet
w czasach Antoninw, gdy obywatelstwo miasta Rzymu nadano ju wikszoci
poddanych cesarskich, nadal towarzyszyy mu bardzo istotne korzyci. Wraz
z tym tytuem nabywali oni przywileje pynce z praw rzymskich, szczeglnie
w sprawach tak wanych, jak maestwo, sporzdzanie testamentu i spadko
branie; a przed tymi, ktrzy roszczenia swoje potrafili poprze dobrymi sto
sunkami z dworem albo wasnymi zasugami, otwieraa si droga do majtku.
Wnukowie tych samych Galw, ktrzy oblegali Juliusza Cezara w Alezji, teraz
dowodzili legionami, rzdzili prowincjami i mieli prawo zasiadania w senacie
rzymskim.36 Ich dza wadzy zamiast zakca spokj pastwa wizaa si jak
najcilej z jego bezpieczestwem i wielkoci.
Rzymianie doskonale doceniali wpyw jzyka na obyczaje narodowe, tote
najusilniej zabiegali o to, by w miar postpw swego ora wprowadza
w podbitych krajach acin.37 W Italii dawne narzecza sabiskie, etruskie
i weneckie popady w zapomnienie; jeli chodzi o prowincje, to Wschd mniej
by od Zachodu ulegy wobec gosu swoich zwyciskich preceptorw. Ta
wyrana rnica, zabarwiajc odmiennie kad z obu czci Cesarstwa, cho do
pewnego stopnia ukryta w czasach, gdy na pomylno pastwa pada sam blask
poudnia stawaa si stopniowo coraz widoczniejsza, w miar jak na wiat
rzymski zstpoway cienie nocy. Te same rce, ktre podbiy kraje zachodnie,
day im take cywilizacj. Barbarzycy, pogodziwszy si z tym, e musz by
posuszni Rzymowi, otworzyli swe umysy dla wszelkich nowych wpyww, czy
to z dziedziny wiedzy, czy form towarzyskich. W Afryce, Hiszpanii, Galii,
Brytanii i Panonii 38 jzyk Wergiliusza i Cycerona przyj si, cho z pewn
nieuniknion przymieszk spacze, tak powszechnie, e tylko w grach albo
wrd chopw zachoway si nike lady wyrae punickich czy celtyckich.39
Wyksztacenie i nauka niepostrzeenie wpajay w ludno tych krajw sposb
mylenia Rzymian, a Italia narzucaa mieszkacom swoich prowincji aciskich
nie tylko prawa, ale i mody. Ubiegali si oni o obywatelstwo i o zaszczyty
pastwowe z wikszym zapaem i uzyskiwali je z wiksz atwoci; oni to byli
filarami godnoci zarwno rzymskiego pimiennictwa,40 jak ora, i oni to
wreszcie wydali, w osobie Trajana, cesarza, ktrego sami Scypionowie nie
powstydziliby si uzna za swego rodaka. Natomiast pooenie Grekw byo
zupenie inne ni barbarzycw. Grecy bowiem ju od dawna byli nie tylko
ucywilizowani, ale i zepsuci. Za duo mieli smaku na to, by si wyrzec swojego
jzyka, i za duo prnoci, eby przyj jakiekolwiek obce instytucje. Kul
42 Rozdzia drugi

tywujc przesdy przodkw, ktrych cnoty dawno utracili, udawali, e pogar

dzaj nieokrzesanymi obyczajami zwyciskich Rzymian, chocia zmuszeni byli
szanowa przewag ich mdroci i potgi.41 Zreszt wpyw jzyka greckiego
i pogldw greckich nie zamyka si w ciasnych granicach tego niegdy synnego
kraju. Wadanie ich, dziki koloniom i podbojom, rozpostaro si od Adriatyku
a po Eufrat i Nil. Azja Mniejsza usiana bya miastami greckimi, a dugie
panowanie krlw z dynastii macedoskiej wywoao bezgony przewrt w Syrii
i w Egipcie. Wadcy ci na swoich wspaniaych dworach czyli atesk wy-
twomo ze wschodnim przepychem, dajc przykad, ktry z odlegoci, jak
nakazywao korne uszanowanie, naladoway wysze stany poddanych. Tak
wyglda oglny podzia Cesarstwa Rzymskiego na jzyki aciski i grecki. Do
podziau tego moemy doda jeszcze trzecie rozrnienie: dotyczyo ono ogu
rodowitych Syryjczykw, a szczeglnie Egipcjan. To, e posugiwali si oni
nadal swymi staroytnymi narzeczami, uniemoliwiao im stosunki z reszt
wiata i powstrzymywao proces cywilizowania si tych barbarzycw.42
U zwycizcw leniwa zniewieciao Syryjczykw budzia pogard, a pospna
dziko Egipcjan odraz.43 Chocia narody te ulegy wadzy Rzymu, tylko
nieliczni pragnli obywatelstwa rzymskiego bd te zasugiwali na nie; i jak
stwierdzono, upyno wicej ni dwiecie trzydzieci lat od upadku Ptolemeu-
szw, zanim w senacie rzymskim zasiad pierwszy Egipcjanin.44
Suszne, cho banalne jest spostrzeenie, e zwyciski Rzym sam zosta
podbity przez sztuk greck. Niemiertelni pisarze Grecji, ktrzy i dzisiejsz
Europ zmuszaj do podziwu, wkrtce stali si ulubionym przedmiotem bada
i naladowania zarwno w Italii, jak i w prowincjach zachodnich. Ale Rzymianie
nie pozwalali na to, aby wykwintne rozrywki wchodziy w drog zdrowym
maksymom rzymskiej polityki. Chocia w peni uznawali wdziki jzyka
greckiego, podtrzymywali godno aciny, nieugicie przestrzegajc posugiwa
nia si ni w administracji zarwno cywilnej, jak i wojskowej.45 Tote kady
z tych dwch jzykw mia rwnoczenie na caym obszarze Cesarstwa odrbne
zastosowanie: grecki by przyrodzonym jzykiem nauki; acina ustawowym
jzykiem dziaalnoci publicznej. Ludzie zajmujcy si rwnoczenie pimien
nictwem i interesami wadali obydwoma jednakowo; i prawie niemoliwoci
byo znale w ktrejkolwiek prowincji poddanego rzymskiego o starannym
wyksztaceniu, ktry by nie zna tak greki, jak aciny.
Dziki takim to instytucjom poszczeglne narody Cesarstwa niepostrzee
nie stapiay si w jeden pod imieniem Rzymu. Ale wci jeszcze istnia w kadej
prowincji, a nawet i w kadym domu nieszczsny stan zoony z ludzi, ktrzy
ponosili trudy dla spoeczestwa, nie uczestniczc w adnych pyncych z tego
korzyciach. W wolnych pastwach staroytnoci niewolnicy domowi naraeni
byli na samowoln srogo despotyzmu.
Zanim pastwo rzymskie osigno swj stan doskonaoci, upyny cae
wieki gwatu i grabiey. Niewolnicy w wikszoci skadali si z je
 Niewolnicy 43

cw-barbarzycw, ktrych w wyniku zmiennych kolei wojny brano tysicami

i kupowano za bezcen,46 a e nawykli oni przedtem do ycia w niezalenoci,
niecierpliwie marzyli o tym, eby swoje kajdany skruszy i pomci. Wydawao
si, e podstawowe prawo samoobrony nieomal usprawiedliwia najsurowsze
przepisy i najokrutniejsze traktowanie47 w stosunku do owych wrogw
wewntrznych, ktrych rozpaczliwe powstania nieraz przywodziy Rzeczpo
spolit na skraj zguby.48 Ale po zjednoczeniu gwnych ludw Europy, Azji
i Afryki pod prawami jednego wadcy rdo napywu niewolnikw z obcych
krajw zaczo stopniowo wysycha, co zmusio Rzymian do chwycenia si
agodniejszego, ale te i uciliwszego sposobu pomnaania liczby niewolnikw,
mianowicie w licznych familiis, a zwaszcza w posiadociach ziemskich,
zachcano niewolnikw do zawierania maestw. Przyrodzone czowiekowi
uczucia, nawyki wszczepione przez wychowanie oraz posiadanie pewnej, choby
uzalenionej wasnoci przynosiy ulg w cikim stanie niewoli.49 ycie
niewolnika nabrao wikszej wartoci i chocia szczcie jego nadal zaleao od
usposobienia i majtnoci waciciela, to przecie ten waciciel stawa si wobec
niego bardziej ludzki, gdy kierowa si poczuciem wasnego interesu, a nie, jak
poprzednio, strachem przed zemst. Cnoty i polityka cesarzy przyspieszyy po
praw obyczajw w tym wzgldzie, przy czym edykty Hadriana i Antoninw
rozcigny ochron prawn i na t najbardziej ponion cz ludzkoci. Od
jto osobom prywatnym dugo wykonywane i dugo naduywane prawo ycia
i mierci nad niewolnikami, zastrzegajc je wycznie dostojnikom pastwo
wym. Zniesiono wizienia podziemne; a po zoeniu uzasadnionej skargi na
nieznone traktowanie pokrzywdzony niewolnik mg uzyska bd wyzwole
nie, bd mniej okrutnego pana.50
Niewolnik rzymski nie by pozbawiony nadziei, tej najlepszej pociechy,
jak mamy w naszym niedoskonaym stanie, i jeli nadarzya mu si sposobno
przysuenia si albo przypodobania panu, to z natury rzeczy mg si
spodziewa, e w nagrod za kilkuletni pilno i wierno otrzyma ten bezcenny
dar, jakim jest wolno. Szczodrobliwo waciciela wynikaa jednak czsto
z mniej szlachetnych pobudek prnoci i chciwoci, tote moga si wyrodzi
w bardzo niebezpieczne naduycie 51 i raczej trzeba byo j powciga na drodze
ustawowej ni do niej zachca. Jedna z maksym staroytnej nauki prawa gosia,
e niewolnik nie ma wasnej ojczyzny i dopiero wraz z wolnoci zyskuje
przynaleno do tej spoecznoci pastwowej, ktrej czonkiem jest jego
wyzwoliciel. Nastpstwem szerokiego zastosowania tej maksymy byoby ponie
nie przywilejw zwizanych z obywatelstwem rzymskim, gdyby obdarzono nimi
nikczemn zbieranin posplstwa. W sam por ustanowiono wic pewne
wyjtki i zaszczytne to wyrnienie przyznawano tylko tym niewolnikom, ktrzy
otrzymali uroczyste i prawomocne wyzwolenie z uzasadnionego powodu i za
zgod pretora. Nawet i ci wybrani wyzwolecy nie otrzymywali nic poza
prywatnymi prawami obywatelskimi, przy czym odsuwano ich rygorystycznie
44 Rozdzia drugi

od wszelkich godnoci cywilnych czy wojskowych. Synw ich, bez wzgldu na

zasugi i majtek, rwnie uwaano za niegodnych zasiadania w senacie; dopiero
w trzecim albo czwartym pokoleniu 52 pozwalano na cakowite zatarcie ladw
niewolniczego pochodzenia. Tak wic, nie niweczc rozrnienia pomidzy
stanami spoecznymi, stawiano jednak dalekie perspektywy wolnoci i za
szczytw nawet i przed tymi, ktrym pycha i przesdy odmawiay niemal nazwy
czowieka.
Kiedy zamierzano odrni niewolnikw odrbnoci stroju, ale zaniechano
tego pod wpywem uzasadnionej obawy, e cokolwiek niebezpiecznie byoby
da im pozna ich liczebno.53 Nawet jeli nie przyjmiemy za najcilejsze
swobodnych szacunkw okrelajcych ich liczb jako legiony i dziesitki
tysicy,54 moemy miao stwierdzi, e na jednego pana przypadao znacznie
wicej niewolnikw, cenionych jako majtek, ni sug przyczyniajcych tylko
wydatkw.55 Modych, dobrze zapowiadajcych si niewolnikw ksztacono
w rzemiosach i w naukach i wyceniano stosownie do umiejtnoci i talentu.56
W domu bogatego senatora mona byo znale niewolnikw wykonujcych
prawie wszystkie zawody, zarwno rkodzielnicze, jak i wyzwolone.57 Liczba
niewolnikw sucych prnoci i wygodom cielesnym pana przewyszaa
wszelkie dzisiejsze pojcia o luksusie.58 Kupcowi czy wacicielowi manufaktury
bardziej si opacao robotnikw kupowa ni najmowa, a i na wsi najtasz
i najwydajniejsz si robocz w rolnictwie byli niewolnicy. eby potwierdzi
te oglne uwagi i wykaza, jak wielka bya czna ich liczba, moglibymy
przytoczy cay szereg rnorodnych przykadw. W pewnym bardzo aosnym
przypadku okazao si, e w jednym paacu w Rzymie utrzymywano czterystu
niewolnikw.59 Taka sama liczba niewolnikw naleaa do majtku, ktry
w prowincji Afryce pewna wdowa z rodziny nie zwizanej z adnym urzdem
pastwowym odstpia swemu synowi, zachowujc sobie znacznie wiksz cz
swojej wasnoci.60 Za panowania Augusta pewien wyzwoleniec, pomimo
wielkich strat materialnych, jakie ponis podczas wojen domowych, pozostawi
po sobie trzy tysice szeset jarzm wow, dwiecie pidziesit tysicy gw
drobniejszego byda oraz co, co nieomal zaliczano do kategorii byda
cztery tysice stu szesnastu niewolnikw.61
Liczba poddanych, ktrzy uznawali prawa rzymskie, obywateli, mieszkacw
prowincji oraz niewolnikw nie da si dzi ustali z dokadnoci tak wielk, na
jak by ten wany przedmiot zasugiwa. Dowiadujemy si, e cesarz Klaudiusz
sprawujc urzd cenzora doliczy si szeciu milionw dziewiciuset czterdziestu
piciu tysicy obywateli rzymskich, co po dodaniu odpowiedniej liczby kobiet
i dzieci musiao wynosi okoo dwudziestu milionw dusz. Liczba ogromnej
rzeszy poddanych niszego stanu bya niepewna i pynna. Ale gdy bacznie
rozwaymy wszystkie okolicznoci, ktre mogyby wpyn na ich liczb
globaln, wyda si prawdopodobne, e za czasw Klaudiusza liczba mieszka
cw prowincji przekraczaa liczb obywateli obojga pci i wszelkiego wieku
 Budowle rzymskie 45

mniej wicej dwukrotnie i e niewolnicy co najmniej dorwnywali liczb

wolnym mieszkacom wiata rzymskiego. Wedug tego niedoskonaego ob
liczenia oglna liczba ludnoci wzrosaby do okoo stu dwudziestu milionw
osb, co daje stopie zaludnienia, by moe, wyszy od zaludnienia nowo
ytnej Europy 62 i stanowi najliczniejsz spoeczno kiedykolwiek zjedno
czon pod jedn i t sam wadz pastwow.
Polityka Rzymian, umiarkowana i rozwana, z natury rzeczy przynosia
spokj i jedno wewntrzn. Zwracajc oczy ku monarchiom azjatyckim
zobaczymy despotyzm w centrum, a sabo na kresach; zobaczymy wojska
wymuszajce swoj obecnoci pobr dochodw skarbowych i wymiar sprawie
dliwoci; zobaczymy wrogich barbarzycw osiadych w samym sercu kraju,
dziedzicznych satrapw przywaszczajcych sobie wadz nad prowincjami
i poddanych skonnych do buntu, cho niezdolnych do wolnoci. Natomiast
w wiecie rzymskim posuszestwo byo jednolite, dobrowolne i stae. Ludy
podbite, stopione w jeden wielki lud, nie tylko wyrzeky si nadziei, ale
nawet nie pragny odzyska niepodlegoci, nieomal uwaajc wasne istnienie
za cile zespolone z istnieniem Rzymu. Ustalona wadza cesarzy bez wysiku
przenikaa rozlege obszary ich posiadoci i natrafiaa na takie samo posuszes
two nad Tamiz i nad Nilem co nad Tybrem. Dostojnik cywilny rzadko kiedy
potrzebowa pomocy siy wojskowej; 63 legiony przeznaczone byy do suby
przeciwko nieprzyjacioom pastwa. W tym stanie powszechnego bezpiecze
stwa zarwno wadca, jak i nard obracali swoje wolne chwile i swoje bogactwo
na ulepszanie i przyozdabianie Cesarstwa Rzymskiego.
Jake wiele spord niezliczonych pomnikw architektury wzniesionych
przez Rzymian uszo uwagi historii, a jak mao oparo si spustoszeniom czasu
i barbarzycw! A przecie nawet i tych majestatycznych ruin, ktre do dzi
rozrzucone s po Woszech i po dawnych prowincjach rzymskich, wystarczyoby
na to, eby dowie, i kraje te byy kiedy siedzib cywilizowanego i potnego
pastwa. Ju tylko z powodu swych rozmiarw czy pikna zasugiwayby na
nasz uwag, ale jeszcze ciekawszymi czyni je dwie wane okolicznoci, ktre
stanowi powizanie wdzicznej historii sztuki z poyteczniejsz od niej histori
ludzkich obyczajw. Wiele bowiem z tych budowli wzniesiono na koszt osb
prywatnych, a prawie wszystkie miay na celu dobro publiczne.
Samo przez si nasuwa si przypuszczenie, e wikszo tych budowli
rzymskich, i to najznaczniejszych, wznieli cesarze, ktrzy posiadali na to
nieograniczone rodki zarwno w ludziach, jak w pienidzach. August zwyk si
chepi tym, e zasta swoj stolic ceglan, a zostawi marmurow.64 Wespazjan
mg by hojny dziki skrupulatnej oszczdnoci. Trajan zostawi po sobie
dziea, ktre nosz znami jego geniuszu. Hadrian nie tylko rozkaza przy
ozdobi wszystkie prowincje Cesarstwa budowlami publicznymi, ale sam te
prace nadzorowa. By artyst, kocha sztuki pikne, jako e przysparzaj one
monarsze chway. Popierali sztuki pikne rwnie i Antoninowie uwaajc,
46 Rozdzia drugi

e przyczyniaj si one do szczcia ludnoci. Ale wszyscy ci cesarze, chocia

byli najprzedniejszymi architektami w swoich posiadociach, bynajmniej nie
byli jedynymi. Ich przykad powszechnie znajdowa naladowcw wrd naj
wybitniejszych poddanych, ktrzy bez adnych obaw obwieszczali wiatu, e
nie brak im ani ducha do obmylania najwspanialszych przedsiwzi, ani
bogactwa do ich wykonania. Jeszcze nie powicono dumnego gmachu Kolo
seum w Rzymie, a ju zaczto, wprawdzie na mniejsz skal, ale wedug tego
samego planu i z tych samych materiaw wznosi budowle na uytek i na koszt
miast Kapui i Werony.65 Napis na zdumiewajco ogromnym mocie w Alkan-
tara wiadczy, e most ten przerzucono przez rzek Tagus za fundusze uzyskane
od kilku gmin luzytaskich. Pliniusz, gdy mu powierzono wielkorzdztwo
Bitynii i Pontu, prowincji nie nalecych bynajmniej do najbogatszych ani
najznaczniejszych w Cesarstwie, stwierdzi, e miasta podlege jego wadzy
wspzawodnicz ze sob we wszystkich pracach zarwno uytkowych, jak
i zdobniczych, jakie tylko mogy bd wznieci ciekawo obcych, bd zasu
y na wdziczno miejscowych obywateli. Obowizkiem prokonsula byo
zaopatrywanie ich w to, czego im brakowao, kierowanie ich smakiem, a czasami
i powciganie ich wspzawodnictwa.66 I w Rzymie, i w prowincjach bogaci
senatorowie poczytywali sobie za zaszczyt i niemal za obowizek przydawanie
wietnoci swoim czasom i ojczynie; a panujca moda bardzo czsto wyna
gradzaa swoim wpywem brak smaku albo hojnoci. Spord chmary takich
prywatnych dobroczycw wybija si Herodes Attyk, obywatel ateski, ktry
y za czasw Antoninw. Jakiekolwiek byy pobudki jego postpowania, jego
szczodrobliwo pozostaje godna najwikszych krlw.
Rodzin Heroda wywodzono w prostej linii od Kimona i Milcjadesa,
Tezeusza i Kekropsa, Eaka i Jowisza; a przynajmniej zaczto tak j wywodzi,
odkd los si do niej umiechn. Ale potomstwo tylu bogw i bohaterw
popado w stan wielce aosny. Dziadek Heroda ponis mier z rki kata,
a ojciec jego, Juliusz Attyk, musiaby zakoczy ycie w ndzy i ponieniu, gdyby
nie odkry ogromnego skarbu, zakopanego pod starym domem stanowicym
resztk jego majtku. Wedug cisej litery prawa cesarz mgby do tego skarbu
wysun roszczenie, tote ostrony Attyk szczerym przyznaniem uprzedzi
usuno donosicieli. Ale prawy Nerwa, ktry wwczas panowa, odmwi
przyjcia jakiejkolwiek czci tego skarbu i rozkaza Attykowi uywa tego
daru losu bez skrupuu. Roztropny Ateczyk nadal twierdzi uparcie, e skarb
jego jest za duy jak dla poddanego i e nie wie, jak go uywa. To go nad
uywaj odpowiedzia monarcha z dobroduszn zrzdnoci bo to twoja
wasno. 67 Wiele osb bdzie zdania, e Attyk dosownie usucha tej ostatniej
wskazwki cesarza, jako e wiksz cz swojej fortuny, ktr jeszcze znacznie
pomnoy, zawierajc korzystne maestwo, wyda w subie ogu. Dla swego
syna Heroda uzyska stanowisko prefekta wolnych miast Azji Mniejszej. Mody
ten dostojnik, zauwaywszy, e miasto Troas jest licho zaopatrzone w wod,
 Budowle rzymskie. Miasta Cesarstwa 47

uzyska od hojnego Hadriana trzysta miriad drachm (okoo stu tysicy fun
tw) na zbudowanie nowego akweduktu. W trakcie budowy jednak wydatki
wzrosy do sumy z gr dwakro przewyszajcej przewidzian w kosztorysie,
i urzdnicy skarbowi zaczli szemra, dopki wspaniaomylny Attyk nie uci
szy ich narzeka prob, aby wolno mu byo wszystkie dodatkowe koszta
wzi na siebie.68
Hojnym wynagrodzeniem nakoniono najzdolniejszych nauczycieli w caej
Grecji i Azji Mniejszej do kierowania wyksztaceniem modego Heroda. Ucze
sta si wkrtce synnym mwc, biegym w wczesnej bezuytecznej retoryce,
ktra, ograniczajc zasig swego dziaania do szk, nie zstpowaa ani na forum,
ani do senatu. W Rzymie zaszczycono go urzdem konsula; jednake wiksz
cz ycia spdzi w filozoficznym odosobnieniu w Atenach i swoich pobliskich
willach, ustawicznie otoczony sofistami, ktrzy nader chtnie przyznawali
wyszo temu bogatemu a hojnemu rywalowi.69 Nie zachoway si do naszych
czasw twory jego talentu, natomiast pewne pozostaoci wzniesionych przez
przez niego budowli dotd jeszcze podtrzymuj saw jego smaku i szczodrob
liwoci; nowoytni podrnicy wymierzyli ruiny stadionu, ktry Herod zbu
dowa w Atenach. Stadion ten, majcy szeset stp dugoci, zbudowany
cakowicie z biaego marmuru i mogcy pomieci ca ludno Aten, zo
sta ukoczony w cztery lata, w cigu ktrych Herod przewodniczy Igrzy
skom Ateskim. Dla uczczenia pamici swojej ony Regilli zbudowa teatr
nie majcy prawie rwnego sobie w caym Cesarstwie: w adnej czci tej bu
dowli nie uyto innego gatunku drzewa ni cedr, i to bardzo misternie rzebiony.
Zaj si te Odeonem, przeznaczonym przez Peryklesa na przedstawienia
muzyczne i prby nowych tragedii, a stanowicym pomnik zwycistwa sztuk
piknych nad potg barbarzycw, bowiem drewno uyte przy jego budowie
pochodzio przewanie z masztw okrtw perskich. Pomimo napraw, dokona
nych przy tej staroytnej budowli przez jednego z krlw Kapadocji, popada
ona ponownie w ruin. Herod przywrci jej dawne pikno i wspaniao. Zreszt
hojno tego znakomitego obywatela nie zamykaa si wycznie w murach Aten.
Arcywietne ozdoby, jakimi obdarowa wityni Neptuna na Istmie, teatr
w Koryncie, stadion w Delfach, ani w Termopilach i akwedukt w Canusium
w Italii wszystko to jeszcze nie wyczerpao jego skarbw. ask jego doznaa
ludno Epiru, Tesalii, Eubei, Beocji i Peloponezu; wiele napisw w miastach
' Grecji i Azji Mniejszej z wdzicznoci wymienia Heroda Attyka jako patrona
i dobroczyc tych miast.70
Zarwno w Atenach, jak i w Rzymie za czasw Rzeczypospolitej rwno
wszystkich w obliczu prawa wyraaa si w skromnej prostocie domw
prywatnych, podczas gdy wyrazem zwierzchnictwa ludu byy wspaniae bu
dowle przeznaczone na uytek publiczny;71 zreszt ten duch republikaski nie
wygas cakowicie nawet po wzbogaceniu si i utworzeniu monarchii. Naj
cnotliwsi z cesarzy starali si okazywa swoj hojno w dzieach przyno
48 Rozdzia drugi

szcych zaszczyt i korzy caemu narodowi. Zoty paac Nerona wzbudzi

suszne oburzenie, ale za panowania nastpnych wadcw na tym rozlegym
obszarze, zagarnitym przez niego dla celw samolubnego zbytku, wzniesiono
budowle poyteczniejsze: Koloseum, Termy Tytusa, Portyk Klaudyjski oraz
witynie powicone bogini pokoju i geniuszowi Rzymu.72 Ozdobiono te
pomniki architektury, stanowice wasno narodu rzymskiego, najpikniej
szymi dzieami greckiego malarstwa i rzeby; a w wityni Pokoju staa otworem
dla ciekawoci wyksztaconych bardzo starannie dobrana biblioteka. W nie
wielkiej odlegoci od niej znajdowao si Forum Trajana. Otoczone byo
wysokim czworoktnym krugankiem, a wjazd na nie stanowiy cztery wspaniae
i przestronne luki tryumfalne; porodku forum wznosia si marmurowa
kolumna wysokoci stu dziesiciu stp na pamitk wysokoci pagrka, ktry
zniesiono, eby zrobi miejsce na forum. Kolumna ta, zachowana po dzi dzie
w caej swojej dawnej piknoci, dokadnie przedstawia zwycistwa jej fundatora
nad Dakami. onierz-weteran wpatrywa si w dzieje wasnych kampanii,
a spokojny obywatel, ulegajc atwemu zudzeniu, jakie mu podsuwaa naro
dowa prno, kojarzy w myli wasn osob z zaszczytami tego tryumfu.
Z tym samym hojnym zamiowaniem do okazaoci publicznej upikszano
wszystkie inne dzielnice stolicy i wszystkie prowincje Cesarstwa: peno tam
byo amfiteatrw, teatrw, wity, portykw, ukw tryumfalnych, ani
i akweduktw sowem, budowli, z ktrych kada, cho w inny sposb, suya
zdrowiu, pobonoci i rozrywce najskromniejszego nawet obywatela.
Ostatnie z wymienionych budynkw zasuguj na nasz szczegln uwag.
miao samego przedsiwzicia, porzdne wykonanie i uyteczno akweduk
tw stawiaj je w rzdzie najwspanialszych pomnikw rzymskiego geniuszu
i potgi. Pierwsze miejsce susznie si naley akweduktom stolicy, ale ciekawy,
a nie znajcy historii podrnik, badajcy akwedukty rwnie i w Spoleto,
w Metz albo w Segowii, wycignie oczywisty wniosek, e te prowincjonalne
miasta byy kiedy siedzibami potnego monarchy. Na pustyniach Azji
i Afryki istniao kiedy wiele kwitncych miast, zawdziczajcych swoj
ludno, a nawet i samo istnienie takiemu to wanie sztucznemu dopywowi
nieprzerwanego strumienia wieej wody.73
Oszacowalimy liczb mieszkacw w Cesarstwie Rzymskim i przyjrzelimy
si jego robotom publicznym. Gdy zbadamy ilo i wielko jego miast,
dojdziemy do wniosku, e co do liczby mieszkacw nie pomylilimy si,
natomiast ilo robt publicznych bya znacznie wiksza. Nie bez pewnej
satysfakcji moemy tu zebra par oderwanych przykadw odnoszcych si do
tego przedmiotu, przy czym jednak trzeba pamita, e wskutek prnoci
poszczeglnych narodw i ubstwa jzyka nazw miasta stosowano bez
rozrnienia zarwno do Rzymu, jak i do jakiego Laurentum.
1. W staroytnej Italii byo podobno tysic sto dziewidziesit siedem miast;
a bez wzgldu na to, do ktrego okresu staroytnoci ta liczba miaaby si
 Drogi, poczta, egluga 49

stosowa,74 nie ma powodu sdzi, jakoby za czasw Antoninw kraj by mniej

ludny ni za Romulusa. W obrbie metropolii Cesarstwa leay przycignite jej
przemonym wpywem drobne pastewka Lacjum. Te czci Italii, ktre teraz,
osabe i wyczerpane, od tak dawna podlegaj leniwej tyranii ksiy i wicekrlw,
doznaway wtedy tylko nieszcz wojennych, atwiejszych do zniesienia;
pierwsze objawy rozkadu, jakiego doznay, z nawizk powetowa szybki
rozkwit Galii Przedalpejskiej. Wspaniao Werony dotd jeszcze widoczna
jest w jej szcztkach, a przecie Werona mniej bya synna ni Akwilea czy
Padwa, Mediolan czy Rawenna.
2. w duch postpu przekroczy Alpy i da si odczu nawet w borach
Brytanii, ktre stopniowo karczowano, eby stworzy woln przestrze pod
wygodne i wykwintne siedziby ludzkie. York by stolic wielkorzdcy; Londyn
ju wtedy wzbogaci si na handlu, a Bath syno ze zbawiennego dziaania
swoich wd leczniczych. Galia moga si pochlubi tysicem i dwustu mia
stami,75 a chocia w jej czciach pnocnych wiele z tych miast, nie wyczajc
samego Parya, byo jeszcze niemal pierwotnymi, niedoskonaymi miecinami
ludu dopiero zaczynajcego si cywilizowa, to galijskie prowincje poudniowe
ju naladoway pod wzgldem bogactwa i wytwornoci Itali.76 Wiele byo
w Galii takich miast, jak Marsylia, Arles, Nmes, Narbonne, Tuluza, Bor
deaux, Autun, Vienne, Lyon, Langres i Trewir, ktrych stan w staroytnoci
przedstawia si nie gorzej ni stan obecny, a moe nawet i lepiej. Jeli chodzi
0 Hiszpani, to kraj ten kwit jako prowincja, a podupad jako niepodlege
krlestwo. Naduywanie wasnej siy, Ameryka i zabobon wyczerpay Hiszpa
ni do tego stopnia, e jej pycha doznaaby moe upokorzenia, gdybymy od
niej zadali takiej listy trzystu szedziesiciu miast, jak sporzdzi Pliniusz
za panowania Wespazjana.77
3. Niegdy trzysta miast afrykaskich uznawao zwierzchnictwo Kartaginy,78
a jest rzecz nieprawdopodobn, eby ich liczba miaa zmale pod rzdami
cesarzy; sama Kartagina podwigna si z popiow, przyoblekajc si w now
wspaniao, i podobnie jak Kapua i Korynt, stolica ta wkrtce znw si cie
szya wszelkimi korzyciami, jakie mona uzyska, nie majc niepodlegoci
1 suwerennoci.
4. Prowincje wschodnie jasno wykazuj kontrast pomidzy rzymsk wspania
oci a tureckim barbarzystwem. Staroytne ruiny, napotykane tu i wdzie
wrd nieuprawnych pl, a przez ciemnot przypisywane potdze czarw, nie
daj ju niemal adnego schronienia ani uciskanemu chopu, ani wdrownemu
Arabowi. Za panowania cezarw w samej tylko Azji waciwej byo a piset
ludnych miast,79 wzbogaconych wszelkimi darami przyrody i przyozdobionych
z caym wyrafinowaniem sztuki. Kiedy a jedenacie miast azjatyckich spierao
si o zaszczyt powicenia wityni Tyberiuszowi, a senat bada, co kade
z nich wysuwa na poparcie swoich roszcze.80 Kandydatur czterech z nich
natychmiast odrzucono, uznajc je za niezdatne do podjcia tak wielkiego
50 Rozdzia drugi

ciaru; w liczbie tej bya Laodycea, ktrej ruiny do dzi wiadcz o jej
wczesnej wspaniaoci.81 Laodycea cigna bardzo znaczne dochody ze swoich
owiec, syncych z delikatnej weny, i na krtko przed wspomnianym sporem
otrzymaa od pewnego hojnego obywatela zapis testamentowy w wysokoci
czterystu tysicy funtw.82 Jeeli tak wygldaa bieda Laodycei, to jakie
musiao by bogactwo tych miast, ktrych roszczenia uznano za bardziej
uzasadnione, a zwaszcza bogactwo Pergamos, Smyrny i Efezu, tak dugo
wspzawodniczcych ze sob o tytu pierwszego miasta Azji? 83 Stolice Syrii
i Egiptu zajmoway w Cesarstwie stanowisko jeszcze wysze; Antiochia i Alek
sandria spoglday z gry, z pogard, na cay tum zalenych od siebie m iast84
i niechtnie ustpoway pierwszestwa majestatowi samego nawet Rzymu.
Wszystkie te miasta poczone byy zarwno ze sob, jak i ze stolic
gocicami publicznymi, ktre wychodzc z Forum Romanum przebiegay
Itali, przecinay prowincj i koczyy si dopiero na granicach Cesarstwa.
Jeeli starannie wymierzymy odlego od muru Antonina do Rzymu i stamtd
do Jerozolimy, to okae si, e ten wielki szlak komunikacyjny, biegncy od
pnocno-zachodniego do poudniowo-wschodniego kraca pastwa, cign
si na dugo czterech tysicy osiemdziesiciu mil rzymskich.85 Drogi publiczne
byy dokadnie podzielone na odcinki kamieniami milowymi i biegy w linii
prostej od jednego miasta do drugiego, bardzo mao zwaajc zarwno na
przeszkody stawiane przez przyrod, jak i na wasno prywatn. Gry
przebijano, a ponad najszerszymi nawet i najbardziej rwcymi rzekami prze
rzucano miae przsa mostw.86 rodkowy pas drogi, tworzc taras grujcy
nad przyleg okolic, by wznoszony z kilku warstw piasku, wiru i cementu
i brukowany wielkimi kamieniami albo w niektrych miejscach bliej stoli
cy granitem.87 Taka mocna bya budowa rzymskich gocicw, ktrych
trwao nie cakiem jeszcze ulega niszczcym wysikom pitnastu stuleci.
czyy one poddanych zamieszkujcych najodleglejsze od siebie prowincje,
umoliwiajc atwe i zaye wzajemne stosunki; ale podstawowym celem tych
drg byo uatwienie marszw legionom, i adnego kraju nie uwaano za
cakowicie podbity, dopki do wszystkich jego czci nie zapewniono takiego
dostpu orowi i wadzy cesarza.
Korzyci pynce z otrzymywania wiadomoci moliwie jak najwczeniej
i z przekazywania wasnych rozkazw jak najszybciej nakoniy cesarzy do
ustanowienia na caym rozlegym obszarze swego panowania regularnej instytu
cji poczty.88 Wszdzie wznoszono w odlegoci zaledwie piciu albo szeciu mil
od siebie specjalne budynki, przy kadym z nich byo stale w gotowoci
czterdzieci koni i przy pomocy takich zmiennych zaprzgw atwo byo
podrowa po rzymskich drogach z szybkoci stu mil dziennie.89 Posugiwa
si poczt wolno byo tym, ktrzy mogli si wykaza poleceniem cesarskim, ale
cho pierwotnie poczta przeznaczona bya dla suby pastwowej, czasami
poszczeglni obywatele korzystali z niej dla wasnego interesu albo wygody.90
 Drogi, poczta, egluga, rolnictwo 51

Ponadto w Cesarstwie Rzymskim rwnie swobodna i dostpna jak komuni

kacja ldowa bya komunikacja morska. Prowincje otaczay i zamykay sob
Morze rdziemne, a Italia, w ksztacie ogromnego przyldka, wysuwaa si a
na sam rodek tego wielkiego jeziora. Wybrzea Italii s na og pozbawione
bezpiecznych przystani naturalnych, ale pracowito ludzka poprawia niedosta
tki przyrody; w szczeglnoci port w Ostii, pooony u ujcia Tybru, stano
wi poyteczny pomnik wielkoci Rzymu.91 Zaoycielem jego by cesarz
Klaudiusz. Z tego to portu, odlegego zaledwie o szesnacie mil od stolicy,
pomylny wiatr czsto nis statki w cigu siedmiu dni do Supw Herkulesa,
a w cigu dziewiciu albo dziesiciu do Aleksandrii w Egipcie.92
Bez wzgldu na ze strony rozlegoci imperium, dostrzegane przez rozum
i opakiwane w tyradach deklamatorw, ogrom Rzymu pociga za sob pewne
skutki dobroczynne dla ludzkoci, a ta sama swoboda obcowania, ktra szerzya
zepsucie, rozpowszechniaa take udogodnienia ycia spoecznego. W bardziej
odlegych wiekach staroytnoci wiat by podzielony w sposb nierwny.
Wschd od niepamitnych czasw cieszy si rozwojem wszelkich sztuk i zbyt
kiem, podczas gdy Zachd zamieszkiwali nieokrzesani i wojowniczy barbarzy
cy, ktrzy pogardzali rolnictwem bd te zupenie go nie znali. Pod opiek
ustalonych rzdw do krajw Europy Zachodniej stopniowo wprowadzano
pody krajw o agodniejszym klimacie oraz wyroby narodw bardziej cywilizo
wanych, przy czym swobodne i korzystne stosunki handlowe zachcay tubyl
cw zarwno do pomnaania podw wasnej ziemi, jak rwnie do ulepszania
przemysu. Niemoliwoci prawie byoby wyliczy wszystkie artykuy, czy to
nalece do krlestwa zwierzcego, czy do rolinnego, ktre stopniowo wwoo
no do Europy z Azji i Afryki,93 ale godno dziea historycznego nic na tym nie
ucierpi, a jego uyteczno znacznie zyska, jeeli cho z lekka napomkniemy
o kilku najwaniejszych pozycjach.
1. Prawie wszystkie kwiaty, zioa i owoce rosnce w naszych europejskich
ogrodach s pochodzenia zagranicznego, ktre w wielu przypadkach zdradzaj
same ich nazwy: owocem rodzimym Italii zawsze byo jabko, wic Rzymianie
zakosztowawszy bardziej zrnicowanego smaku moreli, brzoskwini, granatu,
cytryny i pomaraczy poprzestali na zastosowaniu do wszystkich tych nowych
owocw pospolitej nazwy jabka, odrniajc jedne od drugich tylko okrele
niem dodatkowym wskazujcym na kraj, z ktrego pochodz.
2. Za czasw Homera winorol rosa dziko na wyspie Sycylii, a wedug
wszelkiego prawdopodobiestwa take i na przylegym kontynencie; ale zmyl-
no czowieka jeszcze jej nie uszlachetnia i nie zacza przetwarza w napj
mity dla smaku dzikich mieszkacw.94 W tysic lat pniej Italia moga si
poszczyci tym, e spord osiemdziesiciu najszlachetniejszych i najsynniej
szych win z gr dwie trzecie wydaje jej gleba.95 Dobrodziejstwo to wkrtce
udzielio si narboskiej prowincji Galii; natomiast na pnoc od gr Sewennw
mrozy byy tak dotkliwe, e za czasw Strabona uwaano upraw winogron
52 Rozdzia drugi

w tych czciach Galii za niemoliw.96 Trudno t jednak stopniowo

przezwyciono, i mamy pewne powody po temu, by sdzi, e winnice
burgundzkie istniej od czasw Antoninw.97
3. W wiecie zachodnim oliwka kroczya w lad za pokojem i bya uwaana za
jego symbol. W dwa wieki po zaoeniu Rzymu ani Italia, ani Afryka jeszcze tej
poytecznej roliny nie znay; dopiero pniej zaaklimatyzowano j w tych
krajach, a w kocu dotara a do samego serca Hiszpanii i Galii. Bojaliwe
a bdne przekonanie staroytnych, jakoby wymagaa ona pewnego nasilenia
gorca i bliskoci morza, zostao niepostrzeenie obalone przez pracowito
i dowiadczenie.98
4. Upraw lnu przeniesiono z Egiptu do Galii, gdzie wzbogacia ona kraj jako
cao, jakkolwiek moe zuboya poszczeglne poacie ziemi, na ktrych len
siano.99
5. Zarwno w Italii, jak i prowincjach rolnicy zaznajomili si z uyciem traw
uprawnych, a zwaszcza lucerny, ktra, tak jak i jej nazwa, pochodzi z Medii.100
Zaopatrzenie byda w zdrow i obfit pasz na ca zim zwikszyo liczebno
stad owiec i byda rogatego, co z kolei przyczynio si do podniesienia
urodzajnoci gleby. Do wszystkich tych ulepsze mona doda piln eksploata
cj kopal i rybowstwo, ktre zatrudniajc wiele rk roboczych pomnaaj
przyjemnoci bogatych i rda utrzymania biednych.
Kolumella w swojej piknej rozprawie opisuje kwitncy stan rolnictwa
w Hiszpanii za panowania Tyberiusza; i mona stwierdzi, e owe klski godu,
ktre tak czsto nkay Rzeczpospolit w jej niemowlctwie, rzadko, a moe
nigdy nie spaday na rozlege Cesarstwo Rzymskie. Jeli nawet ktr z pro
wincji przypadkiem dotkn niedostatek, to jej szczliwsze ssiadki natychmiast
j wspomagay ze swoich obfitych zasobw.
Rolnictwo stanowi podstaw rkodziea, jako e pody przyrody s surowcem
dla przemysu. Za Cesarstwa Rzymskiego trud pracowitego i zdolnego ludu
rnymi sposobami, ale stale i niezmiennie suy bogatym. Strj, st, dom
i sprzty wybracw losu byy poczeniem najwymylniejszych wygd, ele
gancji i przepychu, wszystkiego, co mogo mile gaska ich prno albo
schlebia zachciankom zmysowym. Moralici wszystkich czasw surowo pot
piaj takie wyrafinowanie, nadajc mu wstrtn nazw zbytku; i kto wie, moe
ludzko byaby cnotliwsza, a zarazem szczliwsza, gdyby wszyscy mieli to, co
do ycia konieczne, a nikt nie posiada tego, bez czego mona si obej. Ale
wydaje si, e w obecnym niedoskonaym ustroju spoecznym zbytek, choby
pyn z rozpusty albo z gupoty, jest jedynym rodkiem mogcym naprawi
nierwny rozdzia wasnoci. Pilny wyrobnik i biegy rzemielnik, ktrym przy
podziale ziemi nie dostaa si choby najmniejsza jej czstka, pobieraj od
posiadaczy gruntw dobrowolny podatek, a tych ostatnich poczucie wasnego
interesu nakania do podnoszenia poziomu uprawy swoich majtkw, za
ktrych produkty mog naby dodatkowe przyjemnoci. Proces ten, ktrego
 Rzemiosa w subie zbytku. Handel 53

skutki wyranie odczuwa kada spoeczno, jeszcze szerzej oddziaywa w wi

cie rzymskim. Bogactwo prowincji wkrtce by si wyczerpao, gdyby nie to, e
ich rkodzieo i handel przedmiotami zbytku niepostrzeenie przywracay
pracowitym poddanym sumy wydarte im przez or bd te wadz Rzymu.
Dopki ten obieg dbr ogranicza si do obszaru Cesarstwa, dopty nadawa
on machinie pastwowej now sprawno, a skutki jego, czasami dobroczynne,
w adnym razie nie mogy sta si szkodliwe.
Nieatwym wszake zadaniem jest zamkn zbytek w granicach jednego
pastwa. Najodleglejsze kraje wiata staroytnego przeszukiwano i upiono,
eby zaspokoi dz przepychu i wybredne gusty Rzymu. Lasy Scytii dostar
czay cennych futer. Bursztyn przewoono drog ldow z brzegw Batyku
nad Dunaj, przy czym barbarzycw bardzo dziwia cena, jak otrzymywali
w zamian za towar tak bezuyteczny.101 By te duy popyt na babiloskie
kobierce i na inne wyroby Wschodu; ale najwaniejsz, cho zarazem najbar
dziej niepopularn ga handlu zagranicznego stanowiy towary sprowadzane
z Arabii i z Indii. Co roku w okresie letniego przesilenia dnia z noc
z Myos-hormos, egipskiego portu nad Morzem Czerwonym, wypywaa flota
zoona ze stu dwudziestu statkw. Dziki wiejcym o tej porze roku monsunom
flota taka przepywaa ocean w cigu mniej wicej czterdziestu dni. Zwykle celem
jej eglugi byo wybrzee Malabaru albo wyspa Cejlon 102 i na tych to rynkach
oczekiwali jej przybycia kupcy z odleglejszych krajw azjatyckich. Powrt tej
floty wyznaczony by na miesic grudzie albo stycze, i jej bogaty adunek,
natychmiast przewoony na grzbietach wielbdw znad Morza Czerwonego do
Nilu i spawiany z jego biegiem a do Aleksandrii, pyn jak strumie do stoli
cy Cesarstwa.103 Przedmioty handlu ze Wschodem byy rwnie wspaniae, jak
bezuyteczne: jedwab, ktrego funt dorwnywa wartoci funtowi zota,104
drogie kamienie, wrd ktrych pera zajmowaa pierwsze miejsce po diamen
cie,105 oraz mnstwo rnorodnych pachnide, ktre palono podczas nabo
estw i uroczystoci pogrzebowych. Trudy i niebezpieczestwa tej podry
wynagradza niewiarygodny wprost zysk, ale zysk ten cignito z rzymskich
poddanych, tak e garstka ludzi bogacia si kosztem ogu.
Poniewa rodowici mieszkacy Arabii i Indii zadowalali si produktami
i rkodzieem wasnych krajw, przeto ze strony Rzymian gwny, jeeli nie
jedyny przedmiot wymiany stanowio srebro. Senat uzna za godne swego
dostojestwa rozwaanie skargi, i na zakup ozdb dla kobiet bezpowrotnie
trwoni si bogactwo pastwa na rzecz krajw nie tylko obcych, ale nawet
wrogich.106 Pewien pisarz, z usposobienia dociekliwy, a zarazem skonny do
wytykania ludziom ich bdw, oblicza powsta std strat na z gr osiemset
tysicy funtw szterlingw rocznie.107 Tak oto przemawiao niezadowolenie,
wynike z zadumy nad ciemnymi perspektywami zbliajcej si ndzy. A jednak,
jeeli porwnamy, ile wynosi stosunek wartoci pomidzy zotem i srebrem za
czasw Pliniusza i na ile zosta on ustalony za panowania Konstantyna, to
54 Rozdzia drugi

stwierdzimy, e w cigu tego okresu nastpia bardzo znaczna zwyka.108 Nie

ma nawet najmniejszych podstaw do przypuszczania, jakoby dawa si odczu
wa brak zota; jest wic rzecz oczywist, e srebro stao si kruszcem
pospolitszym; e jakkolwiek wysoki byby jego odpyw do Indii i Arabii, nie
mg bynajmniej wyczerpywa bogactwa wiata rzymskiego; i e produkcja
kopal w peni zaspokajaa popyt stwarzany przez handel.
Chocia rd ludzki lubi wysawia przeszo, a pomiata teraniejszoci, nie
tylko mieszkacy Rzymu, ale i prowincji caym sercem czuli i szczerze
przyznawali, e Cesarstwo znajduje si w stanie spokoju i dobrobytu.
Uznawali oni to, e potga Rzymu, pod ktrej szczsnym wpywem najsrosi
nawet barbarzycy zjednoczyli si dziki jednakowym dla wszystkich rzdom
i wsplnej mowie, ugruntowaa ju owe suszne zasady ycia spoecznego, praw,
rolnictwa i nauk, po raz pierwszy wprowadzone przez mdro Aten. Przyznaj,
e w miar ulepszania rzemios rd ludzki wyranie si powiksza. Sawi
wzrastajc wspaniao miast, pikno kraju, uprawnego i przyozdabianego jak
jeden bezmierny ogrd; sawi te dugi a radosny okres pokoju, ktrym cieszy
si tyle narodw, nie pamitajc ju swoich dawnych uraz i nie bojc si adnych
niebezpieczestw w przyszoci. 109 Bez wzgldu na to, jakie podejrzenia
mgby w nas budzi zapaszek retoryki i deklamacji, ktrym zalatuj takie
zdania, ich tre pozostaje w cakowitej zgodzie z prawd historyczn.
Byo raczej niemoliwe, by oczy wspczesnych potrafiy w tej powszechnej
szczliwoci dostrzec ukryte przyczyny schyku i rozprzenia. Ten dugi okres
pokoju i jednolito rzdw rzymskich wsczyy w yy imperium potajemnie,
powoli dziaajc trucizn. Zrwna si stopniowo poziom ludzkich umysw,
ogie geniuszu wygas i nawet duch wojskowy si ulotni. Lud Europy by dziel
ny i krzepki. Hiszpania, Galia, Brytania i Illyricum dostarczay legionom
wybornego onierza i stanowiy rzeczywist si monarchii. onierz ten
odznacza si nadal mstwem osobistym, ale zaczo mu brakowa owej odwagi
publicznej, ktra karmi si umiowaniem niepodlegoci, poczuciem honoru
narodowego, istnieniem niebezpieczestwa i nawykiem rozkazywania. W rezul
tacie obywatele, otrzymujc prawa i wielkorzdcw z woli swego wadcy, obro
n swoj powierzyli wojsku najemnemu. Potomkowie najmielszych przywd
cw zadowalali si statusem zwykych poddanych. Jednostki najbardziej ambit
ne udaway si bd na dwr cesarzy, bd pod ich sztandary, a porzucone
prowincje, pozbawione siy i jednoci politycznej, niepostrzeenie popaday
w leniw obojtno ycia prywatnego.
Zamiowanie do literatury, prawie nierozcznie zwizane z okresem pokoju
i owiecenia, byo modne wrd poddanych Hadriana i Antoninw, ktrzy sami
byli ludmi uczonymi i obdarzonymi ciekawoci badaczy. Zamiowanie to
rozpowszechnio si na caym obszarze ich pastwa: najbardziej nawet na p
noc wysunite plemiona Brytaczykw zasmakoway w retoryce, na brzegach
Renu i Dunaju przepisywano i czytano Homera i Wergiliusza, a najwtlejsze
 Literatura, nauka 55

bodaj przebyski talentu literackiego spotykay si z ogromnie hojn nagro

d.110 Grecy z powodzeniem uprawiali nauk fizyki i astronomii, studiowano
obserwacje Ptolemeusza i pisma Galena, ulepszajc ich odkrycia i poprawiajc
bdy, ale z wyjtkiem niezrwnanego Lukiana ten leniwy wiek przemin, nie
wydajc ani jednego pisarza obdarzonego oryginalnym talentem bd celujce
go w sztuce wytwornego stylu. W szkoach nadal uznawano powag Platona
i Arystotelesa, Zenona i Epikura, przy czym ich systemy, za lepym uszanowa
niem przekazywane z jednego pokolenia uczniw na drugie, uniemoliwiay
wszelkie szlachetne wysiki zmierzajce do wiczenia wadz umysu ludzkiego
bd te do rozszerzenia jego zasigu. Pikno dzie poetw i mwcw, zamiast
roznieca ogie podobny do ich ognia, zachcao tylko do zimnych i sualczych
naladownictw; zdarzao si te, e jeli kto si omieli odchyli od tych
wzorw, to zbacza rwnoczenie z drogi zdrowego rozsdku i przyzwoitoci.
W okresie odrodzenia literatury modziecza rzeko wyobrani obudzonej
z tak dugiego spoczynku, wspzawodnictwo pomidzy narodami, nowa re-
ligia, nowe jzyki i nowy wiat zbudziy geniusz Europy. Natomiast mieszkacy
rzymskich prowincji, otrzymujc jednolite, sztuczne wyksztacenie w jzyku dla
nich obcym, wchodzili w bardzo nierwne wspzawodnictwo z owymi miaymi
pisarzami dawniejszych wiekw, ktrzy, wyraajc swoje szczere uczucia
w rodzimym jzyku, zajli ju wszystkie zaszczytne miejsca. Miano poety poszo
omale w zapomnienie, miano mwcy przywaszczyli sobie sofici. Chmara
krytykw, kompilatorw i komentatorw zaciemnia oblicze nauki, a w lad za
schykiem talentu wkrtce przyszo i zepsucie smaku.
Wzniosy Longinus, ktry w okresie nieco pniejszym, a take na dworze
krlowej syryjskiej, zachowa ducha staroytnych Aten, stwierdza i opakuje
ow zwyrodniao swoich wspczesnych, upadlajc ich uczucia, pozbawiaj
c ich odwagi i poniajc ich talent.
Podobnie mwi on jak niektre dzieci na zawsze pozostaj karzekami,
jeli w niemowlctwie za ciasno im krpowano koczyny, tak i nasze niedojrzae
umysy, sptane przesdami i nawykami cnotliwego poddastwa, niezdolne s
do rozrastania si i osignicia tej harmonijnej wielkoci, jak podziwiamy
u staroytnych, ktrzy yjc w ustroju ludowadztwa, pisali z t sam swobod,
z jak dziaali. 111
To skarlenie czowieka, jeeli mamy dalej poda za przenoni Longinusa,
z kadym dniem oddalao go od dawnej normy i rzeczywicie wiat rzymski
zaludniony by przez plemi karw wtedy, gdy wdarli si do niego srodzy
olbrzymi z Pnocy, ktrzy poprawili ras pigmejw. Przywrcili oni ducha
wolnoci godnego mw, a wolno ta po upywie dziesiciu wiekw staa si
szczsn matk dobrego smaku i nauki.
 Rozdzia trzeci

O USTROJU CESARSTWA RZYMSKIEGO

ZA CZASW ANTONINW

ydaje si oczywiste, e monarchia jest to pastwo, w ktrym jednej osobie,

jakikolwiek by ona nosia tytu, powierzono wykonywanie praw, zarzd
dochodami skarbowymi i dowdztwo wojska. Ale jeli swobd publicznych nie
strzeg nieustraszeni i czujni stranicy, to wadza tak potnego dostojnika
wkrtce wyrodzi si w despotyzm. W czasach zabobonu mona dla obrony
praw ludzkich z poytkiem posuy si wpywami duchowiestwa, lecz zwizek
pomidzy tronem i otarzem jest tak cisy, e bardzo rzadko widuje si sztandar
Kocioa po stronie ludu. Jedyn przeciwwag, zdoln uchroni swobody
ustawowe przed zakusami ambitnego wadcy, stanowi: wojownicza szlachta
i uparty lud, bdce w posiadaniu broni, mocno dzierce swoj wasno
i zrzeszone w zgromadzeniach ustawodawczych.
Bezmierna ambicja dyktatora obalia wszelkie istniejce w ustroju rzymskim
zapory. Okrutna rka triumwira zniosa wszystko, co stao na przeszkodzie jego
samowoli. Poczwszy od zwycistwa pod Akcjum, los wiata rzymskiego zalea
od woli Oktawiana, noszcego, odkd wuj go usynowi, nazwisko Cezara,
a potem przez pochlebstwo senatu przezwanego Augustem. Zwycizcy temu
podlegay czterdzieci cztery legiony,1 zaprawne w bojach, wiadome zarwno
wasnej siy, jak i saboci ustroju, przywyke wskutek dwudziestoletniej wojny
domowej do rozlewu krwi i gwatw, a namitnie oddane rodowi Cezara, gdy
jedynie od tego rodu otrzymay arcyhojne nagrody i nadal ich oczekiway.
Prowincje, od dawna ciemione przez dostojnikw Rzeczypospolitej, wzdycha
y do rzdw jednego czowieka, ktry byby panem tych drobnych tyranw,
a nie wsplnikiem ich zdzierstw. Lud rzymski, z ukrytym zadowoleniem patrzc
na upokorzenie arystokracji, domaga si tylko chleba i widowisk, ktrych
August dostarcza mu hojn rk. Bogaci i kulturalni mieszkacy Italii, prawie
powszechnie przyjwszy filozofi Epikura, cieszyli si dobrodziejstwami zamo
noci i spokoju, ktre im niosa chwila obecna, i nie pozwalali na zakcanie
sobie przyjemnego snu wspomnieniami dawnej burzliwej wolnoci. Senat razem
z wadz utraci i godno. Wiele spord najszlachetniejszych rodw wygaso.
Wszyscy odwani i zdatni do walki republikanie zginli bd na polu bitwy,
 Wadza wodzw rzymskich 57

bd podczas proskrypcji. Celowo rozwarto drzwi senatu przed zbieranin

posplstwa liczc z gr tysic osb, ktre okryway stan senatorski hab
zamiast z niego czerpa zaszczyty.2
Reforma senatu bya jednym z pierwszych krokw, jakie podj August, aby
zrzuci z siebie miano tyrana i wystpi w roli ojca ojczyzny. Wybrany na
cenzora, August wsplnie ze swoim wiernym Agrypp zbada list senatorw,
usun z nich kilku, ktrych wady albo upr wymagay przykadnej kary
publicznej, nakoni prawie dwustu do dobrowolnego zrzeczenia si stanowiska
senatora dla uniknicia wstydu poczonego z wydaleniem, podnis cenzus
majtkowy wymagany od senatora do wysokoci okoo dziesiciu tysicy
funtw, nada godno patrycjuszy dostatecznej liczbie rodzin, a sam przyj
zaszczytny tytu Princeps senatus, nadawany przez cenzorw zawsze temu, kto
najbardziej si wyrnia piastowanymi zaszczytami i pooonymi zasugami.3
Ale przywracajc w ten sposb senatowi godno rwnoczenie zniweczy jego
niezaleno. Gdy wadz ustawodawcz mianuje wadza wykonawcza, zasady
swobd ustawodawczych gin bezpowrotnie.
W obliczu tak uksztatowanego i przygotowanego zgromadzenia August
wygosi starannie opracowan mow, w ktrej popisywa si patriotyzmem,
ukrywajc swoj dz wadzy. Ubolewa nad wasnym postpowaniem
w przeszoci, a przecie je usprawiedliwia. Mio synowska nakazywaa mu
wasnorcznie pomci morderstwo ojca. Twarde prawa koniecznoci czasami
bray gr nad wrodzonymi mu uczuciami ludzkimi i zmuszay do wejcia
w spk z dwoma niegodnymi kolegami: dopki Antoniusz y, dopty
Rzeczpospolita nie pozwalaa Augustowi na to, by zda j na ask i nieask
zwyrodniaego Rzymianina i barbarzyskiej krlowej. Teraz wolno mu pj za
gosem zarwno obowizku, jak i skonnoci. Uroczycie przywraca senatowi
i ludowi wszystkie ich prastare prawa, a sam pragnie jedynie zmiesza si
z tumem swoich wspobywateli, aby razem z nimi korzysta z tych dobro
dziejstw, ktre uzyska dla ojczyzny. 4
Potrzeba by pira Tacyta (gdyby Tacyt by obecny na tym posiedzeniu), eby
opisa rnorodne uczucia senatu, zarwno powcigane, jak i te, ktre udawa.
Niebezpiecznie byo zaufa szczeroci Augusta, ale jeszcze niebezpieczniej
okaza, e mu si nie ufa. Badacze prawa pastwowego nieraz spierali si o to,
ktry ustrj ma wicej zalet: monarchia czy republika; wczesna rozlego
pastwa rzymskiego, zepsucie obyczajw i rozzuchwalenie onierzy dostar
czay, co prawda, nowych argumentw rzecznikom monarchii, ale te oglne
pogldy na ustrj wskutek nadziei i obaw indywidualnych ulegay spaczeniu.
Wrd takiego zamtu pogldw senat da odpowied jednomyln i stanowcz.
Odmwi przyjcia dymisji Augusta zaklinajc go, aby nie opuszcza Rzeczy
pospolitej, ktr ocali. Pocertowawszy si troch, jak tego wymagaa przy
zwoito, przebiegy tyran podporzdkowa si rozkazom senatu i zgodzi
si obj rzdy nad prowincjami oraz naczelne dowdztwo nad wojskami
58 Rozdzia trzeci

rzymskimi, przybierajc dobrze znane tytuy prokonsula i imperatora.5 Ale

zgodzi si je przyj tylko na dziesi lat. Wyrazi nadziej, e jeszcze przed
upywem tego okresu rany zadane przez niezgod domow cakowicie si
zablini i uzdrowionej, znw silnej Rzeczypospolitej nie bd ju potrzebne
niebezpieczne usugi dostojnika obdarzonego tak nadzwyczajnymi penomoc
nictwami. Pami tej komedii, ktr za ycia Augusta powtarzano kilka razy,
zachowano a do ostatnich wiekw Cesarstwa, dajc jej wyraz w formie
szczeglnej pompy, z jak doywotni monarchowie Rzymu obchodzili dziesity
rok swego panowania.6
Wdz wojsk rzymskich mg bez jakiegokolwiek pogwacenia ustawy zasad
niczej otrzymywa i wykonywa wadz omale despotyczn nad onierzami,
nieprzyjacimi i poddanymi republiki. Jeeli chodzi o onierzy, to tutaj ju od
najdawniejszych czasw Rzymu zazdrosne umiowanie wolnoci ustpio przed
nadziejami na podboje i poszanowaniem karnoci wojskowej. Dyktator albo
konsul mia prawo pociga modzie rzymsk do penienia suby wojskowej
i kara za uparte albo tchrzowskie nieposuszestwo najsurowszymi i naj
haniebniejszymi karami, skrelajc winnego ze spisu obywateli, konfiskujc jego
majtek i zaprzedajc jego osob w niewol.7 onierz zacigajcy si do
wojska pozbawiony by na czas suby najwitszych swobd potwierdzonych
przez ustawy, jak lex Porcia i lex Sempronia. Wdz sprawowa w obozie
absolutn wadz ycia i mierci; jurysdykcji jego nie ograniczay adne sdy
ani przepisy proceduralne, a wykonanie wyroku nastpowao natychmiast
i bez apelacji.8 O tym, kto jest wrogiem Rzymu, z zasady rozstrzygaa
wadza ustawodawcza. Nad najwaniejszymi uchwaami w sprawie pokoju
i wojny z powag obradowa senat, a zatwierdza je lud. Ale z chwil gdy
legiony poniosy swj or gdzie daleko od Italii, dowdcy przywaszczali
sobie prawo kierowania ich w dowolny sposb przeciwko dowolnemu wrogowi,
zalenie od tego, co uznali za najkorzystniejsze dla sprawy publicznej. Ocze
kiwali honorw triumfu nie w nagrod za suszno, lecz za powodzenie
swoich przedsiwzi. Wykorzystujc swoje zwycistwa, wykonywali wadz
jak najbardziej despotyczn, zwaszcza od czasu, gdy przestali podlega kon
troli namiestnikw senatu. Pompejusz dowodzc wojskami na Wschodzie
sam wynagradza swoich onierzy i sprzymierzecw, zrzuca z tronu wad
cw, dzieli krlestwa, zakada kolonie i szafowa skarbami Mitrydatesa.
Po powrocie do Rzymu uzyska, moc jednej jedynej uchway senatu i ludu,
zatwierdzenie wszystkich swoich postpkw.9 Tak to wygldaa wadza nad
onierzami i nad nieprzyjacimi Rzymu, nadawana dowdcom wojsk Rzeczy
pospolitej bd te przez nich samych sobie przywaszczana. Byli oni rwno
czenie wielkorzdcami, a raczej monarchami podbitych prowincji, jedno
czyli w swoim rku wadz cywiln i wojskow, zarzdzali zarwno wy
miarem sprawiedliwoci, jak i finansami, sami ustanawiali prawa i wyko
nywali je.
 Prerogatywy cesarskie. Senat 59

Pewne pojcie o wojskach i prowincjach, w ten sposb powierzonych wadczej

rce Augusta, mona sobie wyrobi ju na podstawie pierwszego rozdziau
niniejszego dziea. Ale poniewa niemoliwoci byo, eby August zdoa
osobicie dowodzi legionami rozmieszczonymi na tylu odlegych od siebie
granicach, senat pozwoli mu, tak jak poprzednio Pompejuszowi, przekaza
funkcje wykonawcze swego wielkiego urzdu dostatecznej liczbie namiestnikw.
Jeli chodzi o stopie wojskowy i zakres wadzy, oficerowie ci nie stali chyba
niej od dawnych prokonsulw, ale stanowisko ich byo zalene i niepewne.
Zasug dokonanych przez nich czynw przypisywano wedug prawa szczs
nemu wpywowi przeoonego, z ktrego woli otrzymywali oni i wykonywali
swoje dowdztwo.10 Byli przedstawicielami cesarza. Jeden tylko cesarz by
wodzem z ramienia Rzeczypospolitej, przy czym jego jurysdykcja, zarwno
cywilna, jak i wojskowa, rozpocieraa si na wszystkie kraje podbite przez
Rzym. Pewnym zadouczynieniem dla senatu byo jednak to, e August zawsze
przekazywa swoj wadz czonkom tego zgromadzenia. Namiestnicy cesarscy
piastowali godno konsularn albo pretorsk; legionami dowodzili senatoro
wie, a jedynym wanym stanowiskiem, jakie powierzano rzymskiemu ekwicie,
bya prefektura Egiptu.
W cigu szeciu dni od chwili, gdy Augusta zmuszono do przyjcia tak bardzo
hojnego nadania, postanowi on zadowoli dum senatu skadajc lekk dla
siebie ofiar. Wyjani, e otrzyma wadz rozleglejsz, niby tego wymagay
wczesne aosne okolicznoci. Nie dano mu si uchyli od mozolnego dowo
dzenia wojskami i obrony pogranicza, ale musi usilnie si domaga, eby mu
pozwolono odda spokojniejsze i bezpieczniejsze prowincje pod agodne rzdy
dostojnika cywilnego. Przy podziale prowincji August zapewni sobie samemu
potg, a Rzeczypospolitej godno. Prokonsulowie z ramienia senatu,
a szczeglnie ci, ktrzy wadali Azj, Grecj i Afryk, cieszyli si stanowiskiem
bardziej zaszczytnym ni namiestnicy cesarscy dowodzcy w Galii albo Syrii.
Tym pierwszym towarzyszyli liktorzy, tym drugim onierze. Uchwalono
ustaw stwierdzajc, e wszdzie tam, gdzie cesarz jest obecny, jego wadza
nadzwyczajna znosi zwyk jurysdykcj wielkorzdcy. Wprowadzono zwyczaj,
e nowe podboje nale do czci cesarskiej; i wkrtce si okazao, e wadza
princepsa wyraz ten by ulubionym epitetem samego Augusta obejmuje
jednakowo wszystkie czci Cesarstwa.
W zamian za to czysto iluzoryczne ustpstwo August uzyska wany przy
wilej, ktry go uczyni panem zarwno Rzymu, jak i caej Italii. Robic
niebezpieczny wyom w starodawnych zasadach, pozwolono mu zachowa
dotychczasowe dowdztwo nad wojskami, do ktrych doszy jeszcze liczne
oddziay gwardii, i to w czasach pokoju, w samym sercu stolicy. Jego wadza
dowdcy wprawdzie ograniczaa si do tych obywateli, ktrzy przez zoenie
przysigi wojskowej zacignli si do suby, ale Rzymianie byli tak skonni do
sualstwa, e przysig t dobrowolnie skadali rwnie dostojnicy pastwowi,
60 Rozdzia trzeci

senatorowie i ekwici, a wreszcie hod pochlebstwa niepostrzeenie przeksztaci

si w coroczne uroczyste zapewnianie cesarza o wiernoci.
August uwaa wprawdzie si wojskow za najmocniejsz podpor rzdw,
jednak roztropnie odrzuci j jako narzdzie wielce odraajce. Zarwno jego
usposobieniu, jak i obranej przez niego polityce bardziej dogadzao panowanie
pod czcigodnymi tytuami, od wiekw noszonymi przez dostojnikw pastwo
wych, i umiejtne skupianie we wasnej osobie wszystkich rozproszonych
promieni jurysdykcji cywilnej. Majc ten cel na oku, pozwoli na to, aby senat
nada mu doywotnio wadz zwizan z urzdami konsula11 i trybuna
ludowego,12 ktr rwnie doywotnio nadawano pniej wszystkim jego
nastpcom. Konsulowie byli nastpcami krlw rzymskich i reprezentowali
dostojestwo pastwa. Oni to sprawowali nadzr nad obrzdami religijnymi,
przeprowadzali zacig do legionw i dowodzili nimi, udzielali posuchania
posom pastw obcych i przewodniczyli na zebraniach zarwno senatu, jak
i ludu. Ich to pieczy powierzono ogln kontrol finansw pastwa i ich
uwaano za najwyszych stranikw prawa, sprawiedliwoci i spokoju publicz
nego, chocia rzadko kiedy mieli czas na to, by osobicie zajmowa si
wymiarem sprawiedliwoci. Taki by zwyky zasig ich wadzy, ale jeli tylko
senat powierza pierwszemu dostojnikowi pastwowemu bezpieczestwo Rze
czypospolitej, wtedy ten ostatni stawa ponad prawem i w obronie wolnoci
sprawowa czasowo wadz despotyczn.13 Wadza trybunw pod kadym
wzgldem rnia si charakterem od wadzy konsulw. Trybunowie nosili si
skromnie i niepozornie, ale osoby ich byy wite i nietykalne. Ich sia polegaa
raczej na opozycji ni na dziaaniu. Ustanowiono ich po to, by bronili
uciskanych, uaskawiali przestpcw, oskarali wrogw ludu i, gdy uznali to
za konieczne, za pomoc jednego sowa zatrzymywali ca machin rzdow.
Dopki istniaa Rzeczpospolita, dopty wiele doniosych ogranicze agodzio
niebezpieczne wpywy, jakie zarwno konsul, jak i trybun mogliby uzyska
dziki swojej wadzy. Wadza ich wygasaa w cigu tego samego roku, w ktrym
zostali wybrani; urzd konsula podzielony by pomidzy dwie osoby, a urzd
trybuna pomidzy dziesi; a poniewa interesy konsulw i trybunw, tak
publiczne, jak prywatne, byy sobie przeciwne, wybuchay midzy nimi zatargi
przyczyniajce si raczej do wzmocnienia rwnowagi ustrojowej ni do jej
zachwiania. Ale gdy wadz konsularn poczono z trybusk, nadajc obie
doywotnio jednej i tej samej osobie, i gdy wdz wojska zosta rwnoczenie
przewodniczcym senatu i przedstawicielem ludu rzymskiego, jakiekolwiek
przeciwstawienie si jego prerogatywom lub ograniczenie ich stao si nie
moliwe.
Polityka Augusta wkrtce do tego nagromadzenia zaszczytw doczya
jeszcze dwie wane i znakomite godnoci: najwyszego kapana i cenzora.
Pierwsza z nich nadawaa cesarzowi zwierzchnictwo nad sprawami religijnymi
narodu rzymskiego, a druga prawo wgldu w jego obyczaje i stan majtkowy.
 Prerogatywy cesarskie. Senat 61

W razie gdyby tyle odrbnych i niezalenych kompetencji nie zgadzao si ze

sob zbyt dobrze, uprzejmo senatu gotowa bya wyrwna wszelkie niedosta
tki jak najdalej idcymi ustpstwami. Cesarze jako pierwsi dostojnicy pastwa
zwolnieni byli od zobowiza i kar, wynikajcych z wielu niedogodnych ustaw;
mieli prawo zwoywa senat, stawia po kilka wnioskw jednego dnia, poleca
kandydatw na godnoci pastwowe, rozszerza granice miasta Rzymu, dyspo
nowa dochodami skarbowymi wedug wasnego uznania, wypowiada wojny
i zawiera pokj oraz zatwierdza traktaty; jak rwnie, w ramach arcyobszer-
nej klauzuli, mogli przeprowadza wszystko, cokolwiek byo, ich zdaniem,
korzystne dla pastwa i zgodne z dostojestwem spraw prywatnych czy
publicznych, ludzkich czy boskich.14
Gdy wszystkie rnorodne uprawnienia w zakresie wadzy wykonawczej
nadano cesarzowi, zwykli dostojnicy Rzeczypospolitej zostali usunici w cie,
pozbawieni wszelkiej mocy i nieomal zupenie wyzuci ze swoich funkcji.
Staroytne tytuy i formy administracyjne August zachowywa jak najbardziej
pieczoowicie. Corocznie wrczano odpowiednie insygnia wadzy konsulom,
pretorom i trybunom w zwyczajowej liczbie,15 nadal wykonujcym niektre
spord swoich najmniej wanych funkcji. Zaszczyty te nadal jeszcze pocigay
prno Rzymian, a i sami cesarze, chocia doywotnio obdarzeni wadz
konsularn, czsto ubiegali si o godno konsula na okres jednego roku
i raczyli j dzieli z najznakomitszymi ze swoich wspobywateli.16 Za panowa
nia Augusta przy wybieraniu tych dostojnikw pozwolono ludowi dowie
swoim zachowaniem, ile zych stron ma rozwydrzona demokracja. Przebiegy
ten wadca zamiast przejawi choby najlejsze oznaki zniecierpliwienia kornie
uprasza lud o gosy dla siebie samego albo dla swoich przyjaci i skrupulatnie
wykonywa wszystkie obowizki zwykego kandydata.17 Ale moemy zaryzyko
wa twierdzenie, e za jego to rad podjto za nastpnego panowania pierwsze
kroki prowadzce do przeniesienia prawa wyboru dostojnikw na senat.18
Zgromadzenie ludowe zniesiono raz na zawsze i cesarze uwolnili si od
niebezpiecznego posplstwa, ktre wolnoci i tak by nie przywrcio, natomiast
mogoby zakci spokj, a moe nawet i narazi na niebezpieczestwo ustalony
rzd.
Ogaszajc si opiekunami ludu, Mariusz i Cezar obalili panujcy w ich
ojczynie ustrj. Ale gdy tylko senat zosta upokorzony i rozbrojony, okazao
si, e zgromadzenie tego rodzaju, zoone z piciuset czy szeciuset osb, jest
znacznie bardziej ugodowym i poytecznym narzdziem wadania. Wanie na
godnoci senatu zarwno August, jak i jego nastpcy oparli swoj now wadz
i przy kadej sposobnoci udawali, e przemawiaj jzykiem patrycjuszy
i wyznaj ich zasady. Czsto zasigali opinii tej wielkiej rady narodowej nawet
w sprawowaniu swej wadzy i najwaniejsze problemy pokoju i wojny czekay
pozornie na jej rozstrzygnicie. Rzym, Italia i prowincje wewntrzne podlegay
bezporednio wadzy senatu. W sprawach cywilnych senat stanowi najwyszy
62 Rozdzia trzeci

sd apelacyjny; w sprawach karnych by trybunaem ustanowionym dla sdzenia

wszelkich przestpstw, bd popenionych przez osoby na jakichkolwiek stano
wiskach publicznych, bd te naruszajcych spokj albo majestat narodu
rzymskiego. Wykonywanie wadzy sdowniczej stao si najczstszym i naj
powaniejszym zajciem senatu, przy czym obrona doniosych spraw przed jego
obliczem stanowia ostatnie schronienie dla ducha dawnej wymowy sdowej.
Jako rada pastwa i jako sd posiada senat bardzo znaczne uprawnienia; a ju
w dziedzinie ustawodawczej, w ktrej waciwie mia reprezentowa og ludu,
uznawano, e zgromadzeniu temu przysuguj prawa suwerennoci. Z powagi
senatu wywodzia si wszelka wadza, sankcja senatu zatwierdzaa wszelkie
prawa. Posiedzenia odbyway si regularnie w trzy wyznaczone dni w kadym
miesicu, a mianowicie w Kalendy, w Nony i w Idy. Obrady toczyy si z nalen
swobod, a sami cesarze, ktrzy szczycili si tytuem senatorw, zasiadali,
gosowali i brali udzia w omawianiu wszelkich spraw wraz z innymi senatorami
jak rwni z rwnymi.
Streszczajc w kilku sowach system rzdw cesarskich, ustanowiony przez
Augusta, a podtrzymywany przez tych wadcw, ktrzy rozumieli interes
zarwno wasny, jak i ludu, mona powiedzie, e bya to monarchia absolutna
przebrana w szaty rzeczypospolitej. Wadcy wiata rzymskiego spowijali swj
tron w mroki, ukrywali swoj nieodpart si i komie uznawali si za
odpowiedzialne sugi senatu, ktrego najwysze dekrety sami dyktowali i sami
wykonywali.19
Oblicze dworu odpowiadao formom administracji pastwowej. Cesarze
z wyjtkiem tych tyranw, ktrych kaprysy i szalestwa gwaciy wszelkie prawa
natury i przyzwoitoci, pogardzali pomp i ceremoniami mogcymi urazi ich
rodakw, a w niczym nie zwikszajcymi rzeczywistej wadzy cesarskiej. We
wszystkich sprawach yciowych starali si miesza z ogem swoich poddanych
i utrzymywali z nimi stosunki towarzyskie jak rwni z rwnymi. Wspaniaoci
stroju, paacu i stou nie przewyszali adnego bogatego senatora. Ich familia,
jakkolwiek by bya liczna czy wspaniaa, skadaa si wycznie z domowych
niewolnikw i wyzwolecw.20 August czy Trajan wstydziliby si powierzy
nawet najlichszym z Rzymian owe sualcze funkcje na dworze i w sypialni,
o ktre u monarchy o wadzy ograniczonej tak natarczywie si ubiegaj
najdumniejsi magnaci Brytanii.
Ubstwienie cesarzy21 stanowi jedyny przypadek, w ktrym zboczyli oni
z drogi zwykej sobie roztropnoci i skromnoci. Pierwszymi obiektami tego
sualczego i bezbonego rodzaju pochlebstwa, wymylonego przez Grekw
azjatyckich, byli nastpcy Aleksandra Macedoskiego. Z krlw kult ten
z atwoci przeniesiono na wielkorzdcw prowincji Azji, a i rzymskich
dostojnikw bardzo czsto wielbiono jako bstwa prowincjonalne z caym
przepychem otarzy i wity, wit i ofiar.22 Byo rzecz naturaln, e cesarze
nie odtrcili tego, co przyjli prokonsulowie, a cze boska, ktr zarwno
 Sabo senatu i bezwolno ludu 63

cesarzowi, jak i prokonsulowi skaday prowincje wschodnie, wiadczya raczej

0 despotyzmie Rzymu ni o jego sualstwie. Ale zwycizcy wkrtce zaczli
naladowa w sztuce pochlebstwa ludy zwycione, a wadczy duch pierwszego
cezara skoni go do zbyt chtnej zgody na zajcie ju za ycia miejsca wrd
bstw opiekuczych Rzymu. agodniej usposobiony jego nastpca nie uleg
jednak tak niebezpiecznej ambicji, ktra z wyjtkiem panowania cesarzy
obkanych: Kaiguli i Domicjana, ju wicej nie odya. August wprawdzie
pozwoli na to, by niektre miasta prowincjonalne wzniosy witynie ku jego
czci pod warunkiem, e wielbi tam bd nie tylko gow pastwa, ale i Rom,
jak rwnie tolerowa prywatne praktyki zabobonne, ktrych by przed
miotem,23 jednake ze strony senatu i ludu zadowoli si czci nalen mu
jako czowiekowi i rozumnie pozostawi swemu nastpcy trosk o to, by go
publicznie ogosi bstwem. Weszo w zwyczaj, e po zgonie kadego cesarza,
ktry ani nie y, ani nie umar jak tyran, senat uroczystym dekretem umiesz
cza go w rzdzie bogw i uroczystoci apoteozy czono z uroczystociami
pogrzebowymi. Politeizm, z natury zgodny, z cichym tylko szemraniem24
przyj t prawn i, jak by si wydawao, nieroztropn profanacj, tak
wstrtn w obliczu surowszych zasad, ktrymi my si teraz kierujemy; przy
j j jednak nie jako instytucj religijn, lecz pastwow. Dla cnt Antoninw
hab byoby przyrwnywanie ich do wad Herkulesa czy Jowisza. Nawet Cezar
1 August etycznie stali wyej od popularnych bstw. Ale nieszczciem An
toninw byo to, e yli w wieku owieconym, wic uczynki ich zapisywano
zbyt dokadnie na to, by mona byo do nich doda tak przymieszk bajki
i tajemnicy, jakiej wymaga pobono posplstwa. Bosko ich natychmiast,
gdy j zalegalizowano, popada w zapomnienie, nie przyczyniajc ani sawy
im samym, ani godnoci ich nastpcom na tronie.
Rozwaajc rzdy Cesarstwa czsto wspominalimy o jego przebiegym
zaoycielu, tytuujc go powszechnie znanym mianem augustus, chocia tytu
ten nadano mu dopiero wtedy, gdy wznoszona przez niego budowla bya prawie
cakowicie gotowa. Mao znane nazwisko Octavianus nosi poledni rd
zamieszkay w maym miasteczku Aricja, z ktrego augustus si wywodzi. Rd
ten za czasw proskrypcji splami si krwi, tote Oktawian pragn wymaza,
gdyby to byo moliwe, z ludzkiej pamici ca swoj przeszo. wietne
nazwisko Cezara przyj jako przybrany syn dyktatora; ale mia za duo
rozsdku na to, aby spodziewa si, e go utosami, albo pragn, eby go
porwnywano z tym niezwykym czowiekiem. W senacie wysunito wniosek
uczczenia swego przewodniczcego nowym mianem i po bardzo powanej
dyskusji wybrano pord kilku innych miano augustus, jako najlepiej wyraa
jce owe cechy spokoju i witoci, ktre niezmiennie przejawia.25 Mianem
augustus wyrniono wic Oktawiana osobicie, za miano Caesar okrelao
jego przynaleno rodzinn. Pierwsze z nich z natury rzeczy powinno byo
wygasn razem z wadc, ktremu je nadano, a drugie, chocia je rozpo
64 Rozdzia trzeci

wszechniy akty adopcji i powinowactwo przez kobiety, powinno zakoczy

si na Neronie ostatnim wadcy, ktry mg sobie roci jakiekolwiek
dziedziczne pretensje do zaszczytw linii juliaskiej. Tymczasem ju na sto
lat przed mierci Nerona praktyka zwizaa te miana nierozcznie z god
noci cesarsk i dugi szereg cesarzy Rzymian, Grekw, Frankw i Niem
cw przechowa je od upadku Rzeczypospolitej Rzymskiej a do chwili
obecnej. Wkrtce jednak wprowadzono pewne rozrnienie. wity tytu
augusta by zawsze zastrzeony dla monarchy, podczas gdy miano cezara
swobodniej nadawano jego krewnym; a przynajmniej poczynajc od pano
wania Hadriana wizao si ono z drug osob w pastwie, ktr uwaano za
nastpc tronu Cesarstwa.
To czue uszanowanie, jakie August okazywa wobec swobodnego ustroju,
ktry sam zniszczy, da si wytumaczy tylko po bacznym rozwaeniu
charakteru tego wyrafinowanego tyrana. Ju w wieku lat dziewitnastu
jego chodna gowa, nieczue serce i tchrzliwe usposobienie skoniy go
do przywdziania maski obudy, ktr mia nosi a do mierci. T sa
m rk i prawdopodobnie z tym samym spokojem podpisa wyrok na Cycero
na i uaskawienie Cynny. Nie tylko jego cnoty, ale nawet wady byy sztucz
ne, i zalenie od tego, co mu dyktowa interes wasny, by albo wro
giem wiata rzymskiego, albo jego ojcem.26 Natchnieniem dla jego umiaru,
gdy ksztatowa znakomicie pomylany system wadzy cesarskiej, by strach.
Chcia oszuka lud pozorem swobd obywatelskich, a wojska pozorem
rzdw cywilnych.
1. mier Cezara ustawicznie staa mu przed oczyma. Swoich zausznikw
obsypywa bogactwami i zaszczytami, ale najulubiensi przyjaciele jego wuja
znaleli si w liczbie spiskowcw. Przed jawnym buntem moga obroni jego
wadz wierno legionw, ale caa ich czujno nie ochroniaby jego osoby
przed sztyletem zdecydowanego na wszystko republikanina; i Rzymianie,
ktrzy czcili pami Brutusa,27 tylko by przyklasnli temu, kto wziby
przykad z jego cnoty. Cezar sam na siebie cign los, ktry go spotka,
i to nie tylko sam swoj wadz, ale w rwnej mierze popisywaniem si t
wadz. Konsul czy trybun mgby by panowa w niezmconym spokoju. Tytu
krla da Rzymianom do rki bro, ktr mogli targn si na jego ycie. August
zdawa sobie spraw z tego, e umysami ludzkimi wadaj czcze nazwy, i nie
zawid si w swoich oczekiwaniach, e zarwno senat, jak i lud pjd pod
jarzmo, byle tylko zapewni ich z uszanowaniem, e nadal si ciesz swoj
odwieczn wolnoci. Saby senat i zniewieciay lud pogodnie godziy si
z tym miym zudzeniem, dopki podtrzymywaa je cnota czy choby tylko
roztropno nastpcw Augusta. Ci, ktrzy spiskowali przeciwko Kaliguli,
Neronowi i Domicjanowi, powodowali si instynktem samozachowawczym,
a nie jakimikolwiek zasadami wolnociowymi. Atakowali osob tyrana, nie
kierujc bynajmniej swoich ciosw przeciwko wadzy cesarza.
 Rd Cezarw i rodzina Flawiuszw 65

Istnieje, co prawda, jeden pamitny przypadek, kiedy senat, po siedem

dziesiciu latach cierpliwoci, daremnie pokusi si o odzyskanie swoich od
dawna zapomnianych praw. Gdy tron si oprni wskutek zamordowania
Kaliguli, konsulowie, zwoawszy senat na Kapitolu, potpili pami cezarw,
podali tym nielicznym kohortom, ktre bez przekonania stay pod ich sztan
darem, haso Wolno i przez czterdzieci osiem godzin dziaali jako nieza
leni naczelnicy wolnej Rzeczypospolitej. Ale podczas gdy senat jeszcze si
naradza, gwardia pretoriaska ju zdya powzi postanowienie. W jej obozie
znajdowa si gupi Klaudiusz, brat Germanika, przyobleczony w purpur
cesarsk i gotw do poparcia swego wywyszenia orem. Sen o wolnoci si
zakoczy i przebudzony senat stan oko w oko ze wszystkimi okropnociami
nieuniknionej niewoli. Maoduszne to zgromadzenie, opuszczone przez lud
i zagroone przez si wojskow, musiao zatwierdzi wybr dokonany przez
pretorian i skorzysta z dobrodziejstwa amnestii, ktr Klaudiusz roztropnie
im ofiarowa i ktrej wspaniaomylnie przestrzega.28
2. Jeszcze wikszym strachem napawao Augusta zuchwalstwo wojsk. Roz
pacz obywateli ledwie moe kusi si o to, czego kadej chwili potrafi dokona
sia onierzy. Jake niepewna bya jego wadza nad ludmi, ktrych sam
nauczy gwaci wszelkie obowizki spoeczne! Sysza by ich buntownicze
okrzyki, dra przed momentami ich spokojniejszego zastanowienia. Ogrom
nymi nagrodami nakoni ich do dokonania jednego przewrotu, drugi przewrt
jednak moe by im przynis nagrody dwa razy wiksze. Wojska gosiy, e s
jak najserdeczniej przywizane do rodu Cezara, ale przywizanie posplstwa
bywa kapryne i niestae. August wezwa wic na pomoc wszelkie przesdy
rzymskie, jakie jeszcze pozostay w umysach tych srogich zabijakw; sankcj
prawa wzmocni i tak ju surow karno wojskow i stawiajc pomidzy
cesarzem i wojskiem majestat senatu, miao domaga si od onierzy wiernoci
nalenej mu jako pierwszemu dostojnikowi Rzeczypospolitej.29
W cigu dugiego okresu dwustu dwudziestu lat od chwili ustanowienia
tego przemylnego systemu a do mierci Kommodusa niebezpieczestwo
zwizane z rzdami wojskowymi w znacznej mierze ustao. W onierzach rzadko
kiedy budzia si owa zabjcza wiadomo wasnej siy i saboci wadzy
cywilnej wiadomo, ktra zarwno przedtem, jak i potem powodowaa tak
straszne nieszczcia. Kaligul i Domicjana zamordowali w ich paacu wani
sudzy; wstrzsy szarpice Rzymem po mierci Kaliguli nie wyszy poza mury
miasta. Ale ju Neron upadajc pocign za sob cae Cesarstwo. W cigu
osiemnastu miesicy zgino tu od miecza a czterech wadcw i caym wiatem
rzymskim wstrzsaa zajado walczcych ze sob wojsk. Poza tym jedynym,
krtkim, cho gwatownym wybuchem swawoli onierskiej dwa stulecia od
Augusta do Kommodusa miny nie splamione krwi przelan w wojnie
domowej i nie zakcone przez adne rewolucje. Cesarza wybiera nominalnie
senat za zgod onierzy.30 Legiony dochowyway zoonej przez siebie przy-
5 Gibbon t. 1
66 Rozdzia trzeci

sigi wiernoci i trzeba drobiazgowego badania rocznikw rzymskich na to,

aby wykry trzy nieznaczne bunty, wszystkie stumione w cigu zaledwie kilku
miesicy, i to nawet bez naraania si na ryzyko bitwy.31
W monarchiach elekcyjnych zwolnienie si tronu jest chwil brzemienn
w niebezpieczestwa i szkody. Cesarze rzymscy, pragnc legionom oszczdzi
tego okresu niepewnoci i pokusy dokonania wyboru niezgodnego z prawem, ju
za swego ycia obdarzali wyznaczonego przez siebie nastpc tak wielkim
udziaem we wadzy, eby po ich zgonie mg j przej w caoci, nie dajc
Cesarstwu nawet dostrzec zmiany wadcy.
Tak wic August, gdy wskutek przedwczesnych zgonw spezy na niczym
wszystkie zamiary milsze jego sercu, pooy ostatni nadziej w Tyberiuszu,
uzyskujc dla swego przybranego syna stanowiska cenzora i trybuna narzuca
jc senatowi ustaw, ktra przyszemu cesarzowi nadawaa wadz nad pro
wincjami i wojskami rwn wadzy samego Augusta.32 W taki sam sposb
Wespazjan nakoni do ulegoci szlachetny umys swego najstarszego syna.
Tytusa uwielbiay legiony wschodnie, ktre pod jego dowdztwem dokonay na
koniec podboju Judei. Obawiano si jego dojcia do wadzy, a poniewa cnoty
przesaniaa w nim jak chmura niewstrzemiliwo waciwa modoci, od
noszono si podejrzliwie do jego zamierze. Roztropny monarcha zamiast
dawa posuch takim niegodnym podejrzeniom przypuci Tytusa do penego
udziau we wadzy zwizanej z godnoci cesarsk, a wdziczny syn zawsze
pozosta kornym i wiernym sug tak wyrozumiaego ojca.33
Co wicej, zdrowy rozsdek Wespazjana skania go do podejmowania
wszelkich krokw mogcych umocni jego pozycj na tronie, na ktry zosta
wyniesiony tak niedawno i na ktrym czu si tak niepewnie. Byo rzecz
uwicon przez stuletnie zwyczaje, e wojska skaday przysig wojskow
i dochowyway wiernoci nazwisku i rodzinie Cezarw; i chocia cigo tej
rodziny uzyskiwano tylko sztucznie, za pomoc obrzdku adopcji, Rzymianie
nadal czcili w osobie Nerona wnuka Germanika i nastpc w prostej linii
Augusta. Nie bez niechci i wyrzutw sumienia gwardia pretoriaska pozwo
lia si nakoni do porzucenia sprawy tyrana.34 Szybki upadek Galby, Otona
i Witeiusza nauczy wojska uwaa cesarzy za twory wasnej woli i za na
rzdzia wasnej swawoli. Wespazjan by czowiekiem niskiego urodzenia:
dziadek jego by prostym onierzem, ojciec niszym urzdnikiem admini
stracji skarbowej;35 wasne zasugi wyniosy go na tron cesarski dopiero
w sdziwym wieku, przy czym byy one raczej uyteczne ni znakomite, a na
cnoty jego rzucaa cie skrupulatna oszczdno, a nawet sknerstwo. Taki
wadca jak on postpi w myl dobrze pojtego wasnego interesu, przypusz
czajc do udziau we wadzy syna, ktrego dobra sawa, wietniejsza i bar
dziej ujmujca ni jego wasna, mogaby odwrci uwag ogu od ciemnych
pocztkw przyszej chway domu Fawiuszw. Pod agodnymi rzdami Ty
tusa wiat rzymski cieszy si przelotn szczliwoci i pami o nim, z mi
 Adopcje. Dwch Antoninw 67

oci zachowywana przez lud, osaniaa w cigu lat z gr pitnastu wady

i zbrodnie jego brata Domicjana.
Zaledwie Nerwa otrzyma z rk mordercw Domicjana purpur cesarsk,
przekona si, e bdc wty i stary nie zdoa powstrzyma tego nawau
zaburze publicznych, ktry nagromadzi si pod tyraskimi rzdami jego
poprzednika. Ludzie zacni szanowali jego agodne usposobienie, ale zwyrod
niaym Rzymianom potrzeba byo czowieka energiczniejszego, ktrego spra
wiedliwo napawaaby winnych zgroz. Chocia mia kilku krewnych, wybr
jego pad na obcego. Zaadoptowa Trajana majcego podwczas lat okoo
czterdziestu i dowodzcego potn armi w Dolnej Germanii; i natychmiast,
uchwa senatu, ogosi go wspwadc i dziedzicem wadzy cesarskiej.36
Naley szczerze ubolewa nad tym, e o ile obrzydliwych opisw zbrodni
i szalestw Nerona moemy naczyta si a do znudzenia, o tyle czynw Trajana
musimy dopiero si doszukiwa albo w krtkich wzmiankach, albo w wtpliwym
komentarzu panegirykw. Pozosta nam jednak jeden panegiryk, ktrego
w aden sposb nie mona podejrzewa o pochlebstwo. W lat z gr dwiecie
pidziesit po mierci Trajana senat, witajc zwyczajowo przyjt aklamacj
wstpienie na tron nowego cesarza, yczy mu, eby przewyszy szczliwoci
Augusta, a cnot Trajana.37
atwo uwierzy, e ten ojciec ojczyzny waha si, czy ma powierzy wadz
najwysz czowiekowi o tak zmiennym i niepewnym charakterze jak jego
krewniak Hadrian. W ostatnich chwilach ycia Trajana zrczna cesarzowa
Plotyna bd przewaya szal jego niezdecydowania, bd te miao zaaran
owaa fikcyjn adopcj,38 o ktrej prawdziwoci niebezpiecznie byo wtpi
i w wyniku ktrej bez zakce uznano Hadriana za prawowitego nastpc
Trajana. Za jego panowania, jak to ju wspominalimy, Cesarstwo kwito
w pokoju i dobrobycie. Popiera on sztuk i rzemioso, zreformowa prawa,
wzmocni dyscyplin wojskow i osobicie odwiedza wszystkie prowincje.
Obdarzony wielkimi zdolnociami i czynny z natury, z rwn atwoci ogarnia
najszersze aspekty polityki pastwowej, jak i jej najmniejsze szczegy. Ale
gwnymi namitnociami jego duszy byy ciekawo i prno. W zalenoci
od tego, ktra z nich braa gr i jakie przedmioty j pobudzay, Hadrian
bywa na przemian znakomitym wadc, miesznym sofist i zazdrosnym tyra
nem. Oglna linia jego postpowania zasuya na pochwa jako suszna
i umiarkowana. A przecie w pierwszych dniach swego panowania kaza straci
czterech senatorw, ktrzy sprawowali niegdy urzdy konsulw, swoich
wrogw osobistych, ludzi, ktrych uznawano za godnych wadzy cesarskiej, za
pod koniec ycia wskutek bolesnych dolegliwoci przewlekej choroby sta si
zgryliwy i okrutny. Senat waha si, czy ma go ogosi bogiem, czy tyranem,
i dopiero na prob pobonego Antonina przyznano cze jego pamici.39
Kaprys Hadriana wpyn na wybr jego nastpcy. Rozwaywszy poprzed
nio kandydatury kilku ludzi o wybitnych zasugach, ludzi, ktrych rwnie
68 Rozdzia trzeci

ceni jak nienawidzi, zaadoptowa Hadrian Eliusza Werusa, wesoego i roz

miowanego w rozkoszach szlachcica, na ktrego niezwykej piknoci po
trafi si pozna kochanek Antinousa.40 Ale podczas gdy Hadrian z zado
woleniem oklaskiwa dokonany przez siebie wybr i cieszy si aklamacj
onierzy, ktrych zgod zapewni sobie ogromn darowizn, przedwczesna
mier wyrwaa nowego cesarza z jego uciskw.41 Werus pozostawi tylko
syna jedynaka. Hadrian poleci tego chopca wdzicznoci Antoninw. Pius go
adoptowa i z chwil wstpienia na tron Marka Aureliusza przyznano mu rwny
z tym ostatnim udzia we wadzy najwyszej. Niezalenie od swoich licznych
wad w Werus junior posiada jedn zalet naleyte uszanowanie dla swojego
mdrzejszego wspwadcy, ktremu chtnie przekazywa co bardziej mozolne
troski panowania. Cesarz-filozof ukrywa jego szalestwa, opakiwa jego
wczesn mier i zarzuci na jego pami tak zason, jakiej wymagaa
przyzwoito.
Hadrian, gdy ju jego namitno doznaa zaspokojenia czy te jak kto
woli zawodu, postanowi zasuy sobie na wdziczno potomnoci umiesz
czajc na tronie rzymskim czowieka o jak najwybitniejszych zasugach. Bystre
jego oko z atwoci odkryo senatora w wieku okoo pidziesiciu lat, ktry
wszystkie swoje obowizki wypenia bez zarzutu, oraz chopca lat okoo
siedemnastu, rokujcego nadzieje osignicia wszelkich moliwych cnt w latach
dojrzalszych. Starszego z nich ogoszono synem i nastpc Hadriana, ale pod
warunkiem, e on sam z kolei natychmiast zaadoptuje modszego. Ci dwaj
Antoninowie (bo o nich to w tej chwili mwimy) rzdzili wiatem rzymskim przez
czterdzieci dwa lata w tym samym niezmiennie duchu mdroci i cnoty. Pius,
chocia mia dwch synw,42 stawiajc dobro Rzymu wyej ni interesy wasnej
rodziny, da swoj crk Faustyn za on modemu Markowi, uzyska dla niego
od senatu wadz trybuna i prokonsula i szlachetnie gardzc zazdroci, a raczej
nie znajc jej w ogle, zapozna go z wszelkimi trudami rzdzenia. Z drugiej
strony Marek czci charakter swego dobroczycy, kocha go jak wasnego
rodzica, by mu posuszny jako swemu wadcy,43 a gdy Piusa ju nie stao,
panujc, bra przykad ze swego poprzednika i stosowa jego zasady. Panowanie
tych dwch cesarzy jest, by moe, jedynym okresem w dziejach, kiedy
wycznym celem rzdw byo szczcie wielkiego narodu.
Tytusa Antonina Piusa przezwano drugim Num. Obaj wadcy wyrniali
si t sam cech: umiowaniem religii, sprawiedliwoci i pokoju. Ale okoliczno
ci panowania drugiego z nich daway tym cnotom o wiele wiksze pole do
popisu. Numa mg tylko przeszkodzi kilku ssiednim wsiom we wzajemnym
rabowaniu sobie plonw. Natomiast Antoninus szerzy ad i pokj w wikszej
czci wiata.
Panowanie jego wyrnia si t rzadk zasug, e bardzo niewiele do
starczyo materiau historii, a historia to w rzeczywistoci niewiele wicej
ni rejestr zbrodni, szalestw i nieszcz ludzkoci. W yciu prywatnym Pius
 Adopcje. Dwch Antoninw 69

by czowiekiem rwnie miym jak dobrym. Cnotliwy i peen wrodzonej prostoty,

nie wiedzia, czym jest prno i afektacja. Z umiarkowaniem cieszy si
wygodami, jakie mu dawa majtek, oraz niewinnymi przyjemnociami ycia
towarzyskiego,44 przy czym dobrotliwo jego duszy przejawiaa si pogodnym
spokojem usposobienia.
Cnota Marka Aureliusza bya bardziej surowa i wypracowana.45 Stanowia
zdobyty w pocie czoa plon wielu uczonych narad, wielu rozmyla nocnych
i cierpliwego czytania ksig. W wieku lat dwunastu przyj twardy system
stoikw, ktry nauczy go podporzdkowywa ciao umysowi, namitno
rozumowi, uwaa cnot za jedyne dobro, wystpek za jedyne zo, wszystkie
rzeczy zewntrzne za sprawy obojtne.46 Dotd si dochoway jego Rozmylania,
napisane w obozowym zgieku. Znia si nawet do wygaszania wykadw
0 filozofii, i to bardziej oficjalnie, niby to moe przystao skromnoci mdrca
albo godnoci cesarza.47 Ale najszlachetniejszy komentarz do zasad Zenona to
samo ycie Marka Aureliusza. By on surowy wobec samego siebie, pobaliwy
wobec niedoskonaoci innych, sprawiedliwy i dobroczynny dla caej ludzkoci.
aowa, e Awidiusz Kasjusz, ktry wszcz bunt w Syrii, dobrowolnie zadajc
sobie mier pozbawi go przyjemnoci przeksztacenia wroga w przyjaciela;
1 dowid szczeroci tych uczu, miarkujc zapa, jaki senat przejawia prze
ciwko zwolennikom zdrajcy Kasjusza.48 Wojny nie cierpia, widzc w niej
hab i nieszczcie dla natury ludzkiej, ale gdy konieczno susznej obrony
wzywaa go do chwycenia za bro, bez wahania narazi wasn osob na
niebezpieczestwa omiu zimowych kampanii nad zamarznitym Dunajem;
trudy tych kampanii w kocu okazay si zabjcze dla jego wtego orga
nizmu. Wdziczna potomno czcia jego pami i jeszcze z gr sto lat po
jego mierci wiele osb przechowywao podobizn Marka Aureliusza wrd
wizerunkw bogw domowych.49
Gdyby kto musia wskaza w historii wiata okres, w ktrym ludzko
cieszya si najwiksz szczliwoci i dobrobytem, bez wahania wymieniby
okres od mierci Domicjana do wstpienia na tron Kommodusa. Rozlegym
obszarem Cesarstwa Rzymskiego rzdzia wwczas wadza nieograniczona
pod przewodem cnoty i rozumu. Wojska powcigao stanowcz, ale agodn
doni piciu kolejnych cesarzy o powadze i charakterach wzbudzajcych
odruchowe poszanowanie: Nerwa, Trajan, Hadrian i obaj Antoninowie staran
nie przestrzegali form rzdzenia pastwem i rozkoszowali si ide wolnoci,
samych siebie raczc uwaa tylko za odpowiedzialne sugi prawa. Tacy
wadcy zasugiwali na to, aby przypad im zaszczyt przywrcenia Rzeczy
pospolitej, gdyby wczeni Rzymianie byli zdolni cieszy si wolnoci zgodn
z rozumem.
Monarchowie ci znajdowali sowit zapat za swoje trudy w postaci olb
rzymiej nagrody, nieodcznie towarzyszcej ich powodzeniom; nagrod t
bya owa zacna duma, jak daje cnota, oraz doskonaa rozkosz ogldania
70 Rozdzia trzeci

powszechnej szczliwoci, ktrej sprawcami byli oni sami. T najszlachet

niejsz z radoci, do jakich zdolny jest czowiek, zatruwaa im jednak aos
na, chocia suszna myl. Czsto musieli przypomina sobie o niestaoci
szczcia, ktre zaley od charakteru jednego czowieka. By moe, zblia
si ju straszliwa chwila, gdy jaki rozpustny modzieniec albo zazdrosny
tyran naduyje nieograniczonej wadzy, ktr oni sprawowali dla dobra ludu,
i przez to naduycie j zniszczy. Te pozorne hamulce, jakie stanowi senat
i ustawy, mogy posuy do uwydatnienia cnt cesarza, ale nie zdoayby
nigdy powcign jego zych skonnoci. Sia wojskowa bya lepym i nieodpar
tym narzdziem ucisku, a zepsucie obyczajw w Rzymie zawsze by mogo
dostarczy pochlebcw, gotowych ochoczo przyklaskiwa, i sug, gotowych
suy lkom czy chciwoci, dzom czy okruciestwu swoich panw.
Rzymianie ju zdyli si przekona, e te ponure obawy s uzasadnione.
Z rocznikw panowania kolejnych cesarzy wyania si obraz silnej a zmiennej
natury ludzkiej, jakiego na prno bymy szukali wrd rnego rodzaju
wtpliwych postaci historii nowoytnej. W postpowaniu tych monarchw
znajdujemy zarwno skrajne podoci, jak i cnoty; najwysz doskonao
i najpodlejsze zwyrodnienie, do jakich zdolny jest rodzaj ludzki. Przed zotym
wiekiem Trajana i Antoninw by wiek elazny. Jest rzecz nieomale zby
teczn wymienia niegodnych nastpcw Augusta. Jeeli nie popadli oni
w zapomnienie, to tylko dziki swoim wadom nie majcym rwnych, jak
rwnie dziki temu, e odgrywali swoje role w tak wspaniaym teatrze.
Pospny, nieubagany Tyberiusz, obkany Kaligula, tpy Klaudiusz, roz
pustny i okrutny Neron, zezwierzcony Witeliusz 50 i bojaliwy, a nieludzki
Domicjan skazani s na wieczn hab. W cigu osiemdziesiciu lat (wyjwszy
tylko krtkie i wtpliwe wytchnienie, jakim byo panowanie Wespazjana 51)
Rzym jcza pod nieustann tyrani, ktra wytpia staroytne rody z czasw
Rzeczypospolitej i zabijaa prawie kad cnot i kady talent, jakie si pojawiy
w tym nieszczsnym okresie.
Niewoli Rzymian pod panowaniem tych potworw towarzyszyy dwie
okolicznoci szczeglne: jedna z nich bya skutkiem ich dawnej wolnoci,
a druga wynikaa z rozlegoci ich podbojw, obie za czyniy ich stan jeszcze
bardziej nieszczsnym ni stan ofiar tyranii w jakimkolwiek innym wieku czy
kraju. Przyczyny te bowiem powodoway:
1. Niezwykle wyczulon wraliwo ofiar tyranii,
2. Niemono wymknicia si z rki ciemiyciela.
1. Za czasw gdy Persj rzdzili potomkowie Sefiego, rd wadcw, ktrych
bezmylne okruciestwo czsto plamio ich rad przyboczn, st i oe krwi
faworytw, kto zapisa powiedzenie pewnego modego szlachcica, e nigdy
nie odchodzi sprzed oblicza sutana, zanim si nie upewni, e jeszcze ma gow
na karku. Codzienne dowiadczenie omale uzasadnia sceptycyzm Rustana.52
A przecie wyglda na to, e temu Persowi w zabjczy miecz, zawieszony
 Rzymskie umiowanie wolnoci 71

nad jego gow na nitce, ani nie zakca drzemki, ani nie zamca spokojnoci.
Wiedzia on dobrze o tym, e jedno zmarszczenie brwi monarchy moe go
zetrze w proch, ale rwnie zabjcze moe by poraenie przez piorun albo
apopleksj, rzecz wic mdrca jest zapomnie o nieuniknionych nieszczciach,
jakie ze sob niesie ycie ludzkie, i rozkoszowa si przemijajc chwil.
Zaszczycono go mianem krlewskiego niewolnika; by moe, kupiono go od
nikomu nie znanych rodzicw w jakim kraju, ktrego wcale nie zna, i od
niemowlctwa wychowano go w surowej karnoci seraju.53 Jego nazwisko,
bogactwa, zaszczyty byy darem pana, ktry mg, nie dopuszczajc si adnej
niesprawiedliwoci, odebra to, co da. Wiedza Rustana, jeeli posiada wiedz,
moga tylko utwierdzi jego nawyki za pomoc przesdw. Jzyk, ktrym si
posuguje, nie posiada sw na okrelenie jakiegokolwiek innego ustroju
oprcz monarchii absolutnej. Historia pastw Wschodu nauczya go, e taki
zawsze by stan ludzkoci.54 Koran i komentatorzy tej witej ksigi wpoili
w niego przekonanie, e sutan jest potomkiem Proroka i namiestnikiem
niebios; e cierpliwo jest najpierwsz cnot muzumanina, a bezgraniczne
posuszestwo najpierwszym obowizkiem poddanego.
Umys Rzymianina natomiast zupenie inaczej by przygotowany na przy
jcie niewoli. Cho przytoczeni brzemieniem wasnego zepsucia i przemocy
wojskowej, Rzymianie przez dugi czas zachowywali pogldy albo przynajmniej
ideay swoich w wolnoci urodzonych przodkw. Helwidiusz i Trasea, Tacyt
i Pliniusz otrzymali takie samo wychowanie jak Kato i Cycero. Z filozofii
greckiej przyswoili sobie najsuszniejsze i najszersze pojcia o godnoci istoty
ludzkiej i o pochodzeniu spoecznoci pastwowej. Dzieje wasnej ojczyzny
nauczyy ich czci woln, cnotliw i zwycisk Rzeczpospolit; brzydzi si
zbrodniami Cezara i Augusta, chocia uwieczyo je powodzenie; i w gbi
ducha ywi pogard dla tych samych tyranw, ktrych obsypywali najpodlej-
szymi pochlebstwami. Jako dostojnicy pastwowi i senatorowie zasiadali
w owej wielkiej radzie, ktra niegdy dyktowaa prawa caej ziemi, imieniem
swym za wci jeszcze dawaa sankcj aktom monarchy, a ktrej powag tak
czsto frymarczono dla najpodlejszych zamysw tyranii. Tyberiusz i cesarze
postpujcy wedug jego zasad usiowali okry popeniane przez siebie mor
derstwa paszczykiem litery prawa, moe radujc si potajemnie tym, e czyni
senat nie tylko swoj ofiar, ale i wsplnikiem. To wanie zgromadzenie
skazywao na mier ostatnich prawdziwych Rzymian za urojone zbrodnie
i rzeczywiste cnoty. Ich bezecni oskaryciele przemawiali jzykiem niezalenych
patriotw, oskarajcych niebezpiecznego obywatela przed trybunaem jego
ojczyzny, i tak usug oddan ogowi nagradzano bogactwami i zaszczy
tami.55 Sualczy sdziowie udawali, e broni majestatu Rzeczypospolitej,
zelonego w osobie jej pierwszego dostojnika,56 ktrego agodno najgorcej
oklaskiwali wtedy, gdy najbardziej dreli przed jego nieubaganym okrucie
stwem,57 zagraajcym ich yciu. Tyran przyglda si ich nikczemnoci ze
72 Rozdzia trzeci

suszn pogard, a na ich tajony wstrt odpowiada szczer, jawn nienawici

do caego grona senatu.
2. Podzia Europy na szereg pastw, ktre, jakkolwiek poczone ze sob
oglnym podobiestwem religii, jzyka i obyczajw, s niepodlege, pociga
za sob skutki jak najbardziej dobroczynne, jeeli chodzi o ludzk wolno.
Nowoczesnego tyrana, choby nie natrafi na adne hamulce ani we wasnej
piersi, ani u swego ludu, wkrtce agodnie powcignie przykad innych
wadcw, strach przed rych nagan, rada sprzymierzecw i obawa przed
wrogami. Ten, kto na siebie ciga jego nieask, moe si wymkn z ciasnych
granic jego posiadoci i w rezultacie pod pogodniejszym niebem z atwoci
uzyska bezpieczne schronienie, nowy majtek odpowiedni do swoich zasug,
swobod goszenia swoich pretensji, a moe i rodki do dokonania zemsty.
Ale Cesarstwo Rzymian obejmowao cay wiat, wic gdy dostao si w rce
jednostki, wiat ten stawa si dla jej nieprzyjaci ponurym wizieniem,
z ktrego nie sposb byo uciec. Niewolnik despotyzmu cesarskiego, bez
wzgldu na to, czy skazany by na wleczenie swego zoconego acucha
w Rzymie i w senacie, czy te na ycie wygnaca na jaowej skale wyspy Serifos
bd nad zamarznitym Dunajem, oczekiwa mierci w niemej rozpaczy.58
Stawienie oporu oznaczao zgub, a ucieczka bya niemoliwoci. Zewszd
otoczony rozlegymi obszarami morza i ldu, nie mg liczy na to, e prze-
bdzie je nie bdc wykrytym, pojmanym i wydanym w rce rozgniewanego
wadcy. Poza granicami pastwa jego stskniony wzrok nie dostrzega nic
oprcz oceanu, niegocinnych pusty, wrogich plemion barbarzyskich o dzi
kich obyczajach i nieznanym jzyku albo te zalenych od Rzymu krlw, ktrzy
by chtnie kupili sobie protekcj cesarsk wydajc niewygodnego zbiega.59
Gdziekolwiek si znajdujesz mwi Cycero do wygnanego Marcellusa
pamitaj, e wszdzie jednakowo jeste w mocy zwycizcy. 60
 Rozdzia czwarty

OKRUCIESTWO I SZALESTWA KOMMODUSA

ZAMORDOWANIE GO WYBR PERTYNAKSA
JEGO PRBY ZREFORMOWANIA PASTWA
ZAMORDOWANIE GO PRZEZ GWARDI PRETORIASK

agodno Marka Aureliusza, ktrej nie zdoaa wykorzeni nawet surowa

nauka stoikw, stanowia najbardziej ujmujc, a zarazem jedyn sab
stron jego charakteru. Dobro serca, pozbawiona wszelkiej podejrzliwoci,
czsto zwodzia jego niezmiernie bystry umys. Ludzie przebiegli, ktrzy pilnie
ledz namitnoci wadcw ukrywajc swoje wasne, podchodzili do niego
w przebraniu filozoficznej witobliwoci i uzyskiwali bogactwa i zaszczyty,
udajc, e nimi pogardzaj.1 Jego nadmierna pobaliwo wobec brata, ony
i syna przekroczya ramy cnoty prywatnej i przerodzia si w publiczne
nieszczcie skutkiem przykadu i nastpstw, jakie pocigay za sob ich
wady.
ona Marka Aureliusza, Faustyna, crka Antonina Piusa, syna zarwno
z zalotnoci, jak z urody. Powana prostota filozofa nie moga zafrapowa jej
swawolnej lekkomylnoci i ustatkowa nieokiezanej dzy wrae, czsto
znajdujcej szczeglne upodobanie w mczyznach najniszego stanu.2 Amor
staroytnych by, na og biorc, bstwem wielce zmysowym, a ju amory
cesarzowej, wymagajc z jej strony jak najbardziej wyranej inicjatywy, rzadko
kiedy szy w parze ze szczegln delikatnoci uczu. Marek by jedynym
czowiekiem w caym Cesarstwie, ktry chyba nie wiedzia o niewiernoci
Faustyny, a przynajmniej nie przejmowa si ni, chocia w myl uprzedze
panujcych we wszystkich czasach niewierno ony rzuca pewn niesaw na
pokrzywdzonego ma. Nada kilku jej kochankom stanowiska rwnie zaszczyt
ne jak dochodowe3 i w cigu trzydziestu lat maestwa niezmiennie dawa
jej dowody najczulszej ufnoci i szacunku, ktry nie wygas nawet po jej mierci.
W Rozmylaniach swoich skada on dziki bogom za to, e go obdarzyli on
tak wiern, tak agodn i o tak cudownej prostocie obyczajw.4 Na jego gorc
prob usuny senat ogosi j bogini. We wznoszonych ku jej czci wityniach
przedstawiano j z atrybutami Junony, Wenery i Cerery i uchwalono, e
w rocznic zalubin Marka z Faustyn modzie obojga pci bdzie skadaa
luby przed otarzem swojej czystej patronki.5
Potworne wady syna rzuciy cie na czysto cnt ojca. Stawiano Markowi
74 Rozdzia czwarty

zarzut, e powici szczcie milionw na rzecz zalepionego, stronniczego

uczucia dla bezwartociowego chopca i e wybra sobie nastpc we wasnej
rodzinie zamiast go szuka w caym pastwie. Niemniej, sumienny ojciec
i cnotliwi uczeni mowie, ktrych sobie przybra do pomocy, nie zaniedbali
niczego, eby rozszerzy ciasny umys modego Kommodusa, powcign
jego rosnce wady i uczyni chopca godnym czekajcego na tronu. Ale
wychowanie rzadko kiedy odnosi wiksze skutki, chyba e ucze ma tak
szczliwe usposobienie, i jest ono niemal zbyteczne. Nieprzyjemn lekcj
powanego filozofa w jednej chwili potrafi wymaza z pamici Kommodusa
podszept jakiego rozpustnego ulubieca; przy czym sam Marek Aureliusz
zwarzy owoc tego starannego wychowania, dopuszczajc syna w wieku
czternastu czy pitnastu lat do penego udziau we wadzy cesarskiej. Marek
y potem ju tylko cztery lata, ale wystarczyo mu to, eby poaowa nie
opatrznego kroku, ktry porywczego chopaka wyzwoli z wszelkich hamulcw
rozumu i prawa.
Wikszo przestpstw, ktre zakcaj wewntrzny spokj spoeczestwa,
jest nastpstwem ogranicze naoonych na ludzk podliwo przez koniecz
ne, cho nierwne prawa wasnoci, przyznajce nielicznej garstce posiadanie
tych przedmiotw, ktrych pragn liczne tumy. Spord wszystkich naszych
namitnoci i poda najbardziej natarczywa i niespoeczna jest dza wa
dzy owa pycha jednego czowieka, ktry chce sobie podporzdkowa ca
rzesz. W zgieku zamieszek domowych prawa spoeczestwa trac moc,
rzadko kiedy jednak ustpujc miejsca prawom ludzkoci. Zaarto sporu,
duma ze zwycistwa, zwtpienie o powodzeniu, pami o dawnych krzywdach
i strach przed przyszymi niebezpieczestwami wszystko to przyczynia
si do rozpomienienia umysu i do zdawienia gosu litoci. Takie to pobudki
sprawiaj, e prawie kada karta historii jest splamiona krwi obywateli,
ktrzy ponieli mier z rk rodakw; ale pobudki te nie mog uzasadni
niczym nie sprowokowanych okruciestw Kommodusa, ktry nie mia czego
pragn, a wszystkim mg si cieszy do woli.
Ukochany syn Marka po mierci ojca wstpi na tron przy aklamacji
senatu i wojska.6 Szczliwy ten modzieniec, gdy ju raz zasiad na tronie,
nie widzia wokoo ani wspzawodnika, ktrego by trzeba byo usun, ani
nieprzyjaci, ktrych by trzeba byo kara. Zwaywszy, e swoje wysokie
stanowisko dziery w zupenym spokoju, byoby chyba cakiem naturalne,
gdyby wola by przez ludzi kochany ni nienawidzony, gdyby wyej stawia
dobroczynne zasugi swoich piciu poprzednikw ni haniebny los Nerona
i Domicjana.
A przecie Kommodus nie by tym, za kogo go przedstawiono: tygry
sem, ktry ju si urodzi z nienasyconym pragnieniem ludzkiej krwi, od
niemowlctwa zdolnym do czynw najbardziej nieludzkich.7 Natura daa mu
usposobienie raczej sabe ni z gruntu ze. Jego prostoduszno i bojali-
 Kommodus 75

wo czyniy go niewolnikiem sualcw, ktrzy stopniowo znieprawili mu

umys. Okruciestwo jego, z pocztku wynikajce z biernoci wobec cudzych
podszeptw, wyrodzio si w nawyk, a wreszcie stao si rzdzc nim
namitnoci.8
Z chwil mierci ojca na Kommodusa spady kopoty zwizane z dowdz
twem wielkiej armii i prowadzeniem trudnej wojny z Kwadami i Markomana-
mi.9 Owi sualczy i rozwili modziecy, ktrych Marek swego czasu wygna
by z cesarskiego dworu, teraz w otoczeniu nowego cesarza szybko odzyskali
stanowiska i wpywy. W przejaskrawionych barwach odmalowywali mu oni
trudy i niebezpieczestwa kampanii prowadzonej w dzikich krajach lecych
poza Dunajem i zapewniali bezwolnego wadc, e sama groza jego imienia
i or jego namiestnikw wystarcz, aby podbi cakowicie przeraonych
barbarzycw albo narzuci im warunki dla zwycizcw jeszcze korzystniejsze
ni wszelkie podboje. Zrcznie grajc na jego podliwociach zmysowych,
przedstawiali mu obraz spokoju, przepychu i wyrafinowanych rozkoszy ycia
w Rzymie, porwnujc je ze zgiekiem obozu wojskowego w Panonii, gdzie na
adne rozkosze nie ma ani czasu, ani moliwoci.10 Kommodus nie by guchy
na pontne rady, ale gdy jeszcze si waha pomidzy wasnymi skonnociami
a bojani, ktr nadal odczuwa wobec doradcw swego ojca, niepostrzeenie
mino lato, tak e jego tryumfalny wjazd do stolicy odby si dopiero jesieni.
Urok modego cesarza,11 jego umiejtno przemawiania do tumw i rzekome
cnoty pocigny ku niemu serca ogu; zaszczytny pokj, ktry tak niedawno
przyzna barbarzycom, wywoa powszechn rado;12 niecierpliwo, z jak
spieszy powrci do Rzymu, naiwnie przypisywano mioci ojczyzny i zwa
ywszy, e by wadc zaledwie dziewitnastoletnim, nie miano mu zbytnio za ze
jego rozwizych zabaw.
W cigu trzech pierwszych lat panowania Kommodusa ci wierni doradcy,
ktrych opiece Marek powierzy swego syna, a dla ktrych rozumu i prawoci
Kommodus, cho niechtnie, nadal ywi szacunek, utrzymywali nie tylko
formy, ale nawet i ducha dawnych rzdw. Mody wadca i jego rozwili
faworyci w caej peni rozkoszowali si swawol, na jak pozwala posiadanie
wadzy najwyszej, ale rce cesarza jeszcze si nie splamiy krwi. Wykaza
nawet pewn wspaniaomylno uczu, ktra, gdyby danym jej byo dojrze,
moe by przeksztacia si w trwa cnot.13 Jednak o rozwoju jego chwiejnego
charakteru rozstrzygn nieszczsny wypadek.
Pewnego wieczora, gdy cesarz wracajc do paacu przechodzi przez ciemny
i wski portyk w amfiteatrze,14jaki morderca, ktry si tam zaczai, rzuci si na
niego z dobytym mieczem, wykrzykujc gono: Senat ci to przesya! Groba
udaremnia czyn, morderc pochwycia stra przyboczna i natychmiast wyjawi
autorw spisku. Spisek ten powsta nie gdzie na obszarze pastwa, ale w obr
bie paacu. Bro w rk mordercy woya Lucylla, siostra cesarza, a wdowa po
Lucjuszu Werusie, w zazdroci, e zajmuje dopiero drugie miejsce po panujcej
76 Rozdzia czwarty

cesarzowej. Nie odwaya si w te czarne zamysy wtajemniczy swego drugiego

ma, Klaudiusza Pompejana, senatora wybitnie zasuonego i niezachwianej
wiernoci, ale w tumie swoich kochankw (jako e obyczajami naladowaa
Faustyn) znalaza ludzi nie majcych nic do stracenia, a penych nieokiezanej
ambicji, gotowych zaspokaja wszelkie jej namitnoci, nie tylko te czulszej
natury, ale rwnie i cokolwiek gwatowniejsze. Spiskowcy ponieli srog kar,
a opuszczona przez nich Lucylla zostaa ukarana najpierw wygnaniem, a potem
mierci.15
Sowa mordercy zapady jednak gboko w umys Kommodusa i pozostawiy
tam niezniszczalne wraenie strachu i nienawici wobec caego senatu, budzi,
ktrych poprzednio si obawia jako natrtnych sug, zacz teraz podejrzewa
o potajemn wrogo. Donosiciele, plemi tpione i nieomal wygase za
panowania poprzednich wadcw, na nowo stali si groni, gdy tylko odkryli,
e cesarz pragnie znale w senacie niech i zdrad. Zgromadzenie to, ktre
Marek Aureliusz stale uwaa za wielk rad narodu, skadao si z najwybitniej
szych Rzymian, a by pod jakimkolwiek wzgldem kim wybitnym stao si
wkrtce przestpstwem. Posiadanie przez kogo bogactw dodawao bodca
gorliwoci donosicieli; surow cnot tumaczono jako milczce potpienie
rozwizoci Kommodusa; oddanie pastwu doniosych usug pocigao za sob
niebezpieczn wyszo zasugi, a przyja z ojcem cesarza zawsze cigaa
a siebie yw niech ze strony syna. Podejrzenie rwnao si dowodowi,
proces skazaniu. Egzekucji znacznego senatora towarzyszya mier wszyst
kich tych, ktrzy by mogli jego los opakiwa albo pomci; a Kommodus, raz
zakosztowawszy ludzkiej krwi, sta si niezdolny do odczuwania litoci czy te
wyrzutw sumienia.
Spord wszystkich tych niewinnych ofiar tyranii niczyjej mierci nie opaki
wano bardziej ni dwch braci z rodziny Kwintylianw, Maksymusa i Kon-
dianusa; braterska mio ocalia od zapomnienia ich nazwiska i uczynia pa
mi drog potomnoci. Obu czyy zawsze te same studia i te same zajcia, te
same zainteresowania i te same przyjemnoci. Obaj cieszyli si posiadaniem
wielkiego majtku, przy czym aden z nich nigdy nie dopuci do siebie myli
o tym, by drugi mg mie interesy odrbne od jego interesw. Do dzi
przechoway si fragmenty wsplnie uoonej przez nich rozprawy i zauwaono,
e w kadym uczynku, jaki spenili w yciu, ich dwoma ciaami kierowaa jedna
dusza. Antoninowie, cenic ich cnoty i radujc si t wielk bratersk mioci,
wynieli ich, w jednym i tym samym roku, do godnoci konsulw, a pniej
Marek Aureliusz powierzy im obu administracj cywiln Grecji oraz wysokie
dowdztwo wojskowe, ktre sprawujc osignli gone zwycistwo nad Ger
manami. Okruciestwo Kommodusa askawie zjednoczyo ich w mierci.16
Wcieko tyrana, przelawszy najszlachetniejsz krew w senacie, rzucia si
wreszcie na gwne narzdzie swoich okruciestw. Podczas gdy Kommodus
pawi si we krwi i rozpucie, szczegami spraw pastwowych zajmowa si
 Kommodus 77

na jego polecenie Perennis. By to dostojnik sualczy i dny wadzy, ktry

wprawdzie uzyska to stanowisko zamordowawszy swego poprzednika, ale
posiada sporo energii i zdolnoci. Dopuszczajc si aktw wymuszenia i grabic
skonfiskowane majtki monowadcw, padajcych ofiar jego chciwoci,
gromadzi bezmierne skarby. Gwardia pretoriaska znajdowaa si pod jego
bezporednim dowdztwem, a jego syn, ktry ju przejawia wybitne talenty
wojskowe, sta na czele legionw w Ilirii. Perennis dy do wadzy cesarskiej
albo te, co w oczach Kommodusa uchodzio za t sam zbrodni, zdolny by do
niej dy, gdyby mu w tym nie przeszkodzono, nie zaskoczono go i nie stra
cono.
W oglnej historii Cesarstwa upadek jednego dostojnika jest wydarzeniem
bardzo bahym, ale przyspieszya ten upadek niezwyka okoliczno, ktra
wykazaa, jak bardzo ju rozlunione byy wizy dyscypliny. Legiony stacjo
nowane w Brytanii, niezadowolone z rzdw Prennisa, wyoniy deputacj
zoon z tysica piciuset onierzy, polecajc jej maszerowa na Rzym
i przedstawi zaalenie cesarzowi. Owi to liczni suplikanci dziki wasne
mu stanowczemu postpowaniu, rozpaleniu agitacji w oddziaach gwardii,
wyolbrzymianiu siy armii przebywajcej w Brytanii i dziki temu, e na
pdzili stracha Kommodusowi, wymusili na nim mier Prennisa jako jedyny
sposb naprawienia krzywd, na ktre si skaryli.17 Takie zuchwalstwo ze
strony odlegej armii i wydobycie przez ni na jaw saboci rzdu stanowiy
niezawodn przepowiedni najstraszliwszych wstrzsw wewntrznych.
Dowodem na to, jak dalece zaniedbano rzdy pastwowe, byy wkrtce
potem nowe zamieszki, ktre wyniky na pozr z niczego. Wrd wojsk zacza
si szerzy dezercja, przy czym dezerterzy, zamiast szuka bezpieczestwa
w ucieczce albo w ukryciu, rozbijali si po gocicach. Maternus, prosty
onierz, bardziej zuchway, niby jego niski stan na to pozwala, zebra te szajki
rozbjnikw w ma armi, pootwiera wizienia, zachci niewolnikw do
ogaszania si wolnymi i bezkarnie pldrowa bogate a bezbronne miasta Galii
i Hiszpanii. Gubernatorw tych prowincji, ktrzy dugo byli widzami, a moe
i wsplnikami jego upiestw, zbudziy wreszcie z gnunej ospaoci grone
rozkazy cesarza. Maternus przekona si, e jest otoczony, i zrozumia, e musi
ulec przewaajcej sile. Uciek si na koniec do desperackiej prby. Rozkaza
swoim zwolennikom pj w rozsypk, przekroczy Alpy maymi oddziakami
w przernych przebraniach i zgromadzi si w Rzymie w czasie wyuzdanych
uroczystoci obchodzonych przez tumy ku czci Kybele.18 Zamordowanie
Kommodusa i wstpienie na oprniony tron mogo by ambicj tylko nie
pospolitego rozbjnika. Zarzdzenia Maternusa byy tak umiejtnie zgrane, e
jego ukryte wojska ju wypeniay ulice Rzymu. Zawi jednego ze wsplnikw
wyjawia i zniweczya to szczeglne przedsiwzicie, w chwili gdy cakowicie
dojrzao ono do wykonania.19
Podejrzliwi wadcy czsto wynosz na najwysze stanowiska ludzi najniszego
78 Rozdzia czwarty

stanu w bdnym przekonaniu, e ci, za ktrymi nie stoi nic oprcz aski
monarszej, nie bd czuli przywizania do nikogo oprcz osoby swego
dobroczycy. Kleander, nastpca Prennisa, z urodzenia by Frygijczykiem,
a wic przedstawicielem nacji, ktrej uparty a sualczy temperament mona
opanowa tylko biciem.20 Wysano go z ojczystego kraju do Rzymu jako
niewolnika i w takim charakterze dosta si do paacu cesarskiego, gdzie,
umiejtnie suc namitnociom swego pana, szybko wspi si a do najwy
szego stanowiska, jakie moe osign poddany. Na Kommodusa wywiera on
wpyw znacznie wikszy ni jego poprzednik, albowiem Kleander pozbawiony
by wszelkich zdolnoci i cnt, ktre mogyby w cesarzu wzbudzi zawi
czy nieufno. Gwn jego namitnoci i naczeln zasad rzdw bya
chciwo. Stanowiska konsula, patrycjusza, senatora wystawiano na publiczn
sprzeda, przy czym kadego, kto by odmwi nabycia tych pustych i hanieb
nych zaszczytw za wiksz cz swego majtku,21 posdzano o nieprzyjazny
stosunek do rzdu. Jeli chodzio o zyskowne stanowiska w prowincjach, to
minister dzieli si z gubernatorem upami zdartymi z ludu. Wykonywaniu praw
towarzyszya sprzedajno i samowola. Bogaty przestpca mg nie tylko
uzyska kasacj wyroku, ktrym zosta sprawiedliwie skazany, ale ponadto
wymierzy wszelk kar, jaka mu si tylko podobaa, zarwno oskarycielowi
i wiadkom, jak sdziemu.
Takimi sposobami Kleander w cigu trzech lat nagromadzi wicej bogactw,
ni kiedykolwiek posiada wyzwoleniec.22 Kommodusa najzupeniej zadowa
lay wspaniae podarunki, ktre w przebiegy dworak skada mu u stp, i to
w najstosowniejszych chwilach. Dla odwrcenia powszechnej zawici Kleander
w imieniu cesarza wznosi anie, portyki i stadiony sportowe na uytek ludu.23
Pochlebia sobie, e Rzymianie, olnieni i zabawieni t widom szczodrobli
woci, mniej bd zwracali uwagi na codziennie rozgrywajce si przed ich
oczami krwawe sceny, e zapomn o mierci Byrrhusa, senatora, ktry pooy
tak wielkie zasugi, e poprzedni cesarz da mu jedn ze swoich crek za on,
i e przebacz egzekucj Arriusza Antonina, ostatniego przedstawiciela nazwis
ka i cnt rodu Antoninw. Byrrhus, wielce prawy, ale niezbyt ostrony, usiowa
szwagrowi otworzy oczy na prawdziwy charakter Kleandra. Arriusz Antoninus,
bdc prokonsulem prowincji Azji, wyda suszny wyrok na pewn ndzn krea
tur wszechpotnego faworyta cesarskiego; wyrok ten cign na niego zgu
b.24 Po upadku Prennisa przez krtki czas wydawao si, e Kommodus ponie
cha rzdw terroru i powraca na drog cnoty. Odwoa najbardziej znienawi
dzone zarzdzenia Prennisa, zwali powszechn nienawi na jego pami
i przewrotnym podszeptom tego niegodziwego ministra przypisa wszystkie b
dy swojej niedowiadczonej modoci. Ale jego skrucha trwaa zaledwie trzy
dzieci dni i za czasw tyranii Kleandra czsto aowano rzdw Prennisa.
Zaraza i gd dopeniy miary nieszcz Rzymu.25Pierwsz z nich mona byo
przypisa wycznie susznemu oburzeniu bogw, natomiast za bezporedni
 Rozwize obyczaje i rozrywki Kommodusa 79

przyczyn tego drugiego uwaano monopol zboowy, podtrzymywany przez

bogactwo i wadz ministra. Niezadowolenie ludu, ktre od dawna szerzyo si
po cichu, wybucho w natoczonym cyrku. Posplstwo porzuciwszy swoj
ulubion rozrywk na rzecz wikszej przyjemnoci, jak daje zemsta, tumnie
popdzio przed podmiejski paac stanowicy jedn z ustronnych rezydencji
cesarza, gdzie z gniewn wrzaw zaczo si domaga gowy wroga publicznego.
Kleander, ktry dowodzi gwardi pretoriask,26 rozkaza oddziaowi konnicy
natrze i rozproszy zbuntowane posplstwo. Tum pospiesznie umkn w kie
runku miasta; kilku ludzi zostao zabitych, a znacznie wiksz liczb stratowano
na mier, ale gdy konnica wjechaa w ulice miasta, powstrzyma j grad ka
mieni i innych pociskw rzucanych z dachw i okien domw. Gwardia piesza,27
ktra od dawna patrzya zazdrosnym okiem na przywileje i zuchwalstwo
konnicy pretoriaskiej, stana po stronie ludu. Zamieszki przerodziy si
w regularn bitw i grozia powszechna rze. W kocu pretorianie si cofnli
pod naporem przewaajcej liczby przeciwnika, a fala wciekoci ludu raz
jeszcze, i to ze zdwojon gwatownoci, powrcia, uderzajc w bramy paacu,
w ktrym Kommodus oddawa si rozpucie, jeden jedyny niewiadom toczcej
si wojny domowej. Zblienie si do jego osoby z t niepodan wiadomoci
oznaczao niechybn mier. Byby zgin w tym gnunym poczuciu bezpiecze
stwa, gdyby nie to, e dwie kobiety, jego najstarsza siostra, Fadilla, i najulubie-
sza z jego naonic, Marcja, omieliy si wtargn przed jego oblicze. Zalane
zami, rozczochrane, rzuciy mu si do ng i z ca natarczyw wylewnoci,
jak wywouje strach, wyjawiy przeraonemu cesarzowi zbrodnie jego ministra,
wcieko ludu i niechybn zagad, ktra za kilka minut pochonie paac i oso
b wadcy. Kommodus ockn si z rozkosznych marze i rozkaza, aby ludowi
wyrzucono gow Kleandra. Ten podany widok w jednej chwili umierzy
rozruchy; i nawet wtedy jeszcze syn Marka Aureliusza mgby odzyska uczucia
i zaufanie swych poddanych.28
Ale w umyle Kommodusa wygaso ju wszelkie poczucie cnoty i czowiecze
stwa. Podczas gdy wodze rzdw oddawa, jak widzielimy, w rce niegodnych
faworytw, sam we wadzy najwyszej nie ceni niczego oprcz nieograniczonej
swobody folgowania swoim zachciankom zmysowym. Czas spdza w haremie
zoonym z trzystu piknych kobiet i tylu chopcw pochodzcych ze wszyst
kich stanw spoecznych i ze wszystkich prowincji, a jeeli sztuka uwodzicielska
okazywaa si bezskuteczna, to ten zezwierzcony kochanek ucieka si do
gwatu. Historycy staroytni29 obszernie si rozpisywali o rozwizych scenach
nierzdu, urgajcych wszelkiej powcigliwoci, jak nakazuje natura lub
skromno, ale nieatwo byoby przeoy ich a nazbyt dokadny opis na
wymagajcy przyzwoitoci jzyk nowoytny. Przerwy pomidzy jednym za
spokojeniem dzy a drugim Kommodus wypenia sobie najbardziej niewybred
nymi zabawami. Ani wpyw kultury czasw, w ktrych y, ani trudy troskli
wych wychowawcw nigdy nie zdoay nada jego nieokrzesanemu i zwierzce
80 Rozdzia czwarty

mu umysowi choby najlejszego poloru wyksztacenia; by on pierwszym

z cesarzy rzymskich cakowicie pozbawionym zamiowania do przyjemnoci
intelektualnych. Sam nawet Neron celowa, a przynajmniej udawa, e celuje,
w wytwornych sztukach muzyki i poezji, i tymi jego zainteresowaniami nie
powinnimy pogardza, gdyby nie to, e przeksztaci on wszystko, co powinno
by tylko mi rozrywk wolnej chwili, w powany cel i przedmiot ambicji
swego ycia. Natomiast Kommodus od najwczeniejszego dziecistwa przeja
wia wstrt do wszystkiego, co rozumne i szlachetne, a zarazem gorc skon
no do rozrywek posplstwa igrzysk w cyrku i w amfiteatrze, walk
gladiatorw i oww na dzikiego zwierza. Nauczycieli wszystkich gazi wiedzy,
sprowadzanych synowi przez Marka Aureliusza, sucha z roztargnieniem
i obrzydzeniem, podczas gdy Maurowie i Partowie, uczcy go rzuca oszczepem
i strzela z uku, znajdowali w nim ucznia, ktry z rozkosz przykada si do
nauki i wkrtce dorwna najbieglejszym ze swoich nauczycieli pewnoci oka
i sprawnoci rki.
Tum sualcw, robicych fortuny na zdronych narowach swego pana,
przyklaskiwa tym niskim zainteresowaniom. Zdradliwy gos pochlebstwa
przypomina Kommodusowi, e dziki osigniciom tej samej natury: pokona
niu lwa nemejskiego i zabiciu dzika erymantejskiego, Grek Herakles zdoby
sobie miejsce wrd bogw i niemierteln pami wrd ludzi. Zapominano
jednak przy tym doda, e w pierwszych wiekach, gdy co dziksze zwierzta
czsto walczyy z czowiekiem o posiadanie nie zaludnionego kraju, toczenie
zwyciskiej wojny z dzikimi bestiami byo jedn z najbardziej nieszkodliwych,
a nawet dobroczynnych prac, jakich moe dokona bohater. Natomiast
w okresie cywilizacji, w jakim teraz si znajdowao Cesarstwo Rzymskie, dzikie
zwierzta ustpiy ju przed czowiekiem i nie pojawiay si w pobliu ludnych
miast. Chwytanie ich znienacka gdzie w guszy i przewoenie do Rzymu po to,
aby cesarz mg z pomp zabi je wasn rk, byo przedsiwziciem w tym
samym stopniu omieszajcym wadc co uciemiajcym lud.30 Kommodus,
nie zdajc sobie sprawy z tej rnicy, ochoczo podchwyci tak chwalebne
podobiestwo i nazwa siebie (jak dotd jeszcze czytamy na jego medalach31)
rzymskim Heraklesem. Obok tronu umieszczono wrd oznak wadzy najwy
szej maczug i lwi skr i wznoszono posgi, przedstawiajce Kommodusa
w postaci i z atrybutami tego boga, ktrego odwadze i zrcznoci usiowa
dorwna w codziennym toku swoich krwioerczych rozrywek.32
Podniecony tymi pochwaami, ktre stopniowo stumiy w nim wrodzone
poczucie wstydu, Kommodus postanowi popisa si przed oczami ludu
rzymskiego swoj biegoci w wiczeniach, dotychczas uprawianych przy
zwoicie, tylko w murach paacu i w obecnoci nielicznych faworytw. Wy
znaczonego dnia amfiteatr napeni si nieprzeliczonym mnstwem widzw,
ktrych przycigny tam pobudki tak rnorodne, jak ch schlebiania, obawa
i ciekawo. Niezwyka zrczno cesarza-aktora zasuenie pozyskaa nieco
 Rozwize obyczaje i rozrywki Kommodusa 81

oklaskw. Czy mierzy on w gow, czy w serce zwierzcia, zawsze trafia

i zadawa mierteln ran. Strza o grocie ksztatu pksiyca Kommodus
przerywa szybki bieg strusia, cinajc mu dug, kocist szyj.33 Wypuszczono
panter; ucznik czeka do chwili, gdy skoczya na drcego zoczyc. Natych
miast lecia grot, zwierz pada martwy, a czowiek wychodzi bez szwanku.
Jaskinie amfiteatru rzygny stu lwami na raz; cho rozwcieczone biegay
dokoa areny, sto grotw z nieomylnej rki Kommodusa pooyo je trupem.
Ani sonia nie uratoway ogromne rozmiary, ani nosoroca nie osonia
uskowata skra przed mierci z cesarskiej rki. Wypuszczano najdziwniejsze
stwory, jakie wydaa Etiopia i Indie, i pado wtedy w amfiteatrze kilka zwierzt,
ktre dotychczas publiczno znaa tylko z dzie sztuki albo moe je sobie tylko
wyobraaa.34 Przy wszystkich tych popisach zastosowano najpewniejsze rodki
ostronoci, aby uchroni osob rzymskiego Heraklesa od rozpaczliwego skoku
jakiej dzikiej bestii, ktra mogaby zlekceway godno cesarza i wito
boga.35
Ale nawet najpospolitsi spord posplstwa poczuli wstyd i oburzenie na
widok swego wadcy wstpujcego w szranki jako gladiator i chlubicego si
wykonywaniem zawodu, ktry prawa i Obyczaje Rzymian napitnoway arcy-
sprawiedliwie znamieniem niesawy.36 Kommodus wybra sobie strj i uzbroje
nie gladiatora zwanego secuor, ktrego walka z przeciwnikiem, zwanym
retiarius, stanowia jedn z najbardziej emocjonujcych scen spord krwawych
rozrywek amfiteatru. Secuor wystpowa w hemie, z mieczem i tarcz; jego
przeciwnik walczy nago, majc tylko wielk sie i trjzb; w sieci usiowa
wroga uwika, trjzbem przebi. Jeeli za pierwszym zarzuceniem sieci chybi,
musia ucieka przed pocigiem secutora, dopki nie przygotowa sieci do dru
giego zarzucenia.37 Cesarz w tym charakterze walczy siedemset trzydzieci pi
razy. Te pene chway wyczyny starannie zapisywano w aktach publicznych Ce
sarstwa, a eby nie oszczdzi sobie adnej okolicznoci habicej, cesarz otrzy
mywa ze wsplnego funduszu przeznaczonego na walki gladiatorskie wyna
grodzenie tak raco wysokie, e stao si ono nowym i arcyhaniebnym podat
kiem naoonym na lud rzymski.38 Nietrudno si domyli, e w tych zapasach
wadca wiata zawsze odnosi zwycistwo; co prawda, jego zwycistwa odno
szone w amfiteatrze rzadko kiedy byway krwawe, gdy jednak wiczy swoj
zrczno w szkole gladiatorw albo we wasnym paacu, jego nieszczsnych
przeciwnikw czsto spotyka ten zaszczyt, e z rki Kommodusa odnosili
mierteln ran i swoje pochlebstwo piecztowali krwi.39 Kommodus wzgardzi
teraz imieniem Heraklesa. Jedynym imieniem, jakie radowao jego ucho, byo
imi Pawa, synnego secutora. Wypisywano je na kolosalnych posgach cesa
rza, a senat,40 okryty aob, a przecie wiwatujcy, powtarza to imi wrd
zdwojonych jednomylnych oklaskw.41 Jedynym senatorem, ktry postpowa
zgodnie z honorem swego stanu, by Klaudiusz Pompejanus, cnotliwy m
Lucylli. Jako ojciec pozwala synom ze wzgldu na ich bezpieczestwo uczsz
82 Rozdzia czwarty

cza do amfiteatru. Jako Rzymianin owiadczy, e chocia jego ycie jest

w rkach cesarza, nigdy nie pjdzie oglda syna Marka Aureliusza przy zajciu
tak habicym jego osob i godno. Pomimo tej mskiej stanowczoci
Pompej anus unikn skutkw oburzenia tyrana i mia szczcie wraz z honorem
zachowa i ycie.42
Kommodus doszed teraz szczytw rozwizoci i haby. Wrd wszystkich
oklaskw schlebiajcego mu dworu nie potrafi sam przed sob ukry tego, e
zasuy na pogard i nienawi ze strony rozsdnych i cnotliwych ludzi w swoim
pastwie. Jego krwioerczego ducha drania wiadomo tej nienawici, zawi
wobec zasugi jakiegokolwiek rodzaju, suszna obawa przed grocym mu
niebezpieczestwem i nawyk mordowania, nabyty przy rozrywkach, ktrym
codziennie si oddawa. Historia przechowaa nam dug list senatorw stop
nia konsularnego, ktrzy padli ofiar jego nieuzasadnionych podejrze, ze
szczegln zajadoci kierowanych na nieszczsne osoby, spokrewnione choby
bardzo odlegle z rodem Antoninw; nie oszczdza przy tym nawet tych, ktrzy
byli narzdziami jego zbrodni czy te uciech.43 W kocu to okruciestwo jemu
samemu przynioso zgub. Najszlachetniejsz krew rzymsk przelewa bezkar
nie, ale gdy zacz wzbudza trwog we wasnych domownikach zgin.
Marcja, jego ulubiona naonica, Eklektus, jego podkomorzy, i Letus, prefekt
gwardii pretoriaskiej, zaniepokojeni losem swoich towarzyszy i poprzednikw,
postanowili zapobiec gwatownej mierci, ktra ustawicznie wisiaa im nad
gowami jako skutek obkanej zachcianki tyrana bd te nagego porywu
oburzenia ludu.
Marcja, korzystajc ze sposobnoci, e jej kochanek by zmczony polowa
niem na dzikie zwierzta, podaa mu puchar wina. Kommodus pooy si spa,
po czym gdy jeszcze pasowa si z dziaaniem zarwno trucizny, jak i trunku, do
jego sypialni wszed krzepki modzieniec, z zawodu zapanik, ktry udusi go nie
natrafiajc na aden opr. Ciao potajemnie wyniesiono z paacu, zanim
w miecie, a nawet na samym dworze zbudzio si choby najlejsze podejrzenie,
e cesarz nie yje. Taki to los spotka syna Marka Aureliusza i tak atwo byo
zgadzi znienawidzonego tyrana, sprawujcego rzdy przeciwne naturze i przez
lat trzynacie ciemicego tyle milionw poddanych, z ktrych na pewno kady
si i zdolnociami dorwnywa swemu wadcy.44
Spiskowcy postpowali rozwanie, chodno i szybko, tak jak tego wymagaa
donioso chwili. Postanowili natychmiast osadzi na oprnionym tronie
cesarza, ktry by swoim charakterem usprawiedliwi i zatwierdzi czyn przez
nich dokonany. Wybr ich pad na Pertynaksa, prefekta miasta, ktry od dawna
by senatorem stopnia konsularnego, wyniesionym dziki swoim wybitnym
zasugom na najzaszczytniejsze stanowiska w pastwie, chocia pochodzi
z niskiego stanu. Kolejno rzdzi on wikszoci prowincji Cesarstwa i na
wszystkich swoich stanowiskach, zarwno wojskowych, jak i cywilnych, wyr
nia si nieugitoci, roztropnoci i prawoci postpowania.45 Teraz, spord
 mier Kommodusa. Pertynaks cesarzem 83

wszystkich przyjaci i sug Marka Aureliusza, omale on jeden pozosta przy

yciu, tote gdy pno w nocy obudzono go wiadomoci, e u jego drzwi czeka
podkomorzy i prefekt pretorium, przyj ich z nieustraszon rezygnacj
i proszc, eby wykonali rozkazy swego pana. Zamiast mierci ofiarowali mu
tron wiata rzymskiego. Przez kilka chwil nie wierzy w ich dobre zamiary
i zapewnienia. Wreszcie, przekonawszy si, e Kommodus nie yje, przyj
purpur cesarsk ze szczer niechci, bdc naturalnym wynikiem wiado
moci zarwno obowizkw, jak i niebezpieczestw, zwizanych z tym najwy
szym w pastwie stanowiskiem.46
Letus bezzwocznie poprowadzi nowego cesarza do obozu pretorianw,
rwnoczenie rozpuszczajc po miecie podan wiadomo, e Kommodus
nagle umar na apopleksj i e na tron ju wstpi cnotliwy Pertynaks. onierzy
gwardii raczej zdziwia ni uradowaa ta podejrzana mier wadcy, ktrego
pobaliwoci i hojnymi darami cieszyli si tylko oni jedni, ale czas nagli,
a powaga ich prefekta, dobra sawa Pertynaksa i radosna wrzawa ludu sprawiy,
e musieli stumi swoje tajemne niezadowolenie i przyj darowizny obiecane
przez nowego cesarza: w rezultacie zaprzysigli mu wierno i z wesoymi
okrzykami, niosc w rku gazki wawrzynu, zaprowadzili go do budynku
senatu, aby wadza cywilna zatwierdzia zgod wojska.
Doniosa noc miaa si ju ku kocowi, senatorowie spodziewali si, e
0 wicie, a zarazem z pocztkiem nowego roku, zostan wezwani do stawienia
si na haniebn ceremoni. Kommodus wbrew wszelkim namowom nawet jego
wasnych nikczemnych zausznikw, ktrzy jeszcze zachowali pewien wzgld na
roztropno i przyzwoito, postanowi spdzi t noc w szkole gladiatorw
1wprost stamtd w stroju gladiatora i w otoczeniu tej bezecnej zgrai uda si na
ceremoni objcia konsulatu. Tymczasem jeszcze przed brzaskiem senat zosta
nagle zwoany do wityni Zgody, aby spotka si z gwardi i zatwierdzi
wybr nowego cesarza. Przez kilka minut senatorowie siedzieli w milczcym
napiciu, powtpiewajc, czy wiadomo o nieoczekiwanym wyzwoleniu jest
prawdziwa, i podejrzewajc Kommodusa o okrutny podstp; gdy jednak
wreszcie si przekonali, e tyran nie yje, dali si porwa radoci zmieszanej
z oburzeniem. Pertynaksa, ktry skromnie im tumaczc, z jak niskiego pochodzi
stanu, wskazywa kilku senatorw bardziej od niego zasugujcych na wadz
cesarsk, zmusili z uszanowaniem do wstpienia na tron i nadali mu wszystkie
tytuy zwizane z wadz cesarsk, potwierdzajc je najszczerszymi lubami
wiernoci. Pami Kommodusa napitnowano znamieniem wieczystej haby.
We wszystkich ktach budynku senatu rozbrzmieway wyrazy takie, jak tyran,
gladiator, wrg powszechny. Gromkimi okrzykami senat uchwali, e zaszczyty
przyznane Kommodusowi maj by odjte, jego tytuy starte z budynkw
publicznych, posgi obalone, a ciao zawleczone hakiem do rozbieralni gla
diatorw dla zaspokojenia wciekoci ludu. Wyrazi te pewne oburzenie wobec
tych gorliwych sug, ktrzy ju sobie pozwolili osoni jego szcztki przed
84 Rozdzia czwarty

sprawiedliwoci senatu. Ale Pertynaks nie mg odmwi Kommodusowi

obrzdkw pogrzebowych ze wzgldu na pami Marka Aureliusza i zy swego
pierwszego protektora, Klaudiusza Pompejana, ktry opakujc okrutny los
swego szwagra, jeszcze bardziej opakiwa to, e szwagier na ten los zasuy.47
Ten wylew bezsilnej wciekoci przeciwko nieyjcemu cesarzowi, ktremu
za ycia senat schlebia z najpodlejsz sualczoci, by objawem ducha zemsty
uzasadnionej, ale nieszlachetnej. Legalno tych zarzdze opieraa si jednak
na zasadach ustroju Cesarstwa. Udzielanie nagany pierwszemu dostojnikowi
Rzeczypospolitej, skadanie go z urzdu albo karanie mierci, jeeli naduy
pooonego w nim zaufania, byo prastar i nie podawan w wtpliwo
prerogatyw senatu rzymskiego,48 ale to sabe zgromadzenie zmuszone byo si
zadowala wymierzaniem upademu tyranowi publicznej sprawiedliwoci, od
ktrej za ycia, w czasie gdy panowa, chronio go silne rami despotyzmu
wojskowego.
Pertynaks znalaz szlachetniejszy sposb potpienia pamici swego poprze
dnika a mianowicie przeciwstawiajc wadom Kommodusa wasne cnoty.
W dniu objcia wadzy zrzek si caego swego prywatnego majtku na rzecz
ony i syna, eby nie mieli powodu do ubiegania si o aski kosztem pastwa.
Nie chcia ani schlebia prnoci ony tytuem Augusty, ani te znieprawia
niedowiadczonego modzieca stanowiskiem cezara. Skrupulatnie rozdzielajc
obowizki rodzica od obowizkw wadcy, wychowa syna w surowej prostocie,
tak eby ten, chocia nie mia zapewnionych widokw na tron, mg z czasem
okaza si jego godnym. Publiczne zachowanie si Pertynaksa byo pene
powagi i przystpnoci. Z senatorami cnotliwymi utrzymywa on stosunki
pozbawione pychy i zazdroci (przy czym obcujc z nimi na gruncie prywatnym
pozna charakter kadego z nich z osobna). Uwaa ich za przyjaci i za
towarzyszy, z ktrymi przedtem dzieli niebezpieczestwa tyranii, a teraz pragnie
cieszy si wsplnym bezpieczestwem nowych czasw. Bardzo czsto zaprasza
ich na skromne, bezceremonialne przyjcia, omieszane przez tych, ktrzy
jeszcze z aoci wspominali zbytkown rozrzutno Kommodusa.49
Miym, a zarazem i smutnym zadaniem Pertynaksa byo wygoi, o tyle, o ile
to byo moliwe, rany zadane rk tyranii. Niewinne jej ofiary, ktre zdoay
przey, odwoano z wygnania, uwolniono z wizienia i przywrcono im
wszystkie dawne zaszczyty i majtki. Nie pogrzebane ciaa pomordowanych
senatorw (jako e Kommodus usiowa ich ciga swoim okruciestwem
rwnie i po mierci) zoono w grobowcach przodkw; ich pami zrehabilito
wano; a ich zrujnowanym i okrytym aob rodzinom udzielono wszelkiej
moliwej pociechy. Pocieszeniem dla nich moe najlepszym byo ukaranie
donosicieli, wsplnych wrogw ich pana, cnoty i ojczyzny. A jednak nawet przy
prowadzeniu dochodze przeciwko tym mordercom prawa Pertynaks po
stpowa z rozwag, wszystko poddajc pod rozstrzygnicie sprawiedliwoci,
a niczego nie rzucajc na pastw uprzedze i oburzenia ludu.
 Pertynaks 85

Finanse pastwa wymagay od cesarza jak najczujniejszej troski. Chocia za

poprzedniego panowania nie cofano si przed adn niesprawiedliwoci
i jawnym zdzierstwem, ktre mogy skierowa majtno poddanych do skarbca
wadcy, to chciwo Kommodusa tak dalece nie nadaa za rozrzutnoci, e
po jego mierci w wyczerpanym skarbcu 50 znaleziono zaledwie osiem tysicy
funtw na opdzenie biecych wydatkw pastwowych i na wypacenie
naglcego zobowizania w postaci hojnej darowizny, ktr nowy cesarz musia
przyrzec gwardii pretoriaskiej. A jednak nawet w tych trudnych okoliczno
ciach Pertynaks zdoby si na tyle wspaniaomylnej stanowczoci, e cofn
wszystkie gnbice podatki wymylone przez Kommodusa i skreli wszystkie
nieuzasadnione roszczenia skarbu pastwa, owiadczajc w dekrecie skierowa
nym do senatu, e woli uczciwie rzdzi biedn Rzeczpospolit ni nabywa
bogactwa sposobami tyraskimi i bezecnymi. Za czyste i rzetelne rda
bogactwa uwaa oszczdno i pracowito i z nich te wkrtce popyny obfite
zasoby na pokrycie potrzeb pastwowych. Wydatki na dwr cesarski natych
miast zmniejszono o poow. Wszystkie narzdzia zbytku Pertynaks wystawi na
publiczny przetarg:51 zot i srebrn zastaw stoow, rydwany wymylnej
konstrukcji, zbdn garderob z materiaw jedwabnych i haftowanych oraz
wielk liczb piknych niewolnikw i niewolnic. Powodowany humanitarnym
odruchem, wyczy z tego przetargu niewolnikw, ktrzy si urodzili w stanie
wolnym i wydarci zostali z obj paczcych rodzicw. Zmuszajc nikczemnych
faworytw tyrana do wyrzeczenia si czci bezprawnie nabytych bogactw,
rwnoczenie zaspokoi suszne roszczenia wierzycieli pastwowych i nieoczeki
wanie wypaci od dawna zalegajce nalenoci za uczciw sub. Znis
uciliwe ograniczenia poprzednio nakadane na handel i nada wszystkie lece
odogiem ziemie w Italii i prowincjach tym, ktrzy chcieli je wzi pod upraw;
przy czym ziemie takie zwolni od daniny na okres lat dziesiciu.52
Konsekwentne to postpowanie pozyskao Pertynaksowi najwspanialsz
nagrod, jak moe zdoby wadca, a mianowicie mio i szacunek ludu. Ci,
ktrzy pamitali cnoty Marka Aureliusza, szczliwi byli odnajdujc w swym
nowym cesarzu rysy owego wietnego pierwowzoru i mieli bog nadziej, e
dugo bd si cieszy jego dobroczynnymi rzdami. C, kiedy popiech
i gorliwo w reformowaniu skorumpowanego pastwa, w poczeniu z pewn
nieostronoci, ktrej by si nie oczekiwao od czowieka w wieku Pertynaksa
i o jego dowiadczeniu, okazay si zgubne i dla niego samego, i dla ojczyzny.
Ta otwarta nieostrono zjednoczya przeciwko niemu tum sualcw, ktrzy
cignli przedtem prywatne korzyci z nieadu panujcego w sprawach pastwo
wych i woleli ask tyrana od nieubaganej rwnoci w obliczu prawa.53
Wrd powszechnej radoci tylko pospne i gniewne oblicza onierzy gwardii
pretoriaskiej zdradzay ywione w duchu niezadowolenie. Niechtnie si
podporzdkowali Pertynaksowi, obawiali si surowoci staroytnej dyscypliny,
ktr zamierza przywrci, i aowali wyuzdanej swobody towarzyszcej
86 Rozdzia czwarty

poprzedniemu panowaniu. Niezadowolenie to potajemnie podsyca Letus, ich

prefekt, ktry poniewczasie przekona si, e jego nowy cesarz gotw jest
nagradza sug, ale nie da sob rzdzi faworytowi. W trzecim dniu panowania
Pertynaksa onierze pochwycili pewnego senatora szlachetnego rodu, zamierza
jc go zanie do obozu i tam przyoblec w purpur cesarsk. Ich przestraszona
ofiara zamiast da si olni tym niebezpiecznym zaszczytem, wymkna si
przemocy i poszukaa schronienia u stp Pertynaksa. Wkrtce potem jednak
gosu pychy usucha Sozjusz Falkon, jeden z wczesnych konsulw, modzie
niec porywczy,54 ale pochodzcy z rodziny staroytnej i bogatej. Podczas
krtkiej nieobecnoci Pertynaksa zawiza si spisek, zdawiony tylko dziki jego
niespodziewanemu powrotowi do Rzymu i stanowczej postawie. Falkon ju mia
zosta skazany na mier jako wrg ludu, gdy ocalio go powane i szczere
wstawiennictwo cesarza, przeciwko ktremu spiskowa; cesarz zakl senat, aby
czystoci jego panowania nie splamiono krwi senatora, choby nawet winnego.
Te rozczarowania jeszcze bardziej rozwcieczyy gwardi pretoriask. Dwu
dziestego smego marca, zaledwie w osiemdziesit sze dni po mierci
Kommodusa, w ich obozie wybuch powszechny bunt, do ktrego stumienia
oficerom brako bd powagi, bd te ochoty. W samo poudnie dwustu lub
trzystu najbardziej zaciekych spord onierzy pomaszerowao z broni w rku
i wciekoci w oku do paacu cesarskiego. Ich towarzysze broni stojcy na
stray otworzyli przed nimi bramy na ocie. Przyczyli si do nich domownicy
dworu poprzedniego wadcy, ktrzy ju poprzednio uknuli spisek na ycie
nazbyt cnotliwego cesarza. Na wiadomo o ich przybyciu Pertynaks, gardzc
zarwno ucieczk, jak kryjwk, wyszed naprzeciw swych mordercw i przy
wid im na pami wasn niewinno oraz wito niedawno przez nich
zoonej przysigi. Przez kilka chwil stali w milczeniu, zawstydzeni swym okrop
nym zamiarem i strwoeni czcigodnym wygldem i majestatyczn nieustraszo-
noci swego wadcy, ale wreszcie, gdy odya w nich wcieko na myl o tym,
e nie mog liczy na przebaczenie, pewien onierz-barbarzyca, pochodzcy
z kraju Tongres,55 wymierzy pierwszy cios Pertynaksowi, ktrego natychmiast
po tym zamordowano, zadajc mu mnstwo ran. Gow jego, oddzielon od
tuowia i zatknit na wczni, zaniesiono tryumfalnie do obozu pretoriaskie-
go, podczas gdy pogrony w aobie oburzony lud opakiwa niegodny los tego
znakomitego wadcy i krtkotrwae dobrodziejstwa panowania, ktrego pami
moga tylko uczyni nadcigajce nieszczcia jeszcze ciszymi.56
 Rozdzia pity

GWARDIA PRETORIASKA PUBLICZNIE SPRZEDAJE WADZ

CESARSK DYDIUSZOWI JULIANOWI KLODIUSZ ALBINUS
W BRYTANII, PESCENNIUSZ NIGER W SYRII ISEPTYMIUSZ SEWER
W PANONII WYPOWIADAJ SI PRZECIW MORDERCOM PERTY-
NAKSA WOJNY DOMOWE I ZWYCISTWO SEWERA NAD JEGO
TRZEMA WSPZAWODNIKAMI ROZLUNIENIE KARNOCI
WOJSKOWEJ NOWE ZASADY RZDW

otg miecza dotkliwiej si odczuwa w rozlegej monarchii ni w maej

P wsplnocie. Najbieglejsi politycy obliczyli, e adne pastwo nie moe,
nie naraajc si na ryche wyczerpanie swoich zasobw, utrzymywa wicej ni
jedn setn liczby mieszkacw pod broni, to znaczy w nierbstwie. Ale choby
nawet ten stosunek procentowy by stay, to wpyw wojska na reszt spoeczest
wa bdzie si zmienia zalenie od stopnia jego rzeczywistej siy. Nie mona si
posugiwa korzyciami pyncymi z wiedzy wojskowej i karnoci, jeeli si nie
zgromadzi naleytej liczby onierzy w jedn armi pozostajc pod kierunkiem
jednego umysu. Gdyby tych onierzy bya tylko drobna garstka, zgromadzenie
takie na nic by si nie przydao; gdyby to by zastp duy, ale ciki i nieruchawy,
nic by z nim nie mona zdziaa i machina taka straciaby swoj moc wskutek
czy to nadmiernej mistemoci, czy przesadnego ciaru swoich spryn. eby
zilustrowa powysze spostrzeenie, wystarczy zauway, e aden czowiek nie
ma takiej przewagi nad innymi pod wzgldem czy to przyrodzonej siy, czy te
sztucznej broni, czy wreszcie nabytej zrcznoci, ktra by mu umoliwia
trzymanie stu wspobywateli w stanie ustawicznej podlegoci; tyran wadajcy
pojedynczym miastem albo maym okrgiem wkrtce przekonaby si, e
druyna zoona ze stu uzbrojonych ludzi stanowi zbyt sab obron przeciwko
dziesiciu tysicom chopw albo mieszczan; natomiast sto tysicy karnych
onierzy potrafi despotycznie wada dziesicioma milionami poddanych,
a oddzia zoony z dziesiciu albo pitnastu tysicy gwardzistw przejmie
groz nawet najliczniejsze posplstwo, jakie kiedykolwiek toczyo si na ulicach
olbrzymiej stolicy.
Oddziay pretorianw, ktrych nieokiezana wcieko bya pierwszym
objawem i przyczyn chylenia si Cesarstwa Rzymskiego ku upadkowi, nie
stanowiy nawet i tej liczby.1 Zaoone zostay przez Augusta. Przebiegy ten
tyran, uwiadamiajc sobie, e prawa mog wprawdzie okrasi wadz, ktr
sobie przywaszczy, ale tylko or moe mu zapewni jej posiadanie, stopniowo
utworzy ten potny oddzia gwardii, zawsze gotowy broni jego osoby, trzyma
w strachu senat i uniemoliwia bd te dawi pierwsze odruchy buntu.
88 Rozdzia pity

Wyrni te uprzywilejowane oddziay podwjnym odem i wikszymi upraw

nieniami. Ale poniewa ich grony widok niepokoiby, a zarazem drani lud
rzymski, wic w stolicy umieszczono tylko trzy kohorty, podczas gdy reszt
porozmieszczano w przylegych miastach Italii.2 Dopiero po pidziesiciu
latach pokoju i niewoli Tyberiusz odway si na krok stanowczy, ktry na
zawsze sku jego kraj kajdanami. Zasaniajc si takimi pretekstami, jak ch
zdjcia z Italii uciliwego obowizku kwaterunku wojskowego oraz wprowa
dzenie surowszej karnoci w gwardii, zebra j w Rzymie, w obozie staym,3
ktry umieszczono na wzniesieniu panujcym nad okolic4 i starannie a umie
jtnie5 umocniono.
Takie grone sugi s dla tronu despoty zawsze konieczne, ale te czsto
okazuj si jego zgub. Wprowadzajc w ten sposb gwardi pretoriask
nieomal do samego paacu cesarskiego i do gmachu senatu, cesarze uwiadomili
onierzom ich si, a jednoczenie sabo rzdw cywilnych. Nauczyli ich
spoglda na wady swoich panw z poufa pogard i nie odczuwa ju owego
bojaliwego poszanowania, jakie wyobraenie wadzy moe wzbudza tylko
wtedy, gdy sama wadza jest odlega i otoczona tajemnic. Wrd zbytkownego
prniactwa bogatego miasta pych pretorian podsycao poczucie wasnej
nieprzepartej wagi i niemoliwoci byo ukry przed nimi fakt, e osoba wadcy,
powaga senatu, skarb pastwowy i siedziba wadcy Cesarstwa wszystko to
znajduje si w ich rku. Aby odwrci uwag oddziaw pretoriaskich od takich
niebezpiecznych rozmyla, nawet najbardziej nieugici i najpewniej czujcy si
na tronie wadcy zmuszeni byli miesza pochlebstwa ze swoimi rozkazami,
nagrody z karami, schlebia pysze, pobaa rozrywkom, przymyka oczy na
wykroczenia i kupowa sobie niepewn wierno oddziaw za cen hojnej
darowizny, ktr, poczwszy od wyniesienia na tron Klaudiusza, pretorianie
wymuszali jako swoj prawowit naleno od kadego nowego cesarza6
w chwili jego wstpienia na tron.
Rzecznicy gwardii usiowali argumentami uzasadni t wadz, ktr gwardia
utrzymywaa orem, i obroni twierdzenie, e stosownie do najczystszych zasad
ustroju zgoda gwardii jest koniecznym warunkiem mianowania cesarza. Prawo
wybierania konsulw, wodzw i innych dostojnikw pastwowych, chocia
ostatnio przywaszczone przez senat, jest uprawnieniem ludu rzymskiego, nigdy
nie podawanym w wtpliwo.7 Ale gdzie tego ludu rzymskiego szuka? Chyba
nie w tym mieszanym posplstwie, zoonym z niewolnikw i cudzoziemcw,
przelewajcym si ulicami Rzymu, w owym sualczym motochu, pozbawionym
zarwno ducha obywatelskiego, jak i wszelkiej wasnoci. Obrocy pastwa,
dobrani spord kwiatu modziey italskiej8 i szkoleni w posugi
waniu si broni i w mstwie oto prawdziwi przedstawiciele ludu, ktrym
najbardziej przysuguje prawo wybierania zwierzchnika wojskowego Rzeczy
pospolitej. Twierdze tych, jakkolwiek wynikych z wadliwego rozumowania,
nie sposb byo odeprze, gdy zajadli pretorianie jeszcze bardziej wzroli
 Gwardia pretoriaska 89

w znaczenie, rzucajc na szal swoje miecze, tak jak to kiedy uczyni

barbarzyski zdobywca Rzymu.9
Ohydnym zamordowaniem Pertynaksa pretorianie pogwacili wito tronu;
swoim dalszym postpowaniem zbezczecili jego majestat. Ich obz by bez
wodza, bo nawet prefekt Letus, ktry rozpta t burz, w obliczu powszechnego
oburzenia uchyli si od przyjcia za ni odpowiedzialnoci. Wrd dzikiego
zamtu Sulpicjanus, te cesarski i gubernator Rzymu, wysany przez cesarza do
obozu na pierwsz wie o wybuchu buntu, usiowa uspokoi wcieko
posplstwa, gdy jego sowa zaguszy zgiekliwy powrt mordercw nioscych
zatknit na wczni gow Pertynaksa. Chocia dzieje przyzwyczaiy nas do
tego, e wszelkie zasady i wszelkie namitnoci ustpuj z pola przed natar
czywymi nakazami dzy wadzy, trudno nam wprost uwierzy w to, e Sulpicjan
pragn wstpi na tron skalany wie krwi tak bliskiego powinowatego i tak
znakomitego wadcy. A przecie, posugujc si jedynym skutecznym argumen
tem, zacz ju prowadzi rokowania o godno cesarsk. Jednake co roztrop
niejsi z pretorianw w obawie, e przy takiej prywatnej umowie nie uzyskaj
za swj cenny towar odpowiedniej ceny, wybiegli na szace i rozgonie
obwiecili, e wiat rzymski wystawia si na sprzeda z licytacji publicznej,
a nabdzie go ten, kto da najwicej.10
Ta bezecna oferta, najzuchwalszy wybryk odackiej swawoli, napenia cae
miasto powszechn aoci, wstydem i oburzeniem. Wreszcie dotara do uszu
Dydiusza Juliana, bogatego senatora, ktry nie zwaajc na nieszczcia
narodowe folgowa sobie w rozkoszach stou.11 ona, crka, wyzwolecy
i erujcy na nim pasoyci z atwoci go przekonali, e zasuguje na tron,
i gorcymi baganiami nakonili do skorzystania z tak szczsnej sposobnoci.
Prny starzec pospieszy do obozu pretorianw, gdzie nadal trway pertraktacje
Sulpicjana z gwardzistami. Stanwszy u stp szaca zacz Sulpicjana przelicyto-
wywa. Niegodne te rokowania prowadzono za porednictwem zaufanych
wysannikw, ktrzy przechodzc od jednego kandydata do drugiego zawiada
miali kadego z nich, ile jego wspzawodnik oferuje. Sulpicjan ju poprzednio
zaofiarowa kademu onierzowi darowizn w wysokoci piciu tysicy drachm
(z gr stu szedziesiciu funtw), gdy Dydiusz, dny palmy pierwszestwa,
natychmiast podbi cen do wysokoci szeciu tysicy dwustu pidziesiciu
drachm, czyli z gr dwustu funtw szterlingw. Natychmiast bramy obozu
otwarto na ocie przed nabywc. Ogoszono go cesarzem i onierze zoyli
mu przysig na wierno, okazujc przy tym na tyle czowieczestwa, e mu
narzucili warunek przebaczenia i puszczenia w niepami faktu, i Sulpicjan
z nim wspzawodniczy.
Teraz rzecz pretorianw byo wypeni warunki sprzeday. Umiecili
swego nowego zwierzchnika, ktremu suyli, ale ktrym pogardzali, pord
swoich szeregw, osonili go ze wszystkich stron tarczami i poprowadzili
w zwartym szyku bojowym przez opustoszae ulice miasta. Kazano si zebra
90 Rozdzia pity

senatowi, przy czym nawet ci senatorowie, ktrzy si wyrniali jako przyja

ciele Pertynaksa albo byli osobistymi wrogami Dydiusza, uznali za koniecz
ne udawa wrcz nadzwyczajn rado z tak szczsnego przewrotu.12 Dy-
diusz, napeniwszy poprzednio gmach senatu uzbrojonymi onierzami, wy
gosi przemwienie, w ktrym dugo si rozwodzi nad wolnoci swojej elek
cji, wasnymi wybitnymi cnotami i penym przewiadczeniem o serdecznych
uczuciach senatu wobec jego osoby. Sualcze to zgromadzenie wyrazio
rado zarwno w imieniu wasnym, jak i ludu. Zobowizao si do wier
noci i nadao Dydiuszowi wadz cesarsk we wszystkich poszczeglnych
dziedzinach.13
Z senatu zaprowadzono go takim samym pochodem wojskowym do paacu
cesarskiego, by go obj w posiadanie. Wzrok jego pad przede wszystkim na
porzucony bezgowy tuw Pertynaksa i skromny posiek, ktry mu przygoto
wano na wieczerz. Na pierwsze spojrza z obojtnoci, na drugie z pogard.
Natychmiast rozkaza przygotowa wspania uczt i do bardzo pnej godziny
zabawia si gr w koci i wystpami Pyladesa, synnego tancerza. A jednak
stwierdzono, e po rozejciu si tumu pochlebcw, gdy pozosta w ciemnoci,
sam ze swymi okropnymi mylami, przepdzi noc bezsennie, prawdopodobnie
zastanawiajc si nad wasn nierozwag, nad losem, jaki spotka jego cnot
liwego poprzednika, i nad tym, jak niepewna i niebezpieczna jest w jego rku
wadza cesarska, ktrej nie pozyska zasugami, tylko naby za pienidze.14
Mia powody po temu, eby dre. Zasiadszy na tronie wiata, znalaz
si na nim bez jednego przyjaciela, a nawet bez zausznika. Sami gwardzici
wstydzili si wadcy, ktrego przyjli pod wpywem chciwoci, i nie byo ani
jednego obywatela, ktry by na jego wyniesienie nie patrzy ze zgroz, uwaajc
je za najpodlejsz zniewag imienia rzymskiego. Szlachta, zmuszona z racji
okazaych stanowisk i rozlegych dbr do najdalej posunitej ostronoci, ukrya
swoje uczucia i na udawan uprzejmo cesarza odpowiedziaa usunymi
umiechami i zapewnieniami wiernej suby. Ale lud, czujc si bezpieczny dziki
swojej liczebnoci i niskiemu stanowi, da swobodne ujcie namitnociom. Ulice
i place Rzymu rozbrzmieway wrzaw i urganiem. Rozwcieczone posplstwo
ubliao w oczy Dydiuszowi, odrzucao jego szczodre dary i, zdajc sobie spraw
z bezsiy wasnego rozgoryczenia, gono nawoywao legiony nadgraniczne do
obrony pogwaconego majestatu Cesarstwa Rzymskiego.
Powszechne niezadowolenie wkrtce rozszerzyo si z centrum Cesarstwa
ku jego granicom. Wojska stacjonujce w Brytanii, w Syrii i w Illyricum
opakiway mier Pertynaksa, swego wodza i towarzysza tylu zwyciskich bitew.
Ze zdziwieniem, oburzeniem, a moe i zawici przyjy wiadomo, e
pretor anie sprzedali tron cesarski w drodze publicznego przetargu, i sta
nowczo odmwiy zatwierdzenia tej haniebnej transakcji. Ich natychmiastowy
i jednomylny bunt by zgubny nie tylko dla Dydiusza, ale i dla spokoju
publicznego, jako e trzej dowdcy tych wojsk, Klodiusz Albinus, Pescenniusz
 Klodiusz Albinus 91

Niger i Septymiusz Sewer, jeszcze bardziej palili si do wstpienia na tron

ni do pomszczenia mierci Pertynaksa. Ich siy byy zupenie rwne. Kady
z nich sta na czele trzech legionw15 wraz z licznym pocztem oddziaw
pomocniczych i kady z nich, cho charakterem bardzo si od siebie rnili,
by onierzem dowiadczonym i zdolnym.
Klodiusz Albinus, gubernator Brytanii, przewysza obu swoich wsp
zawodnikw szlachetnoci rodu, jako e niektrzy jego przodkowie nosili
najznakomitsze nazwiska dawnej Rzeczypospolitej.16 Jednake ta ga rodu,
z ktrej w prostej linii pochodzi, popada w bied i przeniosa si do odlegej
prowincji. Trudno sobie wyrobi suszne pojcie o rzeczywistym charakterze
Klodiusza Albina. Oskaraj go o to, e pod filozoficzn opocz skromnoci
i surowoci obyczajw ukrywa wiele wad, poniajcych istot ludzk.17 Ale
jego oskarycielami s ci sprzedajni pisarze, ktrzy wysawiali tryumfy Sewera,
a deptali po prochach jego pechowego wspzawodnika. Cnota czy przynajmniej
pozory cnoty zjednay Albinowi zaufanie i pochlebn opini u Marka Aureliu
sza, a ju to, e potrafi zachowa u jego syna te same wpywy, jakie sobie
pozyska u ojca, dowodzi przynajmniej duej gitkoci usposobienia. Fakt, e
kto zaskarbi sobie ask tyrana, nie zawsze jest podstaw do przypuszcze,
e by on pozbawiony cech dodatnich; tyran moe przecie zupenie nieza-
mierzenie nagrodzi czowieka rzeczywicie zacnego i zdolnego albo te czo
wiek taki moe okaza si poyteczny w jego subie. Nic nie wskazuje
na to, eby Albinus wysugiwa si synowi Marka Aureliusza, czy to jako
narzdzie jego okruciestw, czy te choby tylko jako towarzysz jego roz
koszy. Peni on zaszczytne dowdztwo w odlegej prowincji, gdy cesarz
Kommodus poufnym listem zawiadomi go o zdradzieckich zamysach pewnych
niezadowolonych dowdcw i upowani do ogoszenia si stranikiem i na
stpc tronu przez przybranie tytuu i insygniw cezara.18 Gubernator Brytanii
postpi rozumnie uchylajc si od tego niebezpiecznego zaszczytu, mogcego
uczyni z niego przedmiot zazdroci Kommodusa albo pocign go wraz
z nim do bliskiej ju zguby. Ubiega si on o wadz sposobami szlachetniej
szymi albo przynajmniej robicymi lepsze wraenie. Kiedy przedwczenie
rozesza si wiadomo o mierci cesarza, zarzdzi zbirk swoich oddziaw
i w krasomwczej oracji zacz ubolewa nad nieszczciami, ktre nieodcznie
towarzysz despotyzmowi; opisa szczliwo i chwa, jak cieszyli si ich
przodkowie pod rzdami konsulw, i owiadczy swoje nieugite postanowienie
przywrcenia senatowi i ludowi prawnie im nalenej wadzy. Temu popularnemu
ordziu odpowiedziay gone wiwaty legionw brytyjskich, a w Rzymie przyjto
je szeptem tajnego uznania. Czujc si bezpiecznie w posiadaniu swojego maego
wiatka i dowodzc wojskiem, ktre wprawdzie bardziej si wyrniao liczeb
noci i mstwem ni karnoci,19 Albinus, miao stawiajcy czoo grobom
Kommodusa, a wobec Pertynaksa zachowujcy si z dostojn, cho dwuznaczn
powcigliwoci, od razu wypowiedzia si przeciwko uzurpacji Dydiusza.
92 Rozdzia pity

Zmagania, ktrych widowni bya stolica, doday jeszcze wikszej wagi jego
patriotycznym pogldom czy raczej owiadczeniom. Wzgld na przystojno
skoni go do odrzucenia wysokich tytuw augusta i cesarza, a moe wzi
przykad z Galby, ktry w podobnych okolicznociach ogosi si namiestnikiem
senatu i ludu.20
Pescenniusz Niger wycznie osobistym zasugom zawdzicza wyniesienie
z niskiego stanu, w jakim si urodzi, na stanowisko gubernatora Syrii, stano
wisko rwnie zyskowne, jak wane, ktre w czasach zamtu wewntrznego
otworzyo mu widoki na tron. A jednak wydaje si, e jego talenta lepiej si
nadaway do sprawowania roli drugorzdnej. Jako wspzawodnik nie potrafi
dorwna Sewerowi, cho mgby si okaza znakomitym namiestnikiem tego
cesarza, ktry potem objawi swoj wielkoduszno przejmujc kilka poytecz
nych instytucji od zwycionego nieprzyjaciela.21 Jako gubernator Niger
pozyska sobie uznanie onierzy i sympati mieszkacw zarzdzanej przez
siebie prowincji. Wprowadzona przez niego surowa karno wojskowa umocnia
mstwo i utwierdzia posuszestwo tych pierwszych, podczas gdy rozmio
wani w rozkoszach Syryjczycy nie tyle si zachwycali agodn stanowczoci
jego rzdw, co uprzejmym sposobem bycia i pozornym upodobaniem, z jakim
gubernator uczestniczy w ich czstych i zbytkownych uroczystociach religij
nych.22 Gdy tylko wiadomo o ohydnym zamordowaniu Pertynaksa dotara do
Antiochii, prowincja Azja zacza zachca Nigera do przywdziania purpury
cesarskiej i pomszczenia jego mierci. Popary jego spraw legiony stacjono
wane nad granic wschodni. Bogate, cho nie uzbrojone prowincje, od granic
Etiopii23 a po Adriatyk, chtnie podday si jego wadzy, a krlowie spoza
Tygrysu i Eufratu powinszowali mu wyboru, zoyli hod i zaofiarowali swoje
usugi. Niger nie potrafi jednak przystosowa si do tej nagej odmiany losu:
udzi si nadziej, e jego wstpienia na tron nie zakci niczyje wspza
wodnictwo i nie splami krew rodakw; cieszc si czczym blaskiem swego
tryumfu, zlekceway konieczno zabezpieczenia rodkw wiodcych do zwy
cistwa. Zamiast sprawnie nawiza rokowania z potnymi armiami stacjo
nujcymi na zachodzie, ktrych decyzja mogaby rozstrzygn ten waki
spr albo co najmniej zrwnoway szale, zamiast bezzwocznie pomasze
rowa na Rzym i Itali, gdzie niecierpliwie oczekiwano jego nadejcia,24
Niger w antiocheskim przepychu zmarnowa te bezpowrotne chwile, z ktrych
skrztnie skorzysta stanowczy i czynny Septymiusz Sewer.25
Kraje Panonia i Dalmacja, zajmujc obszar pomidzy Dunajem i Mo
rzem Adriatyckim, byy jedn z ostatnich zdobyczy Rzymian, i to takich,
ktre wywalczyli z najwikszym trudem. Niegdy w obronie wolnoci stano
do boju dwiecie tysicy tych barbarzycw, ktrzy zachmurzyli trwog
schyek ycia Augusta i spowodowali, e Tyberiusz musia wyty ca
sw czujn roztropno i sam stan na czele wszystkich zgromadzonych
si zbrojnych Cesarstwa.26 Wreszcie jednak Panoczycy ulegli rzymskiemu
 Septymiusz Sewer 93

orowi i rzymskim instytucjom. Niemniej wieo ich podboju, ssiedztwo

plemion jeszcze nie podbitych, a nawet ich przymieszka wrd ludnoci samej
Panonii, moe take klimat, sprzyjajcy, jak to zauway Herodian, kszta
towaniu si wielkich cia i powolnych umysw27 - wszystko to przyczynio
si do zachowania wrd nich pewnych resztek pierwotnej dzikoci i pod
zewntrzn potulnoci mieszkacw prowincji rzymskiej wci jeszcze mona
byo si dopatrzy twardych cech tubylcw. Ich wojownicza modzie stanowia
niewyczerpane rdo rekrutw dla legionw stacjonowanych na brzegach
Dunaju, tych legionw, ktre dziki nieustannym wojnom toczonym z Ger
manami i Sarmatami zasuenie uwaano za najlepsze oddziay w caym wojsku.
Armi stacjonowan w Panonii dowodzi podwczas Septymiusz Sewer,
rodem z Afryki, czowiek, ktry stopniowo wspinajc si po drabinie zaszczytw
potrafi ukrywa swoj zuchwa dz wadzy, nigdy nie pozwalajc mu
zboczy z raz obranej drogi i nie dopuszczajc do niego ani pont rozkoszy,
ani obawy przed niebezpieczestwem, ani ludzkich uczu.28 Na pierwsz
wiadomo o zamordowaniu Pertynaksa zgromadzi swoje wojska, odmalowa
im w najywszych barwach zbrodni, zuchwalstwo i sabo gwardii preto-
riaskiej i zagrza legiony do boju i zemsty. Zakoczy swoj przemow (ktr
uznano za niezmiernie elokwentn) przyrzeczeniem kademu onierzowi okoo
czterystu funtw, a wic darowizny zgoa pokanej, dwa razy wyszej od
haniebnej apwki, za ktr Dydiusz naby godno cesarsk.29
Wojsko, wznoszc radosne okrzyki, natychmiast pozdrowio Sewera tytu
ami takimi jak august, Pertynaks i cezar; w ten sposb osign on to wysokie
stanowisko, ku ktremu wioda go wiadomo wasnych zasug wraz z caym
szeregiem snw i znakw wrebnych, majcych swe obfite rdo w jego
zabobonnoci bd te w przemylanej polityce.30
Nowy kandydat do godnoci cesarskiej dostrzeg i wykorzysta szczeglnie
dobre strony pooenia geograficznego prowincji, ktr rzdzi. Prowincja ta
sigaa a do Alp Julijskich umoliwiajcych atwy dostp do Italii. Sewer
zapamita sobie powiedzenie Augusta, e armia panoska moe podej do
bram Rzymu w cigu dziesiciu dni.31 Susznie mg si spodziewa, e jeli
si popieszy, tak jak tego wymaga donioso chwili, to zdy pomci
Pertynaksa, ukara Dydiusza i odebra hod od senatu i ludu jako ich prawo
wity cesarz, zanim o jego sukcesie czy choby tylko wybraniu go na cesarza
dowiedz si jego wspzawodnicy, ktrych przedziela od Italii olbrzymi
szmat morza i ldu. W cigu caej tej wyprawy nie pozostawia sobie niemal
chwili czasu na sen i posiki. W penym uzbrojeniu maszerowa na czele
swoich kolumn piechot i zdobywajc sobie zaufanie i przywizanie od
dziaw, dodawa im bodca, podnosi na duchu, podsyca nadziej i ochoczo
dzieli trudy z pospolitym onierzem, ustawicznie majc na oku niezwykle
wysok nagrod, jaka go czekaa.
Nieszczsny Dydiusz spodziewa si, e bdzie musia stoczy walk o wa
94 Rozdzia pity

dz cesarsk z gubernatorem Syrii, i sdzi, e jest do tej walki przygoto

wany, ale w nieodpartym i szybkim zblianiu si legionw panoskich ujrza
swoj nieuniknion zgub. Jego uzasadnione obawy coraz bardziej wzrastay,
gdy jeden po drugim pospiesznie przybywali gocy. Kolejno zawiadamiano go,
e Septymiusz Sewer przekroczy Alpy; e miasta italskie, bd nie chcc,
bd nie mogc przeszkodzi jego pochodowi, przyjmuj go z najgortszymi
zapewnieniami radoci i wiernoci; e tak wana miejscowo jak Rawenna
poddaa si bez oporu i e caa flota adriatycka ju jest w rkach zwycizcy.
Nieprzyjaciel znajdowa si teraz w odlegoci dwustu pidziesiciu mil od
Rzymu i z kad chwil zmniejszaa si ta skpa ilo dni ycia i wadzy,
jaka jeszcze pozostaa Dydiuszowi.
Usiowa on jednak zapobiec swojej zgubie albo przynajmniej j odwlec.
Bagalnie odwoywa si do sprzedajnej wiernoci pretorianw, wcign cae
miasto w bezskuteczne przygotowania do wojny, zakreli linie obronne dokoa
przedmie, a nawet wzmocni fortyfikacje samego paacu cesarskiego, jak gdyby
mona byo, nie majc adnych nadziei na odsiecz, broni tych ostatnich okopw
przeciwko zwyciskiemu najedcy. Strach i wstyd nie pozwoliyby gwardzistom
opuci jego sztandaru; ale sam dwik imienia legionw panoskich, bdcych
pod rozkazami dowiadczonego wodza i nawykych do zwyciania barbarzy
cw nad zamarzym Dunajem, przejmowa ich dreszczem.32 Gwardzici z wes
tchnieniem porzucili rozkosze ani i teatrw po to, eby wdzia zbroj, ktrej
ju od dawna niemal nie umieli uywa i pod ktrej ciarem si uginali.
Niewyszkolone sonie, majce swymi niezgrabnymi postaciami wzbudza groz
w armii z Pnocy, zrzucay nieumiejtnych jedcw, a niezdarne ewolucje
wojskowe piechoty morskiej, cignitej z floty w Misenum, stanowiy przedmiot
drwin posplstwa, podczas kiedy senat z tajon radoci przypatrywa si
przygnbieniu i saboci uzurpatora.33
Kade posunicie Dydiusza zdradzao jego rozdygotany niepokj. Ju to
nalega, eby senat ogosi Sewera wrogiem ludu, ju to baga, eby dowdc
armii panoskiej przydzieli mu jako wspcesarza. Publicznie wysya posw,
senatorw stopnia konsularnego, eby prowadzili rokowania z jego wsp
zawodnikiem; po cichu wysya mordercw, eby go pozbawili ycia. Planowa,
e dziewice westalskie i wszystkie kolegia kapaskie w strojach obrzdowych,
ze witymi symbolami religii rzymskiej, uroczystym pochodem wyjd naprzeciw
legionom panoskim; i rwnoczenie na prno usiowa wypytywa wyrocznie
czy te moe przebaga losy ceremoniami magicznymi i ofiarami zakazanymi
przez religi.34
Septymiusz Sewer, ktry nie lka si ani jego ora, ani jego czarw,
strzeg si jedynego niebezpieczestwa rzeczywistego, a mianowicie tajnego
spisku, otaczajc si szeciuset wiernymi wybranymi onierzami, ktrzy pod
czas caego marszu nigdy, ani w dzie, ani w nocy, nie odstpowali jego osoby
ani nie zdejmowali zbroi. Posuwajc si szybkim nieprzerwanym marszem, bez
 Septymiusz Sewer 95

trudnoci przeby apeniskie wwozy, przyj przechodzce na jego stron

wojska i posw wybranych w celu opnienia jego pochodu i zrobi krtki
postj w Interamna, w odlegoci okoo siedemdziesiciu mil od Rzymu.
Jego zwycistwo byo ju pewne, ale rozpaczliwa obrona pretorianw moga
by je uczyni krwawym, a Sewer ywi chwalebn ambicj wstpienia na
tron bez dobywania miecza.35 Jego wysannicy, rozsiani po Rzymie, zapew
niali gwardzistw, e jeli tylko wydadz swego niegodnego wadc i sprawcw
morderstwa Pertynaksa, aby zwycizca mg im wymierzy sprawiedliwo, to
ten ostatni przestanie uwaa owo aosne zdarzenie za dzieo caej gwardii.
Niewierni pretorianie, ktrych opr podsycaa jedynie ponura zacito, chtnie
spenili te atwe warunki, schwytali wikszo mordercw i zawiadomili senat, e
przestaj broni sprawy Dydiusza. Zgromadzenie to, zwoane na posiedzenie
przez konsula, jednomylnie uznao Sewera za prawowitego cesarza, przyznao
Pertynaksowi cze bosk, a jego niefortunnego nastpc ukarao zoeniem
z tronu i wyrokiem mierci. Dydiusza zaprowadzono do ustronnego pomiesz
czenia w aniach paacowych i cito jak pospolitego zbrodniarza. Kupione
za cen niezmiernych skarbw jego pene niepokoju i niepewne panowanie
trwao tylko szedziesit sze dni.36 Ta wprost niewiarygodna wyprawa
Sewera, ktry w tak krtkim czasie przeprowadzi liczn armi znad brzegw
Dunaju nad brzegi Tybru, dowodzi rwnoczenie, e rolnictwo i handel
dostarczao mnstwa zapasw ywnoci, e drogi byy dobre, legiony karne,
a usposobienie mieszkacw prowincji bezwolne i ulege.37
Pierwszym staraniem Sewera byo podjcie dwch krokw pomszczenie
Pertynaksa i oddanie czci jego pamici z ktrych pierwszy dyktoway mu
wzgldy polityczne, a drugi poczucie przystojnoci. Nowy cesarz jeszcze przed
wkroczeniem do Rzymu rozkaza gwardii pretoriaskiej oczekiwa swojego
przybycia na obszernej rwninie w pobliu miasta, bez broni, ale w ceremo
nialnym stroju, w jakim zwyka bya towarzyszy osobie swego wadcy. Wyniose
te oddziay usuchay jego rozkazu; ich skrucha bya skutkiem uzasadnionego
przeraenia. Otoczya ich z pochylonymi wczniami wybrana cz armii
iliryjskiej. Nie mogc ani uciec, ani stawi oporu pretorianie czekali na swj
los w milczcym przygnbieniu. Septymiusz Sewer wstpiwszy na mwnic
surowo im wypomnia wiaroomstwo i tchrzostwo, oznajmi, e zostaj
haniebnie wydaleni z zaufanej suby, ktr zdradzili, kaza im pozdejmo
wa wspaniae ozdoby i pod kar mierci zabroni zblia si do stolicy
na odlego mniejsz ni sto mil. W tym samym czasie wysano inny od
dzia, eby przej bro pretorianw, zaj ich obz i nie dopuci do tego,
by rozpacz popchna ich do jakich porywczych krokw.38
Nastpnie z ca wspaniaoci waciw uroczystociom aobnym od
prawiono pogrzeb Pertynaksa i wyniesiono go do rzdu bogw.39 Senat
z melancholijnym zadowoleniem odda ostatni posug temu wybornemu
wadcy, ktrego senatorowie kochali i wci jeszcze aowali. ao jego
96 Rozdzia pity

nastpcy bya prawdopodobnie mniej szczera. Sewer ceni cnoty Pertynaksa,

ale wiedzia, e cnoty te byyby go zmusiy do zadowalania si przez cae ycie
stanowiskami podrzdnymi mimo trawicej go dzy wadzy. Wygosi na cze
Pertynaksa mow pogrzebow z wyszukanym krasomwstwem, czujc w duchu
zadowolenie, ale umiejtnie odgrywajc smutek; okazanym w ten sposb
zbonym poszanowaniem dla jego pamici przekona atwowierne posplstwo,
e on jeden godzien jest zaj jego miejsce. Zdawa sobie jednak spraw
z tego, e swoich roszcze do tronu cesarskiego musi broni nie uroczy
stociami, a orem, wic po trzydziestu dniach opuci Rzym i nie pod
dajc si uniesieniu z powodu tego atwego zwycistwa zacz si przygotowywa
do starcia ze swymi groniejszymi wspzawodnikami.
Niepowszednie zdolnoci i szczcie Sewera sprawiy, e pewien historyk
o wykwintnym stylu porwna go do pierwszego i najwikszego z cezarw.40
Zestawienie to jest co najmniej niedoskonae. Gdzie w charakterze Septymiusza
Sewera odnajdziemy t niezaprzeczon wyszo ducha, t szlachetn wspania
omylno i bogactwo geniuszu, ktry potrafi godzi ze sob i jednoczy
umiowanie rozkoszy, pragnienie wiedzy i pomie ambicji?41 Tylko w jednym
przypadku mona ich, o tyle, o ile, trafnie ze sob porwna, a mianowicie,
jeeli chodzi o szybko porusze i o zwycistwa w wojnie domowej. W cigu
niespena czterech lat42 Sewer pokona zarwno bogaty Wschd, jak i mny
Zachd. Zwyciy dwch wspzawodnikw, synnych i uzdolnionych, i zada
klsk licznym wojskom, dorwnujcym karnoci i orem jego wasnej armii.
W tym okresie wszyscy wodzowie rzymscy znali si na sztuce wznoszenia
umocnie i na zasadach taktyki, ale bezustanna przewaga Septymiusza Sewera
nad innymi bya wyszoci artysty, ktry tymi samymi instrumentami posuguje
si bieglej i pracowiciej ni jego rywale. Nie bd wszake si wdawa
w drobiazgowe opisy tych operacji wojskowych; poniewa jednak przebieg,
wynik i skutki obu wojen domowych: przeciwko Nigrowi i przeciwko Albinowi,
byy omale takie same, zestawi ich najbardziej uderzajce okolicznoci,
starajc si uwypukli charakter zwycizcy i stan Cesarstwa.
Fasz i nieszczero w wanych aktach pastwowych, choby si nam
wydaway jak najbardziej niestosowne, mniej nas ra jako co poniajco
nikczemnego ni fasz i nieszczero w stosunkach ycia prywatnego. W yciu
prywatnym wiadcz one o braku odwagi, w aktach pastwowych tylko
o niedostatku wadzy; a poniewa jest niemoliwoci, eby nawet najzdol
niejszy m stanu zdoa sobie podporzdkowa miliony zwolennikw i nie
przyjaci wasn, osobist si, wic wiat, jak si zdaje, skonny jest mu
wybaczy bardzo wiele chytroci i udawania pod nazw polityki. A jednak
forteli Septymiusza Sewera nie sposb uzasadni nawet najbardziej wyrozu
miaymi wzgldami na racj stanu. Przyrzeka on tylko po to, eby zdradza,
pochlebia tylko po to, eby gubi; a cho si czasami jak najuroczyciej
zobowizywa przysigami i traktatami, to jego sumienie, sualczo ustpu
 Septymiusz Sewer 97

jc przed interesami, zawsze go uwalniao od takich niedogodnych zobo

wiza.43
Gdyby dwaj wspzawodnicy Septymiusza Sewera, pojednani wsplnym
niebezpieczestwem, ruszyli na niego bez^zwoki, by moe runby on pod
naporem ich poczonych wysikw. Gdyby na niego natarli rwnoczenie,
choby kady z odrbnymi zamiarami i z odrbnym wojskiem, walka mogaby
by duga, a jej wynik niepewny. Ale kady z nich, dziaajc z osobna
i niejednoczenie, pad atwym upem zarwno forteli, jak i ora tego
przemylnego nieprzyjaciela, pozwalajc si ukoysa faszywym poczuciem
bezpieczestwa pyncym z jego umiarkowanych owiadcze i dajc si za
skoczy szybkoci jego posuni. Septymiusz Sewer pomaszerowa najpierw
przeciwko Nigrowi, ktrego sawy i potgi najbardziej si obawia; ale uchyli
si od wszelkich deklaracji wrogoci i nie wymieni nawet nazwiska swego
przeciwnika, tylko zawiadomi senat i lud o tym, e zamierza zaprowadzi
ad w prowincjach wschodnich. W rozmowach prywatnych nazywa Nigra
dawnym przyjacielem, ktrego rzekomo zamierza mianowa swoim nastpc.44
Wyraa si o nim jak najserdeczniej i wielce pochwala jego szlachetny
zamiar pomszczenia mierci Pertynaksa. Ukaranie nikczemnego uzurpatora
byo obowizkiem kadego wodza rzymskiego. Dopiero uporczywe trwanie
pod broni i stawianie oporu prawowitemu cesarzowi uznanemu przez se
nat uczynioby z niego przestpc.45 W rce Septymiusza Sewera, wrd
dzieci innych gubernatorw prowincji, zatrzymanych w Rzymie jako rkojmia
lojalnoci ich ojcw,46 wpadli synowie Nigra. Dopki potga Nigra wzbu
dzaa groz czy choby tylko poszanowanie, dopty synw jego wychowywano
z jak najczulsz troskliwoci razem z dziemi samego Sewera, ale wkrtce
dowiadczyy one na sobie skutkw upadku ojca i najpierw wygnanie, a po
tem mier usuny je sprzed oczu i wspczucia ogu.47
Sewer, zajty wojn na Wschodzie, susznie mg si obawia, e guber
nator Brytanii przeprawi si przez morze i przez Alpy, zajmie oprnion stolic
Cesarstwa i przeciwstawi jego powrotowi powag senatu i si zbrojnych
Zachodu. Dwuznaczne postpowanie Albina, ktry nie przybra tytuu cesars
kiego, pozostawiao jednak moliwoci rokowa. Zapominajc zarwno o swo
ich patriotycznych owiadczeniach, jak i o zazdrosnym podaniu wadzy
najwyszej, przyj on natychmiast niepewny tytu cezara jako nagrod za
swoj, zgubn dla niego samego, neutralno. A do ostatecznego rozstrzyg
nicia pierwszej walki z Nigrem Sewer traktowa Albina, ktrego z gry ska
za na zagad, z wszelkimi objawami uszanowania i wzgldw. Nawet w Ucie,
w ktrym mu oznajmia o zwycistwie nad Nigrem, nazywa Albina swym
duchowym i cesarskim bratem, przesya mu serdeczne pozdrowienia od swo
jej ony Julii oraz maych dzieci i baga, eby utrzyma wojska i pastwo
w wiernoci ich wsplnym interesom. Posom, ktrzy mieU dorczy ten Ust,
polecono powita cezara z uszanowaniem, poprosi o posuchanie bez wiad
98 Rozdzia pity

kw, po czym zatopi mu sztylety w serce.48 Spisek zosta wykryty, a zbyt

dotd atwowierny Albinus wreszcie przeprawi si na kontynent, gdzie wszcz
przygotowania do nierwnej walki z rywalem, ktry powid na niego za
prawion w bojach i zwycisk armi.
Trudno sobie wyobrazi, e Sewer zdoa odnie tak wakie zwycistwa
kosztem tak niewielkich wysikw wojskowych. O losie jego syryjskiego
wspzawodnika rozstrzygny dwa starcia, jedno w pobliu Hellespontu,
drugie w wskich wwozach Cylicji, przy czym wojska europejskie, jak zwykle,
wykazay swoj wyszo nad zniewieciaymi Azjatami.49 Bitwa pod Lyonem,
w ktrej walczyo sto pidziesit tysicy Rzymian,50 okazaa si rwnie zgubna
dla Albina jak tamte dla Nigra. Wprawdzie mna armia cignita z Brytanii
dugo toczya zacieky, trudny do rozstrzygnicia bj z tward karnoci le
gionw iliryjskich. Przez krtk chwil wydawao si jednak, e i sawa, i oso
ba Septymiusza Sewera przepady na zawsze, dopki ten wojowniczy wadca
okrzykiem nie zwoa na nowo swoich sabncych oddziaw i nie poprowadzi
ich do rozstrzygajcego zwycistwa.51 Ta pamitna bitwa zakoczya wojn.
Wojny domowe w nowoytnej Europie wyrniaj si nie tylko srog
zaciekoci walczcych stron, ale take ich uporczyw wytrwaoci. Wojny te
na og usprawiedliwia si jak ide albo przynajmniej pozoruje si spraw
religii, wolnoci lub wiernoci. Przywdcami w tych wojnach byli magnaci,
majtkowo niezaleni i rozporzdzajcy dziedzicznie duymi wpywami. Ich
wojska biy si tak, jak si bij ludzie, ktrym zaley na wyniku sporu;
a poniewa zarwno duch bojowy, jak i stronnicze nastroje silnie przenikay
ca spoeczno, wic pod sztandary zwycionego wodza natychmiast na
pywali nowi zwolennicy, dni przelewa krew za t sam spraw. Natomiast
Rzymianie, od czasu upadku Rzeczypospolitej, walczyli tylko o wybr takiego
czy innego pana. Pod sztandary popularnego kandydata do wadzy cesarskiej
tylko nieliczni zacigali si z przywizania do niego; niektrzy robili to ze
strachu, wielu dla korzyci, nikt dla zasady. Legiony, ktrych nie jtrzyy
partyjne emocje, wcigano do wojny domowej hojnymi darowiznami i jeszcze
hojniejszymi obietnicami. Klska, uniemoliwiajc wodzowi wypenienie pod
jtych zobowiza, zwalniaa jego poplecznikw od najemnej wiernoci i po
zostawiaa im swobod zapewnienia sobie bezpieczestwa przez wczeniejsz
dezercj z obozu przegranej sprawy. Dla prowincji byo rzecz mao wan,
w czyim imieniu s gnbione czy rzdzone; bodcem, ktry kierowa ich
postpowaniem, bya wadza w danej chwili istniejca, wic gdy tylko ta wadza
ulega jakiej wikszej sile, spieszyy baga o lito zwycizc, ktry, majc
olbrzymi dug do spacenia, musia powici najbardziej winne kraje na rzecz
chciwoci swoich onierzy. Na caym rozlegym obszarze Cesarstwa Rzymskiego
niewiele byo miast warownych, mogcych zapewni oson armii w odwrocie;
nie byo adnego czowieka ani rodu, ani stanu, ktrego wpywy przyrodzone
bez poparcia wadzy rzdowej zdoayby podtrzyma stron przegrywajc.52
 Mdre i sprawiedliwe rzdy Sewera 99

A przecie w tej wojnie pomidzy Nigrem a Septymiuszem Sewerem pewne

miasto stanowi zaszczytny wyjtek. Bizancjum, jako jedno z najwikszych
przej z Europy do Azji, obsadzono silnym garnizonem i w jego przystani
zakotwiczono flot zoon z piciuset okrtw.53 Popdliwy Sewer pokrzyo
wa jednak te roztropne plany obronne; pozostawi oblenie Bizancjum
podlegym sobie dowdcom, sforsowa mniej strzeony Hellespont i, wzgardziw
szy pomniejszym wrogiem, ruszy naprzd zmierzy si z rywalem. Bizancjum,
atakowane przez liczn i wci powikszajc si armi, a potem i przez
wszystkie siy morskie Cesarstwa, wytrzymao oblenie przez trzy lata i pozo
stao wierne imieniu i pamici Nigra. I mieszczan, i onierzy (nie wiemy, z jakie
go powodu) oywiaa jednakowa zacieko; znajdowao si tam kilku spord
najznaczniejszych oficerw Nigra, ktrzy, bd nie spodziewajc si przebacze
nia, bd te nim gardzc, udali si do tego ostatniego schronienia; warowne
miasto uwaano za niemoliwe do zdobycia, nie mwic ju o tym, e pewien
synny inynier rozwin w jego obronie wszystkie umiejtnoci mechaniczne,
jakie znali staroytni.54 W kocu jednak wzito Bizancjum godem. Dostoj
nikw i onierzy wyrnito, mury zburzono, przywileje zniesiono, tote przysza
stolica Wschodu przetrwaa ju tylko jako otwarta wie, podlega obelywej
jurysdykcji Perinthusa. Historyk Kasjusz Dion, ktry zachwyca si kwitncym
stanem Bizancjum, a opakiwa jego spustoszenie, oskara Sewera o to, e swoj
mciwoci pozbawi Rzymian najsilniejszego przedmurza, bronicego ich przed
barbarzycami z Pontu i Azji.55 Prawdziwo tego spostrzeenia a nazbyt si
uwidocznia w nastpnym okresie, gdy floty Gotw pokryy Morze Czarne
i poprzez nie strzeony Bosfor wypyny a na rodek Morza rdziemnego.
Zarwno Nigra, jak i Albina schwytano i stracono, gdy uciekali z pola bitwy.
Ich los nie wzbudzi ani zdziwienia, ani wspczucia. Postawili swoje ycie jako
stawk w grze o wadz cesarsk i doznali tylko tego, co sami byliby wymierzyli;
Sewer ze swojej strony nie chcia uchodzi za tak wielkodusznego, eby pozwoli
swoim rywalom y dalej w charakterze zwykych obywateli. Z usposobienia
nieskonny do przebaczania i w dodatku podniecony chciwoci, pofolgowa
duchowi zemsty nawet tam, gdzie nie potrzebowa si niczego obawia.
Najznaczniejsi spord mieszkacw prowincji, nie ywicy adnej niechci
wobec kandydata, ktry ostatecznie zwyciy, i posuszni rozkazom guber
natora, pod ktrego wadz umieci ich przypadek, zostali ukarani mierci,
wygnaniem, a przede wszystkim konfiskat majtkw. Wiele miast Wschodu
obdarto ze staroytnych zaszczytw i zmuszono do wpacenia do skarbca Sewera
sum czterokrotnie wyszych od tych, ktrymi popieray one spraw Nigra.56
A do ostatecznego rozstrzygnicia wojny niepewno jej wyniku i uszanowa
nie, jakie Sewer udawa wobec senatu, w pewnej mierze powcigay jego
okruciestwo. cita gowa Albina, ktrej towarzyszy list peen pogrek,
obwiecia Rzymianom, e nowy cesarz postanowi nie oszczdzi nikogo
spord zwolennikw swoich nieszczsnych rywali. Rozdraniony uzasadnio
100 Rozdzia pity

nym podejrzeniem, e senat nigdy nie odnosi si do niego przychylnie, nada

swojej zadawnionej niechci pozr oburzenia wieym wykryciem jakiej
korespondencji noszcej cechy zdrady stanu. Niemniej trzydziestu piciu sena
torom, oskaronym o sprzyjanie stronnictwu Albina, chtnie przebaczy i swoim
dalszym zachowaniem usiowa wykaza, e im te rzekome przestpstwa nie
tylko przebaczy, ale i zapomnia. Rwnoczenie jednak skaza na mier wraz
z onami, dziemi i wyzwolecami czterdziestu jeden 57 innych senatorw,
ktrych nazwiska przekazaa nam historia; taka sama zagada spotkaa naj
wybitniejszych mieszkacw prowincji Hiszpanii i Galii. Sewer uwaa, e taki
surowy wymiar sprawiedliwoci (bo tak to nazywa) jest jedynym sposobem
postpowania, mogcym zapewni ludowi pokj, a wadcy pewno rzdw,
i raczy nawet wyrazi niejakie ubolewanie nad tym, e aby by agodnym, trzeba
najpierw by okrutnym.58
Istotne interesy monarchy absolutnego na og zbiegaj si z interesami jego
ludu. Liczebno ludu, jego bogactwo, umiowanie adu i bezpieczestwo to naj
lepsze, a raczej jedyne podwaliny, na ktrych opiera si prawdziwa wielko
monarchy; a nawet gdyby by on cakowicie pozbawiony wszelkich cnt, miejsce
ich zajaby roztropno, ktra by mu podyktowaa te same zasady postpo
wania. Sewer uwaa Cesarstwo Rzymskie za swoj wasno i natychmiast, gdy
sobie zapewni jego posiadanie, skierowa swoje starania ku ochronie i ulepsza
niu tak cennego nabytku. Zbawienne prawa, wykonywane z nieugit stanow
czoci, wkrtce zaradziy wikszoci naduy, jakimi ju od chwili mierci
Marka Aureliusza zaraone byy wszystkie czci machiny rzdowej. Jeli chodzi
0 wymiar sprawiedliwoci, wyroki cesarza odznaczay si wnikliwoci, trafnym
rozeznaniem i bezstronnoci, a jeli kiedykolwiek zbacza z prostej drogi prawa,
na og czyni to na korzy biednych i ucinionych, co prawda, nie tyle
z poczucia czowieczestwa, ile raczej wskutek waciwej despocie skonnoci
do upokarzania pychy monych i zniania wszystkich swoich poddanych do
tego samego wsplnego poziomu bezwzgldnej zalenoci od niego. Jego kosz
towne zamiowanie do budownictwa, urzdzania wspaniaych widowisk, a nade
wszystko bezustanne hojne rozdawnictwo pszenicy i innych zapasw ywnoci
byy najpewniejszymi rodkami do zjednania sobie sympatii ludu rzymskiego.59
Nieszczcia spowodowane przez zatargi domowe zostay zatarte. Prowincje
znowu zaznay bogosawiestw pokoju i dobrobytu, a wiele miast, odbudowa
nych dziki hojnoci Sewera, przybrao tytu jego kolonii i publicznymi
budowlami dao wyraz swojej wdzicznoci i szczliwoci.60 Ten wojowniczy
1 zwyciski cesarz 61 przywrci saw orowi rzymskiemu i ze suszn dum
mg si chepi tym, e objwszy Cesarstwo znkane wojnami z wrogiem
zarwno obcym, jak domowym, pozostawia je umocnione w gbokim, po
wszechnym i zaszczytnym pokoju.62
Aczkolwiek rany zadane przez wojn domow na pozr zagoiy si cako
wicie, to przecie jej miertelny jad nadal si ukrywa we wntrznociach
 Senat a despotyzm wojskowy 101

pastwowego ustroju. Sewer mia duo energii i wielkie zdolnoci, ale na to,
eby ukrci zuchwalstwo zwyciskich legionw, trzeba byo co najmniej
miaego ducha Cezara albo gbokiej myli politycznej Augusta. Wdziczno,
le pojte wzgldy polityczne, pozorna konieczno wszystko to skonio
Sewera do rozlunienia karnoci wojskowej.63 Schlebiano prnoci onierzy,
nadajc im zaszczytne prawo noszenia zotych piercieni; pobaano ich umio
waniu wygd, pozwalajc im mieszka na kwaterach wraz z onami, co przyczy
nio si do ich rozleniwienia. Sewer podwyszy od do wysokoci dotychczas
bezprzykadnej i nauczy ich spodziewa si, a wkrtce nawet i domaga
nadzwyczajnych darowizn przy kadej sposobnoci, gdy pastwo znalazo si
w niebezpieczestwie albo obchodzio jak uroczysto. Zachwyceni powodze
niem, rozleniwieni zbytkiem i wywyszeni swymi niebezpiecznymi przywile
jam i64 ponad innych poddanych, wkrtce stali si niezdolni do trudw
wojskowych, uciliwi dla kraju, zniecierpliwieni susznym wymaganiem subor-
dynacji. Ich oficerowie podkrelali wyszo swego stopnia zbytkiem jeszcze
bardziej rozrzutnym i wytwornym. Dotychczas si zachowa list, w ktrym
Sewer opakuje rozwizo panujc w wojsku i nawouje jednego z dowdcw,
aby, wprowadzajc konieczne reformy, zacz od samych trybunw, bowiem,
jak cesarz susznie stwierdza, oficer, raz utraciwszy szacunek swoich onierzy,
nigdy nie wymusi od nich posuszestwa.65 Gdyby cesarz dalej poprowadzi t
myl, to by odkry, e pierwszej przyczyny tego powszechnego znieprawienia nie
naley w istocie szuka w przykadzie, ale w zgubnej pobaliwoci samego
wodza naczelnego.
Ci z pretorianw, ktrzy zamordowali swego cesarza i sprzedali wadz
cesarsk, ponieli suszn kar za popenion zdrad, ale Sewer ju wkrtce
przywrci konieczn, cho niebezpieczn instytucj gwardii wedug nowego
wzoru i powikszy czterokrotnie jej dawn liczebno.66 Przedtem oddziay te
rekrutoway si z Italii, w miar jednak jak przylege prowincje stopniowo
przyswajay sobie agodniejsze obyczaje rzymskie, rekrutacj rozcignito na
Macedoni, Norikum i Hiszpani. Sewer postanowi, e na miejsce tych
wykwintnych gwardzistw, bardziej si nadajcych do uwietniania dworskiego
przepychu ni do wojowania, bdzie si ze wszystkich legionw nadgranicznych
od czasu do czasu wybiera onierzy szczeglnie odznaczajcych si si,
mstwem i wiernoci, dajc im awans do bardziej podanej suby w gwardii
jako zaszczytn nagrod.67 W wyniku tego nowego postanowienia modzie
italsk odstrczono od zawodu wojskowego, a stolica draa na widok obcego
i dziwnie si zachowujcego tumu barbarzycw. Ale Sewer pochlebia sobie,
e legiony uwaa bd tych doborowych pretorianw za przedstawicieli caego
stanu onierskiego i e natychmiastowa pomoc pidziesiciu tysicy onierzy,
grujcych zarwno uzbrojeniem, jak i wyposaeniem nad wszelk si zbrojn,
jak ktokolwiek mgby przeciwko nim wystawi, raz na zawsze zmiady
wszelkie plany przewrotu i zapewni wadz cesarsk jemu i jego potomnym.
102 Rozdzia pity

Dowdztwo nad tymi uprzywilejowanymi i gronymi oddziaami wkrtce

stao si pierwszym urzdem w pastwie. W miar jak rzd wyradza si
w despotyczn wadz wojskow, prefekt pretorian, ktry pierwotnie by
zwykym dowdc gwardii, wysuwa si na czoo nie tylko caego wojska, ale
take administracji skarbowej, a nawet wymiaru sprawiedliwoci. Reprezen
towa on osob cesarza i wykonywa jego wadz we wszystkich resortach
administracji pastwowej. Pierwszym prefektem, ktry si cieszy olbrzymimi
kompetencjami i naduywa ich, by Plaucjanus, ulubiony minister Sewera. Jego
panowanie trwao z gr lat dziesi, a wreszcie maestwo jego crki
z najstarszym synem cesarza, ktre, jak si zdawao, miao utrwali jego fortun,
okazao si powodem jego zguby.68 Zawici paacowe, rozjtrzajc dz wa
dzy Plaucjana i przejmujc go trwog, zagraay przewrotem, tote cesarz,
ktry nadal go kocha, musia, cho niechtnie, wyrazi zgod na jego
stracenie.69 Po upadku Plaucjana na nieatwy urzd prefekta pretorian po
woano wybitnego prawnika, synnego Papiniana.
A do panowania Sewera cesarze przejawiali swoj cnot lub tylko rozsdek
w prawdziwym albo przynajmniej pozornym uszanowaniu dla senatu i w ostro
nym przestrzeganiu misternych ram ustroju wzniesionego przez Augusta. Ale
Sewer za modu szkoli si w lepym posuszestwie w obozach wojskowych,
a w latach dojrzalszych by despotycznym dowdc wojsk. Wyniosy i nieugity
duchem, nie potrafi odkry albo te nie chcia uzna korzyci pyncych
z utrzymania jakiej wadzy poredniej, stojcej pomidzy cesarzem a wojskiem,
choby to bya wadza jak najbardziej abstrakcyjna. Gardzi wygaszaniem
owiadcze, jakoby by sug zgromadzenia, ktre nie cierpiao jego osoby,
a drao przed zmarszczeniem jego brwi; wydawa mu rozkazy tam, gdzie
rwnie skuteczna okazaaby si proba, i przybierajc sposb postpowania
oraz tytuy zwierzchnika i zdobywcy, bez obsonek sprawowa ca wadz
zarwno ustawodawcz, jak i wykonawcz.
To zwycistwo nad senatem byo atwe i niesawne. Wszystkie oczy i wszyst
kie uczucia kieroway si ku najwyszemu dostojnikowi pastwowemu, ktry
mia w rku zarwno or pastwa, jak jego skarb, podczas gdy senat, nie bdc
ani wybierany przez lud, ani strzeony przez si zbrojn, ani oywiony duchem
obywatelskim, opiera swoj zanikajc powag na wtej i kruszcej si
podwalinie staroytnej tradycji. Niepostrzeenie rozwiewaa si pikna teoria
republikaska, ustpujc miejsca zgodniejszym z natur i bardziej zdecydowa
nym uczuciom monarchicznym. W miar jak nadawano obywatelstwo rzymskie
i poczone z nim zaszczyty prowincjom, ktre bd wcale nie znay dawnego
ustroju, bd te wspominay go ze zgroz, tradycja zasad republikaskich
stopniowo si zacieraa. Greccy historycy epoki Antoninw70 ze zoliwym
zadowoleniem stwierdzaj, e chocia zwierzchnik Rzymu przez poszanowanie
dla przestarzaego przesdu powstrzymuje si od przybrania nazwy krla, to
przecie sprawuje on w peni wadz krlewsk. Za panowania Sewera senat
 Rozkwit prawodawstwa rzymskiego 103

zapeni si ogadzonymi i wymownymi niewolnikami z prowincji wschodnich,

ktrzy uzasadniali wasne lizusostwo filozoficznymi zasadami sualczoci.
Dwr sucha chtnie, a lud cierpliwie, tych nowych rzecznikw nieogra
niczonej wadzy cesarskiej, gdy, wpajajc wszystkim wokoo obowizek bierne
go posuszestwa, rozwlekle rozwodzili si nad nieuniknionymi nieszczciami,
do jakich prowadzi wolno. Prawnicy i historycy zgodnie nauczali, e cesarz
dziery swoj wadz na zasadzie nie tyle udzielonego mu upowanienia, ile
nieodwoalnego zrzeczenia si wadzy przez senat, e cesarz jest wolny od
wizw, jakie na obywateli nakadaj prawa, e moe wedug swobodnego
uznania rozporzdza yciem i majtkami swoich poddanych, a mgby i caym
Cesarstwem rozporzdza jak swoj prywatn wasnoci.71 Owocn dziaal
no za panowania domu Sewera rozwijali najwybitniejsi spord znawcw
prawa cywilnego, a w szczeglnoci Papinianus, Pawe i Ulpianus, i utrzymuje
si, i prawoznawstwo rzymskie wtedy wanie osigno pen dojrzao
i doskonap, gdy zespolio si cile z ustrojem monarchicznym.
Wspczeni Sewera, cieszc si pokojem i chwa jego panowania, przeba
czyli mu okruciestwa, od ktrych si ono rozpoczo. Potomno, ktra
doznaa zgubnych skutkw jego maksym i przykadu, susznie go uznaa za
gwnego sprawc schyku Cesarstwa Rzymskiego.
 Rozdzia szsty

MIER SEWERA TYRANIA KARAKALLI PRZYWASZCZENIE

WADZY PRZEZ MAKRYNA SZALESTWA HELIOGABALA
CNOTY ALEKSANDRA SEWERA ROZPRZENIE W WOJSKU
OGLNY STAN FINANSW RZYMSKICH

roga do wielkoci, jakkolwiek byaby stroma i niebezpieczna, moe

pasjonowa czowieka czynnego, wiadomego wasnych moliwoci i prag
ncego je wykaza czynem, natomiast posiadanie tronu jeszcze nigdy nie dao
umysowi ambitnemu trwaego zadowolenia. Sewer czu i uznawa t aosn
prawd. Szczliwy los i wasne zasugi wyniosy go z niskiego stanu na pierwsze
miejsce wrd ludzi. By on wszystkim, jak sam powiedzia, i wszystko to na
nic si zdao.1 Nkany trosk, ju nie o to, eby Cesarstwo zdoby, ale eby je
utrzyma, sterany wiekiem i chorobami, niedbay o saw,2 a przesycony wadz,
stwierdzi, e nie ma ju przed sob adnych perspektyw. Jeli jeszcze czego
pragn w swojej dzy wadzy i ojcowskiej tkliwoci, to tylko utrwalenia
wielkoci swego rodu.
Tak jak wikszo Afrykaczykw, Sewer namitnie si oddawa prnym
studiom magii i wrbiarstwa, posiad du biego w wykadaniu snw
i omenw i doskona znajomo astrologii, a nauki te niemal we wszystkich
czasach z wyjtkiem naszych miay najwysz wadz nad umysem ludzkim.
Pierwsza ona odumara go, gdy by gubernatorem Galii Lugduneskiej.3
W wyborze drugiej kierowa si tylko chci poczenia si z jak ulubienic
losu, natychmiast wic, gdy si dowiedzia, e pewna moda dama z Emesy
w Syrii ma horoskop krlewski, poprosi o jej rk.4 Julia Domna (bo tak si
nazywaa) zasugiwaa na wszystko, co tylko gwiazdy mogy jej przyrzec
najlepszego. Do pnej staroci odznaczaa si wdzikiem i urod,5 a z yw
wyobrani czya tgi umys i stanowczo sdu, co rzadko bywa udziaem jej
pci. Te ujmujce zalety nigdy nie zrobiy gbszego wraenia na podejrzliwym
i zazdrosnym mu, ale za panowania swego syna kierowaa najwaniejszy
mi sprawami pastwowymi z roztropnoci, ktra wzmacniaa jego powag,
i z umiarkowaniem nieraz powcigajcym dzikie szalestwa modego cesarza.6
Nie bez powodzenia zajmowaa si literatur i filozofi, zdobywajc tym sobie
znaczny rozgos. Patronowaa wszystkim sztukom i odnosia si przyjanie do
wszystkich ludzi utalentowanych.7 Wdziczne pochlebstwo uczonych sawio jej
cnoty, ale jeli moemy dawa wiar obmowie, od ktrej nie stronili historycy
 Wojna z Kaledoczykami 105

staroytni, to do najwybitniejszych cnt cesarzowej Julii bynajmniej nie naleaa

czysto obyczajw.8
Owocem tego maestwa, a zarazem przyszymi dziedzicami Cesarstwa byli
dwaj synowie: Karakalla9 i Geta. Ci prni modziecy wkrtce zawiedli
nadzieje pokadane w nich przez czuego ojca i wiat rzymski: przejawiali
waciw wadcom dziedzicznym leniw pewno siebie i przekonanie, e
szczsny los wyrwna im brak zasug i pilnoci w nauce. Nie usiujc bynajmniej
ze sob wspzawodniczy ani cnot, ani talentami, czuli do siebie nawzajem
omale od niemowlctwa sta i nieubagan antypati.
Ten wzajemny wstrt, wzmagajcy si z latami, a podsycany przez chytre
zabiegi interesownych faworytw, wybucha nieustannie, przybierajc form
sporw najpierw dziecicych, a z biegiem czasu coraz powaniejszych, a
wreszcie rozszczepi teatr, cyrk i dwr cesarski na dwa stronnictwa, ktrymi
kieroway nadzieje i obawy ich przywdcw. Roztropny cesarz usiowa zaeg
na t rosnc wrogo wszelkimi moliwymi sposobami: napomnieniami i wasn
powag. Nieszczsna niezgoda pomidzy synami przysaniaa chmur wszystkie
jego nadzieje i grozia obaleniem tronu, wzniesionego z tak wielkim trudem,
scementowanego takim mnstwem krwi i strzeonego wszelkimi rodkami
obronnymi, jakimi rozporzdza or i skarb. cile przestrzegajc bezstron
noci, darzy on obu synw jednakow ask i obu nada tytu augusta wraz
z czczonym imieniem Antonina; tote po raz pierwszy wiat rzymski oglda a
trzech cesarzy jednoczenie.10 A przecie nawet i ta bezstronno przyczynia si
tylko do zaognienia sporu, w ktrym zacieky Karakalla powoywa si na prawo
pierwordztwa, a agodniejszy od niego Geta zjednywa sobie przywizanie
ludu i onierzy. Sewer w rozpaczy zawiedzionego ojca przepowiedzia, e sabszy
z jego synw padnie ofiar silniejszego, a tego z kolei doprowadz do zguby jego
wasne wady.11
W tych okolicznociach Sewer z zadowoleniem przyj wiadomo o wojnie
w Brytanii i o najedzie na te prowincje barbarzycw z pnocy. Chocia do
odparcia dalekiego wroga wystarczyaby czujno jego namiestnikw, po
stanowi skorzysta z tego zaszczytnego pretekstu i oddali swoich synw od
osabiajcego ich intelekt i rozdraniajcego namitnoci przepychu, jaki
panowa w Rzymie, aby przyzwyczai ich mode ciaa i umysy do trudw wojny
i rzdzenia.
Pomimo podeszego wieku (by ju po szedziesitce) i podagry, ktra
sprawiaa, e trzeba go byo nosi w lektyce, uda si na t odleg wysp
osobicie, w towarzystwie swoich synw, caego dworu i potnego wojska.
Przekroczywszy niezwocznie mury Hadriana i Antonina, wszed do kraju
nieprzyjaciela z zamysem dokoczenia podboju Brytanii, o ktry Rzym kusi si
ju od dawna. Dotar a do pnocnego kraca wyspy, nie natykajc si na
wrogw. Ale historycy donosz, e zasadzki Kaledoczykw, ktrzy z ukrycia
czepiali si tyw i flank jego armii, jak rwnie zimny klimat i trudy
106 Rozdzia szsty

zimowego marszu poprzez szkockie gry i bagna kosztoway Rzymian z gr

pidziesit tysicy onierzy. Wreszcie Kaledoczycy ulegli potnym a upar
tym atakom, poprosili o pokj i wydali cz swego ora oraz obszern poa
terytorium. Ale ich pozorna ulego skoczya si z chwil, gdy mina trwoga.
Po wycofaniu si legionw rzymskich wznowili dziaania wojenne, zmierzajce
do odzyskania niepodlegoci. Ich niespokojny duch sprawi, e Sewer wysa do
Kaledonii now armi z arcykrwioerczym rozkazem nie podboju, lecz wytpie
nia tubylcw. Ocalia jednak Kaledoczykw mier tego dumnego wroga.12
Wojna z Kaledoczykami, ktrej nie cechoway adne rozstrzygajce wyda
rzenia i ktra nie pocigna za sob adnych wakich skutkw, nie zasugiwaa
by na nasz szczegln uwag, gdyby nie to, e jak si przypuszcza, i to z du
doz prawdopodobiestwa, najazd Sewera czy si z najwietniejszym okresem
w historii i legendzie Brytanii. W tym pamitnym czasie dowodzi rzekomo
Kaledoczykami Fingal, ktrego sawa, wraz ze saw jego bohaterw i bardw,
odya w utworze niedawno ogoszonym w naszym jzyku; ten to Fingal mia
si wymkn potdze Sewera i odnie gone zwycistwo nad brzegiem rzeki
Carun, zwycistwo, po ktrym syn Krla wiata, Karaku, ucieka przed
orem Fingala po polach jego chway.13 Owe legendy szkockich gr wci
jeszcze zasnuwa mgieka niejasnoci, ktrej nawet najbardziej dociekliwe
badania nowoczesnej krytyki nie potrafiy cakowicie rozwia,14 gdybymy
jednak mogli jako pewne przyj mie przypuszczenie, e Fingal rzeczywicie
y, a Osjan piewa, to dla umysu filozoficznego ciekawym przedmiotem
docieka byby uderzajcy kontrast pomidzy tymi dwoma walczcymi ze sob
narodami, jeli chodzi o pooenie kadego z nich i obyczaje. Niezbyt ko
rzystnie porwnanie to wypadnie dla bardziej cywilizowanego z tych ludw,
jeli zestawimy nieubagan mciwo Sewera ze szlachetn wspaniaomylno
ci Fingala, bojaliwe i brutalne okruciestwo Karakalli z mstwem, wrali
woci i wykwintnym talentem Osjana; najemnych wodzw, ktrzy suyli pod
sztandarem cesarskim ze strachu albo dla interesu, z wolno urodzonymi
wojownikami, ktrzy spontanicznie porwali za bro na wezwanie krla Mor-
wenu jeli, jednym sowem, przyjrzymy si nieokrzesanym Kaledoczykom,
rozpomienionym gorcymi cnotami, jakie w nich wszczepia natura, i zwyrod
niaym Rzymianom, skalanym podymi wadami, jakie si rodz z bogactwa
i niewolnictwa.
Coraz to bardziej podupadajce zdrowie i ostatnia choroba Sewera rozpaliy
dzik dz wadzy i czarne namitnoci w duszy Karakalli. Nie chcc odwleka
chwili zagarnicia wadzy cesarskiej ani te z nikim wadzy tej dzieli, niejedno
krotnie usiowa skrci owe nieliczne dni, jakie jeszcze pozostaway ojcu,
i prbowa, cho bez powodzenia, wznieci bunt wrd oddziaw.15 Stary
cesarz czsto przedtem potpia nieroztropn pobaliwo Marka Aureliusza,
ktry jednym jedynym aktem sprawiedliwoci mgby by ocali Rzymian od
tyranii swego nikczemnego syna. Znalazszy si w tym samym pooeniu,
 Karakalla i Geta na tronie cesarskim 107

Sewer przekona si jednak, jak atwo surowo sdziego roztapia si w czuoci

rodzica. Rozwaa, grozi, ale ukara nie potrafi; a ten pierwszy i jedyny
przykad jego miosierdzia bardziej by dla Cesarstwa zgubny ni dugi szereg
okruciestw.16 Zamt panujcy w jego umyle wzmg dolegliwoci ciaa; Sewer
niecierpliwie pragn mierci i wasn niecierpliwoci przyspieszy jej chwil.
Wyzion ducha w Yorku w szedziesitym pitym roku ycia, a w osiem
nastym roku penego chway, pomylnego panowania. W ostatnich swoich
chwilach zaleca zgod synom, a synw poleca wojsku. Chocia ta zbawienna
rada wcale nie przemwia do serca ani nawet do rozumu porywczym
modziecom, to jednak bardziej od nich posuszne wojska, pomne na wasn
przysig wiernoci i na powag swego zmarego pana, opary si natarczywym
namowom Karakalli i ogosiy obu braci cesarzami rzymskimi. Nowi wadcy
wkrtce pozostawili Kaledoczykw w spokoju, powrcili do stolicy, urzdzili
ojcu pogrzeb z honorami boskimi i chtnie zostali uznani za prawowitych
zwierzchnikw przez senat, lud i prowincje. Wydaje si, e starszemu bratu
przyznano nieco wysz rang, ale Cesarstwem rzdzili obaj, majc wadz
rwn i niezalen.17
Taki podzia rzdw okazaby si rdem niezgody nawet pomidzy najser
deczniej kochajcymi si brami. Tym bardziej wic nie mg trwa dugo
pomidzy dwoma nieubaganymi wrogami, ktrzy pojednania ani nie pragnli,
ani nie mogli w nie wierzy. Byo rzecz oczywist, e tylko jeden z nich moe
panowa, a drugi musi run; i kady z nich, sdzc o zamysach rywala wedug
zamysw wasnych, jak najczujniej strzeg swego ycia przed cigymi zamacha
mi, dokonywanymi za pomoc trucizny albo miecza. Ich pospieszna podr
poprzez Gali i Itali, podr, podczas ktrej nigdy nie jedli przy tym samym
stole ani nie nocowali w tym samym domu, ukazaa prowincjom obmierzy
widok braterskiej niezgody. Natychmiast po przybyciu do Rzymu podzielili
midzy siebie rozlegy obszar paacu cesarskiego.18 Nie dopuszczano do adnej
cznoci pomidzy ich apartamentami, drzwi i korytarze pilnie obwarowano,
a warty rozstawiano i zmieniano rwnie surowo jak w oblonej twierdzy.
Cesarze widywali si tylko publicznie, w obecnoci swojej strapionej matki, przy
czym kady z nich otacza si licznym orszakiem uzbrojonych zausznikw.
Nawet podczas tych ceremonialnych spotka dworskich z trudnoci potrafili
ukry niech przepeniajc ich serca.19
Ta ukryta w~; ^omowa ju wprowadzia zamieszanie w rzdach, gdy
zaproponowane ktry wydawa si korzystny dla obu wrogich sobie braci.
Wysunito myl, eby wyodrbnili swoje interesy, skoro nie mog ich pogodzi,
i podzielili pomidzy siebie Cesarstwo. Warunki takiego traktatu spisano ju
do dokadnie. Uzgodniono, e Karakalla pozostajc, jako starszy brat, w po
siadaniu Europy i Afryki Zachodniej odstpi zwierzchnictwo nad Azj i Egiptem
Gecie, ktry mia obra sobie za rezydencj Aleksandri albo Antiochi, miasta
bogactwem i wielkoci niewiele ustpujce samemu Rzymowi; przy czym po
108 Rozdzia szsty

obu stronach Bosforu Trackiego stale miay obozowa liczne wojska, aby strzec
granic wspzawodniczcych ze sob monarchii. Senatorowie pochodzenia
europejskiego uznaj swoim panem zwierzchnika Rzymu, podczas gdy senatoro
wie pochodzenia azjatyckiego pjd za cesarzem Wschodu. zy cesarzowej Julii
przerway jednak te rokowania, o ktrych pierwsza wie napenia pier
kadego Rzymianina zdziwieniem i oburzeniem. Dziaanie czasu i polityka tak
cile ju spoiy ogrom podbitych terenw, e rozdarcie ich na czci wymaga
oby najgwatowniejszej przemocy. Rzymianie mieli wszelkie powody do obaw,
e te rozdarte czonki wkrtce zjednoczy pod panowaniem jednego wadcy
wojna domowa; w przeciwnym znw razie, gdyby ten podzia prowincji mia si
okaza stay, musiaby si on skoczy rozkadem Cesarstwa, ktrego jedno
dotychczas pozostawaa nienaruszona.20
Gdyby ten traktat wszed w ycie, zwierzchnik Europy moe by wkrtce sta
si zdobywc Azji, ale Karakalla osign zwycistwo w sposb atwiejszy,
chocia bardziej zbrodniczy. Przebiegle usucha baga matki i zgodzi si na
spotkanie z bratem w jej apartamentach na warunkach pokoju i pojednania.
W cigu ich rozmowy kilku centurionw, ktrym si udao tam ukry, rzucio
si z dobytymi mieczami na nieszczsnego Get. Zrozpaczona matka usiowaa
go osoni wasnymi ramionami, lecz w tych daremnych zmaganiach zostaa
zraniona w rk i oblana krwi modszego syna, widzc rwnoczenie, jak
starszy podega i wspomaga21 zaciekych mordercw. Po dokonaniu tego
czynu Karakalla z wyrazem zgrozy na obliczu pobieg piesznie do obozu
pretorianw, swego jedynego schronienia, gdzie rzuci si na ziemi przed
posgami bstw opiekuczych.22 onierze usiowali go podnie i pocieszy.
Urywanymi i bezadnymi sowami powiadomi ich o grocym mu niebez
pieczestwie i o tym, jak szczliwie udao mu si uj. Dajc do zrozumienia, e
pokrzyowa zamysy swoich nieprzyjaci, owiadczy nastpnie, e postanowi
y i umrze ze swymi wiernymi oddziaami. onierze, chocia ich ulubiecem
by Geta, wiedzieli, e skargi na nic by si zday i e zemsta byaby nie
bezpieczna; zreszt, wci jeszcze czcili syna Septymiusza Sewera. Ich niezado
wolenie rozpyno si wic w czczych pomrukach i Karakalla wkrtce ich
przekona o susznoci swojej sprawy, rozdajc im w jednej hojnej darowi
nie skarby, ktre jego ojciec zgromadzi przez cae panowanie.23 Wadz
i bezpieczestwo mogo mu zapewni jedynie rzeczywiste przywizanie o
nierzy. Kiedy opowiedzieli si po jego stronie, wywoao to wiernopoddacze
wyznania w senacie. To sualcze zgromadzenie zawsze chtnie zatwierdzao
wyrok losu. A poniewa Karakalla pragn uagodzi pierwsze porywy po
wszechnego oburzenia, wic z przyzwoitym uszanowaniem wspomniano imi
Gety i przyznano mu honory pogrzebowe nalene cesarzowi rzymskiemu.24
Potomno, wspczujc jego nieszczciu, zarzucia zason na jego wady.
Uwaamy tego modego wadc za niewinn ofiar dzy wadzy trawicej
jego brata, nie pamitajc o tym, e jemu samemu brakowao nie tyle
 Zamordowanie Gety. mier Papiniana 109

ochoty, ile potgi na to, eby dokonywa takich samych mciwych i morder
czych zamachw.
Zbrodnia ta nie usza Karakalli bezkarnie. Ani sprawy pastwowe, ani
rozkosze, ani pochlebstwa nie zdoay go obroni przed dem sumienia
obcionego win. W mczarniach udrczonego umysu wyznawa, e obkana
wyobrania czsto mu ukazuje gniewne postacie ojca i brata, powracajce do
ycia po to, by mu grozi i czyni wyrzuty.25 wiadomo wasnej zbrodni
powinna bya go skoni do przekonania ludzi cnotliwym panowaniem, e w
krwawy czyn by mimowolnym skutkiem nieuchronnej koniecznoci. Ale
skrucha Karakalli przyczynia si tylko do tego, e usun on ze wiata
wszystkich, ktrzy mogli mu przypomina jego zbrodni albo zamordowanego
brata. Po powrocie z senatu do paacu cesarskiego zasta matk opakujc
w towarzystwie kilku matron niewczesn mier modszego syna. Zazdrosny
cesarz zagrozi paczcym kobietom natychmiastowym straceniem; wyrok ten
wykonano na Fadylli, ostatniej pozostaej przy yciu crce cesarza Marka
Aureliusza; i nawet strapiona Julia musiaa uciszy swoje biadania, powstrzy
ma westchnienia i przyj morderc umiechami radoci i uznania. Obliczono,
e jako bliej nie okreleni stronnicy Gety ponioso mier z gr dwadziecia
tysicy osb obojga pci. Gwardzici i wyzwolecy Gety, ci, ktrzy mu suyli
w sprawach pastwowych i towarzyszyli w rozrywkach, jak rwnie i ci, ktrzy
dziki jego wpywom awansowali na jakiekolwiek wysze stanowiska czy to
w wojsku, czy w administracji prowincji, wraz z dugim acuchem osb od nich
zalenych wszyscy oni zostali objci proskrypcj, ktra usiowaa dosign
kadego, kto utrzymywa choby najlejsz styczno z Get, kto opakiwa jego
mier albo choby wspomina jego imi.26 Helwiusz Pertyaks, syn wadcy
tego imienia, yciem przypaci niewczesny dowcip.27 Trasei Pryskusowi za
dostateczn zbrodni poczytano to, e pochodzi z rodziny, w ktrej umiowanie
wolnoci wydawao si cech dziedziczn.28 Wreszcie jednak wyczerpano
wszystkie przesanki dla oszczerstw i podejrze, wobec czego, gdy ktrego
z senatorw oskarano o potajemn wrogo wobec rzdu, cesarz uznawa za
dostateczny dowd winy to, e oskarony jest czowiekiem majtnym i cnotli
wym. Z tej tak roztropnie przyjtej zasady czsto wyciga on jak najkrwawsze
wnioski.
Stracenie tylu niewinnych obywateli potajemnie opakiwali ich przyjaciele
i rodziny. Ale mier Papiniana, prefekta pretorian, opakiwano jako nieszcz
cie powszechne. W cigu ostatnich siedmiu lat panowania Sewera sprawowa on
najwaniejsze urzdy pastwowe i swoim zbawiennym wpywem kierowa kroki
cesarza na cieki sprawiedliwoci i umiarkowania. Sewer, w peni wiadom jego
cnt i zdolnoci, na ou mierci zaklina go, eby czuwa nad pomylnoci
i zgod w rodzinie cesarskiej.29 Ale uczciwe trudy Papiniana przyczyniy si
tylko do rozdmuchania nienawici, ktr Karakalla ju przedtem od dawna czu
do ministra swego ojca. Po zamordowaniu Gety prefekt pretorium otrzyma
110 Rozdzia szsty

rozkaz wytenia caej swojej biegoci i wymowy w wyszukanej obronie tego

ohydnego czynu. Na sto kilkadziesit lat przed nim filozof Seneka zniy si do
uoenia podobnego ordzia do senatu w imieniu syna i mordercy Agrypiny.30
Papinian jednak nie zawaha si w wyborze pomidzy utrat ycia a honoru:
atwiej jest bratobjstwo popeni ni usprawiedliwi brzmiaa jego
sawna odpowied.31 Ta nieustraszona cnota, co wysza czysta i niepokalana
z intryg dworskich, nawykw zwizanych z zaatwianiem interesw i forteli
waciwych zawodowi prawniczemu, rzuca wikszy blask na pami Papiniana
ni wszystkie jego wysokie urzdy, liczne dziea i niezrwnana reputacja jako
prawnika, ktra przetrwaa wszystkie stulecia prawodawstwa rzymskiego.32
Dotychczas Rzymianie mieli to szczeglne szczcie i nawet w najgorszych
czasach t pociech, e o ile cnoty ich cesarzy przejawiay si wzmoon
aktywnoci, o tyle wady ospaoci. August, Trajan, Hadrian i Marek
Aureliusz osobicie odwiedzali rozlege obszary swego pastwa, a ich pochd
znaczyy akty mdroci i dobroczynnoci. Tyrania Tyberiusza, Nerona i Domi-
cjana, ktrzy przebywali prawie stale w Rzymie albo w pobliskich willach,
ograniczaa si do stanu senatorskiego i rycerskiego.33 Natomiast Karakalla by
wsplnym wrogiem caej ludzkoci. Opuci stolic (eby do niej ju nigdy nie
wrci) mniej wicej w rok po zamordowaniu Gety. Reszt panowania spdzi
w poszczeglnych prowincjach Cesarstwa, zwaszcza na Wschodzie, przy czym
kada prowincja kolejno stawaa si widowni jego grabiey i okruciestw.
Senatorowie, towarzyszcy ze strachu jego kaprynym wdrwkom, musieli
olbrzymim kosztem codziennie dostarcza mu rozrywek, ktre z pogard
odstpowa swoim gwardzistom, i wznosi w kadym miecie wspaniae paace
i teatry, ktrych nawet nie raczy odwiedzi albo ktre kaza natychmiast
burzy. Najbogatsze rodziny doprowadzono do ndzy stronniczymi grzywnami
i konfiskatami, a og poddanych gnbiy wymylne i coraz to uciliwsze
podatki.34 W Aleksandrii egipskiej w czasach pokojowych i prawie bez adne
go powodu wyda rozkaz powszechnej rzezi. Z bezpiecznego schronienia
w wityni Serapisa napawa si i kierowa rzezi wielu tysicy mieszkacw
miasta i obcych, nie wdajc si w rozwaanie ani liczby ofiar, ani ich winy
poniewa, jak chodno zawiadomi senat, w s z y s c y mieszkacy Aleksandrii,
zarwno ci, ktrzy zginli, jak i ci, ktrzy uszli z yciem, ponosili jednakow
win.35
Rozumne nauki Sewera nigdy nie odcisny si trwale w umyle jego syna,
ktry, cho nie pozbawiony wyobrani i daru wymowy, nie mia ani zdrowego
sdu, ani uczu ludzkich.36 Zapamita sobie Karakalla tylko jedn godn
tyrana niebezpieczn maksym i naduywa jej. Maksyma brzmiaa: Zapewni
sobie przywizanie wojska, a reszt poddanych uwaa za mao wanych. Ale
u jego ojca roztropno powcigaa nadmiar pobaania, a nieugita stao
i powaga miarkoway jego sabo wobec oddziaw wojskowych. Natomiast
lekkomylne marnotrawstwo syna byo polityk, ktrej nie daoby si prowadzi
 Zamordowanie Karakalli 111

duej ni przez okres jednego panowania, i nieuchronnie wiodo do zguby

zarwno armi, jak i pastwo. Hart onierzy, zamiast si umacnia w surowej
karnoci obozowej, topnia wrd miejskiego zbytku. Nadmiernie podwyszony
od i darowizny 38 wycieczay pastwo po to, by wzbogaci stan onierski,
ktrego skromno w czasie pokoju, a dobr sub podczas wojny najlepiej
przecie mona osign utrzymujc go w zaszczytnym ubstwie. Karakalla
okazywa wszystkim pych i wynioso, ale w obecnoci wojsk zapomina
nawet o waciwej swemu stanowisku godnoci, omiela onierzy do bezczelnej
poufaoci i zaniedbujc podstawowe obowizki wodza, umylnie przybiera
strj i sposb bycia prostego szeregowca.
Niemoliwoci byo, eby taki charakter i takie postpowanie mogy
wzbudza mio czy szacunek. Ale dopki wady Karakalli wychodziy na
korzy wojsku, dopty mg si nie obawia niebezpieczestwa buntu. Zgub
tyrana okaza si tajny spisek wywoany jego wasn zazdroci. Urzd prefekta
pretorium podzielono pomidzy dwch ministrw: wydziaem wojskowym
kierowa Adwentus, onierz raczej dowiadczony ni wybitnie zdolny, a sprawa
mi cywilnymi zarzdza Opiliusz Makrynus, ktry dziki biegoci w interesach
doszed do tego wysokiego urzdu z nie najgorsz opini. Jednakowo, zalenie
od kaprysu cesarza, raz bywa w asce, a raz w nieasce, przy czym ycie jego
zawsze mogo zawisn na wosku wskutek najlejszego podejrzenia albo nawet
najbardziej przypadkowej okolicznoci. Za podszeptem zoci czy te fanatyzmu
pewien Afrykaczyk, wielce biegy w przepowiedniach, wygosi bardzo niebez
pieczne proroctwo, e Makrynowi i jego synowi danym bdzie panowa nad
Cesarstwem. Wie ta wkrtce rozesza si po caej prowincji i gdy czowieka
tego posano w kajdanach do Rzymu, nadal obstawa w obecnoci prefekta
pretorium przy wiarogodnoci swojego proroctwa. Urzdnik, ktremu z caym
naciskiem polecono jak najprdzej si dowiedzie, kim bd nastpcy Karakalli,
natychmiast zakomunikowa wyniki przesuchania Afrykaczyka dworowi
cesarskiemu, podwczas rezydujcemu w Syrii. Ale mimo i gocy pastwowi
wykonywali swoj sub bardzo skrupulatnie, jaki stronnik Makryna przecie
znalaz sposb na to, by go zawiadomi o zagraajcym mu niebezpieczestwie.
Cesarz otrzyma listy z Rzymu; by jednak zajty w tym czasie kierowaniem
wycigami rydwanw, wic wrczy je, nie rozpiecztowane, prefektowi preto
rium, polecajc mu zaatwi sprawy zwyke, a sobie przedstawi tylko waniej
sze, jeli p takich jest w tych listach mowa. Makrynus wyczyta wyrok zguby na
samego siebie i postanowi jej zapobiec. Rozogniwszy niezadowolenie nie
ktrych spord niszych oficerw, posuy si rk Martialisa, onierza
doprowadzonego do ostatecznoci tym, e mu odmwiono stopnia setnika.
Pobony Karakalla przedsiwzi pielgrzymk z Edessy do synnej wityni
Ksiyca w Carae. Towarzyszy mu oddzia konnicy; ale gdy po drodze
zatrzymaa ich naga potrzeba i gwardzici zachowali pen uszanowania
odlego od cesarza, Martialis, podszedszy do niego pod pozorem sprawy
112 Rozdzia szsty

subowej, dgn go sztyletem. Zuchwaego morderc zabi natychmiast ucznik

Scyta z gwardii cesarskiej. Taki by koniec cesarza-potwora, ktrego ycie byo
hab dla natury ludzkiej, a ktrego panowanie urgao cierpliwoci Rzy
mian.39 Wdziczni onierze zapominajc o jego wadach, a pamitajc tylko
0 jego stronniczej hojnoci, zmusili senat do ponienia zarwno wasnej
godnoci, jak i dostojestwa religii przyznaniem Karakalli miejsca wrd
bogw. Bg ten, gdy jeszcze przebywa na ziemi, za jedynego bohatera godnego
podziwu uwaa Aleksandra Wielkiego. Przybra wic sobie imi i oznaki
wadzy Aleksandra, utworzy z gwardzistw falang macedosk, przeladowa
uczniw Arystotelesa i z dziecinnym entuzjazmem okazywa to jedyne uczucie,
w ktrym przejawia si szacunek dla cnoty czy sawy. Moemy z atwoci
poj, e po bitwie pod Narw i podboju Polski Karol Dwunasty (cho przecie
brakowao mu wykwintniejszego wyksztacenia, jakim odznacza si syn Filipa)
mg si chepi, i dorwna Aleksandrowi mstwem i wielkodusznoci.
Karakalla jednak w caym swoim yciu nie uczyni nic, co by go upodabniao do
bohatera macedoskiego poza tym, e tak jak Aleksander wymordowa wielk
liczb przyjaci wasnych i ojcowskich.40
Po wyganiciu rodu Sewera wiat rzymski przez trzy dni pozostawa bez
pana. Powszechny niepokj wzbudzao niezdecydowanie wojska co do wyboru
przyszego cesarza (z odlegym i sabym senatem niewiele si liczono), zwayw
szy, e jako nie wida byo adnego kandydata, ktrego szlachetne urodzenie
1 osobiste zasugi mogyby sobie zdoby przywizanie i gosy onierzy.
Rozstrzygajce znaczenie gwardii pretoriaskiej sprzyjao nadziejom jej prefek
tw i ci potni urzdnicy zaczli wysuwa prawne roszczenia do oprnionego
tronu cesarskiego. Niemniej Adwentus, starszy prefekt, zdajc sobie spraw
z tego, e jest stary, schorowany, nie cieszy si wielk saw, a jeszcze mniejsze ma
zdolnoci, zrzek si tego niebezpiecznego zaszczytu na rzecz swego kolegi
Makryna, czowieka przebiegego i dnego wadzy, ktry dobrze udan aoci
rozproszy wszelkie podejrzenia, jakoby macza palce w zamachu na swego
wadc.41 Wojska go nie kochay ani nie szanoway. Rozgldajc si w po
szukiwaniu jakiego wspzawodnika, ustpiy wreszcie niechtnie wobec jego
obietnic bezgranicznej hojnoci i pobaania. Wkrtce po wstpieniu na tron
Makrynus nada swemu synowi, Diadumenianowi, chopcu zaledwie dziesi
cioletniemu, tytu cesarski i popularne nazwisko Antoninus. Mia nadzie
j, e pikna posta chopca wraz z dodatkow darowizn, do ktrej owa
ceremonia dostarczya pretekstu, zjedna mu yczliwo wojska i umocni
niepewny tron.
Wadz nowego cesarza zatwierdzia skwapliwa ulego senatu i prowincji.
Wszyscy radowali si nieoczekiwanym wyzwoleniem od nienawistnego tyrana
i rozpatrywanie cnt nastpcy Karakalli wydawao si rzecz mao wan. Ale
gdy tylko miny pierwsze uniesienia radoci i zdumienia, senat z surowym kry
tycyzmem zacz bada zasugi Makryna i gani pospieszny wybr dokonany
 Makrynus 113

przez wojsko. Dotychczas za podstawow zasad ustroju uwaano to, e cesarz

musi zawsze by wybierany w onie senatu, a wadz najwysz, ktrej ju nie
sprawuje to zgromadzenie jako cao, przekazywano jednemu z jego czonkw.
Tymczasem Makrynus nie by senatorem.42 Nage wywyszenie prefektw
pretorium wiadczyo o ich niskim pochodzeniu. Ten wysoki urzdnik, ktry
samowolnie rozporzdza yciem i majtkami senatorw, zawsze nalea do
stanu rycerskiego. Da si wic sysze szmer oburzenia, e czowiek, ktry
swego niskiego stanu43 nigdy nie uwietni ani jedn wybitniejsz zasug,
mie przywdziewa purpur zamiast j nada jakiemu wybitnemu senatorowi,
ktrego urodzenie i godno odpowiadayby wietnoci stanowiska cesarza.
Bystre oko niezadowolenia, przyjrzawszy si charakterowi Makryna, z atwoci
odkryo w nim kilka cech wybitnie ujemnych i wiele wad pomniejszych. W kilku
wypadkach susznie zganiono dokonany przez niego wybr urzdnikw,
a niezadowolony lud ze zwyk sobie otwartoci oskary go rwnoczenie
o ospa potulno i o nadmiern surowo.44
Nierozwana dza wadzy Makryna kazaa mu wspi si na wyyn,
na ktrej trudno byo sta pewnie i z ktrej nie sposb byo spa nie zabijajc
si na miejscu. Dobrze obznajomiony z fortelami ycia dworskiego i z biegiem
spraw pastwowych, Makrynus dra przed rozartym i niekarnym posplst
wem, nad ktrym obj dowdztwo; jego uzdolnieniami wojskowymi pogar
dzono, a jego osobist odwag podawano w wtpliwo; szept krcy po obozie
wyjawi tajemnic spisku przeciwko poprzedniemu cesarzowi, obciy zbrodni
morderstwa dodatkowym zarzutem obudy i powszechn pogard przemieni
w nienawi. Do cakowitego zraenia sobie onierzy i cignicia na sie
bie nieuchronnej zguby brakowao cesarzowi tylko tego, eby okaza si
reformatorem, a szczeglnie cikie zrzdzenie losu sprawio, e Makrynus
musia si podj tego nienawistnego zadania. Rozrzutno Karakalli pozo
stawia bowiem za sob dugi szlak ruiny i nieadu; a gdyby ten nikczemny tyran
zdolny by do zastanowienia si nad nieuniknionymi skutkami swego po
stpowania, to moe by si ucieszy ciemnymi perspektywami niedoli i nieszcz,
ktre przekaza w spadku swoim nastpcom.
Przeprowadzajc t konieczn reform, Makrynus postpowa z roztropn
ostronoci, ktra mogaby przywrci wojsku rzymskiemu zdrowie i moc
w sposb atwy i omale niedostrzegalny. onierzom ju zacignitym do suby
musia pozostawi niebezpieczne przywileje i wygrowany od, przyznany im
przez Karakall, ale nowych rekrutw zacigano na bardziej umiarkowanych,
cho jeszcze dobrych warunkach, ustalonych przez Septymiusza Sewera, stop
niowo przyuczajc ich do skromnoci i posuszestwa.45 Jeden zgubny bd
zniweczy jednak zbawienne skutki tego rozsdnego projektu. Zamiast na
tychmiast rozproszy po poszczeglnych prowincjach Oczne wojska, zgroma
dzone na Wschodzie przez poprzedniego cesarza, Makrynus pozwoli im
wszystkim pozosta w Syrii przez ca zim, pierwsz po jego wyniesieniu na
114 Rozdzia szsty

tron. W zbytkownym prniactwie swoich kwater wojska te miay czas przyjrze

si wasnej sile i liczebnoci, podzieli si ze sob swoim niezadowoleniem
i rozway korzyci, jakie by im daa nowa rewolucja. Przyznane weteranom
korzystne wyrnienia nie tylko im nie pochlebiy, ale nawet sprawiy, e
zaniepokoili si pierwszymi krokami cesarza, ktre uznali za zapowied jego
zamierze na przyszo. Rekruci z pospn niechci wstpowali w sub, co
raz trudniejsz, podczas gdy wynagrodzenie za ni stawao si coraz ni
sze wskutek chciwoci niewojowniczego wadcy. Szemranie wojska bezkarnie
wzbierao, przemieniajc si w buntownicz wrzaw, a duch niezadowolenia
i niewiernoci czeka tylko na sposobno, eby roznieci wszdzie bunt
powszechny. Ludziom tak usposobionym okazja wkrtce si nastrczya.
Cesarzowa Julia przesza wszelkie moliwe koleje losu. Z niskiego stanu
zostaa wyniesiona na wyyny swego stanowiska tylko po to, eby zakosz
towa wikszej goryczy, jak niesie przynaleno do wysokiego stanu. Prze
znaczone jej byo opakiwa mier jednego syna i ycie drugiego. Okrutny
los Karakalli wzbudzi w niej uczucia matki i cesarzowej, mimo i od dawna
rozsdek kaza jej zapewne takiego losu si spodziewa. Chocia uzurpator
okaza wdowie po Septymiuszu Sewerze pen uszanowania uprzejmo, po
bolesnej walce wewntrznej zstpia ona do stanu poddanej, a wkrtce do
browolnie zadan sobie mierci uwolnia si od niepewnej i upokarzajcej
zalenoci.46 Jej siostrze, Julii Mezie, rozkazano opuci dwr cesarski i An
tiochi. Z ogromnym majtkiem, owocem dwudziestu lat aski cesarskiej, usu
na si ona do Emesy w towarzystwie dwch owdowiaych crek, Soaemiady
i Mamei, i ich synw jedynakw. Bassianus, bo tak mia na imi syn
Soaemiady, zosta wywicony na zaszczytny urzd arcykapana Soca i wite
to powoanie, bez wzgldu na to, czy za nim poszed przez roztropno,
czy zabobon, przyczynio si do wyniesienia tego syryjskiego chopca na rzymski
tron cesarski. W Emesie stacjonowa duy oddzia wojska, a poniewa surowa
dyscyplina wprowadzona przez Makryna zmusia je do zimowania w obozie,
pono chci pomszczenia swoich tak niezwykych i okrutnych niewygd.
onierze, tumnie uczszczajc do wityni Soca, ze czci i zachwytem
spogldali na wykwintny strj i posta modocianego arcykapana; poznawali
w jego twarzy albo im si wydawao, e poznaj rysy Karakalli, ktrego
pamici teraz ju oddawali cze bosk. Przebiega Meza, dostrzegszy to ich
rosnce upodobanie, zacza je podsyca i, bez wahania powicajc dobre imi
crki dla szczcia wnuka, daa do zrozumienia, e Bassianus jest nielubnym
synem ich zamordowanego wadcy. Sumy, hojn rk rozdawane przez jej
emisariuszy, uciszyy wszelkie obiekcje, a hojno ta dostatecznie dowioda
pokrewiestwa Bassiana z jego wielkim pierwowzorem, a przynajmniej podobie
stwa. Mody Antoninus (albowiem przybra on i skala to szanowne imi),
ogoszony cesarzem przez wojska w Emesie, powoujc si na swoje prawa
dziedziczne, gono wezwa wojska do pjcia za sztandarem modego i hojnego
 mier Makryna. Heliogabal 115

wadcy, ktry chwyci za bro, eby pomci mier ojca i ucisk stanu
onierskiego.47
Podczas gdy kobiety i eunuchowie knuli spisek ostronie i prowadzili go
szybko a sprawnie, Makrynus, ktry jednym stanowczym posuniciem mgby
zmiady rodzcego si wroga, waha si pomidzy dwiema skrajnociami:
przeraeniem i poczuciem bezpieczestwa, z ktrych i jedna, i druga sprawiaa,
e siedzia bezczynnie w Antiochii. Duch buntu rozszerzy si na wszystkie obozy
i garnizony w caej Syrii i kolejno jeden oddzia za drugim mordujc swoich
oficerw48 przechodzi na stron buntownikw. Spnione przywrcenie
onierzom dawnego odu i przywilejw przypisano ju powszechnie saboci
Makryna. Wreszcie wymaszerowa on z Antiochii, aby si zetrze z cigle
rosnc i pen zapau armi modego pretendenta. Wydawao si, e jego wasne
oddziay wyruszaj do bitwy ospale i ocigajc si; jednake w ogniu walki49
gwardia pretoriaska w nieledwie mimowolnym porywie dowioda swojej
wyszoci nad innymi oddziaami, jeli chodzi o mstwo i karno. Szeregi
buntownikw zaamay si. Wwczas matka i babka wadcy-Syryjczyka, ktre
zgodnie ze wschodnim obyczajem towarzyszyy wojsku, wyskoczyy ze swoich
krytych rydwanw i, budzc wspczucie onierzy, usioway ich podnie na
duchu. Sam Antoninus, ktry ju potem nigdy w yciu nie postpi jak
mczyzna, w tej zwrotnej chwili swoich losw okaza si bohaterem, wsiad na
konia i z mieczem w rku na czele ponownie zebranych dokoa siebie wojsk rzuci
si w najwikszy gszcz wroga, podczas gdy eunuch Gannys, ktrego zajcia
dotychczas ograniczay si do opieki nad kobietami wrd rozleniwiajcego
azjatyckiego przepychu, wykazywa talenty zdolnego i dowiadczonego dowd
cy. Wci jeszcze szalaa zaarta bitwa, a wynik jej by niepewny; Makrynus mg
jeszcze odnie zwycistwo, gdyby nie to, e zdradzi wasn spraw haniebn
i przedwczesn ucieczk. To tchrzostwo, ktre przyczynio si tylko do przedu
enia mu ycia o kilka dni, wycisno na jego nieszczciach pitno zasuonej
haby. Chyba nie potrzeba tu dodawa, e taki sam los spotka jego syna
Diadumeniana. Gdy tylko udao si przekona zacitych pretorianw, e bij
si za wadc, ktry ich podle opuci, poddali si zwycizcy. Walczce
ze sob stronnictwa wojska rzymskiego ze zami radoci i rozrzewnienia
zjednoczyy si pod sztandarami rzekomego syna Karakalli, a Wschd ochoczo
uzna pierwszego cesarza pochodzenia azjatyckiego.
Makrynus w listach swoich raczy askawie powiadomi senat o drobnych
zaburzeniach wywoanych przez pewnego oszusta w Syrii i o natychmiastowym
wydaniu dekretu ogaszajcego, e buntownik i jego rodzina s wrogami
powszechnymi. Dekret zawiera jednak obietnic przebaczenia dla tych spord
jego zwiedzionych stronnikw, ktrzy by na nie zasuyli natychmiastowym
powrotem na drog powinnoci. W cigu dwudziestu dni, ktre upyny od tego
obwieszczenia do zwycistwa Antonina (bo losy wiata rzymskiego rozstrzyg
ny si w tak krtkim okresie), stolic i prowincjami, zwaszcza wschodnimi,
116 Rozdzia szsty

wstrzsay nadzieje i trwogi, wzburzay je zamieszki i plami bezuyteczny

rozlew krwi w walkach domowych, poniewa nad Cesarstwem musia pa
nowa ten z rywali, ktry zwyciy w Syrii. Przebiege listy, w ktrych
mody tryumfator obwieszcza swoje zwycistwo posusznemu senatowi, pe
ne byy zapewnie o jego wasnej cnocie i umiarkowaniu oraz o tym, e rz
dzc pastwem zawsze widzie bdzie przed sob wietne wzory Marka
Aureliusza i Augusta. Z faszyw dum dugo si rozwodzi nad uderzaj
cym podobiestwem pomidzy swoim wasnym wiekiem i losami a wiekiem
i losami Augusta, ktry w najwczeniejszej modoci pomci morderstwo
swego ojca zwycisk wojn. Przybierajc tytu Marka Aureliusza Antonina,
syna Antonina, a wnuka Sewera, Heliogabal potwierdzi swoje dziedzicz
ne prawo do tronu; jednak obejmujc wadz trybuna i prokonsula, zanim
mu je nada dekret senatu, urazi rzymsk wraliwo. To nowe a nierozsdne
pogwacenie zasad byo prawdopodobnie skutkiem nieznajomoci rzeczy ze
strony jego syryjskich dworzan bd te zacitej pogardy ze strony wojskowych
stronnikw.50
Poniewa uwag nowego cesarza zaprztay najbahsze rozrywki, straci
na swj zbytkowny pochd z Syrii do Italii wiele miesicy; spdzi w Nikomedii
pierwsz zim po zwycistwie, a tryumfalny wjazd do stolicy odoy a do
nastpnego lata. Znacznie wczeniej jednak przekaza Rzymianom trafn, cho
niegodn podobizn swojej osoby i obyczajw, swj wierny portret, ktry
poprzedzi jego przybycie i na jego wyrany rozkaz zosta umieszczony nad
otarzem Zwycistwa w gmachu senatu. Portret ten przedstawia go w szatach
arcykapaskich z jedwabiu i zota, skrojonych luno i obficie, wedug zwyczaju
Medw i Fenicjan; na gowie mia cesarz wysok tiar, a jego liczne naszyjniki
i bransolety wysadzane byy klejnotami nieoszacowanej wartoci. Brwi mia
ubarwione czernidem, a policzki bielidem i rem.51 Powani senatorowie
wyznawali z westchnieniem, e Rzym, ktry poprzednio dugo zaznawa tyranii
wasnych rodakw, w kocu zosta upokorzony zniewieciaym przepychem
wschodniego despotyzmu.
W Emesie oddawano cze bosk socu pod nazw Heliogabalus52 i pod
postaci czarnego, stokowatego kamienia, ktry, jak powszechnie wierzono,
spad na to wite miejsce z nieba. Temu to bstwu opiekuczemu Antoninus nie
bez pewnego uzasadnienia przypisywa swoje wyniesienie na tron. Jedynym
zajciem, jakiemu si powanie oddawa przez cay czas panowania, byo
popisywanie si zabobonn wdzicznoci. Najwaniejszym celem, ktremu
suya jego gorliwo i prno, byo doprowadzenie do tryumfu boga z Emesy
nad wszystkimi innymi religiami wiata; przy czym imi Heliogabal (bo, jako
arcykapan i ulubieniec bstwa, omieli si przybra to wite miano) byo mu
drosze ni wszystkie tytuy majestatu cesarskiego.
Podczas uroczystego pochodu ulicami Rzymu drog wysypano sproszkowa
nym zotem. Czarny kamie, oprawny w drogocenne klejnoty, umieszczono na
 Wizerunek Heliogabala 117

rydwanie cignitym przez sze mlecznobiaych koni w bogatej uprzy.

Dzierc wodze, pobony cesarz, podpierany przez swoich ministrw, z wolna
posuwa si tyem, eby mc si ustawicznie cieszy szczliwoci, jak
daje obecno bstwa. We wspaniaej wityni, wzniesionej na Wzgrzu
Palatyskim, uroczycie skadano bogu Heliogabalowi najkosztowniejsze ofia
ry. Na otarzu jego powicono najwyborniejsze wina, najbardziej wyszukane
ofiary i egzotyczne wonnoci. Dokoa otarza chr syryjskich dziewczt wy
konywa swoje lubiene tace przy dwikach barbarzyskiej muzyki, podczas
gdy najpowaniejsze osobistoci w pastwie i w wojsku, przyodziane w dugie
fenickie tuniki, z udan gorliwoci i tajonym oburzeniem peniy najnisze
posugi.53
Do tej to wityni, pragnc z niej uczyni orodek powszechnej czci
religijnej, cesarz-fanatyk usiowa przenie Ancilia, posg Pallady54 i wszystkie
wite symbole wiary Numy Pompiliusza. Majestatowi boga z Emesy suy cay
tum pomniejszych bstw na rnych stanowiskach. Ale jego dwr wci by
niepeny, dopki nie wprowadzono do jego oa niewiasty wysokiego stanu.
Pocztkowo wybra on sobie za maonk Pallas Aten, ale poniewa si
obawiano, e jej grona wojowniczo mogaby przestraszy delikatne i wraliwe
bstwo syryjskie, uznano, e stosowniejsz towarzyszk dla Soca bdzie
Ksiyc, czczony przez Afrykaczykw pod imieniem Astarte. Podobizn
Ksiyca, wraz z bogatymi ofiarami z jego wityni jako posagiem, przenie
siono z uroczystym przepychem z Kartaginy do Rzymu, a dzie tych mistycz
nych zalubin by powszechnym witem zarwno w stolicy, jak i w caym
Cesarstwie.55
Lubienik rozsdny stale i z uszanowaniem stosuje si do umiarkowanych
nakazw natury i przyprawia rozkosze zmysowe stosunkami towarzyskimi,
miymi sercu zwizkami oraz subtelnymi odcieniami smaku i wyobrani.
Natomiast Heliogabal (mwi o cesarzu tego imienia), znieprawiony wskutek
swojego modego wieku, syryjskiego pochodzenia i bogactwa, odda si najwul-
gamiejszym rozkoszom z nieokiezan pasj i wkrtce w swoich uciechach
doszed do obrzydzenia i przesytu. Wezwa na pomoc sztuki podsycajce
dze: tumy najrniejszych kobiet, rnorakie wina i potrawy, wyszukana
rozmaito przypraw i sosw wszystko to miao suy podsycaniu jego
zwtlaego apetytu. Jego panowanie zaznaczyo si nowymi okreleniami
i nowymi wynalazkami w dziedzinie tych nauk, jedynych, jakie w monarcha
uprawia i popiera56 a std o jego habie dowiedziay si nastpne wieki.
Kapryna rozrzutno wyrwnywaa brak smaku i wykwintu, a trwonic skarby
swego narodu na najdziksze zbytki, wychwala jednoczenie wraz ze swymi
pochlebcami animusz i wspaniao, nie znane jego powcigliwym poprze
dnikom. Do najulubieszych rozrywek cesarza naleao zakcanie adu pr
roku i klimatw,57 igranie z namitnociami i przesdami poddanych i oba
lanie wszelkich praw natury i przyzwoitoci. Do zaspokojenia jego nienasy
118 Rozdzia szsty

conych namitnoci nie wystarczy ani dugi orszak naonic, ani szybko po sobie
nastpujce ony, wrd ktrych bya i dziewica westalska, si porwana ze
swego uwiconego schronienia.58 Wadca wiata rzymskiego wpad na pomys
naladowania pci eskiej w stroju i sposobie bycia, przekada kdziel nad bero
i bezczeci najwiksze godnoci Cesarstwa, rozdajc je pomidzy swoich
licznych kochankw, z ktrych jednemu publicznie nadano tytu i wadz ma
cesarza, a raczej, jak sam to trafniej okrela, ma cesarzowej.59
Mona by przypuszcza, e rozwizo i szalestwa Heliogabala zostay
przyozdobione wyobrani i oczernione wskutek uprzedze.60 A przecie,
nawet jeli si ograniczymy do scen, ktre rozgryway si publicznie, w oczach
ludu rzymskiego, i znajduj potwierdzenie w wiadectwie powanych wczes
nych historykw, to ich niewypowiedziana ohyda przekracza wszystko, co si
dziao w jakimkolwiek innym wieku czy kraju. Rozwizo wschodniego
monarchy kryje si przed okiem ciekawoci za niedostpnymi murami haremu.
Pojcia honoru i rycerskoci wprowadziy na nowoytne dwory europejskie
pewne wyrafinowanie w rozkoszach, pewien wzgld na przyzwoito i po
szanowanie opinii publicznej; ale zepsuci i bogaci monowadcy rzymscy
uprawiali wszelk rozpust, jak tylko zdoali wyowi z wielkiego nagroma
dzenia tylu narodw i obyczajw. Pewni bezkarnoci, niebaczni na nagan,
pozwalali sobie na wszystko w cierpliwym i pokornym towarzystwie swoich
niewolnikw i pieczeniarzy. Cesarz ze swojej strony, spogldajc na pod
danych wszystkich stanw z t sam pogardliw obojtnoci, bez adnych
hamulcw korzysta z przywileju zwierzchnika w uprawianiu rozwizoci
i uywaniu zbytku.
Najnikczemniejsi z ludzi nie obawiaj si potpia u drugich tych samych
wykrocze, na ktre sami sobie pozwalaj, i zawsze potrafi znale jak
subteln rnic w wieku, charakterze albo stanie spoecznym, uzasadniajc to
stronnicze rozrnienie. Rozzuchwaleni onierze, ktrzy wynieli na tron
rozwizego syna Karakali, rumienili si teraz na myl o swoim haniebnym
wyborze i z obrzydzeniem odwracali si od tego potwora, eby z przyjemnoci
si przypatrywa rozkwitajcym cnotom jego ciotecznego brata, Aleksandra,
syna Mamei. Przebiega Meza, zdajc sobie spraw z tego, e jej wnuk Heliogabal
wasn rozwizoci niechybnie doprowadzi si do zguby, zapewnia swojej
rodzinie inn, pewniejsz podpor. Wykorzystujc pomyln chwil roztkliwie-
nia i serdecznoci rodzinnej, namwia modego cesarza do zaadoptowania
Aleksandra i do nadania mu tytuu cezara po to, aby ziemskie troski przestay
Heliogabalowi przeszkadza w jego boskich zajciach.
Zajmujc drugie w pastwie stanowisko, ujmujcy ten ksi wkrtce zdoby
sobie serdeczne przywizanie ogu, a w tyranie wzbudzi tak zazdro,
e w postanowi pooy kres temu niebezpiecznemu wspzawodnictwu
albo przez znieprawienie obyczajw rywala, albo przez odebranie mu ycia.
Jego podstpy okazay si bezskuteczne; wasn szalon gadatliwoci usta
 Aleksander Sewer cesarzem 119

wicznie wyjawia prne knowania, udaremniane natychmiast przez cnotliwe

i wierne sugi, ktrymi roztropna Mamea otoczya osob syna. W nieprze
mylanym porywie namitnoci Heliogabal wreszcie postanowi si dokona
tego, czego nie zdoa osign podstpem, i wyda despotyczne rozporzdzenie
pozbawiajce krewnego stanowiska i zaszczytw cezara. Ordzie to przyjto
w senacie milczeniem, a w obozie gwardii pretoriaskiej wciekoci.
Pretorianie zaprzysigli chroni Aleksandra i pomci zhabiony majestat tronu.
Jednak zy i obietnice drcego Heliogabala, ktry baga ich tylko o to, by
oszczdzili mu ycie i nie odbierali ukochanego Hieroklesa, powcigny ich
suszne oburzenie; poprzestali wic na upowanieniu swoich prefektw do
czuwania nad bezpieczestwem Aleksandra i postpowaniem cesarza.61
Niemoliwoci byo zarwno to, eby takie pojednanie miao trwa dugo,
jak i to, eby czowiek nawet o duszy tak podej jak Heliogabal mg dziery
wadz cesarsk na tak upokarzajcych warunkach zalenoci. Wkrtce sprbo
wa zbada nastroje panujce wrd onierzy, i to w drodze bardzo niebezpiecz
nego dowiadczenia. Pogoska o mierci Aleksandra i oczywiste podejrzenie, e
zosta zamordowany, rozpomieniy ich i doprowadziy do wybuchu wciekoci.
Burz w obozie zdoa umierzy dopiero ten popularny wrd onierzy mo
dzieniec, zjawiajc si osobicie i swoj powag nakazujc im spokj. Cesarz,
rozdraniony tym nowym dowodem serdecznego przywizania wojska do cio
tecznego brata, a pogardy dla jego wasnej osoby, odway si ukara nie
ktrych przywdcw buntu. Ta niewczesna surowo natychmiast przyniosa
zgub gachom cesarza, matce i samemu cesarzowi. Oburzeni pretorianie
zamordowali Heliogabala, powlekli zmasakrowane zwoki przez ulice miasta
i wrzucili do Tybru. Senat napitnowa jego pami wieczyst hab, a suszno
tego postanowienia zatwierdzia potomno.62
Na miejsce Heliogabala gwardia pretoriaska wyniosa na tron jego cio
tecznego brata, Aleksandra. Pokrewiestwo Aleksandra z rodzin Septymiusza
Sewera, ktrego nazwisko sobie przybra, byo takie samo jak w przypadku jego
poprzednika; cnoty i groce mu niebezpieczestwo zjednay ju Aleksandrowi
serca Rzymian i skwapliwa hojno senatu w jednym dniu nadaa mu wszystkie
rnorodne tytuy i uprawnienia zwizane z godnoci cesarsk.63 Ale poniewa
Aleksander by skromnym i ulegym modziecem lat zaledwie siedemnastu, ster
rzdw dosta si w rce dwch kobiet, jego matki, Mamei, i babki, Mezy. Po
mierci tej ostatniej, ktra tylko o krtki czas przeya wyniesienie Aleksandra
na tron, Mamea pozostaa jedyn regentk syna i Cesarstwa.
We wszystkich czasach i we wszystkich krajach wadz pastwow przy
waszcza sobie pe mdrzejsza, a przynajmniej silniejsza, ograniczajc moli
woci drugiej pci do trosk i przyjemnoci ycia domowego. Niemniej w monar
chiach dziedzicznych, a szczeglnie w monarchiach Europy nowoytnej, dworny
duch rycerskoci i prawo dziedziczenia ju nas przyzwyczaiy do robienia
osobliwego wyjtku i czsto kobiet uznaje si za absolutn wadczyni wielkiego
120 Rozdzia szsty

krlestwa, w ktrym w innych warunkach uwaano by j za niezdoln do

piastowania choby najniszego urzdu, czy to cywilnego, czy wojskowego.
Ale w Cesarstwie Rzymskim, gdzie cesarzy zawsze uwaano zarazem za wodzw
i rzdcw Rzeczypospolitej, ich ony i matki, chocia wyrnione mianem
augusty, nigdy nie uczestniczyy w tych osobistych zaszczytach, i oczom
pierwotnych Rzymian, ktrzy enili si bez mioci, a mio uprawiali bez
wyrafinowania i bez szacunku, panowanie kobiety wydawaoby si niewyba
czaln potwornoci.64 Wprawdzie wyniosa Agrypina zabiegaa o udzia
w zaszczytach wadzy cesarskiej, jak obdarzya swego syna, ale jej obkaczej
ambicji, znienawidzonej przez wszystkich obywateli czuych na godno Rzymu,
skutecznie i nieugicie si przeciwstawiali Seneka i Burrus.65 Rozsdni albo
obojtni nastpni wadcy powstrzymywali si od uraania uprzedze poddanych
i dopiero rozwizy Heliogabal zhabi akta senatu imieniem swojej matki
Soaemiady, ktr posadzi wrd konsulw i ktra podpisywaa dekrety
zgromadzenia ustawodawczego jako jego zwyka czonkini. Jej ostroniejsza
siostra, Mamea, zrezygnowaa jednak z tego bezuytecznego a nienawistnego
przywileju i uchwalono uroczyst ustaw, raz na zawsze wykluczajc z senatu
kobiety i oddajc bogom piekielnym gow nikczemnika, ktry by si omieli
pogwaci ten zakaz.66 Przedmiotem icie mskiej ambicji Mamei bya istota
wadzy, a nie jej splendor. Panujc nad umysem syna w sposb absolutny
i trway, matka rwnie i w jego uczuciach nie potrafia cierpie rywalki.
Aleksander, za jej zgod, oeni si z crk pewnego patrycjusza, ale szacunek,
jaki ywi dla tecia, i mio dla cesarzowej nie day si pogodzi ani z czu
oci Mamei, ani z jej interesami. Patrycjusza stracono pod zawsze gotowym
zarzutem zdrady, a on Aleksandra haniebnie wypdzono z paacu i zesano na
wygnanie do Afryki.67
Pomimo tego aktu zazdrosnego okruciestwa, jak rwnie kilku przy
kadw chciwoci, ktr si zarzuca Mamei, rzdy jej w swoim oglnym
przebiegu byy korzystne zarwno dla syna, jak i dla Cesarstwa. Za zgod
senatu wybraa ona szesnastu spord najmdrszych i najcnotliwszych sena
torw jako sta Rad Pastwa, majc rozwaa i rozstrzyga wszystkie
waniejsze sprawy pastwowe. Na czele Rady stan synny Ulpian, wyr
niajcy si zarwno znajomoci praw rzymskich, jak i poszanowaniem dla
nich. Roztropna nieugito tej arystokracji przywrcia rzdom ad i po
wag. Pp oczyszczeniu miasta z cudzoziemskich zabobonw i zbytkw, pozo
staoci kaprynej tyranii Heliogabala, zabrano si do usunicia jego nik
czemnych poplecznikw ze wszystkich dziaw administracji pastwowej
i do obsadzenia ich stanowisk ludmi cnotliwymi i zdolnymi. Uczono
i zamiowanie do sprawiedliwoci stay si jedynymi kwalifikacjami wyma
ganymi od urzdnikw pastwowych; jedynymi kwalifikacjami, jakich wy
magano od dostojnikw wojskowych mstwo i umiowanie karnoci.68
Najwaniejsz jednak trosk Mamei i jej rozumnych doradcw byo kszta
 Wadza Mamei 121

towanie charakteru modocianego cesarza, od ktrego cech osobistych miaa

ostatecznie zalee pomylno albo niedola caego wiata rzymskiego. Na
szczcie sama gleba sprzyjaa rce hodowcy, a nawet czynia upraw zbdn.
Aleksander, obdarzony duym rozumem, wkrtce si przekona o korzyciach
pyncych z cnoty, przyjemnociach, jakie daje wiedza, i koniecznoci pracy.
Usposobienie, z natury agodne i pene umiaru, uchronio go od poryww
namitnoci i powabw rozpusty. Niezachwiany szacunek dla matki i uznanie
dla mdrego Ulpiana ustrzegy niedowiadczonego modzieca przed trucizn
pochlebstwa.
Prosty dziennik jego powszednich zaj daje miy obraz wszechstronnie
wyksztaconego cesarza69 i gdyby uwzgldni pewn rnic w obyczajach,
stanowczo byby godnym przykadem dla wadcw nowoytnych. Aleksander
wstawa wczenie; pierwsze chwile dnia powica na modlitwy prywatne
w domowej kaplicy, penej wizerunkw bohaterw, ktrzy, ulepszajc albo
reformujc ycie ludzkie, zasuyli sobie na wdziczno i cze u potomnoci.
Ale poniewa za najmilszy bogom rodzaj czci uwaa suenie ludzkoci,
spdza wiksz cz godzin porannych w Radzie, gdzie omawia sprawy
pastwowe i rozstrzyga sprawy prywatne z cierpliwoci i rozwag prze
rastajc jego mody wiek. Wytchnienie od suchych spraw pastwowych daway
mu uroki literatury i zawsze cz wolnego czasu przeznacza na studio
wanie ulubionych przedmiotw: poezji, historii i filozofii. Utwory Wergi-
liusza i Horacego, dziea o pastwie Platona i Cycerona ksztatoway jego
smak, owiecay umys, dajc najszlachetniejsze pojcia o czowieku i isto
cie rzdw. Po wiczeniach umysu nastpoway wiczenia ciaa. Aleksan
der, ktry by wysoki, ruchliwy i silny, przewysza w sztukach gimnastycz
nych wikszo swoich rwienikw. Orzewiwszy si kpiel i pokrzepiwszy
lekkim obiadem, z now energi przystpowa do spraw danego dnia i a do
godziny wieczerzy, gwnego posiku Rzymian, towarzyszyli mu sekretarze,
z ktrymi czyta i zaatwia owe masy listw, memoriaw i petycji, jakie
z pewnoci musiay napywa do wadcy wikszej czci wiata. St jego
odznacza si arcyskromn prostot, a gdy tylko mg si kierowa wasnymi
upodobaniami, towarzystwo jego skadao si z niewielu starannie dobra
nych przyjaci, mw uczonych i cnotliwych, wrd ktrych staym go
ciem by Ulpian. Rozmowa z nimi bya poufaa i pouczajca, w przerwach
niekiedy oywiana deklamacj zamiast wystpw tancerzy, komediantw czy
gladiatorw, ktrych tak czsto wzywano do stow bogatych i w zbytku
yjcych Rzymian.70 Aleksander ubiera si prosto i skromnie, zachowywa
si uprzejmie i ujmujco; w oznaczonej porze jego paac otwierano przed
wszystkimi poddanymi, ale sycha byo gos odwiernego, ktry, tak jak na
misteriach eleuzyjskich, wygasza to samo zbawienne upomnienie: Niech
nikt nie wkracza w te wite mury, jeeli nie jest wiadom czystego i niewin
nego ducha. 71
122 Rozdzia szsty

Taki jednolity tryb ycia, nie pozostawiajcy ani chwili na rozpust i sza
lestwa, stanowi lepszy dowd mdroci i sprawiedliwoci rzdw Aleksandra
ni wszystkie bahe szczegy zachowane w kompilacji Lampridiusza. wiat
rzymski, poczwszy od wstpienia na tron Kommodusa, przez okres lat
czterdziestu znosi przerne wystpki czterech kolejnych tyranw. Poczwszy
od mierci Heliogabala, zaznawa szczsnego spokoju przez lat trzynacie.
Prowincje, zwolnione od uciliwych podatkw wymylonych przez Karakall
i jego rzekomego syna, rozkwitay w pokoju i dobrobycie pod zarzdem
urzdnikw, ktrych wasne dowiadczenie przekonao o tym, e najlepszy
i jedyny sposb pozyskania aski swego wadcy to zasuy sobie na mio
jego poddanych. Wprawdzie nieszkodliwy zbytek mieszkacw Rzymu agodnie
ograniczono, ale ojcowska opieka Aleksandra obniya cen ywnoci i stop
odsetek od poyczek pieninych, a jego rozwana szczodrobliwo dostarczaa
posplstwu zarwno rzeczy koniecznych do ycia, jak i rozrywek, nie nakadajc
nadmiernych ciarw na pracowitych. Senatowi przywrcono godno, wol
no i powag i kady cnotliwy senator mg si zbliy do osoby cesarza bez
strachu i bez rumiecw wstydu.
Nazwisko Antoninus, wsawione cnotami Piusa i Marka Aureliusza, przeszo
wskutek adopcji na rozwizego Werusa i dziedzicznie na okrutnego Kom
modusa. Stao si honorowym mianem synw Septymiusza Sewera, zostao
nadane modocianemu Diadumenianowi i wreszcie zbrukane przez arcy
kapana z Emesy. Aleksander, pomimo nalega senatu, penych wyszukanej,
a moe i szczerej natarczywoci, szlachetnie odmwi strojenia si w zapo
yczony blask, za to caym swoim postpowaniem usiowa przywrci chwa
i szczliwo waciw wiekowi prawdziwych Antoninw.72
W cywilnych rzdach Aleksandra wadza wspieraa mdro, a lud, wia
dom powszechnej szczliwoci, odpaca swemu dobroczycy mioci i wdzicz
noci. Pozostawao jednak zadanie doniolejsze, bardziej konieczne, a za
razem i trudniejsze: reforma stanu wojskowego, ktrego wpywy i nastroje,
umocnione przez dugotrwa bezkarno, sprawiay, e onierze sarkali
na rygory dyscypliny i nie cenili dobrodziejstw spokoju w pastwie. Przepro
wadzajc swj zamys cesarz dba o to, by wojsku okazywa mio, a ukry
wa swj strach przed nim. Najsurowsze oszczdnoci we wszystkich innych
dziaach administracji pastwowej dostarczay funduszw w zocie i srebrze
na stay od i okolicznociowe nagrody dla oddziaw. Aleksander zagodzi
surowy nakaz noszenia w marszu siedemnastodniowego zapasu ywnoci na
barkach. Wzdu gocicw publicznych utworzono dobrze zaopatrzone skady,
a gdy wojska wkraczay na terytorium nieprzyjacielskie, dumnym i roz
leniwionym onierzom zaczynay usugiwa liczne tabory, zoone z muw
i wielbdw. Aleksander zwtpiwszy, czy zdoa kiedykolwiek wyperswadowa
swoim onierzom zamiowanie do zbytku, pragn przynajmniej skierowa je na
przedmioty marsowego splendoru: pikne konie, wspaniae zbroje i tarcze
 Bunt gwardii pretoriaskiej. mier Ulpiana 123

ozdabiane srebrem i zotem. Dzieli z onierzami wszelkie trudy, jakie zmuszony

by na nich nakada, osobicie odwiedza chorych i rannych, prowadzi
dokadny wykaz ich zasug i wasnych dugw wdzicznoci i przy kadej okazji
wyraa swoje najserdeczniejsze wzgldy dla stanu, ktrego pomylno, jak
z naciskiem owiadczy, jest tak cile zwizana z pomylnoci pastwa.73 Jak
najagodniejszymi sposobami stara si natchn to zacieke posplstwo po
czuciem obowizku i przywrci przynajmniej blady obraz owej karnoci, ktrej
Rzypiianie zawdziczali swoje panowanie nad tylu innymi narodami, rwnie
wojowniczymi jak oni, a potniejszymi. Ale roztropno jego bya prna,
odwaga zgubna, a prby dokonania reformy przyczyniy si tylko do zaognienia
za, ktre miay uleczy.
Gwardzici pretoriascy przywizani byli do modego Aleksandra. Kochali
go, widzc w nim swego modocianego ulubieca, ktrego ocalili przed
wciekoci tyrana i osadzili na cesarskim tronie. Ujmujcy ten wadca zdawa
sobie spraw z tego, jak wiele im zawdzicza, ale poniewa jego wdziczno nie
przekraczaa granic, jakie jej wytycza rozum i sprawiedliwo, pretorianw
wkrtce zaczy bardziej drani cnoty Aleksandra, ni kiedykolwiek ich
draniy okruciestwa Heliogabala. Ich prefekt, rozumny Ulpian, sta po stronie
praw i ludnoci cywilnej, uznali go wic za wroga onierzy, jego szkodliwym
radom przypisujc wszelkie plany reform. Jaki bahy wypadek rozdmucha ich
niezadowolenie we wcieky bunt i przez trzy dni szalaa w Rzymie wojna
domowa, podczas ktrej wdziczny lud broni ycia tego znakomitego urzd
nika. W kocu jednak ludno cywilna, przeraona widokiem kilku poncych
domw i grobami podpalenia caego miasta, z alem ustpia pozostawiajc
cnotliwego a nieszczsnego Ulpiana wasnemu losowi. Pretorianie cigali go a
do wntrza paacu cesarskiego i zamordowali u stp wadcy, ktry na prno
usiowa go osoni cesarsk purpur i uzyska dla niego przebaczenie od
nieubaganych onierzy. Taka bya poaowania godna sabo rzdu, e cesarz
nie mg pomci zamordowanego przyjaciela i wasnej zelonej godnoci nie
zniajc si do forteli wymagajcych cierpliwoci i udawania. Epagathusa,
gwnego herszta buntu, usunito z Rzymu dajc mu zaszczytn nominacj na
wysokie stanowisko prefekta Egiptu, z ktrego pniej dyskretnie go zde
gradowano na gubernatora Krety; i dopiero wtedy, gdy czas i nieobecno
zatary jego popularno wrd onierzy, Aleksander odway si wymierzy
mu spnion, ale zasuon kar za zbrodni.74 Pod panowaniem sprawiedli
wego i cnotliwego wadcy tyrania wojska zagraaa natychmiastow mierci
jego najwierniejszym sugom, jeeli pado na nich podejrzenie, e zamie
rzaj ukrci nieznon samowol odack. Historyk Kasjusz Dion dowo
dzi legionami w Panonii w duchu staroytnej karnoci. Rzymscy towarzysze
broni jego legioistw, stajc po stronie wsplnej sprawy samowoli onier
skiej, zadali gowy reformatora. Aleksander jednak, zamiast ustpi przed
ich buntowniczymi okrzykami, wykaza zrozumienie jego wartoci i zasug,
124 Rozdzia szsty

mianujc go swoim koleg na urzdzie konsula i pokrywajc z wasnego skarbca

koszta zwizane z t czcz godnoci; poniewa jednak susznie si obawiano, e
onierze, gdy go zobacz z oznakami piastowanego urzdu, pomszcz swoj
zniewag jego krwi, nominalny pierwszy dostojnik w pastwie za rad cesarza
usun si z miasta i spdzi wiksz cz swojej kadencji konsularnej w willach
w Kampanii.75
Ta pobaliwo cesarza jeszcze bardziej wzmoga zuchwalstwo wojsk. Za
przykadem gwardii poszy legiony, z tym samym wciekym uporem bronic
swego przywileju samowoli. Cae rzdy Aleksandra byy jedn daremn walk
przeciwko znieprawieniu cechujcemu jego czasy. W Illyricum, w Mauretanii,
w Armenii, w Mezopotamii, w Germanii ustawicznie wybuchay coraz to nowe
bunty; mordowano urzdnikw cesarza, lono jego powag, a w kocu i jego
ycie zoono w ofierze zajademu niezadowoleniu wojska.76 Jeden wyodrb
niony fakt zasuguje na upamitnienie, jako e stanowi ilustracj obyczajw
onierskich i jest odosobnionym przykadem powrotu oddziaw na drog
obowizku i posuszestwa. Podczas gdy cesarz kwaterowa w Antiochii w cza
sie wyprawy na Persw, ktrej szczegy opowiemy niej, ukaranie kilku
onierzy, przyapanych w aniach dla kobiet, wywoao bunt w ich legionie.
Aleksander wstpiwszy na mwnic ze skromn stanowczoci przedstawi
uzbrojonemu motochowi bezwzgldn konieczno tej kary i zawiadomi, e
niezomnie sobie postanowi ukrci samowol wprowadzon przez jego
rozwizego poprzednika i utrzyma karno, ktrej nie mona rozluni, nie
doprowadzajc do zguby rzymskiego imienia i Cesarstwa. Wrzaski onierzy
przerway te agodne perswazje.
Zachowajcie te krzyki na czas powiedzia nieustraszony cesarz gdy
staniecie do bitwy z Persami, Germanami i Sarmatami. W obecnoci swego
zwierzchnika i dobroczycy, ktry wam daje zboe, odzie i pienidze, cigane
z prowincji, milczcie. Milczcie, bo przestan was tytuowa onierzami i bd
was nazywa cywilami,77 jeeli ci, ktrzy wyrzekaj si praw rzymskich,
zasuguj choby na to, by ich zaliczy do najniszych spord ludu. Groby te
rozpomieniy wcieko legionistw i wzniesiona bro ju zagraaa jego oso
bie. Swoj odwag cign dalej nieustraszony Aleksander okazaliby
cie szlachetniej na polu bitwy; mnie moecie zabi, ale zastraszy nie zdoacie;
surowa sprawiedliwo Rzeczypospolitej ukaraaby wasz zbrodni i pomcia
moj mier. Legion nadal trwa we wrzaskliwym buncie, a wtedy cesarz do
nonym gosem wypowiedzia rozstrzygajcy wyrok: Obywatele! Zcie bro
i w spokoju odejdcie do swego miejsca zamieszkania. Burza w jednej chwili
ucicha; onierze, przejci aoci i wstydem, milczco uznali sprawiedliwo
kary, jaka ich spotkaa, i potg dyscypliny wojskowej; oddali bro i odznaki
wojskowe i w zamieszaniu udali si nie do swego obozu, ale do poszczeglnych
zajazdw w tym miecie. Aleksander przez trzydzieci dni cieszy si budujcym
widowiskiem ich skruchy i nie przywrci im dawnych stopni wojskowych,
 Skarb Cesarstwa 125

dopki nie ukara mierci trybunw, ktrzy podegali do buntu. Wdziczny

legion suy cesarzowi ju do koca jego ycia i pomci jego mier.78
Postanowienia posplstwa na og zale od jednej chwili. Kaprys namitno
ci mg wic rwnie dobrze skoni buntowniczy legion do zoenia broni
u stp cesarza, jak i do zatopienia jej w piersi Aleksandra. By moe, i gdyby to
szczeglne wydarzenie zbada przenikliwy filozof, odkrylibymy tajemne przy
czyny, ktre tym razem uzasadniy miao wadcy i zmusiy wojsko do
posuszestwa; gdyby za donis nam o nim jaki rozsdny historyk, to moe
czyn w, godny samego Cezara, zmalaby, zbliajc si do granic prawdo
podobiestwa i przecitnej miary charakteru Aleksandra Sewera. Miy ten
wadca nie mia chyba zdolnoci mogcych sprosta jego trudnemu pooeniu
ani te stanowczoci w postpowaniu, ktra by dorwnaa czystoci jego
zamierze. agodny klimat ojczystej Syrii nada jego cnotom, podobnie jak
przedtem wadom Heliogabala, pewien odcie saboci i zniewieciaoci, chocia
rumieni si na myl o swoim cudzoziemskim pochodzeniu i z upodobaniem
przysuchiwa si schlebiajcym jego prnoci genealogom, ktrzy wywodzili
jego rd ze staroytnego pnia szlachty rzymskiej.79 Pycha i chciwo matki
rzuciy cie na jego pene chway panowanie. Mamea, domagajc si od niego
nawet w wieku dojrzalszym takiego samego posuszestwa, jakiego susznie
daa w jego niedowiadczonej modoci, wystawiaa zarwno osob syna, jak
i wasn na publiczne pomiewisko.80 Trudy wojny z Persami podsyciy
niezadowolenie panujce w wojsku, jej niepomylny wynik zepsu cesarzowi
opini jako wodzowi, a nawet jako onierzowi. Wszelkie moliwe przyczyny
spowodoway, a wszelkie moliwe okolicznoci przyspieszyy przewrt wewn
trzny, ktry wzburzy cesarstwo rzymskie dugim szeregiem nieszcz.
Rozwiza tyrania Kommodusa, wojny domowe wywoane przez jego mier
i nowe zasady polityki wprowadzone przez rd Septymiusza Sewera wszyst
ko to przyczynio si do zwikszenia niebezpiecznej potgi wojska i do zatarcia
tego ju i tak niewyranego obrazu praw i swobd, jaki przechowywaa jeszcze
pami Rzymian. Przemian wewntrzn, ktra podkopaa podwaliny Cesar
stwa, usiowalimy wyjani w jakim takim porzdku i moliwie przejrzycie.
Osobisty charakter poszczeglnych cesarzy, ich zwycistwa, prawa, szalestwa
i losy obchodz nas wycznie w tej mierze, w jakiej si wi z oglnymi dziejami
schyku i upadku monarchii. Ustawicznie skupiajc uwag na tym wielkim
przedmiocie, nie moemy jednak przeoczy arcywanego edyktu Antonina
Karakalli, ktry wszystkim wolnym mieszkacom Cesarstwa nada tytu
i przywileje obywateli rzymskich. Jego bezgraniczna hojno nie pyna z uczu,
jakie ywi umys wspaniaomylny; bya ona plugawym wynikiem chciwoci,
ktrej natur wyjani par uwag o stanie finansowym tego pastwa, poczwszy
od zwyciskich czasw Rzeczypospolitej a po panowanie Aleksandra Sewera.
Oblenie miasta Weje w Toskanii, pierwsze znaczniejsze przedsiwzicie
Rzymian, przecigno si a do lat dziesiciu wskutek nie tyle szczeglniejszej
126 Rozdzia szsty

obronnoci tego miasta, ile raczej braku umiejtnoci wykazanego przez

oblegajcych. Do pokonania niezwykych trudw tylu zimowych kampanii,
toczonych w odlegoci prawie dwudziestu mil od domu,81 trzeba byo rwnie
niezwykej zachty. Senat roztropnie wic postpi, gdy nie dopuszczajc do
zgiekliwych protestw ludu ustanowi dla onierzy stay od, ktry cigano
w drodze powszechnej daniny, sprawiedliwie nakadanej w proporcji do majtku
obywateli.82 W cigu lat z gr dwustu po zdobyciu Wejw zwycistwa
Rzeczypospolitej powikszay nie tyle bogactwo Rzymu, co jego potg.
Haracz, jaki skaday pastewka italskie, ogranicza si wycznie do penienia
suby wojskowej, przy czym ogromne siy zbrojne, zarwno morskie, jak
ldowe, biorce udzia w wojnach punickich, utrzymywane byy kosztem
samych tylko Rzymian. Rzymianie ten peen animuszu nard chtnie (taki
czstokro bywa szlachetny entuzjazm wolnoci) poddawali si obcieniom,
nawet nadmiernym, ale ponoszonym dobrowolnie w uzasadnionej nadziei, e ich
trudy wkrtce przynios bogate niwo. Nie zawiedli si w swych oczekiwaniach.
W cigu niewielu lat tryumfalnie pozwoono do Rzymu bogactwo Syrakuz,
Kartaginy, Macedonii i Azji Mniejszej. Same tylko skarby Perseusza warte byy
prawie dwa miliony funtw szterlingw, i lud rzymski, zwierzchnik tylu
narodw, na zawsze zwolniony zosta od brzemienia podatkw.83 Okazao si,
e na opdzenie zwykych wydatkw na wojn i administracj pastwow
wystarcza ustawicznie wzrastajcy dochd skarbu pastwa z prowincji, wic
zbywajc mas zota i srebra zoono w wityni Saturna i zarezerwowano j na
wszelkie nieprzewidziane potrzeby pastwa.84
Historia, by moe, nigdy nie dbznaa straty wikszej i bardziej niepowetowa
nej ni zaginicie owego ciekawego rejestru, ktry August w testamencie zapisa
senatowi i w ktrym ten dowiadczony wadca tak cile wyliczy dochody
i wydatki Cesarstwa Rzymskiego.85 Pozbawieni tego jasnego i wyczerpujcego
oszacowania, musimy dzi poprzestawa na nielicznych i oglnikowych wzmian
kach tych pisarzy staroytnych, ktrzy przypadkiem zwrcili si od wspanial
szych do poyteczniejszych zagadnie historii. Dowiadujemy si, e skutkiem
podbojw Pompejusza daniny cigane z Azji wzrosy z pidziesiciu do stu
trzydziestu piciu milionw drachm, czyli do okoo czterech.i p miliona funtw
szterlingw.86 Dochody pastwowe Egiptu za panowania ostatniego i naj-
niedoniejszego z Ptolemeuszw wynosiy pono dwanacie tysicy piset
talentw, czyli ponad dwa i p miliona w naszych pienidzach, ktr to sum
pniej znacznie powikszya skrztniejsza gospodarka Rzymian i oywienie si
handlu z Etiopi i Indiami.87 Galia bogacia si na grabiey, tak jak Egipt na
handlu, przy czym daniny z tych dwch wielkich prowincji uwaano za prawie
rwne sobie wartoci.88 Jeli chodzi o Afryk, to owe dziesi tysicy talentw
eubejskich albo fenickich, czyli okoo czterech milionw funtw szterlingw,89
na ktrych zapacenie w cigu pidziesiciu lat skazano zwycion Kartagin,
stanowio bardzo nieznaczny dowd uznania przewagi Rzymu 90 i nie stao
 Skarb Cesarstwa. Ca, podatki 127

w adnym stosunku do podatkw ciganych pniej zarwno od wasnoci

ziemskiej, jak i do mieszkacw, gdy ju yzne wybrzee Afryki Pnocnej
przemieniono w prowincj rzymsk.91
Hiszpania szczeglnie nieszczliwym zrzdzeniem losu bya dla wiata
staroytnego tym, czym dzisiaj jest dla nas Peru albo Meksyk. Odkrycie przez
Fenicjan tego bogatego ldu na zachodzie i uciskanie prostych tubylcw, ktrych
zmuszano do pracy w ich wasnych kopalniach na korzy cudzoziemcw,
stanowi dokadny prototyp nowszej historii Ameryki Hiszpaskiej.92 Feni
cjanie znali w Hiszpanii tylko wybrzee morskie, dopiero wojska rzymskie
i kartagiskie w swojej chciwoci i dzy podbojw uderzyy w samo serce tego
kraju, i stwierdzono, e w prawie wszystkich jego czciach ziemia brzemienna
jest w mied, srebro i zoto. Jeden z pisarzy wspomina o kopalni w pobliu
Kartageny, ktra dawaa dziennie dwadziecia pi tysicy drachm srebra, czyli
okoo trzystu tysicy funtw rocznie.93 Zoto wagi dwudziestu tysicy funtw
otrzymywano corocznie od prowincji Asturii, Galicji i Luzytanii.94
Brak nam zarwno czasu, jak i materiaw na to, eby tymi ciekawymi
badaniami obj liczne a potne pastwa, ktre unicestwiono przez wcielenie do
Cesarstwa Rzymskiego. Mona sobie jednak wyrobi pewne pojcie o do
chodach ciganych z tych prowincji, gdzie bd to przyroda zoya, bd te
czowiek zgromadzi znaczne bogactwa, gdy zwrcimy uwag na surowo,
z jak pobierano danin na obszarach opuszczonych i nieurodzajnych. August
otrzyma kiedy petycj od mieszkacw Gyaros, w ktrej pokornie prosili, aby
ich zwolni od jednej trzeciej nadmiernych danin. Wprawdzie cay podatek
wynosi nie wicej ni sto pidziesit drachm, czyli okoo piciu funtw, ale
Gyaros bya ma wysepk, a raczej ska na Morzu Egejskim, pozbawion
sodkiej wody i rzeczy najbardziej koniecznych do ycia, zamieszkan tylko
przez gromadk biednych rybakw.95
Kierujc si mdym peganiem takich to wtpliwych i porozpraszanych
wiateek, skonni bylibymy sdzi, e po pierwsze: (z jak najpeniejszym
uwzgldnieniem rnicy czasw i okolicznoci) cao dochodu z prowincji
rzymskich rzadko kiedy moga wynosi mniej ni pitnacie do dwudziestu
milionw w naszych pienidzach;96 i po drugie: tak obfite dochody musiay
w peni wystarcza na wszystkie wydatki umiarkowanych rzdw, ustanowio
nych przez Augusta, ktrego dwr stanowi skromn famili zwykego
senatora, a stae wojsko, nie majc adnych ambitnych planw podboju i adnej
powanej obawy przed obcym najazdem, obliczone byo tylko na obron granic.
Mimo pozornego prawdopodobiestwa obu powyszych wnioskw przynaj
mniej drugiemu stanowczo przecz sowa i postpowanie samego Augusta.
Nieatwo jest rozstrzygn, czy w tym wypadku postpowa on jako wsplny
ojciec caego wiata rzymskiego, czy te jako ciemiyciel wolnoci; czy pragn
uly prowincjom, czy te zuboy senat i stan rycerski. Ale faktem jest, e
skoro tylko uj w rce ster rzdw, natychmiast zacz dawa do zrozumienia,
128 Rozdzia szsty

e daniny s niedostateczne i e trzeba przerzuci sprawiedliw cz ciarw

pastwowych na barki Rzymu i Italii. Przeprowadzajc ten niepopularny
zamys posuwa si jednak krokami ostronymi i dobrze odmierzonymi. Po
wprowadzeniu ce nastpio ustanowienie akcyzy, po czym systemu opodat
kowania dopeni przebiegle obmylony wymiar podatku od majtku, zarwno
nieruchomego, jak ruchomego obywateli rzymskich, ktrzy do tej chwili przez
z gr sto pidziesit lat wolni byli od wszelkiego rodzaju danin.
1. W pastwie tak wielkim jak Cesarstwo Rzymskie musiaa si stopniowo
ustali pewna naturalna rwnowaga pienina. Ju zauwaono, e tak jak
z jednej strony potna do podboju i wadzy cigaa bogactwo prowincji
do stolicy, tak z drugiej strony znaczn cz tego bogactwa zwraca
pracowitym prowincjom dobrotliwy wpyw handlu i rzemios. Za panowania
Augusta i jego nastpcw nakadano ca na wszelkiego rodzaju towary, pynce
tysicem koryt do tego wielkiego orodka bogactwa i zbytku; i bez wzgldu na
to, w jaki sposb to prawo si wyraao, podatek pacili nabywcy w Rzymie,
a nie kupcy na prowincji.97 Wysoko ca wahaa si od jednej smej do jednej
czterdziestej czci wartoci towaru i mamy prawo przypuszcza, e wahaniami
tymi kieroway niezmienne zasady polityki: e naznaczano wysze co na arty
kuy zbytku ni na artykuy pierwszej potrzeby i e produkty rolne albo wyroby
poddanych Cesarstwa traktowano z wiksz wyrozumiaoci ni szkodliwe,
a ju co najmniej niepopularne artykuy handlu z Arabi i z Indiami.98
Dotychczas si zachowa dugi, cho niepeny katalog towarw wschodnich,
podlegajcych opatom celnym mniej wicej w czasach Aleksandra Sewera; byy
to: cynamon, mirra, pieprz, imbir i cay legion pachnide; wielka rnorodno
drogich kamieni, wrd ktrych diament wyrnia si cen, a szmaragd
piknoci;99 partyjska i babiloska skra wyprawna, tkaniny baweniane,
jedwabie, zarwno surowe, jak i przetwarzane, heban, ko soniowa i eunucho
wie.100 Moemy tu wspomnie, e popyt na tych zniewieciaych niewolnikw
i ich warto wzrastay, w miar jak Cesarstwo chylio si ku upadkowi.
2. Akcyza, wprowadzona przez Augusta po wojnach domowych, bya
niezmiernie umiarkowana, ale powszechna. Rzadko kiedy przekraczaa jeden
procent; obejmowaa jednak wszystko, co sprzedawano bd na targach, bd
z przetargu publicznego, poczwszy od ziemi i domw bdcych przedmiotem
najwikszych transakcji, a koczc na drobnych artykuach, majcych warto
tylko dlatego, e jest ich tak nieskoczenie wiele i e spoywa si je codziennie.
Podatek pacony przez ca ludno zawsze wywoywa sarkanie i niezadowole
nie. Jeden z cesarzy, dobrze znajcy potrzeby i zasoby pastwa, musia
owiadczy w publicznym edykcie, e utrzymanie wojska w duej mierze opiera
si na dochodach z akcyzy.101
3. Kiedy August postanowi utworzy sta si zbrojn dla ochrony swoich
rzdw przed wrogami zewntrznymi i wewntrznymi, zaoy osobny skarb w celu
wypacania odu onierzom i nagrd weteranom oraz pokrywania nadzwyczaj
 Skarb Cesarstwa. Podatki 129

nych wydatkw wojennych. Okazao si, e wysokie dochody z akcyzy, cho

specjalnie przeznaczone na te cele, nie wystarczaj. Na pokrycie brakw cesarz
zaproponowa wprowadzenie nowego picioprocentowego podatku od wszyst
kich zapisw testamentowych i spadkw. Ale rzymscy wielmoe bardziej strzegli
swoich majtkw ni wolnoci. August ze zwykym sobie spokojem przyj
szemranie, ktrym wyraali oburzenie. Bezstronnie przekaza ca spraw se
natowi, apelujc do jego czonkw, aby na pokrycie kosztw tej koniecznej dla
pastwa suby znaleli jaki inny sposb, wzbudzajcy mniej niechci. Zdania
zakopotanych senatorw byy podzielone. August da im do zrozumienia, e
wskutek ich uporu bdzie musia wnie projekt powszechnego podatku
gruntowego wraz z pogwnym. W milczeniu wic zgodzili si na podatek
spadkowy.102 Ten nowy podatek od zapisw i spadkw zagodziy jednak pewne
zastrzeenia. Nie nakadano go na przedmioty poniej pewnej okrelonej
wartoci, najprawdopodobniej wynoszcej pidziesit albo sto sztuk zota,103
jak rwnie nie mona go byo ciga od najbliszych krewnych zmarego ze
strony ojca.104 Skoro w ten sposb zabezpieczono prawa natury i ubstwa, wy
dawao si rzecz uzasadnion, e spadkobierca czy zapisobiorca obcy, nie spo
krewniony ze spadkodawc, nieoczekiwanie nabywajc znaczniejszy majtek,
powinien bez szemrania zrzec si jego dwudziestej czci na korzy pastwa.105
Podatek taki, ktry w kadej bogatej spoecznoci musi przynosi ogromne
sumy, doskonale by dostosowany do sytuacji Rzymian, ktrym wolno byo
sporzdza testamenty zupenie dowolnie, zgodnie z tym, co im dyktowa
rozum albo kaprys, bez adnego skrpowania, jakie w czasach nowoytnych
stanowi ordynacje i wiana. Rozmaite przyczyny sprawiay, e zarwno surowi
patrioci Rzeczypospolitej, jak i rozwili wielmoe z czasw Cesarstwa czsto
przestawali si kierowa tkliwymi uczuciami rodzicielskimi. Wystarczao, e
ojciec zapisa synowi jedn czwart swego majtku, aby ten utraci wszelkie
podstawy do skargi sdowej.106 Ale starzec bogaty a bezdzietny by domowym
tyranem, przy czym jego wadza wzrastaa wraz z wiekiem i chorobami. Sual
czy tum, w ktrego liczbie nieraz znajdowali si pretorowie i konsulowie, ubie
ga si o jego umiech, schlebia jego chciwoci, przyklaskiwa jego szalestwom,
suy jego namitnociom i niecierpliwie oczekiwa jego mierci. Sztuka sue
nia i schlebiania staa si arcyzyskown umiejtnoci; ci, ktrzy j uprawiali,
pozyskali osobn nazw i jeeli mamy wierzy barwnym opisom satyrykw, cae
miasto dzielio si na dwa obozy: owcw i ich zwierzyn.107 A jednak, chocia
codziennie chytro dyktowaa, a gupota podpisywaa tyle niesprawiedliwych
i rozrzutnych testamentw, zdarzao si i troch takich, ktre byy wynikiem
rozumnego uznania i cnotliwej wdzicznoci. Cycero, ktry tak czsto broni
ycia i majtkw swoich wspobywateli, dosta w nagrod zapisy sigajce
ogem stu siedemdziesiciu tysicy funtw,108 wydaje si te, e przyjaciele
Pliniusza Modszego nie mniej byli hojni dla tego ujmujcego mwcy.109 Bez
wzgldu na pobudki kierujce testatorem skarb pastwa bez rozrnienia
130 Rozdzia szsty

zagarnia jedn dwudziest jego majtku; i w cigu dwu albo trzech pokole
przez kasy pastwowe musiaa stopniowo przepyn caa wasno poddanego.
W pierwszych, zotych latach panowania Nerona wadca ten, kierujc si
pragnieniem popularnoci, a moe i lepym porywem dobroczynnoci, postano
wi znie gnbicy ciar ce i akcyzy. Najmdrsi senatorowie przyklasnli jego
wielkodusznoci, ale odwiedli go od wykonania zamysu, ktry zniweczyby si
i zasoby pastwa.110 I rzeczywicie, gdyby istniaa moliwo realizacji tego
fantastycznego marzenia, to tacy wadcy jak Trajan i Antoninowie z pewnoci
ochoczo by skorzystali ze wspaniaej okazji wywiadczenia wiatu tak ogromnej
przysugi. Jednake zadowalali si oni tylko zmniejszaniem ciarw pastwo
wych, nie prbujc ich cakowicie usun. Ich agodne a cise prawa okrelay
sposb i wysoko opodatkowania oraz ochraniay poddanego bez wzgldu na
to, do jakiego stanu nalea, przed dowolnoci wykadni tych przepisw, przed
roszczeniami przedawnionymi i przed zuchwa dokuczliwoci dzierawcw
dochodw skarbowych.111 Albowiem, co jest rzecz dosy szczegln we
wszystkich wiekach, nawet najlepsi i najmdrsi z wadcw rzymskich trwali przy
tym szkodliwym sposobie cigania opat, przynajmniej jeeli chodzi o najwa
niejsze dziay akcyzy i ce.112
Karakalla wyznawa inne pogldy i znajdowa si w zupenie innym pooeniu
ni Antoninowie. Nie tylko nie zwraca uwagi na dobrobyt swego ludu, ale nawet
odnosi si do niego raczej wrogo; musia przy tym zaspokaja nienasycon
chciwo, ktr sam wzbudzi w wojsku. Spord kilku danin wprowadzonych
przez Augusta najwydatniejsz, jak rwnie i najpowszechniej stosowan, bya
danina jednej dwudziestej od spadkw i zapisw testamentowych. Poniewa
pyna ona nie tylko z Rzymu i z Italii, wic wpywy skarbowe z tego tytuu
ustawicznie wzrastay wraz ze stopniowym rozszerzaniem prawa obywatelstwa
rzymskiego. Nowo upieczeni obywatele, cho obcieni dodatkowym brzemie
niem podatkw,113 nie obowizujcych ich, dopki byli tylko poddanymi,
znajdowali obfite zadouczynienie w postaci owego obywatelstwa, przywile
jw, ktre wraz z nim nabywali, oraz piknych widokw na zaszczyty i majtek.
Ta aska jednak, zawierajca w sobie zrazu pewne wyrnienie, stracia warto
wskutek rozrzutnoci Karakalli, i mieszkacy prowincji musieli, cho niecht
nie, przyjmowa wraz z pustym tytuem bardzo konkretne ciary obywatelstwa
rzymskiego. Zreszt zachanny syn Septymiusza Sewera nie zadowoli si tak
wysokoci opodatkowania, jaka wydawaa si dostateczna jego umiarkowa
nym poprzednikom. Zamiast jednej dwudziestej ciga z poddanych jedn
dziesit od wszystkich zapisw testamentowych i spadkw; i przez cay czas
swego panowania (bo po jego mierci przywrcono dawn stop podatkow)
miady jednakowo wszystkie czci Cesarstwa ciarem swego elaznego
bera.114
Zdawaoby si, e wszyscy mieszkacy prowincji, z chwil gdy zaczli podle
ga opodatkowaniu obowizujcemu obywateli rzymskich, uzyskali prawne
 Skarb Cesarstwa. Podatki 131

zwolnienie od danin, ktre poprzednio pacili jako poddani. Ale nie takie
maksymy rzdw przyj Karakalla i jego rzekomy syn. Z prowincji cigano
rwnoczenie podatki dawne i nowe. Dopiero cnotliwy Aleksander Sewer mia
im w wielkiej mierze uly w tym nieznonym obcieniu, obniajc daniny do
wysokoci jednej trzydziestej czci sumy ciganej w chwili jego wstpienia na
tron.115 Nie sposb si domyli pobudki, jaka go skonia do pozostawienia
w mocy tak bahej resztki tego za publicznego; ale szkodliwy chwast, ktrego nie
wykorzeniono doszcztnie, znw wzeszed arcybujnie, a ju w nastpnym
stuleciu jego zabjczy cie zaciemni cay wiat rzymski. W toku niniejszej
historii a nazbyt czsto przyjdzie nam wyjania podatek gruntowy, pogwne
i uciliwe daniny w zbou, winie, oliwie i misie, ktre wymuszano z prowincji
na uytek dworu cesarskiego, wojska i stolicy.
Dopki Rzym i Italia cieszyy si szacunkiem jako orodek rzdw, dopty
dawni obywatele zachowywali ducha narodowego, a przybrani niepo
strzeenie go w siebie wchaniali. Na najwysze dowdztwa wojskowe mianowa
no ludzi, ktrzy otrzymali szerokie wyksztacenie, dobrze rozumieli korzy
pync ze znajomoci praw i literatury i pozycj swoj osignli dziki
prawidowym awansom na coraz to wysze stanowiska cywilne i wojskowe.116
Wpywowi i przykadowi takich to ludzi moemy przynajmniej czciowo
przypisa ulege posuszestwo legionw w cigu dwch pierwszych wiekw
historii Cesarstwa.
Ale gdy Karakalla podepta ostatni zapor ustroju rzymskiego, miejsce
rnic stanowych stopniowo zajy rnice zawodowe. Tylko bardziej ogadzeni
obywatele, zamieszkujcy prowincje wewntrzne, mogli teraz sprawowa funkc
je prawnikw lub urzdnikw. Surowsze rzemioso wojenne zdano na chopw
i barbarzycw znad granic, ktrzy nie znali adnej ojczyzny oprcz swego
obozu, adnej nauki oprcz rzemiosa wojennego i adnych praw, jedynie prawa
karnoci wojskowej. Ci to onierze, o krwawych rkach, dzikich obyczajach
i nieobliczalnych porywach, czasami strzegli tronu cesarzy, ale znacznie czciej
go obalali.
 Rozdzia sidmy

WYNIESIENIE I TYRANIA MAKSYMINA BUNT W AFRYCE

I W ITALII ZA PODUSZCZENIEM SENATU WOJNY DOMOWE
I BUNTY GWATOWNA MIER MAKSYMINA I JEGO SYNA
ORAZ MAKSYMA, BALBINA I TRZECH GORDIANW PRZY
WASZCZENIE SOBIE WADZY PRZEZ FILIPA I JEGO IGRZYSKA
STULECIA

pord wszystkich ustrojw, jakie istniay i istniej na wiecie, najbardziej

S chyba wystawiona na mieszno jest monarchia dziedziczna. Czy mona
bez oburzenia opowiada o tym, jak z chwil zgonu ojca cay nard, jak gdyby to
byo stado wow, przechodzi na wasno jego syna-niemowlcia, nie znanego
ani ludziom, ani nawet samemu sobie, i e najdzielniejsi wojownicy i najroztrop
niejsi mowie stanu, zrzekajc si przyrodzonego prawa do wadzy, zbliaj si
do krlewskiej kolebki na kolanach, z zapewnieniami niezomnej wiernoci?
Wolno satyrze i retoryce malowa te oczywiste sprawy jak najjaskrawszymi
barwami, lecz my w naszych powaniejszych rozwaaniach trzyma si bdziemy
poytecznego uprzedzenia przemawiajcego za innymi zasadami prawa sukce
sji, niezalenymi od ludzkich namitnoci, i ochoczo przyjmiemy wszelkie rodki
pozbawiajce motoch niebezpiecznej i, zaiste, urojonej wadzy nadawania
sobie pana.
Dumajc gdzie w chodnym, cienistym ustroniu, z atwoci moemy
wymyla formy rzdu, w ktrych caa spoeczno w drodze swobodnego
i nieprzekupnego gosowania zawsze bdzie obdarza berem najgodniejszego.
Dowiadczenie obala jednak te zwiewne mrzonki, pouczajc nas, e w duej
spoecznoci prawo wybierania monarchy nigdy nie moe przypa ani naj
mdrzejszej, ani najliczniejszej czci ludnoci. Jedynym stanem dostatecznie
zespolonym, aby si zgodzi na ten sam pogld, i dostatecznie potnym,
by go narzuci reszcie wspobywateli, jest wojsko; ale usposobienie onie
rzy, przywykych rwnoczenie do gwatu i do niewolniczego posuszestwa,
czyni ich bardzo nieodpowiednimi stranikami ustroju prawnego czy choby
tylko pastwowego. Sprawiedliwo, ludzko czy te rozum polityczny s
to cnoty, ktrych za mao znajduj oni u samych siebie, eby je umie
oceni u innych. Mstwo pozyska sobie ich szacunek, a hojno kupi ich
gosy, ale pierwsza z tych zalet czsto ma swoj siedzib w sercu najdzik
szym, druga za moe znale pole do popisu tylko kosztem ogu, a zarwno
jedn, jak i drug zuchway rywal do tronu moe obrci przeciwko temu,
kto ten tron zajmuje.
Najwyszy przywilej urodzenia, gdy ju raz sobie pozyska sankcj czasu
 Pochodzenie i losy Maksymina 133

i opinii publicznej, stanowi najoczywistsze wyrnienie i wzbudza najmniej

zawici midzy ludmi. To uznane prawo pozbawia zacieko partyjn wszel
kich nadziei i rozbraja okruciestwo monarchy wiadomoci bezpieczestwa.
Mocnemu zakorzenieniu si tego pojcia zawdziczamy pokojowe dziedziczenie
tronu i agodne rzdy monarchii europejskich. Jego brak musimy uzna za
przyczyn czstych wojen domowych, ktrymi drog do tronu przodkw musi
sobie wyrbywa despota azjatycki. A przecie nawet i na Wschodzie zasig
sporu zwykle si ogranicza do ksit dynastii panujcej i szczliwszy ze
wspzawodnikw, gdy ju usunie braci za pomoc miecza czy jedwabnego
sznurka, nie obawia si adnej zazdroci swoich poddanych niszego stanu.
Natomiast Cesarstwo Rzymskie, poczwszy od czasu gdy zaczto pogardza
powag senatu, byo jedn wielk scen zamtu. Rodziny krlewskie, a nawet
i monowadcze z prowincji ju dawno przeprowadzono w tryumfie przed ry
dwanem wyniosych republikanw. Staroytne rody rzymskie kolejno paday pod
tyrani cezarw, a poniewa ci wadcy sptani byli formami ustroju republika
skiego i ustawicznie doznawali zawodu co do potomstwa,1 niemoliwoci byo,
eby w umysach ich poddanych jakiekolwiek pojcie nastpstwa dziedzicznego
zapucio korzenie. Skoro nikt nie mg sobie roci prawa do tronu z tytuu
urodzenia, kady przywaszcza je sobie z tytuu zasugi. Zuchwae nadzieje
ludzi dnych wadzy uwolniy si od zbawiennych wdzide prawa i przesdu
i nawet najnisi pochodzeniem mogli, zachowujc zupenie zdrowe zmysy,
ywi nadziej, e mstwo i szczcie wyniesie ich na tak wysokie stanowisko
w wojsku, e jedna jedyna zbrodnia pozwoli im wydrze bero wiata z rk
sabego i niepopularnego wadcy. Po zamordowaniu Aleksandra Sewera i wynie
sieniu na tron Maksymina aden cesarz nie mg si czu na tronie bezpiecznie,
a kady barbarzyski wieniak nadgraniczny mg zamyla o zajciu tego
dostojnego, cho niebezpiecznego stanowiska.
Mniej wicej trzydzieci dwa lata przed tym wydarzeniem cesarz Septymiusz
Sewer, powracajc z ktrej wyprawy wschodniej, zatrzyma si w Tracji, eby
uczci igrzyskami wojskowymi urodziny swego modszego syna, Gety. Okolicz
na ludno tumnie napyna, dna widoku swego wadcy, i jaki mody
barbarzyca olbrzymiego wzrostu zacz usilnie prosi w swoim prymitywnym
narzeczu, aby mu wolno byo ubiega si o nagrod w walkach zapaniczych.
Poniewa duma onierska mogaby zosta zhabiona, gdyby rzymskiego
oniera obali tracki chop, dano mu za przeciwnikw najtszych ciurw
obozowych, ktrych szesnastu kolejno rozcign na ziemi. Za to zwycistwo
nagrodzono go jakimi bahymi darami i pozwoleniem zacignicia si do
wojska. Nazajutrz spostrzeono tego uszczliwionego barbarzyc, jak wyszy
o ca gow od tumu rekrutw, taczy i radowa si wedug obyczaju swego
kraju. Zauwaywszy, e zwrci na siebie uwag cesarza, natychmiast podbieg
do jego konia i popdzi za nim pieszo, nie okazujc najmniejszego zmczenia.
Traku rzek ze zdziwieniem Sewer czy gotw jeste po tym wycigu
134 Rozdzia sidmy

i w zapasy? Jak najchtniej, najjaniejszy panie odpowiedzia nie

strudzony modzieniec i omae w mgnieniu oka powali siedmiu najsilniejszych
onierzy w caej armii. W nagrod za swoj niezrwnan si i sprawno dosta
zoty naszyjnik i natychmiast przeniesiono go do suby w gwardii konnej, ktra
zawsze towarzyszya gowie pastwa.2
Maksymin, bo tak mia na imi, urodzi si na terytorium Cesarstwa, lecz by
barbarzyc mieszanego pochodzenia. Ojciec jego by Gotem, a matka po
chodzia z narodu Alanw. Przy kadej sposobnoci wykazywa odwag rwn
swojej sile, a coraz lepsza znajomo wiata wkrtce powcigna czy te
nakazaa mu ukrywa wrodzon dziko. Za panowania Sewera i jego syna
dosuy si stopnia setnika, cieszc si ask i uznaniem obu tych wadcw,
z ktrych pierwszy wybornie si zna na ludziach. Wdziczno nie pozwolia
Maksyminowi suy pod rozkazami mordercy Karakalli. Honor kaza mu si
uchyli od obelywych propozycji zniewieciaego Heliogabala. Dopiero z chwi
l wstpienia na tron Aleksandra wrci na dwr cesarski, gdzie w wadca
powierzy mu stanowisko poyteczne dla dobra suby i zaszczytne dla niego
samego. Czwarty legion, ktrego zosta trybunem, wkrtce pod jego okiem sta
si najbardziej zdyscyplinowanym legionem w caym wojsku. Z powszechnym
poklaskiem onierzy, ktrzy swemu ulubionemu bohaterowi nadawali przy
domki Ajaksa i Herkulesa, awansowa z kolei na najwyszego dowdc
w wojsku,3 a gdyby nie by zachowa zanadto widocznych ladw swego dzikie
go pochodzenia, cesarz wydaby moe wasn siostr za m za jego syna.4
aski te jednak, zamiast pozyska wierno trackiego chopa, przyczyniy si
tylko do rozpalenia w nim dzy wadzy: uwaa, e dopki musi uznawa nad
sob przeoonego, dopty piastowane przez niego stanowisko nie jest godne
jego zasug. Cho wszelka prawdziwa mdro bya mu obca, nie by pozba
wiony samolubnej chytroci, ktra pozwolia mu si zorientowa, e cesarz utra
ci przywizanie wojska, i popchna go do wykorzystania niezadowolenia onie
rzy dla wasnej korzyci. atwo jest partyjnej zaciekoci i oszczerstwu zatruwa
jadem rzdy najlepszych nawet wadcw i wysuwa oskarenia przeciwko ich
cnotom, przebiegle utosamiajc je z tymi wadami, z ktrymi najbliej s spo
krewnione. Wojska chtnie suchay wysannikw Maksymina. onierze z ru
miecem wstydu myleli o wasnej haniebnej cierpliwoci, ktra kazaa im przez
trzynacie lat znosi dokuczliw karno, narzucon przez zniewieciaego Sy
ryjczyka, bojaliwego niewolnika wasnej matki i senatu. Czas ju, woali, odrzu
ci precz t bezuyteczn mar, jak jest wadza cywilna, i obra sobie na wadc
i wodza prawdziwego onierza, wychowanego w obozach wojskowych, wywi
czonego w wojnie, onierza, ktry podtrzyma chwa Cesarstwa, a jego skarby
rozdzieli pomidzy towarzyszy broni. Nad Renem zebraa si podwczas ogrom
na armia pod dowdztwem samego cesarza, ktry, omale natychmiast po po
wrocie z wojny perskiej, musia maszerowa na barbarzycw germaskich. D o
niose zadanie szkolenia nowego zacigu rekrutw i dokonywania ich przegldu
 Despotyzm i okruciestwo Maksymina 135

powierzono Maksyminowi. Pewnego dnia, gdy wchodzi na plac musztry, oddziay,

bd to pod wpywem nagego bodca, bd te w wyniku przemylanego spisku,
obwoay go cesarzem, zaguszajc jego uporczywe sprzeciwy gonymi wiwata
mi, po czym pospieszyy uwieczy ten bunt zamordowaniem Aleksandra Sewera.
Rnie przedstawiano okolicznoci towarzyszce jego mierci. Pisarze, ktrzy
przypuszczaj, e zgin nic nie wiedzc o niewdzicznoci Maksymina ani o jego
dzy wadzy, twierdz, e po spoyciu skromnego posiku na oczach wojska
uda si na spoczynek i e okoo sidmej godziny oddzia jego wasnej gwardii
wdar si do namiotu cesarskiego, gdzie zamordowa tego cnotliwego, nic nie
podejrzewajcego wadc,5 zadajc mu liczne rany. Jeeli damy wiar innej
i zaiste prawdopodobniejszej relacji tego samego wydarzenia, to Maksymin,
obdarzony purpur przez duy oddzia wojska stojcy w odlegoci kilku mil od
obozu cesarza, wierzy w swj sukces, liczc raczej na tajemne yczenia caej
armii ni na jej publiczne owiadczenia. Aleksander mia do czasu na to, eby
w swoich oddziaach wzbudzi pewne, cho wte poczucie lojalnoci; ale ich
niechtne zapewnienia wiernoci szybko ucichy, gdy zjawi si Maksymin, ktry
owiadczy, e jest przyjacielem i rzecznikiem stanu onierskiego, a legiony
wrd oklaskw jednogonie uznay go za cesarza Rzymian. Syn Mamei,
zdradzony i opuszczony, usun si do swego namiotu, pragnc przynajmniej
ukry czekajcy go los przed obelgami posplstwa. Wkrtce pody za nim
trybun i kilku setnikw, eby mu zada mier; ale on, zamiast przyj
nieunikniony cios z msk stanowczoci, zhabi ostatnie chwile swego ycia
daremnymi krzykami i baganiami, wskutek czego uzasadniona lito, jak
musia wzbudza sw niewinnoci i nieszczciami, przynajmniej czciowo
zamienia si w pogard. Matka jego, Mamea, ktrej gono zarzuca pych
i chciwo, uznajc je za przyczyn swojej zguby, zgina wraz z synem. Ofiar
pierwszej wciekoci onierzy padli te najwierniejsi z jego przyjaci. Innych
czekao bardziej wymylne okruciestwo przywaszczyciela tronu, a nawet tych,
ktrych potraktowano najagodniej, pozbawiono stanowisk i haniebnie wy
gnano z dworu cesarskiego i z wojska.6
Wszyscy poprzedni tyrani, Kaligula i Neron, Kommodus i Karakalla, byli
rozwizymi, niedowiadczonymi modziecami,7 wychowanymi na dworze
cesarskim i znieprawionymi przez panujc tam pych, rzymski zbytek i prze
wrotny gos pochlebstwa. Okruciestwo Maksymina pyno z innego rda,
a mianowicie z obawy przed pogard. Chocia ufa przywizaniu onierzy,
ktrzy kochali go za cnoty podobne do ich wasnych, to jednak wiadom by
tego, e jego nikczemne i barbarzyskie pochodzenie, dziki wygld i cakowita
nieznajomo arkanw i instytucji ycia cywilnego 8 stanowi bardzo nieko
rzystny kontrast w porwnaniu z ujmujcym sposobem bycia nieszczsnego
Aleksandra. Maksymin pamita o tym, e zajmujc nisze stanowiska nieraz
musia wycekiwa przed drzwiami wyniosych arystokratw rzymskich, a ich
zuchwali niewolnicy odmawiali mu wstpu. Przypomina sobie take yczliwo
136 Rozdzia sidmy

tych nielicznych, ktrzy wspomagali go w biedzie i popierali jego coraz wyej

sigajce aspiracje. Ale zarwno ci, ktrzy pogardzali Trakiem, jak i ci, ktrzy si
nim opiekowali, winni byli jednej i tej samej zbrodni: wiedzieli o tym, z jak
niskiego stanu pochodzi. Za t to zbrodni wielu ponioso mier, i Maksymin,
skazujc na stracenie kilku spord swoich dobroczycw, zapisa krwawymi
literami niezatarte dzieje wasnej podoci i niewdzicznoci.9
Mroczna i krwioercza dusza tego tyrana staa otworem dla wszelkich
podejrze skierowanych przeciwko tym z jego poddanych, ktrzy najbardziej si
wyrniali bd urodzeniem, bd zasugami. Gdy tylko go zatrwoya jaka
pogoska o zdradzie, okruciestwo jego byo bezgraniczne i nieubagane. Kiedy
wykryto, a moe tylko wymylono spisek na jego ycie, wymieniajc jako
przywdc spiskowcw Magnusa, senatora stopnia konsularnego. Bez przesu
chania choby jednego wiadka, bez rozprawy sdowej i bez moliwoci
przedstawienia swojej obrony Magnus, wraz z czterema tysicami rzekomych
wsplnikw, zosta stracony. Itali i cae Cesarstwo drczyy niezliczone chmary
szpiegw i donosicieli. Pod najbahszymi zarzutami przykuwano do wozw
publicznych przedstawicieli najpierwszych rodw rzymskich, mw, ktrzy
rzdzili prowincjami, dowodzili armiami i stroili si w oznaki godnoci
konsularnej albo odbytego tryumfu, po czym popiesznie pdzono ich przed
oblicze cesarza. Konfiskat majtku, wygnanie albo zwyk mier bez mczarni
uwaano za niepospolite przykady jego agodnoci. Niektrych spord
nieszczsnych skazacw kaza cesarz zaszywa w skry zarnitych zwierzt,
innych rzuca dzikim bestiom na poarcie, jeszcze innych tuc na mier pakami.
Podczas trzech lat swego panowania nie raczy odwiedzi ani Rzymu, ani nawet
Italii. Obz jego, od czasu do czasu przenoszony znad Renu nad brzegi Dunaju,
by siedzib srogiego despotyzmu, depczcego wszelkie zasady prawa i sprawie
dliwoci i zupenie jawnie opierajcego si wycznie na potdze miecza.10
Maksymin nie znosi w pobliu swojej osoby adnego czowieka szlachetnie
urodzonego, starannie wyksztaconego albo znajcego si na sprawach pastwo
wych, tote dwr cesarza rzymskiego wskrzesi pami owych dawnych przyw
dcw niewolnikw i gladiatorw, ktrych dzika samowola pozostawia w umys
ach ludzkich niezatarte wraenie grozy i nienawici.11
Dopki okruciestwo Maksymina dotykao wycznie wielmonych senato
rw czy nawet tych zuchwaych awanturnikw, ktrzy sami si naraaj na
kaprysy losu na dworze monarszym lub w wojsku, og ludu przyglda si ich
cierpieniom obojtnie, a moe i z przyjemnoci. Ale chciwo tyrana, pod
egana przez nienasycone dania onierzy, wreszcie rzucia si na maj
tek publiczny. Kade miasto w Cesarstwie posiadao wasny niezaleny do
chd, przeznaczony na zakup zboa dla ludu oraz na opdzenie kosztw
igrzysk i innych rozrywek. Moc jednego despotycznego zarzdzenia cao
tego bogactwa zostaa w jednej chwili skonfiskowana na uytek skarbu ce
sarskiego. witynie obdarto z najcenniejszych wotw zotych i srebrnych,
 Gordian Starszy 137

posgi bogw, bohaterw i cesarzy stopiono i wybito z nich pienidze. Tych

bezbonych rozkazw nie dao si jednak wykona bez rozruchw i rzezi, gdy
w wielu miejscowociach lud wola raczej zgin w obronie swoich otarzy ni
patrzy, jak w czasach pokoju ich miasta wydaje si na grabie i okruciestwa
waciwe wojnie. Nawet sami onierze, pord ktrych rozdawano owoce tego
witokradczego rabunku, przyjmowali je z rumiecem wstydu; i jakkolwiek
zatwardziali w aktach przemocy, obawiali si zasuonych wyrzutw ze strony
przyjaci i krewnych. Cay wiat rzymski rozbrzmia krzykiem powszechnego
oburzenia, woajc o pomst na gow wsplnego wroga ludzkoci, a w kocu
doszo do tego, e pewien akt wymierzony przeciwko prywatnym obywatelom
pchn spokojn i bezbronn prowincj do buntu.12
Wielkorzdca Afryki by sug godnym takiego pana. Za jedno z najowocniej
szych rde cesarskich dochodw uwaa on grzywny i konfiskaty mienia ludzi
bogatych. Na paru zamonych modziecw z tej prowincji wydano wic
niesprawiedliwy wyrok konfiskaty prawie caej ojcowizny. Przycinitym do
muru rozpacz podyktowaa postanowienie, ktre mogo tylko albo dopeni ich
zguby, albo jej zapobiec. Trzydniow zwok, jak z trudem udao im si uzyska
od zachannego urzdnika skarbowego, wykorzystali na to, by cign ze
swoich majtkw wielk liczb niewolnikw i chopw, lepo posusznych swoim
panom i uzbrojonych w wiejski or: drgi i siekiery. Przywdcy tego spisku,
wpuszczeni na audiencj do wielkorzdcy, zakuli go sztyletami, ktre ukryli
w fadach szat, i z pomoc swojej haaliwej wity obsadzili miasteczko
Tyzdrus13 wznoszc sztandar buntu przeciwko wadcy Cesarstwa Rzymskiego.
Poniewa swoj nadziej opierali na oglnej nienawici do Maksymina, rozsd
nie postanowili przeciwstawi temu znienawidzonemu tyranowi takiego cesarza,
ktrego dobrotliwo i cnoty ju mu zjednay mio i uznanie Rzymian i ktrego
autorytet w ich prowincji przydaby przedsiwziciu wagi i pewnoci. Ten, na
ktrego pad ich wybr, prokonsul Gordian, przejty niekamanym wstrtem,
odmwi przyjcia niebezpiecznego zaszczytu i ze zami baga, by mu pozwolili
w pokoju dokoczy dugiego i adnym podstpem nie zbrukanego ywota, nie
plamic jego wtej staroci krwi bratni. Groby spiskowcw zmusiy go
jednak do przyjcia purpury cesarskiej, tym bardziej e tylko to jedno w istocie
mogo go osoni przed zazdrosnym okruciestwem Maksymina, jako e,
zgodnie z rozumowaniem tyranw, ci, ktrych uznano za godnych tronu,
zasuguj na mier, a ci, ktrzy si zastanawiaj, ju si zbuntowali.14
Rd Gordiana nalea do najznakomitszych w senacie rzymskim. Po mieczu
pochodzi od Grakchw, po kdzieli od cesarza Trajana. Wielki majtek
pozwala mu y na stopie odpowiadajcej jego urodzeniu, a w korzystaniu
z niego przejawia wykwintny gust i skonno do dobrodziejstw. Paac w Rzy
mie, zamieszkiwany niegdy przez wielkiego Pompejusza, od kilku pokole
znajdowa si w posiadaniu rodziny Gordiana.15 Wspaniaoci dodaway mu
staroytne trofea, zdobyte w bitwach morskich, a zdobiy go dziea malarstwa
138 Rozdzia sidmy

nowoczesnego. Willa Gordiana, pooona przy drodze do Praeneste, syna ze

szczeglnie piknych i duych ani, z trzech wspaniaych sal dugoci po sto
stp kada i z przepysznego portyku, podtrzymywanego przez dwiecie ko
lumn wykutych z czterech najosobliwszych i najkosztowniejszych gatunkw
marmuru.16 Wystawiane jego kosztem widowiska publiczne, podczas ktrych
lud zabawia si widokiem setek dzikich zwierzt i gladiatorw,17 wyranie
przekraczay moliwoci majtkowe zwykego poddanego. O ile za hojno
innych dostojnikw pastwowych ograniczaa si do wyprawienia paru uro
czystych obchodw w samym Rzymie, o tyle wspaniae widowiska fundowane
przez Gordiana przez cay czas, kiedy by edylem, powtarzay si co miesic,
a w okresie sprawowania przez niego urzdu konsula objy wszystkie waniejsze
miasta w Italii. Dwukrotnie wynoszono go na t godno: za pierwszym razem
nada mu j Karakalla, a za drugim Aleksander Sewer. Gordian posiada
bowiem ow niezwyk zdolno pozyskiwania sobie szacunku u wadcw
cnotliwych a niewzbudzania zazdroci u tyranw. Swoje dugie ycie spdzi
zacnie na studiach literackich i na penieniu zaszczytnych pokojowych urzdw
w Rzymie, i wydaje si, e dopki nie zosta z woli senatu i za aprobat
Aleksandra18 mianowany prokonsulem Afryki, roztropnie uchyla si od
obejmowania dowdztwa nad wojskami i zarzdu prowincji. Dopki y cesarz
Aleksander, Afryka bya szczliwa pod rzdami tego godnego cesarskiego
przedstawiciela, a nawet i pniej, gdy tron przywaszczy sobie barbarzyca
Maksymin, Gordian stara si przynosi jej ulg w niedolach, jakkolwiek
zapobiec im nie mg. Niechtnie przyjmujc purpur cesarsk, Gordian mia
ju lat z gr osiemdziesit; stanowi on ostatni i cenn pozostao szczli
wego wieku Antoninw, ktrych cnoty wskrzesza wasnym postpowaniem
i wysawia w swoim piknym poemacie zoonym z trzydziestu ksig. Wraz
z czcigodnym prokonsulem ogoszono rwnie cesarzem i jego syna, ktry
przyjecha z nim do Afryki jako namiestnik. Mia on obyczaje nie tak
nieposzlakowane jak ojciec, ale charakter rwnie ujmujcy. O rnorodnoci
jego zainteresowa wiadczyy dwadziecia dwie urzdowe naonice i biblioteka
zoona z szedziesiciu dwch tysicy tomw, a z tego, co po sobie pozostawi,
wida jasno, e zarwno te pierwsze, jak i t drug trzyma naprawd do uytku,
a nie na pokaz.19 Lud rzymski, dopatrujc si w rysach modego Gordiana
podobiestwa do Scypiona Afrykaskiego, chtnie wspomina, e jego matka
bya wnuczk Antonina Piusa, i pokada nadziej na szczliwsz przyszo
pastwa w jego ukrytych cnotach, ktre do tej pory, jak sobie naiwnie
wyobraano, przysaniao zbytkowne lenistwo obywatela nie sprawujcego
adnych urzdw.
Natychmiast po uciszeniu pierwszej wrzawy, towarzyszcej wyborowi cesarza,
Gordianowie przenieli swj dwr do Kartaginy. Afrykaczycy, ktrzy czcili ich
za cnoty, a od czasu odwiedzin Hadriana nigdy nie ogldali majestatu cesarza
rzymskiego, przyjli ich jednogonie. Ale ta prna aklamacja ani nie wzmc-
 Gordianowie na tronie 139

nia, ani nie zatwierdzia tytuu Gordianw do tronu. Zarwno zasady, jak
i interes wasny skaniay ich do ubiegania si o zatwierdzenie tego wyboru
przez senat, tote bezzwocznie udaa si do Rzymu deputacja wyoniona
z najznakomitszej szlachty tej prowincji, aby nawietli senatowi i uspra
wiedliwi postpowanie swoich rodakw, ktrzy dugo cierpic w milczeniu,
w kocu postanowili dziaa energicznie. Nowi wadcy w skromnym i penym
uszanowania licie tumaczyli si, e do przyjcia tytuu cesarskiego zmu
sia ich konieczno, ale poddawali ten wybr i dalsze swoje losy pod naj
wysze rozstrzygnicie senatu.20
Nie byo wtpliwoci, na czyj stron skania si senat, ani te rnicy zda
w jego onie. Dziki swemu urodzeniu i szlachetnym koligacjom Gordianowie
byli blisko spokrewnieni z najznakomitszymi rodami rzymskimi. Ich majtek
sprawi, e niejeden senator by od nich zaleny, a zasugi pozyskay im wielu
przyjaci. Ich agodne rzdy otwieray pontne widoki na przywrcenie rzdw
nie tylko cywilnych, ale nawet republikaskich. Obawa przed przemoc
wojskow, ktra poprzednio zmusia senat do puszczenia w niepami morderst
wa popenionego na Aleksandrze Sewerze i do zatwierdzenia wyboru barbarzy
skiego chopa,21 teraz wywoujc skutek wrcz przeciwny skonia to zgroma
dzenie do opowiedzenia si po stronie pogwaconych praw wolnoci i ludz
koci. Maksymin bowiem nie kry si ze swoj nieubagan nienawici do
senatu. Najuleglejsze podporzdkowanie si senatorw nie umierzao wciek
oci cesarza, najostroniejsza nawet niewinno nie usuwaa jego podejrze;
tak wic nawet sama dbao o wasne bezpieczestwo kazaa senatorom
uczestniczy w losach przedsiwzicia, ktrego na pewno staliby si pierw
szymi ofiarami, gdyby si nie powiodo. Najpierw omwiono te wzgldy, a moe
rwnie i inne, natury bardziej prywatnej, na zebraniu konsulw i innych
dostojnikw pastwowych, po czym, natychmiast kiedy decyzja zapada,
zwoano posiedzenie caego senatu do wityni Kastora zgodnie ze staroytn
formu tajnoci,22 majc zarazem wzbudzi w nich czujno i okry tajem
nic ich uchway.
Patres conscripti rzek konsul Syllanus dwaj Gordianowie, obaj
piastujcy godno konsularn, z nich jeden wasz prokonsul, a drugi wasz
namiestnik, zostali obwoani cesarzami przez powszechny gos Afryki. Zmy
dziki mwi miao dalej modziey miasta Tyzdrus; zmy dziki
wiernemu ludowi Kartaginy, ktry szlachetnie wyzwoli nas od ohydnego
potwora. Czemu mnie suchacie tak chodno, tak bojaliwie? Czemu tak
niespokojnym obrzucacie si wzajemnie spojrzeniem? Czemu si wahacie?
Maksymin to wrg publiczny! Oby jego wrogo wkrtce wraz z nim samym
wyziona ducha i obymy dugo si cieszyli rozwag i szczliwoci Gor
diana ojca, mstwem i staoci Gordiana syna! 23 Szlachetny zapa konsula
oywi zwtlaego ducha senatu. Jednomyln uchwa zatwierdzono wybr
Gordianw; Maksymina natomiast, jego syna i zausznikw ogoszono wrogami
140 Rozdzia sidmy

ojczyzny wyznaczajc hojne nagrody dla kadego, kto by mia odwag

i szczcie ich zabi.
Podczas nieobecnoci cesarza pozostawa w Rzymie oddzia gwardii preto-
riaskiej, majcy moe nie tyle chroni stolic, co raczej trzyma j w ryzach.
Prefekt pretorium, Witalianus, okazywa swoj wierno Maksyminowi chyo-
ci, z jak wykonywa, a nawet uprzedza okrutne rozkazy tyrana. Powag
senatu i ycie senatorw moga ocali od ustawicznego niebezpieczestwa
i niepewnoci tylko jego mier. Zanim jeszcze ogoszono uchwa senatu
w sprawie Gordianw, kazano kwestorowi i kilku trybunom odebra Witaliano-
wi jego lube ycie. Wykonali oni ten rozkaz z rwn miaoci, jak powodze
niem i biegajc po ulicach z zakrwawionymi sztyletami w rku, ogosili ludowi
i onierzom wiadomo o tym szczsnym przewrocie. Entuzjazm dla wolnoci
wzrs jeszcze bardziej, gdy przyrzeczono wielkie darowizny w ziemi i pieni
dzach; posgi Maksymina poobalano; stolica Cesarstwa w uniesieniu radoci
uznaa wadz obu Gordianw i senatu,24 a za przykadem Rzymu posza
i reszta Italii.
Jaki nowy duch wstpi w to zgromadzenie, ktrego cierpliwo tak dugo ly
bezczelny despotyzm wraz z odack samowol. Senat uj ster rzdw we
wasne rce i, spokojny, a zarazem nieustraszony, przygotowywa si do zbrojnej
obrony wolnoci. Pord senatorw konsularnych, ktrych suby i zasugi
pozyskay ask cesarza Aleksandra, z atwoci znalazo si dwudziestu
zdolnych dowodzi wojskiem i prowadzi wojn. Im to powierzono obron Italii.
Kademu z nich zlecono dziaanie w obrbie okrelonego resortu, kadego
upowaniajc do przeprowadzenia poboru modziey italskiej do wojska
i szkolenia jej oraz rozkazujc umocni bramy miejskie i gocice przeciwko
grocemu najazdowi Maksymina. Rwnoczenie do gubernatorw poszczegl
nych prowincji wysano posw, dobranych spord najznakomitszych mw
stanu senatorskiego i rycerskiego, z usilnym baganiem, aby pospieszyli na
ratunek ojczynie i przypomnieli ludom swoich prowincji o staroytnych
wzach przyjani, czcych je z senatem i narodem rzymskim. Powszechne
uszanowanie, z jakim tych posw przyjmowano, a take gorliwo Italii
i prowincji w subie senatu s dostatecznym dowodem na to, e poddani
Maksymina zostali doprowadzeni do owego niezwykego stanu desperacji,
w ktrym og ludnoci bardziej si obawia dalszego ucisku ni stawienia
oporu. wiadomo tej aosnej prawdy rozpalia tak powszechn wcieko,
jak rzadko kiedy znajdujemy w wojnach domowych sztucznie podsycanych dla
korzyci garstki zaciekle knujcych przywdcw partyjnych.25
Albowiem w czasie gdy sprawa Gordianw tak szybko i szeroko jednaa sobie
zwolennikw, sami Gordianowie ju nie yli. Saby dwr w Kartaginie zatrwoy
si szybkim marszem Kapeliana, gubernatora Mauretanii, ktry z ma garstk
weteranw i dzik zgraj barbarzycw natar na t wiern, ale nie zaprawion
do boju prowincj. Modszy Gordian na czele niewielkiego oddziau gwardii
 Maksym i Balbinus 141

i licznego, ale niekarnego posplstwa, wychowanego w pokojowym zbytku

Kartaginy, wyruszy w pole, eby stawi czoo nieprzyjacielowi. Swoim bezuyte
cznym mstwem nie zdziaa jednak nic poza tym, e ponis zaszczytn mier
na polu bitwy. Jego sdziwy ojciec, ktrego panowanie trwao zaledwie
trzydzieci sze dni, odebra sobie ycie na pierwsz wie o klsce. Kartagina,
pozbawiona obrony, otworzya bramy zwycizcy i Afryka zostaa zdana na
pastw zachannego okruciestwa niewolnika, ktry musia zaspokoi swego
nieprzejednanego pana wielk danin z krwi i skarbw.26
Los Gordianw napeni Rzym uzasadnion, cho nieoczekiwan groz.
Senat, zwoany do wityni Zgody, udawa, e omawia zwyke sprawy stojce na
porzdku dziennym, jak gdyby drcy z niepokoju senatorowie nie chcieli
rozwaa niebezpieczestwa wiszcego nad ich gowami i nad caym pastwem.
Panowao przygnbiajce milczenie, dopki pewien senator, noszcy nazwisko
Trajana i pochodzcy z jego rodu, nie obudzi wspbraci z gro
nego letargu. Przedstawi im, e ju od dawna nie maj monoci ostronie
gra na zwok; e Maksymin, nieubagany z natury, a teraz szczeglnie
rozwcieczony doznanymi zniewagami, maszeruje w kierunku Italii na czele
wszystkich si zbrojnych cesarstwa; nie pozostaje im wic aden inny wybr,
jak tylko mnie stawi mu czoo w polu albo potulnie oczekiwa mczarni
i haniebnej mierci niewtpliwej kary za nieudany bunt. Stracilimy
mwi dwch wybornych wadcw; ale nadzieje Rzeczypospolitej nie zginy
wraz z Gordianami, chyba e sami porzucimy nasz wasn spraw. Wielu jest
senatorw, ktrych cnoty zasuguj na godno cesarsk i ktrych zdolnoci
dobrze by j podpary. Wybierzmy dwch cesarzy i niech jeden z nich prowadzi
wojn przeciwko wrogowi publicznemu, podczas gdy drugi pozostanie w Rzy
mie, aby kierowa administracj cywiln. Ja sam, naraajc si na niebez
pieczestwo i nienawi groce temu, kto postawi kandydatury, ochoczo
gosuj za Maksymem i Balbinem. Potwierdcie mj wybr, ojcowie spisani,
albo zamiast tych dwch naznaczcie innych, godniejszych wadzy cesarskiej.
Powszechna obawa uciszya szepty zazdroci. Zalety kandydatw powszech
nie uznano i senat rozbrzmia szczerymi owacjami: Dugiego ywota i zwy
cistwa cesarzom Maksymowi i Balbinowi. Szczliwi jestemy, e na was
pad wybr senatu; oby szczliwa bya i Rzeczpospolita pod waszymi rz
dami! 27
Cnoty i dobra sawa nowych cesarzy uzasadniay najbardziej radosne
nadzieje Rzymian. Wydawao si, e odmienno ich uzdolnie kwalifikuje
jednego z nich do spraw pokoju, drugiego do spraw wojny, nie pozostawiajc
miejsca na zazdrosne wspzawodnictwo. Balbinus by podziwianym mwc,
poet o wybitnej sawie i rozumnym sdzi, ktry rzetelnie i z powszechnym
poklaskiem sprawowa jurysdykcj cywiln prawie we wszystkich wewntrznych
prowincjach Cesarstwa. Urodzenia by szlachetnego,28 majtek mia duy,
obyczaje gadkie i ujmujce. Poczucie godnoci powcigao w nim zamio
142 Rozdzia sidmy

wanie do rozkoszy, a nawyki wygodnego ycia nie pozbawiy go zdolnoci do

zaatwiania spraw pastwowych. Umys Maksyma odlany by z formy bardziej
chropawej. Dziki swemu mstwu i zdolnociom wydwign si on z najskrom
niejszego stanu na najpierwsze stanowiska w pastwie i w wojsku. Jego
zwycistwa nad Sarmatami i Germanami, surowo ycia i nieugita bezstron
no przy wymierzaniu sprawiedliwoci, gdy by prefektem miasta Rzymu,
pozyskay mu szacunek u tego ludu, ktry uczuciami swoimi obdarza bar
dziej ujmujcego Balbina. Obaj cesarze sprawowali poprzednio urzd kon
sulw (Balbinus peni ten zaszczytny urzd nawet dwa razy), obaj znaj
dowali si w liczbie owych dwudziestu namiestnikw, wyznaczonych przez
senat, i zwaywszy, e jeden z nich mia lat szedziesit, a drugi siedem
dziesit cztery,29 obaj osignli ju pen dojrzao tak wieku, jak do
wiadczenia.
Gdy senat nada Maksymowi i Balbinowi rwny udzia we wadzy konsu
larnej i trybuskiej, tytu Ojcw Ojczyzny i czn dla obu godno urzdu
Najwyszego Kapana, wstpili oni na Kapitol, by zoy dziki bogom
opiekuczym Rzymu.30 Uroczyste obrzdy ofiarne zakci jednak bunt ludu.
Ta rozpasana tuszcza ani nie kochaa surowego Maksyma, ani nie baa si
dostatecznie agodnego i ludzkiego Balbina. Gromadzce si coraz liczniej
tumy otoczyy wityni Jowisza, uporczywymi wrzaskami domagajc si
przysugujcego im prawa wyraenia zgody na wybr swego wadcy i da
jc, z pozornym umiarkowaniem, aby do dwch cesarzy ju wybranych przez
senat przyczy jeszcze trzeciego, z rodziny Gordianw, co miao by wyrazem
wdzicznoci dla tych wadcw, ktrzy powicili ycie za Rzeczpospolit.
Maksymus i Balbinus, na .czele gwardii miejskiej i modziey ze stanu rycers
kiego, usiowali si przedrze przez zbuntowan tuszcz. Tum, uzbrojony w kije
i kamienie, wypar ich z powrotem na Kapitol. Roztropn jest rzecz ustpi, gdy
walka, bez wzgldu na wynik, musi by zgubna dla stron obu. Pokazano wic
ludowi chopca, zaledwie trzynastoletniego, przystrojonego w ozdoby i tytu
cezara; by to wnuk starszego Gordiana, a bratanek modszego. Ten nietrudny
akt askawoci uciszy rozruchy, a dwaj cesarze, skoro tylko bez przelewu krwi
zyskali uznanie miasta, rozpoczli przygotowania do obrony Italii przed
wsplnym wrogiem.
Podczas gdy w Rzymie i Afryce z tak zdumiewajc szybkoci nastpowa
jeden przewrt po drugim, Maksyminem szarpay najbardziej wcieke namit
noci. Podobno wiadomo o buncie Gordianw i o skierowanej przeciwko
sobie uchwale senatu przyj nie w sposb waciwy czowiekowi, lecz ze
wciekoci dzikiego zwierza, a wcieko ta, nie mogc si wyadowa na
zbyt odlegym senacie, zagrozia yciu jego syna, przyjaci i wszystkich, ktrzy
si omielili zbliy do jego osoby. Po miej mu wiadomoci o mierci
Gordianw szybko nadesza pewna wiadomo, e senat, odrzucajc wszelkie
nadzieje na przebaczenie cesarskie albo pojednanie, mianowa na ich miejsce
 Marsz Maksymina na Itali 143

dwch cesarzy, o ktrych godnoci Maksymin nie mg nie wiedzie. Jedyn

pociech, jaka mu pozostaa, bya zemsta, a zemst mona byo osign tylko
orem.
Aleksander Sewer wybiera rekruta do legionw ze wszystkich czci Ce
sarstwa. Trzy zwyciskie kampanie przeciwko Germanom i Sarmatom pod
niosy saw legionw, umocniy ich karno, a nawet zwikszyy stan liczeb
ny, zapeniajc szeregi kwiatem modziey barbarzyskiej. Maksymin spdzi
cae ycie na wojnie i surowa bezstronno historii nie moe mu odmwi
onierskiego mstwa ani nawet biegoci dowiadczonego wodza.31 Z natury
rzeczy mona by oczekiwa, e wadca o takim charakterze zamiast pozwoli
na to, by bunt dziki zwoce okrzep, natychmiast pomaszeruje znad Dunaju
ku brzegom Tybru i e jego zwyciskie wojsko, podegane uczuciem pogardy
dla senatu i dne zagarnicia upw z Italii, bdzie pragno jak najszybciej
dopeni tego atwego a zyskownego podboju. A jednak, o ile moemy ufa
niejasnej chronologii tego okresu,32 wydaje si, e jakie inne dziaania
wojenne odwleky wypraw na Itali a do nastpnej wiosny. Z roztropnego
postpowania Maksymina moemy wywnioskowa, e zacieko stronnicza
przesadnie odmalowaa dzikie rysy jego charakteru, e jego namitnoci,
jakkolwiek porywcze, podporzdkowyway si potdze rozumu i e ten bar
barzyca mia w sobie co ze wspaniaomylnego ducha Sulli, ktry po
skromi nieprzyjaci Rzymu, zanim sobie pozwoli na pomszczenie krzywd
osobistych.33
Gdy wojska Maksymina w znakomitym szyku stany u stp Alp Julij
skich, przerazia je cisza i spustoszenie na granicach Italii. Na wiadomo
o zblianiu si wojsk mieszkacy opucili wsie i miasta otwarte, bydo po
gnali ze sob, zapasy ywnoci zabrali albo zniszczyli, mosty pozrywali i nie
pozostawili niczego, co by najedcy zapewnio schronienie i wyywienie.
Takie bowiem mdre rozkazy wydali wodzowie mianowani przez senat, za
mierzajc w miar monoci przeciga wojn, zamorzy wojsko Maksymina
godem i wyczerpa jego siy w obleniach gwnych miast Italii, ktre ob
sadzili wielu onierzami i zaopatrzyli w ywno cignit z opustoszaego
kraju. Pierwsze uderzenie najedcw dostaa i wytrzymaa Akwilea. Nieocze
kiwan przeszkod dla ora Maksymina stay si rzeki wpadajce do Zatoki
Adriatyckiej, tam gdzie najgbiej wrzyna si ona w ld, wezbrane teraz skut
kiem wiosennych roztopw.34 Wreszcie jednak przeprowadzi swoje wojsko
na przeciwlegy brzeg po mocie szczeglnego rodzaju, umiejtnie, cho z trud
nociami zbudowanym z wielkich bary; kaza powyrywa z korzeniami pik
ne winnice w okolicach Akwilei i zburzy jej przedmiecia, drewno z tam
tejszych budynkw zuywajc na machiny i wiee oblnicze, za pomoc
ktrych ze wszystkich stron zaatakowa miasto. Mury, nadwtlone w ci
gu dugiego okresu pokoju, pospiesznie naprawiono w obliczu tego na
gego niebezpieczestwa, ale najpewniejsz obron Akwilei bya nieugita
144 Rozdzia sidmy

stao jej obywateli, ktrym, bez rnicy stanu, straszliwe niebezpieczestwo

i wiadomo nieprzejednanego usposobienia tyrana nie tylko nie odebray
ducha, ale jeszcze go doday. Odwag ich podtrzymywali, mdrze ni kierujc,
Kryspinus i Menofilus, dwaj spord dwudziestu namiestnikw senatu; oni to,
wraz z niewielkim oddziaem wojsk regularnych, zamknli si w oblonym
miecie. Odparto jeden za drugim atak wojsk Maksymina, jego machiny
oblnicze zniszczono ulew sztucznego ognia i wkrtce szlachetny zapa
akwilejczykw przerodzi si w pewno zwycistwa wynikajc z wiary, i
Belenus, ich bstwo opiekucze, osobicie walczy w obronie swoich oblonych
czcicieli.35
Cesarz Maksymus, podsunwszy swoje wojska a do Rawenny, eby zaj
t wan miejscowo i przyspieszy przygotowania wojenne, oglda przebieg
wojny w wierniejszym zwierciadle rozumu i polityki. A nazbyt dobrze zdawa
sobie spraw z tego, e pojedyncze miasto nie zdoa si oprze wytrwaym
wysikom oblniczym wielkiej armii. Z drugiej strony obawia si, eby
nieprzyjaciel, zmczony zaciekym oporem Akwilei, nagle nie zaniecha bezowo
cnego oblenia i nie pomaszerowa prosto na Rzym. Wtedy los Cesarstwa
i spraw wolnoci trzeba by zda na niepewny wynik bitwy, a jaki or moe
on przeciwstawi zaprawnym w boju legionom nadreskim i naddunajskim?
Par oddziaw wieo zacignitych spord szlachetnej, ale sabej modziey
italskiej i korpus germaskich oddziaw pomocniczych, na ktrych staoci
w godzinie prby niebezpiecznie byoby polega. Wrd tych uzasadnionych
trwg cios zawizanego w jego wasnym obozie spisku pokara Maksymina za
jego zbrodnie i uwolni Rzym oraz senat od nieszcz, ktre z pewnoci by
towarzyszyy zwycistwu rozwcieczonego barbarzycy.
Ludno Akwilei nie zaznaa prawie adnej z tych niedoli, jakie zazwyczaj
pociga za sob oblenie. Spichrze byy zaopatrzone obficie, a kilka rde
w obrbie murw miejskich zapewniao mieszkacom niewyczerpany dopyw
wieej wody. Natomiast onierze Maksymina naraeni byli na zimno i deszcze,
waciwe tej porze roku, na zaraliwe choroby i na okropnoci godu. Ogoocony
kraj pozbawiony zosta wszystkiego, rzeki byy pene trupw i skalane krwi.
Wrd wojsk zacz si szerzy nastrj rozpaczy i wrogoci wobec wodzw,
onierze, odcici od wszelkich rde wiadomoci, z atwoci uwierzyli, e cae
Cesarstwo opowiedziao si po stronie senatu, a ich samych pozostawiono jako
ofiary, skazane na zagad pod niezdobytymi murami Akwilei. Tyrana do
wciekoci doprowadziy rozczarowania, ktre uwaa za skutek tchrzostwa
swojego wojska, a jego wyuzdanie i niewczesne okruciestwo, zamiast porazi
onierzy groz, tchno w nich nienawi i sprawiedliwe pragnienie zemsty.
W rezultacie oddzia gwardzistw pretoriaskich, drcych o swoje ony i dzieci,
pozostawione w obozie w Albie koo Rzymu, wykona wyrok senatu. Maksymin,
opuszczony przez stra przyboczn, zosta zabity we wasnym namiocie, wraz
z synem (ktrego przypuci do zaszczytw purpury), z prefektem pretorium
 Marsz Maksymina na Itali 145

Anulinem i gwnymi sugami swojej tyranii.36 Widok ich gw, niesionych na

ostrzach wczni, przekona obywateli Akwilei, e oblenie skoczone. Bramy
miasta rozwarto na ocie, wygodniaym oddziaom Maksymina zgotowano
gocinne przyjcie, a cae wojsko przyczyo si do uroczystych zapewnie
o wiernoci wobec senatu i narodu rzymskiego oraz swoich prawowitych cesarzy,
Maksyma i Balbina.
Taki to zasuony los spotka zezwierzconego dzikusa, pozbawionego (jak go
te powszechnie przedstawiano) wszelkich uczu, jakimi si odznacza istota
cywilizowana czy choby po prostu ludzka. Ciao jego odpowiadao duszy.
Wzrost Maksymina przekracza osiem stp, a o jego niezrwnanej sile i apetycie
opowiadaj szczegy wprost niewiarygodne.37 Gdyby y w wieku mniej
owieconym, to bardzo moliwe, e tradycja i poezja opisayby go jako jednego
z owych potwornych olbrzymw, ktrzy swoich nadprzyrodzonych si uywaj
do zagady ludzkoci.
atwiej poj ni opisa rado, jaka zapanowaa w caym wiecie rzym
skim z powodu upadku tyrana, o ktrym wie przyniesiono z Akwilei do
Rzymu podobno w cigu czterech dni. Powrt Maksyma by pochodem
tryumfalnym, jego wspcesarz wraz z modym Gordianem wyjechali mu
na spotkanie, po czym trzej wadcy w towarzystwie posw prawie wszystkich
miast italskich wjechali do stolicy, witani wspaniaymi ofiarami, jakie ska
da nakazywaa wdziczno i zabobon, i przyjmowani ze szczerymi okla
skami przez senat i lud, wmawiajcy w siebie, e po wieku elaznym na
stpi wiek zoty.38
Postpowanie obu cesarzy nie zawiodo tych oczekiwa. Wymierzali oni
sprawiedliwo osobicie, przy czym askawo jednego z nich miarkowaa
surowo drugiego. Zniesiono albo przynajmniej zagodzono gnbice podatki,
ktrymi Maksymin obciy dziedziczenie zarwno ustawowe, jak i testamen
towe. Karno odya i za rad senatu jego sudzy-cesarze wydali wiele md
rych ustaw, usiujc na gruzach tyranii wojskowej odbudowa rzdy prawa.
Jakiej nagrody moemy si spodziewa za wyzwolenie Rzymu od potwo
ra? takie pytanie zada Maksymus, w chwili gdy mg przemawia
swobodnie i ufnie. Balbinus odpowiedzia na nie bez wahania: Mioci senatu,
narodu i caej ludzkoci. Niestety! odpar jego przenikliwszy kolega.
Niestety! Obawiam si nienawici onierzy i zgubnych skutkw ich urazy. 39
Wydarzenia a nazbyt dobitnie wykazay suszno jego obaw.
Podczas gdy Maksymus przygotowywa si do obrony Italii przed wsplnym
wrogiem, Balbinus, ktry pozosta w Rzymie, wmieszany zosta w spory
wewntrzne i krwawe zamieszki. W senacie panowaa nieufno i zazdro,
a nawet i w wityniach, gdy si odbyway posiedzenia, kady senator jawnie
bd po kryjomu mia przy sobie bro. Pewnego dnia podczas obrad dwaj
weterani gwardii, czy to przez ciekawo, czy te moe z jakim zym
zamiarem, wdarli si zuchwale do sali posiedze i stopniowo przedostali
146 Rozdzia sidmy

si a za Otarz Zwycistwa. Gallikanus, senator stopnia konsularnego,

i Mecenas, senator stopnia pretorskiego, wielce oburzeni takim zuchwaym
wtargniciem, dobyli sztyletw i pooyli trupem szpiegw bo za takich ich
uwaali u stp otarza, po czym podszedszy do drzwi senatu, nieroztropnie
podjudzili posplstwo do wymordowania pretorianw jako skrytych zausz
nikw tyrana. Pretorianie, ktrzy zdoali uj pierwszej zaciekoci rozruchw,
schronili si do obozu i bronili go z powodzeniem przed wci ponawianymi
atakami ludu, wspomaganego przez due druyny gladiatorw, wasno
bogatych monowadcw. Wojna domowa trwaa wiele dni, powodujc po obu
stronach nieskoczone straty i zamieszanie. Gdy rozbito rury doprowadzajce
do obozu wod, pooenie pretorianw stao si wrcz rozpaczliwe; ale teraz
z kolei oni zaczli urzdza stracecze wypady na miasto, podpalajc wiele
domw i zalewajc ulice krwi ich mieszkacw. Cesarz Balbinus usiowa za
pomoc bezskutecznych rozporzdze i niepewnych rozejmw pojedna wal
czce w Rzymie stronnictwa. Ale ich zajado, chocia na krtki czas zda
wiona, zapona znw ze zdwojon gwatownoci. onierze, nienawidzcy
senatu i ludu, pogardzali saboci wadcy, ktremu brak byo ducha czy
autorytetu na to, aby wymusi posuszestwo u wasnych poddanych.40
Po mierci tyrana jego ogromna armia, powodujc si raczej koniecz
noci ni swobod wyboru, uznaa wadz Maksyma, ktry bez zwoki
przenis si do obozu pod Akwile. Po odebraniu przysigi wiernoci od
onierzy przemwi do nich w sowach penych agodnoci i umiarkowania,
nie tyle potpiajc dzikie rozruchy swoich czasw, ile raczej nad nimi ubo
lewajc, i zapewni onierzy, e z caego ich poprzedniego postpowania
senat zapamita tylko to, e szlachetnie odstpili od tyrana i dobrowolnie
powrcili na drog obowizku. Maksymus popar swoje przemwienie hojn
darowizn, oczyci obz rytualnie przez uroczyste naboestwo ekspiacyjne,
po czym rozpuci legiony po prowincjach w nadziei, e ywi one ku niemu
szczer wdziczno i posuszestwo.41 Niczym jednak nie zdoa sobie zjedna
wyniosego ducha pretorianw. Oni to byli na subie przy osobach cesarzy
w dniu ich publicznego wejcia do Rzymu, ale pord powszechnych owacji
pospne i przygnbione oblicza gwardzistw dostatecznie wiadczyy o tym,
e uwaaj si raczej za ofiar tego tryumfu ni za jego uczestnikw. Kiedy cay
korpus pretoriaski zgromadzono w jednym obozie, ci, ktrzy suyli pod
Maksyminem, i ci, ktrzy zostali w Rzymie, niepostrzeenie porozumieli si
i podzielili swymi skargami i obawami. Oto cesarze wybrani przez wojsko
haniebnie zginli; cesarze, ktrych wybra senat, zasiadaj na tronie.42 Dugo
trway spr pomidzy wadz cywiln a wojskow rozstrzygna wojna, w ktrej
wadza cywilna odniosa cakowite zwycistwo. onierze musz sobie teraz
przyswoi now umiejtno: ulegoci wobec senatu; i bez wzgldu na to,
jak dobrze to polityczne zgromadzenie mogoby udawa wspaniaomylno,
przecie istnieje obawa, e pretorianw dosignie powolna zemsta, ukryta
 Bunt w Rzymie 147

pod nazw karnoci i uzasadniona piknymi wzgldami na dobro publiczne.

Ale pretorianie nadal dzier swj los we wasnych rkach; jeeli tylko bd
mieli odwag wzgardzi pustymi pogrkami bezsilnej Rzeczypospolitej,
z atwoci poka wiatu, e ten, kto jest panem ora, jest panem wadzy
pastwowej.
Senat, wybierajc a dwch wadcw, prawdopodobnie pokierowa si
niezalenie od urzdowego uzasadnienia, goszcego, e trzeba wybra kogo do
spraw pokoju i kogo do spraw wojny take i tajemnym pragnieniem
osabienia despotyzmu najwyszego dostojnika pastwowego przez podzia
jego wadzy pomidzy dwie osoby. Polityka ta bya skuteczna, ale okazaa
si zgubna zarwno dla cesarzy, jak i dla senatu. Rnice charakteru wkrtce
zaostrzyy zazdro o wadz. Maksymus pogardza Balbinem, uwaajc go za
rozpieszczonego arystokrat, a Balbinus ze swej strony pogardza Maksymem,
widzc w nim nisko urodzonego odaka. Ich milczcej niezgody raczej si
dorozumiewano, ni j widziano,43 ale to, e obaj zdawali sobie z niej
spraw, przeszkodzio im si zjednoczy dla powzicia energicznych rodkw
obrony przed wsplnym wrogiem, obozem pretoriaskim. Pewnego dnia, gdy
cae miasto zajte byo igrzyskami kapitoliskimi, cesarze pozostali w paacu
prawie sami. Nagle zaskoczyo ich pojawienie si oddziau zoonego z go
towych na wszystko oprawcw. Wzajemnie nie znajc swego stanowiska ani
zamysw, jako e ju zajmowali apartamenty bardzo od siebie odlege,
i bojc si zarwno udzieli pomocy, jak j przyj, zmarnowali te bez
cenne chwile na daremne narady i bezowocne wyrzuty. Kres ich prnemu
sporowi pooyo przybycie zbuntowanych pretorianw. Pochwycili oni se
nackich cesarzy, bo tak ich ze zoliw pogard nazywali, zdarli z nich
szaty i nagich powlekli w zuchwaym tryumfie przez ulice Rzymu, z za
miarem zadania nieszczsnym wadcom mierci okrutnej a powolnej. Mczar
nie cesarzy skrci jednak strach pretorianw przed odsiecz ze strony wier
nych Germanw z gwardii cesarskiej; okaleczone zwoki porzucono wysta
wiajc je na zniewagi albo lito posplstwa.44
Na przestrzeni kilku miesicy szeciu wadcw zgino od miecza. Jedyn
nadajc si do osadzenia na oprnionym tronie45 osob, jaka przysza
onierzom na myl, by Gordian, ju przedtem obdarzony tytuem cezara.
Ponieli go wic do obozu i jednomylnie obwoali augustem i imperatorem.
Nazwisko jego byo drogie senatowi i ludowi, jego modociany wiek obiecywa
wojsku dugi okres bezkarnej samowoli, a podporzdkowanie si Rzymu
i prowincji wyborowi dokonanemu przez gwardi pretoriask ocalio Rzeczpo
spolit od okropnoci nowej wojny domowej w samym sercu stolicy, cho, co
prawda, za cen wolnoci i godnoci.46
Poniewa Gordian Trzeci mia w chwili mierci lat zaledwie dziewitnacie,
wic dzieje jego ywota, chobymy je znali o wiele dokadniej, ni znamy,
zawierayby niewiele wicej ni opis jego wychowania i postpowania ministrw,
148 Rozdzia sidmy

kolejno naduywajcych prostoty jego niedowiadczonej modoci albo ni

kierujcych. Natychmiast po wyniesieniu na tron wpad on w rce eunuchw
swojej matki, tego szkodliwego robactwa ze Wschodu, ktre od czasw
Heliogabala zagniedzio si w paacu cesarzy rzymskich. Przebiegy spisek tych
ajdakw zacign nieprzeniknion zason pomidzy tym zacnym wadc
a jego gnbionymi poddanymi; cnotliwego Gordiana oszukiwano, a zaszczytne
urzdy Cesarstwa sprzedawano bez jego wiedzy, cho ze wszech miar publicznie,
najnikczemniejszym z ludzi. Nie wiemy, jaki szczliwy przypadek sprawi, e
cesarz wymkn si z tej haniebnej niewoli i e obdarzy swoim zaufaniem
ministra, ktrego rozumne rady miay na celu tylko chwa wadcy i szczliwo
ludu. Naley jednak sdzi, e ask Gordiana zawdzicza Mizyteusz mioci
i nauce. Modociany wadca, oeniwszy si z crk swego nauczyciela retoryki,
wysuwa tecia na najpierwsze w Cesarstwie urzdy. Dotd zachoway si dwa
przepikne listy, ktre ze sob wymienili. Minister, z wiadom godnoci,
jak daje cnota, winszuje Gordianowi, e si wyzwoli od tyranii eunuchw,47
a jeszcze bardziej tego, e zdaje sobie spraw ze swego wyzwolenia. Cesarz
z ujmujcym zakopotaniem przyznaje si do bdw swego dawnego po
stpowania i bardzo susznie ubolewa nad nieszczliwym pooeniem monar
chy, przed ktrym sprzedajne plemi dworakw ustawicznie usiuje ukrywa
prawd.48
ycie Mizyteusza upyno na zajciach literackich, a nie wojskowych,
a jednak tak rnorodne byy talenty tego wielkiego czowieka, e gdy go
mianowano prefektem pretorium, energicznie i umiejtnie wywizywa si
z obowizkw wojskowych zwizanych ze swoim stanowiskiem. Persowie
najechali Mezopotami i zagraali Antiochii. Za namow tecia mody cesarz
opuci wygody Rzymu, po raz ostatni w dziejach spisanych otworzy wityni
Janusa i osobicie pomaszerowa na Wschd. W chwili gdy si zbliy na czele
wielkiej armii, Persowie wycofali swoje garnizony z miast, ktre ju poprzednio
zdobyli, i dokonali odwrotu znad Eufratu nad Tygrys. Gordian mia przyjem
no obwieci senatowi pierwsze powodzenie swego ora, ktre ze stosow
n skromnoci i wdzicznoci przypisa rozumowi swego tecia, prefekta.
W cigu caej wyprawy Mizyteusz czuwa nad bezpieczestwem i karnoci
wojsk i zapobiega ich niebezpiecznym szemraniom, regularnie i obficie zaopa
trujc obz w zapasy ywnoci oraz zakadajc we wszystkich miastach
nadgranicznych bogate skady octu, boczku, somy, jczmienia i pszenicy.49
Ale powodzenie Gordiana skoczyo si wraz ze mierci Mizyteusza, ktry
zmar na biegunk, nie bez bardzo uzasadnionych podejrze otrucia. Filip,
jego nastpca na urzdzie prefekta, z urodzenia by Arabem, a tym samym
w modszych latach z zawodu rozbjnikiem. Jego wyniesienie z tak nikczem
nego stanu do pierwszych godnoci w Cesarstwie zdaje si dowodzi, e by to
przywdca miay i uzdolniony. Ale zuchwalstwo podszepno mu, e powi
nien stara si o tron, wykorzystujc swe uzdolnienia nie po to, aby suy
 Knowania Filipa Araba 149

pobaliwemu wadcy, lecz po to, aby zaj jego miejsce. Brak ywnoci,
sztucznie wywoany w obozie knowaniami Filipa, rozdrani onierzy, ktrzy
swoje niedole pooyli na karb modoci i niedowiadczenia wadcy. Nie
ley w naszej mocy przeledzenie kolejnych krokw tajnego spisku i jawnego
buntu, ktry w kocu przynis zgub Gordianowi. Dla uczczenia jego pa
mici wzniesiono pomnik tam,50 gdzie zosta zabity, w pobliu miejsca,
w ktrym do Eufratu wpada maa rzeczka Aboras.51 Szczsny Filip, wynie
siony na tron cesarski gosami onierzy, znalaz poparcie w senacie i na
prowincji.52
Nie moemy si powstrzyma od przepisania pomysowego, cho cokolwiek
urojonego opisu, w ktrymi synny pisarz naszych czasw nakreli obraz rzdw
wojskowych w Cesarstwie Rzymskim.
To, co podwczas nazywano Cesarstwem Rzymskim, byo tylko bezadn
republik, cokolwiek podobn do ustroju arystokratycznego 53 panujcego
w Algierze,54 gdzie milicja, posiadajc wadz zwierzchni, mianuje i skada
z urzdu dostojnika, ktry przybiera tytu deja. Moe zreszt naley uzna za
ogln zasad to, e rzd wojskowy jest pod pewnymi wzgldami bardziej
republikaski ni monarchiczny. Trudno te powiedzie, e onierze uczest
niczyli w rzdach tylko dlatego, e wypowiadali posuszestwo i podnosili bunty.
Czy koniec kocw przemwienia, ktre do nich wygaszali cesarze, nie byy tej
samej natury co przemwienia wygaszane dawniej do ludu przez konsulw
i trybunw? A chocia wojska nie miay staych miejsc ani form zbierania si,
chocia ich obrady byy krtkie, dziaanie nage, a decyzje rzadko kiedy wynikay
z chodnego zastanowienia, to czy nie oni rozporzdzali w sposb absolutny
losami pastwa? Czyme by cesarz, jak nie sug rzdw przemocy, wybranym
dla prywatnej korzyci onierzy?
Gdy wojsko wybrao Filipa, ktry by prefektem Gordiana Trzeciego, ten
ostatni prosi, aby go pozostawiono jedynym cesarzem; nie zdoa tego uzyska.
Prosi wic o rwny podzia wadzy pomidzy nich obu; wojsko nawet go sucha
nie chciao. Zgadza si, eby go zdegradowano do stanowiska cezara; od
mwiono mu tej aski. Pragn wreszcie, by go przynajmniej mianowano
prefektem pretorium; i t prob odrzucono. W kocu baga ju tylko o ycie.
Wojsko, rozstrzygajc we wszystkich tych poszczeglnych decyzjach, wykony
wao wadz najwysz.
Wedug tego historyka, ktrego wtpliwej wartoci opowiadanie przytoczy
prezes de Montesquieu, Filip, ktry podczas caych tych obrad zachowywa
pospne milczenie, skania si pocztkowo do oszczdzenia ycia swego
niewinnego dobroczycy; dopiero gdy zastanowi si nad tym, e niewinno
Gordiana moe wzbudzi w wiecie rzymskim niebezpieczne wspczucie,
rozkaza, bez adnego wzgldu na jego bagalne krzyki, pochwyci go, roze
bra do naga i odprowadzi na natychmiastow mier. Po krtkiej chwili ten
nieludzki wyrok wykonano.55
150 Rozdzia sidmy

Po powrocie ze Wschodu do Rzymu Filip, pragn zatrze pami o swoich

zbrodniach i pozyska sobie mio ludu, z nieskoczonym przepychem
i wspaniaoci urzdzi Igrzyska Stulecia. Od czasu gdy ustanowi je czy te
wskrzesi August,56 kolejno urzdzali igrzyska: Klaudiusz, Domicjan i Sep-
tymiusz Sewer, a teraz wznowiono je po raz pity na cze pierwszego tysic
lecia, ktre mino od chwili zaoenia Rzymu.
Wszystkie szczegy Igrzysk Stulecia byy obmylone tak, eby w zabobonne
umysy wpaja gbok i nabon cze. Dugi okres, upywajcy pomidzy
nimi,57 przekracza okres ycia ludzkiego, i tak jak kady z widzw oglda
je po raz pierwszy, tak te i aden z nicji nie mg si udzi nadziej, e je
zobaczy po raz drugi. Przez trzy noce z rzdu odprawiano mistyczne ofiary na
brzegach Tybru, a Pole Marsowe rozbrzmiewao muzyk i piewem, owietlone
niezliczonymi lampami i pochodniami. Niewolnikw i cudzoziemcw wy
kluczono od jakiegokolwiek udziau w tych uroczystociach narodowych. Chr,
zoony z dwudziestu siedmiu modziecw i tylu dziewic szlachetnego rodu
i majcych oboje rodzicw przy yciu, baga przychylnych bogw o askaw
opiek nad starszym pokoleniem i nad nadziejami pokolenia modego, uprasza
jc ich religijnymi hymnami, aby nadal, tak jak obiecyway to prastare
wyrocznie, wspierali cnot, szczliwo i wadanie narodu rzymskiego.58
Wspaniao wyprawionych przez Filipa widowisk i rozrywek olnia oczy
posplstwa. Gdy pobone tumy pochonite byy cakowicie swymi zabobon
nymi obrzdkami, tylko nieliczni ludzie mylcy rozwaali niespokojnie ubiege
dzieje i przysze losy Cesarstwa.
Od czasw gdy Romulus wraz z nieliczn druyn zoon z pastuchw
i zbjw obwarowa si na wzgrzach w pobliu Tybru, upyno ju dziesi
wiekw.59 W cigu pierwszych czterech wiekw Rzymianie w twardej szkole
biedy nabyli cnoty potrzebne na wojnie i w rzdzeniu pastwem; dziki tym
cnotom i sprzyjajcemu losowi w cigu nastpnych trzech wiekw zapanowali
cakowicie nad wieloma krajami Europy, Azji i Afryki. Ostatnie trzysta lat
upyno im w zewntrznym powodzeniu, ale wewntrznym upadku. Ten nard
onierzy, administratorw i ustawodawcw, ktry stanowi owe trzydzieci pi
tribus narodu rzymskiego, roztopi si we wsplnej masie i wymiesza z milionami
sualczych mieszkacw prowincji, ktrzy otrzymali miano Rzymian, nie
przyjmujc ich ducha. Jedynym stanem spoecznym, ktry zachowa niezale
no, ale te jej i naduywa, byo najemne wojsko, rekrutowane spord
poddanych i nadgranicznych barbarzycw. Jego to zgiekliwy wybr wynosi
na tron rzymski Syryjczyka, Gota albo Araba, nadajc mu despotyczn wadz
nad obszarami podbitymi i ojczyzn Scypionw.
Granice Cesarstwa Rzymskiego wci jeszcze rozcigay si od Oceanu
Zachodniego po Tygrys i od gr Atlasu a po Ren i Dunaj. Bezkrytycznym
oczom posplstwa Filip wydawa si monarch nie mniej potnym, ni by
niegdy Hadrian albo August. Forma pozostaa ta sama, ale zdrowie i krzepko,
 Igrzyska Stulecia 151

ktre przedtem w ni wleway ducha, ju uleciay. Lud by zniechcony do pracy

i wyczerpany dugim szeregiem lat ucisku. Dyscyplin legionw, t jedyn po
wyganiciu wszelkich innych cnt podpor potgi pastwa, znieprawiaa dza
wadzy cechujca cesarzy albo rozluniaa ich sabo. Bezpieczestwo granic,
ktre zawsze opiera si raczej na oru ni na warowniach, zostao niepo
strzeenie podkopane i najpikniejsze prowincje stany otworem przed drapie
noci lub ambicjami barbarzycw, ktrzy wkrtce si zorientowali, e
Cesarstwo Rzymskie chyli si ku upadkowi.
 Rozdzia smy

O STANIE PERSJI PO PRZYWRCENIU MONARCHII

PRZEZ ARTAKSERKSESA

Z apiknych
kadym razem, gdy Tacyt folguje sobie, rozpoczynajc jeden z tych
epizodw, w ktrych opowiada o wydarzeniach wewntrznych
wrd Germanw albo Partw, gwnym jego celem jest oderwanie uwagi
czytelnika od jednostajnego obrazu rozwizoci i niedoli. Poczwszy od
panowania Augusta a do czasw Aleksandra Sewera Rzym hodowa wrogw
na wasnym onie; byli to tyrani i onierze. Jego pomylno pozostawaa
wic w bardzo odlegym i sabym zwizku z przewrotami, ktre mogy si
wydarza poza Renem i Eufratem. Ale gdy stan onierski w dzikiej anarchii
zniweczy zarwno wadz cesarza, jak ustawy senatu, a nawet i karno obozu
wojskowego, wtedy barbarzycy pnocni i wschodni, ktrzy dugo czyhali na
granicy, miao natarli na prowincje podupadajcej monarchii. Uprzykrzone
zagony przemieniy si w grone najazdy, a wreszcie po dugim okresie
zmiennego szczcia, w ktrym klsk ponosia bd jedna, bd druga strona,
wiele plemion zwyciskich najedcw usadowio si w prowincjach Cesarstwa
Rzymskiego. eby janiej pozna te wakie wydarzenia, sprbujemy najpierw
wytworzy sobie pojcie o charakterze, siach i zamierzeniach tych ludw,
ktre pomciy spraw Hannibala i Mitrydatesa.
We wczeniejszych epokach wiata, gdy bory zarastajce Europ dostar
czay schronienia zaledwie garstce wdrownych dzikusw, mieszkacy Azji ju
zamieszkiwali ludne miasta i podlegali wadzy rozlegych imperiw, bdcych
siedzib sztuk, zbytku i despotyzmu. Asyryjczycy panowali nad Wschodem,1
dopki bero Ninusa i Semiramidy nie wypado z rk ich zniewieciaych
nastpcw. Wadaniem ich podzielili si Medowie i Babiloczycy, a ich samych
z kolei pochona monarchia Persw, ktrych ora nie udao si zatrzyma
w obrbie ciasnych granic Azji. Wiodc za sob, jak mwi, dwa miliony mw,
Kserkses, potomek Cyrusa, najecha Grecj. Trzydzieci tysicy onierzy pod
dowdztwem Aleksandra (syna Filipa), w ktrego rce Grecy zoyli swoj
chwa i pomst za doznane krzywdy, wystarczyo jednak do podboju Persji.
Panowanie Macedonii nad Wschodem przywaszczyli sobie pniej i utracili
wadcy z rodu Seleukosa. Mniej wicej w tym samym czasie, gdy zawierajc
 Artakserkses. Reforma religii magw 153

haniebny traktat, zrzekli si oni na rzecz Rzymian caej poaci kraju lecej
poza grami Taurus, Parto wie, dotychczas nie znane plemi pochodzenia
scytyjskiego, wypdzili ich ze wszystkich prowincji Grnej Azji. Grone
wadanie Partw, ktre rozcigao si od Italii a po granice Syrii, z kolei zo
stao obalone przez Ardaszira, czyli Artakserksesa, zaoyciela nowej dynastii,
rzdzcej Persj pod imieniem Sassanidw a do czasu najazdu Arabw. Ten
wielki przewrt, ktrego zgubnych skutkw mieli wkrtce dowiadczy Rzy
mianie, wydarzy si w czwartym roku panowania Aleksandra Sewera, w dwie
cie dwadziecia sze lat po rozpoczciu si ery chrzecijaskiej.2
W wojskach Artabana, ostatniego krla Partw, suy, zdobywajc tam
wielk saw, niejaki Artakserkses; podobno wypdzia go stamtd na wygnanie
i popchna do buntu krlewska niewdziczno, zwyka nagroda za wybitne
zasugi. Pochodzi on z niskiego stanu, co dawao pole zarwno oszczerstwom
jego nieprzyjaci, jak i pochlebstwom jego zausznikw. Gdybymy mieli da
wiar obmowie szerzonej przez tych pierwszych, to Artakserkses by owocem
nielubnego zwizku ony garbarza z prostym onierzem.3 Jego zausznicy
natomiast przedstawiaj go jako potomka gazi staroytnego rodu krlw
Persji, cho czas i niepowodzenia stopniowo sprowadziy jego przodkw do
skromnego stanu zwykych obywateli.4 Jako w prostej linii dziedzic monar
chii, wysun on swoje prawo do tronu i podj si szczytnego zadania
wyzwolenia Persw od jarzma, pod ktrym jczeli ju od piciu wiekw z gr,
poczwszy od mierci Dariusza. W trzech wielkich bitwach Partowie ponieli
klsk. W ostatniej z nich poleg ich krl Artaban, a duch narodu zosta na
zawsze zamany.5 Wielkie zgromadzenie zwoane w Balchu, w Chorasanie,
uroczycie uznao wadz Artakserksesa. Wrd bijcych czoem satrapw
znalazy si i dwie modsze gazie krlewskiego rodu Arsacesa. Trzecia ga,
bardziej pomna dawnej wietnoci ni obecnej koniecznoci, usiowaa wraz
z orszakiem licznych wasali wycofa si w stron posiadoci swego krewniaka,
krla Armenii; ale t znikom armi dezerterw pochwycono i wycito w pie
dziki czujnoci zwycizcy,6 ktry miao woy na czoo podwjny diadem
i przybra tytu krla krlw, przysugujcy jego poprzednikowi. Jednak te
szumne tytuy zamiast schlebia prnoci Persa posuyy tylko do przypo
mnienia mu o jego obowizkach i do rozpomienienia w jego duszy ambicji,
ktra mu nakazywaa przywrci w caej wspaniaoci religi i pastwo
Cyrusa.
1. W cigu dugiego okresu, kiedy Persja znajdowaa si w niewoli pod jarz
mem macedoskim i partyjskim, narody Europy i Azji wzajemnie przejmo
way od siebie i wypaczay swoje zabobony. Arsacydzi, praktykujc religi
magw, zhabili j i zbrukali przernymi domieszkami cudzoziemskiego
bawochwalstwa. Na Wschodzie wci jeszcze czczono pami Zoroastra,
staroytnego proroka i filozofa Persw,7 ale przestarzay i tajemniczy jzyk,
w jakim uoona bya Zendawesta,8 otworzy pole do dysputy siedemdziesiciu
154 Rozdzia smy

sektom, z ktrych kada inaczej tumaczya podstawowe nauki swojej religii,

stajc si na rwni ze wszystkimi pozostaymi pomiewiskiem dla tumu
niewiernych, odrzucajcych zarwno boskie posannictwo proroka, jak i zdzia
ane przez niego cuda. eby bawochwalcw pognbi, odszczepiecw na nowo
zjednoczy, a argumenty niewiernych odeprze nieomylnym orzeczeniem soboru
powszechnego, pobony Artakserkses zwoa magw ze wszystkich czci swoich
posiadoci. Kapani ci, ktrzy tak dugo znosili pogard i zapomnienie,
usuchali tak podanego wezwania i w wyznaczonym dniu stawili si w liczbie
okoo siedemdziesiciu tysicy. Ale poniewa obradami tak zgiekliwego zgro
madzenia nie moga pokierowa ani powaga rozumu, ani sztuka polityki,
zmniejszono w perski sobr najpierw do czterdziestu tysicy, potem do czterech
tysicy, do czterystu, do czterdziestu, a wreszcie pozostao siedmiu magw,
ktrych uczono i pobono cieszya si najwikszym szacunkiem. Jeden
z nich, Erdawiraf, duchowny mody, ale witobliwy, przyj z rk braci
trzy puchary wina nasennego. Wypi je i natychmiast zapad w dugi i gboki
sen. Zaraz po przebudzeniu opowiedzia krlowi i posplstwu wiernych o swo
jej podry do nieba i poufaych rozmowach z bstwem. Ten nadprzyrodzony
dowd uciszy wszelkie wtpliwoci i artykuy wiary Zoroastra ustalono
z tak sam powag jak i dokadnoci.9 Krtki opis tego synnego systemu
bdzie poyteczny nie tylko do przedstawienia charakteru Persw, ale take
do objanienia wielu najwaniejszych powiza, zarwno pokojowych, jak
i wojennych, pomidzy nimi a Cesarstwem Rzymskim.10
Wielkim i podstawowym artykuem tego systemu bya synna doktryna dwch
zasad, ze strony filozofii wschodniej zuchwaa i nierozsdna prba pogodzenia
istnienia za moralnego i fizycznego z przymiotami dobrotliwego Stwrcy
i Rzdcy wiata. W pismach Zoroastra pierwsza i pierwotna istota, w ktrej albo
przez ktr istnieje wszechwiat, nazywa si Czasem bez granic, ale trzeba
wyzna, e ta nieskoczona substancja wydaje si raczej metafizyczn abstrakcj
ni istot rzeczywist, wyposaon w wiadomo siebie samej albo posiadajc
jakie doskonaoci moralne. Z dziaa bd lepych, bd te rozumnych
tego to nieskoczonego Czasu, przejawiajcego a nazbyt bliskie pokrewiestwo
z Chaosem Grekw, zrodziy si w wiecznoci dwie wtrne, ale czynne zasady
wszechwiata, Ormuzd i Aryman; kady z nich posiada moc tworzenia, ale te
kady jest skonny, zgodnie ze sw niezmienn natur, do posugiwania si ow
moc w innych zamiarach. Zasada Dobra jest wieczycie otoczona wiatoci;
zasada Za wieczycie pogrzebana w ciemnociach. Rozumna dobrotliwo
Ormuzda stworzya czowieka zdolnego do osignicia cnoty i obficie wyposay
a jego pikn siedzib w rzeczy, z ktrych buduje si szczcie. Jego to
opatrzno czuwa nad nieustannym ruchem planet, kolejnoci pr roku
i umiarkowanym mieszaniem si elementw. Ale ju dawno temu zoliwo
Arymana przebia skorupk jajka Ormuzda, czyli, innymi sowy, pogwacia
harmoni jego dzie. Poczwszy od tego zabjczego wtargnicia, najdrobniejsze
 Zoroaster jako ustawodawca 155

czsteczki Dobra i Za s ze sob jak najdokadniej przemieszane i razem si

poruszaj; najbardziej trujce ziele wyrasta wrd najzbawienniejszych rolin;
potopy, trzsienia ziemi i poary wiadcz o panujcej w naturze niezgodzie,
a maym wiatem ludzkim ustawicznie wstrzsa rozpusta i niedola. Podczas gdy
reszt ludzkoci skul w swoje acuchy jej wrg piekielny, tylko wierny Pers
oddaje cze religijn wycznie swemu przyjacielowi i opiekunowi Ormuzdowi,
walczc pod sztandarem jego wiatoci, ufny, e w dniu ostatnim uczestniczy
bdzie w jego tryumfie. W tym to rozstrzygajcym okresie owiecona mdro
dobroci wywysza potg Ormuzda ponad wciek zo jego wspzawodnika.
Aryman i jego zwolennicy, rozbrojeni i pokonani, zapadn si w przyrodzon
im ciemno, a cnota utrzymywa bdzie pokj wieczny i harmoni we
wszechwiecie.11
Teologia Zoroastra bya niejasna nie tylko dla cudzoziemcw, ale i dla
znacznej wikszoci jego wasnych uczniw, lecz i najbardziej powierzchownych
uderzya filozoficzna prostota kultu perskiego. Nard ten powiada Hero-
d o t12 nie potrzebuje wityni, otarzy ani posgw, umiecha si na widok
gupoty narodw, ktre wyobraaj sobie, jakoby bogowie powstali z natury
ludzkiej albo byli z ni w jakimkolwiek stopniu spokrewnieni. Miejscami
wybranymi do skadania ofiar s szczyty najwyszych gr. Naboestwo polega
gwnie na piewaniu hymnw i modach; zwrcone s one do najwyszego
boga, ktry wypenia rozlegle kolisko niebios. A jednak rwnoczenie, jak
przystao prawdziwemu politeicie, Herodot zarzuca Persom, e oddaj cze
bosk ziemi, wodzie, ogniowi, wiatrom oraz socu i ksiycowi. Ale Persowie
wszystkich czasw zaprzeczaj temu zarzutowi i wyjaniaj swoje dwuznaczne
postpowanie, ktre czyni moe ten zarzut na pozr susznym. ywioy,
a zwaszcza soce, zwane przez nich Mitr, ogie i wiato s dla nich
przedmiotami czci religijnej jako najczystsze symbole, najwspanialsze wy
twory i najpotniejsze narzdzia przyrody i boskiej potgi.13
eby wywrze na umyle ludzkim gbokie i trwae wraenie, kady rodzaj
religii musi wiczy w posuszestwie, nakazujc praktyki pobone, dla ktrych
nie potrafimy poda adnego uzasadnienia; i musi sobie zdoby szacunek,
wpajajc w nas obowizki moralne zgodne z tym, co nam dyktuj wasne serca.
Religia Zoroastra obfitowaa w praktyki i narzucaa dostateczn ilo obowiz
kw. Po osigniciu wieku dojrzaoci pciowej wierzcy Pers otrzymywa
tajemniczy pas, znami opieki boskiej, i poczwszy od tej chwili, wszystkie
uczynki swego ycia, nawet najobojtniejsze czy te najkonieczniejsze, uwica
specjalnymi na kad okazj modlitwami, inwokacjami albo przyklkaniem;
zaniedbanie tego bez wzgldu na okolicznoci byo grzechem cikim, nie
ustpujcym co do stopnia winy pogwaceniu obowizkw moralnych. Ponadto
od ucznia Zoroastra, ktry pragn umkn przed przeladowaniem Arymana
i y wraz z Ormuzdem w wiecznej szczliwoci tam, gdzie stopie szczcia
bdzie dokadnie proporcjonalny do stopnia cnoty i pobonoci, wymagano
156 Rozdzia smy

przestrzegania obowizkw moralnych, sprawiedliwoci, miosierdzia, szczod

robliwoci, itd.14
Ale istnieje szereg godnych uwagi przypadkw, gdy Zoroaster przestaje by
prorokiem, staje si ustawodawc i przejawia bardzo duo troski o szczcie
prywatne i publiczne, co rzadko mona znale wrd wzniosych czy te
przyziemnych celw zwykego zabobonu. Post i bezestwo, gdzie indziej owe
tak rozpowszechnione sposoby kupowania sobie aski boej, potpia Zoroaster
ze zgroz jako wystpne odrzucanie najlepszych darw opatrznoci. W religii
magw czowiek wity ma obowizek podzi dzieci, sadzi poyteczne drzewa,
tpi szkodliwe zwierzta, nawadnia suche ziemie Persji i zasugiwa na
zbawienie gorliw prac na roli. Moemy przytoczy z Zendawesty mdr
i dobroczynn maksym, ktra kompensuje wiele zawartych tam niedorzeczno
ci. Kto starannie i pilnie obsiewa ziemi, lepiej suy religii, ni gdyby
powtarza dziesi tysicy modlitw. 15 Co rok na wiosn obchodzono uroczys
to, ktrej celem byo przedstawienie pierwotnej rwnoci ludzi i obecnej
pomidzy nimi cznoci. Majestatyczni krlowie perscy, zamieniajc swj
prny przepych na wielko bardziej istotn, swobodnie schodzili pomidzy
najniej postawionych, ale zarazem najpoyteczniejszych ze swoich poddanych.
Tego dnia bez adnego rozrnienia dopuszczano rolnikw do stou krla i jego
satrapw. Monarcha przyjmowa od nich petycje, rozpatrywa ich skargi
i rozmawia z nimi na stopie jak najwikszej rwnoci. Z waszej pracy
zwyk by mawia (susznie, jeeli nawet nie zawsze szczerze) z waszej pracy
otrzymujemy rodki utrzymania, wam nasza czujno zapewnia spokj; skoro
wic jestemy sobie nawzajem potrzebni, to yjmy ze sob jak bracia, w zgodzie
i mioci. 16 Wprawdzie w pastwie bogatym i despotycznie rzdzonym taka
uroczysto musiaa si przeksztaci w przedstawienie teatralne, lecz bya to
przynajmniej komedia stanowczo godna krlewskiej publicznoci, a przy tym
komedia, ktra moga czasami wyry w umyle modocianego wadcy zbawien
n nauk.
Gdyby Zoroaster przestrzega tych wzniosych zasad we wszystkich bez
rnicy swoich ustanowieniach, to imi jego zasugiwaoby na miejsce obok
imion Numy Pompiliusza i Konfucjusza, a systemowi jego susznie by si nalea
cay ten poklask, jakim lubi go darzy niektrzy z naszych teologw, a nawet
i filozofw. Ale niejedn prawd poyteczn, a nawet wznios w tym pstrym
ukadzie, podyktowanym przez rozum i przez namitno, przez zapa i samo
lubne pobudki, habia przymieszka najobrzydliwszego i najniebezpieczniej
szego zabobonu. Stan kapaski, czyli magowie, by niezmiernie liczny, zwayw
szy, e jak ju widzielimy, na sobr powszechny zwoano ich osiemdziesit
tysicy. Potg magw pomnaaa ich karno. Wszystkie prowincje Persji
podlegay regularnej hierarchii, przy czym za widom gow Kocioa i prawo
witego nastpc Zoroastra uwaano archimaga, ktry rezydowa w Balchu.17
Majtek magw by bardzo znaczny. Posiadali oni ogromn poa najurodzaj
 Jednolita wadza w Persji 157

niejszych ziem Medii,18 co wywoywao jeszcze nie tak wiele zawici, ale poza
tym cigali podatek od mienia i pracy wszystkich Persw.19
Choby wasze dobre uczynki powiada ten interesowny prorok prze
wyszay liczb licie na drzewach, krople deszczu, gwiazdy na niebiesiech czy
ziarnka piasku na morskim wybrzeu, na nic si one wszystkie wam zdadz, jeeli
ich nie przyjmie p o b o r c a , czyli kapan. Aby je przyj w przewodnik wio
dcy was do zbawienia, musicie mu wiernie paci dziesiciny od wszystkiego, co
posiadacie, od towarw, ziem i pienidzy. Jeeli poborca bdzie z was zado
wolony, dusza wasza uniknie mczarni piekielnych, zyskacie sobie pochway
ludzkie na tym wiecie i szczliwo na tamtym. Albowiem p o b o r c y s
nauczycielami wiary; wiedz oni wszystko i wyzwalaj wszystkich.20
Te dogodne maksymy uszanowania i lepej wiary niewtpliwie wpajano
starannie we wraliwe umysy modziey, a jako e magowie wadali wy
chowaniem w Persji, w ich to rce oddawano dzieci nawet z rodziny krlew
skiej.21 Kapani perscy odznaczajcy si umysami dociekliwymi przechowywali
i badali tajemnice filozofii wschodniej i dziki szerszej wiedzy bd wikszej
chytroci zdobyli sobie opini ludzi wielce biegych w pewnych naukach
tajemnych, ktre te wziy swoj nazw od nazwy magw.22 Magowie
o usposobieniu skaniajcym raczej do ycia czynnego dziaali na dworze
krlewskim i w wielkich miastach; stwierdzono, e rzdami Artakserksesa
w wielkiej mierze kieroway rady stanu kapaskiego, ktrego godnoci przy
wrci w wadca dawny blask,23 powodujc si pobonoci czy te wzgldami
politycznymi.
Pierwsza rada, jakiej mu udzielili magowie, zgodna bya z nietolerancyjnym
duchem ich wiary,24 z praktyk starodawnych krlw,25 a nawet i z przykadem
danym przez proroka, ktry pad ofiar wojny religijnej, wznieconej przez jego
wasn nietolerancyjn arliwo.26 Artakserkses wyda surowy zakaz prakty
kowania jakiegokolwiek kultu oprcz kultu Zoroastra. Wrd urgania27
obalono wic witynie Partw i posgi ich ubstwionych monarchw. Miecz
Arystotelesa (tak to nazw ludzie Wschodu obdarzali politeizm i filozofi
Grekw) z atwoci da si zama;28 pomienie przeladowania wkrtce
dosigy bardziej upartych ydw i chrzecijan,29 przeladowcy nie oszczdzali
te heretykw nalecych do ich wasnego narodu i wyznania. Majestatowi
Ormuzda, nie znoszcego rywali, sekundowa despotyzm Artakserksesa, ktry
nie znosi buntownikw; tote w jego rozlegym pastwie liczba odszczepiecw
wkrtce spada do nieznacznej liczby osiemdziesiciu tysicy.30 Ten duch
przeladowania rzuca niesaw na religi Zoroastra, ale poniewa nie wywoa
adnych zaburze wewntrznych, posuy do wzmocnienia nowej monarchii,
gdy zjednoczy wszystkich, tak rnych, mieszkacw Persji wizami gorliwo
ci religijnej.
2. Artakserkses, dziki swemu mstwu i umiejtnoci postpowania, wydar
bero Wschodu z rk staroytnej rodziny krlewskiej Partw. Pozostawao mu
158 Rozdzia smy

jednak do wykonania trudniejsze zadanie, a mianowicie wprowadzenie na caym

rozlegym obszarze Persji jednolitego i energicznego systemu rzdw. Arsacydzi,
krlowie sabi i pobaliwi, zdawali swoim synom i braciom gwne prowincje
i wielkie urzdy krlestwa jako posiadoci dziedziczne. Owym vitaxae, czyli
osiemnastu najpotniejszym satrapom, pozwolono przybra tytu krlewski,
a prnej pysze monarchy schlebiao zwierzchnictwo nad tyloma krlami-wasa-
lami, chocia byo to zwierzchnictwo tylko nominalne. Nawet plemiona
barbarzycw, zamieszkae w grach, i miasta greckie Grnej Azji,31 bezpiecz
ne za murami, nie uznaway prawie nad sob zwierzchnika, a ju rzadko
okazyway mu posuszestwo, tote cesarstwo Partw przedstawiao, cho pod
innymi nazwami, ywy obraz ustroju feudalnego,32 ktry pniej zapanowa
w Europie. Ale zwyciski, ruchliwy Artakserkses na czele licznego i karnego
wojska osobicie odwiedzi wszystkie prowincje perskie. Klska najzuchwal
szych buntownikw wraz ze zdobyciem najsilniejszych warowni33 szerzya
trwog przed jego orem i przygotowaa ludno do pokojowego przyjcia jego
wadzy. Zacieky opr naczelnikw przynis im zgub; ich zwolennikw jednak
potraktowano agodnie.34 Dobrowolne poddanie si wynagradzano zaszczyta
mi i bogactwami, ale przezorny Artakserkses, nie chcc pozwoli, eby
ktokolwiek oprcz niego samego przybiera tytu krlewski, znis wszelkie
wadze stojce pomidzy tronem a ludem. Granic jego krlestwa, prawie
rwnego rozmiarami nowoytnej Persji, ze wszystkich stron stanowiy wody:
wielkie rzeki Eufrat, Tygrys, Arakses, Oksus i Indus oraz Morze Kaspij
skie i Zatoka Perska.35 W ubiegym stuleciu obliczono, e kraj ten ma piset
pidziesit cztery miasta, szedziesit tysicy wsi i okoo czterdziestu milio
nw dusz.36 Jeeli porwnamy rzdy rodu Sassana z rzdami rodu Sefiego,
wpywy polityczne religii magw z wpywami politycznymi religii mahome-
taskiej, to prawdopodobnie dojdziemy do wniosku, e krlestwo Artakserkse-
sa miao co najmniej rwnie wielk liczb miast, wsi i mieszkacw. Ale trzeba
te przyzna, e w Persji we wszystkich czasach brak portw na wybrzeu
i niedostatek sodkiej wody w gbi kraju wielce nie sprzyjay rozwojowi handlu
i rolnictwa, tote wydaje si, e Persowie przy obliczaniu ludnoci pozwolili
sobie na jedno z najbardziej maostkowych, cho i najbardziej rozpowszech
nionych oszustw, do jakich si ucieka prno narodowa.
dny wadzy Artakserkses, zatryumfowawszy nad oporem swoich wasa
li, natychmiast zacz zagraa pastwom ssiednim, ktre podczas dugiej
drzemki jego poprzednikw lyy Persj bezkarnie. Z atwoci odnis kilka
zwycistw nad dzikimi Scytami i nad zniewieciaymi Hindusami; ale Rzymianie
byli wrogiem, ktry zarwno ze wzgldu na krzywdy wyrzdzone Persji
w przeszoci, jak i na swoj obecn potg zasugiwa na najwyszy wysiek, do
jakiego zdolny by or Artakserksesa.
Zwycistwa Trajana przyniosy czterdziestoletni spokj, owoc mstwa
i umiarkowania. W okresie, ktry upyn od wstpienia na tron Marka
 Najazdy Rzymian. Zdobycie Osrhoene 159

Aureliusza do panowania Aleksandra Sewera, Cesarstwo Rzymskie dwukrotnie

toczyo wojn z Cesarstwem Partyjskim; chocia caa potga Arsacydw cie
raa si z czstk zaledwie potgi rzymskiej, wynik by zwykle korzystny dla tej
ostatniej. Wprawdzie Makrynus, powodowany niepewnoci swego pooenia
i wasnym bojaliwym usposobieniem, kupi sobie u nich pokj kosztem prawie
dwch milionw w naszych pienidzach,37 ale wodzowie wojsk Marka Aureliu
sza, cesarz Septymiusz Sewer i jego syn Karakalla wznieli wiele pomnikw
swoich zwycistw w Armenii, Mezopotamii i Asyrii. Pobiena relacja ich
osigni przerwaaby nie w por opis waniejszych od nich przewrotw
wewntrznych, wspomnimy wic tylko o klskach raz po raz spadajcych na dwa
wielkie miasta: Seleucj i Ktezyfont.
Seleucja, pooona na zachodnim brzegu Tygrysu, okoo czterdziestu piciu
mil na pnoc od staroytnego Babilonu, bya stolic podbojw macedoskich
w Grnej Azji.38 Jeszcze w wiele wiekw po upadku tego mocarstwa Seleucja
zachowaa prawdziwe cechy kolonii greckiej umiowanie sztuk piknych,
cnt wojskowych i wolnoci. Niepodleg t rzeczpospolit zarzdza senat
zoony z trzystu magnatw; lud skada si z szeciuset tysicy obywateli. Mury
byy mocne, wic pki pomidzy poszczeglnymi stanami w pastwie panowaa
zgoda, spoglday one na potg partyjsk z pogard. Ale obkana zacie
ko w walce z wasnymi rodakami posuwaa si czasem a do bagania
wsplnego wroga, stojcego nieomal u bram tej kolonii,39 o kryjc w sobie
niebezpieczestwo pomoc. Monarchowie partyjscy, podobnie jak Mogoowie
wadajcy Hindustanem, rozkoszowali si pasterskim ywotem swoich scytyj
skich przodkw; obz cesarski czsto rozbijano na rwninie Ktezyfontu, na
wschodnim brzegu Tygrysu, w odlegoci zaledwie trzech mil od Seleucji.40 Na
dwr wadcy pyny niezliczone tumy sug zbytku i despotyzmu, tote maa
wioska Ktezyfont niepostrzeenie rozrosa si w wielkie miasto.41 Za panowa
nia Marka Aureliusza wodzowie rzymscy zapucili si a do Ktezyfontu
i Seleucji. W kolonii greckiej zostali przyjci jak przyjaciele, na siedzib krlw
partyjskich natarli jak wrogowie, ale pomimo to potraktowali oba miasta
jednakowo. Zrabowanie i podpalenie Seleucji, poczone z wymordowaniem
trzystu tysicy jej mieszkacw, zbrukao chwa tryumfu rzymskiego.42 Se
leucja, wyczerpana ju samym ssiedztwem zbyt potnego miasta-rywala,
runa pod tym mierciononym ciosem, natomiast Ktezyfont mniej wicej po
trzydziestu trzech latach odzyska dostateczne siy na to, aby z uporem
wytrzymywa oblenie prowadzone przez cesarza Sewera. Miasto to zostao
jednak wzite szturmem; krl, ktry go broni osobicie, popiesznie umkn;
nagrod za trudy onierzy rzymskich byo sto tysicy jecw i bogaty up.43
Pomimo tych nieszcz Ktezyfont sta si nastpc Babilonu i Seleucji jako
jedna z wielkich stolic Wschodu. W lecie monarcha Persji cieszy si w Ekbata-
nie chodnymi wietrzykami wiejcymi z gr Medii, ale ze wzgldu na agodny
klimat jako rezydencj zimow wola Ktezyfont.
160 Rozdzia smy

Z tych udanych najazdw Rzymianie nie odnieli adnych prawdziwych

ani trwaych korzyci; zreszt nawet nie usiowali na stae zachowa podbo
jw tak odlegych, oddzielonych od prowincji Cesarstwa ogromn poaci pu
styni. Nabytek wprawdzie mniej wietny, ale za to znacznie korzystniej
szy stanowio podbicie krlestwa Osrhoene. Mae to pastewko zajmowao
pnocn najurodzajniejsz cz Mezopotamii pomidzy Eufratem a Tygry
sem. Jego stolica, Edessa, znajdowaa si w odlegoci okoo dwudziestu mil
od Eufratu, a mieszkacy, ju od czasw Aleksandra Wielkiego, stanowili
mieszanin Grekw, Arabw, Syryjczykw i Armeczykw.44 Sabi wadcy
Osrhoene, znajdujc si na niebezpiecznym pograniczu dwch walczcych ze
sob mocarstw, skonnociami sprzyjali sprawie Partw, ale przewaga potgi
rzymskiej zmuszaa ich, jak o tym dotychczas wiadcz medale, do niechtnego
skadania hodu Rzymowi. Po zakoczeniu wojny z Partami za panowania Marka
Aureliusza uznano, e roztropnie bdzie zapewni sobie jak bardziej uchwyt
n rkojmi ich wtpliwej wiernoci. W rnych czciach tego kraju zbudowa
no wic twierdze, a w warownym miecie Nisibis umieszczono rzymski garnizon.
Podczas zamieszek, ktre nastpiy po mierci Kommodusa, wadcy Osrhoene
usiowali strzsn z siebie to jarzmo, ale twarda polityka Septymiusza Sewera
utwierdzia ich zaleno od Rzymu,45 a przewrotno Karakalli dokoczya
tego atwego podboju. Abgarusa, ostatniego krla Edessy, posano w kajdanach
do Rzymu, jego posiadoci obrcono w prowincj, a stolic zaszczycono tytu
em kolonii; i w ten to sposb Rzymianie, na lat okoo dziesiciu przed upad
kiem monarchii partyjskiej, uzyskali mocny i trway przyczek po drugiej
stronie Eufratu.46
Rozpoczcie wojny przez Artakserksesa mona by uzasadni zarwno
roztropnoci, jak i pragnieniem chway, gdyby jego zamysy ograniczay si do
obrony dogodnej granicy albo do jej uzyskania. Ale ten dny wadzy Pers
otwarcie si przyznawa do duo dalej sigajcych zamiarw podboju, przy czym
wydawao mu si, e moe poprze swoje miae roszczenia nie tylko orem
rozumu, ale i orem siy. Twierdzi on, e Cyrus pierwszy podbi, a jego nastp
cy przez dugi czas posiadali cay obszar Azji a po Propontyd i Morze Egej
skie; pod ich panowaniem w prowincjach Karii i Jonii rzdzili perscy satrapo
wie, i zwierzchnictwo ich uznawa cay Egipt a po granice Etiopii.47 Dugo
trwaa uzurpacja moga spowodowa tylko zawieszenie, ale nie zniweczenie tych
praw. Tote Artakserkses, gdy tylko dziki swemu urodzeniu, jak rwnie
zwyciskiemu mstwu woy na gow koron persk, uzna, e pierwszym
wielkim obowizkiem jego, jako krla, jest przywrcenie monarchii jej dawnych
granic i wietnoci. Rozkaza wic Wielki Krl (tak siebie wyniole tytuowa
wysyajc poselstwa do cesarza Aleksandra Sewera), aby Rzymianie bezzwocz
nie opucili wszystkie prowincje, ktre naleay do jego przodkw i, odstpu
jc Persom panowanie nad Azj, zadowolili si niezakconym posiadaniem
Europy. To wyniose zlecenie dorczyo czterystu Persw, wybranych spord
 Przebieg wojny z Persami 161

najwyszych wzrostem i najpikniejszych; ich wymienite konie, przepyszna

bro i bogate stroje wiadczyy o pysze i wielkoci ich pana.48 Poselstwo takie
byo nie tyle propozycj rokowa, ile raczej wypowiedzeniem wojny. Zarwno
Aleksander Sewer, jak i Artakserkses, gromadzc siy zbrojne monarchii
rzymskiej i perskiej, postanowili w tym doniosym sporze dowodzi swymi
wojskami osobicie.
Gdybymy mieli da wiar temu, co wydaje si najautentyczniejsz ze
wszystkich zapisek, a mianowicie dotychczas zachowanemu ordziu, ktre sam
cesarz wygosi do senatu, to musielibymy przyzna, e zwycistwo Aleksandra
Sewera niczym nie ustpowao ktremukolwiek ze zwycistw niegdy od
noszonych nad Persami przez syna Filipa. Wojsko Wielkiego Krla skadao si
ze stu dwudziestu tysicy konnicy, w penej zbroi stalowej, z siedmiuset soni,
nioscych na grzbietach wiee, w ktrych znajdowali si ucznicy, i z tysica
omiuset rydwanw wojennych wyposaonych w kosy. Ta grona armia, jakiej
podobnych nie pamita historia Wschodu, a jak jedynie fantazja wschodnich
bani mogaby wymarzy,49 daa si pokona w wielkiej bitwie, w ktrej rzymski
Aleksander okaza si nieustraszonym onierzem i biegym wodzem. Wielki
Krl umkn przed jego walecznoci, a bezporednim owocem tego znakomite
go zwycistwa by ogromny up i podbj Mezopotamii. Tak wygldaj
okolicznoci samochwalczego i nieprawdopodobnego sprawozdania, ktre
podyktowaa, jak si a nazbyt jasno okazuje, prno monarchy, przyozdobili
bezwstydnie jego sualczy pochlebcy, a daleki od widowni tych wydarze
i ulegy senat przyj bez sprzeciwu.50 Zgoa nie wierzc w jakkolwiek pamitn
przewag ora Aleksandra nad Persami, skonni jestemy podejrzewa, e caa
ta una urojonej chway miaa na celu ukrycie jakiej rzeczywistej haby.
Podejrzenia nasze potwierdza powaga wspczesnego historyka, ktry o cno
tach Aleksandra wspomina z uszanowaniem, a o jego wadach z ca bezstronno
ci. Opisuje on, jak rozsdnie zaplanowano prowadzenie tej wojny. Najazdu na
Persj miay dokona rwnoczenie trzema rnymi drogami trzy armie
rzymskie. Ale chocia operacje tej kampanii uzgodniono mdrze, nie prze
prowadzono ich ani umiejtnie, ani pomylnie.
Pierwsza z tych armii, natychmiast po wkroczeniu na bagniste rwniny
Babilonii, kierujc si ku sztucznemu zlewisku Eufratu i Tygrysu,51 zostaa oto
czona przez przewaajc liczb nieprzyjaciela i wybita strzaami z ukw. Druga
armia rzymska dziki przymierzu z Chosroesem, krlem Armenii,52 jak rwnie
dziki temu, e droga jej wioda przez dug poa kraju grzystego, w ktrym
konnica perska niewiele moga zdziaa, wkroczya bezpiecznie w samo serce
Medii. Dzielne te wojska spustoszyy przylege prowincje i, podejmujc prze
ciwko Artakserksesowi kilka akcji uwieczonych powodzeniem, przynajmniej
troch uzasadniy prne przechwaki cesarza. Jednak odwrt zwyciskiej
armii przeprowadzono nieroztropnie, a w kadym razie wypad on niepomyl
nie. W drodze powrotnej przez gry wielka liczba onierzy wygina wskutek
162 Rozdzia smy

zego stanu drg i ostrej zimy. Postanowiono uprzednio, e podczas gdy te

dwie wielkie jednostki bd si wdziera do posiadoci perskich z dwch
przeciwlegych kracw, gwne siy pod dowdztwem samego Aleksandra
popr ich natarcie najazdem w sam rodek krlestwa. Ale ten niedowiadczony
modzieniec pod wpywem rad swojej matki, a moe i wasnych obaw, porzuci
najdzielniejsze wojska i najpikniejsze widoki na zwycistwo, po czym strawiw
szy bezczynnie i niesawnie lato w Mezopotamii, poprowadzi z powrotem do
Antiochii armi przerzedzon przez choroby i rozdranion doznanym roz
czarowaniem. Artakserkses postpowa zgoa inaczej. Przerzucajc si to tu,
to tam, od pagrkw Medii do bagien nad Eufratem, wszdzie przeciwstawia
si najedcom osobicie i, czy to w dobrej, czy w zej doli, czy w sobie
najwysz biego wojenn z najbardziej nieustraszon stanowczoci. Jednak
e w kilku zaciekych starciach z weteranami legionw rzymskich monarcha
perski utraci kwiat swoich wojsk. Nawet zwycistwa osabiy jego potg. Nie
wykorzysta sprzyjajcych jego ambicjom okolicznoci, takich jak nieobecno
Aleksandra i zamt, ktry nastpi po mierci cesarza. Zamiast w myl swoich
zamiarw wypdzi Rzymian z kontynentu azjatyckiego, uzna, e nie jest zdolny
wydrze z ich rk nawet maej prowincji Mezopotamii.53
Panowanie Artakserksesa, ktre po ostatniej klsce Partw trwao zaledwie lat
czternacie, stanowi pamitn er w dziejach nie tylko Wschodu, ale nawet
i Rzymu. Wydaje si, e wadca ten odznacza si owymi zuchwaymi i wadczymi
cechami, jakimi ci wadcy, ktrzy podbijaj pastwa, rni si od tych, co je
dziedzicz. Jego kodeks praw szanowano a do ostatniego okresu monarchii
perskiej, uwaajc go za podwalin polityki pastwowej i religijnej.54 Za
chowao si te kilka jego powiedze. Jedno z nich szczeglnie wiadczy o tym,
jak gboko przenikn zasady rzdzenia.
Wadzy panujcego mwi Artakserkses musi broni sia wojskowa; t
si mona utrzyma tylko z podatkw; wszystkie podatki musz ostatecznie
spa na rolnictwo; a rolnictwo nigdy nie moe rozkwita inaczej ni pod
ochron sprawiedliwoci i umiarkowania. 55
Artakserkses pozostawi w spadku swoje nowe pastwo i ambitne zamiary
wobec Rzymian Szapurowi, synowi godnemu tak wielkiego ojca; ale zamiary te
przekraczay siy Persji i przyczyniy si tylko do uwikania obydwch narodw
w dugi szereg niszczcych wojen i obustronnych nieszcz.
Persom, ju od dawna ucywilizowanym i zepsutym, bardzo byo daleko do
owej wojowniczej niezalenoci i nieustraszonego hartu umysu i ciaa, dziki
ktrym barbarzycy pnocni zostali panami wiata. Nauka prowadzenia
wojny, stanowica kiedy o przewadze umysowej Grecji i Rzymu, tak jak i dzi
stanowi o przewadze Europy, na Wschodzie nigdy nie poczynia znaczniejszych
postpw. Zdyscyplinowane manewry strategiczne, ktre bezadn cib har
monizuj i oywiaj, Persom byy obce. Nie znali oni take sztuki budowania
prawidowych umocnie ani ich zdobywania i bronienia. Bardziej ufali swojej
 Potga wojskowa Persw 163

liczebnoci ni odwadze; bardziej odwadze ni karnoci. Piechota ich bya na

wp uzbrojonym, bezdusznym tumem chopw, naprdce zacignitych
w szeregi pont grabiey i rwnie atwo idcych w rozsypk po zwycistwie jak
po klsce. Krl i jego monowadcy przenosili do obozu wojskowego pych
fzbytek haremu. W operacjach wojskowych przeszkadza im bezuyteczny tabor
kobiet, eunuchw, koni i wielbdw; i czsto w samym rodku pomylnej
kampanii zastpy perskie rozpraszay si albo paday wskutek nieoczekiwanego
godu.56
Natomiast Persowie szlachetnego rodu nawet wrd zbytku i despotyzmu
zachowali silne poczucie odwagi osobistej i honoru narodowego. Poczwszy od
sidmego roku ycia uczyli si mwi prawd, strzela z luku i jedzi konno;
i jak powszechnie przyznawano, w dwch ostatnich z tych sztuk osigali biego
zgoa niepospolit.57 Modzie najwyszego stanu wychowywaa si pod okiem
monarchy, uprawiaa wiczenia w bramie jego paacu i podlegaa surowemu
szkoleniu w nawykach wstrzemiliwoci i posuszestwa podczas dugich
i uciliwych polowa. W kadej z prowincji podobn szko cnt wojskowych
utrzymywa satrapa. Szlachta perska (tak dalece naturalne jest pojcie dzierenia
ziemi na zasadach feudalnych) otrzymywaa z aski krlewskiej ziemie i domy
pod warunkiem penienia suby na wojnie. Na pierwsze wezwanie gotowa bya
wraz z wojowniczym a wspaniaym orszakiem zausznikw wsiada na ko
i przyczy si do licznych oddziaw gwardii, ktre starannie dobierano
spord najbardziej krzepkich niewolnikw i najdzielniejszych awanturnikw
z caej Azji. Wojska te, zarwno lekka, jak i cika konnica, rwnie grone
z racji impetu natarcia jak i szybkoci porusze, niby nawisa chmura zagra
ay wschodnim prowincjom konicego si ku schykowi Cesarstwa Rzym
skiego.58
 Rozdzia dziewity

STAN GERMANII PRZED WIELKIM NAJAZDEM BARBARZYCW

ZA CZASW CESARZA DECJUSZA

y ystrj i religiu Persji zasuguj na pewn uwag ze wzgldu na ich

K J zwizek ze schykiem i upadkiem Cesarstwa Rzymskiego. Od czasu do
czasu bdziemy wspominali o plemionach scytyjskich albo sarmackich, ktre
wraz ze swym orem i komi, ze stadami owiec i byda, z onami i dziemi
wdroway po niezmierzonych rwninach, rozpocierajcych si od Morza
Kaspijskiego a do Wisy, od granic Persji do granic Germanii. Natomiast
wojowniczy Germanowie, ktrzy najpierw stawiali opr monarchii zachodnio
rzymskiej, potem j najedali, a wreszcie obalili, bd w niniejszej historii
zajmowali miejsce o wiele bardziej poczesne, majc wiksze i, jeli wolno nam
uy tego wyraenia, blisze prawo do naszej uwagi i wzgldw. Najbardziej cy
wilizowane narody nowoytnej Europy wyoniy si z borw Germanii, a w nie
okrzesanych instytucjach tych barbarzycw jeszcze dzi moemy wykry pier
wotne zasady naszych obecnych praw i obyczajw. Germanw w ich pierwotnym
stanie prostoty i niezalenoci obejrzao bystre oko i odmalowa mistrzowski
rylec Tacyta, pierwszego spord historykw, ktry zastosowa nauk filozofii
do badania faktw. Wyrazista zwizo jego opisw zasuguje na to, aby przy
ciga uwag niezliczonych badaczy staroytnoci oraz podnieca talenty i prze
nikliwo filozoficznie nastawionych historykw naszych czasw. Przedmiot ten
jednak, jakkolwiek urozmaicony i wany, omawiano ju tak czsto, tak umiejtnie
i z takim powodzeniem, e teraz jest on ju czytelnikowi znany, a dla pisarza
trudny. Zadowolimy si przeto podaniem, a waciwie powtrzeniem najwaniej
szych szczegw dotyczcych klimatu, obyczajw i instytucji, ktre dzikich
barbarzycw germaskich uczyniy wrogami tak gronymi dla potgi rzymskiej.
Staroytna Germania, jeli wyczymy z jej niepodlegych granic prowincje
pooone na zachd od Renu, ktre odday si w jarzmo rzymskie, rozcigaa si
na jedn trzeci Europy. Prawie cae nowoytne Niemcy, Dania, Norwegia,
Szwecja, Finlandia, Inflanty, Prusy i wiksza cz Polski zamieszkane byy przez
rozmaite plemiona jednego wielkiego narodu, ktrego cechy fizyczne, obyczaje
i jzyk znamionoway wsplne pochodzenie i zachowyway pomidzy sob
uderzajce podobiestwo. Na zachodzie oddziela staroytn Germani od
 Pochodzenie Germanw 165

galijskich prowincji Cesarstwa Ren, a na poudniu od jego prowincji iii-

ryjskich Dunaj. Od strony Dacji, czyli Wgier, osania Germani wznoszcy
si od Dunaju acuch grski, zwany Karpatami. Granic wschodni niepewnie
wyznacza wzajemny strach Germanw i Sarmatw, tote czsto zacieraa si
ona wskutek mieszania si ze sob wojujcych albo sprzymierzajcych si
plemion tych dwch narodw. W odlegych mrokach pnocy staroytni
niejasno dostrzegali zamarznity ocean, lecy poza Morzem Batyckim i poza
pwyspem czy te wyspami1 Skandynawii.
Niektrzy wnikliwi pisarze2 podejrzewaj, e dawniej byo w Europie
znacznie zimniej ni obecnie; najdawniejsze opisy klimatu Germanii niezmiernie
si przyczyniaj do potwierdzenia ich teorii. By moe nie trzeba tak bardzo bra
pod uwag owych powszechnych narzeka na ostry mrz i wieczn zim,
zwaywszy, e nie znamy metody, ktra by nam pomoga sprowadzi do cisych
pomiarw termometru uczucia albo wraenia mwcy urodzonego w klimacie
agodniejszym, takim jak w Grecji czy Azji. Ale wybior dwie godne uwagi
okolicznoci nie tak wtpliwej natury.
1. Wielkie rzeki, oddzielajce prowincje rzymskie od Germanii: Ren i Dunaj,
czsto byway cakowicie pokryte powok lodu nie zaamujc si pod
najwikszymi nawet ciarami. Barbarzycy, ktrzy czsto wybierali sobie na
swoje najazdy najzimniejsz por roku, bez adnej obawy i ryzyka prze
prowadzali liczne wojska, konnic i cikie wozy przez ogromny, mocny most
lodowy.3 W czasach nowoytnych nie podaje si ani jednego przykadu
podobnego zjawiska.
2. Renifer, to poyteczne zwierz, ktremu dzikus pnocny zawdzicza
najwiksze wygody swego pospnego ywota, ma taki organizm, e nie tylko
znosi najostrzejsze zimno, ale nawet go wymaga. Mona znale to zwierz na
skaach Spitsbergenu, w odlegoci dziesiciu stopni geograficznych od bieguna;
rozkosztuje si ono niegami Laponii i Syberii; nie moe jednak w dzisiejszych
czasach wyy, a c dopiero rozmnaa si w adnym kraju na poudnie od
Batyku.4 Za czasw Cezara zarwno renifer, jak o i ubr, zamieszkiwa Las
Hercyski, zacieniajcy wtedy znaczn cz Germanii i Polski.5 Nowoytne
melioracje dostatecznie wyjaniaj przyczyny tego ocieplenia. Stopniowo wykar-
czowano te ogromne puszcze, ktre nie dopuszczay do ziemi promieni
sonecznych.6 Bagna odwodniono, a w miar uprawy coraz wikszych poaci
gruntu powietrze stawao si agodniejsze. Dokadny obraz staroytnej Ger
manii stanowi dzisiaj Kanada. Kraj ten, chocia pooony na tej samej szerokoci
co najpikniejsze prowincje Francji i Anglii, dowiadcza arcysrogiego zimna.
Reniferw jest tam bardzo wiele, ziemi pokrywa gruba warstwa wiecznego
niegu, a wielka Rzeka witego Wawrzyca zawsze bywa zamarznita w tej
porze roku, w ktrej wody Sekwany i Tamizy s zwykle wolne od lodu.7
Trudno jest okreli, a atwo przeceni wpyw klimatu staroytnej Ger
manii na umysy i ciaa jej mieszkacw. Wielu pisarzy przypuszcza, a wikszo
166 Rozdzia dziewity

przyja za pewnik, cho, jak si zdaje, bez dostatecznych dowodw, e srogie

zimno pnocy sprzyjao dugowiecznoci i rozrodczoci, e kobiety byy
podniejsze, a rodzaj ludzki bardziej plenny ni w klimatach cieplejszych czy
choby bardziej umiarkowanych.8 Z wiksz pewnoci moemy twierdzi, e
ostre powietrze Germanii wpywao na ksztatowanie si duych i mocnych cia
tubylcw, ktrzy na og przewyszali wzrostem poudniowcw,9 na rozwj ich
si fizycznych, przystosowanych raczej do gwatownych wysikw ni do
cierpliwego trudu, oraz na rozbudzanie ich dzielnoci, ktra jest wynikiem
zarwno siy cigien, jak i ducha. Surowo kampanii zimowej, ktra mrozia
odwag wojsk rzymskich, ledwie dawaa si odczuwa tym krzepkim dzieciom
Pnocy,10 ktre natomiast nie byy odporne na letnie upay i pod promieniami
woskiego soca marniay w rozleniwieniu i chorobach.11
Nigdzie na caej kuli ziemskiej nie ma duej poaci kraju, ktra by, w chwili gdy
j odkryto, bya zupenie bezludna albo co do ktrej mona by ustali z jak tak
pewnoci historyczn, kim byli jej pierwotni mieszkacy. A jednak, zwaywszy,
e najbardziej filozoficzne umysy rzadko kiedy potrafi si powstrzyma od
docieka na temat niemowlctwa wielkich narodw, nasza ciekawo trawi si
w wysikach mozolnych, a zawodnych. Tacyt, biorc pod uwag czysto krwi
germaskiej oraz zgoa nie zachcajce widoki dzikich germaskich guszy,
skonny by orzec, e ci barbarzycy s indigenae, czyli tubylcami tej ziemi.
My natomiast moemy bez ryzyka, a moe i zgodnie z prawd, przyzna, e
staroytnej Germanii nie zamieszkiway pierwotnie adne kolonie, ju ufor
mowane w spoeczno pastwow,12 niemniej zarwno jej nazwa, jak i nard
zawdziczaj swoje istnienie stopniowemu poczeniu si pewnej liczby wdrow
nych dzikusw z puszcz hercyskich. Twierdzenie, e te dzikusy byy samorod
nym wytworem ziemi, ktr zamieszkiway, byoby wnioskiem pochopnym,
potpionym przez wiar i nie uzasadnionym przez rozum.
Takie rozumne wtpliwoci nie odpowiadaj jednak duchowi powszechnej
prnoci. Wrd narodw, ktre uznay Mojeszow histori wiata, wykorzys
tuje si ark Noego do tych samych celw, do jakich dawniej Grekom
i Rzymianom suyo oblenie Troi. Na kruchej podwalinie uznanej prawdy
wzniesiono ogromn, cho nie ociosan nadbudow wierutnej bajki; i zarwno
dziki Irlandczyk,13 jak i dziki Tatar14 potrafiliby wykaza, e ich przodkowie
w prostej linii wywodz si z ldwi wanie tego, a nie innego syna Jafeta.
Ubiege stuecie obfitowao w badaczy staroytnoci, uczonych znakomitych, ale
atwowiernych, ktrzy w mdym wiateku legend i tradycji, domysw i etymo
logii prowadzili prawnukw Noego od wiey Babel a na krace wiata. Spord
tych rozwanych krytykw jednym z najzabawniejszych by Olaus Rudbeck,
profesor uniwersytetu w Uppsali.15 Wszystko, co tylko zostao wsawione
w historii bd w legendzie, gorliwy ten patriota przypisuje swojej ojczynie.
Ze Szwecji wic (ktra tworzya tak znaczn cz staroytnej Germanii) sami
Grecy zaczerpnli znaki swego alfabetu, znajomo astronomii i religi. Za
 ycie i obyczaje Germanw 167

rwno Atlantyda Platona, jak kraj Hyperborejw, Ogrody Hesperyd, Wyspy

Szczliwe, a nawet Pola Elizejskie byy tylko wtymi i niedoskonaymi kopiami
tej rozkosznej krainy (bo tak si ona wydawaa oczom krajowca). Okolice tak
obficie obdarzone przez przyrod nie mogy te dugo wieci pustkami po
potopie. Uczony Rudbeck daje rodzinie Noego kilka lat na rozmnoenie si
z liczby omiu osb do okoo dwudziestu tysicy. Nastpnie rozprasza ich na
drobne kolonie, eby na nowo napenili ziemi i rozmnaali rodzaj ludzki.
Niepospolit pilnoci w tej doniosej pracy wyrni si oddzia germaski, czyli
szwedzki (ktry, jeli si nie myl, maszerowa pod dowdztwem Aszkenaza,
syna Gomera, syna Jafeta). Z tego to pnocnego ula wyfruny roje na wiksz
cz Europy, Afryki i Azji; i (eby si posuy przenoni tego autora) kr
ca krew z koczyn napyna z powrotem do serca.
Jednak caa ta mozolnie sklecona staroytno Germanw rozpada si
w nico wobec jednego faktu, powiadczonego zbyt konkretnie na to, eby
dopuszcza jakiekolwiek wtpliwoci, i zbyt wakiego, aby zostawia pole do
dyskusji. W czasach Tacyta Germanie nie znali sztuki pisania,16 a znajomo tej
sztuki jest przecie podstawow cech, ktra odrnia nard cywilizowany od
stada dzikusw, niezdolnych ani do przyswajania sobie wiedzy, ani do za
stanowienia. Bez tej sztucznej pomocy niedoskonaa pami ludzka wkrtce
zaciera albo przekrca pojcia powierzone jej opiece, a szlachetniejsze wadze
umysu, nie otrzymujc ju ani wzorw, ani materiaw, stopniowo trac swoj
moc: zdolno sdu sabnie i popada w letarg, wyobrania staje si ospaa albo
niepewna. eby w peni sobie uprzytomni t wan prawd, sprbujmy
zmierzy olbrzymi przepa pomidzy czowiekiem uczonym a niepimien
nym chopem w spoeczestwie owieconym. Ten pierwszy, dziki lekturze
i rozmylaniom, pomnaa wasne dowiadczenia i moe si przenosi myl
w dawne wieki i w odlege kraje, podczas gdy ten drugi, wci w tej samej
miejscowoci, w ktrej zapuci korzenie, ograniczony do niewielu lat swego
ycia, pod wzgldem wywiczenia wadz umysowych bardzo nieznacznie
przewysza swego wsppracownika wou. Tak sam rnic, jaka istnieje
pomidzy jednostkami ludzkimi, a nawet i wiksz, znajdziemy pomidzy ca
ymi ludami, przy czym z pewnoci moemy orzec, e bez takiego czy innego
rodzaju pisma nigdy aden lud ani nie przechowa rocznikw wiernie opisuj
cych jego dzieje, ani nie poczyni cho troch znaczniejszych postpw w nau
kach oderwanych, ani nie posiad, choby jako tako udoskonalonej, poytecznej
i przyjemnej sztuki ycia.
Tej to umiejtnoci staroytni Germanie byli aonie pozbawieni. Pdzili oni
ycie w stanie ciemnoty i biedy, ktr pewni deklamatorzy raczyli zaszczyci
mianem cnotliwej prostoty. W nowoytnych Niemczech jest podobno okoo
dwch tysicy trzystu miast otoczonych murami.17 Na znacznie rozleglejszej
poaci kraju geograf Ptolemeusz zdoa odkry nie wicej ni dziewidziesit
miejscowoci, ktre ozdabia mianem miast,18 cho wedug naszych poj nie
168 Rozdzia dziewity

bardzo by one zasugiway na ten wspaniay tytu. Moemy przypuszcza, e byy

to tylko niezdarne umocnienia, zbudowane w gbi lasw, aby zapewni
bezpieczestwo kobietom, dzieciom i bydu w czasie, gdy wojownicy danego
plemienia wyruszali na odparcie nagego najazdu.19 Tacyt stwierdza jako rzecz
powszechnie znan, e za jego czasw Germanie w ogle nie mieli m iast20 i e
udawali pogard dla dzie pracowitoci rzymskiej, traktujc je raczej jako
wizienia ni bezpieczne schronienia.21 Wznoszone przez Germanw budynki
nawet nie ssiadoway z sob ani nie tworzyy regularnych wsi;22 kady
barbarzyca niezalenie od innych obiera sobie na siedzib miejsce, ktre mu
szczeglnie odpowiadao ze wzgldu na rwninne pooenie, las czy strumie
czystej wody. Przy budowie tych byle jakich siedzib 23 nie uywano ani ka
mienia, ani cegy, ani dachwek. Waciwie byy to tylko niskie szaasy ksztatu
kolistego, sklecone z nieciosanego drewna, pokryte somian strzech z dziur na
szczycie do swobodnego przepuszczania dymu. Nawet w najmroniejsz zim
krzepki Germanin zadowala si skpym odzieniem zrobionym ze skry jakiego
zwierzcia. Narody mieszkajce dalej na pnoc ubieray si w futra, a kobiety
wyrabiay na wasny uytek co w rodzaju zgrzebnego ptna.24 Poywienia
i okazji do wicze owieckich dostarczay Germanom bory obfitujce w najroz
maitsz zwierzyn.25 Gwnym przedmiotem ich bogactwa byy jednak olb
rzymie stada byda, zaiste, bardziej uytecznego ni piknego.26 Jedynym
podem, jaki im w znikomych ilociach dawaa ziemia, byo zboe. Germanie nie
znali ani sadw, ani sztucznych k; nie mona te oczekiwa adnych ulepsze
w dziedzinie rolnictwa od ludzi, ktrych wasno ziemska co rok si zmieniaa
skutkiem nowego powszechnego podziau ziem ornych i ktrzy przy tym
dziwnym zabiegu unikali sporw dziki temu, e znacznej czci swoich
obszarw pozwalali lee odogiem, bez uprawy.27
Zoto, srebro i elazo byy w Germanii niezmiern rzadkoci. Jej barbarzy
skim mieszkacom brakowao zarwno umiejtnoci, jak i cierpliwoci na to,
eby przebada te bogate yy srebra, ktre tak hojnie wynagrodziy zapobieg
liwo ksit Brunszwiku i Saksonii. Szwecja, obecnie zaopatrujca Europ
w elazo, rwnie nic wtedy nie wiedziaa o wasnym bogactwie, a wygld ora
Germanw dawa wystarczajce dowody na to, jak mao mogli oni przeznaczy
elaza na uytek, ktry musieli uwaa za najszlachetniejszy. Wskutek roz
maitych stosunkw z Rzymem, zarwno pokojowych, jak i wojennych, wrd
mieszkacw brzegw Renu i Dunaju ukazay si monety rzymskie (gwnie
srebrne). Jednake plemiona dalej zamieszkae absolutnie nie znay zastosowa
nia pienidzy i prowadziy swj ograniczony handel w drodze wymiany towa
rw, szacujc warto nieksztatnych naczy glinianych na rwni z wartoci
srebrnych waz, ktre ich wadcy i posowie dostawali w darze od Rzymu.28
Umys zdolny do zastanowienia si uzna, e takie zasadnicze fakty s bardziej
pouczajce ni nudne szczegy drugorzdnych okolicznoci. Dla wyraenia
naszych potrzeb i naszego majtku za powszechn zgod ustalono warto
 Liczebno Germanw 169

pienidza, tak jak dla wyraenia naszych poj wymylono litery, i zarwno
pienidz, jak pismo, przydajc energii drzemicym w naturze ludzkiej mocom
i namitnociom, przyczyniy si do pomnaania przedmiotw, ktre przed
stawiay.
Posugiwanie si zotem i srebrem jest czym w duej mierze sztucznym,
natomiast niemoliwoci byoby wymieni wszystkie doniose i rnorodne
usugi, jakie rolnictwu i wszystkim rzemiosom oddaje elazo, zahartowane
i uksztatowane dziaaniem ognia i bieg rk czowieka. Jednym sowem
pienidze s najpowszechniejsz podniet do pracowitoci czowieka, a elazo jej
najpotniejszym narzdziem. I bardzo trudno sobie wyobrazi, jakim sposo
bem lud, nie znajdujcy zachty w pienidzach ani pomocy w elazie, zdoaby
si wydosta z najprymitywniejszego barbarzystwa.29
Jeeli si przypatrzymy jakiemukolwiek dzikiemu narodowi na wiecie, to
stwierdzimy, e podstawow cech jego charakteru jest niedbaa ospao i brak
troski o przyszo. W stanie cywilizacji rozkwitaj i daj si wykorzysta
wszystkie zdolnoci czowieka, przy czym poszczeglnych czonkw spoecze
stwa czy i obejmuje wielki acuch wzajemnej zalenoci. Najliczniejsza cz
ludnoci trudni si ustawiczn poyteczn prac. Maa garstka wybranych,
ktrych los umieci ponad t koniecznoci, moe jednak wypenia sobie czas
pocigiem za korzyci materialn albo za chwa, ulepszaniem swego majtku
albo doskonaleniem swego umysu, obowizkami, przyjemnociami, a nawet
i szalestwami ycia towarzyskiego. Germanie nie mieli tak bogatych moliwo
ci. Piecz nad domem i dziemi, zarzdzanie ziemi i bydem pozostawiali
ludziom starym i niedonym, kobietom i niewolnikom. Leniwy wojownik, nie
znajc adnych sztuk, ktre by mogy mu wypeni wolne godziny, trawi dni
i noce na zaspokajaniu zwierzcych potrzeb snu i poywienia. A jednak,
skutkiem jakiej przedziwnej rnorodnoci natury (zgodnie ze spostrzeeniem
pewnego pisarza, ktry przenikn w jej najmroczniejsze zakamarki), jedni i ci
sami barbarzycy bywaj na przemian najbardziej ospaymi i najbardziej
niespokojnymi z ludzi. Rozkoszuj si lenistwem, nie cierpi spokoju i ciszy.30
Gnuna dusza, przytoczona wasn ociaoci, niecierpliwie tsknia do
jakich nowych a potnych wrae, a jedynymi rozrywkami stosownymi dla
srogiego usposobienia Germanina byy wojna i niebezpieczestwo. Gos, ktry
go wzywa pod bro, miy by jego uszom. Budzi go z niemiego letargu, dawa
mu jaki przedmiot czynnego zainteresowania i dostarczajc ciau okazji do
forsownych wicze, a umysowi gwatownych wzrusze, przywraca mu
ywsze poczucie istnienia. W nudnych okresach pokoju barbarzycy ci przeja
wiali nieumiarkowan skonno do wysokiej gry hazardowej i nadmiernego
picia; bo i jedno, i drugie, cho rnymi sposobami, jednakowo uwalniao ich
od trudu mylenia: hazard rozpalajc namitnoci, pijastwo zamiewajc
umys. Chepili si tym, e cae dnie i noce spdzaj przy stole biesiadnym,
a nierzadko ich liczne pijackie zebrania plamia krew przyjaci i krewnych.31
170 Rozdzia dziewity

Swoje dugi honorowe (bo pod t nazw przekazali nam dugi zrobione podczas
gry) pacili z jak najbardziej romantyczn skrupulatnoci. Zgrany kostera,
ktry na ostatni rzut koci postawi wasn osob i wolno, potulnie si
poddawa wyrokowi losu, pozwalajc na to, by jego sabszy, ale szczliwszy
przeciwnik zwiza go, wychosta i sprzeda gdzie w dalek niewol.32
Mocne piwo, trunek warzony niewymylnym sposobem z pszenicy albo
jczmienia i z e p s u t y (jak to dobitnie wyraa Tacyt), aby przypomina nieco
wino, wystarcza ordynarnemu germaskiemu opilstwu. Ale ci, ktrzy skosz
towali wybornych win italskich, a pniej galijskich, zaczli wzdycha do tych
wybredniejszych rodzajw podniety. Niemniej nie prbowali (jak to robiono
pniej z tak wielkim powodzeniem) przenie uprawy winoroli nad Ren
i Dunaj ani nie zabiegali wasn prac o towary nadajce si do korzystnej
wymiany. Za rzecz niegodn ducha germaskiego uwaano wszelkie starania,
aby osign prac to, co mona zagrabi orem.33 Nieposkromione pragnie
nie mocnych trunkw czsto popychao barbarzycw do najazdw na pro
wincje obdarzone bd przez zmylno ludzk, bd przez sam przyrod tak
podanymi podami. w Toskaczyk, ktry wyda wasn ojczyzn w rce
Celtw, zwabi ich do Italii opowieciami o soczystych owocach i wybornych
winach, wytworach agodniejszego klimatu.34 W tene sposb zncono obietnic
bogatych kwater w prowincjach Szampanii i Burgundii niemieckie oddziay
pomocnicze, ktre sprowadzono do Francji podczas wojen domowych szesnas
tego wieku.35 Pijastwo, ta najordynarniejsza, cho nie najbardziej niebezpiecz
na z naszych wad, potrafio czasami w mniej cywilizowanym stanie ludzkoci
wywoa bitw, wojn czy przewrt.
Klimat staroytnej Germanii zagodnia, a jej gleb uynia praca dziesiciu
stuleci, jakie upyny od czasw Karola Wielkiego. Ta sama poa ziemi, ktra
obecnie utrzymuje w zamonoci i dostatku milion rolnikw i rzemielnikw, nie
moga wtedy zaspokaja najniezbdniejszych potrzeb stu tysicy prniaczych
wojownikw.36 Germanie wykorzystywali olbrzymie puszcze wycznie jako
tereny oww i obracajc na pastwiska wiksz cz ziemi, znikom reszt
uprawiali prymitywnie i niedbale, po czym narzekali na ubstwo i nieurodzaj-
no kraju, ktry nie chcia wykarmi mnogiej rzeszy swoich mieszkacw. Gdy
powtarzajce si raz po raz klski godowe surowo im przypominay o tym, jak
wan umiejtnoci jest rolnictwo, usiowano czasami zaradzi tej oglno
narodowej niedoli emigracj jednej trzeciej czy moe jednej czwartej modzie
y.37 Posiadanie ziemi i radowanie si ni jest rkojmi wic lud cywilizowa
ny z uprawnym krajem. Ale Germanie, ktrzy, dokdkolwiek szli, zabierali
z sob to, co cenili najwyej, a mianowicie or, bydo i kobiety, chtnie porzu
cali gbok cisz swoich ogromnych lasw na rzecz nieograniczonych perspek
tyw grabiey i podboju. Liczebno rojw ludzkich, ktre wylatyway czy te
zdaway si wylatywa z tego wielkiego ula narodw, zostaa rozdmuchana przez
strach zwycionych i atwowierno nastpnych wiekw. Na podstawie faktw
 Ustrj w Germanii 171

w ten sposb przesadzonych stopniowo ustali si pogld, znajdujcy poparcie

u pisarzy o wybitnej sawie, e za czasw Cezara i Tacyta mieszkacy Pnocy
byli daleko liczniejsi ni za naszych czasw.38 Wydaje si, e powaniejsze
zbadanie przyczyn wzrostu ludnoci przekonao nowoytnych uczonych o fa-
szywoci, a co wicej o nieprawdopodobiestwie takiego przypuszczenia.
Nazwiskom Mariany i Machiavellego39 moemy przeciwstawi rwne im
nazwiska Robertsona i Humea.40
Nard tak wojowniczy jak Germanie, nie majcy ani miast, ani pimien
nictwa, ani rzemios, ani pienidzy, potrafi sobie jednak do pewnego stopnia
powetowa ujemne strony tego stanu umiowaniem wolnoci. T wolno
zabezpieczaa im bieda, jako e najsilniejszymi kajdanami despotyzmu s nasze
pragnienia i nasze posiadoci.
Wrd Sujonw powiada Tacyt bogactwo jest czczone. Dlatego to
podlegaj oni absolutnemu monarsze, ktry zamiast zaufa swemu ludowi
i pozwoli mu na swobodne posugiwanie si broni, tak jak to jest w zwyczaju
w pozostaej czci Germanii, poddaje ich pod stra nie obywatela ani nawet
wyzwoleca, ale niewolnika. Ssiedzi Sujonw, Sytonowie, stoczyli si nawet
poniej poziomu niewolnictwa: suchaj oni rozkazw kobiety. 41 Ju przez
sam fakt przytoczenia tych wyjtkowych przypadkw wielki historyk dostatecz
nie potwierdza panujcy powszechnie pogld na zasady rzdzenia. Nie moemy
tylko poj, w jaki sposb bogactwa i despotyzm zdoay przenikn do
odlegego zaktka Pnocy i ugasi tam w szlachetny pomie, gorejcy tak
gwatownie na granicy prowincji rzymskich, ani te jak przodkowie Duczykw
i Norwegw, ktrzy w pniejszych wiekach wyrniali si swoim niepokona
nym duchem, mogli si tak potulnie wyrzec owej dominujcej cechy Germa
nw umiowania wolnoci.42 Niektre plemiona zamieszkujce wybrzea
Batyku, cho nie wyrzeky si swoich praw ludzkich,43 uznaway nad sob
wadz krlw, ale na znacznie wikszej czci obszaru Germanii ustrojem
panujcym bya demokracja, co prawda powcigana i miarkowana, i to nie tyle
przez jakie powszechnie ustanowione prawa, ile raczej przez tego lub owego
z wadcw wyniesionych na tron moc urodzenia lub mstwa, wymowy lub
zabobonu.44
Ustrj pastwowy w swojej pocztkowej formie jest dobrowolnym zrzesze
niem si dla celw wsplnej obrony. Aby ten podany cel osign, bezwzgld
nie kady osobnik musi si poczuwa do obowizku poddawania swoich
pogldw i uczynkw osobistych pod sd wikszoci wspobywateli. Plemio
nom germaskim wystarcza ten pierwotny, lecz swobodny zarys spoecznoci
pastwowej. Gdy tylko modzian wolno urodzony osiga wiek mski, wprowa
dzano go na powszechn rad jego rodakw, uroczycie wrczano mu tarcz
i wczni i uznawano za rwnego i godnego czonka rzeczypospolitej wojsko
wej. Zgromadzenie wojownikw danego plemienia zwoywano w oznaczonych
porach albo w razie nagego niebezpieczestwa. Niezawisy gos tego zgromadz-
172 Rozdzia dziewity

nia rozstrzyga sprawy sdowe o przestpstwa przeciwko zbiorowoci, wybr

dostojnikw pastwowych i wielkie zagadnienia pokoju i wojny. Czasami, co
prawda, te wakie sprawy rozpatrywano i przygotowywano uprzednio na
bardziej dobranej radzie gwnych naczelnikw plemiennych.45 Dostojnicy
pastwowi mogli obradowa i przekonywa, lecz tylko lud mg postanawia
i wykonywa. A decyzje Germanw byy przewanie pochopne i gwatowne.
Barbarzycy, nawykli upatrywa swoj wolno w tym, e mog zaspokaja
namitnoci danej chwili, a swoj odwag w tym, e lekcewa wszelkie nastp
stwa, z oburzeniem i pogard odwracali si od argumentw sprawiedliwoci
i polityki, przy czym swoj niech do takich bojaliwych rad mieli zwyczaj
przejawia guchym szemraniem. Natomiast za kadym razem, gdy jaki milej
widziany mwca proponowa pomci krzywd zadan choby najniszemu oby
watelowi bd przez rodaka, bd przez cudzoziemca, gdy nawoywa ziomkw
do obrony honoru narodowego albo do jakiego przedsiwzicia penego niebez
pieczestw i chway, zgromadzenie wyraao ochocz aprobat gonym trzas
kaniem wczni o tarcze. Albowiem Germanie zawsze przybywali na te zgroma
dzenia zbrojnie i zawsze istniaa obawa, e to niekarne posplstwo, rozpomie
nione duchem stronniczoci i mocnymi trunkami, posuy si orem nie tylko po
to, aby da wyraz swoim zaciekym postanowieniom, ale i po to, aby je przepro
wadzi. Moemy wspomnie, jak czsto brukano krwi sejmy polskie, a strona
liczniejsza musiaa ustpowa stronie gwatowniejszej i bardziej buntowniczej.46
W razie niebezpieczestwa wybierano wodza plemienia, a jeeli niebezpiecze
stwo byo naglce i powane, to kilka plemion wsplnie obierao jednego wodza.
Mianowano najdzielniejszego wojownika, eby poprowadzi rodakw do bitwy
raczej dobrym przykadem ni rozkazami. Ale na t jego wadz, jakkolwiek
ograniczon, patrzono krzywo. Wygasaa ona z chwil zakoczenia wojny,
a w czasie pokoju plemiona germaskie nie uznaway nad sob adnego
najwyszego zwierzchnika.47 Na walnym zgromadzeniu mianowano jednak
ksit majcych wymierza sprawiedliwo, a raczej polubownie zaatwia
spory48 w poszczeglnych okrgach. Wybierajc tych dostojnikw uwzgld
niano zarwno urodzenie, jak i zalety osobiste kandydata.49 Kademu z nich
lud wyznacza stra przyboczn i rad zoon ze stu osb, a najpierwszy z tych
ksit, zdaje si, growa nad innymi stanowiskiem i zaszczytami tak dalece, e
Rzymianie czasami skonni byli mu schlebia tytuem krlewskim.50
Wystarczy porwna w dwch znamiennych przykadach zakres wadzy
ksit, aby przedstawi cay system obyczajw germaskich. Rozporzdzanie
wasnoci ziemsk w danym okrgu leao wycznie w ich rku i oni te co
roku na nowo j rozdzielali.51 Rwnoczenie jednak nie mieli prawa ukara
prostego obywatela mierci, uwizi go czy nawet uderzy.52 Najwidoczniej
ten nard, tak zazdronie strzegcy nietykalnoci osobistej, a tak nie dbajcy
o swoj wasno ziemsk, przy cakowitym braku pracowitoci i rzemios mia
wysokie poczucie honoru i niezalenoci.
 Ustrj w Germanii 173

Germanie szanowali tylko te obowizki, ktre sami na siebie naoyli. Zwyky,

prosty onierz z pogard stawia opr wadzy dostojnikw pastwowych.
Modziecy najbardziej nawet szlachetnego rodu rumienili si ze wstydu,
jeeli nie naleeli do liczby wiernych towarzyszy z druyny jakiego synnego
wodza, ktremu oddawali swj or i suby. Wrd czonkw druyny istniao
szlachetne wspzawodnictwo o to, kto osignie pierwsze miejsce w uznaniu
wodza; wrd wodzw o to, kto pozyska najliczniejsz druyn. Stale
otaczajca wodza druyna doborowych modziecw stanowia przedmiot jego
dumy, ozdob w czasach pokoju i obron na wojnie. Sawa wyrniajcych si
w tym wzgldzie bohaterw rozpocieraa si poza ciasne granice ich wasnego
plemienia. O ich przyja ubiegano si za pomoc darw i poselstw, a chwaa
ich ora czsto zapewniaa zwycistwo tej stronie, po ktrej si opowiedzieli.
W godzinie niebezpieczestwa hab byo dla wodza da si przewyszy
mstwem czonkom druyny, hab dla nich nie dorwna mstwem wodzowi.
Przey mier wodza polegego w bitwie byo niesaw nie do zmazania.
Osania jego osob i przyczyni mu chway trofeami wasnych czynw byo
najwitszym ich obowizkiem. Wodzowie walczyli o zwycistwo, czonkowie
druyny za wodza. Gdy rodzinny kraj popada w gnuno okresu pokoju,
najszlachetniejsi wodzowie trzymali swoje liczne druyny w jakim odlegym
teatrze wojny, pragnc nieustannie wiczy ich niespokojnego ducha i zdobywa
saw dobrowolnym wystawianiem si na niebezpieczestwa. Nagrodami, kt
rych spodziewali si czonkowie druyny od swojego hojnego wodza, byy dary
godne onierzy: rumak wojenny, krwawa i zawsze zwyciska wcznia. Jedynym
odem, jaki mg im paci albo jaki oni by przyjli, bya niewybredna
gocinno jego obficie zastawionego stou. Wojna, grabie i dobrowolne ofiary
przyjaci dostarczay mu rodkw do tej szczodrobliwoci.53
Ta instytucja, cho mogo si zdarzy, e osabiaa poszczeglne republiki,
krzepia oglny charakter Germanw, a nawet pozwalaa dojrzewa wrd nich
tym wszystkim cnotom, do ktrych zdolni s barbarzycy wiernoci i mstwu,
gocinnoci i dwornoci, ktre jeszcze w dugi czas potem tak bardzo si rzucay
w oczy w wiekach rycerstwa. Pewien uzdolniony pisarz wyrazi przypuszczenie,
e w zaszczytnych darach otrzymywanych od wodza przez jego dzielnych
onierzy z druyny kryy si ju pierwsze zalki lenn feudalnych, ktre po
podboju prowincji rzymskich barbarzyscy wadcy rozdawali swoim wasalom,
nakadajc na nich podobny obowizek hodu i suby wojskowej.54 Warunki te
s jednak zupenie sprzeczne z maksymami staroytnych Germanw, ktrzy
rozkoszowali si dawaniem i otrzymywaniem darw, ale nie uwaali, e przez to
nakadaj na innych albo przyjmuj na siebie brzemi jakiegokolwiek zobowi
zania.55
Za czasw rycerstwa, czyli mwic cilej, romansw rycerskich, wszyscy
mczyni byli dzielni, a wszystkie kobiety cnotliwe. A chocia drug z tych
cnt znacznie trudniej jest wyrobi w sobie i utrzymywa ni t pierwsz,
174 Rozdzia dziewity

przypisuje si j onom staroytnych Germanw omale bez wyjtku. Wieloe-

stwo nie byo w zwyczaju, a jeli si ju zdarzao, to tylko u ksit, gdzie
miao na celu wycznie pomnoenie liczby sojuszw. Rozwodw zakazyway
raczej obyczaje ni prawo. Cudzostwo karano jako niezwyk i niewybaczaln
zbrodni, a uwiedzenia nie usprawiedliwia nikt ani przykadem, ani mod.56
Z atwoci moemy stwierdzi, e Tacyt z prawdziw przyjemnoci zwraca
uwag na kontrast pomidzy barbarzysk cnot a rozwizym prowadzeniem
si pa rzymskich: istniej wszake pewne uderzajce okolicznoci, ktre
opowieciom o wiernoci maeskiej i czystoci Germanw nadaj wygld
prawdy, a przynajmniej prawdopodobiestwa.
Wydaje si, e chocia postpy cywilizacji niewtpliwie przyczyniy si do
zagodzenia co sroszych namitnoci natury ludzkiej, nie bardzo sprzyjay
cnocie czystoci, ktrej najniebezpieczniejszym wrogiem jest zniewieciao
umysowa. Wyrafinowanie ycia nadaje wprawdzie wzajemnym stosunkom obu
pci polor, ale rwnoczenie je znieprawia. Nieokrzesana dza miosna staje
si najbardziej niebezpieczna, gdy j uwzniola, a waciwie przysania, przywi
zanie uczuciowe. Wytworno stroju, ruchw i obyczajw dodaje piknoci
blasku i rozpala zmysy za porednictwem wyobrani. Zbytkowne przyjcia,
nocne zabawy taneczne i swawolne widowiska stanowi dla niewieciej pochoci
rwnoczenie pokus i sposobno.57 Prostych i ciemnych on barbarzycw
strzega przed takimi niebezpieczestwami bieda, samotno i uciliwe troski
ycia domowego. Germaskie szaasy, ze wszystkich stron stajce otworem
przed okiem wcibskich lub zazdronikw, stanowiy lepsz rkojmi wiernoci
maeskiej ni mury, rygle i eunuchowie perskiego haremu. Do tej przyczyny
mona jeszcze doda i inn, bardziej szlachetnej natury. Germanie traktowali
swoje kobiety z szacunkiem i zaufaniem, przy kadej waniejszej sposobnoci
zasigali ich rady i chtnie wierzyli, e serca ich s siedliskiem witoci
i nadludzkiej mdroci. Niektre z kobiet przepowiadajcych los, takie jak
Welleda za czasw wojny batawskiej, w imieniu bstwa rzdziy najsroszymi
ludami Germanii.58 Inne, cho nie uwielbiane jak boginie, cieszyy si szacun
kiem jako towarzyszki ycia onierzy, rwne im i wolne; nawet sam obrzd
zalubin wskazywa, e maj one dzieli z mami ycie pene znoju, niebez
pieczestw i chway.59 Podczas wielkich najazdw dokonywanych przez bar
barzycw w ich obozach peno byo kobiet, miaych i nieustraszonych wrd
szczku ora, wobec przernych postaci mierci i zaszczytnych ran swoich
synw i mw.60 Szlachetna rozpacz kobiet, ktre znacznie mniej bay si
mierci ni niewoli, nieraz sprawiaa, e sabnce wojska germaskie uderzay
powtrnie na nieprzyjaciela. W razie nieodwoalnej klski kobiety umiay same
uwolni siebie i swoje dzieci z rk zelywego zwycizcy.61 Bohaterki tego typu
mog w nas budzi podziw, ale z ca pewnoci nie byy one ani adne, ani te
bardzo zdolne do gorcego uczucia. Usiujc dorwna w surowych cnotach
mczyznom, musiay si wyrzec tej pontnej mikkoci, na ktrej przede
 Religia Germanw 175

wszystkim polega urok i sabo kobiety. wiadoma duma kazaa kobietom

germaskim dawi w sobie wszelkie tkliwe uczucia, mogce sta na przeszkodzie
nakazom honoru, a pierwszym takim nakazem dla pci eskiej by zawsze nakaz
czystoci. Uczucia i postpowanie tych odwanych matron mona uwaa
rwnoczenie za przyczyn, za skutek i za dowd oglnego charakteru tego
narodu. Odwaga kobieca, jakkolwiek by zdoa j wzmc fanatyzm, a nawyk
utwierdzi, moe by tylko mdym i niedoskonaym naladownictwem mskiej
dzielnoci, stanowicej ozdob wieku i kraju, w ktrym j znajdujemy.
System religijny (jeeli surowe i nieokrzesane pogldy dzikusw zasuguj na
t nazw) dyktoway Germanom ich potrzeby, ich trwogi i ich ciemnota.62
Uwielbiali oni wielkie, widzialne przedmioty i siy sprawcze przyrody, jak soce
i ksiyc, ogie i ziemi oraz urojone bstwa, rzekomo opiekujce si najwa
niejszymi zajciami ludzi. Byli przekonani, e za pomoc jakich miechu
wartych sztuk wrebnych potrafi poznawa wol istot wyszych, dla ktrych
najcenniejsz i najmilsz ofiar, jak mona zoy na ich otarzach, s ofiary
z ludzi. Pochopnie przyklanito pojciom tego ludu o najwyszym bstwie,
ktrego nie zamykano w murach wity ani nie przedstawiano pod postaci
ludzk; ale gdy sobie przypomnimy, e Germanowie nie mieli pojcia o architek
turze i zupenie nie znali sztuki rzebiarskiej, to z atwoci dojdziemy do
prawdziwej przyczyny takich skrupuw, wynikych nie tyle z wyszoci rozumu,
ile raczej z braku uzdolnie. Jedynymi wityniami w Germanii byy mroczne
i starodawne gaje uwicone przez cze, jak im skaday kolejne pokolenia.
Ich tajemny mrok, urojona siedziba niewidzialnej mocy, nie przedstawiajc
wyranego przedmiotu trwogi ani czci, wywiera na umyle tym gbsze wraenie
religijnej grozy.63 Kapanw, cho byli prymitywni i niepimienni, dowiad
czenie uczyo posugiwania si wszelkimi sztuczkami, jakie tylko mogy utrzyma
i pogbi wraenia tak bardzo odpowiadajce ich wasnym interesom.
Ta sama ciemnota, ktra nie pozwala barbarzycom poj i przyj po
ytecznego wdzida praw, rzuca ich, nagich i bezbronnych, na pastw lepej
grozy, jak niesie zabobon. Kapani germascy, wykorzystujc tak dogodne
usposobienie swoich rodakw, przywaszczali sobie, nawet w sprawach wiec
kich, tak jurysdykcj, jakiej nie omieliby si sprawowa dostojnik pastwowy;
i wyniosy wojownik cierpliwie si poddawa karze chosty, gdy mu j wymierza
no nie z mocy jakiejkolwiek wadzy ludzkiej, ale na wyrany rozkaz boga
wojny.64 Wadza duchowna nieraz swoj interwencj naprawiaa bdy polityki
pastwowej. Zawsze dbaa o utrzymanie ciszy i przystojnoci na zgromadzeniach
ludowych, a czasami, dla dobra narodu, przejmowaa na siebie i rozleglejsze
zadania. W obecnej Meklemburgii i na Pomorzu urzdzano od czasu do czasu
uroczyst procesj. Na wozie zaprzonym w krowy umieszczano okryty grub
zason nieznany symbol Ziemi i w ten sposb bogini ta, ktrej zwyka siedziba
znajdowaa si na wyspie Rugii, nawiedzaa kilka ssiednich plemion swoich
czcicieli. Podczas jej pochodu szczk wojenny cich, ktnie przerywano, or
176 Rozdzia dziewity

odkadano i niespokojni Germanie mieli sposobno zakosztowa bogosa

wiestw pokoju i harmonii.65 Pokj Boy [Treuga Dei\, tak czsto i bezsku
tecznie goszony przez duchowiestwo w wieku jedenastym, stanowi oczy
wiste naladowanie tego staroytnego zwyczaju.66
Ale wpyw religii o wiele potniej si przejawia w rozpalaniu wrd
Germanw srogich namitnoci ni w ich umiarkowaniu. Interes i fanatyzm
czsto nakazyway kapanom uwica najzuchwalsze nawet i najniesprawied-
liwsze przedsiwzicia aprobat Niebios i zapewnieniami cakowitego powo
dzenia. Powicane znaki wojskowe, od dawna czczone w gajach stanowicych
witynie zabobonu, umieszczano w pierwszej linii bojowej,67 a wojska nie
przyjacielskie ze srogimi kltwami powicano bogom wojny i grzmotu.68 Wiara
onierzy (a Germanie byli przecie onierzami) gosia, e najbardziej niewyba
czalnym z grzechw jest tchrzostwo. Czowiek mny by godnym ulubiecem
ich wojennych bstw; nieszcznika, ktry straci tarcz, wypdzano ze zgroma
dze nie tylko wieckich, ale i religijnych. Wydaje si, e niektre plemiona p
nocne hodoway doktrynie wdrwki dusz,69 inne wyobraay sobie jaki
prymitywny raj, gdzie bdzie panowao wieczne pijastwo.70 Wszyscy jednak
zgadzali si co do jednego, e ycie spdzone pod broni i pena chway
mier w bitwie stanowi najlepsze przygotowanie do szczliwej przyszoci,
zarwno na tym wiecie, jak i na tamtym.
Niemiertelno, ktr tak bezpodstawnie przyrzekali kapani, do pewnego
stopnia nadawali bardowie. Ten szczeglny stan ludzi bardzo zasuenie zwrci
na siebie uwag wszystkich tych, ktrzy usiowali bada staroytno celtyck,
skandynawsk i germask. Dostatecznie zilustrowano ich ducha i charakter,
jak rwnie i cze oddawan temu wanemu urzdowi. Ale nieatwo jest wyrazi
czy choby poj entuzjazm bojowy i dz sawy, jakie rozpalali oni w piersiach
suchaczy. W narodzie kulturalnym zamiowanie do poezji jest raczej zabawk
wyobrani ni namitnoci duszy. A przecie gdy w zacisznym ustroniu czy
tamy o walkach opisanych przez Homera czy Tassa, niepostrzeenie dajemy si
porwa temu urojeniu i przez chwil czujemy ar wojennego zapau. Ale jake
wte, jak zimne jest doznanie, ktre spokojnemu umysowi moe da lektura
w samotnoci! Bardowie w godzinie bitwy albo na biesiadzie ku czci zwycistwa
sawili chwa staroytnych bohaterw, przodkw tych wojowniczych wodzw,
ktrzy z uniesieniem przysuchiwali si ich nieuczonym, lecz natchnionym
pieniom. Widok ora i niebezpieczestwa potgowa dziaanie pieni wojennej,
a namitnoci, ktre usiowaa ona rozpomieni, pragnienie sawy i pogarda
mierci byy zwykymi uczuciami Germanina.71
Takie byo pooenie i takie byy obyczaje staroytnych Germanw. Kli
mat ich, zupena nieznajomo wszelkich nauk, rzemios i praw, ich pojcia
honoru, mstwa i religii, ich poczucie wolnoci, niech do pokoju i pragnienie
awanturniczych przedsiwzi wszystko to przyczynio si do stworzenia
z nich narodu bohaterskich wojownikw. A przecie stwierdzamy, e w cigu
 Wojsko Germanw 177

z gr dwustu pidziesiciu lat, ktre upyny od klski Warusa do panowania

Decjusza, ci groni barbarzycy zaledwie par razy, i to bez istotnego rezultatu,
prbowali dokona powaniejszych najazdw na yjce w zbytku i niewolnict
wie prowincje Cesarstwa. Powstrzymywa ich w pochodach brak ora i karno
ci, a zatargi wewntrzne staroytnej Germanii zwracay ich zacieko w inn
stron.
1. Kto zauway bystro i nie bez susznoci, e nard, ktry wada elazem,
wkrtce bdzie wada zotem. Ale nieokrzesane plemiona germaskie, jed
nakowo pozbawione obu tych cennych kruszcw, musiay powoli wasnymi
siami, bez niczyjej pomocy dochodzi do posiadania zarwno jednego, jak
i drugiego. Sam wygld armii germaskiej wiadczy, e s ubodzy w elazo.
Rzadko kiedy Germanie mogli si posugiwa mieczami i duszymi wczniami.
Ich frameae (jak je nazywali w swoim jzyku) byy to zakoczone ostrym, ale
wskim grotem elaznym dugie dzidy, ktrymi zalenie od potrzeby albo rzucali
z odlegoci, albo dgali w walce wrcz. Konnica zadowalaa si tak dzid
i tarcz. Piechota miaa dodatkow bro w postaci mnstwa dzirytw roz
siewanych z niewiarogodn si.72 Ich strj wojskowy, jeeli go w ogle nosili,
skada si jedynie z lunej opoczy. Jedyn ozdob drewnianych albo plecio
nych z wikliny tarcz bya rozmaito barw. Tylko nieliczni wodzowie wyrniali
si noszeniem pancerza, a prawie aden nie przywdziewa hemu. Chocia konie
germaskie nie byy ani pikne, ani rcze, ani wywiczone w umiejtnych
ewolucjach rzymskiego maneu, to jednak kilka plemion germaskich zdobyo
sobie saw wanie dziki konnicy, ale na og gwn si Germanw bya
piechota,73 ktr ustawiano w kilka gbokich kolumn, z podziaem na ple
miona i rody. Niecierpliwie znoszc trud i zwok, ci na p uzbrojeni wo
jownicy pdzili do boju z przeraliwymi wrzaskami i w nie wyrwnanych
szeregach; niekiedy, wysikiem przyrodzonej odwagi, brali gr nad wymuszo
nym, a wic nie tak spontanicznym mstwem najemnikw rzymskich. Ale
wkadajc cae swoje serca w pierwsze natarcie nie umieli pniej ani zewrze
szeregw, ani dokona odwrotu. Odparcie ataku stanowio dla nich niechybn
klsk, a klska pospolicie rwnaa si cakowitemu ich wytpieniu. Gdy sobie
przypomnimy pene uzbrojenie onierzy rzymskich, ich karno, wiczenia,
manewry, obozy warowne i machiny wojenne, susznie moemy si dziwi, e
Germanie niczym nie wspomagani w swoim mstwie omielali si rusza w pole
przeciwko potdze legionw i najrozmaitszych oddziaw wojsk pomocniczych,
ktre wspieray ich operacje wojskowe. Zbyt nierwna bya ta walka, dopki siy
wojsk rzymskich nie osabio wprowadzenie w ich szeregi zbytku i wygd
i dopki ich karnoci nie rozluni duch nieposuszestwa i buntu. Powoa
nie w sub Rzymu oddziaw pomocniczych zoonych z barbarzycw
stanowio krok poczony z bardzo oczywistymi niebezpieczestwami, zwa
ywszy, e dziki temu Germanie mogli si stopniowo wyszkoli w sztuce
wojennej i politycznej. Chocia przyjmowano ich niewielu, i to z jak naj
178 Rozdzia dziewity

cilejszymi ostronociami, ju choby przykad Cywilisa powinien wystar

czy, by przekona Rzymian, i to niebezpieczestwo nie jest urojone i e
ich ostrono nie zawsze jest dostateczna.74 Podczas wojen domowych,
ktre nastpiy po mierci Nerona, ten przebiegy a nieustraszony Bataw-
czyk, ktrego nieprzyjaciele raczyli porwnywa z Hannibalem i Sertoriu-
szem,75 powzi potny plan, podyktowany umiowaniem wolnoci i dz
wadzy. Osiem kohort batawskich, wsawionych na polach bitew w Brytanii
i Italii, stawio si pod jego znaki. Z armi Germanw wkroczy on do Galii
i przecignwszy na swoj stron potne miasta Trewir i Langres, pokona
legiony, zburzy ich warowne obozy i wykorzysta przeciwko Rzymianom ca
wiedz wojskow, jak naby w ich subie. Gdy w kocu, po upartej walce,
uleg przewaajcej potdze Cesarstwa, ocali siebie i swoj ojczyzn zawar
ciem zaszczytnego traktatu. I w rezultacie Batawczycy nadal pozostali w po
siadaniu wysp na Renie76 jako sprzymierzecy, a nie sudzy monarchii
rzymskiej.
2. Potga staroytnej Germanii wydaje si grona, gdy zwaymy, czego by
zdoa dokaza jej zjednoczony wysiek. Bardzo moliwe, e w tym rozlegym
kraju byo milion wojownikw, gdy wszyscy Germanie w wieku zdatnym do
noszenia ora z natury lubili si nim posugiwa. C, kiedy przerne, a czsto
wrogie sobie zamiary wstrzsay tym zaciekym tumem, niezdolnym do
uzgodnienia czy wykonania jakiegokolwiek planu, ktry by mia zapewni
wielko caemu narodowi. Germania dzielia si na z gr czterdzieci
niepodlegych pastw, przy czym nawet w obrbie jednego pastwa zwizek
poszczeglnych plemion by niezmiernie luny i niepewny. Barbarzycy ci
atwo wpadali w gniew; nie umieli przebaczy krzywdy, a c dopiero obelgi,
ywili urazy krwawe i nieprzejednane. Przypadkowe spory, ktre tak czsto
zdarzay si podczas ich haaliwych oww albo pijatyk, wystarczay na to,
by rozpomieni umysy caych narodw; w sprzeczk osobist dwch cho
troch znaczniejszych naczelnikw plemion wcigano wszystkich ich zausz
nikw i sprzymierzecw. Przyczyn wojny bywaa zarwno ch skarcenia
zuchwaych, jak i ograbienia bezbronnych. Najgroniejsze pastwa germa
skie dyy do tego, eby swoje terytorium otoczy szerokim pasem nad
granicznym, wyludnionym i spustoszonym. Zatrwoeni ssiedzi trzymali si
od nich z daleka, co wiadczyo o grozie, jak wzbudza ich or, i w pewnej
mierze bronio ich przed niebezpieczestwem niespodziewanych najazdw
nieprzyjacielskich.77
Plemi Bructeri (teraz przemawia Tacyt) zostao cakowicie wytpione przez
plemiona ssiednie,78 rozdranione jego zuchwalstwem, zncone nadziej na
up, a moe i zachcone przez bstwa opiekucze Cesarstwa. Zgino z gr
szedziesit tysicy barbarzycw, wyrnitych w pie nie przez or rzymski,
ale w naszych oczach i dla naszej rozrywki. Oby narody, wrogie Rzymowi, na
zawsze zachoway t wzajemn wrogo wobec siebie! Osignlimy teraz
 Niespokojne ruchy ludw germaskich 179

najwyszy szczyt pomylnoci79 i pozostaje nam jedynie prosi Los o niezgod

wrd barbarzycw.80
Powysze pogldy, wicej przynoszce zaszczytu patriotyzmowi Tacyta ni
jego uczuciom ludzkim, s odbiciem niezmiennych maksym politycznych jego
rodakw. Uwaali oni, e znacznie bezpieczniejszym sposobem postpowania
jest sianie rozdwiku wrd barbarzycw ni walka z nimi, gdy ich klska nie
przyniosaby Rzymianom ani honoru, ani korzyci. Rzym pienidzmi i rokowa
niami wkrada si w samo serce Germanii, z godnoci posugujc si wszelkimi
sztukami uwodzicielskimi, eby sobie zjedna te narody, ktre ze wzgldu na
blisko Renu czy Dunaju mogyby sta si rwnie dobrze najpoyteczniej
szymi przyjacimi, jak i najuciliwszymi wrogami. Wodzom sawnym i pot
nym schlebiano najbahszymi prezentami, ktre ci przyjmowali bd to jako
oznaki wyrnienia, bd jako przedmioty zbytku. Podczas wani domowych
strona sabsza usiowaa wzmocni swoje wpywy, nawizujc tajemne porozu
mienia z gubernatorami prowincji nadgranicznych. Kad ktni pomidzy
Germanami podegay intrygi Rzymu, a kady plan, zmierzajcy do zjedno
czenia i dobra powszechnego, udaremniay silniejsze od niego tendencje
dyktowane przez prywatn zazdro i prywatne interesy.81
Powszechne sprzysienie, ktre przerazio Rzymian za panowania Marka
Aureliusza, obejmowao prawie wszystkie narody Germanii, a nawet i Sarmacji,
od ujcia Renu a po ujcie Dunaju.82 Nie mamy monoci stwierdzi, czy ta
popiesznie zawarta konfederacja bya wynikiem koniecznoci, rozumnego
namysu czy te porywu namitnoci, ale moemy by pewni, e barbarzycy ani
nie dali si zwie biernoci monarchy rzymskiego, ani sprowokowa jego
ambicj wojenn. Odparcie tego niebezpiecznego najazdu wymagao caej
stanowczoci i czujnoci waciwych Markowi. Na czele poszczeglnych gar
nizonw wypadowych postawi on zdolnych dowdcw i osobicie obj do
wdztwo w najwaniejszej prowincji nad grnym Dunajem. Po dugich walkach,
ktrych wynik ustawicznie si waha na szali, ducha barbarzycw zamano.
Najsurowiej zostay ukarane po klsce plemiona Kwadw i Markomanw,83
ktre objy przywdztwo w tej wojnie. Rozkazano im cofn si o pi m il84
od brzegw Dunaju i wyda w rce zwycizcw kwiat ich modziey, ktr
natychmiast wysano na odleg wysp Brytani, trzymajc ich tam bezpiecznie
jako zakadnikw, a zarazem wykorzystujc jako onierzy.85 Wobec czstych
buntw Kwadw i Markomanw rozdraniony cesarz postanowi zmieni ich
kraj w rzymsk prowincj. Zamysy jego udaremnia mier. Niemniej ta grona
liga, jedyna, jaka si pojawia podczas dwch pierwszych wiekw dziejw
Cesarstwa, rozproszya si cakowicie, nie pozostawiajc za sob w Germanii
adnych ladw.
W toku tego wstpnego rozdziau ograniczylimy si do przedstawienia
oglnego zarysu obyczajw Germanii, nie kuszc si o opisanie czy choby
rozrnienie rozmaitych plemion, ktre zaludniay ten wielki kraj za czasw
180 Rozdzia dziewity

Cezara, Tacyta czy Ptolemeusza. Dopiero w miar jak z biegiem dziejw

zaczn si kolejno pojawia bd ju dawniej znane, bd nowe plemiona,
bdziemy zwile wspominali o ich pochodzeniu, miejscu zamieszkania i ce
chach szczeglnych.
Narody nowoytne s to spoecznoci ustabilizowane i trwae, poczone
prawami i rzdem, zwizane z ziemi rodzim przez rzemiosa i rolnictwo.
Plemiona germaskie byy dobrowolnymi i pynnymi stowarzyszeniami o
nierzy, omale dzikusw. Fala podboju i emigracji sprawiaa, e na jednym
i tym samym terytorium czsto zmieniali si mieszkacy. Te same spoecz
noci, jednoczc si w celach obrony albo najazdu, nadaway swojej nowej
konfederacji now nazw. Rozwizanie dawnej konfederacji przywracao nie
podlegym plemionom ich odrbne, cho od dawna zapomniane nazwy. Pastwo
zwyciskie czsto dzielio si swoim mianem z ludem zwycionym. Czasami
ze wszystkich stron napyway tumy ochotnikw pod znaki ulubionego wodza:
ich ojczyzn stawa si wtedy jego obz i wkrtce jaka okoliczno zwizana
z ich przedsiwziciem nadawaa temu rnorakiemu posplstwu jedno wsplne
okrelenie. Ci dzicy najedcy tak bezustannie zmieniali wyodrbniajce
ich rozrnienia, e zdziwieni poddani Cesarstwa Rzymskiego zupenie nie
mogli si w nich poapa.86
Gwnym przedmiotem historii s wojny i sposb prowadzenia spraw
pastwowych, ale liczba osb biorcych udzia w tych ruchliwych scenach jest
bardzo rna, tak jak i ludzie s rni. W wielkich monarchiach miliony
posusznych poddanych, spokojne i nikomu nie znane, oddaj si swoim
poytecznym zajciom. Uwaga zarwno pisarza, jak i czytelnika skupia si
wycznie na dworze monarszym, stolicy, wojsku zawodowym oraz tych
okrgach, ktre w danej chwili s teatrem operacji wojskowych. Natomiast
w stanie wolnoci i barbarzystwa, w porze rozruchw wewntrznych albo
w karowatych republikach87 nieomal kady czonek wsplnoty musi dziaa,
a tym samym zwraca na siebie uwag. Niestay podzia i niespokojne ruchy
ludw germaskich olniewaj nasz wyobrani i chyba z tej racji liczba ich
wydaje si nam wiksza. Mnoga liczba krlw i wojownikw, armii i narodw
skania nas do zapominania o tym, e pod przernymi nazwami powtarzaj
si ustawicznie jedne i te same przedmioty i e najwspanialszymi nazwami
czstokro hojnie obdarzono przedmioty zupenie nieznaczne.
 Rozdzia dziesity

CESARZE: DECJUSZ, GALLUS, EMILIANUS, WALERIAN

I GALIENUS POWSZECHNE WTARGNICIE BARBARZYCW
W GRANICE CESARSTWA TRZYDZIESTU TYRANW

OdGaliena
wielkich Igrzysk Stulecia, urzdzonych przez Filipa, do mierci cesarza
upyno dwadziecia lat haby i nieszcz. W cigu tego tragicz
nego okresu barbarzyscy najedcy i tyrani wojskowi wci dawali o sobie
zna, nkajc wszystkie prowincje wiata rzymskiego i wydawao si, e ostatnia
chwila nieuniknionego rozkadu zrujnowanego Cesarstwa ju jest blisko. Histo
rykowi, ktry usiuje snu wyran i nieprzerwan ni opowiadania, przeszkadza
zarwno panujcy w tych czasach zamt, jak i szczupo autentycznych rde.
Dysponujc fragmentami niedoskonaymi, zawsze zwizymi, czsto niejasnymi,
a czasami sprzecznymi, zmuszony jest dobiera, porwnywa i snu domysy;
a chocia nigdy nie powinien swoich domysw stawia w rzdzie faktw, to
jednak znajomo natury ludzkiej i niezawodnego dziaania miotajcych ni
zaciekych a niepowcigliwych namitnoci moe w pewnych wypadkach
wypeni brak materiaw historycznych.
Tak wic, na przykad, nietrudno sobie wyobrazi, e mordowanie po kolei
tylu cesarzy rozlunio wszelkie wizy wiernoci pomidzy wadc a ludem;
e wszyscy wysi dowdcy wojsk Filipa skonni byli bra przykad ze swego
pana; e widzimisi wojsk, od dawna nawykych do czstych a gwatownych
przewrotw, mogo kadego dnia wynie na tron choby najbardziej nie
znanego z ich towarzyszy broni. Historia moe do tego doda tylko tyle, e bunt
przeciwko cesarzowi Filipowi wybuchn w lecie roku dwiecie czterdziestego
dziewitego wrd legionw stacjonowanych w Mezji i e buntownicy ci ogosili
cesarzem modszego oficera1 nazwiskiem Marinus. Filip si zatrwoy. Ba si,
eby zdrada armii stojcej w Mezji nie okazaa si pierwsz iskr powszechne
go poaru. Doprowadzony omale do szalestwa wiadomoci wasnej winy
i grocego niebezpieczestwa, zawiadomi o buncie senat. Zapanowao tam
ponure milczenie, skutek strachu, a moe i wrogoci wobec cesarza, i dopiero
Decjusz, jeden z senatorw, wiedziony duchem godnym jego szlachetnego
pochodzenia, omieli si przejawi wiksz od cesarza nieustraszono.
Potraktowa on ca spraw z pogard, jako porywczy i nie przemylany
bunt, a rywala Filipowego jako wadc nierzeczywistego, ktrego za par
182 Rozdzia dziesity

dni zniszczy ta sama niestao, ktra go stworzya. Ryche spenienie si tego

proroctwa napenio Filipa uzasadnionym szacunkiem dla tak bystrego doradcy,
tote Decjusz wyda mu si jedynym czowiekiem zdolnym przywrci spokj
i karno w armii, ktrej burzliwy duch nawet po zamordowaniu Marina nie od
razu da si umierzy. Zdaje si, e Decjusz,2 ktry dugo si opiera swojej
nominacji, dawa Filipowi do zrozumienia, jakim niebezpieczestwem grozi
nadanie dowdcy o takich zasugach gniewnym i niespokojnym onierzom.
I znowu bieg wydarze potwierdzi suszno jego przepowiedni. Legiony sto
jce w Mezji zmusiy czowieka, ktry mia by ich sdzi, do tego, aby zosta ich
wspwinowajc. Postawiy go przed wyborem: mier albo purpura cesarska.
Dalsze jego postpowanie po uczynieniu tego rozstrzygajcego kroku byo takie,
jakie z koniecznoci by musiao. Poprowadzi on swoj armi czy raczej da si
jej pocign a do granic Italii, dokd Filip wyruszy mu na spotkanie,
zebrawszy wszystkie swoje siy dla odparcia tego gronego wspzawodnika,
ktrego sam przecie wywyszy. Wojska cesarskie groway liczb, ale buntow
nicy byli armi weteranw pod dowdztwem biegego i dowiadczonego wodza.
Filip bd poleg w bitwie, bd te zosta stracony w Weronie w par dni
pniej. Jego syna, a zarazem wspwadc, zamordowali w Rzymie gwardzici
pretoriascy, a zwyciski Decjusz jednogonie zosta uznany przez senat
i prowincje, przy czym jego wyniesieniu na tron towarzyszyy okolicznoci
bardziej przemawiajce na jego korzy, ni to przewanie bywao w tym
stuleciu. Podobno natychmiast po niechtnym przyjciu tytuu augusta zapew
ni on Filipa za porednictwem tajnego goca o swoich jak najlepszych
zamiarach i lojalnoci, obiecujc mu uroczycie, e natychmiast po przybyciu do
Italii zrzeknie si oznak wadzy cesarskiej i powrci do stanu posusznego
poddanego. By moe, e jego zapewnienia byy szczere, ale w pooeniu, w jakim
go umieci los, byo rzecz omal niemoliw, eby mg przebaczy albo sam
uzyska przebaczenie.3
Po kilku miesicach, ktre cesarz Decjusz spdzi przy pracach pokojowych
i wymierzaniu sprawiedliwoci, najazd Gotw zmusi go do udania si nad
Dunaj. Jest to pierwszy waniejszy przypadek, kiedy historia wspomina imi tego
wielkiego narodu, ktry potem zama potg rzymsk, spldrowa Kapitol
i zapanowa w Galii, Hiszpanii i Italii. Tak pamitn rol odegrali Goci
w obaleniu Cesarstwa Zachodniego, e czsto, cho niewaciwie, ich nazw
oglnie si okrela nieokrzesane wojownicze barbarzystwo.
Na pocztku szstego wieku, po dokonaniu podboju Italii, Goci doszedszy
do wielkoci z natury rzeczy zaczli si lubowa w rozwaaniu wasnej chway,
zarwno przeszej, jak i przyszej. Pragnli zachowa pami swoich przodkw
i przekaza potomnoci dzieje wasnych czynw. Pierwszy dostojnik dworu
w Rawennie, uczony Kasjodor, schlebiajc skonnociom zdobywcw, napisa
w dwunastu ksigach histori Gotw, ktr dzi znamy tylko z niedoskonaego
streszczenia Jornandesa.4 Obaj ci pisarze, z arcyprzebieg zwizoci prze
 Religia Gotw 183

lizgujc si po nieszczciach swego narodu, sawili jego mstwo uwieczone

powodzeniem i przyozdabiali jego tryumf licznymi trofeami zdobytymi w Azji,
ktre waciwie naleay si Scytom. Dajc wiar starodawnym pieniom, tym
niepewnym, ale jedynym pomnikom barbarzycw, wyprowadzili oni pocztki
Gotw z rozlegej wyspy czy pwyspu Skandynawii.5 Ten daleki kraj pnocny
nie by zdobywcom Italii nie znany, niedawno oddane przyjazne usugi
przyczyniy si do wzmocnienia wizw staroytnego pokrewiestwa, a pewien
krl skandynawski chtnie zrezygnowa ze swego prymitywnego majestatu,
eby spdzi reszt swoich dni na spokojnym i ogadzonym dworze raweskim.6
Wiele ladw, ktrych nie sposb przypisa pospolitej prnoci, wiadczy
0 tym, e w dawnych czasach Gotowie zamieszkiwali kraje zabatyckie. Wydaje
si, e poczwszy od czasw geografa Ptolemeusza poudniowa cz Szwecji
bya stale w posiadaniu mniej przedsibiorczej resztki tego narodu i jeszcze
obecnie wielka poa kraju dzieli si na Gotlandi wschodni i zachodni.
W redniowieczu (od dziewitego do dwunastego wieku), podczas gdy chrze
cijastwo powoli posuwao si na pnoc, Goci i Szwedzi stanowili dwa odrbne,
a czasami i wrogie sobie czony jednej i tej samej monarchii.7 Nazwa Szwedw
wzia gr nad nazw Gotw, ale jej nie zniweczya. Szwedzi, ktrzy dosko
nale mogliby si zadowoli wasn saw wojenn, przez wszystkie wieki rocili
sobie prawo do uczestnictwa w sawie swoich krewniakw Gotw. W chwili
urazy do dworu papieskiego Karol Dwunasty da do zrozumienia, e jego
zwyciskie wojska nie odrodziy si od swoich mnych przodkw, ktrzy ju
raz podbili wadczyni wiata.8
A do koca jedenastego wieku istniaa w Uppsali, najznaczniejszym miecie
Szwedw i Gotw, synna witynia. Przyozdobiona bya ona zotem, ktre
Skandynawowie zdobyli na swoich wyprawach pirackich, a uwicona nieudol
nymi wyobraeniami trzech gwnych bstw: boga wojny, bogini podnoci
1 boga piorunw. W dzie powszechnego wita, ktre obchodzono co dziewi
lat, skadano im w ofierze dziewi zwierzt, po jednym z kadego rodzaju (nie
wyczajc czowieka), ktrych zakrwawione szcztki zawieszano w witym
gaju przylegajcym do wityni.9 Jedyne lady, jakie dotychczas pozostay
po tym barbarzyskim zabobonie, zawarte s w Eddzie, mitologii spisanej
w Islandii okoo trzynastego wieku, a badanej przez uczonych duskich
i szwedzkich jako najcenniejsza pozostao ich staroytnych tradycji.
Pomimo tajemniczej niejasnoci Eddy moemy z atwoci rozrni dwie
osoby, ktre tam s wymienione pod imieniem Odyna: boga wojny oraz
wielkiego prawodawc Skandynawii. Ten ostatni, istny Mahomet Pnocy,
ustanowi religi przystosowan do tego klimatu i do tego ludu. Niezwycione
mstwo Odyna, jego przekonywajca wymowa oraz sawa, ktr sobie zdoby
jako arcybiegy czarownik, podbiy wiele plemion na obu brzegach Batyku.
Wiar, ktr szerzy w cigu dugiego i uwieczonego powodzeniem ycia,
przypiecztowa dobrowoln mierci. Obawiajc si haniebnego nadejcia
184 Rozdzia dziesity

choroby i niedostwa, postanowi wyzion ducha, jak przystao na wojownika.

Na uroczystym zgromadzeniu Szwedw i Gotw sam zada sobie dziewi
miertelnych ran, popiesznie uchodzc, eby (jak twierdzi cichncym w agonii
gosem) przygotowa dla bohaterw uczt w paacu boga wojny.10
Rodzima, waciwa siedziba Odyna nazywa si As-gard. Dogodne podobie
stwo tej nazwy do As-burg albo As-of,11 wyrazw o podobnym znaczeniu, dao
pocztek historii tak piknie utkanej, e nieomal pragnlibymy wmwi sobie
jej prawdziwo. Przypuszcza si, e Odyn by naczelnikiem plemienia bar
barzycw, ktre zamieszkiwao brzegi Jeziora Meockiego, dopki upadek
Mitrydatesa i or Pompejusza nie zagroziy Pnocy niewol; e Odyn
z wciekoci ustpujc przed potg, ktrej niezdolny by si przeciwstawi,
poprowadzi swoje plemi znad granic azjatyckiej Sarmacji do Szwecji z wielkim
zamiarem stworzenia w tym niedostpnym schronieniu wolnoci religii
i narodu, ktre by mogy by narzdziem jego nie wygasajcej zemsty w jakim
odlegym wieku, kiedy to Goci, zbrojni wojennym fanatyzmem, niezliczonymi
rojami wysypi si z okolic Bieguna Pnocnego, eby pokara gnbicieli rodza
ju ludzkiego.12
Cho tyle pokole Gotw zdoao zachowa niejakie tradycje swego skan
dynawskiego pochodzenia, nie moemy od tych niepimiennych barbarzycw
oczekiwa jakiego wyranego sprawozdania o dacie i okolicznociach ich
emigracji ze Skandynawii. Przeprawa przez Batyk bya zadaniem atwym
i nasuwaa si sama przez si. Mieszkacy Szwecji rozporzdzali dostateczn
liczb duych statkw wyposaonych w wiosa,13 a odlego od Carlscroon
do najbliszych portw pomorskich i pruskich wynosi niewiele ponad sto
mil. Tutaj wreszcie ldujemy na mocnym gruncie historycznym. Nie pniej
ni na pocztku ery chrzecijaskiej,14 a potem jeszcze za panowania Anto
ninw,15 Goci ju siedzieli nad ujciem Wisy, w urodzajnej prowincji, gdzie
w wiele wiekw pniej zaoono handlowe miasta Toru, Elblg, Krlewiec
i Gdask.16 Na zachd od Gotw wzdu brzegw Odry, wybrzea pomorskie
go i meklemburskiego rozpanoszyy si liczne plemiona Wandalw. Uderzajce
podobiestwo obyczajw, wygldu zewntrznego, religii i jzyka wyranie
wskazuje na to, e Wandale i Goci byli pierwotnie jednym wielkim ludem.17 Ci
ostatni, jak si zdaje, dzielili si na Ostrogotw, Wizygotw i Gepidw.18
Wrd Wandalw istniay jeszcze silniej zaznaczone podziay na Herulw,
Burgundczykw, Lombardw i mnstwo innych drobnych pastewek, z kt
rych wiele w pniejszych wiekach rozroso si w potne monarchie.
Za czasw Antoninw Goci siedzieli w Prusach. Mniej wicej za cza
sw panowania Aleksandra Sewera rzymska prowincja Dacja ju poznaa,
czym jest ich ssiedztwo, dowiadczajc czstych i niszczcych zagonw, ktre
tam zapuszczali.19 Przeto drug migracj Gotw znad Batyku nad Morze
Czarne musimy umieci w tym mniej wicej siedemdziesicioletnim okresie, ale
przyczyna, ktra j wywoaa, kryje si wrd przernych pobudek kierujcych
 Zagroenie prowincji rzymskich 185

postpowaniem nie osiadych barbarzycw. Zaraza bd gd, zwycistwo albo

klska, orzeczenie wyroczni bogw albo wymowa zuchwaego wodza wystar
czay, eby pchn or Gotw do pochodu na cieplejsze kraje poudniowe.
Niezalenie od wpywu wojowniczej religii sama liczebno i animusz Gotw
pozwalay im porywa si na najniebezpieczniejsze nawet przedsiwzicia.
Posugiwanie si okrgymi puklerzami i krtkimi mieczami czynio ich gro
nymi w starciu wrcz; godne mw posuszestwo, jakie okazywali dziedzicz
nym krlom, nadawao ich radom pastwowym niezwyk jednomylno
i stao; 20 synny Amala, bohater tego wieku i przodek w dziesitym pokoleniu
Teodoryka, krla Italii, popar wasnymi zasugami przywilej urodzenia
a pochodzi od Anses, czyli pbogw narodu gockiego.21
Chwaa wielkiego przedsiwzicia podniecaa najdzielniejszych wojownikw
ze wszystkich wandalskich pastw Germanii, z ktrych wielu w kilka lat pniej
walczy pod wsplnym sztandarem Gotw.22 Pierwsze poruszenia emigrantw
zaprowadziy ich nad Prype, rzek powszechnie uwaan przez staroytnych za
poudniow odnog Dniepru.23 Wielka ta rzeka, wijca si poprzez rwniny
Polski i Rusi, wytyczaa swoim biegiem kierunek ich marszu, gdy dziki niej
stale mieli dla swoich duych stad byda zaopatrzenie w wie wod i pasz.
Podali tym nie znanym sobie szlakiem, ufni we wasne mstwo, lekcewac
wszelk potg, jaka mogaby stan im na drodze. Pierwszymi, na ktrych si
natknli, byy plemiona Bastarnw i Wenedw; kwiat modziey tych plemion
dobrowolnie czy te moe pod przymusem zwikszy wojsko gockie. Bastar-
nowie zamieszkiwali ziemie po pnocnej stronie Karpat, Wenedowie 24 posia
dali, a raczej marnotrawili, olbrzymi poa ziemi oddzielajc Bastarnw od
dzikusw fiskich. Mamy pewne powody po temu, eby sdzi, e pierwszy
z tych narodw, ktry wyrni si w wojnie macedoskiej,25 a potem si
podzieli na grone plemiona Peucynw, Boranw, Karpw itd., pochodzi od
Germanw. Jeszcze lepsze rda pozwalaj nam przypisywa Wenedom,
ktrzy tak si wsawili w redniowieczu, pochodzenie sarmackie.26 Ale pomie
szanie zarwno krwi, jak i obyczajw na tej nie ustalonej granicy czsto
wprawiao w zakopotanie nawet najdokadniejszych badaczy.27 Goci, pod
sunwszy si bliej do Morza Czarnego, natknli si na plemiona czystszej rasy
sarmackiej, a mianowicie na Jazygw, Alanw i Roksolanw, przy czym byli
oni prawdopodobnie pierwszymi Germanami, ktrzy ujrzeli ujcia Dniepru
i Donu. Badajc cechy charakterystyczne ludw Germanii i Sarmacji, stwier
dzimy, e gwne rnice pomidzy tymi dwoma ogromnymi odamami rodzaju
ludzkiego to: z jednej strony budowane trwae chaty, z drugiej ruchome namio
ty; tu strj obcisy tam lune suknie, tu jednoestwo, a tam poligamia; tu
sia zbrojna zoona w wikszoci z piechoty tam z konnicy; a ponad wszyst
ko, tu posugiwanie si jzykiem teutonskim, a tam sowiaskim; ten ostatni
jzyk wskutek podbojw rozpowszechni si od pogranicza Italii a w poblie
Japonii.
186 Rozdzia dziesity

Goci byli teraz w posiadaniu Ukrainy, kraju bardzo rozlegego i niezwykle

urodzajnego, poprzecinanego spawnymi rzekami, ktre z obu stron wpadaj do
Dniepru, i porosego wysokimi wielkimi lasami dbowymi. Obfito zwierzyny
i ryb, niezliczone barcie w dziuplach starych drzew i w wydreniach skalnych,
stanowice nawet i w owym wieku nieokrzesania cenn ga handlu, rose
bydo, ciepe powietrze, gleba zdatna do uprawy wszelkiego rodzaju zb
i bujna rolinno wszystko to dowodzio szczodrobliwoci przyrody, ncio
pracowito czowieka.28 Ale Goci oparli si tym pokusom i nadal pdzili ycie
w bezczynnoci, w ubstwie i na grabiey.
Hordy Scytw, ktre od wschodu graniczyy z nowymi siedzibami Gotw,
niczym nie kusiy ich ora, chyba wtpliwymi widokami na zwycistwo nie
przynoszce adnych korzyci. Znacznie pontniejszy widok przedstawiay dla
Gotw prowincje rzymskie, pola Dacji pokryte bogatymi plonami, posianymi
rk narodu rolnikw, a naraone na to, eby je nard onierzy. Jest rzecz
moliw, e do osabienia Cesarstwa z tej strony przyczyniy si podboje
dokonane przez Trajana, a utrzymane przez jego nastpcw nie tyle ze wzgldu
na jakiekolwiek rzeczywiste korzyci, ile raczej na oderwane pojcie godnoci.
Nowa i nie zasiedlona prowincja Dacja nie bya ani do silna na to, eby si
oprze zachannoci barbarzycw, ani te do bogata, eby ich nasyci.
Dopki za granic potgi rzymskiej uwaano odlegy brzeg Dniestru, dopty
umocnie na dolnym Dunaju strzeono bardzo niedbale, a mieszkacy Mezji
yli w poczuciu bogiego bezpieczestwa, prostodusznie sobie wyobraajc, e
od wszelkich najedcw barbarzyskich dzieli ich odlego nie do przebycia.
Dopiero za panowania Filipa najazdy Gotw, wdzierajcych si do ich
prowincji, dowiody w sposb zabjczy, e byli w bdzie. Krl czy te naczelnik
tego srogiego narodu z pogard przeby prowincj Dacj i przeprawi si
zarwno przez Dniestr, jak i przez Dunaj nie napotykajc na opr, ktry by
zdoa opni jego pochd. Rozlunienie karnoci wrd oddziaw rzymskich
sprawio, e obsadzone przez nie najwaniejsze posterunki dostay si w rce
nieprzyjaciela, a strach przed zasuon kar skoni wielk liczb onierzy do
zacignicia si pod sztandar gocki. W kocu rnorodny tum barbarzycw
ukaza si pod murami Marcianopolis, miasta zbudowanego przez Trajana na
cze jego siostry, a podwczas stolicy drugiej Mezji.29 Mieszkacy zgodzili si
okupi swoje yie i majtki wielk sum pienidzy i najedcy wycofali si
z powrotem w swoje gusze, raczej zachceni ni zaspokojeni pierwszym
powodzeniem swego ora w zamonym, ale sabym kraju. Wkrtce wic
cesarzowi Decjuszowi doniesiono, e Kniwa, krl Gotw, ze znaczniejszymi ju
siami powtrnie przekroczy Dunaj, e liczne oddziay jego wojsk szerz
spustoszenie w caej prowincji Mezji, podczas gdy jego siy gwne, zoone
z siedemdziesiciu tysicy Germanw i Sarmatw, czyli dostateczne na to, eby
si way na najzuchwalsze przedsiwzicia, wymagaj na polu walki obecnoci
samego monarchy rzymskiego, jak rwnie caej potgi jego armii.
 Zagroenie prowincji rzymskich 187

Decjusz zasta Gotw zajtych obleganiem Nikopolis nad rzek Jatrus, miasta
stanowicego jeden z wielu pomnikw zwycistw Trajana.30 W chwili gdy cesarz
si zbliy, Goci zaniechali oblenia, ale tylko w tym celu, eby odmaszerowa
na podbj waniejszy, a mianowicie Filipopolis, miasta w Tracji lecego prawie
u podna gr Haemus,31 a zaoonego przez ojca Aleksandra Wielkiego. De
cjusz poda za nimi przez kraj o terenie niedogodnie urzebionym, a poda
forsownymi marszami. Nagle, gdy sobie wyobraa, e znajduje si jeszcze w zna
cznej odlegoci od tylnej stray Gotw, Kniwa znienacka zawrci i z zacieko
ci rzuci si na cigajcych. Obz rzymski zosta zaskoczony i obrabowany, przy
czym po raz pierwszy zdarzyo si, e cesarz ucieka w popochu przed zgraj na
pl uzbrojonych barbarzycw. Po dugim oporze Filipopolis, pozbawione od
sieczy, zostao wzite szturmem. Podobno sto tysicy ludzi wyrnito podczas
rabunku tego wielkiego miasta.32 Cennym dodatkiem do upu byo wielu jecw
wysokiego rodu, a Pryskus, brat nieyjcego cesarza Filipa, nie powstydzi si
przywdzia purpury pod protektoratem barbarzyskich wrogw Rzymu.33 Nie
mniej czas zuyty na to uciliwe oblenie pozwoli Decjuszowi tchn w swoje
wojsko now odwag, przywrci karno i zapeni wyrwy w szeregach nowym
rekrutem. Przeci drog kilku oddziaom Karpw i innych Germanw, ktrzy
spieszyli dzieli zwycistwo rodakw,34 powierzy przejcia grskie oficerom
wyprbowanego mstwa i wiernoci,35 naprawi i wzmocni fortyfikacje na
Dunaju i wyty wszelk czujno, aby nie dopuci nie tylko do dalszego
pochodu, ale nawet do odwrotu Gotw. Zachcony odmian losu, niecierpliwie
czeka na sposobno, aby jednym wielkim i rozstrzygajcym ciosem odzyska
saw zarwno wasn, jak i ora rzymskiego.36
W tym samym czasie gdy Decjusz pasowa si z gwatownoci owej naway,
umys jego, spokojny i zrwnowaony pord wojennej wrzawy, zapuszcza si
w dociekanie oglniejszych przyczyn, ktre, poczwszy od panowania Anto
ninw, w tak szybkim tempie prowadziy do schyku wielkoci Rzymu. Wkrtce
doszed do wniosku, e nie sposb t wielko oprze na trwaej podwalinie bez
przywrcenia cnt obywatelskich, staroytnych zasad i obyczajw oraz uci
nionego dotychczas majestatu praw. Aby wykona to szlachetne, lecz uciliwe
zadanie, postanowi przede wszystkim wskrzesi wyszy z uycia urzd cenzora,
urzd, ktry tak bardzo przyczyni si do umocnienia pastwa,37 trwajc
w swojej pierwotnej prawoci, dopki go w kocu nie przywaszczyli sobie
i stopniowo nie zaniedbali cezarowie.38 wiadom tego, e wadz moe komu
nada aska gowy pastwa, ale autorytetem obdarzy tylko szacunek narodu,
Decjusz zda wybr cenzora na swobodne gosowanie senatu. Senat jednomyl
nym gosowaniem, a raczej aklamacj, uzna za najgodniejszego tego wysokiego
zaszczytu Waleriana, ktry pniej zosta cesarzem, a ktry wyrni si suc
w wojsku Decjusza. Gdy tylko uchwa senatu przekazano cesarzowi, ten zwoa
w obozie wielk rad i jeszcze przed dokonaniem inwestytury nowo obranego
cenzora pouczy go o trudnociach i wanoci jego wysokiego urzdu.
188 Rozdzia dziesity

Szczsny Walerianie rzek wadca do swego wybitnego poddanego

szczsny powszechnym uznaniem senatu i Rzeczypospolitej Rzymskiej! Przyjmij
urzd cenzora rodzaju ludzkiego i sd nasze obyczaje. Wybierzesz tych, ktrzy
zasuguj na to, by nadal pozosta czonkami senatu; przywrcisz stanowi
rycerskiemu jego staroytn wietno; podniesiesz dochody skarbowe, a jednak
uczynisz brzemi podatkw znoniejszym. Podzielisz rnorodny i niesko
czenie liczny tum obywateli wedug porzdku klas i dokadnie zbadasz potg
wojskow, bogactwo, cnoty i zasoby Rzymu. Postanowienia twoje mie bd
moc ustawy. Wojsko, paac cesarski, funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwoci
i wielcy dostojnicy Cesarstwa wszyscy podlegaj twemu trybunaowi. Nikt
nie bdzie spod niego wyczony, wyjwszy tylko konsulw zwyczajnych,39
prefekta miasta, krla obrzdw i najstarsz z dziewic westalskich (dopki
zachowa cnot). Nawet i ci nieliczni, ktrzy mog si nie obawia surowoci
rzymskiego cenzora, bd usilnie zabiegali o jego szacunek. 40
Dostojnik obdarzony tak rozleg wadz mgby si wydawa nie tyle sug
swego wadcy, ile raczej jego koleg w urzdzie.41 Walerian susznie si obawia
wyniesienia, naraajcego go na tyle zawici i podejrze. Skromnie powoywa
si na zatrwaajc wielko powierzonego mu zadania, na swoje niedostatecz
ne przygotowanie i na nieuleczalne zepsucie owych czasw. Zrcznie da do
zrozumienia, e urzdu cenzora nie mona oddzieli od godnoci cesarskiej i e
wte rce poddanego nie zdoaj unie tak olbrzymiego brzemienia trosk
i wadzy.42 Nadchodzce wydarzenia wojenne wkrtce pooyy kres projektowi
tak pontnemu, ale tak zupenie niewykonalnemu i uchroniy rwnoczenie
Waleriana od niebezpieczestwa, a cesarza Decjusza od rozczarowania, ktre
najprawdopodobniej by temu przedsiwziciu towarzyszyo. Cenzor moe
utrzyma w pastwie moralno, nigdy jednak nie zdoa jej przywrci.
Niemoliwoci jest, by dostojnik taki sprawowa swoj wadz poytecznie,
czy choby tylko skutecznie, jeeli go nie podtrzymuje ywe poczucie hono
ru i cnoty wrd ludu, przystojne poszanowanie opinii publicznej i cay
szereg poytecznych przesdw, walczcych po stronie obyczajw narodowych.
W okresie gdy te zasady ju nie istniej, jurysdykcja cenzorska musi albo stoczy
si do poziomu pustego widowiska, albo si przeksztaci w stronnicze narzdzie
dokuczliwego ucisku.43 Ju atwiej byo zwyciy Gotw ni wykorzeni wady
spoeczne, a przecie nawet w pierwszym z tych przedsiwzi Decjusz utraci
i wojsko, i ycie.
Goci byli teraz ze wszystkich stron otoczeni i cigani przez or rzymski.
Kwiat ich wojsk wygin podczas dugiego oblenia Filipopolis, a wyniszczony
kraj okoliczny nie mg ju dostarczy rodkw utrzymania pozostaym hor
dom rozpasanych barbarzycw. Doprowadzeni do ostatecznoci Goci chtnie
byliby sobie kupili pozwolenie na dokonanie odwrotu bez przeszkd za cen
wyrzeczenia si caego upu i jecw, ale cesarz, ufny w zwycistwo, postanowi
ukara tych najedcw, aby porazi zbawienn trwog narody Pnocy, i nie
 Klska i mier Decjusza. Gallus 189

chcia nawet sysze o adnych warunkach ugody. Dumni barbarzycy woleli

mier ni niewol. Widowni bitwy byo mao znane miasto w Mezji, zwane
Forum Trebonii.44 Wojsko gockie stano w trzech szeregach, przy czym bd to
rozmylnie, bd przez przypadek, ochron frontu trzeciego szeregu stanowio
bagno. Na pocztku akcji syn Decjusza, modzieniec rokujcy najpikniejsze
nadzieje i ju przypuszczony do uczestnictwa w zaszczytach purpury cesarskiej,
zosta miertelnie ugodzony strza na oczach zbolaego ojca, ktry musia
przywoa na pomoc cae swoje mstwo, aby upomnie przygnbione wojska, e
mier pojedynczego onierza niewiele znaczy dla Rzeczypospolitej.45 Bitwa
bya straszliwa; bya to walka rozpaczy przeciwko blowi i wciekoci. Wresz
cie pierwszy szereg Gotw pierzchn w nieadzie, a drugi, ktry podsun si,
eby go wesprze, podzieli jego los; nietknity pozosta ju tylko trzeci, gotw
broni przejcia przez bagno, czego nieprzyjaciel w swojej pewnoci siebie
nieopatrznie usiowa dokona.
Tutaj fortuna dnia tego si odwrcia i wszystko skierowao si przeciwko
Rzymianom: bagno byo grzskie, zapadao si pod stojcymi i lizgali si po
nim ci, ktrzy parli naprzd; zbroje ich byy cikie, a wody gbokie; w tym
niewygodnym pooeniu nie mogli oni si posugiwa swymi cikimi oszcze
pami. Barbarzycy za, przeciwnie, przywykli do star na bagnach: wzrostu byli
wysokiego i dzidy mieli dugie, mogli wic nimi rani z odlegoci. 46
W tych to moczarach wojsko rzymskie po bezskutecznej walce zgino bez
ratunku; i nigdy nie dao si odnale bodaj ciaa cesarza.47 Taki to los spotka
w pidziesitym roku ycia Decjusza, wadc uzdolnionego, czynnego podczas
wojny i przystpnego podczas pokoju;48 wadc, ktry wraz z synem zasuy
zarwno yciem swoim, jak i mierci na porwnanie z najwietniejszymi
przykadami staroytnej cnoty.49
Zabjczy ten cios tylko na krtki czas umierzy zuchwalstwo legionw.
Zdaje si, e cierpliwie poczekay one na uchwa senatu, regulujc nastpstwo
tronu, i e ulegle jej si podporzdkoway. Przez suszny wzgld na pami
Decjusza nadano tytu cesarski Hostilianowi, jego jedynemu yjcemu synowi;
ale tak sam godno wraz ze skuteczniejsz wadz nadano Gallusowi, ktre
go dowiadczenie i zdolnoci rokoway nadziej, e rozcignie on piecz nad
modym wadc i znkanym Cesarstwem,50 umiejc sprosta tak wielkiemu
zadaniu. Pierwsz trosk nowego cesarza byo uwolnienie prowincji iliryjskiej
od nieznonego brzemienia zwyciskich Gotw. Zgodzi si pozostawi w ich
rku bogate owoce najazdu, niezmierzony up i co byo jeszcze bardziej ha
niebne wielk liczb jecw bdcych ludmi najbardziej zasuonymi i szla
chetnego rodu. Obficie zaopatrzy obz Gotw we wszystko, co tylko mogo
uagodzi ich gniewnego ducha albo uatwi tak bardzo podany wymarsz,
i nawet przyrzek paci im corocznie wielk sum w zocie pod warunkiem, e
nigdy wicej nie bd nka terytoriw rzymskich swymi najazdami.51
W wieku Scypionw najbogatszym krlom na kuli ziemskiej, ktrzy zabiegali
190 Rozdzia dziesity

0 protekcj zwyciskiej Rzeczypospolitej, sprawiay przyjemno bahe poda

runki, ktrych warto polegaa tylko na tym, e ta wanie rka je daa: krzeso
z koci soniowej, szorstka szata z purpury, lada jaki srebrny pmisek albo gar
miedzianych monet.52 Gdy do Rzymu napyno bogactwo narodw, cesarze
okazywali swoj wielko, a nawet i mdro polityczn przez stae a umiar
kowane obdarowywanie sprzymierzecw pastwa. Dary te, bardzo przydatne
dla ubogich barbarzycw, podnosiy ich zasugi i stanowiy nagrod za
wierno. Rozumiao si przy tym, e te dobrowolne przejawy szczodrobliwoci
Rzymian nie wypywaj z ich obaw, ale wycznie ze wspaniaomylnoci albo
wdzicznoci; o ile wic hojnie rozdzielano podarki i zasiki pomidzy przyjaci
1proszcych, o tyle ostro odmawiano takim, ktrzy si ich domagali jako swojej
nalenoci.53 Jednak to ostatnie zobowizanie pacenia corocznie bez adnych
obsonek okrelonej sumy na rzecz zwyciskiego wroga wygldao na haniebny
haracz. Rzymianie jeszcze nie zdyli si przyzwyczai do przyjmowania takich
niesprawiedliwych praw od plemion barbarzyskich, tote wadca, ktry tym
koniecznym ustpstwem prawdopodobnie uratowa wasn ojczyzn, sta si
przedmiotem powszechnej pogardy i wstrtu. mier Hostiliana, ktry umar
wrd szalejcej dumy, uznano za dzieo zbrodni Gallusa,54 a gos podejrzli
woci przypisywa nawet i klsk poprzedniego, polegego cesarza perfidnym
radom jego znienawidzonego nastpcy.55 Spokj, ktrym Cesarstwo cieszyo
si w pierwszym roku jego rzdw,56 niejako dola oliwy do ognia, zwikszajc
powszechne niezadowolenie zamiast je umierzy; i gdy tylko ustay obawy
przed wojn, tym gbiej i dotkliwiej zaczto odczuwa hab tego pokoju.
Rozdranienie Rzymian wzmogo si jeszcze bardziej, gdy si przekonali, e za
cen honoru nie zdoali sobie zapewni nawet bezpieczestwa. wiat ju pozna
t niebezpieczn tajemnic, e Cesarstwo jest bogate, a sabe. Nowe roje
barbarzycw, zachconych powodzeniem swoich wspbraci, bynajmniej nie
uwaajc si za zwizanych ich zobowizaniem, szerzyy spustoszenie w prowin
cjach iliryjskich i trwog dochodzc a pod bramy Rzymu. Obrony monarchii,
opuszczonej, jak si wydawao, przez maodusznego cesarza, podj si Emilia-
nus, gubernator Panonii i Mezji, ktry ponownie zgromadzi rozproszone
wojska i oywi ich sabncego ducha. Barbarzycw nieoczekiwanie zaatako
wano, rozbito, przepdzono i cigano a za Dunaj. Zwyciski wdz w jednej
darowinie rozda onierzom pienidze zebrane na opacenie haraczu, a ci na
polu bitwy okrzyknli go cesarzem.57 Gallus, ktry nie dbajc o dobro
powszechne uywa ycia w Italii, niemal rwnoczenie dowiedzia si o powo
dzeniu swego ambitnego namiestnika, o jego buncie i szybkim zblianiu si do
Rzymu. Wyszed mu naprzeciw a na rwniny pod Spoleto. Gdy ich wojska
stany oko w oko, onierze Gallusa mogli przeprowadzi porwnanie pomi
dzy haniebnym postpowaniem ich wadcy a chwa jego rywala. Podziwem
napeniao ich mstwo Emiliana, pocigaa ich jego hojno, albowiem obieca
wszystkim dezerterom znaczn podwyk odu.58 W rezultacie zamordowanie
 Walerian mci si za mier Gallusa i zostaje cesarzem 191

Gallusa i jego syna Woluzjana pooyo kres wojnie domowej, a senat udzieli
sankcji legalnej przywilejom nabytym w walce. W licie skierowanym do tego
zgromadzenia Emilianus przejawi umiar poczony z prnoci. Zapewni, e
zrzeknie si rzdw cywilnych w pastwie na rzecz mdroci senatu i, zadowala
jc si stanowiskiem przywdcy wojskowego z jego ramienia, w krtkim czasie
podniesie chwa Rzymu i uwolni Cesarstwo od wszystkich barbarzycw,
zarwno z Pnocy, jak i ze Wschodu.59 Dumie jego schlebia poklask senatu;
i do dzi zachoway si medale przedstawiajce go z mianem i atrybutami
Herkulesa Zwycizcy oraz Marsa Mciciela.60
Jeeli nowy monarcha posiada zdolnoci konieczne do dotrzymania tych
wspaniaych obietnic, to zabrako mu na to czasu. Od chwili jego zwycistwa do
upadku upyny niecae cztery miesice.61 Pokona Gallusa, ale sam run pod
ciarem wspzawodnika groniejszego ni Gallus. Nieszczsny Gallus poleci
Walerianowi, ju przedtem wyrnionemu zaszczytnym tytuem cenzora, spro
wadzi na pomoc legiony z Galii i z Germanii.62 Walerian wykona to zlecenie
gorliwie i wiernie. Jednake wrci z legionami zbyt pno na to, by swego
wadc uratowa, wic postanowi go pomci. Wojska Emiliana, ktry nadal
sta obozem na rwninach pod Spoleto, uczuy trwog przed dostojn postaci
Waleriana, jeszcze bardziej zlky si przewaajcej siy jego armii; poniewa za
teraz stay si rwnie niezdolne do uczucia przywizania, jak niegdy byy
niezdolne do szanowania zasad ustrojowych, wic bez wahania ubroczyy rce
w krwi wadcy, ktrego tak niedawno same wyniosy na tron swoim stronni
czym wyborem. Winy dopucili si onierze, ale korzy z tego odnis
Walerian, ktry wprawdzie posiad tron wskutek wojny domowej, ale zwayw
szy, e wobec poprzednika, ktrego zdetronizowa, nie mia obowizkw
wdzicznoci ani wiernoci, by wolny od winy tak dalece, e to a dziwi w tym
stuleciu przewrotw.
Walerian mia lat okoo szedziesiciu,63 kiedy przywdziewa purpur
cesarsk nie wskutek kaprysu motochu albo gonych protestw wojska, ale
posusznej, jednogonie wyraonej woli caego wiata rzymskiego. Stopniowo
wstpujc na coraz wysze i zaszczytniejsze stanowiska pastwowe, zasuy
sobie na ask wadcw cnotliwych i opowiedzia si wrogiem tyranw.64
Zarwno senat, jak i lud czci jego szlachetne urodzenie, agodne i nieskazitelne
obyczaje, uczono, roztropno i dowiadczenie. Tote (zgodnie ze spostrze
eniem pewnego pisarza staroytnego) gdyby ludowi pozostawi swobod
wybrania sobie pana, wybr jego z ca pewnoci padby na Waleriana.65 By
moe, i dobra sawa tego cesarza przewyszaa jego rzeczywiste zasugi; by
moe take, i to staro przytpia i porazia chodem jego zdolnoci czy
przynajmniej jego ducha. wiadomo, e znajduje si u schyku ycia, skonia
go do podzielenia si tronem z modszym i bardziej przedsibiorczym wsp
towarzyszem 66 niebezpieczne czasy wymagay nie tylko wadcy, ale i wodza.
Dowiadczenie rzymskiego cenzora mogoby mu wskaza, kogo przyoblec
192 Rozdzia dziesity

w cesarsk purpur jako nagrod za zasugi wojskowe, ale zamiast dokona

rozsdnego wyboru, ktry by utwierdzi jego panowanie i uczyni jego pami
drog potomnoci, Walerian, suchajc wycznie gosu wasnej skonnoci albo
prnoci, nada te najwysze zaszczyty swemu synowi Galienowi, modzie
cowi, ktrego zniewieciaa rozwizo krya si dotychczas w cieniu ycia
prywatnego.
Wsplne rzdy ojca i syna trway okoo siedmiu lat, a wyczne rzdy
Galiena jeszcze dalszych osiem. Ale cay ten okres by jednym nieprzerwanym
pasmem zamtu i nieszcz. Poniewa na Cesarstwo Rzymskie rwnoczenie,
i to z wszystkich stron, nacieraa lepa zacieko obcych najedcw i dzika
dza wadzy rodzimych uzurpatorw, wic gwoli porzdkowi i przejrzystoci
kierowa si bdziemy nie tyle wtpliw kolejnoci dat, ile raczej bardziej
naturalnym podziaem na poszczeglne tematy.
Najniebezpieczniejszymi nieprzyjacimi Rzymu za panowania Waleriana
i Galiena byli: 1. Frankowie, 2. Alemanowie, 3. Goci i 4. Persowie. Bdziemy
uywa tych oglnych nazw, omawiajc rwnie i poczynania plemion mniej
znacznych, ktrych mao znane i chropawo brzmice miana tylko by obciyy
pami czytelnika i odwrciy jego uwag od gwnego przedmiotu.
1. Poniewa potomkowie Frankw stanowi jeden z najwikszych i najowie-
ceszych ludw europejskich, wic wytano do ostatecznoci wiedz i pomy
sowo w celu wykrycia ich niepimiennych przodkw. Po baniach snutych
przez atwowiernych nastpiy teorie tworzone przez bujn wyobrani. Przesia
no jak przez sito kady ustp pisarzy staroytnych, zbadano kade miejsce,
ktre by mogo rzuci jakie, choby blade wiato na ich pochodzenie.
Przypuszczaln kolebk tego synnego szczepu wojownikw bya Panonia,67
Galia, pnocne okolice Germanii.68 W kocu ci krytycy, ktrzy najbardziej
kierowali si rozumem, odrzucajc urojone emigracje wyidealizowanych zdo
bywcw, zgodzili si na pogld, o ktrego prawdziwoci przekonuje nas jego
prostota.69 Przypuszczaj oni, e okoo roku dwiecie czterdziestego70 dawni
mieszkacy dorzecza dolnego Renu i Wezery utworzyli now konfederacj pod
nazw Frankw. Obecny okrg westfalski, landgrafstwo heskie oraz ksistwa:
brunszwickie i liineburskie, byy w staroytnoci siedzib kilku plemion.
Naleao do nich plemi Chaukw, ktre urgao orowi rzymskiemu ze swoich
niedostpnych moczarw;71 plemi Cheruskw, dumne ze sawy Arminiusza;
plemi Cattw, grone dziki swojej nieustpliwej i nieustraszonej piechocie;
oraz kilka innych, ju nie tak potnych i sawnych.72 Gwn namitnoci tych
Germanw byo umiowanie wolnoci; wolno bya ich najcenniejszym skar
bem i sowem najmilszym dla ucha. Zasugiwali oni na zaszczytny epitet
Frankw, czyli Wolnych Ludzi, ktry sobie przybrali i zachowali; pod tym to
mianem ukryy si odrbne nazwy poszczeglnych pastw wchodzcych w skad
tej konfederacji.73 Pierwsze prawa podyktowaa owej unii milczca zgoda
i wzajemna korzy; stopniowo spoiy j krzepko nawyk i dowiadczenie. Pod
 Najazd Frankw na Gali 193

pewnymi wzgldami mona porwna lig Frankw ze zrzeszeniem Helwetw,

w ktrym poszczeglne kantony zasigaj wzajemnie swojej rady we wsplnych
sprawach, zachowujc niepodleg suwerenno i nie uznajc wadzy adnej
najwyszej gowy pastwa ani zgromadzenia posw.74 Ale zasada, na ktrej
oparto kad z tych konfederacji, bya zupenie odmienna. Dwiecie lat pokoju
jest nagrod mdrej i uczciwej polityki Szwajcarw. Duch niestaoci, dza
grabiey i lekcewaenie najuroczyciej zawartych traktatw przynosz hab
charakterowi Frankw.
Rzymianie ju od dawna wiedzieli, czym jest zuchwae mstwo ludw
Germanii Dolnej. Ale teraz ich zjednoczone siy zagroziy Galii najazdem
0 wiele straszniejszym ni wszystkie poprzednie, czynic koniecznym przyby
cie tam Galiena, dziedzica i uczestnika wadzy cesarskiej.75 Podczas gdy w
wadca z malekim synkiem Saloninem roztacza majestat Cesarstwa na dworze
w Trewirze, jego wojskami umiejtnie dowodzi wdz Postumus, ktry, chocia
pniej zdradzi rodzin Waleriana, zawsze dochowywa wiernoci wakim
interesom monarchii. Zdradziecki jzyk panegirykw i medali niejasno ogasza
dugi szereg jego zwycistw; trofea i tytuy wiadcz (jeeli takie dowody w ogle
mog wiadczy) o sawie Postumusa, ktrego raz po raz nazywaj Zwycizc
Germanw i Zbawc Galii.76
Wszelako jeden fakt, w istocie jedyny, jaki dokadnie znamy, w wielkiej czci
przekrela te pomniki prnoci i pochlebstwa. Ren, cho zaszczycony mianem
Przedmurza Prowincji, stanowi niedostateczn zapor przed zuchwaymi
1 przedsibiorczymi Frankami. Byskawicznie spustoszyli oni obszary cignce
si od tej rzeki a po podne Pirenejw, zreszt i te gry ich nie powstrzymay.
Nie zdoaa im si oprze nawet Hiszpania, ktra nigdy dotd nie potrzebowaa
si obawia najazdw germaskich. W cigu dwunastu lat, czyli wikszej czci
panowania Galiena, ten bogaty kraj by widowni niszczcych zmaga wojen
nych ze znacznie silniejszym najedc. Frankowie spldrowali i niemal zrwna
li z ziemi Tarragon,77 kwitnc stolic spokojnej prowincji, i jeszcze za
czasw Orozjusza, ktry pisa w wieku pitym, ndzne chatki rozsiane wrd
ruin wspaniaych, wielkich miast stanowiy pamitk wciekoci tych bar
barzycw.78 Gdy wreszcie w wyniszczonym kraju zabrako urozmaiconego
upu, Frankowie pochwycili w portach hiszpaskich 79 pewn liczb statkw
i przeprawili si do Mauretanii. Zacieko owych barbarzycw zdumiaa
odleg prowincj, ktrej si wydawao, e spadli z jakiego nowego wiata, gdy
zarwno ich miano, jak obyczaje i karnacja skry nie znane byy na wybrzeu
afrykaskim.80
2. W tej czci Grnej Saksonii, ktra dzi nazywa si margrabstwem
uyckim, poza ab, by w czasach staroytnych wity gaj, straszliwa siedziba
zabobonu Sweww. Nikomu nie wolno byo wkroczy na ten powicony
obszar, dopki, zakadajc niewolnicze wizy i przybierajc bagaln postaw,
nie uzna bezporedniej obecnoci Najwyszego Bstwa.81 Do uwicenia tego
194 Rozdzia dziesity

Sonnenwaldu, czyli lasu Semnonw, przyczyni si zarwno patriotyzm, jak

pobono.82 Swewowie bowiem powszechnie wierzyli, e nard ich wzi
pocztek wanie'z tego witego miejsca. Liczne plemiona, ktre szczyciy si
tym, e w ich yach pynie krew Sweww, w oznaczonych porach wysyay tam
posw, a pami o ich wsplnym pochodzeniu utrwalano barbarzyskimi
obrzdami i ofiarami z ludzi. Szeroko rozsiade plemiona Sweww zamiesz
kiway wewntrzne kraje Germanii od Odry a po Dunaj. Odrniali si oni od
pozostaych Germanw szczeglnym sposobem czesania dugich wosw, ktre
skrcali na czubku gowy w niezgrabny wze, i lubowali si w strojach
sprawiajcych, e ich szeregi wydaway si oczom nieprzyjaciela wysze i strasz
niejsze.83 Wszystkie plemiona germaskie, bez wzgldu na to, jak bardzo byy
zazdrosne o saw wojenn, przyznaway Swewom najwiksze mstwo; a plemio
na Usypetw i Tenkterw, ktre z licznym wojskiem stawiy czoo dyktatorowi
Cezarowi, owiadczyy, e bynajmniej nie poczytuj sobie za hab ucieczki
przed ludem, ktrego orowi nie podoaj nawet sami niemiertelni bogowie.84
Za panowania cesarza Karakalli ukaza si nad Menem w ssiedztwie
prowincji rzymskich niezliczony rj Sweww w poszukiwaniu ywnoci, upu
bd te chway.85 Ta pospiesznie zebrana armia ochotnicza stopia si z czasem
w jeden wielki i trway nard, ktry, skadajc si z tylu rozmaitych plemion,
przybra miano Alemanw, czyli wszechludzi, aby podkreli odrbno swego
pochodzenia, a rwnoczenie wspln wszystkim odwag.86 Odwag t mieli
wkrtce odczu na wasnej skrze Rzymianie podczas wielu nieprzyjacielskich
najazdw. Alemanowie walczyli gwnie konno, lecz ich konnica stawaa si
jeszcze groniejsza w poczeniu z oddziaami piechoty lekkozbrojnej, dobranej
spord najdzielniejszej i najruchliwszej modziey, ktr czste wiczenia
przyzwyczaiy do towarzyszenia jedcom w najduszym marszu, najszybszym
natarciu czy najpospieszniejszym odwrocie.87
Ten wojowniczy lud germaski zdumia si olbrzymimi przygotowaniami
wojennymi Aleksandra Sewera; zlk si ora jego nastpcy barbarzycy
dorwnujcego Germanom mstwem i dzikoci. Ustawicznie jednak krc
nad granicami Cesarstwa, zwikszali powszechne zamieszanie, ktre nastpio
po mierci Decjusza. Zadali cikie rany bogatym prowincjom Galii i byli
pierwszymi, ktrzy zdarli zason okrywajc saby majestat Italii. Duy
oddzia Alemanw przedosta si za Dunaj i, wtargnwszy przez Alpy Retyckie
na rwniny Lombardii, posun si a do Rawenny, gdzie rozwin zwyciskie
sztandary barbarzycw omale na oczach Rzymu.88 Zniewaga i niebezpiecze
stwo rozpaliy w piersi senatu troch iskier staroytnej cnoty. Obaj cesarze zajci
byli wwczas prowadzeniem wojen na odlegych terenach: Walerian na Wscho
dzie, a Galien nad Renem. Rzymianie mogli wic liczy wycznie na wasne siy.
W obliczu niebezpieczestwa senatorowie podjli si obrony Rzeczypospolitej,
powoujc pod bro gwardi pretoriask, ktr pozostawiono jako garnizon
w stolicy, i zapeniajc wyrwy w jej szeregach zacigniciem do suby wojsko
 Najazd Alemanw 195

wej najtszych i najbardziej ochoczych spord plebejuszy. Alemanowie,

zdziwieni nagym pojawieniem si armii liczniejszej ni ich wasna, wycofali si
do Germanii obadowani upami, a pokojowo nastawieni Rzymianie uznali ich
odwrt za swoje zwycistwo.89
Galien, dowiedziawszy si, e jego stolica zostaa uwolniona od barbarzy
cw, nie tyle si zachwyci, ile zatrwoy odwag senatu mogc przecie
nakoni kiedy to zgromadzenie do wyzwolenia spoeczestwa od tyranii
wewntrznej, tak jak je wyzwolia od najazdu obcego. Obwieci on poddanym
swoj tchrzliw niewdziczno wydajc edykt, w ktrym zabroni senatorom
obejmowa jakiekolwiek stanowiska wojskowe, a nawet zblia si do obozu
legionw. Ale jego obawy byy nieuzasadnione. Ci bogaci, yjcy w zbytku
monowadcy, folgujc swojej naturze, przyjli to haniebne wykluczenie od
suby wojskowej jako ask i, byleby im pozwolono rozkoszowa si aniami,
teatrami i willami, chtnie zgodzili si zda bardziej niebezpieczn trosk
0 pastwo w szorstkie rce chopw i onierzy.90
Pewien pisarz z okresu schyku Cesarstwa wspomina o drugim najedzie
Alemanw, ktry wyglda groniej, ale zakoczy si bardziej sawnie dla
Rzymu. Rzekomo Galien osobicie, na czele dziesiciotysicznej armii,91
zwyciy w bitwie pod Mediolanem trzysta tysicy barbarzyskich wojow
nikw. Moemy jednak z du doz prawdopodobiestwa przypisa to niewia
rygodne zwycistwo atwowiernoci historyka bd te jakiemu przesadzonemu
sprawozdaniu o wyczynach jednego z namiestnikw cesarskich. Galien bowiem,
usiujc osoni Itali przed zaciekoci Germanw, posuy si orem zgoa
innego rodzaju. Polubi on mianowicie Pip, crk krla Markomanw,
plemienia swewskiego, ktre podczas wojen i podbojw czsto si mieszao
z Alemanami.92 Ojcu jej, jako cen za sojusz, nada rozlege ziemie w Panonii.
Zdaje si, e wrodzone wdziki tej barbarzyskiej piknoci zapewniy jej trwae
uczucia niestaego cesarza, a wizy miosne wzmocniy wizy polityczne.
Wszake dumne przesdy rzymskie uparcie odmawiay miana maestwa temu
habicemu zwizkowi Rzymianina z barbarzynk i napitnoway germask
krlewn sromotnym mianem naonicy Galiena.93
3. Nakrelilimy ju emigracj Gotw ze Skandynawii, albo przynajmniej
z Prus, do ujcia Dniestru i podalimy za ich zwyciskim orem od Dniestru
a nad Dunaj. Za panowania Waleriana i Galiena granic, ktr stanowia ta
rzeka, ustawicznie nkay zagony Germanw i Sarmatw, ale Rzymianie bronili
jej z niezwyk stanowczoci i powodzeniem. Prowincje bdce teatrem wojny
stanowiy dla wojsk rzymskich niewyczerpane rdo krzepkiego onierza, przy
czym niejeden z tych iliryjskich chopw osign rang wyszego dowdcy
1 wykaza si wymaganymi na tym stanowisku zdolnociami. Chocia lotne
oddziay barbarzycw bez ustanku kryy nad Dunajem, a czasami zapusz
czay si a do granic Italii i Macedonii, namiestnicy cesarscy zwykle po
wstrzymywali ich pochd albo zagradzali drog ich odwrotowi.94 Natomiast
196 Rozdzia dziesity

jeeli chodzi o Gotw, to wielka rzeka ich wrogich najazdw popyna zupenie
innym korytem. Goci, osiadszy w swoich nowych siedzibach na Ukrainie,
wkrtce stali si panami pnocnego wybrzea Morza Czarnego, a na poudnie
od tego rdldowego morza leay przecie nieobronne i bogate prowincje Azji
Mniejszej, posiadajce wszystko, co tylko mogo przyciga barbarzyskiego
zdobywc, a nic, co by mogo stawi mu opr.
Brzegi Dniestru s odlege zaledwie o szedziesit mil od wskiego wejcia 95
na pwysep Tartarii Krymskiej, znany w staroytnym Rzymie pod nazw
Chersonezu Taurydzkiego.96 Na tym to niegocinnym wybrzeu Eurypides
umiejscowi akcj jednej ze swoich najbardziej wzruszajcych tragedii,97 upik
szajc starodawne opowieci swoj urocz sztuk. Krwawe ofiary na cze
Diany, przybycie Orestesa i Pyladesa i tryumf cnoty i religii nad dzik srogo-
ci, wszystko to suy do przedstawienia historycznej prawdy, e Taurowie,
pierwotni mieszkacy tego pwyspu, w pewnej mierze pozbyli si dzikich
obyczajw dziki coraz czstszemu obcowaniu z koloniami greckimi powsta
jcymi wzdu wybrzea morskiego. Ludno maego krlestwa Bosporu,
ktrego stolica znajdowaa si nad cienin czc Jezioro Meockie z Morzem
Czarnym, skadaa si ze zwyrodniaych Grekw i na p ucywilizowanych
barbarzycw. Krlestwo to, istniejc jako niepodlege pastwo od czasw
wojny peloponeskiej,98 w kocu zostao pochonite przez dnego wadzy
Mitrydatesa99 i wraz z reszt jego posiadoci runo pod ciosami ora
rzymskiego. Poczwszy od panowania Augusta,100 krlowie Bosporu byli
kornymi, ale nie bezuytecznymi sprzymierzecami Cesarstwa. Za pomoc
darw, ora i lekkich umocnie polowych, przecignitych przez midzymorze,
skutecznie strzegli oni przed wasajcymi si grabiecami sarmackimi dostpu
do kraju, ktry dziki swemu szczeglnemu pooeniu i dogodnym portom
panowa nad Morzem Czarnym i Azj Mniejsz.101 Dopki bero byo tam
dziedziczne, dopty nastpujcy po sobie w porzdku dynastycznym krlowie
speniali swoje wane zadanie czujnie i z powodzeniem. Ale pniej, wskutek
wewntrznych sporw partyjnych i obaw albo prywatnych interesw uzurpa
torw niskiego rodu, ktrzy zawadnli wolnym tronem, Gotom udao si wej
w samo serce Bosporu. Zdobywcy ci, pozyskujc niepotrzebn im urodzajn
ziemi, zawadnli take siami morskimi wystarczajcymi na to, eby przewie
ich wojska na wybrzee azjatyckie.102 Statki uywane do eglugi po Morzu
Czarnym byy bardzo szczeglnej budowy. Byy to lekkie, zbite wycznie
z drzewa bez najmniejszego dodatku elaza, paskodenne barki, ktre, gdy
nadcigaa burza, przykrywano czasami spadzistym daszkiem.103 W tych to
pywajcych domach Goci beztrosko zdawali si na ask nie znanego sobie
morza, pozwalajc si wie marynarzom, zacignitym przemoc do tej
suby i rwnie podejrzanym pod wzgldem znajomoci rzemiosa morskiego,
jak wiernoci. Ale nadzieje na grabie odsuway od nich wszelk myl o nie
bezpieczestwie, a przyrodzona nieustraszono usposobienia zastpowaa
 Morskie wyprawy Gotw 197

im rozsdniejsz ufno, bdc uzasadnionym wynikiem wiedzy i dowiadcze

nia. Wojownicy tak zuchwaego ducha na pewno nieraz szemrali przeciwko
tchrzostwu swoich przewodnikw, ktrzy, zanim si omielili wypyn, musie
li mie niezbit pewno, e pogoda si ustalia, a i wtedy rzadko dawali si skusi
do eglowania po penym morzu, bo nie lubili traci z oczu ldu. Taki przy
najmniej zwyczaj maj nowoczeni Turcy,104 a prawdopodobnie pod wzgldem
znajomoci sztuki eglarskiej nie ustpuj oni staroytnym mieszkacom Bosporu.
Flota Gotw, pozostawiajc po lewej rce wybrzee Cyrkasji, ukazaa si
najpierw pod Pityusem,105 najdalej wysunitym punktem prowincji rzymskich,
miastem wyposaonym w dogodny port i warowne mury. Tutaj Goci natknli si
na opr bardziej uparty, ni si spodziewali, ze strony sabego garnizonu odle
gej twierdzy. Zostali odparci i, jak si zdaje, wskutek doznanego przez nich
rozczarowania zmniejszya si groza imienia gockiego. Dopki tej granicy
broni Sukcesjanus, wielce zasuony dowdca, dopty wszystkie ich wysiki
pozostaway bezskuteczne, ale natychmiast, gdy Walerian przenis Sukcesjana
na stanowisko zaszczytniejsze, ale mniej wane, powtrzyli atak na Pityus
i zburzeniem tego miasta zatarli pami swojej poprzedniej haby.106
Kiedy si opywa wschodni, najdalszy brzeg Morza Czarnego, odlego
z Pityusu do Trebizondy wynosi okoo trzystu mil.107 Rejs Gotw zaprowadzi
ich tu pod wybrzee Kolchidy, tak synnej z wyprawy Argonautw. Prbowali
oni nawet, chocia bezskutecznie, obrabowa bogat wityni przy ujciu rzeki
Fazis. Trebizonda, wsawiona jako staroytna kolonia grecka108 odwrotem
Dziesiciu Tysicy, zawdziczaa swoje bogactwo i wietno hojnoci cesarza
Hadriana, ktry na tym wybrzeu, pozbawionym wszelkich bezpiecznych
przystani naturalnych,109 zbudowa sztuczny port. Byo to miasto due i ludne.
Podwjny acuch murw zdawa si urga zaciekoci Gotw, a stay garni
zon wzmocniono teraz posikami w wysokoci dziesiciu tysicy onierzy. Ale
nie ma takiej mocy, ktra by zdoaa zastpi brak dyscypliny i czujnoci. Liczny
garnizon Trebizondy, rozleniwiony hulankami i rozpust, nie raczy strzec tej
niezdobytej warowni. Goci wkrtce odkryli leniwe niedbalstwo oblonych i,
wznisszy ogromny stos faszyn, w ciszy nocnej wspili si na mury, by z mie
czem w rku wej do nie bronionego miasta. Nastpia powszechna rze
ludnoci, podczas ktrej wystraszeni onierze wymykali si przeciwlegymi
bramami miasta. Powszechnej zagadzie ulegy najwitsze witynie i naj
wspanialsze budowle. up, ktry wpad w rce Gotw, by olbrzymi: w Trebi-
zondzie bowiem, uwaanej za bezpieczne schronienie, znajdoway si bogactwa
zwiezione z caej okolicy. Zwyciscy barbarzycy kryli po rozlegej prowincji
Pontu nie napotykajc oporu, wic wzili niewiarygodn liczb jecw.110
Bogatymi upami z Trebizondy napeniono wszystkie statki duej floty, ktr
Goci zastali w porcie. Krzepk modzie nadmorsk przykuto do wiose i Goci,
zadowoleni z powodzenia pierwszej wyprawy morskiej, w tryumfie powrcili do
swoich nowych siedzib w krlestwie Bosporu.111
198 Rozdzia dziesity

Do drugiej wyprawy Goci uyli wikszych si zarwno w ludziach, jak

i w okrtach, ale tym razem skierowali si gdzie indziej i, wzgardziwszy
wyniszczonymi prowincjami Pontu, popynli wzdu zachodniego wybrzea
Morza Czarnego, minli szerokie ujcie Dniestru i Dunaju i flot powikszon
o wielk liczb zagarnitych kutrw rybackich zbliyli si do wskiej cieniny,
ktr Morze Czarne wlewa swoje wody do Morza rdziemnego i ktra
rozdziela kontynent europejski od azjatyckiego. Na przyldku panujcym nad
wejciem do cieniny, w pobliu wityni Jowisza Uriusa, sta warownym
obozem garnizon miasta Chalcedon, ktry, zwaywszy, e te siejce trwog
zastpy barbarzyskich najedcw byy tak nieliczne, znacznie przewysza
liczebnoci armi gock. Ale te na tym koczya si jego przewaga. onierze
garnizonu pospiesznie opucili t korzystn pozycj i zdali miasto Chalcedon,
arcyobficie zaopatrzone w bro i pienidze, na ask zdobywcw. Podczas
kiedy Goci wahali si, czy za teren swoich dziaa wojennych wybra teraz
morze czy ld, Europ czy Azj, pewien zdradziecki dezerter wskaza im
Nikomedi, niegdy stolic krlw Bitynii, jako up atwy i bogaty. Tene sam
dezerter poprowadzi ich do tego miasta, odlegego zaledwie o szedziesit mil
od obozu chalcedoskiego,112 pokierowa ich natarciem, nie napotykajcym na
aden opr, i wzi udzia w podziale upu; albowiem Goci zdyli ju
dostatecznie posi arkana polityki, eby wynagrodzi zdrajc, ktrym si
brzydzili. Na Nice, Prus, Apame, Cius miasta, ktre niekiedy bd
wspzawodniczyy ze wspaniaoci Nikomedii, bd te j naladoway,
spado to samo nieszczcie, ktre po paru tygodniach ogarno niepowstrzyma
nie ca prowincj Bityni. W cigu trzystu lat pokoju nawykli do wygd
mieszkacy Azji oduczyli si posugiwa broni i zupenie si uwolnili od
wszelkich obaw przed niebezpieczestwem. Starodawnym murom miejskim
pozwolono si kruszy i rozsypywa, a cay dochd najzamoniejszych miast
przeznaczano na budow ani, wity i teatrw.113
Miasto Kyzikos, w czasie gdy opierao si najzacitszym wysikom Mit-
rydatesa,114 wyrniao si mdrymi prawami, siami morskimi liczcymi
dwiecie galer i trzema wielkimi arsenaami, z ktrych pierwszy zawiera bro,
drugi machiny wojenne, a trzeci zboe.115 Miasto to nadal byo siedli
skiem bogactwa i zbytku, ale z jego dawnej potgi nie pozostao nic poza
obronnoci naturaln, jak mu dawao pooenie na maej wysepce na
Propontydzie, poczonej z kontynentem azjatyckim tylko przez dwa mosty.
Zaraz po spldrowaniu Prusy Goci zbliyli si na odlego osiemnastu m il116
do miasta Kyzikos, z gry skazanego przez nich na zagad, ale szczliwy
przypadek odwlek zniszczenie miasta. Pora bya deszczowa i jezioro Apollo-
niates, do ktrego spywaj wszystkie strumienie z gry Olimp, wezbrao do
niezwykle wysokiego poziomu. Wezbraa rwnie wypywajca z tego jeziora
maa rzeczka Rhyndacus, zamieniajc si w szerok i bystr rzek, ktra
powstrzymaa pochd Gotw. Goci, wracajc do nadmorskiego miasta He-
 Morskie wyprawy Gotw 199

raklei, gdzie prawdopodobnie pozostawili swoj flot, pocignli za sob dugi

tabor wozw naadowanych upami z Bitynii i zaznaczyli swj odwrt pomie
niami miast Nikei i Nikomedii, ktre bez adnego celu, bezmylnie podpalili.117
Jeden z pisarzy niejasno wspomina o jakim wtpliwym starciu zbrojnym, ktre
jakoby nakonio ich do odwrotu.118 Ale nawet i cakowite zwycistwo niewiele
by tu zawayo, gdy i tak musieli wraca, poniewa zbliaa si pora jesiennego
zrwnania dnia z noc. Jeszcze i nowoytni Turcy uwaaj, e egluga po Morzu
Czarnym wczeniej ni w maju albo pniej ni we wrzeniu jest najbardziej
niewtpliwym objawem nierozwagi i gupoty.119
Gdy si dowiadujemy, e trzecia flota, wyposaona przez Gotw w portach
Bosporu, skadaa si z piciuset okrtw,120 nasza pochopna wyobrania
natychmiast zaczyna oblicza i rozdyma t si zbrojn do gronych rozmia
rw, ale poniewa, jak nas zapewnia rozwany Strabo,121 pirackie statki,
ktrymi si posugiwali barbarzycy z Pontu i Scytii Mniejszej, nie bray na
pokad wicej ni dwudziestu piciu albo trzydziestu ludzi, moemy bez ryzyka
twierdzi, e na t wielk wypraw popyno co najwyej pitnacie tysicy
wojownikw. Majc ju dosy eglowania w ciasnych granicach Morza Czar
nego, skierowali oni swj niszczycielski kurs od Bosforu Kimeryjskiego do
Trackiego. Dopynli ju prawie do poowy cieniny, gdy nagle gwatowny
podmuch wichru odepchn ich z powrotem do jej wlotu; i dopiero przychylny
wiatr, ktry powia nazajutrz, w cigu paru godzin zapdzi ich na zaciszne
morze czy raczej jezioro Propontydy. Ich wyldowanie na maej wysepce Cyzi-
cus byo poczone ze zniszczeniem tego staroytnego i wspaniaego miasta.
Stamtd, podajc dalej wsk cienin Hellespontu, pynli krtym kursem
pord licznych wysepek rozsianych po archipelagu, a raczej Morzu Egejskim.
Przy sterowaniu okrtami, jak rwnie kierowaniu rnorodnymi najazdami na
wybrzea greckie i azjatyckie wielk pomoc musieli im by jecy i dezerterzy.
W kocu flota gocka stana na kotwicy w porcie Pireus, w odlegoci piciu mil
od Aten,122 ktre usioway poczyni pewne przygotowania do energicznej
obrony. Kleodamus, jeden z inynierw zatrudnionych z rozkazu cesarza przy
fortyfikowaniu miast nadmorskich przeciwko Gotom, przystpi do naprawy
staroytnych murw, ktre od czasw Sulli zdyy ulec zniszczeniu. Jego
wysiki i wiedza na nic si jednak zday i barbarzycy zawadnli kolebk muz
i sztuk. Ale podczas gdy zdobywcy folgowali sobie w rozpasanej grabiey
i rozpucie, flot ich, stojc w porcie Pireus pod sab stra, nieoczekiwanie
zaatakowa dzielny Deksippus, ktry wraz z inynierem Kleodamem, uciekajc
z bezbronnych Aten, pospiesznie zebra druyn ochotnikw, nie tylko onie
rzy, ale i chopw, i w pewnej mierze pomci nieszczcia ojczyzny.123
Jednake ten wyczyn, cho moe opromieni pewnym blaskiem staro Aten,
przyczyni si nie tyle do poskromienia, ile do rozdranienia nieustraszonego
ducha najedcw z Pnocy. Wojenna pooga obja rwnoczenie wszystkie
okrgi Grecji. Teby i Argos, Korynt i Sparta, niegdy toczce ze sob tak
200 Rozdzia dziesity

pamitne wojny, teraz nie potrafiy nie tylko wystawi armii do bitwy, ale nawet
bronie wasnych zrujnowanych fortyfikacji. Od wschodniego cypla Sunion a po
zachodnie wybrzee Epiru zarwno na ldzie, jak i na morzu rozszalaa si
zacieka wojna. Goci podchodzili ju do granic Italii, gdy nadcigajce, a tak
grone niebezpieczestwo wreszcie zbudzio nieudolnego Galiena z rozkosznych
snw. Cesarz ukaza si w zbroi i zdaje si, e jego obecno powcigna zapa
nieprzyjaci i podzielia ich siy. Naulobatus, wdz Herulw, przyj warunki
honorowej kapitulacji i, wraz z duym korpusem rodakw przeszedszy na
sub Rzymu, otrzyma insygnia konsula, ktrych nigdy dotd nie zbezczeciy
rce barbarzycw.124 Ogromne tumy Gotw, zniechcone niebezpieczestwa
mi i trudami uciliwej podry, wtargny do Mezji z zamiarem przedarcia
si przez Dunaj do swoich siedzib na Ukrainie. Ta szalecza prba przynio
saby im niechybn zgub, gdyby niezgoda pomidzy wyszymi dowdcami
rzymskimi nie stworzya barbarzycom okazji do ucieczki.125 Nieliczne reszt
ki niszczycielskich zastpw powrciy na swoje statki i, kierujc si z po
wrotem przez Hellespont i Bosfor, po drodze spustoszyy wybrzea Troi,
ktrej sawa, uniemiertelniona przez Homera, prawdopodobnie przetrwa
pami o gockich podbojach. Wreszcie bezpieczni na Morzu Czarnym wyldo
wali w Anchialos w Tracji, w pobliu gr Haemus, eby po wszystkich trudach
rozkoszowa si tamtejszymi przyjemnymi i zbawiennymi dla zdrowia gorcymi
kpielami. Reszta ich podry bya ju eglug krtk i atw.126
Takie byy zmienne koleje tego trzeciego i najwikszego z ich przedsiwzi
morskich. Na pozr trudno poj, w jaki sposb ten oddzia, pierwotnie zoo
ny z pitnastu tysicy wojownikw, mg wytrzyma straty i rozdrobnienie,
jakie mu przyniosa tak zuchwaa wyprawa. Ale przecie armi ich, stopniowo
wykruszan przez miecz, burze morskie i gorcy klimat, ustawicznie zasilay
zgraje rozbjnikw i dezerterw, napywajce pod sztandar grabiey, oraz tum
zbiegych niewolnikw, czsto pochodzenia germaskiego albo sarmackiego,
ktrzy ochoczo korzystali ze wspaniaej okazji do odzyskania wolnoci i dokona
nia zemsty. Na wyprawach tych Goci rocili sobie prawo do wikszego udziau
zarwno w zaszczytach, jak w niebezpieczestwie, ale w niecisych kronikach
owych czasw rzadko rozrniano poszczeglne plemiona, walczce pod
sztandarami gockimi, natomiast czsto je ze sob mieszano. A poniewa
wydawao si, e floty barbarzyskie wypywaj z ujcia Donu, caemu temu
mieszanemu posplstwu przewanie nadawano nieokrelone, ale dobrze znane
miano Scytw.127
Wrd powszechnych nieszcz nie przywizuje si specjalnej wagi do
mierci poszczeglnych jednostek, choby najwyszego stanu, ani do zburzenia
poszczeglnych budowli, choby najsawniejszych. A przecie nie moemy
zapomnie, e witynia Diany w Efezie, podwignwszy si do coraz to wi
kszej wietnoci po siedmiu kolejnych nieszczciach,128 w kocu zostaa
spalona przez Gotw podczas ich trzeciego najazdu morskiego.
 Zniszczenie wityni Diany w Efezie 201

Sztuka Grecji i bogactwo Azji zoyy si na wzniesienie tej uwiconej

i wspaniaej budowli. Podtrzymywao j sto dwadziecia siedem kolumn
marmurowych w stylu joskim; byy one darami pobonych monarchw i kada
z nich miaa szedziesit stp wysokoci. Otarz zdobiy mistrzowskie rzeby
Praksytelesa, ktry, by moe, spord ulubionych legend tamtejszych obra
sobie za przedmiot narodziny boskich dzieci Latony, ukrycie Apolla po rzezi
Cyklopw i wspaniaomylno Bachusa wobec pokonanych Amazonek.129
Dugo wityni efeskiej wynosia jednak tylko czterysta dwadziecia pi stp,
czyli okoo dwch trzecich dugoci kocioa witego Piotra w Rzymie.130 Co
do pozostaych wymiarw, to jeszcze bardziej ustpowaa ona temu wspaniae
mu przykadowi architektury nowoytnej. Zwamy jednak, e rozpostarte
ramiona chrzecijaskiego krzya wymagaj znacznie wikszej szerokoci ni
podugowate witynie pogan i e najmielsi artyci staroytnoci wzdrygnliby
si ze zdumienia, gdyby im zaproponowano wzniesienie w powietrze kopuy
0 wielkoci i proporcjach Panteonu. wityni Diany mimo to podziwiano jako
jeden z cudw wiata. Kolejne imperia: perskie, macedoskie i rzymskie,
uszanoway jej wito i wzbogaciy jej wietno.131 Ale nieokrzesane dzikusy
znad Batyku zgoa si nie odznaczay umiowaniem sztuk piknych, a obcy
zabobon nie wzbudza w nich grozy.132
O najazdach tych opowiadaj jeszcze jeden szczeg, ktry zasugiwaby moe
na nasz uwag, gdyby nie to, e mamy suszne powody podejrzewa, i jest to
czysty wymys jakiego sofisty z ostatnich czasw. Rzekomo podczas grabiey
Aten Goci zebrali wszystkie biblioteki i ju mieli podoy ogie pod ten stos
pogrzebowy nauki greckiej, gdy jeden z ich wodzw, czowiek bardziej owieco
ny od swoich rodakw, wyperswadowa im to zamierzenie, wygaszajc gbok
uwag, e Grecy nigdy si nie zabior do wicze z orem, dopki oddawa si
bd badaniu ksig.133 Ten bystry doradca (gdybymy mieli uzna powyszy
fakt za prawdziwy) rozumowa jak ciemny barbarzyca. U najbardziej cywilizo
wanych i potnych ludw geniusz przejawia si we wszystkich dziedzinach
mniej wicej rwnoczenie i stulecie nauki bywa na og stuleciem mstwa
1 powodzenia w dziedzinie wojskowej.
4. Nowi wadcy Persji, Artakserkses i jego syn Szapur, odnieli (jak to ju
widzielimy) tryumf nad dynasti Arsacesa. Spord wielu wadcw z tego
staroytnego rodu jeden jedyny Chosroes, krl Armenii, zachowa zarwno
ycie, jak i niezaleno. Obron bya mu naturalna warowno jego kraju,
ustawiczny napyw dezerterw i niezadowolonych zza granicy, przymierze
z Rzymianami i ponad wszystko wasna odwaga. Nie pokonany w boju w cigu
trzydziestu lat wojny zosta w kocu zamordowany przez emisariuszy Szapura,
krla perskiego. Miujcy ojczyzn satrapi Armenii, ktrzy bronili wolnoci
i godnoci korony, bagali Rzym o interwencj na rzecz Tiridatesa, prawowitego
dziedzica tronu. Ale syn Chosroesa by niemowlciem, sprzymierzecy byli
daleko, a monarcha perski szed ku granicy na czele nieodpartej siy wojskowej.
202 Rozdzia dziesity

W rezultacie may Tiridates, przysza nadzieja ojczyzny, uratowa si tylko

dziki wiernoci sugi, a Armenia, cho niechtnie, na lat z gr dwadziecia
siedem zostaa prowincj wielkiej monarchii perskiej.134 Uniesiony tym atwym
zwycistwem Szapur, stawiajc na trapice Rzymian nieszczcia albo na ich
zwyrodniao, zmusi silne garnizony w Carrae i Nisibis do poddania si
i zacz szerzy spustoszenie i groz po obu stronach Eufratu.
Utrata wanej granicy, zagada wiernego i naturalnego sprzymierzeca oraz
szybkie urzeczywistnienie ambitnych zamysw Szapura wywoay w Rzymie
gbokie poczucie zniewagi, a zarazem i niebezpieczestwa. Walerian, udzc
si, e jego namiestnicy dostatecznie zabezpiecz Ren i Dunaj, postanowi
pomimo swego sdziwego wieku pokierowa osobicie obron Eufratu. Na czas
jego przemarszu przez Azj Mniejsz Goci przerwali swoje wyprawy morskie, co
pozwolio znkanej prowincji cieszy si przejciowym i zudnym spokojem.
Cesarz przeprawi si przez Eufrat, ale ju pod murami Edessy napotka
monarch perskiego, ktry go tam pokona i wzi do niewoli. Historycy podaj
nam szczegy tego doniosego wydarzenia niejasno i niekompletnie, a przecie
i przy tym pegajcym wiateku, jakim rozporzdzamy, moemy dostrzec po
stronie cesarza rzymskiego dugi szereg nieostronoci, bdw i zasuonych
nieszcz. Pokada on niezachwian ufno w Makrianusie, swoim prefekcie
pretorium.135 Ten nikczemny minister uczyni ze swego pana posta gron
tylko w oczach gnbionych poddanych Rzymu, godn jednak pogardy dla jego
nieprzyjaci.136 Skutkiem maodusznych albo przewrotnych rad Makrianusa
wojsko cesarskie znalazo si w sytuacji, w ktrej nic mu nie mogo pomc
ani mstwo, ani wyszkolenie wojskowe.137 Gwatowny zryw Rzymian, usiuj
cych przedrze si przez zastpy perskie, zosta odparty z bardzo cikimi
stratami,138 a Szapur, ktry majc wojsko liczniejsze otoczy obz rzymski,
cierpliwie czeka na chwil, gdy coraz bardziej szalejcy tam gd i duma dadz
mu pewno zwycistwa. Wkrtce w rozprzonych legionach podnioso si sze
mranie, e przyczyn ich klsk jest Walerian; z buntownicz wrzaw onierze
domagali si natychmiastowej kapitulacji. Zaproponowano nieprzyjacielowi ol
brzymi sum w zocie za umoliwienie haniebnego odwrotu. Ale krl perski,
wiadom swojej przewagi, z pogard odmwi przyjcia pienidzy i, zatrzymaw
szy posw, w szyku bojowym podsun si a do podna wau rzymskiego,
gdzie zada osobistej rozmowy z cesarzem. Walerian stan wic wobec ko
niecznoci zawierzenia swego ycia i honoru nieprzyjacielowi. Rozmowa zako
czya si tak, jak mona byo oczekiwa. Cesarz zosta pojmany, a jego zdumione
wojska zoyy bro,139 W chwili takiego tryumfu zarwno pycha Szapura, jak
i zasady jego polityki nakazay mu osadzi na oprnionym tronie nastpc
cakowicie zalenego od jego kaprynej woli. Aby zhabi rzymsk purpur cesar
sk, wybra on Cyriadesa, nikomu nie znanego zbiega z Antiochii, splamionego
wszelk nikczemnoci. A wzita do niewoli armia jednogon, acz niechtn
aprobat nie omieszkaa zatwierdzi woli zwyciskiego wadcy Persji.140
 Najazdy Szapura 203

Aktem zdrady wobec wasnej ojczyzny w cesarz-niewolnik pragn pozyska

ask swego pana. Poprowadzi on Szapura za Eufrat i przez Chalcyd do
metropolii Wschodu. Tak szybkie byy przemarsze konnicy perskiej, e jeli
moemy wierzy pewnemu bardzo roztropnemu historykowi,141 to miasto
Antiochia dao si zaskoczy w chwili, gdy jego prniacze posplstwo
bezmylnie si gapio na widowisko teatralne. Wspaniae budynki Antiochii,
zarwno prywatne, jak i publiczne, zostay obrabowane albo zburzone, a jej
licznych mieszkacw wyrnito lub popdzono w niewol.142 Fal spustosze
nia na chwil powstrzymaa stanowczo arcykapana z Emesy. Przyobleczony
w szaty arcykapaskie, na czele tumu fanatycznych chopw uzbrojonych
tylko w proce, zdoa obroni swego boga i jego skarby przed witokradczymi
rkami wyznawcw Zoroastra.143 Ale ruiny Tarsu i wielu innych miast
stanowi aosny dowd na to, e z wyjtkiem tego pojedynczego przypadku
podbj Syrii i Cylicji nie opni dalszego pochodu armii perskiej. Obrocy
wycofali si z dogodnych pozycji, jakie zajmowali na ciasnych przeczach gr
Taurus, gdzie najedca rozporzdzajcy gwnie konnic musiaby toczy bj
w warunkach wysoce dla siebie niedogodnych, i pozwolono Szapurowi na
oblenie Cezarei, stolicy Kapadocji. Miasto to, cho drugorzdne, liczyo
podobno czterysta tysicy mieszkacw. Komendantem miasta by Demoste-
nes, nie tyle z rozkazu cesarskiego, ile raczej jako ochotnik w obronie ojczyzny.
Przez dugi czas odwleka jej zgub i gdy w kocu zdrada pewnego lekarza
wydaa Cezare w rce nieprzyjaciela, Demostenes wyrba sobie drog
poprzez szeregi Persw, ktrzy otrzymali rozkaz pojmania go za wszelk cen
ywego. Bohaterski wdz wymkn si z mocy wrogw, ktrzy mogliby jego
upart odwag bd nagrodzi zaszczytami, bd te ukara, ale wiele tysicy
jego wspobywateli pado w powszechnej rzezi, a Szapur, jak podaj historycy,
traktowa jecw z wyszukanym i nieprzejednanym okruciestwem.144 Niewt
pliwie duo trzeba pooy na karb zacietrzewienia narodowego, duo na karb
upokorzonej dumy i bezsilnego pragnienia zemsty, ale jest rzecz pewn,
e ten sam wadca, ktry w Armenii objawia agodne oblicze ustawo
dawcy, Rzymianom ukaza si w srogiej postaci zdobywcy. Nie majc nadziei na
utrwalenie swoich wpyww w Cesarstwie Rzymskim, dy tylko do tego, eby
pozostawi za sob wyniszczon pustyni i zabra ludno oraz skarby prowincji
do Persji.145
Szapur, w czasie gdy cay Wschd dra przed jego imieniem, otrzyma dar
najwikszych krlw dug karawan wielbdw, obadowanych najcen
niejszymi i najbardziej wyszukanymi towarami. Temu bogatemu darowi towa
rzyszy list peen uszanowania, ale nie sualczy, od Odenata, jednego z naj
zacniejszych urodzeniem i najbogatszych senatorw Palmyry.
Kt to jest ten Odenat zapyta wyniosy zwycizca, rozkazujc cisn
dary do Eufratu e omiela si tak zuchwale pisa do swego pana? Jeeli ywi
nadziej na zagodzenie czekajcej go kary, to niech z rkami zwizanymi na
204 Rozdzia dziesity

plecach padnie na twarz u stp naszego tronu. Gdyby si zawaha, szybko

spadnie zagada na jego gow, na jego cay rd i na jego kraj. 146
Rozpaczliwe pooenie, w jakim si znalaz w Palmyreczyk, pobudzio do
czynu wszystkie wadze drzemice w jego duszy. Spotka si z Szapurem, ale
spotka si z nim zbrojnie. Wlewajc wasnego ducha w ma armi, zebran
z syryjskich wiosek147 i pustynnych namiotw,148 zacz kry dokoa
zastpw perskich i nka je w odwrocie, przy czym udao mu si przej cz
ich skarbw oraz to, co byo drosze od wszelkich skarbw, a mianowicie: kilka
kobiet Wielkiego Krla; w rezultacie ten ostatni musia wreszcie z pewnymi
objawami popiechu i zamieszania przeprawi si na drugi brzeg Eufratu.149
Tym to wyczynem Odenat pooy podwaliny pod swoj przysz saw i karier.
Majestat Rzymu, gnbiony przez Persa, osoni jaki Syryjczyk czy Arab
z Palmyry.
Gos historii, czsto bdcy tylko wyrazem nienawici albo pochlebstwa,
zarzuca Szapurowi wyniose naduywanie praw zwycizcy. Dowiadujemy si, e
Waleriana, w acuchach, ale przyobleczonego w cesarsk purpur, ukazywano
posplstwu, czynic z niego widowisko upadej wielkoci, i e monarcha perski
za kadym razem, gdy wsiada na ko, stawia nog na karku cesarza
rzymskiego. Pomimo wszystkich perswazji ze strony swoich sprzymierzecw,
ktrzy mu doradzali, eby, pomny na zmienno losu, w obawie przed nawro
tem potgi Rzymu uczyni ze swego dostojnego jeca rkojmi pokoju, a nie
przedmiot zniewag, Szapur wci pozostawa nieugity. Gdy Walerian pad pod
brzemieniem haby i aoci, skr jego wypchano som, tworzc kuk postaci
ludzkiej, i przez cae wieki przechowywano j w najsynniejszej wityni caej
Persji jako prawdziwszy pomnik tryumfu ni owe wymylne trofea z mosidzu
i marmuru, ktre tak czsto wznosia prno rzymska.150 Wprawdzie ta
aosna opowie mieci w sobie mora, ale o jej prawdziwoci mona z uzasad
nieniem powtpiewa. Dotychczas istniejce listy wadcw wschodnich do
Szapura s najwyraniej sfaszowane,151 i trudno przypuci, eby monarcha tak
zazdrosny o swoj wadz mia tak publicznie habi majestat krlw, choby
nawet w osobie rywala. Bez wzgldu na to, jak w Persji traktowano nieszczsne
go Waleriana, jedno co najmniej jest pewne: e jedyny cesarz rzymski, ktry
wpad w rce wroga, z wolna usech w beznadziejnej niewoli.
Cesarz Galien, ktry od dawna z trudem znosi cenzorsk surowo swego
ojca i wspwadcy, przyj wiadomo o jego nieszczciach z tajon radoci,
publicznie okazujc obojtno.
Wiedziaem, e ojciec mj jest miertelny powiedzia a skoro postpi,
jak przystoi na dzielnego ma, to mi wystarcza.
Podczas gdy Rzym opakiwa los swego wadcy, sualczy dworacy wynosili
pod niebiosa dzik ozibo jego syna, wysawiajc j jako doskona nie-
wzruszono bohatera i stoika.152 Trudno jest odmalowa lekkomylny, zmien
ny, niestay charakter Galiena, przejawiajcy si bez skrpowania od chwili,
 Wizerunek Galiena i jego rzdy 205

gdy obj Cesarstwo w wyczne posiadanie. Due zdolnoci zapewniay mu

powodzenie we wszystkich sztukach, jakich prbowa, c, kiedy brak zdrowego
sdu sprawia, e ima si wszystkich sztuk z wyjtkiem tak wanych jak sztuka
prowadzenia wojny i rzdzenia. Posiada kilka umiejtnoci wyszukanych, ale
bezuytecznych: by wietnym mwc, wykwintnym poet,153 biegym ogrod
nikiem, wymienitym kucharzem i wadc godnym najwyszej pogardy. Gdy
wielkie niebezpieczestwa, w jakich znalazo si pastwo, wymagay jego
obecnoci i uwagi, zajmowa si rozprawianiem z filozofem Plotynem,154 trwoni
czas na bahe lub rozwize przyjemnoci, przygotowywa si do wtajemniczenia
w misteria greckie albo zabiega o miejsce w ateskim Areopagu. Przepychem,
jakim si otacza, urga powszechnej biedzie; uroczyst miesznoci swoich
tryumfw jeszcze bardziej pogbia poczucie powszechnej haby.155 Powtarza
jce si raz po raz wiadomoci o najazdach, klskach i buntach przyjmowa
z lekcewacym umiechem i, z udan pogard wymieniajc jaki szczeglny
produkt utraconej wanie prowincji, niedbale zapytywa, czy Cesarstwo Rzyms
kie nieuchronnie musi upa, jeli nie bdzie zaopatrywane w ptno przez Egipt,
a w sukno z Arras przez Gali. Byo jednak w yciu Galiena kilka przelotnych
chwil, gdy, wyprowadzony z rwnowagi jak wie zniewag, nagle okazywa
si nieustraszonym onierzem i okrutnym tyranem; trwao to jednak krtko,
dopki, nasycony krwi albo znuony oporem, niepostrzeenie nie zapad
z powrotem w przyrodzon gnuno i ospao.156
Nic w tym nie ma dziwnego, e w okresie gdy wodze rzdw dzierya rka tak
niepewna, przeciwko synowi Waleriana we wszystkich prowincjach Cesarstwa
powsta tum uzurpatorw. Prawdopodobnie czyja pomysowo prbujca
porwna trzydziestu tyranw rzymskich z trzydziestoma tyranami ateskimi
skonia autorw Historii Cesarstwa Rzymskiego do obrania tej wanie synnej
liczby, ktra stopniowo przeksztacia si w popularn nazw.157 Ale porw
nanie to jest czcze i bdne pod kadym wzgldem. Jakie moemy wykry
podobiestwo pomidzy rad zoon z trzydziestu osb, zjednoczonych
ciemiycieli jednego jedynego miasta, a niepewnym spisem niezalenych rywali,
ktrzy w przypadkowym nastpstwie zdobywali wadz i padali na caym ob
szarze rozlegego Cesarstwa? Ponadto nawet nie mona doliczy si ich trzy
dziestu, chyba e obejmiemy t liczb rwnie kobiety i dzieci, ktre zaszczyco
no tytuem cesarskim. Panowanie Galiena, cho tak szarpane waniami we
wntrznymi, wydao tylko dziewitnastu pretendentw do tronu: na Wschodzie
Cyriadesa, Makrianusa, Balist, Odenata i Zenobi; w Galii i prowincjach
zachodnich Postumusa, Lolianusa, Wiktorynusa i jego matk Wiktori, Ma
riusza i Tetrykusa. W Illyricum i okolicach naddunajskich powstali: Ingenuus,
Regilianus i Aureolus; w Poncie158 Saturninus; w Izaurii Trebelianus;
w Tesalii Pizon; w Achai Walens; w Egipcie Emilianus; a w Afryce
Celsus. Oywienie zapomnianych wydarze upamitniajcych ycie i mier
kadego z nich byoby zadaniem mudnym, rwnie mao pouczajcym, jak
206 Rozdzia dziesity

niezbyt zabawnym. Moemy wic poprzesta na zbadaniu pewnych oglnych

cech, najwybitniej znamionujcych wczesne warunki i obyczaje tych ludzi,
ich roszczenia, ich pobudki, ich los i niszczycielskie skutki ich uzurpacji.159
Dostatecznie wiadomo, e staroytni czsto obdarzali odpychajc nazw
tyrana kogo, kto bezprawnie zagarn najwysz wadz w pastwie, bez
wzgldu na to, czy jej naduywa, czy nie. Spord pretendentw, ktrzy
podnieli sztandar buntu przeciwko cesarzowi Galienowi, kilku byo janie
jcymi wzorami cnt, a prawie wszyscy odznaczali si du stanowczoci
i zdolnociami. Dziki swoim zasugom zjednali sobie ask Waleriana i stop
niowo wysunli si na najwaniejsze stanowiska wojskowe w Cesarstwie. Ci
wysi dowdcy, ktrzy przybierali tytu augusta, albo cieszyli si szacunkiem
swoich wojsk, umiejc z nimi postpowa i utrzymywa surow karno, bd
podziwiani byli za mstwo i powodzenie na wojnie, bd te kochani za szczero
i hojno. Widowni ich elekcji bywao czsto pole wygranej bitwy. Nawet
patnerz Mariusz, najbardziej godny pogardy spord wszystkich kandydatw
do purpury, wyrnia si nieustraszon odwag, niezrwnan si i szorstk
uczciwoci.160 Wprawdzie jego niskie, nie tak dawno jeszcze uprawiane
rzemioso okrywao miesznoci jego wyniesienie na tron, ale rwnie niskiego
pochodzenia bya wikszo jego rywali, ktrzy wywodzili si z chopw,
a zacignli do wojska jako proci onierze. W czasach zamtu kady czowiek
rzutki i utalentowany znajduje miejsce, ktre mu wyznaczya natura; podczas
powszechnej wojny zasugi wojskowe otwieraj drog do chway i wielkoci.
Spord tych dziewitnastu tyranw tylko Tetrykus by senatorem, tylko
Kalpurniusz Pizon pochodzi ze szlachty.161 Krew Numy Pompiliusza, przeka
zana przez dwadziecia osiem kolejnych pokole, pyna w jego yach i dziki
pokrewiestwom ze strony macierzystej roci on sobie prawo do wystawiania
w swoim domu podobizn Krassusa i wielkiego Pompejusza.162 Przodkw jego
raz po raz zaszczycano wszelkimi honorami, jakie moga nada Rzeczpospolita,
i spord wszystkich staroytnych rodw rzymskich jeden tylko rd Kalpur-
niuszw przey tyrani cezarw. Nowego blasku temu rodowi przyday osobiste
zalety Pizona. Zabito go jednak na rozkaz uzurpatora Walensa, ktry potem
z gbokimi wyrzutami sumienia przyzna, e nawet nieprzyjaciel powinien by
uszanowa nietykalno Pizona; i chocia Pizon zgin, wystpujc zbrojnie
przeciwko Galienowi, to jednak senat, za wspaniaomylnym pozwoleniem tego
cesarza, przyzna insygnia tryumfu dla uczczenia pamici tak cnotliwego
buntownika.163
Namiestnicy Waleriana czuli dla niego wdziczno i szacunek. Wzgardzili
sub pod rozkazami jego niegodnego syna, bezczynnie yjcego w zbytku.
Tronu wiata rzymskiego nie podtrzymyway adne zasady lojalnoci, a zdrad
skierowan przeciwko takiemu wadcy mona byo z atwoci uzna za objaw
patriotyzmu. A jednak, jeeli bezstronnie zbadamy postpowanie tych uzur
patorw, to okae si, e do buntu znacznie czciej popycha ich strach, ni
 Trzydziestu pretendentw 207

podegaa dza wadzy. Bali si okrutnej podejrzliwoci Galiena; w rwnej

mierze bali si kaprynego a gwatownego usposobienia wasnych oddziaw.
Jeeli zyskiwali niebezpieczn popularno w wojsku, ktre niebacznie uznao
ich godnymi purpury, byo to dla nich wyrokiem niechybnej zguby; tote zwyka
roztropno nakazywaa im zapewnia sobie choby krtki okres sprawowania
wadzy cesarskiej i raczej prbowa szczcia na wojnie ni czeka na rk kata.
Przywdziewajc, cho niechtnie, oznaki wadzy najwyszej pod naciskiem
rozwrzeszczanych onierzy, czasami potajemnie opakiwali swoj nadcigajc
zgub.
Stracilicie powiedzia Saturninus w dniu swego wyniesienia stracilicie
zdatnego dowdc, a stworzylicie bardzo lichego cesarza.164
Powtarzajce si raz po raz przewroty uzasadniy obawy Saturnina. Spord
dziewitnastu tyranw, ktrzy powstali za panowania Galiena, ani jednemu nie
byo dane y w spokoju albo umrze mierci naturaln. Natychmiast gdy si
przyoblekali w skrwawion purpur, zaczynali we wasnych zwolennikach
wzbudza takie same obawy i ambicje, jakie i ich popchny do buntu. Osaczeni
spiskami paacowymi, buntami w wojsku i wojn domow, chwiali si na skraju
przepaci, w ktrej po duszym czy krtszym okresie niepokoju nieuchronnie
ginli. Chocia ci krtkotrwali monarchowie odbierali honory, jakimi mogo
kadego z nich obdarzy pochlebstwo wojska i prowincji, to jednak ich oparte na
buncie roszczenie do tronu w aden sposb nie zdoao uzyska zatwierdzenia ze
strony prawa czy te historii. Italia, Rzym i senat stale bowiem opowiaday si za
Galienem, jego jednego uwaajc za zwierzchnika Cesarstwa. Wadca ten, co
prawda, raczy uzna zwyciski or Odenata, ktry zasuy sobie na to
zaszczytne wyrnienie dziki swemu zawsze penemu szacunku postpowaniu
wobec syna Waleriana. Z powszechnym poklaskiem Rzymian i za zgod Galie
na senat nada dzielnemu Palmyrczykowi tytu augusta i, jak si zdaje, powierzy
mu wielkorzdztwo Wschodu, ktrym ten ju i tak wada, i to w sposb do tego
stopnia niezawisy, e zapisa je w spadku swojej synnej onie, Zenobii, jak
gdyby to by spadek prywatny.165
Te szybkie a ustawiczne przenosiny z chaty na tron, a z tronu do grobu, moe
by i ubawiy obojtnego filozofa, gdyby filozof mg pozosta obojtny wrd
powszechnych nieszcz rodzaju ludzkiego. Zarwno wybr tych krtko
trwaych cesarzy, jak ich rzdy i mier niosy zgub poddanym i zwolennikom.
Cen za swoje zgubne wyniesienie natychmiast wypacali wojskom w postaci
olbrzymiej darowizny, wydartej z wntrznoci wyczerpanego ludu. Bez wzgldu
na to, jak cnotliwym charakterem i czystymi zamiarami si odznaczali,
przekonywali si rycho, e twarda konieczno zmusza ich do podtrzymywania
swojej uzurpacji czstymi aktami grabiey i okruciestwa. Upadajc, pocigali
za sob cae armie i prowincje. Do dzi zachowao si tchnce skrajn dziko
ci zlecenie, wystosowane przez Galiena do jednego z jego ministrw po
umierzeniu buntu Ingenuusa, ktry przywdzia purpur cesarsk w Illyricum.
208 Rozdzia dziesity

Nie wystarcza mwi ten nieodporny na trudy, ale nieludzki wadca

eby wytpi tych, ktrzy wystpowali zbrojnie: tak sam przysug mogyby
mi odda losy bitwy. Trzeba wyrn pe msk bez wzgldu na wiek; byleby,
przy wytracaniu dzieci i starcw, potrafi obmyli sposoby uratowania naszej
reputacji. Niechaj zginie kady, kto wymwi cho swko, kto ywi cho jedn
myl przeciwko mnie, przeciwko mn i e , synowi Waleriana, ojcu i bratu tak
wielu wadcw.166 Pamitaj, e Ingenuusa uczyniono cesarzem: rozdzieraj,
zabijaj, rb na kawaki. Pisz do ciebie wasn rk i chciabym ci natchn
wasnymi uczuciami.167
Podczas gdy pastwowe siy zbrojne marnowano w prywatnych ktniach,
bezbronne prowincje stay otworem dla pierwszego lepszego najedcy. Nie
pewno pooenia uzurpatorw zmuszaa nawet najdzielniejszych z nich do
zawierania haniebnych traktatw ze wsplnym Rzymianom wrogiem, do
kupowania sobie neutralnoci albo usug barbarzycw za cen uciliwych
haraczw i do wprowadzania wrogich a niepodlegych narodw w samo serce
monarchii rzymskiej.168
Tacy to byli ci barbarzycy i tyrani, ktrzy za panowania Waleriana i Galiena
rozszarpali prowincje i zepchnli Cesarstwo na dno haby i ruiny, skd
wydwignicie si kiedykolwiek wydawao si niemoliwoci. Usiowalimy
w tej mierze, w jakiej jaowe rda historyczne na to pozwalaj, nakreli
dokadnie i przejrzycie oglny przebieg wypadkw tego nieszczsnego okresu.
Pozostaje jeszcze kilka poszczeglnych faktw: 1. Zaburzenia na Sycylii; 2.
Rozruchy w Aleksandrii oraz 3. Bunt Izauryjczykw ktre mog si
przyczyni do rzucenia jasnego wiata na ten okropny obraz.
1. Wszdzie tam, gdzie liczne szajki bandytw, ktrych liczb mnoy
powodzenie i bezkarno, publicznie urgaj sdownictwu swego kraju zamiast
mu si wymyka, moemy bezpiecznie wycign wniosek, e najnisze stany
spoecznoci wyczuwaj i wykorzystuj nadmiern sabo rzdu. Pooenie
Sycylii uchronio j przed barbarzycami, a przy tym ta rozbrojona prowincja
nie moga wyda uzurpatora. Niegdy kwitnca, a wci jeszcze urodzajna wyspa
doznaa jednak krzywd z rk bardziej nikczemnych. Nad tym obrabowanym
krajem panowaa przez pewien czas rozpasana zgraja niewolnikw i chopw,
wskrzeszajc wspomnienia wojen z niewolnikami z dawniejszych czasw.169
Spustoszenia, w ktrych bd by ofiar, bd bra czynny udzia prosty rolnik,
niewtpliwie zrujnoway rolnictwo sycylijskie, a poniewa najznaczniejsze
majtki tamtejsze byy wasnoci bogatych senatorw rzymskich, ktrych jeden
folwark czsto obejmowa terytorium caej dawnej republiki, jest rzecz
prawdopodobn, e ta prywatna krzywda moga dotkn stolic gbiej ni
wszystkie podboje Gotw czy Persw.
2. Zaoenie Aleksandrii byo wspaniaym przedsiwziciem, zarwno za
planowanym, jak i wykonanym przez syna Filipa. Wielkie to miasto o piknym
i regularnym ksztacie, ustpujce tylko jednemu Rzymowi, miao pitnacie mil
 Zaburzenia na Sycylii 209

obwodu;170 liczyo trzysta tysicy wolnych mieszkacw obok co najmniej takiej

samej liczby niewolnikw.171 Przez port aleksandryjski dociera do stolicy
i prowincji Cesarstwa zyskowny handel z Arabi i z Indiami. Bezczynnoci
tam nie znano. Niektrzy z mieszkacw trudnili si wydmuchiwaniem szka,
inni tkaniem ptna?jeszcze inni wyrobem papirusu. Pracowali pilnie mczyni
i kobiety, modzi i starzy, przy czym nawet dla lepych i kulawych nie brako
wao zaj dostosowanych do ich moliwoci.172 Ludno ta jednak, stanowica
rnorodn mieszanin narodw, czya w sobie prno i niestao Grekw
z zabobonnoci i uporem Egipcjan. Najbahszy powd, chwilowy brak misa
czy soczewicy, zaniedbanie zwyczajowo przyjtego pozdrowienia, przeoczenie
prawa pierwszestwa w aniach publicznych, a nawet sprzeczki religijne173
w kadej chwili mogy by dostatecznym zarzewiem buntu wrd tego ogrom
nego posplstwa, ktre za urazy mcio si wciekle i nieprzejednanie.174 Gdy
Walerian dosta si do niewoli i nieudolno jego syna osabia powag praw,
aleksandryjczycy pofolgowali nieokieznanej wciekoci swoich poryww,
wskutek czego ich nieszczsne miasto stao si teatrem wojny domowej, trwajcej
(cznie z paru krtkimi i wtpliwymi zawieszeniami broni) z gr dwanacie
lat.175 Jakakolwiek czno pomidzy poszczeglnymi dzielnicami ciko
dotknitego klsk miasta zostaa przerwana, kad ulic zbrukaa krew, kady
mocniejszy budynek przeksztacono w twierdz; i rozruchy te ustay dopiero
wtedy, gdy ju znaczna cz Aleksandrii zostaa bezpowrotnie zniszczona.
W przeszo sto lat pniej pewien pisarz opisuje jej rozleg i wspania dzielnic
Bruchion, z muzeum i z paacami, siedzib egipskich krlw i filozofw, bdc
ju takim samym pospnym pustkowiem, jakim jest dzisiaj.176
3. Skdind mao znany bunt Trebeliana, ktry przywdzia purpur cesarsk
w Izaurii, maej prowincji w Azji Mniejszej, pocign za sob dziwne a pamitne
skutki. Wprawdzie to cesarskie przedstawienie wkrtce si skoczyo wskutek
interwencji jednego z dowdcw Galiena, ale zwolennicy Trebeliana, nie majc
nadziei na uaskawienie, postanowili strzsn z siebie poddastwo nie tylko
wobec cesarza, ale i wobec Cesarstwa i nagle powrcili do owych dzikich
obyczajw, od ktrych nigdy cakowicie nie zdoali si uwolni. Ich niedostpne
schronienie osonite byo stromymi skaami stanowicymi boczny acuch
rozoystej gry Taurus. Uprawa ziemi w kilku urodzajnych dolinach177
dostarczaa im tego, co konieczne do ycia, a grabie artykuw zbytku.
W samym sercu monarchii rzymskiej Izauryjczycy dugo pozostali narodem
dzikich barbarzycw. Wadcy rzymscy, jeden po drugim, nie mogc ich zmusi
do posuszestwa ani orem, ani polityk, musieli si przyzna do wasnej
saboci, otaczajc to wrogie a niepodlege miejsce silnym acuchem fortyfika
cji,178 ktre zreszt okazyway si czsto nie wystarczajce do powcignicia
tych wrogw wewntrznych. Izauryjczycy, stopniowo rozszerzajc swoje teryto
rium a po brzeg morski, podbili zachodni, grzyst cz Cylicji, ongi
stanowic gniazdo zuchwaych piratw, przeciwko ktrym niegdy Rzeczpo
210 Rozdzia dziesity

spolita musiaa wyty wszystkie siy pod dowdztwem wielkiego Pompe-

jusza.179
Ludzko z nawyku tak naiwnie kojarzy losy czowieka z adem wszechwiata,
e temu ponuremu okresowi historycznemu przypisano jakby dla ozdoby
powodzie, trzsienia ziemi, niezwyke meteory, nadprzyrodzon ciemno
i mnstwo innych dziww bd urojonych, bd przesadzonych.180 Nie
szczciem jednak znacznie powaniejszym by wwczas dugotrway powszech
ny gd. By to nieunikniony skutek grabiey i ucisku, ktre wyniszczyy plony na
polach i nadzieje na plony w przyszoci. Po klskach godu prawie zawsze
nastpuj epidemie chorb wynikych ze skpego i niezdrowego poywienia.
Niemniej jeszcze jakie inne powody musiay si przyczyni do wybuchu owej
wciekej dumy, ktra, poczwszy od roku dwiecie pidziesitego a do roku
dwiecie szedziesitego pitego, bez przerwy szalaa we wszystkich pro
wincjach, we wszystkich miastach i omale we wszystkich rodzinach w Cesar
stwie Rzymskim. W samym Rzymie przez pewien czas umierao po pi tysicy
osb dziennie, a wiele miast, ktre uszy rkom barbarzycw, ulego ca
kowitemu wyludnieniu.181
Znamy bardzo ciekawy szczeg, ktry, by moe, przyda nam si przy
aosnych obliczeniach rozmiarw nieszczcia, jakie wwczas dotkno ludz
ko. W Aleksandrii prowadzono dokadny spis wszystkich obywateli upraw
nionych do otrzymywania przydziau zboa. Stwierdzono, e dawniejsza liczba
obywateli w wieku od lat czterdziestu do siedemdziesiciu rwna si oglnej
liczbie uprawnionych w wieku od lat czternastu do osiemdziesiciu, ktrzy
pozostali przy yciu, gdy skoczyo si panowanie Galiena.182 Zestawiajc ten
autentyczny fakt z najbardziej poprawnymi tablicami miertelnoci, widzimy
w sposb oczywisty, e z gr poowa ludnoci Aleksandrii wymara; a gdyby
my si omielili rozcign t analogi i na inne prowincje, to moglibymy
podejrzewa, e wojna, duma i gd w cigu niewielu lat pochony poow
rodzaju ludzkiego.183
 Rozdzia jedenasty

PANOWANIE KLAUDIUSZA KLSKA GOTW ZWYCISTWA,

TRYUMF I MIER AURELIANA

Podczas opakanego panowania Waleriana, a potem Galiena onierze, ty

rani i barbarzycy tak gnbili Cesarstwo, e omal go nie doprowadzili do
upadku. Uratowa je szereg wielkich wadcw, pochodzcych z niskiego stanu,
a wywodzcych si z wojowniczych prowincji Illyricum. W cigu trzydziestu lat
Klaudiusz, Aurelian, Probus, Dioklecjan i jego wspwadcy zatryumfowali nad
zewntrznymi i wewntrznymi wrogami pastwa, przywrcili, wraz z karnoci
wojskow, obronno granic i zasuyli sobie na chwalebny tytu odnowicieli
wiata rzymskiego.
Usunicie jednego zniewieciaego tyrana uczynio miejsce dla szeregu
nastpujcych po sobie bohaterw. Oburzony lud przypisywa wszystkie
swoje nieszczcia Galienowi, i rzeczywicie znaczna ich wikszo bya
skutkiem jego rozwizych obyczajw i niedbaych rzdw. By on pozba
wiony nawet poczucia honoru, ktre tak czsto wyrwnuje brak cnt oby
watelskich, i dopki mu nie przeszkadzano cieszy si posiadaniem Italii,
rzadko kiedy zwycistwo barbarzycw, utrata prowincji albo bunt jakiego
wyszego dowdcy zakcay spokojny tok jego przyjemnoci. W kocu jednak
dua armia, stacjonowana nad grnym Dunajem, przyobleka w purpur
cesarsk swego dowdc Aureolusa, a ten wzgardziwszy panowaniem jedy
nie nad jaowymi grami Recji przekroczy Alpy, zaj Mediolan, zagrozi
Rzymowi i rzuci Galienowi wyzwanie do bitwy o wadz nad Itali. Ce
sarz, rozdraniony t zniewag i zatrwoony bliskim niebezpieczestwem,
nagle wykrzesa z siebie ukryt energi, ktra czasami przedzieraa si przez
ospao jego usposobienia. Odrywajc si od paacowego przepychu, wy
stpi zbrojnie na czele swoich legionw i przekroczy rzek Pad, eby
stawi czoo wspzawodnikowi. Do dzi przekrcona nazwa Pontirolo1
zachowuje pami mostu na rzece Adda, ktry podczas tej akcji niewtpliwie
okaza si obiektem najwyszej wagi dla obu armii. Cakowicie pokonany
i niebezpiecznie ranny uzurpator retycki wycofa si do Mediolanu. Natych
miast oblono to wielkie miasto, jego mury kruszono wszelkimi machinami
oblniczymi, jakimi posugiwali si staroytni, a Aureolus, zwtpiwszy
212 Rozdzia jedenasty

0 wasnych siach i nie majc nadziei na odsiecz z zewntrz, ju przewidy

wa zgubne skutki nieudanego buntu.
Chwytajc si ostatniej deski ratunku usiowa odwie oblegajcych od
wiernoci cesarzowi. Kaza rozrzuca po ich obozie paszkwile, podegajce
wojsko do odstpienia niegodnego pana, ktry powica szczcie ogu dla
wasnej wygody i uzalenia ycie najbardziej wartociowych poddanych od naj
bahszych podejrze. Fortele Aureolusa rozszerzyy strach i niezadowolenie
wrd najwyszych dowdcw wojsk jego rywala. W rezultacie Heraklianus, pre
fekt pretorium, Martianus, ju przedtem wsawiony wyszy dowdca, i Kekrops,
ktry dowodzi duym oddziaem gwardii dalmatyskiej, zawizali spisek.
Postanowiono zabi Galiena i, pomimo e spiskowcy pragnli najpierw zako
czy oblenie Mediolanu, wiadomo ogromnego niebezpieczestwa, jakie
towarzyszyo kadej chwili zwoki, zmusia ich do popiechu w przeprowadze
niu tego zuchwaego zamysu. Pn noc, ale w porze, gdy cesarz jeszcze si
oddawa rozkoszom stou, nagle go zaalarmowano, e Aureolus na czele
wszystkich swoich wojsk dokona straceczego wypadu z oblonego miasta;
Galien, ktremu odwagi osobistej nigdy nie brakowao, zerwa si z jedwabnego
posania i nie tracc czasu ani na woenie zbroi, ani na zebranie gwardii,
wsiad na konia i penym cwaem popdzi w stron rzekomego miejsca ataku.
Otoczony jawnymi bd utajonymi wrogami, wkrtce wrd tego nocnego
zamtu otrzyma mierteln ran, zadan oszczepem przez nieznan rk.
Zanim Galien skona, wezbray w jego sercu uczucia patriotyczne, ktre go
nakoniy do mianowania godnego nastpcy; ostatni jego prob byo, aby
przekazano oznaki godnoci cesarskiej Klaudiuszowi, dowodzcemu wtedy
samodzieln armi w okolicach Pawii. Tak przynajmniej pogosk uporczywie
szerzono, a rozkazu tego ochoczo posuchali spiskowcy, ktrzy ju przedtem
uzgodnili pomidzy sob, e na tronie posadz Klaudiusza. W pierwszej chwili
po otrzymaniu wiadomoci o mierci cesarza wojska wyraziy pewne podejrzenia
oraz oburzenie, dopki tych pierwszych nie rozwiano, a tego drugiego nie
zagodzono za pomoc darowizny dwudziestu sztuk zota dla kadego onie
rza. Wtedy zatwierdziy wybr swego nowego wadcy i uznay jego wybitne
zasugi.2
Mrok, w ktry spowite byo pochodzenie Klaudiusza, cho pniej je upi
kszono pochlebnymi bajeczkami,3 dostatecznie wiadczy o jego niskim urodze
niu. Mona ustali tylko tyle, e pochodzi z jednej z prowicji naddunajskich, e
modo spdzi pod broni i e jego mstwo i skromno zjednay mu ask
1 zaufanie Decjusza. Senat i lud ju wtedy uwaay go za wybornego dowdc,
mogcego podoa najwaniejszym zadaniom, i ganiy nieuwag Waleriana,
ktry pozwala na to, by Klaudiusz pozostawa na podrzdnym stanowisku
trybuna. Ale nie upyno wiele czasu, gdy cesarz zacz wyrnia zasugi
Klaudiusza, mianujc go wyszym dowdc oraz komendantem pogranicza
iliryjskiego, dajc mu wraz z dowdztwem nad wszystkimi wojskami w Tracji,
 Cesarz Klaudiusz 213

Mezji, Panonii i Dalmacji nominacj na prefekta Egiptu, stanowisko pro-

konsula Afryki i niezawodne widoki na godno konsula. Zwycistwa od-
niesione przez Klaudiusza nad Gotami skoniy senat do wystawienia mu
posgu, co byo wielkim zaszczytem i wzbudzio zazdrosne obawy w Galienie.
Niemoliwoci byo, eby onierz mg czu szacunek dla wadcy tak roz
wizego, a nieatwo jest przecie ukry uzasadnion pogard. Jakie nie
opatrzne sowa, ktre wymkny si Klaudiuszowi, dotary, dziki usunym
dworakom, do ucha cesarskiego. Odpowied, jakiej cesarz udzieli zaufanemu
oficerowi, w bardzo ywych barwach maluje charakter zarwno jego wasny,
jak i jego czasw.
Nic by nie zdoao przej mnie powaniejsz trosk ni zawarta w twoim
ostatnim meldunku wiadomo,4 e jakie zoliwe podszepty niechtnie wobec
nas usposobiy naszego przyjaciela i k r e w n e g o Klaudiusza. Tak dale
ce, jak cenisz swoj wierno wobec nas, posu si wszelkimi rodkami, eby
uagodzi jego .uraz, ale prowad swoje rokowania potajemnie; niech to nie
dojdzie do wiadomoci wojsk stojcych w Dacji; ju i tak s rozdranione, a to
mogoby w nich rozpali wcieko. Sam posaem mu troch darw, postaraj
si, aby je przyj mile. Ponad wszystko niech nie podejrzewa, e ja dowiedziaem
si o jego nieostronoci. Strach przed moim gniewem mgby go popchn do
jakich rozpaczliwych przedsiwzi.5
Dary, doczone do tego kornego listu, w ktrym monarcha zabiega
0 pojednanie ze swoim niezadowolonym poddanym, skaday si ze znacz
nej sumy pienidzy, wspaniaych szat oraz cennego serwisu naczy srebr
nych i zotych. Takimi to chwytami Galien uagodzi oburzenie swego dowdcy
z Ilirii i rozproszy jego obawy; odtd ju do koca jego panowania Klaudiusz
zawsze dobywa swego gronego miecza, aby bi si za spraw pana, ktrym
pogardza. W kocu, co prawda, przyj skrwawion purpur Galiena z rk
spiskowcw; ale do tego czasu nie bywa ani w ich obozie, ani na ich radach;
1 chocia samemu czynowi, by moe, serdecznie przyklasn, to moemy
bezstronnie zakada, e nic o nim nie wiedzia.6 Klaudiusz, wstpujc na tron,
mia lat okoo pidziesiciu czterech.
Oblenie Mediolanu prowadzono nadal i Aureolus wkrtce si przekona, e
skuteczno jego forteli przyczynia si tylko do tego, e ma teraz do czynienia
z przeciwnikiem bardziej stanowczym. Prbowa podj rokowania, zmierzajce
do zawarcia z Klaudiuszem traktatu przymierza i podziau Cesarstwa.
Powiedzcie mu odpowiedzia nieustraszony cesarz e z takimi
propozycjami powinien by wystpi do Galiena; moe ten wysuchaby
ich cierpliwie i przyjby za wspwadc kogo rwnie godnego pogardy jak
on sam.7
Ta surowa odmowa i niepowodzenie ostatniej prby wypadu z oblo
nego miasta zmusiy Aureolusa do zdania miasta i wasnej osoby na ask
i nieask zdobywcy. Cae wojsko uznao zgodnie, e zasuguje on na mier,
214 Rozdzia jedenasty

i Klaudiusz po sabym sprzeciwie zgodzi si na wykonanie tego wyroku.

Senat okaza rwnie gorliwy zapa w sprawie nowego wadcy. Zatwierdzi,
by moe, w szczerym uniesieniu tego zapau elekcj Klaudiusza, a poniewa
jego poprzednik okaza si osobistym wrogiem stanu senatorskiego, senato
rowie pod pozorem zaprowadzenia sprawiedliwoci dokonali surowej zemsty na
jego przyjacioach i rodzinie. Cesarz, pozwalajc senatowi zaj si nie
wdzicznym zadaniem karania, zachowa dla siebie przyjemno i zasug
osignicia powszechnego aktu amnestii w drodze osobistej interwencji.8
Owa wspaniaomylno na pokaz nie odsania nam prawdziwego charakteru
Klaudiusza tak dobrze jak pewna baha okoliczno, w ktrej, jak si zdaje,
poszed wycznie za gosem serca. Czste bunty w prowincjach sprawiy, e
prawie kada osoba moga by wpltana w oskarenie o zdrad, prawie kady
majtek by naraony na konfiskat, a Galien czsto okazywa swoj szczodro
bliwo przez rozdawanie majtkw poddanych pomidzy swoich dowdcw.
Gdy Klaudiusz wstpi na tron, rzucia mu si do ng jaka staruszka skarc
si, e pewien wyszy dowdca za panowania zabitego cesarza bezpodstawnie
uzyska dla siebie nadanie jej majtku. Dowdc tym by sam Klaudiusz, ktry
niezupenie si ustrzeg wczesnego zepsucia. Cesarz zarumieni si syszc
t wymwk, ale dowid, e zasuguje na zaufanie, ktre staruszka pokadaa
w jego poczuciu sprawiedliwoci. Wyzna swoj win i natychmiast z hojnym
naddatkiem zwrci jej zagrabione mienie.9
Aby wykona uciliwe zadanie, ktrego podj si Klaudiusz, pragnc
przywrci Cesarstwu dawn wietno, trzeba byo przede wszystkim wskrze
si poczucie adu i posuszestwa w wojsku. Z ca powag dowdcy-weterana
wyjani onierzom, e rozlunienie karnoci pocigno za sob dugi szereg
zamieszek, ktrych skutki odbijaj si na samych onierzach; e nard
zrujnowany przez ucisk i wpdzony w bezczynno przez rozpacz ju nie moe
tak licznemu wojsku dostarcza nie tylko artykuw zbytku, ale nawet rodkw
utrzymania; e wraz z powstaniem despotyzmu stanu onierskiego wzroso
zagroenie kadego osobnika, gdy wadcy, ktrzy dr na tronie, zwykli za
pewnia sobie bezpieczestwo bezzwocznym skazywaniem na mier kadego
niemiego im poddanego. Cesarz dugo mwi o zgubnych skutkach sprzecz
nego z prawem widzimisi, ktremu onierze mog folgowa tylko kosztem
wasnej krwi, zwaywszy, e po ich buntowniczych wyborach cesarza tak czsto
nastpoway wojny domowe, pochaniajce kwiat legionw bd na polu bitwy,
bd w wyniku okrutnego naduywania zwycistwa przez stron wygrywajc.
Odmalowa w najywszych barwach wyczerpanie skarbu pastwa, spustoszenie
prowincji, hab imienia rzymskiego i bezczelny tryumf zachannych barba
rzycw. Owiadczy, e przeciwko tym to barbarzycom zamierza skierowa
pierwsze wysiki swego ora. Tetrykus moe sobie przez pewien czas panowa
nad Zachodem i nawet Zenobia moe utrzyma wadz nad Wschodem.10
Ci uzurpatorzy s jego przeciwnikami osobistymi, a jemu ani w gowie folgowa
 Zwycistwo Klaudiusza nad Gotami 215

jakimkolwiek prywatnym urazom, dopki nie ocali Cesarstwa przed zagraa

jc ruin, ktra moe zmiady zarwno wojsko, jak lud, jeli si jej zawczasu
nie zapobiegnie.
Rozmaite narody Germanii i Sarmacji, ktre walczyy pod sztandarem
gockim, zgromadziy ju siy zbrojne, najgroniejsze ze wszystkich, jakie kiedy
kolwiek si wyoniy znad brzegw Morza Czarnego. Nad Dniestrem, jedn
z wielkich rzek wpadajcych do tego morza, zbudowali oni flot zoon
z dwch, a moe nawet z szeciu tysicy okrtw,11 ktre to liczby, jakkol
wiek si zdaj niewiarygodne, jeszcze by jednak nie wystarczyy do przewie
zienia ich wojska, rzekomo liczcego trzysta dwadziecia tysicy barbarzycw.
Bez wzgldu na to, jaka bya w rzeczywistoci sia Gotw, rozmach i powo
dzenie tej wyprawy nie dorwnay ogromowi przygotowa do niej. Podczas
przeprawy przez Bosfor niewprawni sternicy nie dali sobie rady z gwatownym
prdem, ktry porwa okrty i stoczy ich mnstwo w wskiej cieninie, gdzie
wiele rozbio si o siebie albo o brzeg. Barbarzycy dokonali kilku desantw
na wybrzee europejskie i azjatyckie, ale otwarty kraj ju przedtem zosta
obrabowany ze wszystkiego, a warowne miasta tak si broniy przed ich
natarciem, e koczyo si to dla najedcw wstydem i stratami. We flocie
zapanowa duch zniechcenia i niezgody, wkutek czego niektrzy naczelnicy
odpynli ku wyspom Krecie i Cyprowi. Gwne jednak siy, pync nadal tym
samym kursem, wreszcie zakotwiczyy swoje okrty w pobliu gry Atos
i natary na miasto Tessalonik, bogat stolic wszystkich prowincji mace
doskich. Ataki barbarzycw, w ktrych wykazywali oni zacieke mstwo, ale
brak umiejtnoci, wkrtce przerwa szybkim nadejciem sam Klaudiusz,
spieszc na miejsce akcji zasugujcej na to, eby w niej uczestniczy wojen
ny wadca na czele wszystkich si zbrojnych, jakie jeszcze pozostay Ce
sarstwu. Goci, dni bitwy, natychmiast zwinli obz, przerwali oblenie
Tessaloniki, po czym pozostawiwszy swoj flot u podna gry Atos prze
byli gry macedoskie i parli naprzd, eby si zetrze z ostatnimi obro
cami Italii.
Posiadamy jeszcze oryginalny tekst listu, ktry Klaudiusz w tej pamitnej
chwili skierowa do senatu i do narodu.
Ojcowie spisani mwi cesarz wiedzcie, e trzysta dwadziecia tysicy
Gotw najechao ziemi rzymsk. Jeeli ich zwyci, wdziczno wasza
nagrodzi mnie za pooone usugi. Jeeli polegn, pamitajcie, e jestem
nastpc Galiena. Caa Rzeczpospolita jest znuona i wyczerpana. Przed nami
ju si bili Walerian, Ingenuus, Regilianus, Lolianus, Postumus, Celsus i tysic
innych, ktrych popchna do buntu suszna pogarda dla Galiena. Brak nam
oszczepw, wczni i tarcz. Podstawy potgi Cesarstwa, Gali i Hiszpani,
przywaszczy sobie Tetrykus, a z rumiecem wstydu musimy przyzna, e
ucznicy Wschodu su pod sztandarami Zenobii. Czegokolwiek dokonamy,
bdzie dostatecznie wielkie. 12
216 Rozdzia jedenasty

Smtna nieustraszono tego listu zwiastuje bohatera niedbaego o wasny

los, wiadomego niebezpieczestwa, jakie mu grozi, ale wci jeszcze nie
traccego nadziei wypywajcej z zaufania do wasnych zdolnoci.
Wynik przeszed wszystkie oczekiwania zarwno samego cesarza, jak i caego
wiata. Arcywietnymi zwycistwami Klaudiusz wyzwoli Cesarstwo od ciby
barbarzycw, a potomno wyrnia go penym chway tytuem Klaudiusza
Gockiego. Kiepscy kronikarze tej nieregularnej wojny 13 nie pozostawili mate
riaw umoliwiajcych nam opisanie kolejnoci i okolicznoci jego dokona,
ale jeli moemy wierzy wzmiankom, to wolno podzieli t pamitn tragedi
na trzy akty.
1. Rozstrzygajc bitw stoczono pod Naissus, miastem w Dardanii. Legio
ny pocztkowo si cofny, zepchnite wskutek przewagi liczebnej wroga i zde
moralizowane porakami. Ich zagada byaby nieunikniona, gdyby nie nadesza
odsiecz w sam por przygotowana przez cesarza-stratega. Duy oddzia,
wynurzajc si z ukrytych, trudno dostpnych przeczy grskich, obsadzonych
na rozkaz cesarza, nagle natar na tyy zwyciskich Gotw. Czynny Klaudiusz
wykorzysta t sprzyjajc chwil. Podsyci odwag swoich wojsk, przywrci
ad w szeregach i ze wszystkich stron ostro natar na barbarzycw. Podobno
w bitwie pod Naissus polego pidziesit tysicy ludzi. Kilka wielkich oddzia
w barbarzycw wycofao si, a raczej wymkno z pola rzezi, osaniajc swj
odwrt ruchom fortyfikacj utworzon z wozw.
2. Moemy si domyla, e tylko jaka niepokonana trudno, by moe
znuenie albo nieposuszestwo zwyciskich wojsk, nie pozwolia Klaudiuszowi
dokona cakowitej zagady Gotw w cigu jednego dnia. Wojna obja
prowincje: Mezj, Tracj i Macedoni, przy czym jej operacje przerodziy si
w cae mnstwo najrniejszych marszw, zaskocze i chaotycznych star
zarwno na morzu, jak i na ldzie. Jeli Rzymianie ponosili straty, powodem
tego byo zwykle ich wasne tchrzostwo albo nierozwaga, ale w wikszoci
wypadkw wyszo talentw wojskowych ich cesarza, jego doskonaa znajo
mo kraju i roztropny dobr zarwno rodkw, jak i dowdcw zapewniy
orowi rzymskiemu powodzenie. Olbrzymi up, owoc tylu zwycistw, skada
si przede wszystkim z byda i niewolnikw. Doborowy korpus modziey
gockiej przyjto na sub do wojsk cesarskich, reszt sprzedano w niewol,
przy czym liczba pojmanych kobiet bya tak znaczna, e kademu onierzowi
przypady w udziale dwie albo trzy branki. Z tej okolicznoci moemy wy
cign wniosek, e najedcy ywili pewne zamysy nie tylko grabiey, ale
i osiedlenia si, skoro nawet na t wypraw morsk zabrali ze sob rodziny.
3. Utrata floty, ktr Rzymianie zdobyli bd zatopili, uniemoliwia Gotom
odwrt. Obszerny krg umiejtnie rozstawionych i niezomnie wspieranych
posterunkw rzymskich, stopniowo zacieniajcy si ku wsplnemu rodkowi,
zmusi barbarzycw do wycofania si w najniedostpniejsze okolice gr
Haemus, gdzie znaleli bezpieczne schronienie, ale bardzo niewiele ywnoci.
 Panowanie Aureliana 217

W cigu ostrej zimy ta oblegana przez wojska cesarskie, uwiziona ciba

ustawicznie malaa wskutek godu, dumy i dezercji, jak rwnie od miecza.
Z nadejciem wiosny ukazaa si pod broni ju tylko zuchwaa druyna
stracecw, resztka owych potnych zastpw, ktre wsiady na okrty przy
ujciu Dniestru.
Duma, ktra wymiota tyle tysicy barbarzycw, w kocu przyniosa
zgub rwnie i ich zwycizcy. Po krtkim, bo dwuletnim, ale penym chway
panowaniu Klaudiusz wyzion ducha w Sirmium wrd ez i okrzykw swoich
poddanych. Lec ju na ou mierci zwoa najwyszych dostojnikw pa
stwowych i wojskowych i poleci im Aureliana,14 jednego z wyszych dowd
cw, jako najbardziej zasugujcego na tron i najlepiej si nadajcego do
wykonania tego wielkiego zadania, ktre jemu samemu dane byo tylko roz
pocz. Cnoty Klaudiusza, jego mstwo, ujmujcy sposb bycia, sprawiedli
wo i wstrzemiliwo, umiowanie sawy i patriotyzm, stawiaj go w rzdzie
tych nielicznych cesarzy, ktrzy przydali blasku rzymskiej purpurze. Cnoty te,
co prawda, ze szczegln gorliwoci i upodobaniem wysawiali dworscy pisa
rze w czasach Konstantyna, ktry by prawnukiem Kryspusa, starszego brata
Klaudiusza. Gos pochlebstwa wkrtce si nauczy powtarza, e bogowie, tak
pospiesznie porywajc Klaudiusza z ziemi, wynagrodzili jego zasugi i pobo
no nadaniem wadzy cesarskiej na stae jego rodzinie.15
Pomimo tych wyroczni wywyszenie rodu Flawiuszw (bo spodobao im si
przybra to wanie nazwisko) odwleko si jeszcze o lat z gr dwadziecia,
a wyniesienie na tron Klaudiusza stao si przyczyn zguby jego brata Kwin-
tyliusza, ktry nie mia w sobie do umiaru ani odwagi na to, eby zstpi
do rzdu prywatnych obywateli w myl patriotycznego zalecenia umierajcego
cesarza. Bez zwoki i bez namysu przywdzia purpur w Akwilei, gdzie dowo
dzi znacznymi siami; a chocia panowanie jego trwao tylko siedemnacie dni,
zdy zarwno uzyska zatwierdzenie ze strony senatu, jak i dowiadczy
buntu wojsk. Na wiadomo o tym, e wielka armia naddunajska przyznaa
wadz cesarsk dobrze znanemu z mstwa Aurelianowi, zaama si pod brze
mieniem sawy i zasug swego rywala i, kac sobie otworzy yy, roztropnie si
wycofa z nierwnego wspzawodnictwa.16
Oglny plan niniejszego dziea nie pozwala nam na drobiazgowe opowia
danie o czynach kadego cesarza po jego wstpieniu na tron, tym bardziej na
rozwodzenie si o zmiennych kolejach jego ycia prywatnego. Stwierdzimy
tylko, e ojciec Aureliana by chopem z Sirmium, ktry prowadzi mae
gospodarstwo, stanowice wasno Aureliusza, bogatego senatora. Jego wo
jowniczy syn zacign si do wojska jako prosty onierz, kolejno awansowa
do stopnia setnika, trybuna, prefekta legionu, inspektora obozu, komendanta
czy, jak go wtedy nazywano, wodza pogranicza; a wreszcie, podczas wojny
z Gotami, sprawowa wan funkcj naczelnego wodza konnicy. Na kadym
stanowisku wyrnia si niezrwnan odwag,17 surow karnoci i umiejt
218 Rozdzia jedenasty

noci prowadzenia operacji strategicznych. Cesarz Walerian obdarzy go

godnoci konsula tytuujc go w pompatycznym jzyku wczesnym wyzwo
licielem Illyricum, odnowicielem Galii i rywalem Scypionw. Na zalecenie
Waleriana senator najwyszego stopnia i zasug, Ulpius Krinitus, wywodzcy
si z tego samego rodu co Trajan, zaadoptowa tego panoskiego chopa, da
mu nastpnie swoj crk za on i ze swego duego majtku wspomg t
dumn bied, nieskazitelnie zachowan przez Aureliana.18
Panowanie Aureliana trwao tylko cztery lata i okoo dziewiciu miesicy,
ale kad chwil tego krtkiego okresu wypeni on jakim pamitnym osig
niciem. Pooy kres wojnie z Gotami, ukara Germanw, ktrzy najechali
Itali, odzyska Gali, Hiszpani i Brytani z rk Tetrykusa oraz zniszczy t
pyszn monarchi, ktr Zenobia wzniosa na Wschodzie, na gruzach udr
czonego Cesarstwa.
Orowi Aureliana zapewnio taki nieprzerwany szereg powodze nieustp
liwe przestrzeganie nawet najbahszych przepisw karnoci wojskowej. Jego
regulamin wojskowy zawiera si w bardzo zwizym licie, ktry wystosowa
do jednego z niszych dowdcw, rozkazujc mu, aby pilnowa przestrzegania
tego regulaminu, jeli pragnie zosta trybunem albo jeli mu ycie mie.
Gry hazardowe, picie i sztuki wrebne s surowo zakazane. Aurelian wymaga
od swoich onierzy, eby byli skromni, pracowici i yli oszczdnie; eby ich
zbroja zawsze byszczaa, bro bya ostra, ubir i konie gotowe do natych
miastowej suby; eby mieszkali na kwaterach w czystoci obyczajw i trze
woci, nie niszczc zboa na pniu, nie kradnc choby jednej owieczki, kury czy
winnego grona, nie wymuszajc od swoich gospodarzy ani soli, ani oliwy,
ani drzewa.
To, co daje pastwo pisze cesarz wystarcza im na utrzymanie;
bogactwo powinni gromadzi z upw branych na nieprzyjacielu, a nie z ez
mieszkacw prowincji. 19
Wystarczy jeden przykad dla pokazania surowoci, a nawet okruciestwa
Aureliana. Ktry z onierzy uwid on swego gospodarza; nieszczsnego
winowajc przywizano do dwch drzew si przygitych ku sobie, po czym ich
gwatowny powrt do pierwotnego pooenia rozdar go na dwoje. Kilka takich
przykadnych kar przepenio onierzy zbawienn trwog. Kary Aureliana
byy straszliwe, ale rzadko kiedy mia sposobno kara wicej ni raz za jedno
i to samo przewinienie. Jego wasne postpowanie dawao sankcj jego prawom,
tote buntownicze legiony dray przed tym wodzem, ktry nauczy si sucha
i ktry godzien by tego, eby rozkazywa.
mier Klaudiusza pokrzepia zwtlaego ducha Gotw. Wojska, ktre
strzegy przeczy w grach Haemus oraz brzegw Dunaju, wycofano w obawie
wojny domowej, wydaje si wic rzecz prawdopodobn, e pozostae plemiona
Gotw i Wandalw, korzystajc ze sprzyjajcej sposobnoci, porzuciy swoje
osiedla na Ukrainie, przeprawiy si przez rzeki i nowymi gromadami zasiliy
 Wojna z Alemanami 219

niszczycielskie zastpy rodakw. Ich zjednoczonym siom wreszcie stawi czoo

Aurelian i krwawa walka zakoczya si niepewnym zreszt zwycistwem
dopiero z nastaniem nocy.20 Wyczerpani tylu klskami, wzajemnie sobie
zadawanymi w cigu dwudziestoletniej wojny, Goci i Rzymianie zgodzili si na
zawarcie trwaego i dobroczynnego traktatu. Usilnie o niego zabiegali bar
barzycy, a ochoczo go zatwierdziy legiony, ktrych gosowaniu roztropny
Aurelian odda rozstrzygnicie tej wanej sprawy. Nard gocki zobowiza si
dostarczy wojsku rzymskiemu korpus wojsk pomocniczych, zoony cakowicie
z kawalerii i liczcy dwa tysice onierzy, a w zamian uzyska prawo
niezakconego odwrotu oraz stay rynek sigajcy a do Dunaju, zaopatrywa
ny staraniem cesarza, chocia na ich wasny koszt. Traktatu tego przestrzegano
z tak religijn wiernoci, e gdy kiedy oddzia zoony z piciuset ludzi oddali
si od obozu w poszukiwaniu upu, krl czy te wdz tych barbarzycw
rozkaza pojma winnego dowdc i zabi go dzirytami jako ofiar zoon na
otarzu witoci ich zobowiza. Nie jest jednak rzecz nieprawdopodobn, e
do tego pokojowego usposobienia Gotw co nieco si przyczynia przezorno
Aureliana, ktry kaza sobie wyda synw i crki naczelnikw gockich jako
zakadnikw. Modziecw tych wyszkoli we wadaniu broni, i to w pobliu
wasnej osoby; panienkom da wykwintne rzymskie wyksztacenie i wydajc je
za m za niektrych swoich wyszych dowdcw sprawi, e stopniowo
zadzierzgny si pomidzy obu narodami wizy najcilejsze i najserdeczniej
sze.21
Ale najwaniejszy warunek pokoju nie by w tym traktacie wyraony; raczej
naley si go domyla: Aurelian wycofa wojska rzymskie z Dacji i milczco
odstpi t wielk prowincj Gotom i Wandalom.22 Jego mski sd wskaza mu
widoczne korzyci pynce z takiego zacienienia granic monarchii i kaza
zlekceway pozorn hab z tym zwizan. Poddani z Dacji, usunici z tych
odlegych posiadoci, ktrych nie mogli ani uprawia, ani obroni, przydali siy
i ludnoci okolicom pooonym na poudnie od Dunaju. Oddano im pod
upraw urodzajny obszar, zamieniony w pustyni przez powtarzajce si najaz
dy barbarzycw, i wkrtce ju kwitnca dziki ich pracowitoci nowa
prowincja o nazwie Dacja nadal zachowywaa pami o podbojach Trajana.
W dawnym kraju o tej nazwie pozostaa jednak znaczna liczba mieszkacw,
ktrzy bardziej si bali wygnania ni gockiego pana.23 Ci podupadli Rzymianie,
cho wyrzekli si poddastwa rzymskiego, nadal suyli Cesarstwu, zaszcze
piajc wrd zdobywcw podstawowe pojcia o rolnictwie, uytecznych rzemio
sach i wygodach ycia cywilizowanego. Stopniowo pomidzy przeciwlegymi
brzegami Dunaju nawizay si stosunki handlowe i jzykowe, i Dacja, odkd
zostaa pastwem niepodlegym, czsto okazywaa si najmocniejszym przed
murzem chronicym Cesarstwo przed najazdami dzikusw z Pnocy. Do
sojuszu z Rzymem przywizywao tych raczej osiadych barbarzycw po
czucie wasnego interesu, a trwae interesy bardzo czsto przeksztacaj si
220 Rozdzia jedenasty

w szczer i poyteczn przyja. Ta rnorodna kolonia, ktra zamieszkiwaa

star prowincj i niepostrzeenie przetopia si w jeden wielki lud, wci jeszcze
uznawaa wyszo sawy i autorytetu plemienia gockiego i rocia sobie prawo
do urojonych zaszczytw pyncych ze skandynawskiego pochodzenia. Rwno
czenie za szczliwe, chocia przypadkowe podobiestwo nazwy plemienia
Getae wpoio w atwowiernych Gotw prne przekonanie, e kiedy w odleg
ych wiekach ich przodkowie, ju wtedy osiadli w prowincjach dackich,
przyjmowali nauki Zamolksisa i powstrzymywali pochd zwyciskiego ora
Sezostrysa i Dariusza.24
Podczas gdy Aurelian swoim stanowczym, a penym umiaru postpowaniem
przywraca spokj na granicy iliryjskiej, nard Alemanw25 pogwaci warunki
pokoju, bd to kupionego od nich przez Galiena, bd te narzuconego im przez
Klaudiusza, i podegany przez swoj niecierpliw modzie nagle porwa za
or. W pole wyszo czterdzieci tysicy konnicy26 i jeszcze dwa razy tyle
piechoty.27 Pierwszymi celami, na jakie rzucili si ci zachanni barbarzycy,
byo kilka miast nad granic Recji, ale gdy ich nadzieje wzrosy wraz
z powodzeniem, szybkim marszem nakrelili lini spustosze od Dunaju a do
Padu.28
Cesarz prawie rwnoczenie otrzyma wiadomoci o wdarciu si barbarzy
cw i o ich odwrocie. Zebra sprawny korpus wojsk i cicho a szybko poprowadzi
go skrajem Lasu Hercyskiego. Alemanowie, obadowani upami Italii, przybyli
nad Dunaj wcale nie podejrzewajc, e na dogodnych pozycjach przeciwlegego
brzegu stoi w ukryciu armia rzymska, przygotowana do przecicia im odwrotu.
Aurelian, nie odbierajc barbarzycom zgubnego zudzenia bezpieczestwa,
pozwoli prawie poowie ich wojsk przeprawi si przez rzek bez przeszkd
i bez przedsibrania jakichkolwiek rodkw ostronoci. Zaskoczenie ich w tej
sytuacji przynioso mu atwe zwycistwo; z ca umiejtnoci strategiczn
wykorzysta swoj przewag. Ustawiwszy legiony pkolem, podsun dwa rogi
tego pksiyca na drug stron Dunaju i, nagle je zacieniajc, otoczy tyy
zastpw germaskich. Przeraeni barbarzycy, gdziekolwiek rzucili okiem,
z rozpacz widzieli tylko wyniszczony kraj, gbok wartk rzek i zwyciskiego
a nieubaganego nieprzyjaciela.
W tak rozpaczliwym pooeniu Alemanowie ju si nie wstydzili poprosi
0 pokj. Aurelian przyj ich posw na czele swego obozu z wszelkimi
szczegami ceremoniau wojskowego, jakie tylko mogy objawi wielko
1 karno Rzymu. Legiony w wyrwnanych szeregach stay pod broni
w gronym milczeniu. Wysi dowdcy, wyrniajcy si oznakami swego
stopnia, siedzieli na koniach po obu stronach tronu cesarskiego. Za tronem, na
smukych posrebrzanych wczniach, wznosiy si wysoko uwicone wizerunki
cesarza i jego poprzednikw,29 zociste ory i tablice, na ktrych zotymi litera
mi byy wyryte nazwy poszczeglnych legionw. Gdy Aurelian zasiad na tronie,
jego mski urok i majestatyczna posta30 przejy barbarzycw czci nie
 Wojna z Alemanami 221

tylko dla cesarskiej purpury tego zwycizcy, ale i dla jego osoby. Posowie
w milczeniu padli twarz na ziemi. Kazano im wsta i pozwolono przemwi.
Za porednictwem tumaczy poczli oni wwczas przedstawia w moliwie
korzystnym wietle wasne przeniewierstwo, wyolbrzymia swoje dokonania,
dugo si rozwodzi nad zmiennoci losu i dodatnimi stronami pokoju, by
wreszcie z wielce niewczesn pewnoci siebie zada ogromnego zasiku jako
ceny za przymierze, ktre proponowali Rzymianom. Odpowied cesarza bya
surowa i wadcza. Ich propozycj potraktowa z pogard, a ich danie
z oburzeniem; zarzuci barbarzycom, e nie znaj si zupenie ani na sztuce
wojny, ani na prawach rzdzcych pokojem; i w kocu ich odprawi, dajc im do
wyboru tylko albo bezwarunkowe poddanie si, albo najbardziej bezwzgldn
srogo jego gniewu.31 Aurelian bowiem, chocia Gotom odstpi odleg
prowincj, wiedzia, e niebezpiecznie byoby ufa albo te przebaczy tym
wiaroomnym barbarzycom, ktrych grona potga trzymaa nawet sam
Itali w ustawicznym niepokoju.
Wyglda na to, e natychmiast po tej konferencji jakie nieprzewidziane
niebezpieczestwo odwoao cesarza do Panonii. Pozostawi on swoim namiest
nikom ostateczne rozbicie Alemanw bd mieczem, bd te pewniejszym od
miecza zagodzeniem. Ale rozpacz pcha do czynu i nieraz odnosi tryumf nad
ospa pewnoci sukcesu. Barbarzycy, przekonawszy si o niemoliwoci
przejcia przez Dunaj i przez obz rzymski, przeamali si przez sabiej albo
mniej pilnie strzeone posterunki na swoich tyach i z niewiarygodnym po
piechem ruszyli z powrotem, ale inn ju drog, w kierunku gr italskich.32
Aurelian, ktry uwaa t wojn za cakowicie zakoczon, dosta przykr
wiadomo o wymkniciu si Alemanw i o spustoszeniach, jakich dokonali
w okrgu mediolaskim. Legiony otrzymay rozkaz cigania z najwikszym
popiechem, do jakiego te cikie jednostki byy zdolne, szybko uciekajcego
nieprzyjaciela, ktrego piechota posuwaa si prawie tak chyo jak konnica.
W kilka dni pniej na odsiecz Italii pomaszerowa sam cesarz na czele
doborowego korpusu oddziaw pomocniczych (wrd ktrych znajdowali si
zakadnicy Wandalw i ich konnica) oraz wszystkich oddziaw gwardii
pretorianskiej, ktre suyy w wojnach naddunajskich.33
Poniewa lekkozbrojne wojska Alemanw rozcigny si ju od Alp a do
Apeninw, Aurelian i jego oficerowie musieli przejawia nieustann czujno, by
wykrywa, atakowa i ciga ich liczne oddziay. Oprcz tych star dorywczych
historycy wspominaj o trzech duych bitwach, w ktrych gwne siy obu wojsk
stoczyy zaarty bj.34 Wynik bywa rny. W pierwszej z nich, stoczonej pod
Placencj, Rzymianie otrzymali tak dotkliwy cios, e wedug wyraenia pisarza
niezmiernie przychylnego Aurelianowi obawiano si natychmiastowego roz
padu Cesarstwa.35 Przebiegli barbarzycy, zaczaiwszy si na skraju lasw, nagle
wieczorem, gdy zapad mrok, zaatakowali legiony, wedug wszelkiego praw
dopodobiestwa strudzone dugim marszem i bdce w nieadzie, jak to zwykle
222 Rozdzia jedenasty

po takim marszu bywa. Furia ich natarcia uniemoliwiaa wszelki opr; ale
wreszcie, po straszliwej rzezi, cesarz z cierpliw stanowczoci zdoa skupi
swoje wojska i do pewnego stopnia przywrci honor swemu orowi. Drug
bitw stoczono pod Fano w Umbrii, w okolicach, ktre o piset lat wczeniej
byy widowni zagady brata Hannibala.36 Dotychczas Germanie posuwali si
zwycisko drogami: Emiliask i Flaminiansk, z zamiarem zupienia Romy
bezbronnej wadczyni wiata. Ale Aurelian, ktry, czuwajc nad jej bezpiecze
stwem, wci nka tyy wojsk barbarzyskich, znalaz tu rozstrzygajc chwil
do zadania im cakowitej i niepowetowanej klski.37 Uciekajce niedobitki
germaskich zastpw wyrnito w pie w trzeciej i ostatniej bitwie pod Pawi
i Italia zostaa uwolniona od najazdw Alemanw.
Pierwszym rodzicem zabobonu jest strach, a kade nowe nieszczcie popycha
drcych miertelnikw do przebagiwania gniewu niewidzialnych wrogw.
Chocia Rzeczpospolita pokadaa najlepsze nadzieje w mstwie i postawie
Aureliana, to jednak w czasie, gdy lada godzina oczekiwano barbarzycw pod
bramami Rzymu, powszechne przygnbienie byo tak wielkie, e z rozporzdze
nia senatu zasignito rady Ksig sybiliskich. Nawet sam cesarz, kierujc
si pobudkami, bd religijnymi, bd te politycznymi, zaleci ten zbawienny
krok, zgani senat za jego opieszao38 i zaofiarowa si dostarczy wszelkich
funduszw, zwierzt i jecw kadej narodowoci, jakich by bogowie zadali.
Zdaje si jednak, e pomimo tej hojnej oferty adne ofiary ludzkie nie przelay
krwi za grzechy ludu rzymskiego. Ksigi sybiliskie nakazyway take i obrzdy
bardziej nieszkodliwe: procesje kapanw w biaych szatach, ktrym towarzyszy
chr modziecw i dziewic, obrzdowe oczyszczanie miasta i pobliskich wsi
i skadanie w ofierze zwierzt, co swoim potnym wpywem miao uniemoliwi
barbarzycom przejcie po uwiconym gruncie, na ktrym je odprawiono. Te
zabobonne sztuczki, jakkolwiek dziecinne same przez si, przysuyy si do
zwycistwa, a jeeli w rozstrzygajcej bitwie pod Fano Alemanowie istotnie sobie
wyobrazili, e widz wojsko widm walczce pod sztandarem Aureliana, to
otrzyma on ze strony tych urojonych posikw pomoc rzeczywist i skutecz
n.39
Ale bez wzgldu na ufno, jak pokadano w szacach duchowych, dowiad
czenie przeszoci i strach przed przyszoci skoniy Rzymian do zbudowania
umocnie bardziej materialnych i konkretnych. Nastpcy Romulusa otoczyli
siedem wzgrz Rzymu staroytnym murem dugoci z gr trzynastu mil.40
Moe si wydawa, e ten rozlegy grd by nieproporcjonalnie duy w stosunku
do siy i zaludnienia wczesnego niemowlcego jeszcze pastwa. Ale konieczno
ci byo zapewni sobie rozlegy obszar pastwiska i ziemi ornej na wypadek
czstych nagych najazdw plemion z Lacjum, staych wrogw Rzeczypospoli
tej. Wraz ze wzrostem potgi Rzymu stopniowo rozrastao si miasto i zwik
szaa liczba jego mieszkacw, wypeniajc puste miejsca, przebijajc bezuy
teczne mury miejskie, pokrywajc Pole Marsowe i we wszystkich kierunkach
 Uzurpatorzy. Postumus i Tetrykus 223

tworzc rozlege i pikne przedmiecia wzdu publicznych gocicw.41 Ocena

mieszkacw wyolbrzymia dugo nowych murw, wzniesionych przez Aur-
liana, a ukoczonych za panowania Probusa, do prawie pidziesiciu mil,42
dokadne jednak pomiary obniaj t liczb do okoo dwudziestu jeden.43 Bya
to praca wielka, ale smtna, jako e konieczno obrony stolicy wiadczya
0 schyku monarchii. W szczliwszych czasach Rzymianie, zawierzajc bez
pieczestwo obozw pogranicznych 44 orowi legionw, bardzo dalecy byli od
ywienia podejrze, e kiedykolwiek moe zaj konieczno ufortyfikowania
stolicy Cesarstwa przeciwko najazdom barbarzycw.45
Zwycistwo Klaudiusza nad Gotami i zwycistwo Aureliana nad Alemanami
ju przywrciy orowi rzymskiemu dawn przewag nad barbarzyskimi
narodami Pnocy. Skarcenie tyranw wewntrznych i zjednoczenie rozczon
kowanego Cesarstwa byo zadaniem, ktre przypado drugiemu z tych wojow
niczych cesarzy. Chocia uznawa go zarwno senat, jak i lud, jego panowanie
zamykao si w granicach Italii, Afryki, Illyricum i Tracji. Galia, Hiszpania
1 Brytania, Egipt, Syria i Azja Mniejsza wci jeszcze byy w rkach dwch
buntownikw, ktrzy jedni jedyni spord tak licznej gromady uzurpatorw
dotychczas uniknli niebezpieczestw zwizanych ze swoim pooeniem; a dla
dopenienia haby Rzymu na tych dwch konkurencyjnych tronach zasiaday
teraz uzurpatorki-kobiety.
W prowincjach Galii szybko zdobywali wadz i upadali monarchowie.
Nieustpliwe cnoty Postumusa przyczyniy si tylko do przyspieszenia jego
zguby. Po zdawieniu buntu wspzawodnika, ktry przywdzia purpur w Mo
guncji, Postumus nie pozwoli swoim wojskom na przyjemno obrabowania
buntowniczego miasta, i w rezultacie, w sidmym roku swego panowania, pad
ofiar ich zawiedzionej chciwoci.46 mier Wiktorynusa, jego przyjaciela
i wspwadcy, spowodowana zostaa przyczyn mniej godn. Wadca ten
kala swoje wietne zalety 47 rozwizoci, ktrej folgowa w aktach gwatu,
nie zwaajc na adne prawa spoecznoci i nawet mioci.48 Zosta zabity
w Kolonii, w wyniku spisku zazdrosnych mw, ktrych zemst atwiej byoby
usprawiedliwi, gdyby przy tym oszczdzili jego niewinnego syna. W pewnej
mierze jest rzecz zastanawiajc, e kiedy tylu dzielnych wadcw zostao
zamordowanych, przez dugi czas srogimi legionami galijskimi wadaa kobieta,
a jeszcze dziwniejszym jest to, e bya ona matk nieszczsnego Wiktorynusa.
Przebiego Wiktorii i jej skarby sprawiy, e zdoaa osadzi na tronie najpierw
Mariusza, a potem Tetrykusa, i z msk stanowczoci panowaa w imieniu tych
zalenych od siebie cesarzy. Imi jej wybijano na monetach miedzianych,
srebrnych i zotych; przybraa tytuy augusty i Matki Obozw; wadza jej
skoczya si dopiero wraz z yciem, ale ycie to, by moe, skrcia niewdzicz
no Tetrykusa.49
Tetrykus, zanim poduszczony przez swoj dn wadzy protektork przy
wdzia oznaki wadzy monarszej, piastowa stosowne dla jego charakteru
224 Rozdzia jedenasty

i wychowania stanowisko gubernatora spokojnej prowincji Akwitanii. Panowa

cztery czy pi lat nad Gali, Hiszpani i Brytani jako zwierzchnik, a zarazem
niewolnik rozpasanego wojska, ktrego si ba, a ktre nim pogardzao.
Wreszcie mstwo Aureliana i jego zwycistwa stworzyy perspektyw wyzwo
lenia. Tetrykus omieli si wyjawi swoje aosne pooenie cesarzowi, za
klinajc go, by pospieszy swemu nieszczsnemu rywalowi na odsiecz. Gdyby
ta tajna korespondencja dotara do onierzy, Tetrykus prawdopodobnie
przypaciby j yciem; nie mg te zrzec si bera Zachodu, nie popeniajc
aktu zdrady przeciwko samemu sobie. Stworzy wic pozory wojny domowej,
wyprowadzi swoje wojska w pole przeciwko Aurelianowi, rozmieci je w spo
sb jak najbardziej niekorzystny, wyda nieprzyjacielowi wasne zamysy i wraz
z garstk dobranych przyjaci zdezerterowa zaraz po rozpoczciu si walki.
Buntownicze legiony, cho zmieszane i przygnbione t nieoczekiwan zdrad
swego wodza, broniy si z rozpaczliw odwag, dopki ich nie wycito w pie
omale co do jednego w tej krwawej, pamitnej bitwie pod Chalons w Szam-
pani.50 Po wycofaniu si nieregularnych wojsk pomocniczych, Frankw i Ba-
taww,51 ktrych zwycizca wkrtce zmusi czy te namwi do odwrotu
przez Ren, nastpi powszechny spokj i wadz Aureliana uznano od muru
Antonina a po Supy Herkulesa.
Jeszcze za panowania Klaudiusza miasto Autun, samo i bez pomocy,
odwayo si opowiedzie przeciwko buntowniczym legionom stacjonowanym
w Galii. Dopiero po siedmiomiesicznym obleniu legiony galijskie zdobyy
szturmem i zraboway to nieszczsne miasto, ju wyniszczone przez gd.52
Tymczasem Lyon, przeciwnie, z upart wrogoci stawia opr orowi Aurelia
na. Czytamy o karze, jaka spotkaa Lyon,53 natomiast nigdzie nie ma adnej
wzmianki o tym, eby jakakolwiek nagroda spotkaa Autun. Tak istotnie
wyglda polityka wojen domowych: srogo si pamita krzywdy, a zapomina si
o najwaniejszych przysugach. Zemsta bowiem przynosi zyski, a wdziczno
jest kosztowna.
Zaledwie Aurelian dosta w swoje rce osob i prowincj Tetrykusa, zwrci
swj or przeciwko Zenobii, synnej krlowej Palmyry i Wschodu. Nowoytna
Europa wydaa kilka wybitnych kobiet, ktre z chwa dwigay brzemi wadzy
krlewskiej, a i w naszym stuleciu nie brak takich znakomitych postaci. Ale
w Azji, jeeli pominiemy wtpliwe osignicia Semiramidy, Zenobia pozostanie
moe jedyn kobiet, ktrej wybitny geniusz przeama ow niewolnicz
bierno, jak narzucaj jej pci klimat i obyczaje azjatyckie.54 Twierdzia, e
pochodzi od macedoskich krlw Egiptu, piknoci dorwnywaa swojej
antenatce Kleopatrze, czystoci obyczajw 55 i mstwem znacznie t krlow
przewyszajc. Zenobia uchodzia za najbardziej urocz, jak rwnie za
najbardziej bohatersk wrd pci piknej. Cer miaa niad (albowiem kiedy
mowa o damie, te bahostki nabieraj znaczenia), zby perowobiae, a jej wiel
kie czarne oczy iskrzyy si niezwykym ogniem, ktry agodzia arcypontna
 Uzurpatorzy. Odenat i Zenobia 225

sodycz. Gos miaa mocny i melodyjny. Odznaczaa si tgim, mskim umysem,

byskotliwym dziki pilnym studiom. Znaa jzyk aciski, ale rwnie dosko
nale wadaa greckim, syryjskim i egipskim. Sporzdzia na wasny uytek
skrt historii Wschodu i z zupen swobod przeprowadzaa porwnania
pomidzy najpikniejszymi ustpami u Homera i Platona, w czym nauczycielem
jej by wzniosy Longinus.
Ta wszechstronnie wyksztacona kobieta oddaa rk Odenatowi, ktry
ze zwykego obywatela wybi si na wadc Wschodu. Wkrtce staa si
przyjacik i towarzyszk bohatera. W przerwach pomidzy wojnami Odena-
tus namitnie rozkoszowa si owami; z zapaem polowa na dzikie zwierzta
pustyni, lwy, pantery i niedwiedzie, a zapa Zenobii do tej niebezpiecznej
rozrywki nie ustpowa jego zapaowi. Przystosowaa swj organizm do trudw
i, gardzc jazd w krytej karocy, zwykle wystpowaa konno w stroju wojsko
wym, a czasami nawet maszerowaa po kilka mil pieszo na czele wojsk.
Powodzenie Odenata w wielkiej mierze przypisywano jej niezrwnanej roztrop
noci i mstwu. Ich wspaniae zwycistwo nad krlem perskim, Wielkim
Krlem, jak go nazywano, ktrego dwukrotnie cigali a pod same bramy
Ktezyfontu, pooyo podwaliny pod ich wspln saw i potg. Wojska,
ktrymi dowodzili, i prowincje, ktre ocalili, nie uznaway adnych innych
zwierzchnikw oprcz tych dwojga niezwycionych wodzw. Senat i lud
rzymski czciy cudzoziemca, ktry pomci ich cesarza wzitego do niewoli,
i nawet nieczuy syn Waleriana uzna Odenata za swego prawowitego wsp-
rzdc.
Po pomylnej wyprawie na Gotw, grabicych Azj, wadca Palmyry wrci
do Emesy, miasta w Syrii. Niezwyciony w wojnie, zgin tam wskutek
paacowego spisku. Ulubiona rozrywka, polowanie, staa si przyczyn jego
mierci56 lub raczej pretekstem do morderstwa. Bratanek Odenata, Meoniusz,
omieli si wyrzuci swj oszczep, nie przestrzegajc pierwszestwa rzutu
stryja; skarcony za to niewaciwe postpowanie, dopuci si takiego samego
zuchwalstwa po raz drugi. Rozdranio to Odenata, zarwno jako monarch,
jak i myliwego: odebra nierozwanemu modziecowi konia, co u barbarzy
cw byo rzecz habic, i ukara go krtkim aresztem. Sam Odenat wkrtce
zapomnia o wykroczeniu, ale winny pamita kar; i tene to Meoniusz wraz
z kilkoma zuchwaymi wsplnikami zamordowa swego stryja podczas wielkie
go przyjcia. Herod, syn Odenata, cho urodzony nie z Zenobii, modzieniec
0 usposobieniu agodnym i delikatnym,57 zgin wraz z ojcem. Ale tym krwa
wym czynem Meoniusz uzyska tylko przyjemno dokonania zemsty. Ledwie
zdy przybra tytu augusta, gdy Zenobia zoya go w ofierze pamici
ma.58
Z pomoc najwierniejszych przyjaci ma natychmiast wstpia na opus
toszay tron i przez z gr pi lat zgoa po msku rzdzia Palmyr, Syri
1 Wschodem. Z chwil mierci Odenata ustaa tam wadza, ktr senat nada
226 Rozdzia jedenasty

wycznie jemu, traktujc to jako osobiste wyrnienie, ale wojownicza wdowa

po Odenacie, gardzc zarwno senatem, jak i Galienem, zmusia jednego z wy
szych dowdcw rzymskich, ktrego przeciwko niej wysano, do wycofania
si z powrotem do Europy z utrat i wojska, i sawy.59 Stanowczymi rzdami
Zenobii kieroway najbardziej rozsdne zasady polityczne, a nie owe maost
kowe namitnoci, tak czsto zakcajce panowanie kobiety. Jeli dogodniej
byo przebaczy, potrafia zdawi swoj uraz; jeli trzeba byo ukara, potra
fia nakaza milczenie gosowi litoci. Bya tak oszczdna, e a zarzucano jej
skpstwo, a przecie zawsze, gdy okolicznoci tego wymagay, wystpowaa
wspaniale i okazywaa hojno. Ssiednie pastwa, Arabia, Armenia i Persja,
bay si jej nieprzyjani i zabiegay o zawarcie z ni przymierza. Do posiadoci
Odenata, cigncych si od Eufratu a po granice Bitynii, wdowa po nim
przyczya jeszcze i dziedzictwo swoich przodkw, ludne i urodzajne krlestwo
Egiptu.60 Cesarz Klaudiusz w uznaniu jej zasug zgodzi si na to, by w czasie
gdy on bdzie prowadzi wojn z Gotami, ona bronia godnoci Cesarstwa na
Wschodzie. Niemniej postpowanie Zenobii byo cokolwiek dwuznaczne i nie
jest rzecz nieprawdopodobn, e powzia ona zamys zbudowania niepo
dlegej i wrogiej Rzymowi monarchii. Z przystpnym sposobem bycia wadcw
rzymskich czya dostojny przepych dworw azjatyckich i od poddanych
domagaa si takiego samego kultu boskiego, jaki skadano nastpcom Cyrusa.
Swoim trzem synom 61 daa wyksztacenie aciskie i czsto ich pokazywaa
wojskom, przyobleczonych w purpur cesarsk. Dla siebie samej zachowywaa
diadem wraz ze wspaniaym, cho wtpliwym tytuem krlowej Wschodu.
Gdy Aurelian przeprawi si do Azji, maszerujc na wroga, ktrego ju sama
pe moga wzbudza pogard, jego obecno przywrcia posuszestwo w pro
wincji Bitynii, nieco rozprzonej pod wpywem ora i intryg Zenobii.62
Kroczc na czele swoich legionw, przyj poddanie si Ancyry i po upar
tym obleniu dosta si dziki pomocy zdradzieckiego obywatela do Tyany.
Szlachetne, cho srogie usposobienie Aureliana kazao mu wyda tego zdrajc
wciekoci onierzy; zabobonna cze skonia go do pobaliwego potrak
towania rodakw filozofa Apoloniusza.63 Antiochia, opuszczona przez ludno
na wie o zblianiu si cesarskich legionw, ziaa pustk, dopki cesarz swymi
zbawiennymi edyktami nie przywoa zbiegw z powrotem, udzielajc powszech
nego przebaczenia tym, ktrzy raczej z koniecznoci ni z ochoty wstpili na
sub krlowej Palmyry. Niespodziewana agodno takiego postpowania
zjednaa mu sympati Syryjczykw i a do samych bram Emesy lud yczy
powodzenia jego gronej armii.64
Zenobia nie zasugiwaaby na swoj saw, gdyby bezczynnie czekaa, a
cesarz Zachodu zbliy si na odlego zaledwie stu mil od jej stolicy. Losy
Wschodu rozstrzygny si w dwch wielkich bitwach, tak do siebie podobnych
niemal we wszystkich szczegach, e trudno nam je odrni: tyle tylko, e jedn
stoczono pod Antiochi,6s a drug pod Emes.66 I w jednej, i w drugiej
 Oblenie Palmyry 227

krlowa Palmyry dodawaa wojskom ducha wasn obecnoci, przy czym

wykonywanie swoich rozkazw zdaa na Zabdasa, ktry ju zabysn talentami
wojskowymi zdobywajc Egipt. Liczne wojska Zenobii w przewaajcej czci
skaday si z lekkich ucznikw i z cikiej konnicy, od stp do gw zakutej
w stal. Mauretaska i iliryjska konnica Aureliana nie zdoaa wytrzyma
cikiego impetu natarcia swoich przeciwnikw. Pierzchajc bd w rzeczywis
tym, bd w udawanym nieadzie, wcigna Palmyrczykw w uciliwy pocig
i nkaa ich dorywczymi walkami, dopki wreszcie nie zmusia tego nie-
przebitego, ale ociaego korpusu konnicy do odwrotu. Tymczasem lekka
piechota palmyrska po wystrzeleniu wszystkich swoich strza pozostaa bez
osony w razie starcia wrcz i musiaa na miecze legionw wystawi obnaone
flanki. Aurelian dobra sobie te zaprawne w bojach oddziay, ktre zwykle
stacjonoway nad grnym Dunajem i ktrych mstwo srodze wyprbowaa
wojna z Alemanami.67 Po klsce pod Emes Zenobii nie udao si zebra trzeciej
armii. A po granice Egiptu ludy podlege jej wadzy przeszy pod sztandary
zwycizcy, ktry odkomenderowa Probusa, najdzielniejszego ze swoich wy
szych dowdcw, z zadaniem zawadnicia prowincjami egipskimi. Ostatnim
schronieniem, jakie pozostao wdowie po Odenacie, bya Palmyra. Wycofaa
si poza mury swojej stolicy, poczynia wszelkie przygotowania do ener
gicznego oporu i z nieustraszon stanowczoci, godn bohaterki, owiad
czya, e ostatnia chwila jej panowania bdzie zarazem ostatni chwil jej
ycia.
Wrd jaowych pusty Arabii kilka miejsc uprawnych wyania si jak wyspy
z oceanu piasku. Nawet sama nazwa Tadmor czy Palmyra w jzyku syryjskim,
jak rwnie aciskim, oznacza mnogo drzew palmowych, ktre daj tej
agodnej okolicy cie i ziele. Powietrze jest czyste, a ziemia, zraszana przez
bezcenne rda, wydaje zarwno owoce, jak i zboe. Miejscowo, posiadajca
takie szczeglne cechy dodatnie i pooona w dogodnej odlegoci68 pomidzy
Zatok Persk a Morzem rdziemnym, wkrtce zacza zwabia karawany,
ktre dowoziy ludom europejskim znaczn cz bogatych towarw wy
twarzanych przez Indie. Niepostrzeenie Palmyra rozrosa si w bogate i nieza
lene miasto; poniewa byo ono cznikiem pomidzy monarchi rzymsk
i partyjsk w korzystnych stosunkach handlowych, pozwolono mu zachowywa
korn neutralno do czasu, gdy wreszcie, po zwycistwach Trajana, ta maa
rzeczpospolita zostaa wchonita przez Rzym, aby przez ponad sto pidziesit
lat rozkwita jako podporzdkowana Cesarstwu, lecz ceniona kolonia. Jeeli
moemy sdzi po nielicznych zachowanych napisach, to w tym wanie
pokojowym okresie bogaci Palmyrczycy wybudowali owe witynie, paace
i portyki w stylu architektury greckiej, ktrych ruiny, rozrzucone na przestrzeni
kilku mil, przycigaj ciekawo naszych podrnikw. Zdawao si, e
wyniesienie na tron Odenata i Zenobii rzuci blask nowej wspaniaoci na ich
ojczyzn, i przez pewien czas Palmyra wystpowaa jako rywalka Rzymu, ale to
228 Rozdzia jedenasty

wspzawodnictwo okazao si dla niej zgubne i cae wieki dobrobytu powi

cia jednej chwili chway.69
Podczas przemarszu przez piaszczyst pustyni pomidzy Emes a Palmyr
cesarza Aureliana ustawicznie nkali Arabowie; nie zawsze mg on obroni
swoje wojsko, a zwaszcza tabory, przed tymi lotnymi oddziaami ruchliwych
a zuchwaych rozbjnikw, ktrzy korzystali z kadej sposobnoci, aby za
skoczy legiony, po czym wymykali si ich powolnemu pocigowi. Oblenie
Palmyry byo jednak zadaniem daleko trudniejszym i waniejszym, przy czym
cesarz, ktry z nie sabnc energi osobicie dowodzi atakami, zosta zraniony
dzirytem.
Lud rzymski pisze Aurelian w licie z pogard mwi o wojnie, ktr
tocz przeciwko kobiecie. Nie zna on ani charakteru, ani potgi Zenobii.
Niemoliwoci byoby zliczy przygotowane przez ni na t wojn kamienie,
groty i wszelkiego rodzaju pociski. Kady odcinek murw miejskich wyposao
ny jest w dwie albo trzy balisty, a machiny wojskowe wyrzucaj sztuczny ogie.
Strach przed kar uzbroi j w rozpaczliw odwag. A przecie wci ufam
bstwom opiekuczym Rzymu, ktre dotychczas sprzyjay wszystkim moim
przedsiwziciom. 70
Wtpic jednak zarwno w opiek bogw, jak i w dobry wynik obl
enia, Aurelian uzna, e roztropniej bdzie zaproponowa warunki korzy
stnej kapitulacji: krlowej peen chway odwrt; obywatelom ich staro
dawne przywileje. Propozycje jego uparcie odrzucano, a odmowie towarzyszyy
obelgi.
Stanowczo Zenobii opieraa si na nadziei, e w bardzo krtkim czasie gd
zmusi wojsko rzymskie do odwrotu przez pustyni, przy czym rozsdnie liczya
na to, e krlowie Wschodu, a zwaszcza monarcha perski, podejm or
w obronie swojej najbardziej naturalnej sojuszniczki. Ale szczliwy los Aurelia
na oraz jego wytrwao pokonay wszystkie przeszkody. mier Szapura, ktra
nastpia mniej wicej w tym wanie czasie,71 wywoaa zamt w sprawach
pastwowych Persji, a te nieznaczne posiki, ktre usioway stamtd przyj
z odsiecz Palmyrze, atwo byo cesarzowi zatrzyma orem bd hojnoci.
Konwoje ze wszystkich czci Syrii jeden za drugim szczliwie przybyway do
obozu rzymskiego, ktry rozrs si jeszcze, gdy Probus ze swymi zwyciskimi
wojskami powrci z podboju Egiptu. Wtedy to Zenobia postanowia uciec.
Wsiada na najbardziej rczego ze swoich dromaderw72 i dojechaa ju na
brzeg Eufratu, w odlegoci okoo szedziesiciu mil od Palmyry, gdy dogonia
j lekka konnica Aureliana; Zenobi pojmano i powiedziono jako brank do
stp cesarza. Wkrtce potem poddaa si jej stolica, doznajc traktowania
nieoczekiwanie agodnego. Or, konie i wielbdy wraz z olbrzymim skarbem
w zocie, srebrze, jedwabiach i drogocennych kamieniach wszystko to wyda
no zwycizcy, ktry, pozostawiwszy tylko garnizon zoony z szeciuset ucz
nikw, powrci do Emesy i zuy nieco czasu na rozdawanie nagrd i kar przy
 Zburzenie Palmyry. Bunt Firmusa 229

kocu tak pamitnej wojny, ktra przywrcia Rzymowi prowincje zbuntowa

ne od czasu wzicia Waleriana do niewoli.
Kiedy krlow syryjsk wprowadzono przed oblicze Aureliana, ten surowo
j zapyta, jak miaa powsta zbrojnie przeciwko cesarzom rzymskim. Od
powied Zenobii stanowia przezorne poczenie uszanowania ze stanowczoci:
Dlatego e pogard przejmowao mnie uznawanie za cesarza rzymskiego
jakiego Aureousa czy Galiena. Ciebie jednego uznaj swoim zwycizc
i zwierzchnikiem. 73
Ale poniewa mstwo kobiece zwykle bywa sztuczne, rzadko rwnie bywa
stae czy konsekwentne. W godzinie prby odwaga opucia Zenobi; zadraa
syszc gniewne okrzyki onierzy, gono domagajcych si jej natychmiasto
wego stracenia, zapomniaa o szlachetnej rozpaczy Kleopatry, ktr sobie
dawniej stawiaa za wzr, i haniebnie kupia wasne ycie za cen sawy i ycia
przyjaci. Ich to radom, rzdzcym ni, sab kobiet, przypisaa ca win za
swj zacieky opr; na ich gowy skierowaa zemst okrutnego Aureliana. Sawa
Longinusa, jednej z licznych i, by moe, niewinnych ofiar jej strachu, przetrwa
saw zarwno krlowej, ktra go wydaa, jak i tyrana, ktry go skaza. Talent
i uczono nie zdoay wzruszy srogiego niewyksztaconego onierza, pomogy
natomiast Longinusowi zachowa postaw wznios i pen spokoju. Bez sowa
skargi pody za katem, aujc swojej nieszczsnej wadczyni i pocieszajc
strapionych przyjaci.74
Wracajc z podboju Wschodu Aurelian przeprawi si ju przez cienin
dzielc Europ od Azji, gdy porwaa go do czynu wiadomo, e Palmyreczy-
cy zamordowali gubernatora, w pie wycili pozostawiony wrd nich garnizon
i ponownie podnieli sztandar buntu. Nie zastanawiajc si ani chwili, raz
jeszcze zwrci oblicze ku Syrii. Szybkim marszem zatrwoywszy Antiochi,
zwali cae nieodparte brzemi swego gniewu na bezbronne miasto Palmyr.
Posiadamy list Aureliana, w ktrym sam przyznaje,75 e ta straszliwa egzekucja
zamiast ograniczy si do uczestnikw zbrojnego buntu obja starcw, kobiety,
dzieci i wieniakw; i chocia gwnie troszczy si on o odbudowanie wityni
Soca, to przecie zdobywa si na pewn lito nad resztk Palmyreczykw,
ktrym pozwala odbudowa swoje miasto i nadal je zamieszkiwa. Ale atwiej
jest burzy ni odbudowywa. Ta siedziba handlu i rzemios, stolica Zenobii,
stopniowo stoczya si do rzdu lichego miasteczka, niewiele znaczcej twierdzy,
a na koniec ndznej wioski. Obecni mieszkacy Palmyry, na ktrych ogln
liczb skada si okoo trzydziestu albo czterdziestu rodzin, zbudowali sobie
lepianki z bota w obrbie przestronnego podwrca wspaniaej wityni.
Jeszcze jeden, ostatni trud czeka nieznuonego Aureliana: musia on zdawi
niebezpiecznego, cho niskiego rodu buntownika, ktry w czasie buntu w Pal-
myrze wszcz powstanie nad Nilem. w Firmus, dumnie si tytuujcy
przyjacielem i sprzymierzecem Odenata i Zenobii, by tylko bogatym egipskim
kupcem. Handlujc z Indiami nawiza bardzo bliskie stosunki z Saracenami
230 Rozdzia jedenasty

i Blemmyami, ktrzy mieszkajc po obu brzegach Morza Czerwonego mieli

atwy dostp do Grnego Egiptu. Rozpomieni on Egipcjan nadziejami na
wolno i na czele ich rozwcieczonego posplstwa wdar si do miasta
Aleksandrii, gdzie przywdzia purpur cesarsk, zacz wybija pienidze,
ogasza edykty i zaciga onierzy, chepic si zarozumiale, e sta go,
by to wojsko utrzyma z samych tylko dochodw ze swego handlu papirusem.
Oddziay takie stanowiy jednak sab obron przed nadcigajcym Aurelia-
nem, wydaje si wic rzecz omale zbdn opowiada o tym, e je rozbito,
a Firmusa schwytano, wzito na tortury i stracono.76 Aurelian mg teraz
powinszowa senatowi, ludowi i samemu sobie, e w czasie niewiele duszym ni
trzy lata przywrci w wiecie rzymskim powszechny pokj i ad.
Od czasu zaoenia Rzymu aden wdz godniej nie zasuy na tryumf ni
Aurelian, nigdy te nie obchodzono niczyjego tryumfu z wikszym przepychem
i okazaoci.77 Pochd otwierao dwadziecia soni, cztery krlewskie tygrysy
i z gr dwiecie najosobliwszych zwierzt ze wszystkich krajw Pnocy,
Wschodu i Poudnia. Za nimi szo tysic szeciuset gladiatorw, przeznaczonych
na okrutne rozrywki cyrkowe. Bogactwa Azji, or i goda tylu zwycionych
narodw oraz wspaniae zastawy stoowe i szaty krlowej syryjskiej pokazano
dokadnie, wszystko w artystycznym nieadzie. Posowie z najodleglejszych
czci kuli ziemskiej, z Etiopii, Arabii, Persji, Baktriany, Indii i Chin, wyr
niajc si swoim bogatym albo szczeglnym strojem, uwypuklali saw i potg
cesarza rzymskiego, ktry wystawi rwnie na widok publiczny dary, jakie
otrzyma, a zwaszcza wiele zotych koron ofiarowanych mu przez wdziczne
miasta. O zwycistwach Aureliana wiadczy dugi orszak jecw, ktrzy
niechtnie szli za jego tryumfalnym pochodem: Gotw, Wandalw, Sarmatw,
Alemanw, Frankw, Galw, Syryjczykw i Egipcjan. Kad narodowo
obwieszczaa tablica z nazw, a dziesiciu wojowniczym bohaterkom narodu
gockiego, ktre pojmano z broni w rku, nadano tytu Amazonek.78 Ale
nikt nie baczy na ten tum jecw: wszyscy mieli oczy utkwione w cesarzu
Tetrykusie i krlowej Wschodu. Ten pierwszy, podobnie jak jego syn, kt
rego kreowa augustem, ubrany by w galijskie spodnie,79 szafranow tu
nik i purpurow szat. Pikna Zenobia zakuta bya w zote kajdany; chocia
niewolnik podtrzymywa zoty acuch, otaczajcy jej szyj, nieomal mdlaa pod
nieznonym ciarem innych klejnotw. Sza pieszo przed wspaniaym ryd
wanem, na ktrym niegdy miaa nadziej wjecha w bramy Rzymu. Za
rydwanem jechay dwa inne, jeszcze bardziej okazae: Odenata i monarchy
perskiego. Wz tryumfalny Aureliana (poprzednio sucy ktremu z krlw
gockich) tego pamitnego dnia cigny cztery jelenie czy te moe cztery
sonie.80 Najznakomitsi spord senatu, ludu i wojska zamykali ten uroczysty
pochd. Posplstwo wznosio okrzyki szczerej radoci, wdzicznoci i podziwu,
ale na rado senatu rzucio cie pojawienie si Tetrykusa; senatorowie nie
mogli si powstrzyma od coraz goniejszego szemrania na to, e wyniosy
 Tryumf Aureliana 231

cesarz tak wystawia na publiczn hab osob Rzymianina i dostojnika

pastwowego.81
Jakkolwiek Aurelian folgowa wasnej dumie w traktowaniu pokonanych
rywali, to jednak zachowa si wobec nich ze szlachetn wspaniaomylnoci,
jak rzadko si odznaczali zwycizcy staroytni. Wadcw bowiem, ktrzy
bezskutecznie bronili swego tronu albo wolnoci, czsto duszono w wizieniu,
natychmiast gdy tylko tryumfalny pochd wstpi na Kapitol. Natomiast tym
uzurpatorom, ktrym przecie wskutek klski dowiedziono zbrodni zdrady,
pozwolono spdzi reszt ycia w dobrobycie i zaszczytnym spoczynku. Cesarz
podarowa Zenobii wytworn will w Tyburze, czyli Tivoli, w odlegoci
dwudziestu mil od stolicy; krlowa syryjska niepostrzeenie przeksztacia si
w rzymsk matron, crki jej powychodziy za m za czonkw szlachetnych
rodzin, a rd jej nie wygas jeszcze w pitym wieku.82 Tetrykus i jego syn
z powrotem otrzymali dawne stanowiska i majtki. Wznieli oni na wzgrzu
Celius wspaniay paac i gdy tylko t budowl ukoczono, zaprosili tam
Aureliana na wieczerz. Cesarz, wchodzc, przyjemnie si zdziwi na widok
obrazu przedstawiajcego ich szczeglne dzieje. Namalowano ich, jak ofiaro
wuj cesarzowi wieniec z licia dbowego i bero Galii, w zamian za co otrzymuj
z jego rk oznaki godnoci senatorskiej. Ojciec otrzyma pniej nominacj na
gubernatora Lukanii,83 i Aurelian, ktry wkrtce przypuci tego byego
monarch do przyjaznej poufaoci, spyta go rubasznie, czy nie lepsza to rzecz
rzdzi prowincj Italii ni panowa poza Alpami. Syn dugo zasiada w senacie
jako szanowany czonek tego zgromadzenia i ani Aurelian, ani jego nastpcy
nikogo ze szlachty rzymskiej nie cenili wyej.84
Tak dugi i tak urozmaicony by pochd tryumfalny Aureliana, e chocia
rozpocz si o wicie, powolny i dostojny ten orszak wstpi na Kapitol dopiero
po godzinie dziewitej * i ciemno ju byo, gdy cesarz wrci do paacu.
Uroczystoci dopeniy przedstawienia teatralne, igrzyska cyrkowe, polowania
na dzikie zwierzta, walki gladiatorw i bitwy okrtw. Wojsku i ludowi
rozdano hojne dary, a utworzenie kilku fundacji, przyjemnych albo poytecz
nych dla miasta, przyczynio si do utrwalenia chway Aureliana. Znaczn cz
upw ze Wschodu ofiarowano bogom opiekuczym Rzymu; Kapitol i wszystkie
inne witynie byszczay od ofiar ostentacyjnie pobonego cesarza, przy czym
sama tylko witynia Soca otrzymaa z gr pitnacie tysicy funtw zota.85
Ta ostatnia bya wspania budowl, wzniesion przez Aureliana na zboczu
Wzgrza Kwirynalskiego i wkrtce po odniesieniu tryumfu powicon temu
bstwu, ktre uwaa on za rodzica swego ycia i pomylnych losw. Matka
Aureliana bya podrzdn kapank w kaplicy Soca, szczeglne wic nabo
estwo do boga wiata byo wyrazem uczu, ktrymi ten szczsny syn chopa
przepojony by od niemowlctwa, a kady jego krok w gr, kade nowe

Trzeciej po poudniu.
232 Rozdzia jedenasty

zwycistwo jego panowania, napawajc go wdzicznoci, jeszcze bardziej

umacniao w nim ten zabobon.86
Or Aureliana pokona zewntrznych i wewntrznych wrogw Rzeczy-
pospolitej. Pisarze zapewniaj nas, e dziki jego zbawiennej surowoci w caym
wiecie rzymskim jak dugi i szeroki87 wykorzeniono zbrodnie i partyjnictwo,
szkodliwe podstpy i zgubn pobaliwo, te bujne chwasty plenice si, gdy
rzd jest saby, lecz tyranski. Ale jeli si uwanie zastanowimy nad tym, e
zepsucie postpuje znacznie szybciej, ni daje si wyleczy, i jeli sobie
przypomnimy, e wicej lat trwa zamt w pastwie ni miesicy wojenne
panowanie Aureliana musimy uzna, e te kilka krtkich przerw w dziaa
niach wojennych nie mogy cesarzowi starczy na dokonanie mozolnego dziea
naprawy. Nawet jego prby przywrcenia uczciwej monety wywoay grony
bunt. Cesarz daje gwatowny wyraz swej udrce w jednym z prywatnych listw.
Chyba mwi on bogowie zawyrokowali, e ycie moje musi by
ustawicznym wojowaniem. Dopiero co bunt w obrbie murw Rzymu spowodo
wa bardzo powan wojn domow. Zbuntowali si robotnicy w mennicy za
poduszczeniem Felicissimusa, niewolnika, ktremu powierzyem posad w za
rzdzie skarbowym. Wreszcie udao si bunt zdawi, ale w walkach tych polego
siedem tysicy moich onierzy z wojsk, ktre zwykle stacjonuj w Dacji
i w obozach rozrzuconych wzdu Dunaju.88
Inni pisarze, ktrzy potwierdzaj ten sam fakt, dodaj rwnie, e mia on
miejsce wkrtce po tryumfie Aureliana; e rozstrzygajc walk stoczono na
wzgrzu Celius; e robotnicy z mennicy faszowali monet i e cesarz przywrci
zachwiane zaufanie do pienidzy pastwowych, wypacajc dobr monet
w zamian za z, ktr ludowi kazano znosi do kas pastwowych.89
Moglibymy poprzesta na opowiedzeniu tej niezwykej historii, ale nie
da si ukry, jak dalece, gdy na to patrzymy teraz, wydaje nam si ona
niekonsekwentna i niewiarygodna. Faszowanie pienidza rzeczywicie jest
w stylu urzdnikw Galiena; ale nie jest te rzecz nieprawdopodobn, e
sprawcy tej malwersacji dreli przed nieugit sprawiedliwoci Aureliana.
Ale zarwno winnych przestpstwa, jak i odnoszcych z niego korzyci musiao
by bardzo niewielu, i nieatwo sobie wyobrazi sposoby, jakimi zdoaliby oni
pchn skrzywdzony przez siebie lud do zbrojnego wystpienia przeciwko
monarsze, ktrego zdradzili. Z natury rzeczy mona by oczekiwa, e takich
otrw powszechnie by znienawidzono, tak jak nienawidzono donosicieli
i innych sualcw ucisku, i e uzdrowienie monety byoby akcj rwnie
popularn jak zniszczenie owych przestarzaych rachunkw, ktre na rozkaz
cesarza spalono na forum Trajana.90 W czasach gdy jeszcze tak niedoskonale
rozumiano zasady handlu, by moe, najbardziej podany cel osigano
rodkami ostrymi i nierozsdnymi, ale trudno sobie wyobrazi, eby tego
rodzaju przelotne niezadowolenie mogo wywoa, a potem podsyca powan
wojn domow. Cige nakadanie nieznonych podatkw, ciganych bd od
 Aurelian dawi bunt w Rzymie 233

ziemi, bd od artykuw pierwszej potrzeby, moe wreszcie popchn do buntu

tych, ktrzy nie chc albo nie mog opuci swego kraju. Ale zupenie inaczej
wyglda sprawa przy wszystkich operacjach majcych na celu przywrcenie,
wszystko jedno jakimi rodkami, waciwej wartoci pienidza. Trwaa korzy
wkrtce wymazuje z pamici przemijajce zo, strata rozdziela si na mnogie
rzesze, a jeli garstka bogaczy odczuje dotkliwy ubytek posiadanych skarbw,
to przecie i tak nie maj oni gosu, bo wraz ze swymi bogactwami trac
rwnoczenie znaczenie, jakim si dotd cieszyli wskutek ich posiadania.
Jakkolwiek by Aurelian zechcia przedstawia rzeczywist przyczyn powstania,
to reforma pienidza moga dostarczy tylko bahego pozoru stronnictwu ju
poprzednio potnemu, a niezadowolonemu. Rzymem, chocia pozbawionym
wolnoci, szarpay walki partyjne. Lud, do ktrego cesarz sam bdc plebeju-
szem, zawsze si odnosi szczeglnie serdecznie, y w ustawicznej niezgodzie
z senatem, ze stanem rycerskim i z gwardi pretoriask.91 Nic poza mocnym,
cho tajemnym sprzysieniem tych stanw, do ktrego pierwszy z nich wnosi
swj autorytet, drugi swoje bogactwo, a trzeci swj or, nie zdoaoby
wystawi si zdolnych do zbrojnego zmagania si z weteranami legionw
naddunajskich, ktre pod dowdztwem zaprawionego w bojach wadcy podbiy
Wschd i Zachd.
Bez wzgldu na to, co byo przyczyn czy te celem tego buntu przypisanego
z tak maym prawdopodobiestwem robotnikom z mennicy, Aurelian wyko
rzysta swoje zwycistwo z nieubagan surowoci.92 Z natury by srogi. By
chopem i onierzem, nerwy mia silne, wic nieatwo poddawa si wspczuciu
i bez wzruszenia potrafi znosi widok tortur i mierci. Od najwczeniejszej
modoci szkolony we wadaniu broni, zbyt ma wag przywizywa do ycia
obywatela, najdrobniejsze przewinienia kara egzekucj wojskow, a surow
karno obozu przenis w dziedzin prawa cywilnego. Jego umiowanie
sprawiedliwoci czsto stawao si namitnoci lep i wciek, a kiedy
uzna, e jemu samemu bd ogowi zagraa jakie niebezpieczestwo,
lekceway zarwno zasady postpowania dowodowego, jak i proporcj po
midzy win i kar. Ten niczym nie sprowokowany bunt, ktrym Rzymia
nie odwdziczyli mu si za wszystkie zasugi, rozjtrzy jego wyniosego
ducha. Najszlachetniejsze rody stolicy oskarono albo podejrzewano o udzia
w tym tajnym sprzysieniu. Porywcza mciwo podegaa do krwawego
przeladowania, ktre przynioso mier nawet jednemu z bratankw cesarza.
Kaci (jeli moemy tu uy wyraenia jednego ze wspczesnych poetw) byli
znueni, wizienia przepenione, a nieszczsny senat opakiwa mier albo
nieobecno swoich najwybitniejszych czonkw.93 Pycha Aureliana razia to
zgromadzenie nie mniej ni jego okruciestwo. Nie znajc albo nie chcc znie
adnych hamulcw nakadanych przez instytucje pastwowe, nie raczy on
dziery wadzy z jakiegokolwiek innego tytuu ni sia miecza, i Cesarstwem,
ktre ocali i podporzdkowa sobie, rzdzi prawem podboju.94
234 Rozdzia jedenasty

Jeden z najbystrzejszych wadcw rzymskich zauway, e talenty jego

poprzednika, Aureliana, lepiej si nadaway do dowodzenia wojskiem ni do
rzdzenia pastwem.95 Zdajc sobie spraw z tego, w jakiej dziedzinie natura
i dowiadczenie przeznaczyy mu przodownictwo, Aurelian w par miesicy po
swoim tryumfie ponownie wyruszy w pole. Byo rzecz wskazan zaj
niespokojnie usposobione legiony jak wojn z pastwem obcym, a monarcha
perski, chepic si hab Waleriana, nadal bezkarnie urga zelonemu
majestatowi Rzymu. Na czele wojska, gronego nie tyle z racji liczebnoci,
ile z racji karnoci i mstwa, cesarz posun si a do cieniny oddziela
jcej Europ od Azji. Tam wanie przekona si na wasnej skrze, e nawet
najbardziej absolutna wadza jest sab obron przed ludmi, ktrymi powoduje
rozpacz. Zagrozi kar jednemu ze swoich sekretarzy, ktremu zarzucano
dopuszczanie si zdzierstw, a wiadomo byo, e Aurelian rzadko kiedy grozi na
prno. Ostatni nadziej, jaka pozostawaa przestpcy, byo wcignicie kilku
najwyszych oficerw w groce mu niebezpieczestwo czy ju przynajmniej
przejcie ich t sam obaw. Umiejtnie podrobiwszy pismo swego pana,
pokaza im wic dug i krwaw list, na ktrej wrd skazanych na mier
figuroway ich nazwiska. Nie podejrzewajc oszustwa ani nie wdajc si
w badania, postanowili oni zamordowa cesarza, aby ocali wasne ycie.
Podczas marszu, pomidzy Bizancjum a Herakle, spiskowcy ci, uprawnieni
z racji swoich stanowisk do przebywania w najbliszym otoczeniu cesarza,
rzucili si na Aureliana. Cesarz po krtkim oporze pad z rki Mukapora,
wyszego dowdcy, ktrego zawsze kocha i ktremu ufa. Zgin, aowany
przez wojsko, nie cierpiany przez senat, ale powszechnie uznawany za wadc
wojowniczego i szczsnego, za poytecznego, chocia surowego reformatora
zwyrodniaego pastwa.96
 Rozdzia dwunasty

ZACHOWANIE SI WOJSKA I SENATU PO MIERCI AURELIANA

PANOWANIE TACYTA, PROBUSA, KARUSA I JEGO SYNW

Takajakjupostpowali,
bya nieszczsna dola cesarzy rzymskich, e bez wzgldu na to,
zazwyczaj spotyka ich jeden i ten sam los. ycie
w rozkoszach czy w cnocie, w surowoci czy agodnoci, w bezczynnoci czy
chwale prowadzio tak czy owak do przedwczesnego grobu; i prawie kade
panowanie zamyka si ponowieniem tej samej ohydnej zdrady i morderstwa.
mier Aureliana jednak godna jest uwagi ze wzgldu na swoje nadzwyczajne
skutki. Opakay go i pomciy legiony, ktre podziwiay swego zwyciskiego
wodza. Podstp jego wiaroomnego sekretarza wykryto i ukarano. Zwiedzeni
przez niego spiskowcy ze szczer albo przynajmniej dobrze udan skruch
wzili udzia w pogrzebie swego skrzywdzonego wadcy i poddali si jednomyl
nej uchwale stanu wojskowego, wyraonej w nastpujcym licie:
Mne i szczsne wojska do senatu i ludu rzymskiego. Zbrodnia jednego
czowieka i bd wielu pozbawiy nas witej pamici cesarza Aureliana. Raczcie,
o czcigodni panowie i ojcowie, umieci go w liczbie bogw i wyznaczy jego
nastpc tego, kogo sd wasz uzna godnym cesarskiej purpury. Nikt z tych,
ktrych wina albo nieszczcie przyczyniy si do naszej straty, nie bdzie nigdy
nad nami panowa.1
Senatorowie rzymscy nie byli zaskoczeni wiadomoci, e jeszcze jeden cesarz
zosta zamordowany we wasnym obozie wojskowym; potajemnie uradowali si
upadkiem Aureliana, ale skromne, pene uszanowania i ulegoci ordzie
legionw, gdy konsul odczyta je na posiedzeniu plenarnym, wywoao mile
zdziwienie. Senat hojnie obsypa pami swego zabitego zwierzchnika wszel
kimi zaszczytami, jakie mg wymusi strach, a moe i uznanie. Wiernym
wojskom Rzeczypospolitej, ktre okazay tak suszne zrozumienie legalnej
wadzy senatu przy wyborze cesarza, senat zoy wszelkie wyrazy uznania,
jakimi moga go natchn wdziczno. A jednak, pomimo tak pochlebnego
wezwania, najroztropniejsi z senatorw nie chcieli uzaleni swego bezpie
czestwa i godnoci od kaprysw uzbrojonego posplstwa. Wprawdzie sia
legionw stanowia rkojmi ich szczeroci, jako e ci, ktrzy mog rozkazywa,
rzadko kiedy staj wobec koniecznoci nieszczerego udawania, ale czy mona
236 Rozdzia dwunasty

byo oczekiwa, e pospieszna skrucha naprawi zakorzenione nawyki lat

osiemdziesiciu? Gdyby onierze powrcili do swego zwyczaju podnoszenia
buntw, ich zuchwalstwo mogoby pohabi majestat senatu i przynie zgub
jego wybracowi. Takie to pobudki podyktoway senatowi dekret, ktrym
wybr nowego cesarza zdano na gosowanie stanu onierskiego.
Spr, ktry potem nastpi, jest jednym z najlepiej udokumentowanych,
ale i najbardziej nieprawdopodobnych wydarze w dziejach ludzkoci.2 Wojska,
jak gdyby byy ju przesycone wykonywaniem wadzy, ponownie jy zaklina
senat, eby przyoblek purpur cesarsk kogo spord wasnego grona. Senat
nadal trwa przy swojej odmowie; wojsko przy swojej probie. Natarczywie
skadano i odrzucano wzajemne oferty co najmniej trzykrotnie i podczas gdy
kada ze stron z upart skromnoci trwaa w postanowieniu przyjcia pana
z rk strony przeciwnej, niepostrzeenie upyno osiem miesicy zdumiewaj
cy okres spokojnej anarchii, podczas ktrej w wiecie rzymskim nie byo ani
zwierzchnika, ani uzurpatora, ani buntu. Wysi dowdcy i dostojnicy pastwowi
mianowani przez Aureliana nadal wykonywali swoje zwyke funkcje; i stwierdza
si, e prokonsul Azji by jedyn znaczniejsz osobistoci, ktr w czasie tego
bezkrlewia usunito z urzdu.
Wydarzenie cokolwiek podobne, ale znacznie mniej autentyczne, zaszo
rzekomo po mierci Romulusa, ktry mia pewne cechy wsplne z Aurelianem,
jeeli chodzi o dzieje ycia i charakter. Na tronie nie zasiad nikt przez dwanacie
miesicy, do czasu elekcji sabiskiego filozofa, a spokoju publicznego w ten sam
sposb strzeg sojusz poszczeglnych stanw spoeczestwa. Ale za czasw
Numy i Romulusa orem ludu kierowaa powaga patrycjuszy, a w spoecznoci
maej i cnotliwej3 atwo byo utrzyma rwnowag konieczn dla istnienia
wolnoci. Schykowi Cesarstwa Rzymskiego, tak bardzo innego, ni pastwo to
byo w okresie niemowlctwa, towarzyszyy wszelkie okolicznoci, jakie tylko
mog pozbawi bezkrlewie widokw na posuszestwo i harmoni: olbrzymia
i niesforna stolica, ogromna rozlego Cesarstwa, sualcza rwno w obliczu
despotyzmu, wojsko zoone z czterystu tysicy najemnikw i dowiadczenie
czstych przewrotw. A jednak na przekr wszystkim tym pokusom karno
i pami Aureliana jeszcze powcigay zarwno buntownicze nastroje wojsk,
jak i zgubn dz wadzy ich dowdcw. Kwiat legionw sta garnizonami na
brzegach Bosforu, a sztandar cesarski rzuca postrach na mniej silne obozy
w Rzymie i prowincjach. Zdawao si, e stanem onierskim zawadn
szlachetny, cho przelotny entuzjazm; przy czym, jak moemy si domyla,
garstka prawdziwych patriotw pielgnowaa powracajc przyja pomidzy
wojskiem a senatem, jako jedyny rodek mogcy przywrci Rzeczypospolitej jej
dawne pikno i krzepko.
Dnia dwudziestego pitego wrzenia, prawie w osiem miesicy po zamor
dowaniu Aureliana, konsul zwoa posiedzenie senatu i zoy mu sprawozdanie
z niepewnej i niebezpiecznej sytuacji Cesarstwa. Napomkn, e niepewna
 Senat wybiera cesarzem Tacyta 237

lojalno onierzy zalena jest od przypadku kadej godziny i kadego

wydarzenia; natomiast w sowach jak najbardziej przekonujcych przedstawi
przerne niebezpieczestwa, jakie mogaby za sob pocign wszelka zwoka
w wyborze cesarza. Otrzymano ju, powiedzia, wiadomo, e Germanie
przeprawili si przez Ren i zajli kilka najbardziej umocnionych i najbogatszych
miast w Galii. dza wadzy krla perskiego utrzymuje Wschd w stanie
ustawicznej trwogi; Egipt, Afryka i Illyricum s naraone na ciosy ora obcego
i krajowego; a lekkomylna Syria wolaaby nawet bero kobiety ni wito
praw rzymskich. Nastpnie konsul, zwracajc si do Tacyta, pierwszego
z senatorw,4 zasign jego zdania w wanej sprawie odpowiedniego kandydata
na oprniony tron.
Jeeli osobiste zasugi stawiamy wyej ni przypadkowe wyniesienie, to
uznamy, e Tacyt by szlachetniej urodzony od krlw. Pochodzi on od owego
historyka-fllozofa, ktrego pisma bd pouczay ludzko a do koca wiata.5
Senator Tacyt mia teraz lat siedemdziesit pi.6 Bogactwo i zaszczyty
przydaway blasku jego dugiemu, nieskazitelnemu yciu. Dwukrotnie ob
darzony godnoci konsula,7 wytwornie a rozsdnie cieszy si majtkiem
wynoszcym w przeliczeniu od dwch do trzech milionw funtw szterlingw.8
Fakt, e przey tak wielu wadcw, ktrych bd ceni, bd z koniecznoci
znosi, poczwszy od prnych szalestw Heliogabala a po poyteczn
surowo Aureliana, pozwoli mu wytworzy sobie trafn ocen obowizkw,
niebezpieczestw i pokus zwizanych z tym wysokim stanowiskiem. Z pilnego
rozczytywania si w dzieach swego niemiertelnego przodka zaczerpn on
znajomo ustroju rzymskiego i natury ludzkiej.9 Gos ludu ju wymienia imi
Tacyta jako obywatela najgodniejszego wadzy cesarskiej. Ta wanie niemia
pogoska, dotarszy do jego uszu, skonia Tacyta do poszukania zacisza w jednej
ze swych will w Kampanii. Po dwch miesicach spdzonych w rozkosznym
ustroniu w Bajach, aczkolwiek niechtnie, jednak usucha wezwania konsula,
aby powrci na swe zaszczytne miejsce w senacie i wspomg Rzeczpospolit
rad w tej wanej sprawie.
Wsta, eby przemwi, gdy ze wszystkich stron sali pozdrowiono go mia
nem augusta i cesarza.
Tacycie Augucie, niechaj bogowie ci ochraniaj, ciebie wybieramy na
szym zwierzchnim panem, twojej pieczy powierzamy Rzeczpospolit i wiat.
Przyjmij Cesarstwo z rk senatu. Naley si ono twemu stanowisku, twemu
postpowaniu, twoim obyczajom.
Gdy tylko ucich zgiek aklamacji, Tacyt usiowa si uchyli od przyjcia tego
niebezpiecznego zaszczytu, wyraajc zdziwienie, e senat na nastpc krzep
kiego onierza Aureliana wybiera czowieka tak starego i schorowanego.
Czy te czonki, ojcowie spisani, zdatne s do dwigania cikiej zbroi
albo do uprawiania wicze obozowych? Rnorodno klimatw i trudy ycia
wojskowego wkrtce by powaliy wty organizm, utrzymujcy si przy yciu
238 Rozdzia dwunasty

tylko dziki arcytroskliwej opiece. Moje wyczerpane siy ledwo mi pozwa

laj wykonywa obowizki senatora; jakebym mg wydoa uciliwym
zadaniom wojny i rzdw! Czy moecie mie nadziej, e legiony szanowa
bd wtego starca, ktry dni swoje spdzi w ustroniu, z dala od zgieku
wojen? Czy moecie pragn, ebym kiedykolwiek mia powd aowa
tego, e senat powzi o mnie tak przychyln opini? 10
Oporowi Tacyta, by moe, szczeremu, senat przeciwstawi wasny ser
deczny upr. Piset gosw powtarzao naraz, w wymownym zamcie, e
najwiksi z wadcw rzymskich, Numa, Trajan, Hadrian i Antoninowie,
wstpowali na tron w bardzo podeszym wieku; e przedmiotem ich wyboru jest
umys, a nie ciao, wadca, a nie onierz; i e nie oczekuj od niego nic wicej
prcz tego, eby swoj mdroci kierowa mstwem legionw. Te natarczywie,
cho zgiekliwie podawane przykady popar w bardziej prawidowo wygoszo
nym przemwieniu Mecjusz Falkoniusz, zajmujcy na awie konsularnej drugie
miejsce po samym Tacycie. Przypomnia on zgromadzeniu o niedolach, ktre
Rzym znosi z powodu rozwizoci upartych a kaprynych modziecw,
powinszowa im wyboru cnotliwego i dowiadczonego senatora i z msk, cho
by moe, samolubn swobod zachci Tacyta do tego, by pamitajc
o powodach swego wyniesienia na tron szuka sobie nastpcy nie we wasnej
rodzinie, ale w Rzeczypospolitej. Mow Falkoniusza popara powszechna
aklamacja. Wybrany cesarz podda si autorytetowi ojczyzny i przyj dobro
wolny hod od rwnych sobie. Orzeczenie senatu zatwierdzia zgoda ludu
rzymskiego i gwardii pretoriaskiej.11
Rzdy Tacyta godne byy jego ycia i zasug. Ten wdziczny suga senatu
uwaa owo zgromadzenie narodowe za twrc praw, a siebie samego za ich
sug.12 Usiowa wyleczy rany, zadane ustrojowi przez pych cesarzy, niezgod
wewntrzn i gwaty onierskie, oraz przywrci przynajmniej podobizn tej
staroytnej Rzeczypospolitej, tak jak j utrwalia polityka Augusta i cnoty
Trajana i Antoninw. Moe nie bdzie rzecz bezuyteczn zebra tu pokrtce
niektre z najwaniejszych prerogatyw odzyskanych, jak si zdaje, przez senat
dziki wybraniu Tacyta.13
1. Nadawanie jednemu spord senatorw, wraz z tytuem cesarza, naczelnego
dowdztwa nad wojskami i zarzdu prowincjami nadgranicznymi.
2. Ustalanie spisu, czyli, jak to wtedy nazywano, kolegium konsulw.
W oglnej liczbie dwunastu na rok, kolejno, po dwa miesice reprezentowali oni
parami godno tego prostego urzdu. Senat wykonywa wadz mianowania
konsulw z tak swobod i niezalenoci, e nawet nie wzi pod uwag
nieprzepisowej proby cesarza, ktry chcia, by wybrano jego brata Floriana.
Senat zawoa wwczas Tacyt w uczciwym uniesieniu prawdziwego pa
trioty rozumie charakter wadcy, ktrego sam wybra.
3. Mianowanie prokonsulw i namiestnikw prowincji oraz nadawanie
jurysdykcji cywilnej wszystkim dostojnikom pastwowym.
 Tacyt przywraca senatowi jego prerogatywy 239

4. Przyjmowanie za porednictwem prefekta miasta Rzymu odwoa od

wyrokw wszystkich sdw w caym Cesarstwie.
5. Nadawanie za pomoc dekretw mocy i wanoci tym edyktom cesarskim,
ktre senat uzna za waciwe zatwierdzi.
6. Do poszczeglnych uprawnie moemy jeszcze doda pewne prawo
nadzoru nad zarzdem skarbowym, jako e nawet za surowego panowania
Aureliana senat mia prawo przeznacza cz dochodw skarbowych na cele nie
zwizane ze sub pastwow.14
Bezzwocznie rozesano oklniki do wszystkich waniejszych miast Cesarstwa:
do Trewiru, Mediolanu, Akwilei, Tessaoniki, Koryntu, Aten, Antiochii,
Aleksandrii i Kartaginy, domagajc si od nich posuszestwa i zawiadamiajc je
0 tym szczliwym obrocie wydarze, ktry przywrci senatowi rzymskiemu
jego dawn godno. Dwa z tych listw oklnych dotychczas si zachoway.
Posiadamy take dwa wielce osobliwe fragmenty prywatnej korespondencji
senatorw z tej okazji. Przejawiaj oni najskrajniejsz rado i jak najdalej idce
nadzieje.
Odrzu precz bezczynno tak jeden z senatorw zwraca si do znajo
mego wynurz si ze swego zacisza w Bajach i Puteoli. Oddaj si miastu,
senatowi. Rzym rozkwita, caa Rzeczpospolita rozkwita. Dziki wojsku rzym
skiemu, wojsku prawdziwie rzymskiemu, wreszcie odzyskalimy nalen nam
wadz, cel wszystkich naszych pragnie. Rozpatrujemy odwoania, naznaczamy
prokonsulw, mianujemy cesarzy; moe bdziemy ich nawet powciga md
rej gowie do dwie sowie. 15 W tych podniosych oczekiwaniach wkrtce
jednak doznano zawodu; bo te rzeczywicie niemoliwoci byo, aby wojska
1 prowincje miay dugo by posuszne rozmiowanym w zbytku, pokojowo
nastawionym monowadcom rzymskim. Przy najlejszym dotkniciu nie pod
parta niczym budowla ich dumy i wadzy runa na ziemi. Konajcy senat
zabysn nagym blaskiem, pon przez chwil i zgas na zawsze.
Wszystko to, co si stao w Rzymie, byo tylko przedstawieniem teatral
nym, dopki nie zostao zatwierdzone przez bardziej materialn potg legio
nw. Pozostawiajc senatorw na rozkoszowaniu si snami o wolnoci i wadzy,
Tacyt uda si do obozu w Tracji, gdzie prefekt pretorium przedstawi go
zgromadzonym oddziaom jako wadc, ktrego senat daje onierzom na ich
wasn prob. Gdy tylko prefekt zamilk, cesarz sam przemwi do wojska
rwnie piknie jak stosownie. Ich chciwo zaspokoi hojnym rozdawnictwem
skarbw pod nazw odu i darowizny. Ich szacunek pozyska sobie energicznym
owiadczeniem, e chocia wiek moe mu przeszkodzi w dokonywaniu czynw
wojennych, to jego rady nigdy nie bd niegodne rzymskiego wodza, nastpcy
mnego Aureliana.16
Poprzedni cesarz, czynic przygotowania do drugiej wyprawy na Wschd,
rwnoczenie nawiza rokowania z Alanami, ludem scytyjskim, ktry rozbi
swoje namioty w okolicach Jeziora Meockiego. Ci barbarzycy, znceni darami
240 Rozdzia dwunasty

i zapomogami, przyrzekli dokona najazdu na Persj, wystawiajc duy korpus

lekkiej konnicy. Alanowie dotrzymali swoich zobowiza, ale gdy przybyli nad
granic rzymsk, Aurelian ju nie y, plany wojny z Persj byy co najmniej
zawieszone, jeeli nie wrcz poniechane, a wysi dowdcy, w okresie bez
krlewia nie bardzo pewni swojej wadzy, nie byli przygotowani ani na ich
przyjcie, ani na stawienie im oporu. Alanowie, rozdranieni takim trak
towaniem, ktre uznali za niepowane i wiaroomne, odwoali si po zapat
i zadouczynienie do wasnego mstwa; poruszajc si z chyoci waciw
Tatarom, wkrtce rozprzestrzenili si po prowincjach Pontu, Kapadocji, Cylicji
i Galacji. Legiony, ktre z przeciwlegego brzegu Bosforu nieomal widziay
pomienie gorejcych miast i wsi, niecierpliwie domagay si od swego wodza,
eby ich poprowadzi przeciwko najedcom. Zachowanie si Tacyta stosowne
byo do jego wieku i stanowiska. Przekona on barbarzycw zarwno o tym,
e Cesarstwo dotrzymuje zobowiza, jak i o tym, e jest potne. Wielka
liczba Alanw, uagodzonych skrupulatnym wykonaniem zobowiza, ktre
wobec nich zacign Aurelian, wyrzeka si upu i jecw i spokojnie
wycofaa si w swoje pustynie za rzek Fazys. Z pozostaymi, ktrzy od
mwili zawarcia pokoju, cesarz rzymski osobicie stoczy zwycisk wojn.
Wspomagany przez wojsko zoone z dzielnych i dowiadczonych weteranw,
w cigu paru tygodni uwolni prowincje azjatyckie od grozy najazdu scy
tyjskiego.17
Ale i chwaa, i ycie Tacyta trway krtko. Przeniesiony, i to w najciszym
okresie zimy, z wygodnego zacisza w Kampanii do podna Kaukazu, zaama
si pod trudami ycia wojskowego, do ktrych nie nawyk. Trudy fizyczne
staway si jeszcze cisze w poczeniu z troskami. Przez pewien czas entuzjazm
dla cnt obywatelskich powciga gniewne i samolubne namitnoci onierzy.
Wkrtce wybuchy one ze zdwojon gwatownoci i rozszalay si w caym
obozie, a nawet i w namiocie sdziwego cesarza. Jego agodny, ujmujcy
charakter wzbudza tylko pogard; nieustannie drczyy go spory fakcji, ktrych
nie potrafi umierzy, i dania, ktrych nie sposb byo zaspokoi. Jakkolwiek
Tacyt pocztkowo sobie pochlebia, e uda mu si zaagodzi niesnaski
wewntrzne, wkrtce si przekona, e rozpasane wojsko pogardza wtym
wdzidem praw, i bole rozczarowania przyspieszya jego ostatni chwil.
Mona powtpiewa, czy onierze ubroczyli rce we krwi tego nieskazitelnego
wadcy.18 Z pewnoci jednak ich zuchwalstwo byo powodem jego mierci.
Wyzion ducha w Tianie w Kapadocji po panowaniu trwajcym zaledwie sze
miesicy i okoo dwudziestu dni.19
Zaledwie Tacyt zamkn oczy, gdy ju brat jego, Florian, dowid, e
niegodzien jest panowa, popiesznie bowiem przywdzia purpur, nie czekajc
na zatwierdzenie ze strony senatu. Poszanowanie dla zasad ustroju rzymskiego,
ktre nadal jeszcze wywierao wpyw i w obozie, i w prowincjach, byo do silne
na to, eby je skoni do zganienia pochopnej dzy wadzy Floriana, ale
 mier Tacyta. Uzurpacja i mier Floriana 241

nie a tak silne, eby je popchn do przeciwstawienia mu si zbrojnie.

Niezadowolenie rozwiaoby si w czczych szemraniach, gdyby nie to, e dowdca
wojsk na Wschodzie, bohaterski Probus, miao ogosi si mcicielem senatu.
Niemniej szanse sporu nadal byy nierwne i najzdolniejszy nawet dowdca,
stojc na czele nawykych do wygd wojsk stacjonowanych w Egipcie i w Syrii,
nie mg mie adnej nadziei na zwycistwo w walce z legionami stacjonowanymi
w Europie, ktre swoj niepokonan si popieray, jak si zdawao, brata
Tacyta. Ale szczcie i czynne usposobienie Probusa zatryumfoway nad
wszelkimi przeszkodami. Odporni weterani jego rywala, przyzwyczajeni do
chodnego klimatu, zaczli chorowa i marnie w dusznej atmosferze i upaach
Cylicji, gdzie lato okazao si por szczeglnie niezdrow. Liczb ich zmniejszay
czste dezercje, przecze grskie byy sabo bronione; Tars otworzy bramy,
a onierze Floriana, pozwoliwszy swemu wodzowi nacieszy si tytuem
cesarskim w cigu okoo trzech miesicy, uwolnili Cesarstwo od wojny domo
wej, skadajc bez trudu ofiar z wadcy, ktrym pogardzali.20
Ustawiczne i gwatowne zmiany wadcw tak cakowicie wymazay z umysw
Rzymian wszelk ide dziedzicznoci tronu, e rodzina nieszczsnego cesarza nie
moga wzbudza zazdroci w jego nastpcach. Dzieciom Tacyta i Floriana
pozwolono zej do rzdu zwykych obywateli i zmiesza si z ogem ludu. Co
wicej, dodatkow rkojmi ich bezpieczestwa poza t, jak im dawa brak
winy, byo ich ubstwo. Tacyt, gdy senat go ogosi cesarzem, zrzek si swego
ogromnego majtku na rzecz pastwa,21 co stanowio akt szczodrobliwoci
pozornie efektowny, ale niewtpliwie wiadczcy o tym, e mia on zamiar
przekaza wadz cesarsk swoim potomkom. W tym upadku jedyn pociech
dla jego rodu bya pami o przelotnej wielkoci i odlega nadzieja, zrodzona
z pochlebnego proroctwa, e za tysic lat monarcha z rodu Tacyta powstanie
jako obroca senatu, odnowiciel Rzymu i zdobywca caej kuli ziemskiej.22
Chopi iliryjscy, ktrzy walcemu si Cesarstwu dali ju Klaudiusza i Au-
reliana, z rwn susznoci mogli si szczyci wyniesieniem na tron Pro
busa.23 Okoo dwudziestu lat przedtem cesarz Walerian ze zwyk sobie
przenikliwoci odkry tego modego onierza, wybijajcego si swymi za
sugami, i nada mu stopie trybuna na dugo przed osigniciem przez Probusa
wieku przepisanego przez regulamin wojskowy. Trybun wkrtce dowid
susznoci swego awansu odnoszc zwycistwo nad wielkim korpusem Sar
matw, przy ktrej to sposobnoci ocali ycie bliskiemu krewnemu Waleriana
i zasuy sobie na otrzymanie z rk cesarza naszyjnikw, bransolet, wczni
i chorgwi, wieca murowego i obywatelskiego oraz wszystkich zaszczytnych
odznacze, jakie staroytny Rzym nadawa za mstwo uwieczone powodze
niem. Dowdztwu Probusa powierzono legion trzeci, a potem dziesity,
a Probus na kadym szczeblu swojej kariery okazywa si wyszy ponad
stanowisko, ktre zajmowa. Wspaniaych sposobnoci do okazania osobistego
mstwa i umiejtnoci prowadzenia wojny dostarczay mu kolejno: Afryka
242 Rozdzia dwunasty

i Pont, Ren, Dunaj, Eufrat i Nil. Tym to jego cechom Aurelian zawdzicza
podbj Egiptu, lecz jeszcze wicej zawdzicza uczciwej odwadze, z jak Probus
czsto powstrzymywa swego wadc od okruciestw. Tacyt, ktry pragn
zdolnociami swoich wyszych dowdcw wyrwna wasny brak talentw
wojskowych, mianowa Probusa naczelnym wodzem wszystkich prowincji
wschodnich z pensj pi razy wysz od zwykej, obietnic urzdu konsula
i nadziej na tryumf. Probus wstpujc na tron cesarski mia lat okoo
czterdziestu czterech,24 cieszy si w caej peni dobr saw, mioci wojska
i dojrza krzepkoci umysu i ciaa.
Powszechnie uznane zasugi i powodzenie jego ora w walce z Florianem
sprawiy, e nie mia ani jednego wroga czy te wspzawodnika. A przecie,
jeeli moemy wierzy jego wasnym owiadczeniom, nie tylko nie pragn
wadzy cesarskiej, ale przyj j z najszczersz niechci.
Ale teraz ju nie ley w mojej mocy mwi Probus w jednym ze swoich
listw prywatnych zrzeczenie si tego tytuu, naraajcego mnie na tyle za
wici i niebezpieczestw. Musz nadal gra rol, ktr onierze mi narzucili. 25
Jego pene uszanowania ordzie do senatu odznaczao si uczuciem, a przynaj
mniej jzykiem godnym rzymskiego patrioty:
Wybierajc jednego z waszego stanu, ojcowie spisani, jako nastpc cesarza
Aureliana, postpilicie tak, jak przystao waszemu poczuciu sprawiedliwoci
i waszej mdroci. Albowiem wy to jestecie prawowitymi zwierzchnikami
wiata, a wadza, ktr odziedziczylicie po przodkach, przejdzie na waszych
potomkw. Szczsn by to byo rzecz, gdyby Florian, zamiast sobie przywasz
cza purpur po bracie, jak gdyby to by prywatny spadek, zaczeka na to, co by
wasz majestat postanowi na korzy bd jego samego, bd te kogokolwiek
innego. Roztropni onierze ukarali go za to zuchwalstwo. Mnie zaproponowali
tytu augusta. Ale ja poddaj swoje roszczenia i swoje zasugi pod rozstrzyg
nicie, jakie wam podyktuje wasza wspaniaomylno. 26
Gdy konsul odczyta ten peen uszanowania list, senatorowie niezdolni byli
ukry swego zadowolenia, e Probus znia si do tak kornego proszenia o bero,
ktre ju posiada. Z najgortsz wdzicznoci poczli wysawia jego cnoty,
jego osignicia, a ponad wszystko jego umiarkowanie. Natychmiast, bez
jednego gosu sprzeciwu, przesza uchwaa, eby zatwierdzi wybr dokonany
przez armie Wschodu i nada ich wodzowi wszystkie poszczeglne uprawnienia
godnoci cesarskiej: imiona Cezara i Augusta, tytu Ojca Ojczyzny, prawo
stanowienia w senacie trzech wnioskw tego samego dnia,27 urzd Najwyszego
Kapana, wadz trybusk i dowdztwo prokonsularne; ktry to sposb
inwestytury, cho zdawa si pomnaa wadz cesarza, stanowi wyraz ustroju
dawnej Rzeczypospolitej. Panowanie Probusa odpowiadao tym piknym
pocztkom. Senatowi pozwolono kierowa zarzdem cywilnym Cesarstwa.
Wiemy wdz naczelny wojsk podtrzymywa honor ora rzymskiego i czsto
skada u stp senatu zote korony i trofea zdarte z barabarzycw, owoce
 Probus wyzwala Gali od Germanw 243

swoich licznych zwycistw.28 A przecie, schlebiajc prnoci senatorw, na

pewno w gbi ducha pogardza ich bezczynnoci i saboci. Dumni spad
kobiercy Scypionw, chocia w kadej chwili mogli znie haniebny edykt
Galiena, cierpliwie pogodzili si ze swoim wykluczeniem od wszelkich stanowisk
wojskowych. Wkrtce przekonali si, e ci, ktrzy nie chc miecza, musz si
wyrzec i bera.
Potga Aureliana miadya wszystkich nieprzyjaci Rzymu. Po jego mierci
jednak, jak gdyby odywajc, pojawili si w wikszej liczbie i bardziej zaciekli.
Ponownie zwyciy ich czynny i energiczny Probus, ktry w cigu krtkiego, bo
trwajcego okoo szeciu lat panowania,29 dorwna saw bohaterom staroyt
nym i przywrci we wszystkich prowincjach wiata rzymskiego pokj i ad.
Niebezpieczn granic Recji umocni tak bardzo, e nie zachodzia tam nawet
najlejsza obawa przed najazdem nieprzyjacielskim. Zama wdrown potg
plemion sarmackich i groz ora rzymskiego zmusi tych barbarzycw do
porzucenia upu. Doprowadzi nard gocki do zabiegania o przymierze z tak
wojowniczym cesarzem.30 Zaatakowa Izauryjczykw w ich grach, gdzie
oblega i zdoby kilka spord ich najbardziej warownych zamkw,31 i pochle
bia sobie, e raz na zawsze zmiady wroga wewntrznego, ktrego nieza
wiso tak gboko rania majestat Cesarstwa. A przecie zamieszki wzniecone
przez uzurpatora Firmusa w Grnym Egipcie bynajmniej nie zostay cakowicie
umierzone, a miasta Ptolemaida i Koptos, wzmocnione sojuszem z plemieniem
Blemmyw, nadal trway w stanie buntu. Ukaranie tych miast i ich pomocni
kw, dzikusw z Poudnia, rzekomo zatrwoyo dwr perski32 i Wielki Krl na
prno ubiega si o przyja Probusa.
Wikszo czynw, ktre uwietniy panowanie Probusa, zostaa dokonana
dziki osobistemu mstwu i zachowaniu si cesarza, tak dalece, e autor jego
ywota wyraa pewne zdumienie, jak w cigu tak krtkiego czasu jeden czo
wiek mg by obecny na tylu wojnach, toczcych si w takiej wielkiej odlegoci
od siebie. Pozostae wojny powierzy trosce swoich namiestnikw, ktrych
roztropny wybr niemao przyczynia si do jego chway. Karus, Dioklecjan,
Maksymian, Konstancjusz, Galeriusz, Asklepiodotus, Annibalianus i inni
wodzowie, ktrzy pniej bd wstpili na tron, bd go podtrzymywali,
wyszkolili si we wadaniu broni w surowej szkole Aureliana i Probusa.33
Ale najwaniejsz przysug, jak Probus wywiadczy Rzeczypospolitej, byo
wyzwolenie Galii i odzyskanie siedemdziesiciu kwitncych miast, gnbionych
przez germaskich barbarzycw, ktrzy poczwszy od mierci Aureliana
bezkarnie pustoszyli t wielk prowincj.34 Wrd rnorodnego posplstwa
tych srogich najedcw moemy rozrni, z jak tak jasnoci, trzy wielkie
wojska, albo raczej narody, kolejno pokonywane przez mnego Probusa.
Frankw wpdzi on z powrotem w ich moczary; jest to wiele mwica
okoliczno, z ktrej moemy wnioskowa, e konfederacja znana pod mnym
mianem Wolnych ju wtedy zajmowaa ten paski, nadmorski kraj, przecity
244 Rozdzia dwunasty

i omale zalany stojcymi wodami Renu, i e do przymierza z nimi przystpio

kilka plemion Fryzw i Bataww. Zwyciy on Burgundw, due plemi z rasy
Wandalw. Burgundowie ci bdzili w poszukiwaniu upu od brzegw Odry a
po brzegi Sekwany. Uznali za swoje szczcie to, e kosztem caego wzitego
upu zdoali sobie kupi pozwolenie wycofania si bez przeszkd. Niemniej
usiowali obej ten artyku traktatu. Zostali ukarani natychmiast, i to stra
szliwie.35 Ale spord wszystkich najedcw Galii najgroniejsi byli Ligowie,
odlegy lud, ktry panowa nad rozlegymi obszarami na granicy Polski
i lska.36 Wrd narodu Ligw pierwsze miejsce dzieryli, zarwno dziki
swojej liczebnoci, jak i srogoci, Ariowie.
Ariowie jak barwnie ich opisuje Tacyt usiuj sztukami i rnymi
sposobami zwikszy jeszcze t naturaln trwog, jak wznieca ich barbarzy
stwo. Tarcze maj czarne, ciaa maluj sobie na czarno. Do walki wybieraj
najciemniejsz godzin nocy. Ich zastpy krocz pod oson jak gdyby po
grzebowego cienia37 i nieczsto natykaj si na nieprzyjaciela zdolnego
wytrzyma tak dziwny, piekielny widok. Ze wszystkich zmysw w bitwie
najpierwsze ponosz klsk oczy. 38
A przecie or i karno Rzymian z atwoci pokonay te ohydne widma.
W powszechnej bitwie Ligowie zostali pokonani i Semno, najsawniejszy z ich
wodzw, ywcem wpad w rce Probusa. Roztropny cesarz, nie chcc do
prowadza tego mnego ludu do rozpaczy, przyzna im zaszczytn kapitulacj
i pozwoli bezpiecznie wrci do rodzinnego kraju. Ale straty, jakich doznali
w marszu, w bitwie i w odwrocie, zamay potg tego narodu i odtd nazwa
Ligw ju nigdy nie powtarza si w dziejach ani Germanii, ani Cesarstwa.
Podobno wyzwolenie Galii przypacio yciem czterysta tysicy najedcw;
ciki trud dla Rzymian, a wydatek dla cesarza, ktry dawa sztuk zota za
gow kadego barbarzycy.39 Ale poniewa wojownicy buduj swoj saw na
mordowaniu rodzaju ludzkiego, wic z natury rzeczy moemy podejrzewa, e
chciwo onierzy pomnoya ten krwawy rachunek, a hojna prno Probu
sa przyja go bez zbyt cisego badania.
Poczwszy od wyprawy Maksymina wodzowie rzymscy ograniczali swoje
ambicje do prowadzenia tylko wojny obronnej z narodami Germanii, ktre
ustawicznie napieray na granice Cesarstwa. mielszy od nich Probus wyko
rzysta zwycistwa galijskie, przeprawi si przez Ren i pokaza swoje nie
zwycione ory na brzegach aby i Neckaru. By cakowicie przekonany, e
nic nie zdoa nakoni barbarzycw do pokoju, jeeli nie dowiadcz oni
nieszcz wojennych we wasnym kraju. Germania, wyczerpana klsk ostat
niej emigracji, zdumiaa si jego przybyciem. Dziewiciu spord najznaczniej
szych ksit udao si do jego obozu i pado na twarz u jego stp. Germanie
pokornie przyjli taki traktat, jaki zwycizca raczy im podyktowa. Wymg on
na nich peny zwrot rzeczy i jecw uprowadzonych z prowincji rzymskich
i zmusi ich wasnych sdziw do karania co oporniejszych rabusiw, ktrzy
 Wprowadzenie i osiedlenie barbarzycw 245

odwayli si zatrzyma sobie cz upu. Znaczn danin w zbou, bydle i ko

niach, jedynym bogactwie barbarzycw, zastrzeono na uytek garnizonw,
ktre Probus ustanowi na granicach ich terytorium. Myla on nawet o podj
ciu pewnych krokw, ktre by zmusiy Germanw do zaniechania ora i do
poddawania swoich sporw wewntrznych rzymskiemu wymiarowi sprawie
dliwoci oraz zlecania swego bezpieczestwa potdze Rzymu. Aby osign te
zbawienne cele, bezwzgldnie konieczny by jednak stay pobyt na miejscu
cesarskiego gubernatora wspieranego przez du armi. Probus uzna przeto, e
dogodniej bdzie odoy na razie wykonanie tak wielkiego zamysu, bardziej
zreszt efektownego ni w rzeczywistoci poytecznego.40 Gdyby bowiem
Germania obrcia si w prowincj rzymsk, Rzymianie, kosztem olbrzymiego
trudu i wydatkw, uzyskaliby tylko jeszcze dusz granic, ktrej musieliby
broni przed jeszcze sroszymi i ruchliwszymi barbarzycami ze Scytii.
Zamiast zmusi wojowniczych tubylcw germaskich, by si przedzierzgnli
w poddanych, Probus zadowoli si podjciem rodka skromniejszego, a miano
wicie wzniesieniem szaca przeciwko ich najazdom. Kraj, ktry obecnie tworzy
okrg szwabski, za czasw Augusta opustosza wskutek emigracji swoich
pierwotnych mieszkacw.41 Urodzajno tej ziemi wkrtce jednak przycig
na nowych kolonistw z przylegych prowincji Galii. Tumy poszukiwaczy
przygd, z usposobienia skonnych do wczgi, a nie majcych nic do stracenia,
zajwszy t niczyj posiado daway wyraz swemu uznaniu dla majestatu
Cesarstwa tym, e paciy mu dziesicin.42 Dla ochrony tych nowych podda
nych rozcignito stopniowo od Renu a do Dunaju lini nowych garnizonw.
Mniej wicej za panowania Hadriana, kiedy to zaczto stosowa taki system
obrony, garnizony te, poczone ze sob, osonito silnym waem z pni
i palisadami.
W miejsce tak prymitywnego szaca cesarz Probus zbudowa mur kamienny
znacznej wysokoci i w dogodnych odstpach wzmocniony basztami. Z okolicy
Neustadt i Ratyzbony nad Dunajem cign si on poprzez wzgrza, doliny,
rzeki i moczary a do Wimpfen nad Neckarem i koczy si wreszcie nad samym
Renem, przebiegszy krt lini prawie dwiecie mil.43 Ta wana przegroda,
czca dwie potne rzeki, ktre osaniay prowincje europejskie, wypeniaa
jakby pust przestrze, przez ktr barbarzycy, a zwaszcza Alemanowie,
z najwiksz atwoci przenikali do serca Cesarstwa. Ale dowiadczenie caego
wiata, od Chin a po Brytani, wykazao, jak daremne s wysiki zmierzajce do
cakowitego obwarowania jakiejkolwiek wikszej poaci kraju.44 Ruchliwy
wrg, ktry moe wybra i zmienia punkty ataku, musi koniec kocw wykry
na duym obszarze jakie sabe miejsce albo chwil nieuwagi i zaniedbania.
Zarwno siy, jak i uwaga obrocw s podzielone, a strach tak lepo dziaa na
najdzielniejsze nawet wojska, e lini przerwan choby w jednym miejscu
obrocy prawie natychmiast opuszczaj. Losy muru, ktry wznis Probus,
mog posuy za przykad tego oglnego spostrzeenia. W par lat po jego
246 Rozdzia dwunasty

mierci obalili go Alemanowie. Lece w gruzach ruiny, ktre powszechnie

uwaano za dzieo szatana, teraz wzbudzaj tylko podziw i ciekawo w szwab-
skim chopie.
W liczbie poytecznych warunkw pokoju, narzuconego przez Probusa
zwycionym narodom Germanii, by te obowizek dostarczania wojsku
rzymskiemu szesnastu tysicy rekrutw, najdzielniejszych i najbardziej krzep
kich spord ich modziey. Cesarz porozprasza ich po wszystkich prowincjach
i porozdziela te niebezpieczne posiki na mae oddziaki liczce po pidziesi
ciu do szedziesiciu onierzy, przyczajc je do wojsk rodzimych; susznie
bowiem stwierdzi, e pomoc, jak Rzeczpospolita bdzie miaa z tych bar
barzycw, powinno si odczuwa, ale jej nie widzie.45 Ich pomoc staa si
teraz koniecznoci. Delikatna wytworno Italii i prowincji wewntrznych nie
moga ju udwign brzemienia ora. Wprawdzie surowe kraje pogranicza
nad Renem i Dunajem nadal wydaway ludzi o umysach i ciaach mogcych
podoa trudom obozowym, ale liczba ludnoci wskutek ustawicznych wojen
stopniowo si tam zmniejszaa. Rzadkie zawieranie maestw i ruina rolnictwa
wpyny ujemnie na przyrost naturalny i nie tylko pozbawiy siy wczesne
pokolenie, ale rwnie podkopay nadzieje na pokolenia przysze. Mdry
Probus powzi wielki, dobroczynny plan zaludnienia na nowo tych wycie
czonych ziem pogranicznych koloniami wzitych do niewoli bd zbiegych
barbarzycw, ktrych zacz obdarza ziemi, bydem i sprztem gospodar
skim oraz zachca wszelkimi moliwymi sposobami do wychowania plemienia
onierzy dla Rzeczypospolitej. Przenis znaczny oddzia Wandalw do Bryta
nii, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa do hrabstwa Cambridge.46 Nie
mono ucieczki kazaa Wandalom pogodzi si ze swoim pooeniem i pod
czas pniejszych zamieszek na tej wyspie okazali si oni najwierniejszymi
sugami pastwa.47 Nad Dunajem i nad Renem osiedlono wielk liczb
Frankw i Gepidw. Sto tysicy Bastarnw, wygnanych ze swego kraju,
z radoci zgodzio si osiedli w Tracji, gdzie wkrtce przyswoio sobie
obyczaje i pogldy poddanych rzymskich.48 Ale w oczekiwaniach swoich
Probus a nazbyt czsto doznawa zawodu. Niecierpliwi i leniwi barbarzycy
bardzo le znosili monotonne trudy pracy na roli. Niepokonane umiowanie
wolnoci, zrywajc si przeciwko despotyzmowi, popychao ich do porywczych
buntw, rwnie zgubnych dla nich samych, jak i dla tych prowincji,49 tote owe
sztuczne przesiedlenia, cho powtarza je jeden cesarz po drugim, nie zdoay
przywrci wanemu pograniczu Galii i Illyricum ich starodawnej, rodzimej
siy.
Spord wszystkich barbarzycw, ktrzy porzucali swoje nowe osiedla
i zakcali spokj publiczny, tylko bardzo nieliczni powracali do ojczystego
kraju. Przez krtki czas mogli oni wdrowa zbrojnie po Cesarstwie, ale
w kocu niechybnie musieli zgin w starciu z potg wojowniczego cesarza.
Uwieczonemu powodzeniem zuchwalstwu pewnego oddziau Frankw towa
 Tryumf Probusa 247

rzyszyy jednak takie pamitne skutki, e nie mona pomin go milczeniem.

Frankowie ci mieszkali na wybrzeu morskim Pontu, gdzie osadzi ich Probus
z zamiarem umocnienia tej granicy przeciwko najazdom Alanw. Gdy w rce ich
wpada flota, stacjonowana w jednym z portw na Morzu Czarnym, po
stanowili, eglujc po nie znanych sobie morzach, odszuka drog od ujcia
rzeki Fazys do ujcia Renu. Z atwoci przemknli si przez Bosfor i Helles-
pont i, eglujc po Morzu rdziemnym, wyadowywali swoj dz zemsty
i grabiey w czstych atakach na nie podejrzewajce niczego miasta na brze
gach Azji, Grecji i Afryki. Bogate miasto Syrakuzy, w ktrego porcie niegdy
zatopiono floty atesk i kartagisk, zupia garstka barbarzycw po
wymordowaniu wikszoci jego przeraonych mieszkacw. Z wyspy Sycylii
Frankowie popynli ku Supom Herkulesa, zawierzyli oceanowi i tryumfalnie
sterujc wzdu wybrzey Hiszpanii i Galii, a nastpnie przez Kana Brytyjski,
zakoczyli wreszcie swoj zdumiewajc podr bezpiecznym wyldowaniem na
wybrzeu batawskim czy fryzyjskim.50 Przykad tego powodzenia nauczy
ich rodakw rozumie korzyci, jakie daje morze, a gardzi jego niebezpie
czestwami, co wskazao przedsibiorczym barbarzycom now drog do
bogactwa i chway.
Pomimo czujnoci i ruchliwoci Probusa omale niemoliwoci byo dla
niego utrzymanie w posuszestwie wszystkich czci swoich rozlegych po
siadoci rwnoczenie. Barbarzycy, ktrzy zerwali acuchy, wykorzystali
sprzyjajc okoliczno, jak bya wojna domowa. Cesarz, maszerujc na
odsiecz Galii, zda dowdztwo na Wschodzie w rce Saturnina. Saturninus, m
zasuony i dowiadczony, podnis bunt, na co zoyy si: nieobecno wadcy,
lekkomylno ludu aleksandryjskiego, natarczywe nalegania przyjaci i jego
wasne obawy; ale od chwili swego wyniesienia nigdy nie ywi nadziei uzyskania
wadzy cesarskiej ani nawet ocalenia ycia.
Niestety! powiedzia Rzeczpospolita utracia poytecznego sug,
a nierozwaga jednej godziny przekrelia usugi wieloletnie. Nie wiecie
mwi dalej jakie niedole towarzysz wadzy najwyszej: ustawicznie wisi
nam miecz nad gowami. Boimy si nawet wasnej stray, boimy si swoich
towarzyszy. Nie mamy ju swobody wyboru pomidzy dziaaniem a spoczyn
kiem i nic, ani wiek, ani dobra sawa, ani dobre postpowanie, nie zdoa nas
uchroni od surowego sdu zawici. Wynoszc na tron, skazalicie mnie na ycie
wrd trosk i na przedwczesn mier. Jedyn pociech, jaka mi pozostaje, jest
pewno, e nie zgin sam jeden. 51
Ale o ile pierwsza cz tej przepowiedni spenia si wskutek zwycistwa
Probusa, o tyle druga pozostawaa nie speniona dziki jego wspaniaomylnoci.
Ujmujcy ten wadca usiowa nawet uratowa nieszczsnego Saturnina przed
wciekoci onierzy. Kilkakrotnie nalega na samego uzurpatora, eby mia
troch zaufania do miosierdzia wadcy, ktry tak wysokie mia o nim
wyobraenie, e ukara jako zoliwego donosiciela pierwszego, ktry mu
248 Rozdzia dwunasty

przynis niewiarygodn wiadomo o buncie Saturnina.52 Saturninus byby

moe i skorzysta z tej wspaniaomylnej propozycji, gdyby go od tego nie
powstrzymaa uparta nieufno jego zwolennikw. Dopucili si oni wikszej
winy i ywili wiksze nadzieje ni ich dowiadczony dowdca.
Zaledwie ugaszono na Wschodzie bunt Saturnina, ju na Zachodzie wybuchy
nowe zamieszki spowodowane buntem Bonozusa i Prokulusa w Galii. Najwybit
niejsz zalet tych dwch oficerw bya dzielno, ktr jeden z nich przejawia
w bojach Bachusa, a drugi w bojach Wenery,53 a przecie adnemu z nich nie
brakowao odwagi i zdolnoci, tote obaj z honorem grali dostojn rol cesarzy,
ktr narzuci im strach przed kar, dopki wreszcie nie pokonay ich wybitne
zdolnoci Probusa. Cesarz wykorzysta zwycistwo ze zwykym sobie umiar
kowaniem i oszczdzi zarwno majtek, jak i ycie ich niewinnych rodzin.54
Teraz ju or Probusa pokona wszystkich wrogw pastwa, zarwno
zewntrznych, jak i domowych. Jego agodne, ale stanowcze rzdy umocniy
przywrcony spokj publiczny i w adnej prowincji nie byo ju ani jednego
wrogiego barbarzycy, tyrana czy nawet rozbjnika, ktry by wskrzesza pami
0 minionym zamcie. Nadszed czas na to, by cesarz ponownie odwiedzi Rzym
1 urzdzi tam obchd dla uczczenia wasnej chway i powszechnej szczliwoci.
Tryumf, naleny mstwu Probusa, obchodzono z ca wspaniaoci, jaka
przystaa temu wybracowi losu, a lud, ktry tak niedawno podziwia trofea
zdobyte przez Aureliana, z rwnym zadowoleniem oglda trofea jego boha
terskiego nastpcy.55 Opisujc to wydarzenie, nie moemy zapomnie o rozpacz
liwej odwadze okoo osiemdziesiciu gladiatorw, ktrych wraz z prawie
szeciuset innymi przeznaczono do okrutnych igrzysk w amfiteatrze. Gardzc
rozlewem krwi dla zabawy motochu, pozabijali oni swoich stranikw,
wyamali si z miejsca, w ktrym byli zamknici, i napenili ulice Rzymu
krwawym zamtem. Mimo i stawiali zaarty opr, zostali pokonani i wycici
w pie przez regularne wojsko, ale przynajmniej ponieli zaszczytn mier
i odczuli zadowolenie, jakie daje suszna zemsta.56
Dyscyplina wojskowa panujca w obozach Probusa bya mniej okrutna ni
dyscyplina Aureliana, ale rwnie surowa i cisa. Aurelian za przewinienia kara
onierzy z nieubagan surowoci. Probus tym przewinieniom zapobiega,
ustawicznie zatrudniajc legiony przy poytecznych zajciach. Gdy by dowdc
wojsk stacjonowanych w Egipcie, przeprowadzi tam wiele powanych robt dla
dobra i uwietnienia tego bogatego kraju. Ulepszono tak wan dla samego
Rzymu eglug na Nilu, witynie, mosty, portyki i paace budowano rwnie
rkami onierzy, ktrzy kolejno pracowali jako architekci, jako inynierowie
i jako rolnicy.57 Pisano o Hannibalu, e aby uchroni swoje wojska od
niebezpiecznych pokus bezczynnoci, zmusza je do zakadania wielkich planta
cji drzew oliwnych wzdu wybrzea afrykaskiego.58 Kierujc si podobn
zasad, Probus kaza swoim legionom obsadzi bogatymi winnicami wzgrza
Galii i Panonii i nawet mamy opis dwch sporych obszarw, skopanych
 mier Probusa. Cesarz Karus 249

i obsadzonych wycznie przez onierzy.59 Jeden z nich, znany pod nazw gry
Alma, lea w pobliu Sirmium, w kraju, dla ktrego Probus tam urodzony
na zawsze zachowa szczegln tkliwo i ktrego wdziczno usiowa sobie
zjedna, przeobraajc rozleg, ale niezdrow poa bagnistego gruntu w ziemi
uprawn. Wojsko w ten sposb zatrudnione stanowio, by moe, najpoytecz
niejszy, jak rwnie i najdzielniejszy odam poddanych rzymskich.
Ale nawet najlepsi z ludzi, przekonani o prawoci wasnych zamierze,
przeprowadzajc swj wymarzony plan skonni s do zatracania umiaru; byo
tak i z samym Probusem, ktry nie liczy si dostatecznie z cierpliwoci
i usposobieniem swoich srogich legionistw.60 Wydaje si, e jedyn rzecz,
mogc onierzowi powetowa niebezpieczestwa jego zawodu, s przyjemno
ci i lenistwo w czasie wolnym od suby; jeli jednak onierza nieustannie si
obcia kac mu dodatkowo pracowa na roli, to wreszcie zaamie si on pod
tym nieznonym brzemieniem albo, oburzony, strznie je z siebie. Podobna
nieostrono Probusa rozpalia wrd jego wojsk niezadowolenie. Zwaajc
wicej na interesy ludzkoci ni na interesy wojska, wyrazi on prn nadziej,
e przez zaprowadzenie powszechnego pokoju wkrtce zniesie konieczno
utrzymywaniwa zawodowych, najemnych si zbrojnych.61 Ta nieopatrzna
uwaga okazaa si dla niego zgubna. Gdy w jeden z najupalniejszych dni letnich
surowo popdza onierzy do niezdrowej pracy nad osuszaniem bagien koo
Sirmium, onierze, rozdranieni trudem, nagle cisnli narzdzia na ziemi,
chwycili za bro i porwali si do wciekego buntu. Cesarz, wiadom gro
cego mu niebezpieczestwa, schroni si na wysok wie, zbudowan w celu
nadzorowania postpw prac.62 onierze wamali si tam w jednej chwili
i tysic mieczy naraz zagbio si w piersi nieszczsnego Probusa. Wojska
ochony z wciekoci natychmiast, gdy j zaspokoiy. Zapominajc o suro
woci cesarza, ktrego zamordoway, jy opakiwa swoj mordercz po
rywczo i pospieszyy uwieczni wspaniaym pomnikiem pami o jego
cnotach i zwycistwach.63
Pofolgowawszy alowi i skrusze z powodu mierci Probusa, legiony owiad
czyy jednomylnie, e najbardziej zasuguje na tron cesarski Karus, prefekt
pretorium. Wszystkie szczegy dotyczce tego wadcy s jakie niejasne
i wtpliwe. Szczyci si on tytuem obywatela rzymskiego i z naciskiem podkrela
czysto wasnej krwi w porwnaniu z cudzoziemskim, a nawet barbarzyskim
pochodzeniem poprzednich cesarzy, a przecie najdociekliwsi z jego wspczes
nych nie tylko s dalecy od uznania tych jego pretensji, ale wywodz pochodzenie
jego czyjego rodzicw w sposb bardzo rny: z Illyricum, z Galii albo Afryki.64
Chocia by onierzem, odebra staranne wyksztacenie; chocia by senatorem,
otrzyma najwysze stanowisko wojskowe; i w czasach gdy zawd cywilny
zaczyna si bezpowrotnie oddziela od wojskowego, Karus by jednoczenie
dostojnikiem cywilnym i wojskowym. Pomimo surowej sprawiedliwoci, jak
wymierzy mordercom Probusa, ktrego asce i uznaniu wiele zawdzicza,
250 Rozdzia dwunasty

nie zdoa unikn podejrzenia o to, e macza palce w sprawie, na ktrej

sam przecie najwicej skorzysta. Wprawdzie, przynajmniej do czasu swego
wyniesienia na tron cesarski, cieszy si opini czowieka cnotliwego i zdol
nego,65 lecz jego surowo niepostrzeenie wyrodzia si w ponure usposobie
nie i okruciestwo, i jego sabi biografowie niemal wahaj si, czy nie w
czy go do liczby tyranw rzymskich.66 Karus przywdzia purpur majc lat
okoo szedziesiciu, gdy jego dwaj synowie, Karinus i Numerian, ju osig
nli wiek mski.67
Wadza senatu skoczya si wraz z Probusem, a tym razem onierze
nie okazali swojej skruchy przez takie samo nalene uszanowanie wadzy
cywilnej, jakiemu dali wyraz po tragicznej mierci Aureliana. Wybr Karusa
zaatwiono nie czekajc wcale na zatwierdzenie senatu, a nowy cesarz poprze
sta na zawiadomieniu go tylko chodnym i wyniosym listem, e wstpi na
opustoszay tron.68 Zachowanie si tak przeciwne zachowaniu jego ujmujcego
poprzednika nie rokowao nowym rzdom dobrych nadziei, a Rzymianie,
pozbawieni wadzy i wolnoci, skorzystali ze swego przywileju swobodnego
szemrania.69 Niemniej gosy powinszowa i pochlebstwa nie milczay i do dzi
dnia moemy odczytywa z satysfakcj i pogard pewn eklog, uoon na
wstpienie na tron cesarza Karusa. Dwaj pasterze, uchodzc przed upaem
poudniowej pory, chroni si do jaskini Fauna. Na rozoystym buku od
krywaj jakie wiee pismo. S to prorocze wiersze, w ktrych to sielskie
bstwo opisao szczliwo czekajc Cesarstwo pod panowaniem tak wiel
kiego wadcy. Faun wita nadejcie bohatera, ktry, biorc na swoje barki wa
lce si brzemi wiata rzymskiego, ugasi wojn i niesnaski partyjne i raz
jeszcze przywrci wiatu niewinno i bezpieczestwo zotego wieku.70
Jest rzecz wicej ni prawdopodobn, e te wykwintne bahostki nigdy
nie dotary do uszu wodza-weterana, czynicego wanie za zgod legionw
przygotowania do od dawna zamierzonej i odkadanej wojny z Persami. Przed
wyjazdem na t dalek wypraw Karus obdarzy swoich dwch synw, Karinusa
i Numeriana, tytuem cezarw. Dajc pierwszemu z nich udzia we wadzy
cesarskiej omale rwny wasnemu, poleci modemu wadcy najpierw uciszy
pewne zamieszki, ktre wybuchy w Galii, a potem na stae przyjecha do
Rzymu i obj rzdy nad prowincjami zachodnimi.71 Bezpieczestwo Illyri-
cum przypiecztowano pamitn klsk zadan Sarmatom: szesnacie tysicy
tych barbarzycw pozostao na polu bitwy, a liczba jecw wyniosa dwa
dziecia tysicy. Stary cesarz, podniecony saw i widokami zwycistwa,
pomaszerowa w rodku zimy przez prowincje Tracji i Azji Mniejszej i wreszcie,
wesp ze swoim synem, Numerianem, przyby nad granic monarchii perskiej.
Tam, rozbiwszy swj obz na szczycie wyniosej gry, pokaza wojskom
bogactwo i zbytek panujce u nieprzyjaciela, ktrego miay zaatakowa.
Nastpca Artakserksesa, Waranes, czyli Bahram, chocia pokona Segestw,
jeden z najbardziej wojowniczych ludw w Grnej Azji,72 zatrwoy si
 mier Karusa. Karinus i Numerianus 251

nadejciem Rzymian i usiujc opni ich pochd nawiza rokowania pokojo

we. Posowie jego przybyli do obozu rzymskiego przed zachodem soca,
w chwili gdy wojska zaspokajay gd skromnym posikiem. Persowie owiad
czyli, e pragn stan przed obliczem cesarza rzymskiego. Zaprowadzono ich
wreszcie do onierza siedzcego na trawie. Wieczerza jego skadaa si z kawaka
niewieego boczku i garci twardego grochu. Jedynym szczegem, wiad
czcym o jego godnoci, bya zgrzebna weniana szata purpurowa. To samo
niezwaanie na dworsk wytworno cechowao i sposb prowadzenia roz
mowy. Karus, zdejmujc czapk, ktr nosi dla ukrycia ysiny, zapewni
posw, e jeli ich pan nie uzna zwierzchnictwa Rzymu, to on, Karus, rycho
sprawi, e Persja zostanie tak ogoocona z drzew, jak jego gowa jest ogoocona
z wosw.73 Scena ta, jakkolwiek moe nieco sztuczna i przygotowana z gry,
pokazuje nam obyczaje Karusa i ow surow prostot, jak wojenni wadcy,
ktrzy nastpili po Galienie, przywrcili w obozach rzymskich. Sudzy Wiel
kiego Krla zadreli i odeszli.
Karus nie rzuca sw na wiatr. Spustoszy Mezopotami, wyrn w pie
wszystko, co si przeciwstawiao jego pochodowi, opanowa wielkie miasta
Seleucj i Ktezyfont, ktre, jak si zdaje, podday mu si bez stawiania oporu,
i ponis swj zwyciski or za Tygrys.74 Wykorzysta bowiem na ten najazd
sprzyjajc chwil. W perskich sprawach pastwowych panowa zamt skutkiem
wewntrznych wani partyjnych, a wikszo ich si zbrojnych musiaa sta na
granicy Indii. Rzym i Wschd przyjy wiadomo o tak powanych sukcesach
z uniesieniem. Pochlebstwo i nadzieja w najywszych barwach odmalowyway
upadek Persji, podbj Arabii, poskromienie Egiptu i trwae uwolnienie od
najazdu plemion scytyjskich.75 Ale panowaniu Karusa przeznaczone byo
wykaza prno wszelkich przepowiedni. Ledwie wygoszono te wrby, a ju
jego mier zadaa im kam; wydarzeniu temu towarzyszyy okolicznoci tak
dwuznacznej ze najlepiej je przytoczy sowami listu, ktry jego wasny sekretarz
skierowa do prefekta miasta Rzymu.
Karus pisze on nasz najdroszy cesarz, lea w ku zoony niemoc,
gdy w obozie wybucha wcieka burza. Ciemno powlekajca niebo bya tak
gsta, e ju nie moglimy si wzajemnie odrni; a nieustanne byskawice
odejmoway nam wiadomo tego, co si dziao w powszechnym zamcie.
Natychmiast po najgoniejszym uderzeniu pioruna usyszelimy nagy krzyk,
e cesarz nie yje; i wkrtce si okazao, e jego pokojowcy w szale roz
paczy podpalili krlewski przybytek, ktra to okoliczno wywoaa pogosk,
jakoby Karusa zabi piorun. Ale, o ile zdoalimy zbada prawd, to mier ta
bya naturalnym skutkiem jego dolegliwoci. 16
Opustoszenie tronu nie wywoao adnych zaburze. dz wadzy ambitnych
wyszych dowdcw powciga strach, ktry wzajemnie przed sob odczuwali,
tote Numeriana wraz z jego nieobecnym bratem, Karinusem, jednomylnie
uznano cesarzami rzymskimi. Wszyscy oczekiwali, e nastpca Karusa wstpi
252 Rozdzia dwunasty

w jego lady i, nie dajc Persom czasu na ochonicie z przeraenia, z mieczem

w rku podejdzie pod paace w Suzie i Ekbatanie.77 Ale legiony, cho silne z racji
swojej liczebnoci i dyscypliny, gnbi jak najbardziej upodlajcy zabobon.
Pomimo wszelkich sztuk, jakich uyto, eby ukry okolicznoci mierci poprze
dniego cesarza, okazao si niemoliwoci wyperswadowa cokolwiek pospl
stwu, a potga opinii jest przecie nie do odparcia. Do osb albo miejsc, w kt
re uderzy piorun, staroytni odnosili si ze zbon groz, uwaajc je za
szczeglne ofiary gniewu Niebios.78 Przypomniano sobie orzeczenie wyroczni,
ktra owiadczya, e rzeka Tygrys stanowi zgubn granic dla ora rzym
skiego. Wojska, przeraone losem Karusa i niebezpieczestwem, ktre grozio
im samym, gono nawoyway Numeriana, aby usucha woli bogw i odpro
wadzi ich jak najdalej od tego zowrbnego teatru wojny. Chwiejny cesarz nie
potrafi poskromi ich upartych przesdw i Persowie zdumieli si nieoczekiwa
nym odwrotem zwyciskiego nieprzyjaciela.79
Wiadomo o tajemniczym zgonie cesarza wkrtce przyniesiono znad granic
Persji do Rzymu i zarwno senat, jak prowincje powinszoway synom Karusa ich
wyniesienia na tron. Ci szczni modziecy nie mieli jednak zupenie tego
wiadomego poczucia wyszoci, ktre pynie bd z urodzenia, bd z prze
wiadczenia o wasnych zasugach i moe sprawi, e posiadanie tronu jest czym
atwym i jak gdyby naturalnym. Urodzeni i wychowani w domu zwykego
obywatela, w jednej chwili, gdy ich ojciec zosta cesarzem, wznieli si na
stanowisko ksit; a ju w niespena szesnacie miesicy pniej wskutek jego
mierci dosta im si nieoczekiwany spadek w postaci ogromnego Cesarstwa. Na
to, by znie takie szybkie wywyszenie nie tracc rwnowagi duchowej, trzeba
niezwykej cnoty i roztropnoci, a Karinus, starszy z braci, odznacza si wicej
ni przecitnym brakiem tych cech. Na wojnie galijskiej wykaza, co prawda,
pewn odwag osobist,80 ale natychmiast po przybyciu do Rzymu odda si
rozpucie panujcej w stolicy i naduywa swego stanowiska. By mikki,
a jednak okrutny; zmysowy, ale pozbawiony smaku; a cho prny i niezwykle
draliwy na punkcie wasnej osoby, rwnoczenie obojtny na szacunek ogu.
W cigu kilku miesicy kolejno oeni si i rozwid z dziewicioma kobietami,
z ktrych wikszo pozostawi w ciy: przy czym niezalenie od tej niestaoci
w zwizkach legalnych znajdowa jeszcze czas na folgowanie tylu rozwizym
zachciankom, e cign tym hab i na siebie, i na najzacniejsze domy
rzymskie. Z zaart nienawici odnosi si do kadego, kto mgby pamita
jego dawniejsze skromne stanowisko albo gani jego obecne postpowanie.
Posa na wygnanie albo na mier przyjaci i doradcw, ktrymi otoczy
go ojciec, aby kierowali nim w jego niedowiadczonym wieku, z maostkow
mciwoci przeladowa swoich kolegw szkolnych i towarzyszy, ktrzy
przedtem nie do szanowali ukryty w nim majestat przyszego cesarza. Wobec
senatorw Karinus zachowywa si wyniole i po krlewsku, czsto owiad
czajc, e zamierza rozda ich majtki pomidzy posplstwo rzymskie. Spord
 Igrzyska w Rzymie 253

mtw tego posplstwa dobiera sobie ulubiecw, a nawet ministrw. Paac

a nawet i st cesarski obsiady piewaczki, tancerki, prostytutki i cay bogaty
orszak rozpusty i gupoty. Gubernatorem miasta Rzymu mianowa Karinus
jednego ze swoich odwiernych.81 Na miejsce prefekta pretorium, ktrego kaza
straci, mianowa jednego z osobnikw sucych jego bardziej wyuzdanym
rozkoszom. Inny, posiadajc taki sam albo nawet jeszcze haniebniejszy tytu do
aski cesarskiej, otrzyma urzd konsula. Pewien zaufany sekretarz, ktry
doszed do niezwykej biegoci w sztuce podrabiania pisma, uwolni gnunego
cesarza za jego wasn zgod od uciliwego obowizku podpisywania listw
swym imieniem.
Cesarz Karus, wyruszajc na wojn z Persami, dla zabezpieczenia fortuny
swego rodu z pobudek tak uczuciowych, jak i politycznych, pozostawi wojska
i prowincje zachodnie w rku swego starszego syna. Wiadomoci, ktre wkrtce
otrzyma o prowadzeniu si Karinusa, napeniy go wstydem i alem. Nie
ukrywa tego, e postanowi da Rzeczypospolitej zadouczynienie surowym
aktem sprawiedliwoci wobec tego niegodnego syna oraz zaadoptowa na jego
miejsce dzielnego i cnotliwego Konstancjusza, ktry by podwczas guber
natorem Dalmacji. Ale wyniesienie Konstancjusza na pewien czas odoono
i Karinus, gdy tylko mier ojca uwolnia go od hamulcw strachu czy
przyzwoitoci, roztoczy przed oczami Rzymian obraz rozrzutnoci Helioga
bala w poczeniu z okruciestwem Domicjana.82
Jedyn cech dodatni rzdw Karinusa, jak historia zdoaa zapisa albo
poezja opiewa, bya niezwyka wspaniao, z jak w imieniu wasnym
i brata urzdza rzymskie igrzyska teatralne, cyrkowe i amfiteatralne. W przeszo
dwadziecia lat pniej, gdy dworzanie Dioklecjana przedstawiali swemu
prostemu i skromnemu wadcy saw i popularno jego hojnego poprzednika,
Dioklecjan przyzna, e panowanie Karinusa istotnie byo panowaniem roz
koszy.83 Ale t prn rozrzutno, ktr roztropny Dioklecjan susznie
pogardza, lud rzymski przyjmowa z podziwem i zachwytem. Najstarsi spord
obywateli, przypominajc sobie widowiska z dawniejszych czasw, przepych
tryumfu Probusa albo Aureliana oraz Igrzyska Stulecia urzdzane przez cesarza
Filipa, przyznawali, e wszystko to zamia wspaniao Karinusa.84
Najatwiej nam bdzie zobrazowa widowiska wydawane przez Karinusa,
gdy wymienimy gar szczegw, ktre historia raczya nam poda, a ktre
dotycz widowisk wydawanych przez jego poprzednikw. Jeli ograniczymy si
wycznie do polowa na dzikie zwierzta, to, jakkolwiek bymy mogli
przygania prnoci pomysu albo okruciestwu wykonania, zmuszeni jeste
my przyzna, e nigdy, ani przed Rzymianami, ani po nich, nie zabawiano ludu
z tak olbrzymim kunsztem i nakadem kosztw.85 Na rozkaz Probusa przesa
dzono na rodek areny cyrkowej mnstwo wielkich drzew, wyrwanych z ziemi
z korzeniami. Przestronny ten i cienisty las wypeniono tysicem strusi, tysicem
jeleni, tysicem saren i tysicem dzikw, ca t rnorodn zwierzyn wydajc
254 Rozdzia dwunasty

na up nieokieznanej gwatownoci motochu. Tragedia odegrana nastpnego

dnia polegaa na wymordowaniu stu lww, tylu lwic, dwustu lampartw
i trzystu niedwiedzi.86 Zbir, ktry modszy Gordian przygotowa na swj
tryumf, a ktry jego nastpca wystawi na widok publiczny podczas Igrzysk
Stulecia, by godny uwagi nie tyle z powodu swojej liczebnoci, ile z powodu
niezwykoci tych zwierzt. Dwadziecia zebr ukazao swoje wykwintne ksztaty
i pstre pikno oczom ludu rzymskiego.87 Dziesi osi i tyle yraf, najwyszych
i najagodniejszych stworze, jakie wdruj po rwninach Sarmacji i Etiopii,
stanowio kontrast z trzydziestoma hienami afrykaskimi i dziesicioma tygry
sami indyjskimi, najsroszymi dzikimi bestiami strefy gorcej. Nieszkodliw
si, jak przyroda obdarzya wiksze czworonogi, podziwano w postaci
nosoroca, hipopotama nilowego88 i majestatycznej gromady trzydziestu
dwch soni.89 Podczas kiedy posplstwo z tpym podziwem gapio si na
to wspaniae widowisko, mionik przyrody mgby przyjrze si ksztatom
i waciwociom tylu rnych gatunkw zwierzt, zwiezionych do rzymskiego
amfiteatru ze wszystkich czci staroytnego wiata. Ale ta przypadkowa
korzy, ktr mogaby z ludzkich szalestw odnie nauka, z pewnoci nie
wystarcza na to, by usprawiedliwi takie bezcelowe marnotrawstwo mienia
publicznego. Zdarzy si jednak jeden jedyny przypadek, podczas pierwszej
wojny punickiej, gdy senat mdrze poczy rozrywk posplstwa z interesem
pastwowym. Kilku niewolnikom, uzbrojonym tylko w tpe oszczepy, kazano
przepdzi przez cyrk znaczn liczb soni, wzitych podczas klski wojska
kartagiskiego.90 To poyteczne widowisko posuyo do wpojenia onierzowi
rzymskiemu uzasadnionej pogardy dla tych niezdarnych zwierzt; przesta si
on ba spotkania z nimi w szyku bojowym.
Zarwno polowanie na dzikie zwierzta, jak i ich pokazy prowadzono ze
wspaniaoci, jaka przystaa narodowi, ktry sam sobie nadawa tytu panw
wiata, a budynek przeznaczony na te rozrywki rwnie stanowi wyraz
wielkoci Rzymu. Potomno podziwia i dugo podziwia bdzie dostojne ruiny
wystawionego przez Tytusa amfiteatru, ktry tak bardzo zasuy na nazw
Koloseum.91 Bya to budowla o ksztacie elipsy, dugoci piciuset sze
dziesiciu czterech stp, a szerokoci czterystu szedziesiciu siedmiu, oparta na
osiemdziesiciu lukach, a wznoszca si na wysoko stu czterdziestu stp,92
przy czym kade z jej czterech piter zbudowane byo kolejno w innym stylu
architektonicznym. Na zewntrz gmach ten by wykadany marmurem i przy
ozdobiony posgami. Rozlega wklso tworzca wntrze otoczona bya
stopniowo wznoszcymi si ku grze szedziesicioma czy te osiemdziesicio
ma rzdami miejsc siedzcych, rwnie marmurowych, pokrytych poduszkami,
mogcymi pomieci wygodnie z gr osiemdziesit tysicy widzw.93 Olbrzy
mie tumy wleway si tam przez szedziesit cztery vomitoria (bo t to nazw
bardzo trafnie okrelano drzwi), przy czym wejcia te, korytarze i klatki
schodowe obmylone byy ze znawstwem tak doskonaym, e kada osoba, czy
 Powrt z Persji i mier Numeriana 255

to ze stanu senatorskiego, rycerskiego czy plebejskiego, odnajdywaa prze

znaczone dla siebie miejsce bez kopotu i zamieszania.94 Nie pominito nic,
co by pod jakimkolwiek wzgldem mogo si przyczyni do zwikszenia wygody
i przyjemnoci widzw. Od soca i deszczu chroni ich ogromny baldachim,
ktry czasami zacigano nad ich gowami. Powietrze obficie przesycane
wdziczn woni pachnide ustawicznie odwieay bijce fontanny. Znajdujca
si w rodku budowli arena, czyli scena, wysypana bya najmikszym piaskiem
i kolejno przybieraa najrnorodniejsze ksztaty, czasem na pozr unoszc si
ponad ziemi, niby Ogrd Hesperyd, to znw rozamujc na skay i jaskinie
Tracji. Podziemne rury dostarczay wody w nieograniczonych ilociach, i to, co
jeszcze przed chwil sprawiao wraenie paskiej rwniny, mogo si nagle
przeksztaci w rozlege jezioro, pokryte zbrojnymi okrtami i pene potworw
morskich.95 W dekoracjach do tych scen cesarze rzymscy popisywali si swoim
bogactwem i szczodrobliwoci; przy rnych okazjach czytamy o tym, e cae
urzdzenie amfiteatru skadao si bd ze srebra, bd ze zota, bd z bursz
tynu.96 Poeta, ktry opis igrzysk Karinusa wkada w usta pasterza, zwabionego
do stolicy saw ich wspaniaoci, twierdzi, e siatka majca suy za ochron
przed dzikimi zwierztami spleciona bya ze zotego drutu; e kruganki byy
pozocone; i e pas, czyli krg, ktry oddziela od siebie poszczeglne stany
widzw, nabijany by drogocenn mozaik z piknych kamieni.97
Pord tych poyskujcych wspaniaoci cesarz Karinus, pewien swojej
fortuny, rozkoszowa si owacjami ludu, pochlebstwem swoich dworakw
i pieniami poetw, ktrzy, nie mogc si w nim doszuka powaniejszych zalet,
zdani byli na wysawianie boskich wdzikw jego osoby.98 Ale w tej samej
godzinie, w ktrej jego brat o dziewiset mil od Rzymu wyzion ducha, nagy
przewrt wydar bero z rk rodu Karusa, eby je odda obcemu.99
Synowie Karusa ani razu nie widzieli si ze sob po mierci ojca. Ukad,
ktrego wymagao ich pooenie, prawdopodobnie odoono a do czasu
powrotu modszego brata do Rzymu, gdzie uchwalono tryumfalny obchd dla
modych cesarzy za pene chway wygranie wojny z Persami.100 Nie ma
pewnoci, czy zamierzali oni podzieli si rzdami Cesarstwa, czy te jego
prowincjami, natomiast jest rzecz wysoce nieprawdopodobn, by ich zjed
noczenie okazao si cho troch trwalsze. Przeciwiestwo charakterw niechyb
nie rozpomienioby jeszcze bardziej zazdro o wadz. Nawet w czasach
najwikszego zepsucia Karinus niegodzien by ycia; Numerian natomiast
zasugiwa na to, by y w okresie szczliwszym. Gdy tylko lud pozna jego
ujmujcy sposb bycia i mie cechy, otoczy go uznaniem i sympati. Ten
modszy syn Karusa by utalentowanym poet i mwc, co przydaje godnoci
i blasku kademu czowiekowi, zarwno najniszego, jak i najwyszego stanu.
W krasomwstwie swoim, co prawda, jakkolwiek by mu przyklaskiwa senat,
wzorowa si nie tyle na Cyceronie, ile raczej na nowoytnych deklamatorach;
jednak w stuleciu bynajmniej nie pozbawionym talentw poetyckich ubiega si
256 Rozdzia dwunasty

0 nagrod wesp z najsynniejszymi ze swoich wspczesnych i nadal pozo

stawa przyjacielem swoich wspzawodnikw, ktra to okoliczno wiadczy
albo o dobroci jego serca, albo o wyszoci jego talentu.101 Ale talenty
Numeriana byy raczej typu kontemplacyjnego ni czynnego. Wyniesienie jego
ojca na tron cesarski zmusio go do niechtnego porzucenia cienia, w jakim
dotychczas przebywa, lecz ani jego usposobienie, ani zainteresowania nie
predestynoway go do dowodzenia wojskami. Trudy wojny z Persami zniszczyy
mu organizm, a gorcy klimat102 spowodowa tak chorob oczu, e zmuszony
by podczas dugotrwaego odwrotu siedzie samotnie w zaciemnionym namio
cie albo lektyce. Zarzd wszelkimi sprawami, zarwno cywilnymi, jak i wojsko
wymi, przej od niego Ariusz Aper, prefekt pretorium, ktry poza sprawowa
niem swego wanego urzdu mia jeszcze zaszczyt by teciem Numeriana.
Namiotu cesarskiego pilnie strzegli jego najbardziej zaufani zausznicy i przez
wiele dni Aper przekazywa wojsku rzekome rozkazy ich niewidzialnego
zwierzchnika.103
Dopiero w osiem miesicy po mierci Karusa wojsko rzymskie, powolnym
marszem wracajce znad brzegw Tygrysu, przybyo nad Bosfor Tracki.
Legiony zatrzymay si na postj w Chalcedonie w Azji, podczas gdy dwr
cesarski przeprawi si do Heraklei, po europejskiej stronie Propontydy.104 Ale
w obozie wkrtce rozesza si pogoska, zrazu potajemnie szeptana, a w kocu
wybuchna gon wrzaw, e cesarz nie yje, a zuchway i dny wadzy
dostojnik nadal sprawuje najwysze rzdy w imieniu Numeriana, ktrego ju nie
ma. Niecierpliwi onierze nie chcieli znosi dugo takiego stanu zawieszenia.
Wiedzeni nieposkromion ciekawoci, wdarli si do namiotu cesarskiego
1znaleli tam ju tylko trupa Numeriana.105 To, e stopniowo podupada on na
zdrowiu, mogoby ich skoni do uwierzenia, e bya to mier naturalna, ale jej
ukrywanie wytumaczono jako dowd winy, a kroki, ktre Aper przedsiwzi,
aby zapewni sobie tron, stay si bezporedni przyczyn jego zguby. A przecie,
nawet w tym uniesieniu wciekoci i alu, wojska przestrzegay prawidowego
sposobu postpowania, co dowodzi, jak skutecznie wojenni nastpcy Galiena
przywrcili karno. Zwoano powszechne zgromadzenie wojska w Chalce
donie, dokd te przewieziono Apra w acuchach jako winia i jako
zbrodniarza. W rodku obozu wzniesiono pust mwnic, a wysi i redni
dowdcy utworzyli wielk rad wojenn. Wkrtce oznajmili oni posplstwu, e
wybr ich pad na Dioklecjana, dowdc wojsk domowych, czyli stray
przybocznej, ktrego uwaaj za najbardziej nadajcego si do pomszczenia
ich ukochanego cesarza i objcia po nim rzdw. Przysze losy kandydata
zaleay ju tylko od przypadku albo od jego wasnego postpowania w owej
godzinie. Dioklecjan, wiadom tego, e dotychczasowe stanowisko w wojsku
naraa go na pewne podejrzenia, wstpi na mwnic i, wznoszc oczy ku
socu, w obliczu tego wszechwidzcego bstwa,106 uczyni uroczyste wyznanie
swojej niewinnoci.
 Dioklecjan cesarzem 257

Potem, przybierajc ton wadcy i sdziego, rozkaza przyprowadzi do

podna mwnicy zakutego w kajdany Apra. Ten czowiek powiedzia
jest morderc Numeriana, i po tych sowach, nie dajc Aprowi czasu na
wszczcie niebezpiecznych usprawiedliwie, doby miecza i zatopi go w piersi
nieszczsnego prefekta. Oskarenie poparte tak przekonujcym dowodem
przyjto bez sprzeciwu i legiony kilkakrotnymi wiwatami uznay sprawiedliwo
i wadz cesarza Dioklecjana.107
Zanim si zajmiemy pamitnym panowaniem tego wadcy, bdzie rzecz
stosown ukara i odprawi niegodnego brata Numeriana. Karinus posiada
do ora i skarbw na to, by poprze swj tytu prawny do wadzy cesarskiej.
Ale osobiste wady przewayy wszelkie przemawiajce na jego korzy wzgldy
urodzenia i stanowiska. Najwierniejsi nawet sudzy jego ojca pogardzali
niezdatnoci syna i bali si jego okrutnego zuchwalstwa. Serca ludu byy po
stronie jego rywala, a nawet senat wola uzurpatora od tyrana. Chytry
Dioklecjan zacz rozdmuchiwa powszechnie panujce niezadowolenie i zima
przesza na potajemnych intrygach i jawnych przygotowaniach do wojny
domowej. Na wiosn siy zbrojne Wschodu i Zachodu stary si ze sob na
rwninach pod Margus, maym miasteczkiem w Mezji, w pobliu Dunaju.108
Wojska, ktre tak niedawno wrciy z wojny z Persami po zdobyciu tam sawy
kosztem zdrowia i liczebnoci, nie byy zdolne do walki z nietknitymi siami
legionw europejskich. Ich szeregi przeamano i przez chwil Dioklecjan zwtpi
i o purpurze, i o yciu, ale Karinus wskutek niewiernoci swoich oficerw
wkrtce utraci przewag, uzyskan dziki mstwu onierzy. Pewien trybun
bowiem, ktremu cesarz uwid on, skorzysta z tej sposobnoci do zemsty
i jednym ciosem zakoczy wojn domow, rozlewajc krew cudzoonika.109
 Rozdzia trzynasty

PANOWANIE DIOKLECJANA I JEGO TRZECH WSPWADCW:

MAKSYMIANA, GALERIUSZA I KONSTANCJUSZA
POWSZECHNE PRZYWRCENIE ADU I SPOKOJU WOJNA
Z PERSAMI, ZWYCISTWO I TRYUM F NOWA FORMA RZDW
ABDYKACJA I WYCOFANIE SI DIOKLECJANA I MAKSYMIANA

T akgokolwiek
jak panowanie Dioklecjana byo wietniejsze od panowania ktre
z jego poprzednikw, tak te pochodzenie jego byo nisze
i pospolitsze. Wprawdzie silny argument zasug lub przemocy czsto usuwa na
bok wykoncypowane prerogatywy szlachetnego urodzenia, ale dotychczas
przestrzegano wyranej linii podziau pomidzy woln a niewoln czci
ludzkoci. Rodzice Dioklecjana byli niewolnikami w domu Anulina, senatora
rzymskiego, i nazwisko swe Dioklecjan wzi po prostu od nazwy maego
miasteczka w Dalmacji, skd wywodzia si jego matka.1 Istnieje prawdopodo
biestwo, e ojciec jego uzyska wolno dla caej rodziny i wkrtce potem
osign urzd skryby, ktry zwykle wykonywali wyzwolecy.2 Przychylne
orzeczenia wyroczni, a raczej wiadomo wasnych niepospolitych zdolno
ci, pchny jego ambitnego syna do powicenia si zawodowi wojskowemu
w pogoni za obietnicami, jakie mu poczynia fortuna; i byoby rzecz nie
zmiernie ciekaw przeledzi wszystkie te zabiegi i przypadki, ktre mu
stopniowo umoliwiy wypenienie przepowiedni i wykazanie swoich zalet
wiatu. Kolejno mianowano Dioklecjana gubernatorem Mezji, nadano mu
zaszczytny urzd konsula i wane stanowisko dowdcy gwardii paacowej.
Zabysn on talentami na wojnie perskiej i wreszcie po mierci Numeriana,
skoro rywale wyznali swoje winy i ulegli karze, uznano tego niewolnika godnym
tronu cesarskiego. Zoliwa zagorzao religijna, ktra jego wsprzdc
Maksymiana oskara o dzik srogo, sprbowaa rzuci podejrzenia na
osobist odwag cesarza Dioklecjana.3 Nieatwo by nas byo przekona
o tchrzostwie onierza, ktry wybi si na swoje stanowisko zaczynajc
od prostego szeregowca i zdoby sobie niezachwiany szacunek legionw, jak
rwnie ask tylu wojowniczych wadcw. A jednak nawet i oszczerstwo jest
do bystre na to, aby wykrywa i atakowa najsabsze punkty. Wprawdzie
nie stwierdzono, e mstwo Dioklecjana kiedykolwiek nie sprostao jego
obowizkom lub zadaniom chwili, ale wydaje si, e nie posiada on tego
zuchwaego i szlachetnego bohaterskiego ducha, ktry zabiega o niebezpie
czestwo i saw, gardzi podstpami i miao domaga si posuszestwa od
 Panowanie Dioklecjana. Podzia wadzy 259

rwnych sobie. Cechoway go zdolnoci raczej uyteczne ni wietne: tgi umys

wyostrzony dowiadczeniem i obserwacj ludzi, zrczno i pilno w zaat
wianiu spraw, rozsdne poczenie szczodrobliwoci i oszczdnoci, agodnoci
i srogoci, gboka umiejtno udawania pod pokrywk onierskiej szczeroci,
wytrwao w deniu do celu, gitko w stosowaniu rnorodnych rodkw,
a ponad wszystko wielka sztuka podporzdkowywania namitnoci, zarwno
wasnych, jak i cudzych, interesom swojej dzy wadzy i zabarwiania tej
dzy wadzy najpikniejszymi pozorami sprawiedliwoci i korzyci powszech
nej. Dioklecjana, tak jak Augusta, mona uwaa za zaoyciela nowego
Cesarstwa. Podobnie jak ten przybrany syn Cezara, wybija si on raczej
jako m stanu ni jako wojownik; i podobnie jak August, nie stosowa
przemocy tam, gdzie mona byo osign cel polityk.
Zwyciski Dioklecjan odznacza si szczegln agodnoci. Wrd ludu,
nawykego do oklaskiwania wspaniaomylnoci zwycizcy, jeli tylko wymierza
zwyke kary mierci, wygnania i konfiskaty z jakim takim umiarkowaniem
i susznoci, wojna domowa, ktrej pomienie wygasy od razu na polu
bitwy, wywoaa arcyprzyjazne zdumienie. Dioklecjan obdarzy zaufaniem
Arystobula, gwnego ministra domu Karusa, uszanowa ycie, majtki i god
no swoich przeciwnikw, a nawet pozostawi na stanowisku wikszo sug
Karinusa.4 Nie jest rzecz nieprawdopodobn, e u przebiegego Dalma-
tyczyka rka w rk z czowieczestwem szy pobudki ostronoci; wielu
z tych sug moe kupio sobie jego ask tajemn zdrad poprzedniego cesarza,
u innych uszanowa on pen wdzicznoci wierno wobec nieszczsnego
pana. Faktem jest, e Aurelian, Probus i Karus w swojej bystroci powie
rzyli rne wysokie stanowiska cywilne i wojskowe dostojnikom o wypr
bowanych zaletach, ludziom, ktrych usunicie przyniosoby szkod subie
pastwowej, wcale nie lec w interesie nastpcy tych cesarzy. Takie po
stpowanie Dioklecjana pozwolio jednak wiatu rzymskiemu pokada w no
wym panowaniu najpikniejsze nadzieje, a cesarz postara si usprawiedliwi
to przychylne nastawienie, owiadczajc, e spord wszystkich cnt swoich
poprzednikw najbardziej pragnie naladowa humanitarn filozofi Marka
Aureliusza.5
Pierwszy waniejszy akt panowania Dioklecjana zdawa si dowodzi zarw
no jego szczeroci, jak i umiarkowania. Za przykadem Marka przybra on sobie
wspwadc w osobie Maksymiana, ktremu nada tytu pocztkowo cezara,
a potem augusta.6 Ale kierowa si przy tym zupenie innymi pobudkami
i wybra czowieka innego, ni to uczyni kiedy jego podziwiany poprzednik;
Marek Aureliusz, obdarzajc zaszczytami purpury rozpustnego modzieca,
spaci osobisty dug wdzicznoci, i to kosztem szczcia powszechnego.
Natomiast Dioklecjan, przypuszczajc do trudw rzdzenia przyjaciela i towa
rzysza broni, w okresie niebezpieczestwa grocego pastwu zapewni Ce
sarstwu obron zarwno Wschodu, jak Zachodu. Maksymian urodzi si
260 Rozdzia trzynasty

chopem i pochodzi, tak jak Aurelian, z okrgu miasta Sirmium. Bez wy

ksztacenia,7 nie dbajcy o prawa, nawet na najwyszym stanowisku zdradza
swoje niskie pochodzenie prostackim wygldem i sposobem bycia. Jedyn
sztuk, jak uprawia, bya wojna. W cigu wielu lat suby wyrni si na
wszystkich granicach Cesarstwa, a chocia jego zdolnoci wojskowe predes
tynoway go raczej do suchania ni do rozkazywania, chocia, by moe, nigdy
nie osign on poziomu doskonaego wyszego dowdcy, to jednak dziki
swojemu mstwu, wytrwaoci i dowiadczeniu nadawa si do wykonywania
przedsiwzi nawet najbardziej uciliwych. Wady Maksymiana byy nie mniej
poyteczne dla jego dobroczycy. Maksymian, guchy na gos litoci i nie znajcy
strachu przed skutkami swoich czynw, stanowi podatne narzdzie wszelkich
aktw okruciestwa, jakie przebiegemu Dioklecjanowi nakazywaa prze
prowadza jego polityka, rwnoczenie si ich zapierajc. Gdy tylko zo
ono krwaw ofiar na otarzu przezornoci albo zemsty, Dioklecjan w sam
por wtrca si do rzeczy, ocala ycie owym nielicznym pozostaym, ktrych
wcale nie zamierza kara, i agodnie gani surowo swego srogiego kolegi, po
czym rozkoszowa si porwnaniem pomidzy wiekiem zotym a elaznym, jakie
powszechnie stosowano rozwaajc przeciwne zasady rzdzenia tych dwch
wspwadcw. Pomimo tej rnicy charakterw dwaj cesarze utrzymali na
tronie przyja zawart w czasie, gdy byli jeszcze zwykymi obywatelami.
Wyniosy a niespokojny duch Maksymiana, ktry pniej okaza si tak zgubny
dla niego samego i dla spokoju publicznego, nakazywa mu szanowa talent
Dioklecjana i uznawa wyszo rozumu nad brutaln przemoc.8 Kierujc
si pobudkami pychy czy te zabobonu, jeden z cesarzy przybra sobie ty
tu: Iovius, a drugi Herculius. W jzyku ich sprzedajnych krasomw
cw nazywao si to, e wszechwiedzca mdro Jowisza utrzymuje wiat
w ruchu, a niezwycione rami Herkulesa oczyszcza ziemi z potworw
i tyranw.9
Ale nawet i wszechpotga Jowiusza i Herkuliusza okazaa si niedosta
teczna do udwignicia brzemienia rzdw pastwowych. Rozwany Diokle
cjan stwierdzi, e Cesarstwo, ze wszystkich stron atakowane przez barba
rzycw, ze wszystkich te stron wymaga obecnoci wielkiego wojska i ce
sarza. W tym to celu postanowi raz jeszcze podzieli swoj uciliw wadz
i dopuci do jednakowego w niej udziau,10 wraz z podrzdnym tytu
em cezarw, dwch wyszych dowdcw o wyprbowanych zasugach. Oso
bami, ktre otrzymay te drugorzdne zaszczyty purpury cesarskiej, byli:
Galeriusz, z przydomkiem Armentarius, pierwotnie bdcy pastuchem, oraz
Konstancjusz, ktry z powodu bladej cery pozyska przezwisko Chlorus.11
To, comy napisali o kraju rodzinnym, pochodzeniu i obyczajach Herkuliu
sza, w rwnej mierze stosuje si do Galeriusza, tytuowanego czsto, i nie
bez susznoci, Maksymianem Modszym, chocia wydaje si, e pod wielu
wzgldami, jeli chodzi o cnot i zdolnoci, mia on wyran przewag nad
 Powstanie chopskie w Galii 261

swoim zwierzchnikiem. Konstancjusz nie pochodzi z tak niskiego stanu jak

jego wspwadcy. Ojciec jego, Eutropiusz, by jednym z najznaczniejszych
mono wadcw w Dardanii, a matka bya bratanic cesarza Klaudiusza.12
Aczkolwiek spdzi modo pod broni, odznacza si usposobieniem a
godnym i ujmujcym i ju od dawna powszechnie uwaano, e wart jest
stanowiska, ktre wreszcie osign. Aby zacieni wizy polityczne wi
zami rodzinnymi, cesarze usynowili cezarw: Dioklecjan Galeriusza, a Mak-
symian Konstancjusza; przy czym i jeden, i drugi, zmuszajc swego cezara
do wyrzeczenia si poprzedniej ony, da adoptowanemu synowi za on
swoj crk.13
Ci czterej wadcy podzielili pomidzy siebie rozlege obszary Cesarstwa
Rzymskiego w sposb nastpujcy: obron Galii, Hiszpanii14 i Brytanii
powierzono Konstancjuszowi; Galeriusza umieszczono nad Dunajem, na stray
prowincji iliryjskich. Za domen Maksymiana uznano Itali i Afryk, a Dio
klecjan jako wasn czstk zatrzyma sobie Tracj, Egipt i bogate kraje
azjatyckie. Kady z nich by udzielnym wadc w obrbie wasnej dzielnicy,
ale ich czna wadza rozcigaa si na ca monarchi i kady z nich gotw
by wspomaga kolegw swoimi radami i obecnoci. Cezarowie, cho za
jmowali tak wysokie stanowiska, czcili majestat cesarzy, a wszyscy trzej
modsi wadcy sta i niezmienn wdzicznoci i posuszestwem okazywali
Dioklecjanowi, e uwaaj go za wsplnego rodzica swoich losw. Nie byo
wrd nich miejsca na podejrzliw zazdro o wadz; tote uderzajco szcz
liwy charakter ich unii porwna kto do orkiestry, ktrej harmoni reguluje
i utrzymuje biega rka jednego artysty.15
Dioklecjan wprowadzi wane to zarzdzenie w ycie dopiero w jakie sze lat
po przybraniu Maksymiana za wspwadc, a w cigu tego okresu nie
brakowao pamitnych wydarze. Ale ze wzgldu na przejrzysto wolelimy
najpierw przedstawi doskonalsz form rzdw Dioklecjana i dopiero potem
opowiedzie dzieje jego panowania, trzymajc si raczej naturalnej kolejnoci
wydarze ni dat bardzo wtpliwej chronologii.
Pierwsze osignicie Maksymiana, chocia nasi niedoskonali pisarze wspomi
naj o nim zaledwie w kilku sowach, ze wzgldu na swoj szczeglno zasuguje
na to, by je zapisa w dziejach obyczajw ludzkich. Ujarzmi on chopw
galijskich, ktrzy pod nazw Bagaudae16 podnieli powszechne powstanie,
bardzo podobne do powsta drczcych w czternastym wieku kolejno Francj
i Angli.17 Wydaje si, e bardzo wiele tych instytucji, ktre w poszukiwaniu
atwych rozwiza przypisuje si ustrojowi feudalnemu, pochodzi od barbarzy
cw celtyckich. Gdy Cezar pokona Galw, ten wielki nard ju si dzieli na
trzy stany: duchowiestwo, szlacht i prosty lud. Pierwszy z tych stanw rz
dzi za pomoc zabobonu, drugi orem, natomiast trzeci i ostatni nie
mia adnego znaczenia i nie liczy si w ich radach pastwowych. Byo wic
rzecz zupenie naturaln, e plebejusze, uginajc si pod brzemieniem dugw
262 Rozdzia trzynasty

albo obawiajc si krzywdy, bagali o opiek jakiego potnego naczelnika,

ktry nabywa nad ich osobami i mieniem takich samych absolutnych praw,
jakie u Grekw i Rzymian pan mia nad swoimi niewolnikami.18 Wikszo
narodu stopniowo popada w stan niewoli, zmuszona do ustawicznej pracy
w majtkach galijskiej szlachty i przykuta do ziemi bd rzeczywistym ciarem
acuchw, bd te nie mniej okrutnym i gwatownym przymusem prawnym.
Podczas licznych zaburze, ktre wstrzsay Gali od czasw panowania
Galiena do panowania Dioklecjana, stan tych niewolnych chopw by szczegl
nie ndzny; rwnoczenie dowiadczali oni na wasnej skrze rnorakiej ty
ranii: swoich panw, barbarzycw, onierzy i poborcw podatkowych.19
Wreszcie ich cierpliwo si wyczerpaa i rozpacz doprowadzia do wybuchu.
Wszdzie powstawali oni tumnie, uzbrojeni w wiejski or i w nieodpart
wcieko. Oracz stawa si piechurem, pastuch wsiada na ko, opusto
szae wsie i otwarte miasta wydawano na pastw pomieniom i w rezultacie
zniszczenia dokonane przez chopw dorwnay zniszczeniom, jakich dokony
wali najsrosi barbarzycy.20 Chopi domagali si przyrodzonych praw czo
wieka, ale domagali si tych praw z najdzikszym okruciestwem. Szlachta
galijska, susznie si obawiajc ich zemsty, bd to poszukaa schronienia
w miastach warownych, bd te zbiega z widowni tej dzikiej anarchii. Chopi
panowali bez ogranicze i doszo do tego, e dwaj z ich najzuchwalszych
przywdcw byli na tyle szaleni i nieroztropni, e przywdziali oznaki god
noci cesarskiej.21 Wadza ich wkrtce wygasa wobec zbliania si legionw.
Sia jednoci i dyscypliny z atwoci odniosa zwycistwo nad rozpasanym
i skconym posplstwem.22 Na chopach schwytanych z broni w rku wzito
srogi odwet; przestraszone niedobitki powrciy do miejsc zamieszkania,
w niewol, ktr nieudana prba zdobycia wolnoci tylko jeszcze utwierdzia.
Tak silny i jednolity jest prd namitnoci unoszcych lud, e moglibymy
nieomal si pokusi o odtworzenie na podstawie bardzo skpych materiaw
szczegw tej wojny; nic nas jednak nie skania do tego, by wierzy w to,
e Elianus i Amandus, gwni przywdcy tego buntu, byli chrzecijanami,23
jak rwnie dalecy jestemy od insynuowania, jakoby bunt ten, tak jak to
byo za czasw Lutra, spodowowany by naduyciem dobrotliwych zasad
chrzecijastwa, ktre wpajaj w nas pojcie o przyrodzonej wolnoci wszyst
kich ludzi.
Maksymian jeszcze nie zdy odzyska Galii z rk chopw, gdy ju utraci
Brytani wskutek uzurpacji Karauzjusza. Od czasu zuchwaej, ale udanej
wyprawy Frankw za panowania Probusa ich miali rodacy stale budowali
eskadry zoone z lekkich brygantyn i wypuszczajc si w nich na ocean
nieustannie pustoszyli prowincje przybrzene.24 Zrodzia si wic koniecz
no stworzenia si morskich dla odpierania ich niespodziewanych najazdw
i rozsdny ten krok przeprowadzono sprawnie i energicznie. Na miejsce postoju
floty rzymskiej wybra cesarz Gessoriacum, czyli Boulogne, pooon nad
 Bunt Karauzjusza w Brytanii 263

kanaem La Manche, a dowdztwo nad t flot powierzy Karauzjuszowi,

Menapijczykowi bardzo niskiego pochodzenia,25 ktry jednak od dawna
si wyrnia biegoci jako sternik i mstwem jako onierz. Prawo no
wego admiraa nie dorwnywaa jego uzdolnieniom. Gdy germascy piraci
wypywali ze swoich portw, Karauzjusz pozwala im przepyn w jedn
stron i dopiero gdy wracali, pilnie wychwytywa ich statki po to, by przywasz
czy sobie ogromn cz zagarnitego przez nich upu. W zwizku z tym bardzo
susznie uznano, e bogactwo Karauzjusza stanowi dowd jego winy, i Mak-
symian ju wyda rozkaz stracenia go, gdy przebiegy Menapijczyk, przewidujc
surowo cesarza, zapobieg jej. Swoj hojnoci zwiza ze sob na mier
i ycie flot, ktr dowodzi, i zapewni sobie wpyw na barbarzycw. Z portu
w Boulogne popyn do Brytanii, namwi legion i oddziay pomocnicze,
strzegce tej wyspy, do opowiedzenia si po jego stronie i miao przybierajc
wraz z purpur cesarsk tytu augusta, naigrawa si ze sprawiedliwoci i ora
swego pokrzywdzonego wadcy.26
Gdy w ten to sposb Brytania oderwaa si od Cesarstwa, wyranie zacz
to sobie uwiadamia jej znaczenie i szczerze opakiwa jej utrat. Rzymianie
wysawiali, a moe i wyolbrzymiali rozmiary tej wspaniaej wyspy, ze wszystkich
stron wyposaonej w dogodne porty, jej umiarkowany klimat i urodzajn gleb,
nadajc si do uprawy zarwno zboa, jak i winoroli, cenne mineray w wielkiej
obfitoci, bujne pastwiska z niezliczonymi stadami owiec i jej lasy, wolne od
dzikiego zwierza i jadowitych ww. Nade wszystko aowali wielkich do
chodw, jakie skarb pastwa czerpa z Brytanii, przyznawali jednak, e taka
prowincja stanowczo zasuguje na to, aby si sta siedzib niepodlegej mo
narchii.27
Karauzjusz wada Brytani przez lat siedem, przy czym los ustawicznie
sprzyja temu buntowi, popartemu odwag i zdolnociami. Cesarz brytyjski
broni granic swoich posiadoci przed nacierajcymi z pnocy Kaledonczykami
i sprowadzi z kontynentu wielk liczb biegych rzemielnikw; jeszcze teraz
rnorodne monety, ktre kaza wybija, wiadcz o jego dobrym smaku
i bogactwie. Urodzony na pograniczu ziem Frankw, ubiega si o przyja tego
gronego ludu, schlebiajc mu naladowaniem jego stroju i obyczajw. Najdziel
niejsz ich modzie zaciga do swoich si ldowych albo morskich, a w zamian
za korzystny sojusz przekaza tym barbarzycom niebezpieczn znajomo
sztuki wojennej i eglarskiej. Karauzjusz nadal zachowa w swoim posiadaniu
Boulogne i kraj przylegy. Floty jego tryumfalnie pyway po kanale, waday
ujciem Sekwany i Renu, pustoszyy wybrzea oceanu i szerzyy groz przed jego
imieniem a poza Supy Herkulesa. Pod jego wadz Brytania, ktrej prze
znaczone byo w przyszoci uzyska panowanie nad morzami, ju osigna
przyrodzone jej i wzbudzajce szacunek stanowisko potgi morskiej.28
Zagarniciem floty stacjonujcej w Boulogne Karauzjusz pozbawi swego
wadc rodkw do przedsiwzicia pogoni i dokonania zemsty. A gdy wreszcie
264 Rozdzia trzynasty

z wielkim nakadem czasu i trudu spuszczono na wod now flot wojenn,29

wojska cesarskie, nie oswojone z tym ywioem, z atwoci day si obezwadni
i rozgromi eglarzom-weteranom uzurpatora. Niepowodzenie tej prby wkrt
ce dao w wyniku traktat pokojowy. Dioklecjan i jego wspwadca, susznie
si obawiajc przedsibiorczoci Karauzjusza, zrzekli si na jego rzecz wadzy
nad Brytani i, cho niechtnie, przypucili swego wiaroomnego sug do
uczestnictwa w zaszczytach wadzy cesarskiej.30 Ale wkrtce potem, wskutek
dojcia do wadzy dwch cezarw, or rzymski nabra nowej mocy i podczas
gdy Renu osobicie strzeg Maksymian, jego dzielny wspwadca, Konstan-
cjusz, podj si prowadzenia wojny w Brytanii. Pierwsz sw wypraw skie
rowa na wan miejscowo Boulogne. Ogromna grobla, wzniesiona w poprzek
wejcia do portu, odcia wszelkie nadzieje na odsiecz. Po zaartej obronie
miasto si poddao i w rce oblegajcych wpada znaczna cz si morskich
Karauzjusza. Konstancjusz w cigu tych trzech lat, ktre zuy na przygoto
wanie floty wystarczajcej do podboju Brytanii, zdy sobie zapewni posia
danie wybrzea galijskiego, najecha kraj Frankw i pozbawi uzurpatora
pomocy tych potnych sprzymierzecw.
Jeszcze przed ukoczeniem przygotowa Konstancjusz otrzyma wiadomo
o mierci tyrana, co uznano za niezawodn wrb rychego zwycistwa. Su
dzy Karauzjusza bowiem dopucili si zdrady, biorc przykad ze swego pana.
Zamordowa go jego gwny minister Allektus, po czym zarwno jego wadza,
jak i zwizane z ni niebezpieczestwa przeszy w spadku na morderc. Allek
tus jednak nie mia do zdolnoci na to, by wadz wykonywa, a niebezpie
czestwo odeprze. Z niepokojem, a nawet z trwog, wpatrywa si on w prze
ciwlege wybrzee kontynentu, ju rojce si od ora, od wojsk i od okrtw,
albowiem Konstancjusz, chcc rozproszy uwag i opr nieprzyjaciela, bardzo
roztropnie podzieli swoje siy. W kocu ruszya do ataku zgromadzona w ujciu
Sekwany gwna eskadra pod dowdztwem prefekta Asklepiodotusa, wodza
0 wybitnych zaletach.
W owych czasach sztuka eglugi staa jeszcze tak nisko, e mwcy wysawiali
zuchwa odwag Rzymian, ktrzy omielili si wypyn majc wiatr z boku,
1 to w dzie burzliwy. Okazao si jednak, e pogoda sprzyja ich zamierzeniu.
Pod oson gstej mgy wymknli si oni flocie Allektusa, ktra, gotowa na
ich przyjcie, stacjonowaa u brzegw wyspy Wight, bezpiecznie wyldowali
gdzie na wybrzeu zachodnim i przekonali Brytyjczykw o tym, e przewaga na
morzu nie zawsze ochroni ich kraj od obcego najazdu. Asklepiodotus natych
miast po wyprowadzeniu wojsk cesarskich na ld podpali swoje okrty,
a poniewa wyprawa si powioda, wic jego bohaterski postpek powszechnie
podziwiano. Uzurpator usadowi si w pobliu Londynu, aby tam czeka na
grony atak Konstancjusza, osobicie dowodzcego flot w Boulogne, ale nowy
nieprzyjaciel zmusi go swym wyldowaniem na wyspie do bezzwocznego
wyruszenia na zachd. Dokona tego dugiego marszu tak pospiesznie, e
 Cezarowie Galeriusz i Konstancjusz 265

gdy stan oko w oko z ca potg prefekta, mg mu przeciwstawi tylko

niewielki oddzia onierzy, znuonych i zniechconych. Starcie to wkrtce
zakoczyo si cakowit klsk i mierci Alektusa, jedna jedyna bitwa, tak
jak to czsto bywa, rozstrzygna o losie wielkiej wyspy, i w rezultacie Kon
stancjusz, ldujc na wybrzeu hrabstwa Kent, zasta tam samych posusznych
poddanych. Ich wiwaty byy gone i jednomylne; zreszt, zwaywszy cnoty
zwycizcy, moemy przypuszcza, e poddani ci szczerze si cieszyli z prze
wrotu, ktry po dziesicioletniej rozce przywraca Brytani na ono Ce
sarstwa Rzymskiego.31
Brytania nie potrzebowaa si obawia adnych nieprzyjaci poza wewntrz
nymi, a dopki jej gubernatorzy byli wierni, a wojska karne, dopty najazdy
nagich dzikusw ze Szkocji czy Irlandii nie mogy powanie zagrozi bezpie
czestwu tej prowincji. Zadaniem znacznie trudniejszym i waniejszym byo
utrzymanie pokoju na kontynencie oraz obrona gwnych rzek stanowicych
granice Cesarstwa. Polityka Dioklecjana, ktr kierowali si w swoim po
stpowaniu jego wspwadcy, zapewniaa spokj publiczny drog rozsiewania
niezgody wrd barbarzycw i wzmacniania fortyfikacji na granicach rzyms
kich. Na wschodzie Dioklecjan utworzy lini obozw, cignc si od Egiptu
a do posiadoci perskich, kademu obozowi przydzielajc dostateczn liczb
wojsk staych pod oddzielnym dowdztwem, zaopatrywanych we wszelkiego
rodzaju or z nowych arsenaw, ktre wystawi w Antiochii, Emesie i Damasz
ku.32 Nie mniej czujnie postpowa ostrony cesarz wobec znanych z mstwa
barbarzycw europejskich. Od ujcia Renu a po ujcie Dunaju starannie
poodnawiano dawne obozy, miasta i twierdze i w miejscach najbardziej
naraonych na atak umiejtnie pobudowano nowe; garnizonom nadgranicznym
nakazano najdalej posunit czujno i przedsiwzito wszelkie rodki, ja
kimi tylko mona byo zespoli ten dugi acuch umocnie.33 Barbarzycy,
ktrym rzadko kiedy udawao si naruszy zapor wzbudzajc taki szacunek,
coraz czciej obracali zawiedzion wcieko przeciwko sobie nawzajem.
Goci, Wandale, Gepidowie, Burgundowie, Alemanowie wzajemnie wyniszczali
swoje siy zabjczymi wojnami, przy czym ktokolwiek zwycia, ten zwy
cia wrogw Rzymu. Poddani Dioklecjana radowali si tym krwawym
widowiskiem i winszowali sobie, e teraz nieszczcia wojny domowej spadaj
wycznie na barbarzycw.34
Pomimo tej polityki Dioklecjana niemoliwoci byo utrzymanie wszdzie
jednakowego i niezakconego spokoju w czasie panowania trwajcego dwadzie
cia lat, i to w pastwie o granicach liczcych wiele setek mil. Czasami
barbarzycy przerywali swoje zatargi wewntrzne, czasami osabiona czujno
garnizonw pozwalaa im si przedrze si lub podstpem. Kiedy najedali na
ktr z prowincji, Dioklecjan postpowa z ow spokojn godnoci, ktr
zawsze albo udawa, albo naprawd mia w sobie: osobicie zjawia si tylko
tam, gdzie warto byo samemu interweniowa, nigdy nie naraa swojej osoby
266 Rozdzia trzynasty

ani dobrej sawy na adne niepotrzebne niebezpieczestwo, zapewnia sobie

powodzenie wszelkimi rodkami, jakie mu podsuwaa przezorno, i ostenta
cyjnie wystawia na widok publiczny skutki swego zwycistwa. W wojnach
trudniejszych i takich, ktrych wynik by mniej pewny, posugiwa si szor
stkim mstwem Maksymiana, przy czym ten wierny onierz zgadza si na
przypisywanie wasnych zwycistw mdrym radom i zbawiennemu wpywowi
swego dobroczycy. Ale po usynowieniu dwch cezarw cesarze, sami wyco
fujc si na scen dziaa mniej uciliwych, powierzyli obron Dunaju i Renu
swoim przybranym synom. Czujny Galeriusz nigdy nie musia pokonywa wojsk
barbarzycw na terytorium rzymskim.35 Dzielny i ruchliwy Konstancjusz
wyzwoli Gali od wielce zaciekego najazdu Alemanw, przy czym, jak si
zdaje, swoje zwycistwa pod Langres i pod Windoniss zawdzicza operacjom
do niebezpiecznym, a wykonanym bardzo umiejtnie: kiedy przejeda przez
odkryty teren pod oson nielicznego oddziau, nagle zosta otoczony przez
znacznie liczniejsze siy nieprzyjacielskie. Z trudem wycofa si w kierunku
Langres, ale w powszechnym zamcie obywatele tego miasta odmwili otwarcia
bram i rannego wadc wcignito na mury za pomoc liny. Na wiadomo
0 niebezpieczestwie, w jakim si znalaz, wojska rzymskie ze wszystkich
stron pospieszyy mu na odsiecz i jeszcze przed wieczorem Konstancjusz uczy
ni zado swemu honorowi i pragnieniu zemsty wyrniciem w pie szeciu
tysicy Alemanw.36 Z wczesnych pomnikw historycznych mona by jeszcze
zebra niejasne lady kilku innych zwycistw nad barbarzycami sarmackimi
1 germaskimi, ale te nudne poszukiwania ani by nas nie zabawiy, ani niczego
nie nauczyy.
Rozporzdzajc zwycionymi, Dioklecjan i jego wsprzdzcy brali przy
kad z cesarza Probusa. Jecw barbarzyskich, skazujc ich zamiast na
mier na niewol, rozdzielano pomidzy mieszkacw prowincji i kiero
wano do tych okrgw (w Galii wymieniano wyranie obwody Amiens,
Beauvais, Cambray, Trewiru, Langres i Troyes),37 ktre si wyludniy skut
kiem nieszcz wojennych. Zatrudniano ich poytecznie jako pastuchw
i rolnikw, ale nie pozwalano wada broni, wyjwszy wypadki, gdy uwa
ano zacignicie ich do suby wojskowej za rzecz dogodn. Tym spord
barbarzycw, ktrzy si ubiegali o protekcj Rzymu, cesarze nie odma
wiali rwnie nadawania ziemi na wasno. Przyznali oni prawo osiedlenia
si kilku koloniom Karpw, Bastarnw i Sarmatw i z niebezpieczn po
baliwoci pozwolili im zachowa w pewnej mierze ich narodowe oby
czaje i niezaleno.38 Mieszkacom prowincji schlebiaa wiadomo, e bar
barzyca, tak niedawno jeszcze bdcy przedmiotem trwogi, teraz dla nich
uprawia ziemi, pdzi bydo na jarmark w ssiedztwie i prac swoj przy
czynia si do powszechnego dobrobytu. Winszowali swoim wadcom tego,
e si przysporzyli sobie tylu poddanych i onierzy, ale zapominali bra
przy tym pod uwag fakt, e w samo serce Cesarstwa wprowadzono mnstwo
 Wojny w Egipcie 267

utajonych wrogw, ktrych aska rozzuchwalaa albo ucisk przywodzi do

rozpaczy.39
Podczas gdy cezarowie zaprawiali si w mstwie nad Renem i Dunajem,
obecno cesarzy konieczna bya na poudniowych granicach wiata rzymskiego.
Od Nilu a po gry Atlas Afryka bya pod broni. Z pusty wyonio si pi
skonfederowanych narodw mauretaskich, eby najecha na te spokojne
prowincje.40 W Kartaginie przywdzia purpur cesarsk Julian,41 w Aleksandrii
Achilleus; a nawet i plemi Blemmyw wznowio, a raczej w dalszym cigu
prowadzio swoje najazdy na Grny Egipt. Nie zachoway si prawie adne
zapiski o osigniciach Maksymiana w zachodnich czciach prowincji Afryki,
ale wypadki wiadcz o tym, e prowadzi swoje wojska szybko i zdecydowanie,
e zwyciy najsroszych barbarzycw w caej Mauretanii i wysiedli ich z gr,
ktrych nieprzystpna obronno napawaa mieszkacw tak urgajc prawu
pewnoci siebie, e ycie ich sprowadzao si do grabiey i gwatw.42
Dioklecjan ze swojej strony otworzy kampani egipsk obleniem Aleksandrii,
przeci wodocigi, ktre kieroway wody Nilu do wszystkich dzielnic tego
olbrzymiego miasta,43 i zabezpieczajc wasny obz przed wypadami ob
lonego posplstwa, ostronie a energicznie przypuszcza jeden szturm za
drugim. Po omiomiesicznym obleniu Aleksandria, wyniszczona ogniem
i mieczem, zacza baga zwycizc o wspaniaomylno, ale dowiadczya
tylko w caej peni jego srogoci. W zamcie rzezi zgino wiele tysicy oby
wateli tego miasta, a i w caym Egipcie mao byo osb, ktre, uprzednio
naraziwszy si Rzymianom, teraz unikny wyroku mierci albo przynajmniej
wygnania.44 Los miast Busiris i Koptos by jeszcze bardziej aosny ni los
Aleksandrii. Pierwsze z tych dumnych miast wyrniao si staroytnoci,
a drugie wzbogacio si na handlu z Indiami, ktry tamtdy przechodzi, oba
za zostay doszcztnie zniszczone przez wojska Dioklecjana na jego surowy
rozkaz.45
T nadmiern surowo mona uzasadni tylko charakterem narodu egip
skiego, niewraliwego na dobro, natomiast niezmiernie podatnego na strach.
Bunty w Aleksandrii czsto zagraay spokojowi i zaopatrzeniu samego Rzymu.
Jeszcze w czasie uzurpacji Firmusa prowincja Grnego Egiptu, nieustannie
wszczynajc coraz to nowe bunty, zawara przymierze z etiopskimi dziku
sami. Liczba owych Blemmyw, rozsianych pomidzy wysp Meroe a Morzem
Czerwonym, bya bardzo nieznaczna, usposobienie mieli oni niewojownicze,
or prymitywny i nie nadajcy si do walki zaczepnej.46 A jednak podczas
zamieszek publicznych barbarzycy ci, ktrych w staroytnoci z powodu ich
przeraajco niezgrabnych postaci nieomal wykluczano spord rodzaju ludz
kiego, odwaali si stawa po stronie nieprzyjaci Rzymu.47 Takich to
niegodnych sprzymierzecw mieli Egipcjanie i podczas gdy uwaga pastwa
pochonita bya powaniejszymi wojnami, ich uprzykrzone najazdy zdoay raz
jeszcze zakci spokj tej prowincji. Chcc przeciwstawi Blemmyom od
268 Rozdzia trzynasty

powiedniego przeciwnika, Dioklecjan namwi Nobatw, czyli mieszkacw

Nubii, do porzucenia dawnych siedzib na pustyniach libijskich, za co odda
im rozlege, ale nieurodzajne terytorium, pooone powyej Syene i katarakt
Nilu, pod warunkiem, e bd zawsze szanowa granic Cesarstwa oraz jej
broni. Traktat ten przetrwa dugo i dopki ustanowienie chrzecijastwa nie
wprowadzio w dziedzinie kultu religijnego poj surowszych, corocznie go
zatwierdzano zoeniem na wyspie Elefantynie uroczystej ofiary. Podczas tego
obrzdu zarwno Rzymianie, jak i barbarzycy oddawali cze tym samym
widzialnym czy te niewidzialnym mocom wszechwiata.48
Dioklecjan, karzc dawniejsze wystpki Egipcjan, rwnoczenie stara si
zapewni im bezpieczestwo i szczliwo na przysze lata, wydajc wiele
rozumnych zarzdze, ktre zatwierdzano i wprowadzano w ycie rwnie za
panowania nastpnych wadcw.49 Jeden ogoszony przez niego edykt, godny
najwyszej uwagi, nie tylko nie zasuguje na potpienie jako wyraz zazdrosnej
tyranii, ale przeciwnie, powinien uzyska poklask jako akt roztropnoci i czo
wieczestwa. Rozkaza on mianowicie wszcz pilne poszukiwania wszystkich
staroytnych ksig traktujcych o zadziwiajcej sztuce wytwarzania zota
i srebra i bez litoci zaleci je spali, obawiajc si, jak nas zapewniaj,
by bogactwo Egipcjan nie przewrcio im w gowach i nie nakonio do buntu
przeciwko Cesarstwu.50 Ale gdyby Dioklecjan by przekonany o tym, e ta
sztuka w rzeczywistoci jest co warta, to przecie ani by mu si nio za
ciera pami o niej; wprost przeciwnie, byby obrci jej dziaanie na ko
rzy dochodw pastwowych. Rzecz znacznie bardziej prawdopodobn jest
to, e jego zdrowy rozsdek wykaza mu gupot takich wygrowanych pre
tensji i e pragn uchroni rozum i majtki swoich poddanych od tych
szkodliwych zainteresowa. Mona przy sposobnoci zauway, e owe staro
ytne ksigi, tak szczodrze przypisywane Pitagorasowi, Salomonowi albo
Hermesowi, byy zbonymi faszerstwami, dzieem nowszych adeptw. Grecy nie
interesowali si ani stosowaniem, ani naduywaniem chemii. W olbrzymim
rejestrze, w ktrym Pliniusz zamieci odkrycia, sztuki i bdy ludzkoci, nie ma
nawet najmniejszej wzmianki o przeksztacaniu jednego metalu w drugi,
a przeladowanie Dioklecjana jest pierwszym autentycznym wydarzeniem
w dziejach alchemii. Zdobycie Egiptu przez Arabw rozszerzyo t prn
nauk na caym wiecie. Poniewa odpowiadaa ona chciwoci waciwej
ludzkiemu sercu, badano j zarwno w Chinach, jak i w Europie z tak
sam gorliwoci i z takim samym powodzeniem. Ciemnota wiekw rednich
zapewniaa kadej opowieci o cudach przychylne przyjcie, a odrodzenie
nauk na nowo oywio nadzieje i podsuno bardziej przekonujce sztuki
oszukiwania. Wreszcie jednak filozofia z pomoc dowiadczenia przegnaa
studia alchemiczne, a wiek obecny, jakkolwiek pragnie bogactw, zadowala
si zdobywaniem ich za pomoc skromniejszych rodkw, takich jak handel
i przemys.51
 Armeczyk Tiridates 269

Po zdawieniu buntu w Egipcie natychmiast wybucha wojna z Persami.

Dopiero za panowania Dioklecjana zwyciono ten potny nard i wymu
szono na nastpcach Artakserksesa uznanie wyszoci majestatu Cesarstwa
Rzymskiego.
Stwierdzilimy ju, omawiajc czasy Waleriana, e Persowie opanowali
przebiegoci i orem Armeni i e po zamordowaniu Chosroesa jego syn,
Tiridates, niemowl bdce spadkobierc monarchii, unikn mierci dziki
wiernoci przyjaci i zosta wychowany pod opiek cesarzy. Tiridates od
nis z wygnania takie korzyci, jakich nigdy by nie uzyska na tronie arme
skim: wczenie zazna przeciwiestw losu, pozna ludzi i karno rzymsk.
Ju w modoci wyrnia si walecznymi czynami i przejawia niezrwnan
zrczno oraz si we wszelkich wiczeniach wojennych, a nawet i w mniej
od nich zaszczytnych igrzyskach olimpijskich.52 Bardziej szlachetnie wyka
za si tymi zaletami stajc w obronie swego dobroczycy Licyniusza.53 Ofi
cer ten podczas buntu, ktry spowodowa mier cesarza Probusa, znalaz
si w wielkim niebezpieczestwie i rozwcieczeni onierze ju si wdzierali do
jego namiotu, gdy ich powstrzymao samotne rami ksicia armeskiego.
Wdziczno Tiridatesa wkrtce si przyczynia do przywrcenia mu tronu.
Licyniusz, bez wzgldu na to, jakie zajmowa stanowisko, by przyjacielem
i towarzyszem Galeriusza, ktrego zasugi jeszcze na dugo przed wyniesie
niem go do godnoci cezara zna i ceni Dioklecjan. W trzecim roku panowania
tego cesarza Tiridatesowi nadano krlestwo armeskie. Suszno takiego kroku
bya rwnie oczywista jak jego dogodno. Czas ju by na to, by wyzwoli
spod uzurpacji monarchy perskiego to wane terytorium, od czasw Nerona
zawsze nadawane modszej linii rodu Arsacydw pod protektoratem Cesarstwa
Rzymskiego.54
Kiedy Tiridates pojawi si na granicy Armenii, przyjto go z niekamanym
uniesieniem radoci i z uczuciem wiernoci. W cigu lat dwudziestu szeciu kraj
ten doznawa zarwno rzeczywistych, jak i urojonych udrcze zwizanych
z dwiganiem obcego jarzma. Monarchowie perscy przyozdobili swoj now
zdobycz wspaniaymi budowlami, ale pomniki te wznoszono na koszt ludu,
ktry ich nienawidzi, uwaajc je za oznaki niewoli. Obawa przed buntem
podsuwaa Persom najsurowsze rodki ostronoci, ucisk stawa si jeszcze
sroszy wskutek cigych zniewag ze strony najedcy, ktry, wiadom tego, e
jest powszechnie znienawidzony, podejmowa wszelkie kroki czynice t niena
wi jeszcze bardziej nieubagan. Mwilimy ju o nietolerancyjnym duchu
religii magw. Gorliwo zdobywcy kazaa roztrzaskiwa w kawaki posgi
podniesionych do godnoci bstw krlw Armenii oraz wite wizerunki Soca
i Ksiyca, i na otarzu wzniesionym na szczycie gry Bagawan zapon stale
odtd podtrzymywany ogie Ormuzda.55 Byo rzecz naturaln, e lud, do
prowadzony do ostatecznoci przez tyle krzywd, z zapaem chwyci za bro, by
walczy za spraw wasnej niepodlegoci, wasnej religii i wasnego dziedzicz
270 Rozdzia trzynasty

nego wadcy. Ten rwcy potok obali wszelkie przeszkody i zmusi garnizon
perski do wycofania si przed jego wciekym naporem. Szlachta armeska
z popiechem garna si pod sztandar Tiridatesa, powszechnie si powoujc na
swoje zasugi w przeszoci, ofiarujc swoje usugi na przyszo i ubiegajc
si u nowego krla o te zaszczyty i nagrody, z ktrych pod wadz obcego rzdu
Armeczycy byli ze wzgard wykluczeni.56 Dowdztwo nad wojskiem otrzyma
Artawasdes, ktrego ojciec uratowa ycie malekiemu Tiridatesowi i ktrego
rodzin wymordowano za ten szlachetny czyn. Brat Artawasdesa otrzyma
gubernatorstwo prowincji. Jedn z pierwszych godnoci wojskowych dosta
satrapa Otas, czowiek szczeglnie wstrzemiliwy i mny, ktry podarowa
krlowi swoj siostr 57 oraz znaczny skarb, uchroniwszy oba dary przed
pogwaceniem dziki temu, e przechowywa je w odludnej twierdzy.
W szeregach szlachty armeskiej pojawi si sprzymierzeniec, ktrego losy
zbyt s godne uwagi, by je pomin milczeniem. Nazywa si on Mamgo,
z pochodzenia by Scyt i sta na czele hordy, ktra zaledwie kilka lat przed
tem obozowaa na pograniczu Cesarstwa Chiskiego,58 podwczas rozci
gajcego si a w okolice Sogdiany.59 Popadszy w nieask u swojego wadcy,
Mamgo wraz ze zwolennikami wycofa si nad rzek Oksus i poprosi o opiek
krla Szapura. Cesarz chiski, powoujc si na prawa suwerennoci pa
stwowej, domaga si wydania zbiega. Monarcha perski w odpowiedzi powoa
si na prawa gocinnoci i nie bez trudu zdoa unikn wojny dziki przy
rzeczeniu, e wygna Mamg w najdalsze dzielnice zachodnie, ktra to kara,
wedug jego wasnych sw, bya nie mniej straszna od samej mierci. Jako
miejsce wygnania wybrano Armeni i hordzie Scytw wyznaczono obszerny
okrg, gdzie wolno im byo wypasa stada owiec i byda i przenosi swoje
obozowisko z jednego miejsca na drugie w zalenoci od pory roku. Posuono
si nimi dla odparcia najazdu Tiridatesa, ale ich wdz, podsumowawszy
wszystkie dobrodziejstwa i krzywdy, jakich dozna od monarchy perskiego,
postanowi go odstpi. Wadca Armenii, dobrze znajc zarwno zalety, jak
i potg Mamgi, potraktowa go ze szczeglnym szacunkiem i, obdarzywszy
zaufaniem, pozyska dzielnego i wiernego sug, ktry bardzo skutecznie si
przyczyni do przywrcenia mu tronu.60
Przez pewien czas wydawao si, e fortuna sprzyja przedsibiorczemu mstwu
Tiridatesa. Nie tylko wypdzi nieprzyjaci swego rodu i ojczyzny z caego
obszaru Armenii, ale, mszczc si dalej, skierowa swj or czy przynajmniej
swoje najazdy w samo serce Asyrii. Historyk, ktry ocali imi Tiridatesa od
zapomnienia, wysawia z przymieszk entuzjazmu narodowego jego osobiste
mstwo i prawdziwie w duchu wschodniego romansu opisuje olbrzymw i sonie
padajce pod ciosami jego niezwycionej rki. Z innych jednak rde
dowiadujemy si o panujcym w monarchii perskiej wielkim zamcie, ktremu
krl Armenii zawdzicza pewn cz odniesionych sukcesw. O tron spierali
si dni wadzy bracia, a Hormuz, bezskutecznie wykorzystawszy siy wa
 Galeriusz w wojnie z Persami 271

snego stronnictwa, uciek si do niebezpiecznej pomocy barbarzycw zamiesz

kujcych wybrzea Morza Kaspijskiego.61 Wojna domowa wkrtce jednak si
zakoczya zwycistwem albo raczej pojednaniem, i Narses, ktrego powszech
nie uznano krlem Persji, skierowa wszystkie swoje siy przeciwko wrogowi
zewntrznemu. Wtedy ju walka staa si zbyt nierwna; mstwo bohatera nie
zdoao stawi czoa potdze monarchy. Tiridates, po raz drugi wypdzony
i pozbawiony tronu armeskiego, ponownie si schroni na dworze cesarskim.
Narses za wkrtce podporzdkowa sobie zbuntowan prowincj i gono si
uskarajc na to, e Rzymianie uyczaj protekcji buntownikom i zbiegom,
zacz dy do podboju Wschodu.62
I roztropno, i honor nie pozwalay cesarzom porzuci sprawy krla
armeskiego i postanowiono wyty wszystkie siy Cesarstwa w wojnie
z Persami. Dioklecjan z t spokojn godnoci, w jak zawsze si przy
obleka, stan w miecie Antiochii, skd przygotowywa operacje wojskowe
i kierowa nimi.63 Dowodzenie legionami powierzono nieustraszonemu Ga-
leriuszowi, przeniesionemu w tym doniosym celu znad Dunaju nad Eufrat.
Wojska wkrtce si spotkay na rwninach Mezopotamii i stoczono dwie bitwy,
ktrych przebieg by zmienny, a wynik wtpliwy; trzecie jednak starcie byo
bardziej rozstrzygajce i wojsko rzymskie ponioso cakowit porak, przy
pisywan nierozwadze Galeriusza, ktry z niewielkim oddziaem zaatakowa
niezliczone zastpy Persw.64 Ale zastanawiajc si nad okolic, ktra bya
scen tej akcji, moemy inaczej wyjani sobie przyczyny jego klski. To samo
pole, na ktrym ponis klsk Galeriusz, byo ju pamitne z powodu mierci
Krassusa i rzezi dziesiciu legionw. Bya to rwnina dugoci ponad sze
dziesiciu mil, cignca si od wzgrz Carrae a do Eufratu: paska, jaowa
piaszczysta pustynia, bez jednego pagrka, bez jednego drzewa i bez jednego
rda wieej wody.65 Wytrwaa piechota rzymska mdlejc z upau i pragnienia,
nie moga spodziewa si zwycistwa, jeeli zachowa swj szyk bojowy, ani te
przeama tego szyku bez naraenia si na natychmiastowe niebezpieczestwo.
W tej sytuacji konnica nieprzyjacielska w przewaajcej liczbie stopniowo
otoczya Rzymian ze wszystkich stron, zacza ich nka szybkimi posuniciami
bojowymi i wreszcie powybijaa strzaami z ukw. Krl Armenii odznaczy si
w tej bitwie mstwem i dziki oglnemu nieszczciu zdoby sobie osobist
saw. cigano go a do Eufratu, raniono pod nim konia, wic wydawao si
niemoliwe, aby zdoa uj zwyciskiemu nieprzyjacielowi. W tym rozpacz
liwym pooeniu Tiridates uciek si do jedynego sposobu, jaki mu pozosta:
zsiad z konia i pogry si w nurty rzeki. Zbroj mia cik, rzeka bya
bardzo gboka i w tym miejscu szeroka co najmniej na p mili,66 by on
jednak tak silny i zrczny, e dopyn do przeciwlegego brzegu.67 Jeli chodzi
o dowdc rzymskiego, to nie znamy okolicznoci jego ucieczki, ale gdy wrci
do Antiochii, Dioklecjan przyj go nie z serdecznoci przyjaciela i ko
legi, lecz z oburzeniem obraonego wadcy. Najwyniolejszy z ludzi, ubrany
272 Rozdzia trzynasty

w purpur, ale upokorzony poczuciem wasnej winy i nieszczcia, musia ponad

mil i pieszo za cesarskim rydwanem i w obliczu caego dworu robi widowisko
ze swojej haby.68
Dioklecjan, gdy ju zadouczyni swojej urazie osobistej i utwierdzi majestat
wadzy najwyszej, ustpi przed kornymi baganiami swego cezara i pozwoli mu
pomci honor wasny i honor ora rzymskiego. Zamiast niewojowniczych
oddziaw azjatyckich, ktre prawdopodobnie suyy w pierwszej wyprawie,
stworzono drug armi z weteranw i nowozacinych znad granicy iliryjskiej
i wzito na od cesarski spory korpus gockich oddziaw pomocniczych.69 Na
czele doborowej armii zoonej z dwudziestu piciu tysicy onierzy Galeriusz
ponownie przekroczy Eufrat, ale tym razem, zamiast wystawia legiony na atak
na otwartych rwninach Mezopotamii, posuwa si przez gry Armenii, gdzie
mieszkacy byli oddani jego sprawie, a uksztatowanie terenu w rwnym stopniu
sprzyjao operacjom piechoty, jak byo niedogodne dla porusze konnicy.70
Przeciwnoci losu umocniy karno rzymsk, podczas gdy barbarzycy, upojeni
powodzeniem, stali si tak niedbali i opieszali, e w chwili gdy si najmniej tego
spodziewali, zaskoczy ich zrczny manewr Galeriusza, ktry uprzednio w towa
rzystwie zaledwie dwch jedcw zbada ukradkiem stan i pooenie ich obozu.
Zaskoczenie, zwaszcza e nastpio w nocy, przynioso zgub wikszej czci
wojska perskiego. Konie ich uwizywano i przewanie ptano im nogi, aby nie
ucieky, a jeeli si przydarzy alarm, Pers musia naoy siodo i uzd koniowi
i woy pancerz, zanim mg wsi na ko. 71
Tym razem gwatowny atak Galeriusza wywoa zamt i przeraenie w caym
obozie barbarzycw. Po nieznacznym oporze nastpia straszliwa rze i w po
wszechnym zamcie ranny monarcha (albowiem Narses dowodzi swymi
wojskami osobicie) zbieg w stron pusty medyjskich. Przepyszne namioty
jego i jego satrapw dostarczyy zwycizcy olbrzymiego upu. Historycy wspo
minaj o wydarzeniu wiadczcym o tym, jak dalece proci i wojowniczy o
nierze legionw nie mieli pojcia o zbytkownej i wykwintnej stronie ycia. Tor
ba z byszczcej skry, pena pere, wpada w rce prostego szeregowca; ten
starannie zachowa torb, natomiast wyrzuci jej zawarto, uwaajc, e to,
co do niczego nie suy, nie moe te w aden sposb mie wartoci.72 Gwna
strata, jak osobicie ponis Narses, bya jednak znacznie dotkliwsza. Kilka
jego on, sistr i dzieci, ktre towarzyszyy wojsku, dostao si podczas klski
do niewoli. Ale Galeriusz, chocia na og charakterem nie bardzo przypomi
na Aleksandra Wielkiego, po tym zwycistwie postpi rwnie ujmujco jak
Macedoczyk wobec rodziny Dariusza. ony i dzieci Narsesa uchroniono od
gwatu i grabiey, wysano w bezpieczne miejsce i traktowano z wszelkimi
oznakami uszanowania i serdecznoci, jakie wspaniaomylny wrg winien by
ich wiekowi, pci i krlewskiej godnoci.73
Podczas gdy Wschd niespokojnie oczekiwa rozstrzygnicia tego wielkiego
sporu, cesarz Dioklecjan, zgromadziwszy w Syrii siln armi odwodow, tylko
 Traktat pokojowy z Persami 273

z daleka ukazywa potg rzymsk i jej zasoby, zachowujc wasn osob na

wypadek jakiego wikszego niebezpieczestwa w tej wojnie. Na wie o zwyci
stwie raczy posun si ku granicy, gdzie zamierza swoj obecnoci i radami
powcign pych Galeriusza. Spotkaniu wadcw rzymskich w Nisibis towa
rzyszyy z jednej strony objawy jak najdalej posunitego szacunku, z drugiej
rwnie daleko posunitego uznania. W tyme samym miecie udzielili oni
wkrtce potem audiencji posowi Wielkiego Krla.74 Niedawna klska zamaa
potg czy ju przynajmniej ducha Narsesa; uzna on, e jedynym sposobem
zatrzymania pochodu wojsk rzymskich bdzie natychmiastowe zawarcie po
koju. Wysa wic Afarbana, sug, ktry cieszy si jego ask i zaufaniem,
z poleceniem przeprowadzenia rokowa pokojowych, a raczej przyjcia wszel
kich warunkw, jakie zwycizca narzuci.
Afarban otworzy konferencj wyraajc wdziczno swego pana za wspania
omylne traktowanie jego rodziny i upraszajc o przywrcenie tym dostojnym
jecom wolnoci. Wysawia mstwo Galeriusza, nie uwaczajc jednak reputacji
Narsesa, i nie poczyta sobie za dyshonor uzna przewagi zwyciskiego cezara
nad monarch, ktry przewyszy chwa wszystkich wadcw ze swojego rodu.
Owiadczy, e pomimo susznoci sprawy perskiej ma penomocnictwa do
poddania obecnego zatargu pod rozstrzygnicie samych cesarzy, ktrzy, jak jest
przekonany, nie zapomn w tej pomylnej dla siebie chwili o zmiennoci losu.
Swoje przemwienie zakoczy Afarban w stylu wschodniej alegorii, stwier
dzajc, e monarchie rzymska i perska to dwoje oczu wiata, ktry staby si
niedoskonay i kaleki, gdyby jedno z nich wyupiono.
Wielce przystoi Persom odpar Galeriusz w uniesieniu wciekoci, ktre
zdawao si wstrzsa caym jego ciaem wielce przystoi Persom rozwodzi si
nad zmiennoci losu i spokojnie poucza nas o cnocie umiarkowania. Niech
sobie przypomn swoje wasne u m i a r k o w a n i e wobec nieszczsnego
Waleriana. Zwyciyli go podstpem, traktowali obelywie. Przetrzymali go do
ostatniej chwili ycia w haniebnej niewoli, a po mierci wystawili jego ciao na
wieczyst hab.
Nastpnie Galeriusz, agodniejszym ju tonem, da posowi do zrozumienia, e
Rzymianie nigdy nie mieli zwyczaju depta powalonego nieprzyjaciela, wic
i w tym wypadku bd si kierowa raczej wasn godnoci ni tym, na co
Persowie zasuguj. Odprawi Afarbana, majc nadziej, e Narses zaraz si
dowie, na jakich warunkach moe uzyska od wspaniaomylnych cesarzy
trway pokj oraz zwrot swoich on i dzieci.
Konferencja ta ukazuje nam jasno srogie namitnoci Galeriusza, jak rwnie
jego uszanowanie dla wikszego rozumu i powagi Dioklecjana. dza wadzy
Galeriusza sprawia, e uchwyci si myli podboju Wschodu i obrcenia Persji
w prowincj rzymsk. Natomiast roztropny Dioklecjan, ktry trzyma si
umiarkowanej polityki Augusta i Antoninw, wykorzysta sprzyjajc sposob
no zakoczenia pomylnej wojny zaszczytnym i korzystnym pokojem.75
274 Rozdzia trzynasty

Dotrzymujc swego przyrzeczenia cesarze wkrtce potem mianowali Sykoriu-

sa Probusa, jednego ze swoich sekretarzy, posem upowanionym do zawiado
mienia dworu perskiego o ich ostatecznej decyzji. Jako zwiastuna pokoju
przyjto Probusa ze wszelkimi oznakami uprzejmoci i przyjani, ale pod
pozorem umoliwienia odpoczynku koniecznego po tak dugiej podry od
wlekano audiencj z dnia na dzie. Towarzyszy on wic powolnym poruszeniom
dworu, zanim wreszcie zosta dopuszczony przed oblicze krla w pobliu rzeki
Asprudus w Medii. Tajemn pobudk skaniajc Narsesa do tego grania na
zwok by zamiar zgromadzenia takich si wojskowych, jakie by mu chocia
szczerze pragn pokoju umoliwiy prowadzenie rokowa z tym wiksz
powag i godnoci. Na tej wanej konferencji oprcz Narsesa i Probusa obecne
byy tylko trzy osoby: minister Afarban, prefekt gwardii i pewien oficer, ktry
dowodzi wojskiem na granicy Armenii.76 Pierwszy warunek wysunity przez
posa niezbyt atwo nam dzi zrozumie, brzmia on mianowicie, e miasto
Nisibis ustanawia si miejscem wzajemnej wymiany albo, jak bymy to dawniej
nazwali, handlowym emporium pomidzy dwoma cesarstwami. Nietrudno sobie
wyobrazi, e dwaj wadcy rzymscy zamierzali zwikszy swoje dochody
skarbowe przez naoenie pewnych ogranicze na handel, ale poniewa Nisibis
znajdowao si w obrbie ich wasnych posiadoci i poniewa rozporzdzali oni
zarwno importem, jak i eksportem, wydawaoby si, e takie ograniczenia
powinny by przedmiotem raczej prawa krajowego ni traktatu midzynarodo
wego. Aby te ograniczenia uczyni skuteczniejszymi, prawdopodobnie domaga
no si pewnych zobowiza ze strony krla Persji, ktry uzna je za tak sprzecz
ne ze swoimi interesami czy te moe ze swoj godnoci, e nie mona go byo
namwi do ich podpisania. Poniewa by to jedyny artyku, na ktry odmwi
on zgody, przestano na niego nalega i cesarze bd zgodzili si na to, eby
handel pyn swoim naturalnym korytem, bd te zadowolili si takimi
ograniczeniami, jakie mogli nakada wasnym autorytetem.
Natychmiast po usuniciu trudnoci uroczycie zawarto i ratyfikowano pokj
midzy dwoma narodami. Warunki traktatu, przynoszcego tak chwa
Cesarstwu, a koniecznego dla Persji, zasuguj na szczeglniejsz uwag,
zwaywszy, e w dziejach rzymskich niewiele byo ukadw podobnej natury;
w wikszoci bowiem wypadkw Rzym koczy swoje wojny bezwarunkowym
podbojem albo toczy je przeciwko barbarzycom, ktrzy nie umieli pisa.
1. Granic pomidzy dwiema monarchiami uczyniono rzek Aboras albo
Arakses, jak j nazywa Ksenofont.77 Rzeka ta, majca swe rdo w pobliu
Tygrysu, zasilana o par mil poniej Nisibis przez ma rzeczk Mygdonius,
pynie dalej pod murami Singary i wpada do Eufratu pod Circesium, miastem
granicznym, ktre dziki staraniom Dioklecjana byo twierdz bardzo trudn do
zdobycia.78 Mezopotami, przedmiot tylu wojen, odstpiono Cesarstwu, przy
czym Persowie na mocy tego traktatu zrzekli si wszelkich roszcze do owej
wielkiej prowincji.
 Tryumf Dioklecjana i Maksymiana 275

2. Odstpili oni Rzymianom rwnie pi prowincji za Tygrysem.79 Samo

pooenie tych prowincji czynio z nich bardzo poyteczn zapor, a ich
naturaln warowno wkrtce zwikszono sztuk i umiejtnoci wojskow.
Wprawdzie cztery spord nich: Intiline, Zabdicene, Arzanene i Moksoene, po
oone na pnoc od Tygrysu, byy okrgami mao znanymi i o niewielkiej
powierzchni, ale za to na wschd od tej rzeki Cesarstwo nabyo due grzyste
terytorium Karduene, staroytn siedzib Karducheczykw, ktrzy przez wiele
stuleci w samym sercu despotycznych monarchii azjatyckich zachowywali godn
mw wolno. Przez ich to kraje, po uciliwym marszu czy raczej boju
trwajcym siedem dni, przewdrowao owe synne dziesi tysicy Grekw. Ich
dowdca wyznaje w swoim niezrwnanym opisie tego odwrotu, e wicej
ucierpieli od strza Karducheczykw ni od caej potgi Wielkiego Krla.80
Potomkowie Karducheczykw, Kurdowie, bardzo nieznacznie zmieniajc
nazw i obyczaje, uznali nominalne zwierzchnictwo sutana tureckiego.
3. Nie potrzeba chyba wspomina o tym, e Tiridates, wierny sprzymierze
niec Rzymu, powrci na tron swoich ojcw i e w peni potwierdzono
i zabezpieczono prawa zwierzchnictwa cesarskiego nad Armeni. Granice
Armenii rozszerzono a po twierdz Sintha w Medii, co stanowio akt nie tyle
szczodrobliwoci, ile raczej sprawiedliwoci. Spord wspomnianych prowincji
lecych za Tygrysem pierwsze cztery zostay swego czasu oderwane od korony
armeskiej przez Partw,81 wic teraz Rzymianie, przejmujc je, zadali od
uzurpatorw obfitego odszkodowania, w wyniku czego Armenii dosta si
rozlegy urodzajny kraj Atropatene. Jego gwne miasto, by moe, pooone
tam, gdzie si znajduje nowoytna Tauryda, czsto zaszczyca swoj obecnoci
Tiridates; pomny na to, i niegdy nosio ono nazw Ekbatana, wznosi tam
budynki i umocnienia na wzr owej przepysznej stolicy Medw.82
4. Iberia bya krajem nieurodzajnym, jej mieszkacy nieokrzesani i dzicy. Ale
nawykli do posugiwania si broni, odgradzali Cesarstwo od barbarzycw
znacznie sroszych i groniejszych ni oni sami. W ich rku znajdoway si wskie
wwozy w grach Kaukazu i od nich tylko zaleao, czy przepuszcz, czy odepr
wdrowne plemiona sarmackie za kadym razem, gdy zachanno kazaa tym
ostatnim przedziera si do bogatszych krajw na poudniu.83 Zrzeczenie si
przez monarch perskiego na rzecz cesarzy rzymskich prawa mianowania
krlw Iberii przyczynio si do wzmocnienia i zabezpieczenia potgi rzymskiej
w Azji.84 Przez czterdzieci lat Wschd cieszy si niezmconym pokojem;
traktatu pomidzy wspzawodniczcymi ze sob monarchiami cile prze
strzegano a do mierci Tiridatesa; wtedy to rzdy nad wiatem przejo nowe
pokolenie, kierujce si ju innymi pogldami i namitnociami, a wnuk Narsesa
przedsiwzi dug i pamitn wojn przeciwko wadcom z rodu Konstantyna.
I oto w szereg iliryjskich chopw, kolejno po sobie nastpujcych na tronie
cesarskim, dopeni uciliwego dziea, jakim byo wyzwolenie znkanego
Cesarstwa od tyranw i barbarzycw. Dioklecjan, wkroczywszy w dwudziesty
276 Rozdzia trzynasty

rok panowania, urzdzi dla uwietnienia tej pamitnej daty oraz zwycistwa
swego ora wspaniay rzymski tryumf.85 Jedynym jego towarzyszem uczest
niczcym w chwale tego dnia by Maksymian, rwny mu wspwadca. Dwaj
cezarowie rwnie walczyli i zwyciali, ale zgodnie z surowymi maksymami
staroytnoci ca zasug ich osigni przypisywano dobroczynnemu wpywo
wi ich ojcw i cesarzy.86 Chocia tryumf Dioklecjana i Maksymiana by moe
mniej wspaniay ni tryumfy Aureliana i Probusa, lecz przydawao mu blasku
kilka okolicznoci sawniejszych i szczliwszych. Trofew dostarczya Afryka
i Brytania, Ren, Dunaj i Nil; ale najwspanialszym uwieczeniem tego tryumfu
byo zwycistwo nad Persami, po ktrym nastpi podbj duej wagi. Przed
cesarskim rydwanem niesiono symbole rzek, gr i prowincji. Podobizny wzitych
do niewoli on, sistr i dzieci Wielkiego Krla stanowiy dla prnego ludu nowe
a wdziczne widowisko.87 W oczach potomnoci jednak ten tryumf odznacza si
rwnie pewn cech mniej zaszczytn. By to ostatni tryumf, jaki Rzym
kiedykolwiek oglda. Wkrtce po tym okresie cesarze przestali zwycia,
a Rzym przesta by stolic Cesarstwa.
Miejsce, na ktrym zaoono Rzym, uwicone byo przez prastare obrzdy
i urojone cuda. Wydawao si, e kad cz miasta oywia obecno jakiego
boga albo pami jakiego bohatera, a Kapitolowi przyrzeczono wadz nad
wiatem.88 Rodowici Rzymianie czuli i gosili potg tego miego zudzenia,
przeszo ono na nich od przodkw, wzrastao wraz z najwczeniejszymi
nawykami yciowymi i w pewnej mierze doznawao ochrony dziki pogldowi,
e jest uyteczne ze wzgldw politycznych. Ustrj pastwa by cile zwizany
z siedzib rzdu, nie sdzono wic, aby byo moliwe przenie t siedzib gdzie
indziej bez rwnoczesnego obalenia ustroju.89 Ale rozszerzanie podbojw
stopniowo niweczyo zwierzchnictwo stolicy, prowincje dorastay do tego
samego poziomu, a ludy zwycione nabyway miano Rzymian i ich przywileje,
nie przyswajajc sobie jednak ich stronniczych uczu. Pomimo to przez dugi
okres szcztki dawnego ustroju i wpyw zwyczaju utrzymyway godno Rzymu.
Cesarze, cho mogli by z pochodzenia Afrykaczykami czy Iliryjczykami,
szanowali przybran ojczyzn, uwaajc j za siedzib swojej potgi i centrum
rozlegych posiadoci. Naga potrzeba wojenna bardzo czsto wymagaa ich
obecnoci na granicach, ale dopiero Dioklecjan i Maksymian byli pierwszymi
wadcami rzymskimi, ktrzy w czasie pokoju mieli stae siedziby w prowincjach,
przy czym to ich postpowanie, cho moe wynikajce z pobudek prywatnych,
uzasadnione byo bardzo przekonywajcymi wzgldami politycznymi.
Dwr cesarza Zachodu przewanie mieci si w Mediolanie, ktrego pooe
nie u stp Alp wydawao si znacznie dogodniejsze od pooenia Rzymu z uwagi
na tak doniosy cel, jakim byo ledzenie ruchw barbarzyskich Germanw.
Mediolan wkrtce przybra wspaniay wygld miasta cesarskiego. Wspczeni
pisz, e domy byy tam liczne i dobrze zbudowane, a obyczaje ludnoci gadkie
i kulturalne. Cyrk, teatr, mennica, paac, anie noszce imi swego zaoyciela
 Ponienie Rzymu i senatu 277

Maksymiana, portyki przyozdobione posgami i podwjny pas murw miej

skich wszystko to przydawao pikna nowej stolicy, ktrej chyba nie
przymiewaa nawet blisko Rzymu.90
Dioklecjan rwnie mia ambicj, aby jego siedziba dorwnywaa majestatem
Rzymowi, wykorzystywa wic swoje wolne chwile oraz bogactwo Wschodu do
upikszania Nikomedii, miasta pooonego na zbiegu Europy i Azji, omale
w jednakowej odlegoci od Dunaju i Eufratu. Dziki dobremu smakowi
monarchy a kosztem ludu Nikomedia w cigu niewielu lat nabraa wspaniaoci
mogcej sprawia wraenie dziea, na ktre zoyy si trudy wielu stuleci,
i obszarem oraz liczb ludnoci ustpowaa tylko Rzymowi, Aleksandrii
i Antiochii.91
Dioklecjan i Maksymian prowadzili ycie czynne, znaczn jego cz spdzajc
w obozach albo na czstych i dugich marszach; ale gdy tylko sprawy pastwo
we pozwalay im na troch odprenia, z przyjemnoci przyjedali do swoich
ulubionych siedzib w Nikomedii i Mediolanie. Jest rzecz niezmiernie wtpliw,
czy Dioklecjan kiedykolwiek odwiedzi dawn stolic Cesarstwa przed tryumfem,
ktry wici w Rzymie w dwudziestym roku swego panowania. Nawet i przy tej
pamitnej sposobnoci nie przecign swego pobytu w Rzymie duej ni dwa
miesice. Nabrawszy wstrtu do rozpasanej poufaoci ludu, opuci popiesz
nie Rzym na trzynacie dni przed dat, kiedy mia zgodnie z oczekiwaniami
zjawi si w senacie, przybrany w oznaki godnoci konsularnej.92
Niech, jak Dioklecjan wyrazi wobec Rzymu i rzymskiej wolnoci,
wynikaa nie z chwilowego kaprysu, ale z arcyprzebiegej polityki. Chytry ten
wadca stworzy nowy ustrj Cesarstwa, rozwinity pniej przez rodzin
Konstantyna, a zwaywszy, e podobizn dawnego ustroju nabonie przechowy
wano pod postaci senatu, postanowi pozbawi stan senatorski nawet tych
drobnych szcztkw wadzy i poszanowania, ktre mu jeszcze pozostay. Moe
sobie przypominamy, jakim wywyszeniem cieszy si przelotnie senat mniej
wicej na osiem lat przed wyniesieniem Dioklecjana na tron, jakie ywi wwczas
nadzieje i jak bardzo dny by wadzy. Dopki panowa ten zapa, wielu spord
monowadcw nieostronie przejawiao swoj gorliwo w sprawie wolnoci;
a gdy nastpcy Probusa przestali popiera stronnictwo republikaskie, senatoro
wie nie potrafili ukry nurtujcej ich bezsilnej urazy. Jako zwierzchnik Italii,
Maksymian otrzyma zadanie umierzenia tego zreszt bardziej kopotliwego ni
niebezpiecznego ducha, co znakomicie odpowiadao jego okrutnemu usposobie
niu. Najwybitniejsi czonkowie senatu, wobec ktrych Dioklecjan zawsze uda
wa szacunek, zostali przez jego wspwadc wpltani w oskarenia o urojone
spiski. Posiadanie wykwintnej willi albo starannie uprawianych woci inter
pretowano jako przekonywajcy dowd winy.93 Obz pretorianw, ktry tak
dugo gnbi majestat Rzymu, zacz go teraz osania, a poniewa te dumne
oddziay uwiadomiy sobie schyek swojej potgi, z natury rzeczy skonne byy
przyczy wasn si do powagi senatu. Dioklecjan roztropnymi zarzdzeniami
278 Rozdzia trzynasty

niepostrzeenie zmniejszy liczb pretorianw i znis ich przywileje,94 po czym

miejsce ich zajy dwa wierne legiony z Illyricum, ktre pod nowymi nazwami
Jowianw i Herkulianw przydzielono do penienia suby w gwardii cesarskiej.95
Ale najbardziej zabjcz, chocia ukryt ran, jak senat odnis z rk
Dioklecjana i Maksymiana, by nieunikniony skutek ich nieobecnoci. Dopki
cesarze rezydowali w Rzymie, mogli senat gnbi, ale trudno im byo cako
wicie go zlekceway. Nastpcy Augusta wykorzystywali swoj wadz, aby
dyktowa wszelkie ustawy, jakie im podsuwaa bd mdro, bd widzimisi,
ale ustawy te zawsze swoj sankcj ratyfikowa senat. W obradach i uchwaach
senatu zachowa si model staroytnej wolnoci, wic mdrzy wadcy, szanujc
przesdy ludu rzymskiego, w pewnej mierze musieli przemawia i zachowywa
si tak, jak przystao naczelnemu wodzowi oraz pierwszemu dostojnikowi
Rzeczypospolitej. Natomiast w wojsku i na prowincji przejawiali oni godno
monarsz. Tote gdy ju na dobre ustalili swoj rezydencj z dala od stolicy, raz
na zawsze odrzucili to udawanie, ktre August tak zaleca swoim nastpcom.
Sprawujc wadz zarwno ustawodawcz, jak wykonawcz, gowa pastwa
naradzaa si ze swymi ministrami zamiast zasiga zdania wielkiej rady narodu.
Imi senatu wymieniano ze czci a do ostatniego okresu Cesarstwa, prnoci
jego czonkw nadal schlebiay zaszczytne wyrnienia,96 ale zgromadzeniu
temu, ktre tak dugo byo rdem wadzy i tak dugo jej narzdziem, z caym
szacunkiem pozwolono popa w zapomnienie. Senat rzymski, utraciwszy
wszelkie zwizki z dworem cesarskim i z rzeczywistym ustrojem pastwa,
pozosta czcigodnym, ale bezuytecznym pomnikiem staroytnoci na Wzgrzu
Kapitoliskim.
Wadcy rzymscy, straciwszy z oczu senat i dawn stolic, z atwoci
zapomnieli o pochodzeniu i istocie swoich praw do wadzy. Cywilne urzdy
konsula, prokonsula, cenzora i trybuna, z ktrych poczenia ta wadza
powstaa, zdradzay ludowi jej republikaskie pochodzenie. Te skromne tytuy
odrzucono,97 a jeli wadcy nadal podkrelali swoje wysokie stanowisko mianem
cesarza, czyli imperatora, to wyraz ten zaczto rozumie w nowym i bardziej
dostojnym znaczeniu, przesta on bowiem oznacza wodza wojsk rzymskich,
a zacz oznacza wadc wiata rzymskiego. Mianu imperatora, ktre pierwo
tnie byo tytuem wojskowym, przydano drugie, bardziej sualcze.
Epitet dominus, czyli pan, w swoim pierwotnym znaczeniu nie wyraa
panowania wadcy nad poddanymi ani dowdcy nad onierzami, tylko
despotyczn wadz waciciela nad domowymi niewolnikami.98 Skojarzenie
z niewol rzucao na w tytu wiato tak ohydne, e pierwsi cezarowie odrzucali
go z obrzydzeniem. Niepostrzeenie jednak opr ich stawa si coraz sabszy,
a tytu coraz mniej ohydny; a wreszcie tytu: Nasz Pan i Cesarz, nadawany ju
nie tylko przez pochlebstwo, zaj stae miejsce w ustawach i napisach
pomnikowych. Takie wysokie tytuy wystarczay do zaspokojenia choby
najbardziej przesadnej prnoci, a jeli nastpcy Dioklecjana nadal odrzucali
 Godno i tytuy cesarskie 279

tytu krla, wynikao to chyba nie tyle z ich umiarkowania, ile raczej wybredno-
ci. Wszdzie tam, gdzie w uyciu by jzyk aciski (a by on jzykiem
administracji pastwowej na caym obszarze Cesarstwa), tytu cesarski, przy
sugujcy tylko i wycznie samym cesarzom, zawiera w sobie co bardziej
czcigodnego ni miano krla, ktre trzeba byo dzieli ze stu naczelnikami
barbarzyskimi i ktre, w najlepszym razie, mona byo wyprowadzi tylko od
Romulusa albo od Tarkwiniusza. Natomiast na Wschodzie panoway pogldy
zupenie odmienne ni na Zachodzie. Poczwszy od najwczeniejszego okresu
historycznego, w jzyku greckim wysawiano wadcw azjatyckich tytuem
Basileus, czyli krl; a poniewa tytu ten by uznany za najwysze wyrnienie,
jakie moe by udziaem czowieka, sualczy mieszkacy prowincji wschod
nich wkrtce zaczli go uywa w swoich kornych petycjach do tronu rzyms
kiego." Dioklecjan i Maksymian przywaszczyli sobie nawet atrybuty czy
przynajmniej tytu bstwa i przekazali je caemu szeregowi pniejszych
cesarzy-chrzecijan.100 Niemniej takie przesadne komplementy rycho trac
swoj bezbono, tracc wszelkie znaczenie; z chwil gdy ucho raz przywyknie
do ich dwiku, sucha si ich obojtnie jako nieokrelonych, cho nadmiernych
objaww szacunku.
Poczwszy od czasw Augusta a po czasy Dioklecjana, wadcy rzymscy,
obcujc ze swymi wspobywatelami na stopie poufaoci, odbierali od nich
pozdrowienia nacechowane tylko takim szacunkiem, z jakim zwykle zwracano
si do senatorw i dostojnikw pastwowych. Wyrniaa ich przede wszystkim
purpurowa szata cesarska albo wojskowa, podczas gdy strj senatorski odr
nia si szerokim pasem, a strj rycerski wskim pasem czy paskiem tej samej
zaszczytnej barwy. Pycha, a raczej wyrachowanie polityczne, Dioklecjana
skonia tego przebiegego wadc do wprowadzenia na dwr cesarski dostojnej
wspaniaoci waciwej dworowi perskiemu.101 Odway si on przywdzia
diadem, ozdob, ktrej Rzymianie nie cierpieli, widzc w niej odraajc oznak
krlewskoci, i ktrej noszenie uwaali za najbardziej rozpaczliwe szalestwo,
jakiego dopuci si Kaligula. Bya to po prostu szeroka biaa przepaska
wysadzana perami i otaczajca gow cesarza. Przepyszne szaty Dioklecjana
i jego nastpcw szyto z jedwabiu i zotogowiu; pewien pisarz z oburzeniem
stwierdza, e nawet trzewiki mieli wyszywane najcenniejszymi klejnotami.
Z kadym dniem coraz bardziej utrudniano przystp do ich uwiconych
osb, ustanawiajc wci nowe formy ceremonialne. Aleje wiodce do paacu
byy pilnie strzeone przez poszczeglne szkoy, jak je zaczto nazywa,
urzdnikw paacowych. Apartamenty wewntrzne powierzono zazdrosnej
czujnoci eunuchw, ktrych liczba i wpyw bardzo si zwikszyy, co stanowio
najniezawodniejszy objaw wzrastania despotyzmu. Gdy wreszcie dopuszczono
poddanego przed oblicze cesarskie, musia on, bez wzgldu na swj stan, pa
plackiem na posadzk i, zgodnie z obyczajem wschodnim, odda hod swemu
boskiemu panu i wadcy.102 Dioklecjan by czowiekiem rozsdnym, ktry
280 Rozdzia trzynasty

zarwno w yciu prywatnym, jak i publicznym wyrobi sobie trafny pogld i na

siebie samego, i na ludzi, nieatwo wic uwierzy, e zastpujc obyczaje
rzymskie perskimi rzeczywicie kierowa si zasad tak nikczemn jak zasada
prnoci. Pochlebia sobie, e popisywanie si wspaniaoci i przepychem
podbije wyobrani posplstwa, e monarcha bdzie mniej naraony na ordy
narne rozpasanie ludu i onierzy, gdy swoj osob ukryje przed oczami ogu,
i e nawyk ulegoci niepostrzeenie wywoa postaw gbokiej czci. Podobnie
jak skromno, na ktr sadzi si August, tak i przepych utrzymywany przez
Dioklecjana by przedstawieniem teatralnym, ale trzeba przyzna, e skrom
no Augusta bya widowiskiem o wiele bardziej cywilizowanym i godnym
ma. Celem jej byo ukrywanie bezmiernej wadzy, jak cesarze posiadali
nad wiatem rzymskim, podczas gdy celem przepychu Dioklecjana byo popi
sywanie si t wadz.
Popisywanie si byo pierwsz zasad nowego ustroju, ustanowionego przez
Dioklecjana. Drug by podzia. Podzieli on Cesarstwo, prowincje i wszystkie
gazie administracji zarwno cywilnej, jak i wojskowej. Pomnoy liczb kek
w machinie rzdowej, czynic jej dziaanie mniej szybkim, ale za to pewniejszym.
Jakiekolwiek by tym innowacjom towarzyszyy zalety i wady, i jedne, i drugie
trzeba w wielkiej mierze przypisywa temu, kto je wymyli, ale poniewa zasady
nowego ustroju stopniowo ulepszali i uzupeniali nastpni wadcy, lepiej bdzie
odoy jego studium na pniej, do czasu, gdy ju osignie pen dojrzao
i doskonao.103 Odkadajc przeto a do panowania Konstantyna odmalowa
nie dokadniejszego obrazu nowego Cesarstwa, poprzestaniemy tutaj na opisie
jego gwnych i decydujcych konturw, tak jak je nakrelia rka Dioklecjana.
Przybra on sobie trzech towarzyszy do wykonywania wadzy najwyszej;
przekonany, e zdolnoci jednego czowieka nie wystarczaj do zapewnienia
pastwu obronnoci, uwaa te wsplne rzdy czterech wadcw nie za rodek
tymczasowy, ale za podstawowe prawo ustrojowe. Chcia, eby dwaj starsi
wadcy wyrniali si noszeniem diademu i tytuem augustw; eby, kierujc si
w swoim wyborze przywizaniem albo uznaniem, regularnie dobierali sobie do
pomocy dwch kolegw niszego stopnia; i eby cezarowie, kolejno awansujc
do pierwszej godnoci, dostarczali pastwu nieprzerwanego nastpstwa cesarzy.
Cesarstwo podzielono na cztery czci. Wschd i Italia byy posterunkami
przynoszcymi najwicej zaszczytu, a Dunaj i Ren wymagajcymi najci
szego trudu. W tych dwch pierwszych rezydowali augustowie, dwa ostatnie
powierzono zarzdowi cezarw. Siy legionw znajdoway si w rkach czte
rech wspuczestnikw wadzy najwyszej, wic brak wszelkiej nadziei na
pokonanie kolejno a czterech gronych rywali mg zwarzy dz wadzy
nawet najambitniejszego dowdcy. Zakadao si, e w dziedzinie rzdw cywil
nych cesarze sprawuj niepodzieln wadz monarchy, a ich edykty, noszce
wsplnie ich imiona, we wszystkich prowincjach przyjmowano jako wydane za
ich wspln zgod i respektowano jako wyraz wsplnego ich autorytetu.
 Wady nowego ustroju 281

Jednake pomimo takich ostronoci jedno polityczna wiata rzymskiego

stopniowo rozpadaa si i wreszcie wprowadzono zasad podziau, ktra po
niewielu latach wywoaa trwae oddzielenie si Cesarstwa Wschodniego od
Zachodniego.
Ustrj wprowadzony przez Dioklecjana mia jeszcze jedn bardzo powan
wad, ktrej nawet i dzisiaj nie moemy cakowicie przeoczy, a mianowicie
zwikszenie kosztw administracji pastwowej i, co za tym idzie, podwyszenie
podatkw i ucisk ludu. Zamiast skromnej familii, zoonej z niewolnikw
i wyzwolecw, takiej, jaka wystarczaa prostej wielkoci Augusta i Trajana,
w poszczeglnych czciach Cesarstwa utworzono trzy czy cztery wspaniae
dwory monarsze; tylu rzymskich krlw wspzawodniczyo ze sob wza
jemnie i z monarch perskim o nieistotn przewag w dziedzinie przepychu
i zbytku. Liczb ministrw, dostojnikw pastwowych, funkcjonariuszy i sug,
ktrych pene byy rozmaite resorty pastwowe, zwikszono ponad wszelk
miar stosowan w czasach dawniejszych i (jeeli moemy posuy si pen
pasji wypowiedzi jednego ze wspczesnych) gdy odsetek tych, ktrzy co
otrzymywali, przewyszy odsetek tych, ktrzy co wnosili, brzemi danin
zaczo uciska prowincj.104 atwo byoby przytoczy nieprzerwan seri
gosw oburzenia i narzeka, poczwszy od tego okresu a po upadek
Cesarstwa. Zalenie od swego wyznania i stanowiska, kady z pisarzy obiera
sobie za przedmiot inwektyw bd Dioklecjana, bd Konstantyna, bd
Walensa, bd Teodozjusza; ale wszyscy zgodnie i jednomylnie przedsta
wiaj ciar podatkw pastwowych, a w szczeglnoci podatku gruntowego
i pogwnego jako nieznon, wci wzrastajc udrk swoich czasw. Wo
bec takiej zbienoci pogldw bezstronny historyk, ktry musi wydobywa
prawd zarwno z satyry, jak i z panegiryku, skonny bdzie obdzieli wi
n za ten stan rzeczy wszystkich wadcw, ktrych ci pisarze oskaraj,
i przypisa dokonywane przez nich wymuszenia nie tyle ich wadom oso
bistym, ile raczej wsplnemu im wszystkim systemowi rzdw. Cesarz Dio
klecjan by wprawdzie twrc tego systemu, ale za jego panowania to zo,
cho rosnce, nie przekroczyo jeszcze granic skromnoci i rozsdku, i mona
mu raczej zarzuci ustanowienie szkodliwych precedensw ni stosowanie
ucisku w praktyce.105 Mona doda, e dochodami skarbowymi zarzdza on
roztropnie i oszczdnie i e po opdzeniu wszystkich wydatkw biecych
pozostawaa jeszcze w skarbcu cesarskim obfita nadwyka, bd na cele
rozsdnej szczodrobliwoci, bd te na jakiekolwiek nage a nieprzewidziane
potrzeby pastwowe.
Dioklecjan panowa ju dwudziesty pierwszy rok, gdy wykona swoje
pamitne postanowienie i zrzek si wadzy cesarskiej. Byoby rzecz bardziej
naturaln oczekiwa takiego postpku od Antonina Piusa albo Marka Aureliu
sza ni od wadcy, ktry nigdy, ani przy osiganiu wadzy najwyszej, ani przy
jej sprawowaniu, nie kierowa si naukami, jakich udziela filozofia. Diokle
282 Rozdzia trzynasty

cjan zasuy sobie na saw tym, e pierwszy da wiatu niezbyt czsto

naladowany pniej przez monarchw przykad zrzeczenia si tronu.106
Z natury rzeczy nasunie si porwnanie Dioklecjana z Karolem Pitym, nie
tylko dlatego e krasomwstwo pewnego historyka nowoytnego uczynio to
imi tak dobrze znanym czytelnikowi angielskiemu, ale i ze wzgldu na bardzo
uderzajce podobiestwo pomidzy charakterami tych dwch cesarzy u obu
zdolnoci polityczne przewyszay talenty wojskowe, pozornie za ujmujce
cnoty byy w znacznie wyszym stopniu wynikiem sztuki ni skonnoci przy
rodzonych. Jak si zdaje, abdykacj Karola przypieszya zmienno losu;
rozczarowany tym, e drogie jego sercu plany spezy na niczym, zrzek si
wadzy, ktr uzna za niedostateczn do zaspokojenia swoich ambicji. Nato
miast panowanie Dioklecjana pyno nieprzerwan fal sukcesw i wydaje si,
e powanie myle o zrzeczeniu si wadzy cesarskiej zacz dopiero wtedy, gdy
zwyciy wszystkich swoich nieprzyjaci i wykona wszystkie swoje zamysy.
Ani Karol, ani Dioklecjan nie osignli jeszcze wwczas bardzo pnego wieku,
jako e pierwszy mia dopiero lat pidziesit pi, a drugi nie wicej ni
pidziesit dziewi; ale czynne ycie tych wadcw, ich wojny i podre, troski
panowania i pilne przykadanie si do spraw pastwowych, wszystko to ju
podkopao ich organizm i sprowadzio na nich niedomagania przedwczesnej
staroci.107
Pomimo srogiej, bardzo zimnej i ddystej zimy Dioklecjan wkrtce po
uroczystoci swego tryumfu wyjecha z Italii i rozpocz podr na Wschd,
objedajc prowincje iliryjskie. Skutkiem zej pogody i trudw podry
wkrtce nabawi si powoli postpujcej choroby, a chocia posuwa si eta
pami nie mczcymi i przewanie niesiono go w zamknitej lektyce, to jego
dolegliwoci, jeszcze przed przybyciem do Nikomedii pod koniec lata, sta
y si bardzo powane i niepokojce. Przez ca zim nie opuszcza paacu.
Niebezpieczestwo groce jego yciu wywoao powszechny i nie udawany
niepokj, ale lud mg si czego dowiedzie o zmianach w stanie jego
zdrowia tylko z radoci albo przygnbienia, jakie dostrzegano na twarzach
i w zachowaniu jego sug. Przez pewien czas powszechnie uwierzono pogos
ce o jego mierci i przypuszczano, e mier t ukrywa si w celu zapobieenia
zamieszkom, jakie mogyby wybuchn pod nieobecno jego cezara Galeriusza.
Wreszcie jednak dnia pierwszego marca Dioklecjan znw si ukaza publicznie,
ale tak blady i wychudy, e nawet ci, ktrym jego osoba najlepiej bya znana,
z trudnoci zdoali go pozna. Czas ju byo pooy kres temu trwajcemu
z gr rok, bolesnemu borykaniu si pomidzy trosk o zdrowie a trosk
0 piastowan godno. Pierwsza wymagaa dogadzania sobie i odprenia, druga
zmuszaa go do kierowania nawet z oa boleci zarzdem wielkiego Cesarstwa.
Postanowi spdzi reszt swoich dni na zaszczytnym wypoczynku, zabezpieczy
swoj chwa przed zmiennoci losu, a teatr wiata pozostawi modszym
1 bardziej zdolnym do czynu wspwadcom.108
 Abdykacja Dioklecjana 283

Uroczysto abdykacji odbya si na rozlegej rwninie w odlegoci okoo

trzech mil od Nikomedii. Cesarz wstpi na wyniosy tron i w przemwieniu,
penym mdroci i godnoci, owiadczy swoje zamiary ludowi i wojsku, ktre
si zgromadziy, eby by wiadkami tego niezwykego wydarzenia.
Zaraz po zdjciu z siebie purpury wycofa si sprzed oczu wpatrzonego we
posplstwa i, przejedajc krytym rydwanem przez miasto, uda si bez zwoki
do ulubionego zacisza, ktre sobie obra w swoim kraju rodzinnym, Dalmacji.
Tego samego dnia, to znaczy pierwszego maja,109 Maksymian, jak to poprze
dnio uzgodniono, zrzek si godnoci cesarskiej w Mediolanie.
Ju podczas wspaniaego tryumfu odbywanego w Rzymie Dioklecjan prze-
myliwa o zrzeczeniu si wadzy. Chcc sobie zapewni posuszestwo ze
strony Maksymiana, wymg na nim czy to oglnikowe zapewnienie, e
podporzdkuje swe czyny autorytetowi dobroczycy, czy te wyrane przy
rzeczenie, e zstpi z tronu, gdy tylko Dioklecjan da mu tak rad i przy
kad. Zobowizanie to, cho potwierdzone uroczyst przysig przed ota
rzem Jowisza Kapitoliskiego,110 wydawaoby si zbyt sabym hamulcem dla
gorcej natury Maksymiana, ktrego namitnoci bya dza wadzy i ktry
nie pragn ani doczesnego spokoju, ani sawy w przyszoci. A przecie,
jakkolwiek niechtnie, uleg on wpywowi, ktry zawczasu pozyska nad nim
jego mdrzejszy kolega, i natychmiast po swojej abdykacji wycofa si do willi
w Lukanii, cho byo omale niemoliwoci, eby duch tak niesforny zdoa
tam znale trway spokj.
Dioklecjan, ktry z nizin stanu niewolniczego* wspi si a na tron, spdzi
ostatnie dziewi lat ycia jako zwyky obywatel. Zdaje si, e by zadowolony
z tego podyktowanego przez rozum wycofania si w zacisze, gdzie przez dugi
czas cieszy si szacunkiem wadcw, na ktrych rzecz zrzek si posiadania
wiata.111 Rzadko si zdarza, by ludzie dugo zaabsorbowani sprawami
pastwowymi mogli przywykn do zajmowania si sob, tote gdy trac
wadz, cierpi przede wszystkim z powodu bezczynnoci. Uwagi Dioklecjana
nie zdoaa zaprztn ani literatura, ani pobono, ktre dostarczaj tyle
zajcia ludziom samotnym, ale zachowa on, czy przynajmniej wkrtce odzyska,
upodobanie do przyjemnoci najbardziej nieszkodliwych, jak rwnie i najbar
dziej naturalnych, wolne wic godziny wypenia sobie dostatecznie budowa
niem, sadzeniem i ogrodnictwem. Zasuenie sawna jest odpowied, ktr da
Maksymianowi. w niespokojny starzec nalega na niego, eby na nowo uj ster
rzdw i przywdzia purpur cesarsk. Dioklecjan z umiechem politowania
odrzuci pokus i spokojnie zauway, e gdyby mg Maksymianowi pokaza
kapust, ktr wasnorcznie zasadzi w Salonie, to ten przestaby go nama
wia do zrezygnowania ze szczcia na rzecz gonitwy za wadz.112 W roz
mowach z przyjacimi czsto przyznawa, e ze wszystkich sztuk najtrudniejsza
jest sztuka panowania; i o tym ulubionym przedmiocie mwi z zapaem, ktry
mg wypywa wycznie z dowiadczenia.
284 Rozdzia trzynasty

Jake czsto zwyk by mawia w interesie czterech albo piciu

ministrw ley porozumienie si, eby wsplnie oszukiwa swego wadc! Jego
wysokie stanowisko oddziela go od ludzkoci, prawda jest ukryta przed jego
umysem; widzi on tylko oczami swoich ministrw, nie syszy niczego oprcz ich
faszywych sprawozda. Najwaniejsze urzdy nadaje ludziom rozwizym
i sabym, a najcnotliwszych i najbardziej zasuonych spord swoich podda
nych okrywa hab. Przez takie to bezecne sztuki dodawa Dioklecjan
najlepsi i najmdrsi wadcy bywaj zaprzedani swym przekupnym i znie-
prawionym dworakom. 113
Suszna ocena wielkoci i pewno niemiertelnej sawy zwikszaj jesz
cze rozkosz, jak nam daje wycofanie si z zaszczytnego stanowiska w ustron
ne zacisze, ale cesarz rzymski odgrywa w wiecie rol zbyt donios na to, by
mc bez przymieszki goryczy cieszy si wygodami i bezpieczestwem sta
nowiska zwykego obywatela. Dioklecjan na pewno wiedzia o zamieszkach
nkajcych Cesarstwo po jego abdykacji. Na pewno nie pozosta obojt
ny na ich nastpstwa. Strach, ao i niezadowolenie docieray do nie
go czasami nawet w jego samotni w miecie Salonie. Jego czuo, a przy
najmniej dum, gboko zraniy nieszczcia ony i crki, a ostatnie chwi
le zatruy Dioklecjanowi zniewagi, ktrych Licyniusz i Konstantyn mogli
byli zaoszczdzi ojcu tylu cesarzy, sprawcy ich wasnego wyniesienia. Do
naszych czasw dosza pogoska, co prawda natury bardzo wtpliwej, e
przezornie usun si on z zasigu ich wadzy, zadajc sobie dobrowoln
mier.114
Zanim zakoczymy rozwaania nad yciem i osob Dioklecjana, skierujmy na
chwil wzrok na miejsce jego schronienia. Salona, jedno z gwnych miast
jego rodzinnej Dalmacji, znajdowaa si w odlegoci prawie dwustu mil
rzymskich (wedug pomiarw gocicw publicznych) od Akwilei i granic Italii,
a okoo dwustu siedemdziesiciu mil od Sirmium, zwykej rezydencji ce
sarzy podczas ich pobytu nad granic iliryjsk.115 Dzi jest to ndzna wio
ska, cho zachowujca nazw Salony, ale jeszcze w szesnastym wieku o jej
staroytnej wspaniaoci wiadczyy szcztki teatru i chaotyczny widok zdruz
gotanych ukw i marmurowych kolumn.116 W odlegoci szeciu czy siedmiu
mil od tego miasta Dioklecjan wybudowa wspaniay paac i z wielkoci tego
dziea moemy wnioskowa, jak dugo nosi si on z myl zrzeczenia si wa
dzy cesarskiej. Nie potrzeba byo stronniczego uprzedzenia tubylca na to, eby
wybra to miejsce, czce w sobie wszystko, co tylko mogo suy zdrowiu
i przepychowi.
Gleba jest sucha i urodzajna, powietrze czyste i zdrowe, a chocia w miesi
cach letnich jest tam niezmiernie gorco, rzadko odczuwa si w tym kraju owe
upalne i szkodliwe wiatry, wiejce na wybrzeu Istrii i w niektrych czciach
Italii. Widoki z paacu s rwnie pikne, jak i gleba, i klimat zachcajce.
Dalej na zachd cignie si urodzajne wybrzee Adriatyku, na ktrym liczne
 Salona i paac Dioklecjana 285

mae wysepki rozrzucone s w taki sposb, e nadaj tej czci morza wygld
wielkiego jeziora. Po stronie pnocnej ley zatoka, ktra prowadzia do
staroytnego miasta Salony, a okolica widoczna poza t zatok stanowi
jaskrawy kontrast z owym rozleglejszym przestworem wd, jakim jest Adriatyk
na poudniu i na wschodzie. Na pnocy w odpowiedniej odlegoci zamykaj
widok wysokie, poszarpane gry, stanowic pikne to dla licznych wiosek,
lasw i winnic. 117
Chocia Konstantyn, powodujc si zupenie oczywistym uprzedzeniem,
umylnie wspomina o paacu Dioklecjana z pogard,118 to przecie jeden z ich
nastpcw, ktry mg paac ten oglda ju w stanie zaniedbania i znisz
czenia, wysawia jego wspaniao z najwyszym zachwytem.119 Zajmowa on
powierzchni rwn dziewiciu do dziesiciu akrw angielskich. Ksztatu by
czworoktnego, otoczony szesnastoma wieami. Dwa z jego bokw miay
prawie szeset, a pozostae dwa prawie siedemset stp dugoci. Cao
zbudowana bya z piknego kamienia, dobywanego w pobliskim kamienioomie
w Trau, czyli Tragutium, i bardzo niewiele ustpujcego marmurowi. Cztery
ulice, przecinajce si pod ktem prostym, dzieliy t wielk budowl na czci,
a do gwnego apartamentu wiodo przepyszne wejcie, dotychczas jeszcze
nazywane Zot Bram. Wejcie to koczyo si perystylem z granitowych
kolumn, po ktrego jednej stronie odkrywamy kwadratow wityni Eskulapa,
a po drugiej omioktn wityni Jowisza. Dioklecjan czci Jowisza
jako patrona swoich losw, a Eskulapa jako opiekuna swego zdrowia.
Dziki porwnaniu pozostaych do dzi szcztkw ze wskazwkami Witruwiu-
sza udao si stosunkowo dokadnie, a przynajmniej z pewn doz praw
dopodobiestwa, odtworzy wygld poszczeglnych czci budynku, ani,
komnaty sypialnej, atrium, basiliki oraz sal: cyzyceskiej, korynckiej i egip
skiej. Przepyszne te komnaty o ksztatach urozmaiconych i dobrych propor
cjach odznaczay si jednak dwiema wadami, bardzo niemiymi dla naszych
poj o dobrym smaku i wygodzie. Nie miay mianowicie ani okien, ani
kominkw. Owietlane byy z gry (jako e budynek ten, jak si zdaje, mia
tylko jeden poziom), a ogrzewane za pomoc rur, biegncych wzdu cian.
Amfilad gwnych apartamentw od poudnio-zachodu osania portyk du
goci piciuset siedemnastu stp, ktry, gdy do pikna widoku dodano pik
ne malowida i rzeby, musia stanowi miejsce spacerw wielce wspaniae
i rozkoszne.
Gdyby ta znakomita budowla pozostaa w okolicy odludnej, naraona
byaby na niszczce dziaanie czasu, ale moe nie padaby ofiar zachannej
pracowitoci czowieka. Z ruin tego paacu wyrosa wie Aspalathos,120
a z czasem, znacznie pniej, prowincjonalne miasto Spalato. Zota Brama
teraz prowadzi na rynek. w. Jan Chrzciciel przywaszczy sobie honory
Eskulapa, a witynia Jowisza przeksztacia si w koci katedralny pod
wezwaniem Matki Boskiej.
286 Rozdzia trzynasty

Powyszy opis paacu Dioklecjana zawdziczamy przede wszystkim pomy

sowemu artycie, yjcemu za naszych czasw i pochodzcemu z naszego kraju,
ktrego bardzo szlachetna ciekawo zawioda a w samo serce Dalmacji.121
Mamy jednak powody po temu, by podejrzewa, e jego wykwintne rysunki
i ryciny cokolwiek pochlebiy przedmiotom, ktre miay przedstawia.
Od pewnego, bardzo rozsdnego podrnika, ktry by tam jeszcze nie
tak dawno, dowiadujemy si, e grone ruiny Spalato wiadcz w tym samym
stopniu o upadku sztuki w Cesarstwie Rzymskim za czasw Dioklecjana,122
jak i o wczesnej wspaniaoci tego Cesarstwa. Jeeli rzeczywicie taki by
stan architektury, to z natury rzeczy musimy sdzi, e malarstwo i rzeba
podupady jeszcze bardziej dostrzegalnie. Architektur kieruje kilka oglnych,
a nawet mechanicznych regu. Natomiast rzeba, a nade wszystko malarstwo
stawiaj sobie za cel naladowanie nie tylko ksztatw natury, ale rwnie
charakteru i namitnoci duszy ludzkiej. W tych wzniosych sztukach biego
rki nie na wiele si przyda, jeli nie oywia jej wyobrania i nie kieruje ni jak
najlepszy smak w poczeniu ze spostrzegawczoci.
Rzecz omale zbyteczn byoby twierdzi, e wewntrzne zamieszki w Cesar
stwie, samowola onierzy, najazdy barbarzycw i postpy despotyzmu bardzo
nie sprzyjay talentom, a nawet i nauce. Kilku wadcw pochodzenia iliryjskiego
przywrcio Cesarstwu potg, nie przywracajc mu nauk. Wojskowe wy
chowanie tych wadcw nie byo obliczone na to, eby ich natchn zamiowa
niem do literatury; i nawet Dioklecjan, jakkolwiek czynny i pojtny w dziedzinie
spraw pastwowych, nigdy nie oddawa si adnym studiom ani dociekaniom
mylowym. Profesje adwokata i lekarza s tak powszechnie poyteczne i przyno
sz tak pewne zyski, e zawsze bdzie si do nich garn dostateczna liczba
praktykw, wyposaonych w jakie takie zdolnoci i wiedz, ale nie wydaje si,
eby studenci tych dwch wydziaw powoywali si na jakichkolwiek synnych
mistrzw, ktrzy by byli ozdob tamtych czasw. Gos poezji zamilk. Historia
ograniczaa si do suchych i mtnych skrtw, ani nie owiecajcych czytelnika,
ani nie dajcych mu rozrywki. Nieciekawe i afektowane krasomwstwo nadal
trzymano na odzie i subie cesarzy, ktrzy popierali tylko takie sztuki, jakie
mogy si przyczyni do zadowolenia ich pychy albo do obrony ich wadzy.123
w schykowy wiek nauki i ludzkoci odznacza si jednak tym, e w nim
powstaa i poczynia szybkie postpy szkoa neoplatoczykw. Szkoa alek
sandryjska zaguszya szkoy ateskie; dawne sekty zacigny si pod sztandary
modniejszych nauczycieli, ktrzy zachwalali swj system nowoci stosowanej
metody i surowoci obyczajw. Kilku spord tych mistrzw: Ammoniusz,
Plotyn, Ameliusz i Porfiriusz,124 byli ludmi gbokiej myli i gorcego od
dania si przedmiotowi, ale wskutek tego, e mylnie pojmowali prawdziwy
przedmiot filozofii, prace ich przyczyniy si nie tyle do ulepszenia umysu
ludzkiego, ile do jego znieprawienia. Zaniedbujc wiedz, ktra odpowiada
naszemu pooeniu i wadzom umysowym, a mianowicie cay zasig nauk
 Neoplatoczycy 287

etycznych, przyrodniczych i matematycznych, neoplatoczycy wyczerpywali siy

w sownych dysputach o metafizyce, usiowali zbada tajemnice wiata niewi
dzialnego i starali si pogodzi Arystotelesa z Platonem w dziedzinach, o kt
rych obaj ci filozofowie tak samo nie mieli pojcia jak i reszta ludzkoci. Tra
wic rozumy na tych gbokich, ale niewakich rozmylaniach, naraali si
na zudzenia, jakie podsuwa wyobrania. Schlebiali sobie, e posiedli taje
mnic wyzwalania duszy z jej cielesnego wizienia; twierdzili, e poufale
obcuj z demonami i innymi duchami; i w drodze wielce osobliwego obrotu
rzeczy przeksztacili badania filozoficzne w magi. Staroytni mdrcy wy
miewali si z tego ludowego zabobonu; uczniowie Plotyna i Porfiriusza,
przybrawszy w niedorzeczny zabobon w cienki paszczyk alegorii, stali si jego
najzapalczywszymi obrocami. Zgadzajc si z chrzecijanami co do kilku
tajemniczych punktw wiary, na pozosta cz ich systemu teologicznego
rzucili si z ca zaciekoci waciw wojnie domowej. W dziejach nauki
neoplatoczycy omale nie zasugiwaliby na wzmiank, natomiast w dziejach
Kocioa wspomina si o nich bdzie bardzo czsto.
 Rozdzia czternasty

ZAMIESZKI PO ABDYKACJI DIOKLECJANA MIER

KONSTANCJUSZA WYNIESIENIE NA TRON KONSTANTYNA
IMAKSENCJUSZA SZECIU CESARZY MIER MAKSYMIANA
I GALERIUSZA ZWYCISTWA KONSTANTYNA NAD
MAKSENCJUSZEM I LICYNIUSZEM ZJEDNOCZENIE
CESARSTWA POD WADZ KONSTANTYNA

wnowaga wadzy, ustanowiona przez Dioklecjana, przetrwaa tylko do

pty, dopki j wspieraa silna i sprawna rka jej twrcy. Istnienie jej
wymagao takiego szczsnego poczenia rozmaitych usposobie i zdolnoci,
jakiego bardzo trudno byoby szuka czy choby oczekiwa po raz drugi: dwch
cesarzy zupenie o siebie niezazdrosnych, dwch cezarw nie podajcych
chciwie wadzy, w sumie czterech niezalenych wadcw jednakowo oddanych
jednemu i temu samemu interesowi powszechnemu.
Po abdykacji Dioklecjana i Maksymiana nastpio osiemnacie lat niezgody
i zamtu. Cesarstwem wstrzsao kolejno a pi wojen domowych, a czas
pomidzy nimi by nie tyle stanem spokojnoci, ile raczej zawieszeniem broni
pomidzy kilkoma wrogimi sobie monarchami, ktrzy, spogldajc na siebie
wzrokiem penym strachu i nienawici, usiowali zwikszy wasne siy kosztem
swoich poddanych.
Gdy tylko Dioklecjan i Maksymian zoyli purpur, na ich miejsce zgodnie
z zasadami nowego ustroju wstpili dwaj cezarowie: Konstancjusz i Gale-
riusz, ktrzy natychmiast przybrali tytu augustw.1 Zaszczyty starszestwa
i prymatu przyznano pierwszemu z tych wadcw, ktry pod nowym mianem
nadal zarzdza swymi dawnymi prowincjami: Gali, Hiszpani i Brytani.
Rzdzenie tymi rozlegymi obszarami dawao dostateczne pole do popisu jego
talentom i wystarczajco zadowalao jego ambicje. Ujmujcy charakter Kon-
stancjusza wyrnia si wspaniaomylnoci, wstrzemiliwoci i umiar
kowaniem, tote jego szczliwi poddani czsto miewali sposobno porw
nywa cnoty swego wadcy z nieokieznan porywczoci Maksymiana, a nawet
z przebiegoci Dioklecjana.2 Zamiast naladowa ich wschodni pych
i przepych Konstancjusz przestrzega skromnoci, jaka przystaa wadcy rzyms
kiemu. Z nie udawan szczeroci owiadcza, e jego najcenniejszy skarb
ley w sercach jego ludu i e zawsze, gdyby godno tronu albo bezpieczestwo
pastwa wymagay nadzwyczajnych danin, moe z zaufaniem polega na
wdzicznoci i szczodrobliwoci tego ludu.3 Mieszkacy prowincji Galii, Hisz
panii i Brytanii, zdajc sobie spraw z jego zacnoci i z wasnego szczcia,
 Zamieszki po abdykacji Dioklecjana 289

niespokojnie myleli o tym, e cesarz Konstancjusz podupada na zdrowiu, gdy

tak jeszcze mae s jego liczne dzieci, owoc jego drugiego maestwa, z crk
Maksymiana.
Surowe usposobienie Galeriusza byo z zupenie innego kruszcu; chocia
cieszy si uznaniem swoich poddanych, rzadko kiedy znia si do zabiegania
0 ich przywizanie. Wasna sawa wojenna, a nade wszystko pomylny wynik
wojny z Persami wbiy w pych jego wyniosy umys, ktry z natury niechtnie
znosi przeoonego, a nawet rwnego sobie. Gdyby mona byo polega na
stronniczym wiadectwie pewnego nierozsdnego pisarza, to moglibymy ab
dykacj Dioklecjana przypisa grobom Galeriusza i opowiedzie szczegy
p r y w a t n e j rozmowy pomidzy tymi dwoma wadcami, w ktrej Dioklecjan
przejawi tyle maodusznoci, ile Galeriusz niewdzicznoci i buty.4 Ale
dostatecznych argumentw do odparcia tych wtpliwych anegdot dostarcza
bezstronne rozwaenie charakteru i postpowania Dioklecjana. Jakiekolwiek
by mia zamiary, to przecie gdyby si obawia jakiego niebezpieczestwa ze
strony gwatownego Galeriusza, jego zdrowy rozsdek kazaby zapobiec ta
kiemu haniebnemu sporowi; i tak jak dziery bero z chwa, tak zrzekby si
go bez niesawy.
Po wyniesieniu Konstancjusza i Galeriusza na stanowisko augustw potrzeba
byo dwch nowych cezarw, ktrzy zajliby ich poprzednie miejsce, dope
niajc system rzdw Cesarstwa. Dioklecjan szczerze pragn si wycofa ze
wiata, uwaa Galeriusza, ktry oeni si z jego crk, za najmocniejsz
podpor swojej rodziny i Cesarstwa, bez niechci wic zgodzi si na to, eby
jego nastpcy przypada zarwno zasuga dokonania tej wanej nominacji, jak
1 zawi, ktr ona musiaa wzbudzi. Zaatwiono j, nie ogldajc si ani na
interesy, ani na skonnoci wadcw Zachodu. Kady z nich mia syna, ktry
doszed lat mskich i ktrego mona by uwaa za najbardziej naturalnego
kandydata na oprnione stanowisko. Ale bezsilnej zoci Maksymiana mona
si ju byo nie obawia, a umiarkowany Konstancjusz, chocia moe by si nie
oglda na niebezpieczestwa wojny domowej, kierowany ludzkimi uczuciami
obawia si nieszcz, jakie ona ze sob niesie. Dwie osoby wysuwane przez
Galeriusza na stanowiska cezarw znacznie lepiej si nadaway do tego, eby
suy celom, jakie sobie stawiaa jego dza wadzy; przy czym, jak si zdaje,
gwn ich zalet by brak zalet i wybitnej indywidualnoci. Pierwszym z nich
by Daza, czyli, jak go pniej nazywano, Maksymin, ktrego matka bya sio
str Galeriusza. Zarwno sposb bycia, jak i mowa tego niedowiadczonego
modzieca wci jeszcze zdradzay jego wychowanie na wsi, gdy ku zdumieniu
jego samego i caego wiata Dioklecjan przyoblek go w purpur, wynis do
godnoci cezara i powierzy mu naczelne dowdztwo w Egipcie i w Syrii.5
Rwnoczenie Sewera, wiernego sug, rozmiowanego w rozkoszach, ale nie
pozbawionego zdolnoci do spraw pastwowych, wysano do Mediolanu, gdzie
z niechtnych rk Maksymiana otrzyma oznaki cezara oraz Itali i Afryk.6
290 Rozdzia czternasty

Zgodnie z zasadami ustroju Sewer uznawa nad sob zwierzchnictwo cesarza

zachodniego, ale by cakowicie oddany rozkazom swego dobroczycy Gale-
riusza, ktry, zachowujc dla samego siebie kraje pooone w rodku, po
midzy granicami Italii i Syrii, mocno utwierdzi swoj wadz nad trzema
czwartymi monarchii. Wspczesne rda zapewniaj nas, i Galeriusz, wicie
wierzc, e zbliajca si mier Konstancjusza pozostawi go jedynym panem
wiata rzymskiego, ju sobie uoy w myli dugi szereg kolejno po sobie
nastpujcych przyszych wadcw, a sam zamyla si wycofa z ycia publicz
nego po jakich dwudziestu latach penego chway panowania.7
Ale w cigu niespena ptora roku dwa nieoczekiwane przewroty obaliy te
ambitne plany. Wskutek wyniesienia na tron Konstantyna Galeriusz dozna
zawodu w swoich nadziejach na przyczenie prowincji zachodnich do Ce
sarstwa, a tymczasem Italia i Afryka oderway si w wyniku udanego buntu
Maksencjusza.
1. Sawa Konstantyna sprawia, e potomno bacznie ledzi najdrobniejsze
okolicznoci jego ycia i czynw. Miejsce jego urodzenia, jak rwnie stan
spoeczny jego matki, Heleny, stay si przedmiotem sporw, ju nie tylko
literackich, ale nawet narodowych. Pomimo niestarej jeszcze tradycji, ktra
jako ojca przypisuje Helenie jednego z krlw brytyjskich,8 zmuszeni jestemy
wyzna, e Helena bya crk oberysty; ale rwnoczenie moemy stan
w obronie prawowitoci jej maestwa przeciwko tym, ktrzy j przedstawiaj
jako naonic Konstancjusza.9 Wielki Konstantyn prawdopodobnie urodzi si
w Naissus, w Dacji,10 i nie ma nic dziwnego w tym, e wychowujc si w ro
dzinie i w prowincji, ktre wyrniay si tylko uprawianiem onierki,
modzieniec ten nie wyrobi sobie prawie adnych skonnoci do uszlachetnia
nia umysu przez nabywanie wiedzy.11 Mia on okoo osiemnastu lat, gdy
ojciec jego awansowa na stanowisko cezara. Ale temu szczliwemu wyda
rzeniu towarzyszy rozwd ojca z matk, i wietno pokrewiestwa z ce
sarzem dla syna Heleny oznaczaa zepchnicie go do stanu haby i upoko
rzenia. Zamiast pody za Konstancjuszem na Zachd, pozosta w subie
Dioklecjana, wyrni si odwag w wojnach w Egipcie i w Persji i stopniowo
awansowa do zaszczytnej godnoci trybuna pierwszej klasy. Posta mia
Konstantyn wysok i majestatyczn: biegy by we wszystkich wiczeniach,
nieustraszony na wojnie, a ujmujcy w czasie pokoju; w caym postpowaniu
tego modzieca jego wielk ywo, energi miarkowa nawyk ostronoci; przy
caej swojej gorczkowej dzy wadzy wydawa si zimny i niewraliwy na
ponty rozkoszy. Jego popularno u ludu i u onierzy, ktrzy go wymieniali
jako godnego kandydata na stanowisko cezara, przyczynia si tylko do
wzbudzenia w Galeriuszu zazdroci; a chocia przezorno powstrzymywaa
tego ostatniego od dopuszczenia si jawnego gwatu, to przecie absolutnemu
monarsze rzadko kiedy braknie sposobu dokonania zemsty potajemnie a nie
zawodnie.12 Z kad godzin zwikszao si niebezpieczestwo groce Kon
 mier Konstancjusza. Wyniesienie Konstantyna 291

stantynowi i coraz wikszy niepokj drczy jego ojca, ktry raz po raz wyraa
w listach najgortsze pragnienie uciskania syna. Przez pewien czas Galeriusz
w swojej politycznej przebiegoci wynajdywa preteksty do zwoki i inne wy
krty, ale niemoliwoci byo dugo odmawia tak naturalnej probie wsp-
wadcy, jeeli nie chciao si poprze odmowy orem. Wreszcie wic pozwolenie
na t podr zostao niechtnie udzielone i jakkolwiek Galeriusz podj moe
wszelkie kroki, aby udaremni powrt, ktrego skutkw tak susznie si oba
wia, wszystkie te rodki ostronoci pokrzyowaa niewiarygodna czujno
Konstantyna.13 Wyjechawszy noc z paacu w Nikomedii, przejecha komi
pocztowymi przez Bityni, Tracj, Dacj, Panoni, Itali i Gali i wrd
radosnych okrzykw ludu dojecha do portu w Boulogne akurat w chwili, gdy
jego ojciec przygotowywa si do wyruszenia statkiem do Brytanii.14
Wyprawa do Brytanii i atwo odniesione zwycistwa nad barbarzycami
kaledoskimi byy ostatnimi osigniciami Konstancjusza. Zakoczy on ycie
w paacu cesarskim w Yorku w pitnacie miesicy po przybraniu tytuu augusta,
a prawie w czternacie i p roku po awansie na stanowisko cezara. Po jego
mierci natychmiast nastpio wyniesienie na tron Konstantyna. Pojcia dziedzi
czenia i nastpstwa zakorzenione s tak gboko, e og ludzi uwaa je nie tylko
za uzasadnione, ale i za naturalne. Wyobrania nasza skonna jest przenosi
te same zasady z majtku prywatnego na wadanie pastwem, i zawsze, gdy
cnotliwy ojciec pozostawia po sobie syna, ktrego zalety zdaj si zasugi
wa na uznanie ludu czy przynajmniej budzi w nim nadzieje, poczony wpyw
przesdw i przywizania dziaa z nieprzepart moc. Za Konstancjuszem
pody do Brytanii kwiat wojsk zachodnich, przy czym oddziay rzymskie
zasili duy korpus Alemanw pod dowdztwem Krokusa, jednego z ich
naczelnikw dziedzicznych.15 Stronnicy Konstantyna pilnie wpajali w legiony
przekonanie o ich wielkim znaczeniu oraz pewno, e Brytania, Galia i Hisz
pania zgodz si na dokonan przez nie nominacj. Zapytano onierzy, czy
mog choby przez jedn chwil waha si pomidzy zaszczytem oddania si pod
rozkazy godnego syna ich ukochanego cesarza a hab potulnego oczekiwania
na przybycie jakiego obcego czowieka, ktremu zwierzchnik Azji raczy
podarowa wojska i prowincje Zachodu. Dawano im do zrozumienia, e
poczesne miejsce w rzdzie cnt Konstantyna zajmuj wdziczno i hoj
no, a tymczasem sam przebiegy wadca nie pokazywa si wojskom, dopki
nie byy gotowe powita go imionami augusta i cezara. Przedmiotem jego
poda by tron, ktrego uzyskanie zreszt, nawet gdyby Konstantynem mniej
powodowaa dza wadzy, byo jedynym sposobem, w jaki mg sobie zapewni
bezpieczestwo. Znajc dokadnie charakter i pogldy Galeriusza, dobrze
wiedzia, e jeeli chce y, musi za wszelk cen panowa. w przyzwoity,
a nawet zacieky opr, ktry postanowi udawa,16 mia na celu usprawied
liwienie dokonanej przez niego uzurpacji. Nie ustpi przed aklamacj wojska,
dopki nie przygotowa sobie odpowiednich materiaw do listu, ktry na
292 Rozdzia czternasty

tychmiast wysa do cesarza Wschodu. Zawiadamiajc go o tym aosnym

wydarzeniu, jakim bya mier Konstancjusza, skromnie stwierdzi swoje
przyrodzone prawo do nastpstwa i z uszanowaniem wyrazi ubolewanie nad
tym, e serdeczny przymus ze strony jego wojska nie pozwoli mu ubiega si
0 purpur cesarsk w sposb prawidowy i przepisany przez zasady ustroju.
Pierwszymi uczuciami, jakich po odczytaniu tego listu dozna Galeriusz, byy
zdumienie, rozczarowanie i wcieko; a poniewa rzadko kiedy potrafi on
zapanowa nad swoimi namitnociami, gono zagrozi, e zarwno list, jak
1 wysannika wrzuci w ogie.
Jednake zo jego niepostrzeenie ochoda, gdy pomyla, jak niepewny
mgby by wynik wojny, gdy rozway charakter i si swego przeciwnika
i zgodzi si na pojednanie, ktre nie uwaczao jego honorowi, a do ktrego
otwart drog pozostawi mu przezorny Konstantyn. Ani nie potpiajc, ani nie
zatwierdzajc wyboru dokonanego przez wojsko stacjonowane w Brytanii,
Galeriusz uzna syna swego zmarego wspwadcy za zwierzchnika prowincji
pooonych poza Alpami; ale nada mu tytu tylko cezara, mianujc rwno
czenie na oprnione stanowisko augusta swego ulubieca, Sewera. Pozorn
harmoni w Cesarstwie utrzymano, a Konstantyn, ktry istotnie ju sprawowa
wadz najwysz, bez niecierpliwoci czeka na sposobno uzyskania take
i poczonych z ni zaszczytw.17
Z drugiego maestwa Konstancjusz mia szecioro dzieci: trzech synw i trzy
crki, a ich cesarskie pochodzenie mogoby im dawa pierwszestwo przed
urodzonym w niszym stanie synem Heleny. Ale Konstantyn liczy sobie
trzydziesty drugi rok ycia, by w peni si umysu i ciaa, podczas gdy naj
starszy z jego przyrodnich braci nie mg mie wicej ni trzynacie lat. Jego
prawo, oparte na starszestwie i wyszoci zasug, uzna i zatwierdzi umie
rajcy cesarz.18 W ostatnich chwilach swego ycia Konstancjusz przekaza
swemu najstarszemu synowi piecz nad bezpieczestwem, jak rwnie i nad
dostojestwem swojej rodziny, zaklinajc go, eby wobec dzieci urodzonych
z Teodory przej zarwno wadz, jak i uczucia ojca. Staranne wyksztacenie
otrzymane przez te dzieci, korzystne maestwa zawarte przez nie, bezpie
czestwo i godnoci towarzyszce im przez cae ycie oraz najpierwsze zasz
czyty pastwowe, ktrymi je obdarzano, wiadcz o braterskim przywizaniu
Konstantyna; a poniewa ksita ci i ksiniczki mieli usposobienie a
godne i pene wdzicznoci, wic bez niechci uznali wyszo jego talentw
i fortuny.19
2. Ledwie dny wadzy duch Galeriusza zdy si pogodzi z zawodem,
jaki spotka jego zamysy dotyczce prowincji galijskich, a ju jego dum i po
tg zrania w jeszcze czulsze miejsce nieoczekiwana utrata Italii. Duga
nieobecno cesarzy w Rzymie wywoywaa w stolicy niezadowolenie i oburze
nie. Lud stopniowo si przekonywa, e wyrnienie, jakie spotkao Nikomedi
i Mediolan, nie wyniko ze szczeglnej zachcianki Dioklecjana, ale pozostaje
 Zamieszki w Rzymie. Maksencjusz 293

w zwizku z trwaym ustrojem przez niego ustanowionym. Na nic si zdao to,

e w kilka miesicy po jego abdykacji nastpni wadcy powicili i oddali do
uytku powszechnego w Rzymie noszce jego imi wspaniae anie, ktrych
ruiny dotychczas daj miejsce i budulec tylu kocioom i klasztorom.20
Niecierpliwe szemrania Rzymian zakcay spokj tych wykwintnych przybyt
kw wygody i luksusu, przy czym niepostrzeenie zaczto rozsiewa pogo
sk, e wkrtce zada si od ludu rzymskiego zwrotu sum wydanych na
wzniesienie tej budowli. Mniej wicej w tym samym czasie Galeriusz, powo
dujc si chciwoci bd te koniecznoci pastwow, przeprowadzi bardzo
cise i surowe badania stanu majtkowego poddanych w celu naoenia
powszechnego podatku zarwno na ich grunty, jak i osoby. Jak si zdaje,
dokonano spisu nieruchomoci bardzo drobiazgowo, a gdy tylko istniao choby
najlejsze podejrzenie, e kto co ukry, nie szczdzono tortur, aby wy
musi szczere wyznanie o wysokoci majtku ruchomego.21 Przestano zwaa
na przywileje, ktre wywyszay Itali ponad prowincje, a urzdnicy skarbowi
ju si zabrali do liczenia ludnoci Rzymu i do ustalania nowej stopy po
datkowej. Nawet tam, gdzie ducha wolnoci cakowicie zdawiono, najpo-
tulniejsi poddani czasami si omielaj stawia opr bezprzykadnym zama
chom na ich majtki, ale tym razem zniewaga uczynia krzywd jeszcze
dotkliwsz, a duma narodowa oywia poczucie interesu prywatnego. Jak to ju
zauwaylimy, podbj Macedonii uwolni ludno Rzymu od brzemienia
podatkw osobistych. Ludno ta, chocia poznaa despotyzm pod wszelkimi
moliwymi postaciami, cieszya si zwolnieniem od podatkw przez prawie
piset lat, nie moga wic teraz znosi cierpliwie zuchwalstwa jakiego
iliryjskiego chopa, ktry ze swojej odlegej rezydencji w Azji mia trak
towa Rzym tak, jakby to byo jedno z paccych haracz zwykych miast
Cesarstwa. Wzmagajc si wcieko ludu podsyca swoj wadz czy przynaj
mniej swoim pobaaniem senat, i wreszcie sabe resztki gwardii pretoria-
skiej, mogce si susznie obawia, e ich korpus zostanie rozwizany, sko
rzystay z tak zaszczytnego pozoru i owiadczyy gotowo dobycia mieczy
w subie gnbionej ojczyzny. yczeniem, a wkrtce i nadziej wszystkich
obywateli stao si przepdzenie z Italii obcych tyranw i wybranie sobie
wadcy, ktry zarwno miejscem swego pobytu, jak i maksymami swoich rz
dw znowu zasuy sobie na tytu cesarza rzymskiego. Zarwno nazwisko
Maksencjusza, jak i jego stanowisko przechyliy szal entuzjazmu ludu na jego
stron.
Maksencjusz by synem cesarza Maksymiana i oeni si z crk Gale-
riusza. Jego urodzenie i powinowactwo zdaway si otwiera przed nim naj
pikniejsze widoki na nastpstwo tronu, ale jego wady i nieudolno tak
samo uniemoliwiy mu otrzymanie godnoci cezara, jak Konstantynowi unie
moliwia to niebezpieczna wyszo zasug. Galeriusz wola sobie bowiem
dobiera takich wspwadcw, ktrzy nie przynosiliby wstydu wyborowi
294 Rozdzia czternasty

dokonanemu przez ich dobroczycw, ani te nie prbowali podawa w wtp

liwo ich rozkazw. Przeto na tron Italii wyniesiony zosta nikomu nie znany
cudzoziemiec, podczas gdy synowi zmarego cesarza Zachodu pozwolono si
cieszy zbytkiem, jaki mu zapewnia prywatny majtek, w willi odlegej o kilka
mil od stolicy. Ponure namitnoci wadajce dusz Maksencjusza, wstyd,
rozdranienie i wcieko, zapony w nim, kiedy dowiedzia si o powodzeniu
Konstantyna; ale wraz z niezadowoleniem powszechnym odyy nadzieje
i Maksencjusz z atwoci da si namwi, aby osobiste krzywdy i roszczenia
przyczy do sprawy ludu rzymskiego. Kierownictwa spisku podjo si dwch
trybunw pretoriaskich i komisarz ywnociowy, a poniewa wszystkie stany
spoeczne oywia jeden duch, wic bezporedni wynik nie ulega wtpliwoci
i nietrudno go byo osign. Gwardzici zamordowali prefekta miasta i kilku
dostojnikw pastwowych, ktrzy dochowali wiernoci Sewerowi, a senat i lud
wrd oklaskw uzna Maksencjusza, przybranego w oznaki godnoci cesar
skiej, za protektora wolnoci i godnoci rzymskiej. Nie jest rzecz pewn, czy
Maksymian przedtem wiedzia o tym spisku, wiadomo jednak, e natychmiast,
gdy w Rzymie podniesiono sztandar buntu, stary cesarz wyszed z zacisza,
w ktrym skazany przez powag Dioklecjana pdzi ycie w aosnej samotnoci,
i wystpi publicznie, ukrywajc nawrt dzy wadzy pod paszczykiem
tkliwoci rodzicielskiej. Na prob syna i senatu raczy na nowo przywdzia
purpur. Jego dawna godno, dowiadczenie i sawa wojenna doday stronnict
wu Maksencjusza zarwno siy, jak znaczenia.22
W myl rady, a raczej rozkazu swego wspwadcy, cesarz Sewer natychmiast
wyjecha do Rzymu, w peni ufajc, e dziki takiemu nieoczekiwanemu
popiechowi uda mu si z atwoci stumi rozruchy niewojowniczego posplst
wa, ktrym dowodzi rozpustny modzieniec. Ale po przybyciu na miejsce
przekona si, e miasto zamkno przed nim bramy, e na murach peno jest
onierzy i ora, e buntownikami dowodzi dowiadczony wdz, natomiast jego
wasne oddziay nie przejawiaj ani ochoty do boju, ani przywizania do swego
dowdcy. Duy oddzia Maurw zdezerterowa na stron nieprzyjaciela,
zncony obietnic wielkiej darowizny, a jeli prawd jest, e zostali oni
zacignici przez Maksymiana podczas wojny w Afryce, to przedoyli oni
naturalne uczucia wdzicznoci nad sztuczne wizy wiernoci. Anulinus, prefekt
pretorium, opowiedziawszy si po stronie Maksencjusza, pocign za sob
znaczn wikszo wojsk, nawykych do suchania jego rozkazw. Rzym, jak to
wyrazi pewien krasomwca, odwoa wojska pod swoje sztandary, a nieszczsny
Sewer, pozbawiony zarwno si zbrojnych, jak i dobrej rady, popiesznie si
wycofa, a raczej uciek do Rawenny. Tutaj mg przez pewien czas by
bezpieczny. Fortyfikacje Rawenny byy do silne, by oprze si natarciom
wojsk italskich, a moczary otaczajce miasto wystarczay do zagrodzenia im
drogi. Morze, opanowane przez potn flot Sewera, zapewniao mu niewyczer
pany przypyw ywnoci i dawao swobodny dostp legionom, ktre z na
 Klska i mier Sewera 295

staniem wiosny popieszyyby mu na pomoc z Illyricum i ze Wschodu.

Maksymian, osobicie dowodzc tym obleniem, wkrtce doszed do wniosku,
e to bezowocne przedsiwzicie byoby tylko strat czasu i wojska i e nic tu nie
pomoe ani zastosowanie siy, ani prba wzicia przeciwnika godem. Z przebie
goci waciw raczej Dioklecjanowi ni jemu skierowa swoje natarcie nie tyle
na mury Rawenny, ile na umys Sewera. Nieszczsny ten wadca wskutek
doznanej zdrady straci zaufanie nawet do najszczerszych swoich przyjaci
i stronnikw. Emisariuszom Maksymiana nietrudno wic byo przekona tego
atwowiernego czowieka, e uknuto spisek w celu wydania miasta w rce
oblegajcych, i namwi go, ju przestraszonego, eby nie naraa si na nieask
rozgniewanego zwycizcy, ale zawierzy zaszczytnej kapitulacji. Sewera przyjto
po ludzku i na pocztku traktowano z uszanowaniem. Maksymian zawiz
cesarza-jeca do Rzymu i najuroczyciej go zapewni, e zrzeczeniem si purpury
kupi sobie ycie. Ale wszystko, co Sewer zdoa uzyska, to bezbolesna mier
i pogrzeb z cesarskimi honorami. Zawiadamiajc Sewera o wyroku mierci,
pozostawiono sposb wykonania go do uznania skazanemu; Sewer wybra
ulubiony sposb staroytnych, otwarcie sobie y; a gdy wyzion ducha, ciao
jego zaniesiono do grobowca, ktry zosta zbudowany dla rodziny Galiena.23
Chocia pomidzy charakterem Konstantyna a charakterem Maksencjusza
bardzo niewiele byo zbienoci, ich pooenie i interesy byy jednakowe, chyba
wic sama roztropno nakazywaa im zczy siy przeciwko wsplnemu
wrogowi. Niestrudzony Maksymian nie zwaajc na to, i jest starszy zarwno
wiekiem, jak i godnoci, aby osobicie przeprowadzi rozmow ze zwierzch
nikiem Galii, przeprawi si przez Alpy wraz ze swoj crk Faust, ktr wiz
jako rkojmi tego nowego sojuszu. Maestwo to zawarto w Arles z jak
najwikszym przepychem, a byy wspwadca Dioklecjana, ponownie roszczcy
sobie prawo do Cesarstwa Zachodniego, nada swemu ziciowi i sprzymierze
cowi tytu augusta. Wydawa by si mogo, e wyraajc zgod na przyjcie tego
zaszczytu od Maksymiana Konstantyn opowiedzia si po stronie Rzymu
i senatu, ale jego owiadczenia byy dwuznaczne, a pomoc powolna i nie
skuteczna. Z uwag ledzi nadcigajcy zatarg pomidzy wadcami Italii
a cesarzem Wschodu, a na wypadek wojny gotw by kierowa si wasnym
bezpieczestwem i dz wadzy.24
Donioso chwili wymagaa obecnoci Galeriusza w Italii i wytenia
wszystkich jego zdolnoci. Postanowiwszy pomci mier Sewera i ukara
zbuntowanych Rzymian czy te, jak sam wyraa swoje zamiary stylem rozwcie
czonego barbarzycy, wytpi senat, a lud wyrn, wkroczy do Italii na czele
potnej armii, cignitej z Illyricum i ze Wschodu. Ale Maksymian, czowiek
o gbokiej wiedzy wojskowej, przygotowa bardzo roztropny system obrony.
Najedca zastawa kad po kolei miejscowo w rku wroga warown i nie
dostpn, a chocia si przedar a do Narni, na odlego szedziesiciu mil
od Rzymu, wci jeszcze obszar jego wadzy w Italii ogranicza si do ciasnego
296 Rozdzia czternasty

zasigu wasnego obozu. Zdajc wic sobie spraw ze wzrastajcych trudnoci

swego przedsiwzicia, wyniosy Galeriusz poczyni pierwsze kroki w kierunku
pojednania: wysa dwch spord swoich najznaczniejszych oficerw, eby
postarali si skusi wadcw rzymskich propozycj wszczcia rozmw i owiad
czeniem jego ojcowskich wzgldw dla Maksencjusza, ktry, jak to podkrelili ci
wysannicy, zdoaby uzyska o wiele wicej od ich szczodrobliwego pana, ni
moe si spodziewa po niepewnych losach wojny.25 Propozycje Galeriusza
odrzucono stanowczo, jego faszyw przyjani wzgardzono i niewiele czasu
upyno, zanim przekona si, e jeli sobie zawczasu nie zapewni bezpie
czestwa odwrotem, bdzie mia pewne powody po temu, eby obawia si losu
Sewera. Rzymianie, bronic swoich bogactw przed zachann tyrani, po
sugiwali si nimi szczodrze, eby go zniszczy. Imi Maksymiana, popularno
jego syna, potajemne rozdawnictwo wielkich sum i obietnice jeszcze hojniejszych
nagrd, wszystko to powcigno zapa legionw iliryjskich i podkopao ich
wierno, tote gdy Galeriusz wreszcie da haso odwrotu, nie bez trudu udao mu
si nakoni weteranw, eby nie porzucali sztandaru, ktry tak czsto ich
prowadzi do zwycistwa i zaszczytw. Jeden ze wspczesnych pisarzy przypisu
je niepowodzenie tej wyprawy jeszcze dwom innym przyczynom, takiej jednak
natury, e ostrony historyk chyba si nie odway ich przyj. Mwi on nam
mianowicie, e Galeriusz, ktry przedtem wytworzy sobie bardzo niedoskonae
pojcie o rozmiarach Rzymu, sdzc po znanych mu miastach Wschodu, doszed
do wniosku, e jego siy zbrojne s niewystarczajce do oblenia tej ogromnej
stolicy. Tymczasem wielkie rozmiary miasta sprawiaj, e jest ono atwiej
dostpne dla nieprzyjaciela; Rzym od dawna przywyk do poddawania si
z chwil nadejcia zwycizcy, a chwilowy entuzjazm ludu szybko by wygas
w walce z karnymi i mnymi legionami. Pisarz ten zawiadamia nas rwnie, e
jednak same legiony porazi strach poczony z wyrzutami sumienia i e ci zboni
synowie Rzeczypospolitej odmwili pogwacenia witoci swojej czcigodnej
macierzy.26 Ale gdy sobie przypomnimy, z jak atwoci w dawniejszych
wojnach domowych zacietrzewienie stronnicze i nawyki posuszestwa wojsko
wego zamieniay rodowitych obywateli Rzymu w jego najbardziej nieubaganych
nieprzyjaci, to raczej nieufnie odnosi si bdziemy do tej skrajnej delikatnoci
ze strony cudzoziemcw i barbarzycw, ktrzy nigdy Italii na oczy nie ogldali,
dopki nie wkroczyli do niej jako wrogowie. Gdyby ich nie powcigny
pobudki natury bardziej interesownej, to prawdopodobnie odpowiedzieliby
Galeriuszowi sowami weteranw Cezara: Jeeli nasz wdz chce nas po
prowadzi na brzegi Tybru, gotowi jestemy wytyczy tam obz. Jakiekol
wiek mury miejskie postanowiby zrwna z ziemi, rce nasze gotowe s
kierowa machinami oblniczymi; i nie zawahamy si, choby nazwa miasta
przeznaczonego na zagad brzmiaa: Rzym. S to zaiste sowa poety, ktry
wyrnia si cisym przestrzeganiem prawdy historycznej, za co go nawet
ganiono.27
 Wyniesienie Licyniusza do godnoci augusta. Szeciu cesarzy 297

Legiony Galeriusza day bardzo aosny dowd swoich skonnoci, dopusz

czajc si spustosze podczas odwrotu. Mordoway, gwaciy, grabiy, pdziy ze
sob stada owiec i byda nalece do mieszkacw Italii; paliy wsie, przez ktre
przechodziy, i usioway zniszczy kraj, ktrego nie zdoay podbi. Maksen-
cjusz podczas caego tego marszu postpowa tu za nimi, szarpic ich strae
tylne; ale bardzo roztropnie uchyla si od walnego starcia z tymi dzielnymi i do
ostatecznoci doprowadzonymi weteranami. Ojciec jego podj drug podr do
Galii w nadziei, e zdoa namwi Konstantyna, ktry zgromadzi wojsko
na granicy, do wzicia udziau w tym pocigu i osignicia penego zwycistwa.
Ale Konstantyn w swoich czynach kierowa si rozumem, a nie uraz. Wytrwa
on w mdrym postanowieniu utrzymywania rwnowagi si w podzielonym
Cesarstwie, a Galeriusza przesta nienawidzi, odkd ten ambitny wadca nie
wzbudza ju w nim trwogi.28
Chocia Galeriusz ulega silniejszym namitnociom, nie by on jednak
niezdolny do szczerej i trwaej przyjani. Licyniusz, ktry zarwno obyczajami,
jak i charakterem przypomina Galeriusza, pozyska sobie, jak si zdaje, jego
przywizanie i szacunek. Ich zayo zacza si, by moe, w szczliwym
okresie, gdy obaj byli modzi i nikomu nie znani. Zacienia j swoboda
i niebezpieczestwo ycia wojskowego. Rwnymi niemal krokami awansowali
oni na coraz wysze stanowiska w tej subie i zdaje si, e Galeriusz natychmiast
po otrzymaniu godnoci cesarskiej postanowi wynie swego towarzysza do
takiego samego stanu. Uwaajc stanowisko cezara za niegodne wieku i zasug
Licyniusza, wola w cigu krtkiego okresu swojej pomylnoci zastrzec dla
niego pozycj zajmowan przez Konstancjusza oraz wadz nad Zachodem.
Zajty wojn w Italii, powierzy swojemu przyjacielowi obron Dunaju i natych
miast po powrocie Licyniusza z tej nieudanej wyprawy przyoblek go w woln od
mierci Sewera purpur, oddajc pod jego bezporednie dowdztwo prowincje
Illyricum.29
Zaledwie wiadomo o wyniesieniu Licyniusza przedostaa si na Wschd,
a ju Maksymin, ktry panowa, a raczej znca si nad krajami Egiptu i Syrii,
da wyraz swojej zawici i niezadowoleniu, wzgardzi polednim mianem cezara
i nie zwaajc ani na proby, ani na argumenty Galeriusza, wymg na nim
omale przemoc rwny tytu augusta.30 Po raz pierwszy, a zreszt i ostatni,
wiatem rzymskim zarzdzao szeciu cesarzy.
Na Zachodzie Konstantyn i Maksencjusz udawali szacunek dla swego ojca
Maksymiana. Na Wschodzie Licyniusz i Maksymin bardziej szczerze czcili
swego dobroczyc Galeriusza. Przeciwiestwa interesw i pami o niedawnej
wojnie dzieliy Cesarstwo na dwa wielkie, wrogie mocarstwa, ale wzajemne
obawy jednej strony przed drug rodziy pozorny spokj, a nawet faszyw
jedno, dopki po mierci starszych wadcw, Maksymiana, a zwaszcza
Galeriusza, pogldy i namitnoci wspwadcw, ktrzy ich przeyli, nie
zwrciy si na inne tory.
298 Rozdzia czternasty

Gdy Maksymian zrzek si niechtnie godnoci cesarskiej, wczeni sprze-

dajni mwcy przyklasnli jego filozoficznemu umiarkowaniu. Kiedy w swojej
dzy wadzy rozpali, a przynajmniej podsyci wojn domow, dzikowali mu
za jego wspaniaomylne przywizanie do ojczyzny i agodnie wypominali
umiowanie spokoju i ciszy, ktre przedtem kazao mu si wycofa z ycia
publicznego.31 Ale niemoliwoci byo, eby tacy ludzie jak Maksymian i jego
syn mogli dugo sprawowa w zgodzie niepodzieln wadz. Maksencjusz uwaa
si za prawowitego wadc Italii, wybranego przez rzymski senat i lud, i nie chcia
znosi kierownictwa ojca, ktry butnie owiadczy, e to dziki j e g o imieniu
i zdolnociom nierozwany modzieniec zasiad na tronie. Spraw uroczycie
przedoono gwardii pretoriaskiej, ktra obawiajc si surowoci starego
cesarza opowiedziaa si po stronie Maksencjusza.32 Niemniej zarwno ycie,
jak i wolno Maksymiana uszanowano i wycofa si on z Italii do Illyricum
udajc, e auje swego dawnego postpowania, a potajemnie knujc nowe
plany. Ale Galeriusz, ktry dobrze zna jego charakter, wkrtce go zmusi do
opuszczenia swoich posiadoci i ostatnim miejscem schronienia zawiedzionego
Maksymiana by dwr jego zicia Konstantyna.33 Przebiegy ten wadc przyj
go z uszanowaniem, a cesarzowa Fausta z pozorami tkliwej crki. Dla usunicia
wszelkich podejrze po raz drugi zrzek si on purpury cesarskiej,34 udajc, e
wreszcie si przekona o marnoci wysokich urzdw i dzy wadzy. Gdyby by
wytrwa w tym postanowieniu, mgby dokona ywota wprawdzie z mniejsz
godnoci ni po swojej pierwszej abdykacji, ale w wygodzie i z niezachwian
reputacj. Ale bliskie widoki na tron przywodziy mu na pami majestat,
z ktrego run, i wreszcie postanowi dokona rozpaczliwego wysiku i albo
panowa, albo zgin. Najazd Frankw zmusi Konstantyna do udania si wraz
z czci wojska nad brzegi Renu; reszta oddziaw porozmieszczana bya po
poudniowych prowincjach Galii, naraonych na zakusy cesarza italskiego,
a w miecie Arles zoono znaczny skarb. Maksymian bd to chytrze wymyli
bezzasadn pogosk o mierci Konstantyna, bd te pochopnie da jej wiar.
Bez wahania wstpi na tron, pochwyci w skarb i, ze zwyk sobie hojnoci
rozrzucajc go pord onierzy, usiowa w nich obudzi pami o swych
dawnych godnociach i czynach. Zanim jeszcze zdy utwierdzi swoj wadz
lub zakoczy rokowania, ktre, jak si zdaje, nawiza ze swym synem
Maksencjuszem, Konstantyn zniweczy swoim popiechem wszystkie jego
nadzieje. Na pierwsz wiadomo o wiaroomstwie i niewdzicznoci tecia
wadca ten szybkim marszem powrci znad Renu nad Saon, w Chalons wsiad
na statki, a w Lyonie zawierzy si rwcym wodom Rodanu i stan pod bramami
Arles z siami wojskowymi, ktrym Maksymian nie zdoa stawi oporu i ktre
ledwo mu pozwoliy schroni si w ssiednim miecie Marsylii. Wski przesmyk
ldu, czcy t miejscowo z ldem staym, ufortyfikowano przeciwko
oblegajcym, pozostawiajc dostp do morza otwarty, bd to dla ucieczki
Maksymiana, bd te dla odsieczy Maksencjusza, gdyby ten ostatni uzna za
 mier Maksymiana i Galeriusza 299

stosowne ukry najazd na Gali pod zaszczytnym paszczykiem niesienia obrony

ucinionemu czy nawet, jak mgby twierdzi, skrzywdzonemu ojcu. Obawiajc
si zgubnych skutkw zwoki, Konstantyn wyda rozkaz natychmiastowego
szturmu; ale drabiny oblnicze okazay si za krtkie w stosunku do wysokoci
murw i Marsylia mogaby wytrzyma oblenie rwnie dugo jak niegdy, gdy
bya oblegana przez wojska Cezara, gdyby nie to, e jej garnizon, wiadom bd
popenionej winy, bd niebezpieczestwa, kupi sobie przebaczenie, wydajc
Konstantynowi zarwno miasto, jak i osob samego Maksymiana.
Na uzurpatora wydano potajemny, lecz nieodwoalny wyrok mierci; uzyska
on tylko tak sam ask, jak przyzna Sewerowi, a wiatu ogoszono, e nkany
wyrzutami sumienia za swoje rozliczne zbrodnie, udusi si wasnymi rkami.
Maksymian, utraciwszy pomoc Dioklecjana i wzgardziwszy jego radami gosz
cymi umiarkowanie, w drugim okresie swego czynnego ycia, ktry by jednym
pasmem nieszcz powszechnych, dozna bardzo wielu upokorze osobistych,
ktre mniej wicej po trzech latach zakoczyy si haniebn mierci. Zasuy
na swj los, ale mielibymy wicej powodw do oklaskiwania ludzkoci
Konstantyna, gdyby ten wadca oszczdzi ycie starca, dobroczycy swego ojca
i ojca swej ony. Podczas caej tej aosnej sprawy Fausta, jak si wydaje,
powicaa naturalne uczucia crki na rzecz obowizw ony.35
Ostatnie lata ycia Galeriusza nie byy ani tak haniebne, ani tak nieszczsne;
cho najwyszy urzd augusta sprawowa on z mniejsz chwa ni przedtem
niszy urzd cezara, to jednak a do mierci zachowa pierwsze miejsce pord
wadcw wiata rzymskiego. Po odwrocie z Italii y jeszcze okoo czterech lat i,
rozsdnie si wyrzekajc zamysw panowania nad caym Cesarstwem, powici
reszt ycia zaywaniu przyjemnoci i przeprowadzaniu pewnych robt uytecz
noci publicznej; wrd nich moemy wymieni spuszczenie do Dunaju nad
miaru wd z jeziora Pelso i wykarczowanie niezmierzonych lasw, ktre je ota
czay; bya to operacja godna monarchy, jako e daa ona jego panoskim pod
danym ogromn poa kraju pod upraw.36 Galeriusz umar wskutek bardzo
bolesnej i przewlekej choroby. Ciao jego, z powodu niewstrzemiliwego trybu
ycia rozdte do otyoci wrcz utrudniajcej mu ruchy, pokryo si wrzodami
i poeray je niezliczone roje owych owadw, ktre day nazw wstrtnej
chorobie;37 a poniewa Galeriusz narazi si bardzo gorliwemu a potnemu
stronnictwu wrd swoich poddanych, wic jego cierpienia, zamiast wzbudza
lito, byy wysawiane jako widoczne skutki sprawiedliwoci boej.38
Jeszcze nie zdy wyzion ducha w swoim paacu w Nikomedii, a ju dwaj
cesarze, ktrzy zawdziczali purpur jego asce, zaczli gromadzi swoje siy,
zamierzajc albo stoczy walk o posiadoci, ktre pozostawi bezpaskimi,
albo te podzieli je pomidzy siebie. Dali si jednak namwi do wyrzeczenia si
tego pierwszego zamysu i do zgody na drugi. Prowincje azjatyckie przypady
w udziale Maksymianowi, a europejskie powikszyy cz Licyniusza. Helles-
pont i Bosfor Tracki stanowiy granic pomidzy ich posiadociami, a wy
300 Rozdzia czternasty

brzea tych cienin, przepywajcych przez sam rodek wiata rzymskiego,

zaroiy si od onierzy, ora i umocnie. Wskutek mierci Maksymiana
i Galeriusza liczba cesarzy zmniejszya si do czterech. Zrozumienie swego
prawdziwego interesu wkrtce zwizao Licyniusza z Konstantynem; Maksy-
min zawar tajny sojusz z Maksencjuszem, a nieszczliwi poddani z prze
raeniem oczekiwali krwawych nastpstw nieuniknionych ktni, od ktrych ju
teraz nie powstrzymywa cesarzy ani strach, ani szacunek, jaki ywili wobec
Galeriusza.39
Wrd tylu zbrodni i nieszcz spowodowanych namitnociami wadcw
rzymskich mio jest wykry jeden jedyny uczynek, ktry mona przypisa ich
cnocie. W szstym roku swego panowania Konstantyn odwiedzajc miasto
Autun wspaniaomylnie zwolni jego mieszkacw od pacenia zalegoci
w daninie, rwnoczenie obniajc z dwudziestu piciu na osiemnacie tysicy
liczb obywateli figurujcych w spisach podatkowych, a podlegajcych pogw-
nemu od mienia i od osoby.40 A przecie nawet i ten przykad pobaliwoci jest
niezbitym dowodem powszechnej niedoli. By to podatek tak niezmiernie
uciliwy, bd sam w sobie, bd w sposobie, w jaki go cigano, e dochody
skarbowe, powikszajc si wskutek wymusze, zarazem zmniejszay si wsku
tek rozpaczy; znaczna cz ziemi w okrgu Autun pozostawaa nie uprawiana
i bardzo liczni mieszkacy prowincji woleli raczej y jako wygnacy wyjci spod
prawa ni dwiga brzemi przynalenoci pastwowej. Jest rzecz a nazbyt
prawdopodobn, e hojny cesarz tym czstkowym aktem szczodrobliwoci
uly poddanym w jednej z wielu niedoli, wynikajcych z oglnych zasad jego
rzdw. Ale nawet i te zasady byy skutkiem nie tyle wolnego wyboru, ile
koniecznoci. I jeli wyczymy mier Maksymiana, to panowanie Konstanty
na w Galii byo chyba najniewinniejszym, a nawet najbardziej cnotliwym
okresem jego ycia. Obecno jego chronia prowincje przed najazdami bar
barzycw, z ktrych jedni bali si jego mstwa w boju, inni za ju je odczuli
na wasnej skrze. Po rozgonym zwycistwie nad Frankami i Alemanami
Konstantyn rozkaza rzuci kilku spord ich ksit na poarcie dzikim
zwierztom w amfiteatrze w Trewirze, a lud wyranie si rozkoszowa tym
widowiskiem, nie widzc w takim traktowaniu jecw krlewskiego pochodze
nia nic, co by byo sprzeczne z prawami narodw albo ludzkoci.41
Cnoty Konstantyna wydaway si jeszcze wietniejsze na tle wad Maksen-
cjusza. Podczas gdy prowincje galijskie cieszyy si szczciem, przynajmniej
w takiej mierze, w jakiej to w owych czasach byo moliwe, Italia i Afryka jczay
pod wadz tyrana rwnie godnego pogardy jak wstrtnego. Wprawdzie a
nazbyt czsto w gorliwoci pochlebstwa i w zaciekoci partyjnej powica si
dobr saw zwycionych na otarzu chway ich zwyciskich wspzawodni
kw, ale nawet ci pisarze, ktrzy najswobodniej i z najwikszym upodobaniem
wyjawiali bdy Konstantyna, jednomylnie przyznaj, e Maksencjusz by
okrutny, zachanny i rozpustny.42
 Rzdy Maksencjusza 301

Kiedy mu si udao zdawi niewielki bunt w Afryce. Chocia winien by

tylko gubernator z garstk swych stronnikw, kar za ich wystpek poniosa
caa prowincja. Kwitnce miasta Cyrt i Kartagin i cay obszar tego urodzajne
go kraju spustoszono ogniem i mieczem. Po tym naduyciu zwycistwa nastpio
naduycie prawa i sprawiedliwoci. Afryk najechaa straszliwa armia pochleb
cw i donosicieli; ludziom bogatym i szlachetnie urodzonym z atwoci
dowiedziono zwizkw z buntownikami, a tych, ktrzy zostali przez cesarza
uaskawieni, ukarano tylko konfiskat majtkw.43 Uczczono to znamienite
zwycistwo wspaniaym tryumfem, podczas ktrego Maksencjusz ukaza oczom
ludu upy i jecw wzitych z prowincji rzymskiej.
Stan stolicy by rwnie poaowania godny jak stan Afryki. Bogactwo Rzymu
dostarczao niewyczerpanego funduszu na wydatki prnego i rozrzutnego
cesarza, a jego urzdnicy skarbowi byli wyszkoleni w sztuce grabiey. Za jego to
panowania po raz pierwszy wprowadzono sposb wymuszania od senatorw
dobrowolnego daru, ktrego wysoko niepostrzeenie zwikszano, odpo
wiednio zarazem pomnaajc preteksty do cigania go takie, jak zwycistwo,
narodziny, maestwo albo objcie przez cesarza urzdu konsula.44 Maksen
cjusz przepojony by t sam nieubagan odraz do senatu, jaka charak
teryzowaa wikszo poprzednich tyranw Rzymu, i w swojej niewdzicznoci
nie mg senatowi darowa, e to wanie szlachetna wierno tego grona
wyniosa jego, Maksencjusza, na tron i popieraa go przeciwko wszystkim
nieprzyjacioom. Zazdrosne podejrzenia cesarza zagraay yciu senatorw,
haba, jak okrywa ich ony i crki, zwikszaa przyjemno, ktr czerpa
z zaspokajania swych namitnoci.45 Mona przypuszcza, e cesarz-zalotnik
rzadko kiedy wzdycha na prno, ale zawsze, gdy namowa okazywaa si bez
skuteczna, ucieka si do gwatu; pozosta nam jeden pamitny przykad pewnej
szlachetnej matrony, ktra obronia swoj czysto dobrowolnym zadaniem so
bie mierci. Jedynym stanem, ktry cesarz zdawa si powaa albo ktremu
stara si przypodoba, byli onierze. Zapeni on Rzym i Itali zbrojnymi
oddziaami, pobaa wszczynanym przez nich burdom, pozwala im bezkarnie
grabi, a nawet mordowa bezbronny lud,46 i dajc im folgowa tej rozwizoci,
jak sam si odznacza, czsto darowywa swoim ulubiecom wojskowym wspa
nia will jakiego senatora albo jego pikn on. Wadca o takim charakterze,
niezdolny do rzdzenia ani w czasie pokoju, ani w czasie wojny, mg sobie kupi
poparcie wojska, ale nigdy nie zdoaby pozyska jego szacunku. A przecie jego
pycha nie bya mniejsza ni inne wady. Chocia swoje gnune ycie przepdza bd
w obrbie murw paacu, bd te w przylegajcych do niego ogrodach Salustiu-
sza, raz po raz syszano, jak owiadcza, e o n j e d e n jest cesarzem, a po
zostali wadcy s tylko jego namiestnikami, na ktrych zda obron prowincji
pogranicznych, eby samemu mc si nieprzerwanie cieszy wytwornym przepy
chem stolicy. Rzym, ktry tak dugo ubolewa nad nieobecnoci swego wadcy,
w cigu szeciu lat panowania Maksencjusza gorzko opakiwa jego obecno.47
302 Rozdzia czternasty

Chocia Konstantyn, by moe, patrzy na postpowanie Maksencjusza ze

wstrtem, a na pooenie Rzymian ze wspczuciem, nie mamy powodu
przypuszcza, e byby chwyci za or, eby ukara tego tyrana, a przy
nie ulg Rzymianom. Ale Maksencjusz nieopatrznie omieli si sprowokowa
gronego nieprzyjaciela, ktrego dz wadzy dotychczas powcigay raczej
wzgldy ostronoci ni zasady sprawiedliwoci.48 Po mierci Maksymiana,
zgodnie z ustalonym zwyczajem, jego tytuy wymazano, a posgi obalono na
wyraz haby. Syn Maksymiana, chocia za ycia ojca przeladowa go i odstpi,
uda wtedy, e przejawia arcyzbone wzgldy dla jego pamici, i rozkaza, eby
natychmiast postpiono tak samo ze wszystkimi posgami, jakie wzniesiono
w Italii i w Afryce na cze Konstantyna. Rozumny ten wadca, ktry szczerze
pragn unikn wojny, dobrze sobie zdajc spraw z jej wielkiego znaczenia
i zwizanych z ni trudnoci, z pocztku uda, e nie dostrzega obelgi, i szuka
zadouczynienia agodniejszymi rodkami w drodze rokowa, dopki si nie
przekona, e wobec nacechowanych dz wadzy wrogich zamysw cesarza
italskiego trzeba si zbroi we wasnej obronie. Maksencjusz, ju otwarcie
wyjawiajc roszczenia do caej monarchii zachodniej, przygotowa bardzo
znaczne siy dla dokonania najazdu na prowincje galijskie od strony Recji,
a chocia ze strony Licyniusza nie mg si spodziewa adnej pomocy, udzi si
nadziej, e legiony w Illyricum, zncone jego darami i obietnicami, zdezerteruj
spod sztandarw Konstantyna i jednomylnie uznaj si onierzami i pod
danymi jego, Maksencjusza.49 Konstantyn przesta si waha. Rozway spraw
ostronie, dziaa zacz energicznie. Udzieli tajemnej audiencji posom, ktrzy
w imieniu senatu i ludu zaklinali go, eby wyzwoli Rzym od znienawidzonego
tyrana, i nie zwaajc na bojaliwe perswazje swojej rady, postanowi uprzedzi
nieprzyjaciela i ponie wojn w samo serce Italii.50
Przedsiwzicie to byo rwnie chwalebne, jak niebezpieczne, a niepomylny
wynik dwch poprzednich najazdw wystarcza, eby wzbudzi jak najpowa
niejsze obawy. Oddziay weteranw, ktre czciy imi Maksymiana, w obu tych
wojnach opowiedziay si po stronie jego syna, wic teraz poczucie honoru, jak
rwnie wasnego interesu, powstrzymywao je od dopuszczenia do siebie choby
myli o powtrnej dezercji. Maksencjusz za najpewniejsz obron swego tronu
uwaa gwardi pretoriask, tote zwikszy jej liczebno do dawnej wy
sokoci, tak e stanowia, cznie z pozostaymi oddziaami italskimi, ktre
zacign na swoj sub, grony korpus zoony z osiemdziesiciu tysicy
onierzy. Po umierzeniu buntu w Afryce zacignito stamtd czterdzieci
tysicy Maurw i Kartagiczykw. Nawet Sycylia dostarczya przypadajcego
na ni kontyngentu wojsk, wic w rezultacie wojsko Maksencjusza liczyo
sto siedemdziesit tysicy piechoty i osiemnacie tysicy konnicy. Wydatki
wojenne pokrywano z bogactw Italii, a jednoczenie obrabowano przylege
prowincje, eby utworzy ogromne skady zboa i wszelkich innych zapasw
ywnoci.
 Wojna domowa pomidzy Konstantynem a Maksencjuszem 303

Cao si zbrojnych Konstantyna skadaa si z dziewidziesiciu tysicy

piechoty i omiu tysicy konnicy,51 a poniewa obrona Renu podczas nie
obecnoci cesarza wymagaa niezwykej uwagi, przeto nie mg on uy na
wypraw italsk wicej ni poowy swoich wojsk, chyba eby powici bez
pieczestwo pastwa na rzecz swego prywatnego sporu.52 Pomaszerowa wic
na czele okoo czterdziestu tysicy onierzy aby zetrze si z nieprzyjacielem,
ktrego siy byy liczniejsze od jego si co najmniej czterokrotnie. Jednake
wojska stacjonowane w Rzymie, w znacznej odlegoci od wszelkiego niebez
pieczestwa, osaby wskutek pobaania sobie i ycia w zbytku. Przywyke do
rzymskich ani i teatrw, wychodziy w pole niechtnie, skaday si te gwnie
z weteranw, ktrzy ju nieomal zapomnieli posugiwa si orem i prowadzi
wojn, oraz nowo zacinych rekrutw, ktrzy jeszcze tej sztuki nie zdyli sobie
przyswoi. Natomiast zahartowane legiony galijskie od dawna broniy granic
Cesarstwa przeciwko pnocnym barbarzycom, a penic t uciliw sub
wyrobiy w sobie odwag i umocniy karno. Taka sama rnica jak pomidzy
wojskami istniaa take pomidzy wodzami. Maksencjusz da si skusi na
dziejami na zwycistwo pod wpywem kaprysu albo pochlebstwa, ale te ambi
tne nadzieje wkrtce ustpiy miejsca nawykom uywania rozkoszy i wia
domoci wasnego niedowiadczenia. Natomiast nieustraszony Konstantyn od
najwczeniejszej modoci szkoli si do wojny, do dziaania i dowodzenia
wojskami.
Hannibal maszerujc z Galii do Italii musia najpierw odnale, a potem
otworzy sobie drog przez gry, wrd dzikich ludw, ktre nigdy przedtem nie
przepuciy regularnego wojska przez swj kraj.53 Alp strzega wwczas
przyroda, teraz za sztuka ludzka uczynia je warownymi. Twierdze, zbudowane
z wielk umiejtnoci i nie mniejszym trudem i kosztem, panuj nad wszystkimi
drogami prowadzcymi z Alp na rwnin, czynic od tej strony Itali omale
niedostpn dla wrogw krla Sardynii.54 Ale w okresie porednim, zamkni
tym midzy czasami Hannibala a nowoytnymi, wodzowie, ktrzy si kusili
o przepraw przez te gry, rzadko kiedy napotykali na jakiekolwiek trudnoci
albo opr. Za czasw Konstantyna chopi mieszkajcy w tych grach byli to
poddani cywilizowani i posuszni, kraj mia obfite zasoby ywnoci, a te
zdumiewajce gocice, ktre Rzymianie pobudowali poprzez Alpy, daway
kilka pocze pomidzy Gali a Itali.55 Konstantyn wybra drog przez Alpy
Kotyjskie, czyli, jak si dzisiaj mwi, przez Mont Cenis, a prowadzi swoje
wojska tak szybko, e zeszed na rwnin piemonck, jeszcze zanim dwr
Maksencjusza otrzyma pierwsz pewn wiadomo o jego wymarszu znad
brzegw Renu. Jednak miasto Suza, pooone u stp gry Cenis, otoczone byo
murami i wyposaone w garnizon dostatecznie liczny na to, by powstrzyma
pochd najedcy; ale niecierpliwe wojska Konstantyna wzgardziy nudnymi
sposobami oblegania miasta. Jeszcze tego samego dnia, w ktrym si pojawiy
pod Suz, podoyy ogie pod jej bramy, a do murw przystawiy drabiny i, idc
304 Rozdzia czternasty

do szturmu pod gradem kamieni i strza, wtargny z dobytymi mieczami do

miasta i wyciy w pie wikszo garnizonu.
Konstantyn kaza ugasi pomienie i uchroni szcztki Suzy od cakowitego
zniszczenia.
O jakie czterdzieci mil dalej czekaa go cisza walka. Na rwninach pod
Turynem zgromadzia si dua armia, zoona z mieszkacw Italii pod
dowdztwem namiestnikw Maksencjusza. Gwna jej sia polegaa na pewnego
rodzaju cikiej konnicy, ktr Rzymianie, odkd ich krno wojskowa zacza
podupada, zapoyczyli od narodw Wschodu. Zarwno konie, jak i jedcy
byli w penej zbroi, o zczach umiejtnie przystosowanych do ruchw ich cia.
Wygld tej konnicy by grony, jej impet omale nieodparty; dowdcy ustawia
jc j tym razem w zwartym szyku w postaci klina, ostro zakoczonego, a roz
szerzajcego si ku flankom, mieli nadziej, e z atwoci przeami i stratuj
wojsko Konstantyna. By moe, zamys ten byby si im powid, gdyby nie to,
e ich dowiadczony przeciwnik zastosowa taki sam sposb obrony, jakim
w podobnych okolicznociach posugiwa si Aurelian. Zrcznymi manewrami
Konstantyn rozszczepi i obezwadni t cik kolumn konnicy. Wojska Mak
sencjusza w zamcie ucieky w kierunku Turynu, a poniewa miasto zamkno
przed nimi bramy, tylko bardzo nieliczni uszli miecza zwyciskiej pogoni.
T wak przysug Turyn pozyska sobie wspaniaomylno, a nawet i wdzi
czno zwycizcy. Wkroczy on do paacu cesarskiego w Mediolanie i prawie
wszystkie miasta italskie pomidzy Alpami a rzek Pad nie tylko uznay nad sob
wadz Konstantyna, ale z caym zapaem opowiedziay si po jego stronie.56
Z Mediolanu do Rzymu jest okoo czterystu mil, a marsz po gocicach:
emiliaskim i flaminiaskim, byby atwy, ale chocia Konstantyn pilnie chcia
zetrze si z tyranem, to jednak roztropnie skierowa swoje operacje przeciwko
drugiej armii, zoonej z Italczykw, ktra dziki swojej sile i pozycji mogaby
bd przeciwstawi si jego pochodowi, bd te, w razie niepowodzenia, odci
mu odwrt. Komendantem miasta Werony i dowdc wszystkich wojsk
stacjonowanych w prowincji Wenecji by Rurycjusz Pompejanus, wyszy
dowdca wyrniajcy si mstwem i zdolnociami. Na wie o zblianiu si
Konstantyna odkomenderowa on duy korpus kawalerii, ktry wyszedszy nie
przyjacielowi na spotkanie ponis klsk w starciu pod Bresci i ktry legiony
galijskie cigay a pod bramy Werony. Konstantyn swoim bystrym umysem
natychmiast dostrzeg konieczno, doniose znaczenie, ale zarazem i trudnoci
oblenia Werony.57 Do miasta tego mona si byo dosta jedynie przez wski
przesmyk od strony zachodniej, jako e z trzech pozostaych stron byo ono
otoczone Adyg, rwc rzek, pync przez prowincj Wenecj, z ktrej obl
eni czerpali nieprzebrane zapasy ludzi i ywnoci. Nie bez trudu, a przy tym
dopiero po kilku bezowocnych prbach, Konstantyn zdoa si przez t rzek
przeprawi w pewnej odlegoci od miasta, tam gdzie prd by mniej rwcy.
Otoczywszy wtedy Weron silnymi liniami wojska, atakowa raz po raz ener
 Zwycistwo Konstantyna 305

gicznie, ale ostronie i odpar straceczy wypad Pompejana. Ten nieustraszony

wdz po wyczerpaniu wszystkich rodkw obrony, jakie mu dawaa warowno
miasta i liczebno garnizonu, potajemnie wymkn si z Werony, kierujc si
wzgldami na bezpieczestwo nie wasne, a powszechne. Z niestrudzon
pilnoci wkrtce zgromadzi armi dostatecznie siln, eby bd zetrze
si z Konstantynem w otwartym polu, bd te zaatakowa go, gdyby uparcie
siedzia za swymi liniami. Cesarz, bacznie ledzc ruchy tak gronego nie
przyjaciela, powiadomiony o jego zblianiu si, pozostawi cz swoich
legionw, eby dalej prowadzia operacje oblnicze, a sam, na czele tych
oddziaw, na ktrych mstwie i wiernoci szczeglnie polega, osobicie
pomaszerowa, by zetrze si z dowdc wojsk Maksencjusza. Armia galijska
ustawia si w dwch szeregach zgodnie ze zwyk praktyk wojenn, ale jej
dowiadczony wdz widzc, e liczba Italczykw znacznie przewysza liczb jego
wojsk, nagle zmieni rozkazy i, skracajc drugi szereg, rozcign front
pierwszego na ca szeroko linii nieprzyjaciela. Takie manewry, ktre w chwili
niebezpieczestwa potrafi bez wywoania zamtu wykona tylko oddziay
zoone z weteranw, na og przynosz rozstrzygnicie, ale poniewa bitwa
rozpocza si u schyku dnia i toczya si z wielk zacitoci przez ca noc,
mniej tam byo miejsca na operacje wodzw ni na odwag prostych onierzy.
Dzie zawita ju nad zwycistwem Konstantyna i ukaza pobojowisko usiane
tysicami zwycionych Italczykw. Ich dowdca, Pompejanus, by pord
polegych; Werona natychmiast si poddaa, a jej garnizon wzito do niewoli.58
Oficerowie zwyciskiej armii, winszujc swemu panu tego wanego sukcesu,
omielili si do swoich powinszowa z caym uszanowaniem doda nieco skarg,
ale takich, jakich nawet najbardziej zazdroni o swoj wadz monarchowie
gotowi s sucha bez niechci. Przedkadali oni Konstantynowi, e zamiast
poprzesta na wykonywaniu wszystkich obowizkw dowdcy naraa on
wasn osob z nadmiern odwag, nieomal przeradzajc si w nierozwan
porywczo, i zaklinali go, by w przyszoci zwraca wicej uwagi na zacho
wanie ycia, od ktrego zaley bezpieczestwo Rzymu i wiata.59
Podczas gdy Konstantyn skada dowody swoich talentw strategicznych
i mstwa na polu bitwy, wadca Italii zdawa si nieczuy na klski i niebez
pieczestwa wojny domowej, szalejcej w samym sercu jego posiadoci.
Jedynym zajciem Maksencjusza byo nadal uywanie ycia. Ukrywajc,
a przynajmniej usiujc ukry przed oczami ogu niepowodzenia swego ora,60
folgowa nieuzasadnionej ufnoci, ktra odsuwaa rodki mogce zaradzi
nadchodzcemu zu, nie odsuwajc samego za.61 Nawet wieci o szybkim
pochodzie Konstantyna62 nie wystarczyy, by otrzsn si z tego zgubnego
poczucia bezpieczestwa, cigle si udzi, e jego powszechnie znana szczo
drobliwo oraz majestat imienia rzymskiego, ktre ju go wyzwoliy od dwch
najazdw, z tak sam atwoci rozprosz teraz zbuntowan armi galijsk.
Dowiadczeni i zdolni oficerowie, ktrzy suyli przedtem pod sztandarami
306 Rozdzia czternasty

Maksymiana, wreszcie musieli powiadomi jego zniewieciaego syna o bli

skim niebezpieczestwie i z szorstkoci, ktra go zarazem zdziwia i prze
konaa, nalega na usilne wytenie wszystkich pozostajcych mu jeszcze
si, aby zapobiec zagadzie. Zasoby Maksencjusza tak w onierzach, jak
i w pienidzach byy jeszcze znaczne. Gwardzici pretoriascy czuli, jak mocno
ich bezpieczestwo i interesy wi si z jego osob; wkrtce wic zgroma
dzono trzeci armi, liczniejsz od tych, ktre wyginy w bitwach pod Tu
rynem i Weron. Cesarz bynajmniej nie zamierza osobicie poprowadzi
swoich wojsk do bitwy. Nie majc pojcia o wyszkoleniu bojowym, dra ze
strachu na myl o tak niebezpiecznej rozgrywce, a poniewa strach zazwyczaj
bywa zabobonny, wic z aosn uwag przysuchiwa si pogoskom o znakach
i przepowiedniach raczej nie wrcych mu ycia i wadzy. Wreszcie wstyd
zaj miejsce odwagi i zmusi go do wyruszenia w pole. Nie mg ju duej
znosi pogardy ludu rzymskiego. Cyrk rozbrzmiewa wrzaw oburzenia i wrd
zgieku oblegano bramy paacowe, wyrzucajc swemu gnunemu wadcy mao
duszno, a wysawiajc bohaterskiego ducha Konstantyna.63 Przed wyru
szeniem z Rzymu Maksencjusz zasign rady ksig sybilliskich. Stranicy
tej staroytnej wyroczni rwnie znali si na sprawach tego wiata, jak nie
mieli pojcia o tajemnicach losu, udzielili mu wic bardzo roztropnej od
powiedzi, ktr mona by przystosowa do rozwoju wypadkw i ktra by nie
podwaya ich opinii bez wzgldu na to, jak by rozstrzygn or.64
Szybko marszu Konstantyna porwnywano z szybkim podbojem Italii
przez pierwszego z cezarw. Pochlebne to porwnanie nie kci si z prawd
historyczn, jako e od poddania si Werony do ostatecznego rozstrzygnicia
wojny nie upyno wicej ni pidziesit osiem dni. Konstantyn przez cay czas
si .obawia, e tyran, idc za gosem strachu, a moe i roztropnoci, zamiast
ryzykowa swoj ostatni nadziej w walnej bitwie, zamknie si w murach
Rzymu. Tam obficie zaopatrzone skady zabezpieczay go przed godem,
a Konstantyn, ktry w swoim pooeniu nie mg sobie pozwoli na adn
zwok, mgby stan wobec smutnej koniecznoci zniszczenia ogniem i mie
czem stolicy cesarstwa, tej najwspanialszej nagrody, jaka go czekaa za
zwycistwo, miasta, ktrego wyzwolenie stanowio pobudk czy raczej pretekst
do rozpoczcia wojny domowej.65 Mi wic niespodziank po przybyciu do
miejscowoci zwanej Saksa Rubra, oddalonej o jakie dziewi mil od Rzymu,66
by dla niego widok armii Maksencjusza, gotowej do wydania mu bitwy.67 Jej
dugi front wypenia bardzo rozleg rwnin, a gbokie szyki sigay brzegw
Tybru, ktry osania jej tyy i uniemoliwia odwrt. Dowiadujemy si i moemy
wierzy, e Konstantyn uszykowa swoje wojska z doskona umiejtnoci i e
dla samego siebie wybra stanowisko zaszczytne i niebezpieczne. Wyrniajc si
z daleka wietnoci zbroi, osobicie poprowadzi natarcie na konnic swego
wspzawodnika. Jego nieodparty atak przeway losy bitwy. Konnica Maksen
cjusza skadaa si przewanie bd z ociaych i niezdarnych jedcw
 Zwycistwo Konstantyna 307

pancernych, bd te z lekkozbrojnych Maurw i Numidyjczykw. Ulegli oni

impetowi konnicy galijskiej, bardziej ruchliwej ni ci pierwsi i bardziej nie
ugitej ni drudzy. Wskutek klsk dwch skrzyde piechota Maksencjusza
pozostaa bez adnej osony na flankach, a niekarni Italczycy bez wstydu
zbiegli spod sztandaru tyrana, ktrego zawsze nienawidzili, a ktrego teraz
przestali ju si ba. Pretorianie, wiadomi tego, e po swoich wystpkach
nie mog liczy na miosierdzie, z ca mciwoci i rozpacz walczyli do
ostatka. Pomimo raz po raz ponawianych wysikw ci dzielni weterani nie zdo
ali odzyska zwycistwa. Uzyskali jednak zaszczytn mier; zauwaono, e
ciaa ich pokryy ten sam kawaek ziemi, ktry poprzednio zajmoway ich
szeregi.68 Wszcz si powszechny zamt i zrozpaczone oddziay Maksencjusza,
cigane przez nieubaganego nieprzyjaciela, tysicami rzucay si w gbokie
a rwce nurty Tybru. Sam cesarz usiowa wymkn si z powrotem do miasta po
Mocie Milwijskim, ale tumy, ktre si toczyy przez to ciasne przejcie,
zepchny go do rzeki, gdzie natychmiast uton wskutek ciaru swojej zbroi.69
Ciao jego ugrzzo bardzo gboko w mule i nie bez trudnoci odnaleziono je
nazajutrz. Jego odcita gowa, wystawiona na widok publiczny, przekonaa lud
0 wyzwoleniu i zachcia go do przyjcia z okrzykami wiernoci i wdzicznoci
szczliwego Konstantyna, ktry w ten sposb wasnym mstwem i zdolnociami
dokona najwspanialszego przedsiwzicia w swoim yciu.70
Sposobem, w jaki Konstantyn wykorzysta swoje zwycistwo, nie zasuy on
ani na pochwa za wspaniaomylno, ani na nagan za nieumiarkowan
surowo.71 Traktujc rodzin wroga tak samo, jakby w razie klski po
traktowano jego samego i jego rodzin, kaza straci dwch synw tyrana
1 wygubi cay rd. Najwybitniejsi stronnicy Maksencjusza musieli z gry
by przygotowani na to, e podziel jego los, tak jak dzielili jego pomyl
no i jego zbrodnie; ale gdy lud rzymski zacz si gono domaga wikszej
liczby ofiar, zwycizca stanowczo i po ludzku opar si tej sualczej wrzawie,
ktr dyktowao zarwno pochlebstwo, jak i uraza. Donosicieli ukarano
i odebrano komukolwiek ochot do wstpowania w ich lady; niewinnych,
ktrzy ucierpieli za niedawnej tyranii, odwoano z wygnania i oddano im
z powrotem skonfiskowane majtki. Powszechna ustawa o amnestii uspokoia
umysy i utwierdzia stosunki wasnociowe zarwno w Italii, jak i w Afryce.72
Konstantyn za pierwszym razem, gdy zaszczyci senat obecnoci, w skro
mnym przemwieniu streci swoje osignicia i zapewniajc dostojny stan
senatorski o szczerym szacunku przyrzek mu przywrci dawn godno
i przywileje. Wdziczny senat odpaci mu si za to nic nie znaczce wy
znanie pustymi tytuami, ktre jeszcze mia prawo nadawa, i chocia nie omie
li si zatwierdzi wadzy Konstantyna, uchwali dekret przyznajcy mu pierw
sze miejsce wrd trzech augustw rzdzcych wiatem rzymskim.73 Dla
utrwalenia pamici o jego zwycistwie ustanowiono igrzyska i uroczystoci,
a kilka budynkw, wzniesionych na koszt Maksencjusza, nazwano imieniem
308 Rozdzia czternasty

jego szczliwego rywala. uk tryumfalny Konstantyna dotychczas pozostaje

aosnym dowodem upadku sztuki oraz szczeglnym wiadectwem najnikczem
niejszej prnoci. Poniewa w caej stolicy Cesarstwa nie sposb byo zna
le rzebiarza, ktry by by zdolny przyozdobi ten pomnik publiczny, wic
obdarto z najpikniejszych posgw uk Trajana, bez jakiegokolwiek szacunku
dla jego pamici i dla zasad przyzwoitoci. Cakowicie przy tym zlekcewaono
rnic czasw i osb, czynw i postaci. U stp wadcy, ktry nigdy nie ponis
ora poza Eufrat, widniej bijcy czoem jecy partyjscy, a dociekliwsi znawcy
staroytnoci jeszcze dzisiaj potrafi na trofeach Konstantyna wykry gow
Trajana. Nowe ozdoby, ktrymi trzeba byo zapeni puste miejsca midzy
dawnymi rzebami, wykonane s w sposb jak najbardziej prymitywny i nie
umiejtny.74
Ostateczne zniesienie gwardii pretoriaskiej byo krokiem podyktowanym nie
tylko przez ch zemsty, ale i przez ostrono. Te dumne oddziay, ktrych
liczebno i przywileje Maksencjusz nie tylko przywrci, ale nawet pomnoy,
zostay na zawsze zniesione przez Konstantyna. Ich obz warowny zburzono,
a nielicznych pretorianw, ktrzy uszli przed wciekoci miecza, rozproszono
po legionach i wygnano na pogranicze Cesarstwa, gdzie mogli by poyteczni,
nigdy ju nie mogc sta si niebezpiecznymi.75 Zniesieniem tych oddziaw,
zwykle stacjonujcych w Rzymie, Konstantyn zada miertelny cios godnoci
senatu i ludu, a rozbrojona stolica bya odtd naraona bez adnej ochrony na
zniewagi albo lekcewaenie ze strony swego dalekiego pana. Moemy tu
zauway, e w swoim ostatnim wysiku, zmierzajcym do utrzymania wygasaj
cej wolnoci, Rzymianie z obawy przed danin wynieli na tron Maksencjusza.
w wymusi t danin od senatu, pod nazw dobrowolnego podarku. Udali si
wic z baganiem o pomoc do Konstantyna. Konstantyn zwyciy tyrana
i przeksztaci dobrowolny podarek w wieczysty podatek. Senatorw, zgodnie
z zeznaniem, ktre musieli skada o swoim stanie majtkowym, podzielono
na kilka klas. Najbogatsi pacili rocznie osiem funtw zota, nastpna klasa
pacia cztery, ostatnia dwa, a nawet z tych, ktrych ubstwo mogoby zwolni
od podatku, cigano siedem sztuk zota. Niezalenie od regularnych czonkw
senatu ich synowie i dalsi potomkowie, a nawet dalsi krewni cieszyli si pu
stymi przywilejami stanu senatorskiego i ponosili jego dotkliwe ciary; ju
wic nie bdziemy si dziwi, e Konstantyn tak bardzo dba o to, by zwikszy
liczb osb nalecych do tej poytecznej kategorii.76 Po klsce Maksen
cjusza zwyciski cesarz spdzi w Rzymie nie wicej ni dwa czy trzy miesice,
a potem odwiedzi Rzym ju tylko dwa razy, aby uroczycie obchodzi tam
dziesit i dwudziest rocznic swego wstpienia na tron. Konstantyn by pra
wie ustawicznie w ruchu, szkolc legiony albo ogldajc stan prowincji.
Miejscowociami, gdzie krcej czy duej przebywa, byy Trewir, Mediolan,
Akwilea, Sirmium, Naissus i Tessalonika, zanim wreszcie zaoy Nowy Rzym na
pograniczu Europy i Azji.77
 Niewdziczno i okruciestwo Licyniusza 309

Przed wkroczeniem do Italii Konstantyn zapewni sobie przyja, a przynaj

mniej neutralno Licyniusza, cesarza iliryjskiego. Przyrzek temu wadcy swoj
siostr Konstancj za on, ale dokonanie obrzdu zalubin odoono a do
zakoczenia wojny, kiedy to, jak si zdaje, rozmowa dwch cesarzy w Mediola
nie, w tym wanie celu wyznaczona, przypiecztowaa zwizek ich rodzin
i interesw.78 W rodku publicznych uroczystoci musieli poegna si nagle:
najazd Frankw powoa Konstantyna nad Ren, a nadejcie, i to we wrogich
zamiarach, wadcy Azji, Maksymina, wymagao natychmiastowej obecnoci
Licyniusza na miejscu.
Maksymin potajemnie by sprzymierzecem Maksencjusza i, nie odstra
szony jego losem, postanowi sprbowa szczcia w wojnie domowej. W samym
rodku zimy wyruszy z Syrii w kierunku Bitynii. Pora roku bya zimna
i burzliwa: bardzo wiele ludzi i koni pogino w niegach, a poniewa usta
wiczne deszcze rozmyway drogi, Maksymin zmuszony by pozostawi za sob
znaczn cz cikich taborw, ktre nie zdoay dotrzyma tempa jego
forsownym marszom. Dziki nadzwyczajnym wysikom i staraniom przyby ze
znkan, ale jeszcze gron armi nad brzegi Bosforu Trackiego, zanim
namiestnicy Licyniusza dowiedzieli si o jego wrogich zamiarach. Bizan
cjum po jedenastodniowym obleniu poddao si wadzy Maksymina. Kilka
dni musia si on zatrzyma pod murami Heraklei i gdy tylko zdy zagarn to
miasto, zatrwoya go wiadomo, e Licyniusz rozbi obz w odlegoci
zaledwie osiemnastu mil.
Po bezowocnych rokowaniach, podczas ktrych kady z dwch wad
cw usiowa przecign stronnikw drugiego na swoj stron, zdali roz
strzygnicie na or. Cesarz Wschodu dowodzi zdyscyplinowan armi zo
on z ponad siedemdziesiciu tysicy weteranw i ta przewaga liczebna z po
cztku dawaa si we znaki Licyniuszowi, ktry zebra okoo trzydziestu
tysicy Iliryjczykw. Ale umiejtno dowodzenia Licyniusza i wytrwao
jego oddziaw szybko zapewniy mu przewag i decydujce zwycistwo.
Niewiarygodna szybko, jak Maksymin rozwin w ucieczce, jest znacz
nie bardziej synna ni jego mstwo w bitwie. W dwadziecia cztery godziny
pniej widziano go bladego, drcego i pozbawionego ozdb cesarskich
w Nikomedii, o sto szedziesit mil od miejsca jego klski. Bogactwo Azji
byo nadal niewyczerpane, a chocia w tej ostatniej bitwie poleg sam kwiat
weteranw Maksymina, to mia on jeszcze mono poczynienia bardzo licz
nych zacigw z Syrii i z Egiptu, gdyby tylko czas mu na to pozwoli.
Ale przey swje nieszczcie tylko o trzy czy cztery miesice. mier jego,
ktra nastpia w Tarsie, przypisywano rozmaitym przyczynom: rozpaczy,
trucinie i sprawiedliwoci boej. Poniewa Maksymin pozbawiony by za
rwno zdolnoci, jak i cnt, nie opakiwa go ani lud, ani onierze. Pro
wincje wschodnie, uwolnione od grozy wojny domowej, chtnie uznay wadz
Licyniusza.79
310 Rozdzia czternasty

Zwyciony cesarz pozostawi po sobie dwoje dzieci, chopca mniej wicej

omioletniego i dziewczynk mniej wicej siedmioletni. Ich niewinne dzie
cistwo mogo wzbudza wspczucie, ale na wspczucie Licyniusza nie byo co
liczy nie powstrzymao go ono od zatarcia imienia i pamici jego przeciw
nika. Trudniej usprawiedliwi mier Seweriana, jako e ta nie bya podyk
towana ani zemst, ani wzgldami politycznymi. Zwycizca nigdy nie dozna
adnej krzywdy od ojca tego nieszczsnego modzieca, a krtkie i niesawne
panowanie jego w odlegej czci Cesarstwa ju zostao zapomniane. Natomiast
stracenie Kandydiana byo ju aktem najczarniejszego okruciestwa i nie
wdzicznoci. By to syn naturalny Galeriusza, przyjaciela i dobroczycy
Licyniusza. Roztropny ojciec uzna go za zbyt modego na to, by zdoa unie
brzemi diademu, ale mia nadziej, e pod opiek wadcw, ktrzy jego asce
zawdziczali purpur cesarsk, Kandydianus przeyje ycie bezpiecznie i za
szczytnie. Zblia si on teraz do dwudziestego roku ycia i jego krlewskie
pochodzenie, cho nie poparte ani zaletami, ani dz wadzy, samo przez si
wystarczyo, eby rozjtrzy zazdrosny umys Licyniusza.80 Do tych niewinnych
a dostojnych ofiar jego tyranii musimy doda on i crk cesarza Dioklecjana.
Wadca ten da Galeriuszowi za on, po mianowaniu go cezarem, swoj crk
Waleri, ktrej aosne koleje losu mogyby stanowi wyborny przedmiot
tragedii. Wywizywaa si ona, a nawet wicej ni wywizywaa, z obowizkw
ony. Poniewa sama nie miaa dzieci, raczya zaadoptowa nielubnego syna
swego ma i stale okazywaa nieszczsnemu Kandydianowi czuo i trosk
liwo prawdziwej matki. Po mierci Galeriusza jej duy majtek obudzi
w Maksyminie chciwo, a jej osobiste wdziki wznieciy w nim podanie.81
ona jego jeszcze ya, ale prawo rzymskie dopuszczao rozwd, a gwatowne
namitnoci tyrana domagay si natychmiastowego zaspokojenia.
Waleria daa mu tak odpowied, jaka przystaa crce cesarza i wdowie po
cesarzu, ale zarazem miarkowan przez ostrono, do ktrej przestrzegania
zmuszaa j jej bezbronno. Przedoya ona osobom z rozkazu Maksymina
poredniczcym w tej sprawie, e chociaby nawet honor pozwala kobiecie
o takiej reputacji i godnoci myle o powtrnym maestwie, to przynajmniej
przyzwoito zakazaaby jej sucha jego zalotw w chwili, gdy popioy jej ma,
a jego dobroczycy, jeszcze s ciepe, a ona jeszcze wyraa swj smutek
noszeniem aobnego stroju. Omiela si owiadczy, e bardzo niewiele ufnoci
moe pokada w wyznaniach mczyzny, ktrego okrutna niestao pozwala
mu odprawi wiern i kochajc on. 82
Po tej odmowie mio Maksymina przeksztacia si we wcieko, a ponie
wa zawsze mia do dyspozycji wiadkw i sdziw, atwo mu byo pokry swoj
wcieko pozorami postpowania sdowego i zagrozi zarwno dobrej sawie,
jak i szczciu Walerii. Jej majtki skonfiskowano, eunuchw i sub domow
wzito na nieludzkie tortury, a kilka cnotliwych i szacownych matron, ktre
Waleria zaszczycaa swoj przyjani, ponioso mier pod faszywym oskar
 Spr pomidzy Konstantynem i Licyniuszem 311

eniem o cudzostwo. Sam cesarzow wraz z jej matk Prysk skazano na

wygnanie, a zanim je zamknito w odludnej wiosce wrd pusty syryjskich,
nikczemnie pdzono je z miejsca na miejsce, wystawiay wic swoj hab
i niedol na widok mieszkacw prowincji wschodnich, ktrzy przez trzydzieci
lat czcili ich dostojn godno. Dioklecjan podj kilka bezskutecznych prb,
eby uly nieszczciom swojej crki; baga, eby Maksymin, odwdziczajc
si po raz ostatni za purpur cesarsk, ktr otrzyma z jego rk, pozwoli
Walerii zamieszka u strapionego ojca w jego zaciszu w Salonie i tam zamkn
mu oczy po mierci.83 Baga, ale poniewa grozi ju nie mg, wic jego
proby zostay przyjte zimno i wzgardliwie; pysznemu Maksyminowi schle
biao bowiem, e mg Dioklecjana traktowa jak kornego petenta, a jego crk
jak przestpczyni. Zdawao si, e mier Maksymina zapewni obu cesarzo-
wym pomyln zmian losu. Zamieszki publiczne osabiy czujno ich stray
i z atwoci udao im si zbiec z miejsca swego wygnania i przyjecha,
aczkolwiek z pewnymi ostronociami i w przebraniu, na dwr Licyniusza. Jego
zachowanie si w pierwszych dniach panowania oraz zaszczytne przyjcie, jakie
zgotowa modemu Kandydianowi, przejy Waleri tajemn radoci, zarwno
ze wzgldu na ni sam, jak i na jej przybranego syna. Ale po tych miych
oczekiwaniach wkrtce nastpia groza i zdumienie, a krwawe egzekucje, ktre
skalay paac w Nikomedii, dostatecznie j przekonay o tym, e na tronie
Maksymina zasiada tyran bardziej jeszcze od niego nieludzki. Waleria w trosce
o wasne bezpieczestwo pospiesznie ucieka i, nadal w towarzystwie swojej
matki Pryski, przez jakie pitnacie miesicy 84 bkaa si po prowincjach
w przebraniu plebejskim. Rozpoznano je wreszcie w Tessalonice; a poniewa ju
zapad na nie wyrok mierci, natychmiast zostay cite, a ich ciaa rzucone do
morza. Lud patrzy na to aosne widowisko, ale w strachu przed stra
wojskow nie mg da wyrazu swojej aoci i oburzeniu. Taki to niegodny los
spotka on i crk Dioklecjana. Ubolewamy nad ich nieszczciami, nie
stwierdzamy adnych przestpstw z ich strony, a cho susznie moemy uwaa
Licyniusza za okrutnika, dziwi nas jednak to, e nie zadowoli si on jakim
bardziej potajemnym, a przyzwoitym sposobem dokonania zemsty.85
wiat rzymski by teraz podzielony pomidzy Konstantyna i Licyniusza,
z ktrych pierwszy by panem Zachodu, a drugi Wschodu. Mona by si
chyba byo spodziewa, e zwycizcy, znueni wojn domow i pocze
ni sojuszem zarwno rodzinnym, jak i pastwowym, porzuc czy przynaj
mniej odo na pniej wszelkie dalsze zamysy dyktowane dz wadzy.
A jednak zaledwie upyn rok od mierci Maksymina, gdy zwyciscy cesarze
ju skierowali or przeciwko sobie. Zwaywszy zdolnoci, powodzenia i ambit
ne usposobienie Konstantyna, wydawa by si mogo, e to on wanie by
napastnikiem; ale wiaroomny charakter Licyniusza uzasadnia podejrzenia
najbardziej dla niego nieprzychylne, i w niepewnym wietle, jakie na to
wydarzenie rzuca historia,86 potrafimy odkry spisek, ktry przebiegy Li-
312 Rozdzia czternasty

cyniusz uknu przeciwko wadzy swego kolegi. Konstantyn niedawno da swoj

siostr, Anastazj, za on Bassianowi, czowiekowi znakomitego rodu i bardzo
majtnemu, przy czym wynis swego nowego powinowatego do godnoci
cezara. Zgodnie z ustrojem ustanowionym przez Dioklecjana udzia Bassiana
w Cesarstwie miaa stanowi Italia, a moe i Afryka. Ale wprowadzenie
obiecanej aski w czyn byo poczone z tak dug zwok czy te z tyloma
uciliwymi warunkami, e zaszczytne wyrnienie, ktre otrzyma Bassianus,
zamiast utwierdzi w wiernoci wobec Konstantyna, raczej go od niego
odstrczao. Licyniusz zatwierdzi jego nominacj, po czym z waciw sobie
przebiegoci wkrtce zdoa za porednictwem emisariuszy nawiza pota
jemn i niebezpieczn korespondencj z nowym cezarem, rozjtrzy w nim
niezadowolenie i nakoni do niebacznego przedsiwzicia, jakim byo wymusze
nie na Konstantynie tego, czego na prno si domaga od jego sprawiedliwoci.
Ale czujny cesarz wykry ten spisek zawczasu i uroczycie si wyrzekajc
powinowactwa z Bassianem pozbawi go purpury i wymierzy mu zasuon kar
za zdrad i niewdziczno. Wyniosa odmowa Licyniusza, gdy Konstantyn
zada od niego wydania przestpcw, ktrzy schronili si w jego posia
dociach, utwierdzia Konstantyna w ju od dawna ywionych podejrzeniach
o wiaroomstwo, i w rezultacie zniewaenie posgw Konstantyna w Emonie,
na pograniczu Italii, stao si hasem do niezgody pomidzy tymi dwoma
wadcami.87
Pierwsz bitw stoczono w pobliu Cybalis, miasta w Panonii, pooonego nad
rzek Saw w odlegoci okoo pidziesiciu mil od Sirmium.88 Z nieznacznej
iloci wojsk, ktre w tym wanym sporze wyprowadzili do bitwy dwaj tak
potni monarchowie, mona wnosi, e jeden z nich nagle poczu si spro
wokowany, a drugi zosta nieoczekiwanie zaskoczony. Cesarz Zachodu mia
tylko dwadziecia tysicy onierzy, a wadca Wschodu nie wicej ni trzy
dzieci pi tysicy. T niszo liczebn rwnowayy jednak korzystne warunki
terenowe. Konstantyn, zajwszy stanowiska na przesmyku szerokoci okoo p
mili pomidzy strom gr a gbokim bagnem, spokojnie oczekiwa pierwszego
natarcia nieprzyjaciela i odpar je. Wykorzystujc powodzenie, wysun si na
rwnin. Ale weterani-legionici iliryjscy na nowo zwarli szyki pod sztandarem
dowdcy, ktry si wiczy w sztuce wojskowej w szkole Probusa i Dioklecjana.
Wkrtce po obu stronach wyczerpa si zapas pociskw, oba wojska z jed
nakowym mstwem popdziy do walki wrcz na miecze i wcznie i bitwa,
wci o niepewnym wyniku, trwaa ju od witu a do pnej godziny wie
czornej, gdy nagle prawe skrzydo, ktrym dowodzi osobicie Konstantyn,
wykonao gwatowne i rozstrzygajce natarcie. Rozsdny odwrt Licyniusza
ocali reszt jego wojsk od cakowitej klski, ale obliczywszy swoje straty,
wynoszce wicej ni dwadziecia tysicy onierzy, uzna on, e niebezpiecznie
bdzie spdzi noc w obecnoci tak ruchliwego, zwyciskiego nieprzyjaciela.
Porzucajc obz i skady, odmaszerowa wic potajemnie a pospiesznie na cze-
 Traktat pokojowy. Ustawy Konstantyna 313

le wikszej czci swojej konnicy i wkrtce oddali si na tak odlego, e

pocig przesta mu zagraa. Swoim popiechem uratowa on, syna i skarby,
ktre pozostawi w Sirmium. Przejecha przez to miasto i, zerwawszy most na
Sawie, pospieszy zgromadzi now armi w Dacji i Tracji. W ucieczce nada
nietrway tytu cezara Walensowi, dowdcy swoich wojsk na poganiczu
iliryjskim.89
Scen drugiej bitwy, nie mniej zaciekej i krwawej ni pierwsza, bya rwnina
pod Mardi w Tracji. Wojska obu stron wykazay jednakow waleczno
i karno, ale o zwycistwie raz jeszcze rozstrzygna przewaga zdolnoci
Konstantyna, ktry kaza oddziaowi zoonemu z piciu tysicy onierzy zaj
korzystne miejsce na pagrku, skd podczas najwikszego zamieszania walki
natarli oni na tyy nieprzyjaciela i sprawili ogromn rze. Pomimo to jed
nak wojska Licyniusza, utworzywszy dwa fronty, dotrzymay pola, dopki
nadejcie nocy nie pooyo kresu walce, osaniajc ich odwrt w stron gr
macedoskich.90
Przegranie dwch bitew i utrata najdzielniejszych weteranw skoniy sro
giego Licyniusza do wystpienia z prob o pokj. Jego pose, Mistrianus, zosta
przyjty na audiencji u Konstantyna: dugo si rozwodzi na pospolite tematy
umiarkowania i czowieczestwa, tak czsto spotykane w retoryce zwycionych;
stylem jak najbardziej przypochlebnym dowodzi, e wynik wojny jest jesz
cze wtpliwy, natomiast nieuniknione nieszczcia, ktre ona ze sob niesie,
szkodz obu stronom jednakowo; wreszcie owiadczy, e jest upowaniony do
zaproponowania trwaego i zaszczytnego pokoju w imieniu d w c h cesarzy,
swoich panw. Konstantyn przyj t wzmiank o Walensie z oburzeniem
i pogard.
Nie w takim to celu odpowiedzia ostro przybylimy tu znad brze
gw oceanu zachodniego w nieustannym pochodzie bojw i zwycistw; nie
po to, by odrzuciwszy niewdzicznego powinowatego, przyj za wsp-
wadc podego niewolnika. Abdykacja Walensa jest pierwszym artykuem
traktatu. 91
Koniecznoci byo przyjcie tego upokarzajcego warunku i w rezultacie
nieszczsny Walens po zaledwie kilkudniowym panowaniu utraci zarwno
purpur, jak i ycie. Natychmiast po usuniciu tej przeszkody z atwoci
przywrcono pokj w wiecie rzymskim. Kolejne klski Licyniusza zniszczyy
jego siy zbrojne, ale wykazay jego odwag i zdolnoci. Pooenie jego byo
omale rozpaczliwe, ale wysiki, na jakie potrafi si zdoby rozpacz, bywaj
czasami grone, tote zdrowy rozsdek Konstantyna wola wielk i pewn
korzy od trzeciej prby, ktr by mia rozstrzygn or. Zgodzi si po
zostawi swemu wspzawodnikowi czy raczej, jak teraz znw tytuowa
Licyniusza, swemu bratu i przyjacielowi, posiadanie prowincji Tracji, Azji
Mniejszej, Syrii i Egiptu; natomiast prowincje: Panonia, Dalmacja, Dacja,
Macedonia i Grecja, zostay odstpione Cesarstwu Zachodniemu i posiadoci
314 Rozdzia czternasty

Konstantyna sigay teraz od granic Kaledonii do kraca Peloponezu. Na mocy

tego samego traktatu nastpcami tronu mianowano trzech krlewiczw, synw
cesarskich. Wkrtce potem Kryspus i modszy Konstantyn zostali ogoszeni
cezarami na Zachodzie, podczas kiedy modszemu Licyniuszowi nadano tak
sam godno na Wschodzie. Przez t podwjn liczb zaszczytw zwycizca
podkreli wyszo swego ora i potgi.92
Pojednanie si Konstantyna z Licyniuszem, chocia zatrute gorycz uraz
i zazdroci przez wspomnienia niedawnych krzywd i obaw przed przyszymi
niebezpieczestwami, utrzymao przecie spokj w wiecie rzymskim przez lat
z gr osiem. Poniewa mniej wicej w tym okresie rozpoczyna si bardzo
regularna seria rozporzdze cesarskich, nietrudno byoby tu zacytowa przepi
sy cywilne, ktrych tworzeniem Konstantyn wypenia sobie wolne chwile. Ale
najwaniejsze z jego instytucji wi si cile z nowym systemem politycznym
i religijnym, ktry ustali si na dobre dopiero w ostatnich, pokojowych latach
jego panowania. Wiele spord jego praw, zwaywszy, e dotycz one uprawnie
i wasnoci jednostek oraz praktyki adwokackiej, naley do prywatnej raczej
ni publicznej jurysdykcji Cesarstwa; ogosi on te wiele edyktw o cha
rakterze lokalnym i przejciowym, tote nie zasuguj one na wzmiank
w oglnej historii. Z tej caej masy mona jednak wybra dwie interesujce
ustawy: jedn ze wzgldu na jej wano, a drug ze wzgldu na jej osobliwo;
jedn z powodu jej uderzajcej agodnoci, drug z powodu jej nadmiernej
surowoci.
1. Okropny zwyczaj, tak rozpowszechniony wrd staroytnych, porzucania
albo mordowania noworodkw stawa si z kadym dniem coraz czstszy
w prowincjach, a szczeglniej w Italii. By on skutkiem biedy, a bieda ta
wywoana zostaa gwnie nieznonym brzemieniem podatkw i dokuczli
wymi, okrutnymi procesami, jakie urzdnicy skarbowi wszczynali przeciwko
swoim niewypacalnym dunikom. W warstwach spoecznych mniej zamonych
czy mniej pracowitych zamiast si cieszy powikszeniem rodziny, uwaa
no za akt mioci rodzicielskiej wyzwolenie dzieci od grocych im niedoli
ycia, ktrych sami rodzice nie mogli znie. Konstantyn w swoim czowie
czestwie, by moe, pod wpywem wzruszenia jakimi wieymi nadzwyczaj
nymi przykadami takiej rozpaczy, skierowa do wszystkich miast Italii, a po
tem i Afryki edykt, nakazujc udziela natychmiastowej i wystarczajcej po
mocy rodzicom, ktrzy, nie mogc z powodu ubstwa wychowa swoich dzie
ci, przynios je przed oblicze dostojnikw miejskich. Ale obietnica ta bya
zbyt hojna, a przepis zbyt oglnikowy na to, by miay one wywoa jakie
powszechne czy trwae skutki dobroczynne.93 Rozporzdzenie to, chocia,
by moe, zasuguje na pewn pochwa, przyczynio si nie tyle do za
radzenia powszechnej niedoli, ile do wycignicia jej na wiato dzienne.
Do dzi pozostaje ono autentycznym dokumentem zadajcym kam owym
sprzedajnym mwcom, ktrym zbyt si podobao ich wasne pooenie, e
 Wojna z Gotami 315

by mogli odkry istnienie bd za, bd niedoli pod rzdami wspaniao

mylnego wadcy.94
2. Ustawy Konstantyna przeciwko zgwaceniu nacechowane byy brakiem
wyrozumiaoci wobec najbardziej sympatycznych saboci natury ludzkiej, jako
e nazw tego przestpstwa obejmowano nie tylko brutaln przemoc, stosowa
n, eby zmusi kobiet niezamn w wieku poniej lat dwudziestu piciu do
opuszczenia domu rodzicw, ale take i sztuki uwodzicielskie, ktre j mogy do
tego agodnie nakoni. Gwaciciela karano mierci, a jeli uznano, e mier
zwyka nie jest dostateczn kar za jego straszliw win, to albo go palono
ywcem, albo rzucano na pastw dzikich zwierzt w amfiteatrze. Owiadczenie
dziewicy, e zostaa porwana za wasn zgod, nie tylko nie ratowao ycia
jej kochanka, ale naraao j na ten sam los. Obowizek publicznego cigania
tego przestpstwa powierzano rodzicom winnej albo nieszczsnej dziewczyny,
a w wypadkach, gdy przyrodzona czuo skonia ich do zatajenia poniesionej
krzywdy i do ocalenia honoru rodziny przez oddanie crki za on temu,
kto j porwa, ich samych karano wygnaniem i konfiskat majtku. Niewol
nikw i niewolnice, ktrym dowiedziono, e udzielili pomocy przy zgwace
niu albo uwiedzeniu, palono ywcem bd zadawano im mier za pomoc wy
mylnej tortury, polegajcej na wlewaniu do garda roztopionego oowiu.
Poniewa byo to przestpstwo publiczne, wic wnosi oskarenia mogy nawet
osoby postronne. Wytoczenia skargi nie ograniczano adnym terminem, a skutki
wyroku spaday nawet na niewinne potomstwo takiego nielegalnego zwiz
ku. 95 Ale zawsze, gdy samo przestpstwo wzbudza mniejsz groz ni wy
mierzona za nie kara, surowo prawa karnego musi ustpi przed powszech
nie panujcym nastawieniem. Najbardziej odraajce czci tego edyktu zago
dzono albo zniesiono za nastpnych panowa,96 a nawet sam Konstantyn
bardzo czsto poszczeglnymi aktami aski osabia surowo swoich oglnych
ustanowie. Takie w istocie byo szczeglne usposobienie tego cesarza, ktry
okazywa si rwnie pobaliwy, a nawet opieszay w wykonywaniu swoich
ustaw, jak by surowy, a nawet okrutny w ich redagowaniu. Trudno o wyraniej
szy objaw saboci zarwno w charakterze wadcy, jak w ustroju pastwa.97
Tok rzdw cywilnych czasami przerywaa konieczno obrony wojsko
wej Cesarstwa. Kryspus, modzieniec o charakterze wielce ujmujcym, ktry
wraz z tytuem cezara otrzyma dowdztwo wojsk nadreskich, ju si wyrni
umiejtnociami wojskowymi i odwag, odnoszc kilka zwycistw nad Fran
kami i Alemanami i wpajajc w barbarzycw znad tej granicy strach przed
najstarszym synem Konstantyna, a wnukiem Konstancjusza.98 Sam cesarz obj
dowdztwo w trudniejszej do obrony, a zarazem waniejszej prowincji nad-
dunajskiej. Goci, ktrzy za czasw Klaudiusza i Aureliana poczuli wag ora
rzymskiego, szanowali potg Cesarstwa, nawet mimo szarpicych nim nie
snasek wewntrznych. Teraz jednak prawie pidziesicioletni okres pokoju
przywrci temu wojowniczemu narodowi siy; wyroso nowe pokolenie, ju
316 Rozdzia czternasty

nie pamitajce dawnych nieszcz swego narodu. Za sztandarem gockim,

bd to jako poddani, bd te jako sprzymierzecy, poszli Sarmaci znad Je
ziora Meockiego i zjednoczone ich siy runy na prowincje Illyricum. Jak si
zdaje, scenami kilku pamitnych oble i bitew byy: Kampona, Margus
i Bononia," przy czym Konstantyn, chocia napotka na bardzo zacity
opr, wreszcie w tej walce zwyciy i w rezultacie Goci musieli okupi ha
niebny odwrt oddaniem wzitych przedtem upw i jecw. Ta przewaga
zreszt nie wystarczya, eby umierzy oburzenie cesarza. Zuchwaych bar
barzycw, ktrzy si omielili najecha terytorium rzymskie, postanowi on nie
tylko odeprze, ale i ukara. Na czele legionw przeprawi si przez Dunaj,
uprzednio naprawiwszy most zbudowany jeszcze przez Trajana, wdar si
w najbardziej obronne zaktki D acji100 i dopiero po dokonaniu srogiej
zemsty raczy przyzna bagajcym Gotom pokj pod warunkiem, e ilekro si
od nich tego zada, dostarcz jego wojskom korpusu w sile czterdziestu ty
sicy onierzy.101 Osignicia takie niewtpliwie przynosiy zaszczyt Kon
stantynowi, a korzy pastwu; ale chyba mona powtpiewa, czy uzasadniaj
one przesadne twierdzenie Euzebiusza, jakoby cesarz ten swoim zwyciskim
orem przyczy do Cesarstwa Rzymskiego ca Scyti, a po najdalsz
pnoc, chocia bya ona podzielona na tyle rnych narodw o najrozma
itszych nazwach i najdzikszych obyczajach.102
Niemoliwoci byo, eby Konstantyn, osignwszy takie szczyty chway,
mia duej znosi wsplnika we wadzy cesarskiej. Ufny w wyszo swego
talentu i potgi wojskowej, postanowi, nie czekajc na doznanie jakiejkol
wiek krzywdy, wykorzysta je dla zniszczenia Licyniusza, ktrego podeszy
wiek i niepopularne wady zdaway si obiecywa bardzo atwe zwycistwo.103
Ale stary cesarz, zbudzony nadcigajcym niebezpieczestwem, zada kam
oczekiwaniom zarwno przyjaci, jak i wrogw. Oywiwszy w sobie tego ducha
i zdolnoci, ktre mu pozyskay przyja Galeriusza i purpur cesarsk, zacz
si przygotowywa do walki, zgromadzi siy zbrojne Wschodu i wkrtce zape
ni rwniny pod Adrianopolem swymi wojskami, a Cienin Dardanelsk swoj
flot. Wojsko jego skadao si ze stu pidziesiciu tysicy piechoty i pit
nastu tysicy konnicy; a poniewa konnic t w wikszoci zacignito we Frygii
i Kapadocji, wic dorodno koni prawdopodobnie staa wyej ni odwaga
i biego ich jedcw. Flota skadaa si z trzystu pidziesiciu galer o trzech
rzdach wiose. Stu trzydziestu takich galer dostarczy Egipt i przylege do niego
wybrzee Afryki. Sto dziesi wypyno z portw Fenicji i z Cypru; a nadmor
skie kraje: Bitynia, Jonia i Karia, rwnie miay obowizek dostarczenia stu
dziesiciu galer.
Konstantyn wyznaczy swoim wojskom miejsce spotkania w Tessalonice; byo
ich z gr sto dwadziecia tysicy konnicy i piechoty.104 Cesarz by zadowolony
z ich marsowego wygldu, uwiadamiajc sobie, e chocia mniej ma ludzi ni
jego wspzawodnik ze Wschodu, wicej ma ni on prawdziwych onierzy.
 Bitwa pod Adrianopolem. Oblenie Bizancjum 317

Legiony Konstantyna zacigano bowiem w zaprawionych do wojny prowin

cjach europejskich; operacje wojenne umocniy ich karno, zwycistwo pod
sycio nadzieje, a byo wrd nich bardzo wielu weteranw, ktrzy po sie
demnastu penych chway kampaniach pod rozkazami tego samego wodza
starali si ostatnim wysikiem odwagi zasuy na zaszczytn odpraw.105
Natomiast w dziedzinie przygotowa morskich Konstantyn pod kadym
wzgldem sta niej od Licyniusza. Chocia kade z nadmorskich miast grec
kich wysao przypadajc na nie liczb ludzi i okrtw do synnego portu
w Pireusie, ich zjednoczone siy nie wynosiy wicej ni sto dwadziecia ma
ych statkw, co byo uzbrojeniem bardzo sabym, jeli si je porwna z owymi
gronymi flotami, ktre podczas wojny peloponeskiej wystawiaa i utrzymy
waa republika ateska.106 Odtd Italia przestaa by siedzib rzdu, co
raz bardziej zaniedbywano bazy floty wojennej w Misenum i w Rawennie;
a poniewa zarwno eglug, jak i marynarzy Cesarstwa utrzymywa raczej
handel ni wojna, byo rzecz naturaln, e wiksz liczb statkw dyspo
noway ruchliwe prowincje Egiptu i Azji. Zadziwiajce jest tylko to, e
cesarz wschodni, posiadajc tak wielk przewag na morzu, zlekceway
sposobno poprowadzenia wojny zaczepnej w sam rodek posiadoci swego
rywala.
Zamiast powzi takie przedsibiorcze postanowienie, ktre mogoby zmieni
cay przebieg wojny, ostrony Licyniusz oczekiwa nadejcia swego rywala
w obozie w pobliu Adrianopola, obwarowanym z czujn troskliwoci,
zdradzajc jego obaw przed ostatecznym starciem. Konstantyn z Tessaloniki
skierowa swj marsz ku tej wanie czci Tracji, gdzie zagrodzia mu drog
szeroka, rwca rzeka Hebrus, i spostrzeg liczn armi Licyniusza, wypeniajc
strome zbocze wzgrza od rzeki a po miasto Adrianopol. Wiele dni strawiono
na potyczkach na odlego, bez adnych decydujcych wynikw. Wreszcie
Konstantyn z nieustraszonym mstwem usun przeszkody, uniemoliwiajce
mu przepraw przez rzek i natarcie. Moglibymy tutaj opowiedzie o jego
wspaniaym wyczynie, wysawianym nie przez jakiego sprzedajnego mwc,
zalenego od fortuny Konstantyna, ale przez historyka, stronniczego nie
przyjaciela jego sawy. w historyk zapewnia nas, e dzielny cesarz w towarzyst
wie zaledwie dwunastu konnych rzuci si do rzeki Hebrus i e wskutek wysiku
swego niezwycionego ramienia czy te moe grozy, jak nim rozsiewa, rozbi,
wyrn albo zmusi do ucieczki zastpy zoone ze stu pidziesiciu tysicy
ludzi. atwowierno Zosimosa tak dalece wzia gr nad jego zaciekoci, e
spord wypadkw pamitnej bitwy pod Adrianopolem wybra i upikszy nie te
najwaniejsze, ale najbardziej cudowne. O mstwie Konstantyna i o niebez
pieczestwie, w jakim si znajdowa, wiadczy lekka rana otrzymana w udo; ale
nawet z niedoskonaego opowiadania, a by moe i z wypaczonego tekstu,
mona wywnioskowa, e to zwycistwo byo wynikiem nie tylko odwagi
bohatera, ale, i to w stopniu nie mniejszym, strategii wodza; e korpus zo
318 Rozdzia czternasty

ony z piciu tysicy ucznikw obszed dokoa pole bitwy i zaj gsty las
na tyach nieprzyjaciela, ktrego uwag odwracano przez ten czas budowaniem
mostu na rzece; i e Licyniusz, zbity z tropu tyloma przebiegymi manewrami,
chocia niechtnie, pozwoli si cign ze swego korzystnego stanowiska, by
stoczy walk na ubitym polu, na rwninie. Od tej chwili szanse stay si
nierwne. W zamcie tumy nowozacinych Licyniusza day si z atwoci
pokona dowiadczonym weteranom zachodnim. Polego podobno trzydzieci
cztery tysice ludzi. Jeszcze tego wieczora wzito szturmem warowny obz
Licyniusza; wiksza cz zbiegw, ktrzy wycofali si w gry, nazajutrz poddaa
si, idc na ask i nieask zwycizcy; a jego wspzawodnik, nie mogc duej
dotrzyma pola, zamkn si w murach Bizancjum.107
Obleniu Bizancjum, natychmiast wszcztemu przez Konstantyna, towa
rzyszyy wielkie trudy i niepewno. Podczas niedawnych wojen domowych
umocnienia tego miasta, tak susznie uwaanego za klucz do Europy i do Azji,
naprawiono i wzmocniono; i dopki Licyniusz pozostawa panem na morzu,
niebezpieczestwo godu znacznie mniej zagraao garnizonowi miasta ni
wojskom oblegajcych. Konstantyn wezwa do swego obozu dowdcw floty
i wyda im stanowczy rozkaz sforsowania drogi przez Hellespont, jako e flota
Licyniusza, zamiast poszuka i zniszczy swego sabego nieprzyjaciela, nadal
tkwia bezczynnie w tej wskiej cieninie, gdzie przewaga liczebna niewiele jej
moga przynie poytku czy korzyci. Wykonanie tego zuchwaego przedsi
wzicia powierzono najstarszemu synowi cesarza, Kryspusowi, ktry wywiza
si z niego tak dzielnie i z takim powodzeniem, e zasuy sobie na uznanie ojca,
a najprawdopodobniej wzbudzi w nim nawet zazdro. Bj trwajcy dwa dni
zosta przerwany wieczorem pierwszego dnia, gdy walczce floty, po doznaniu
znacznych strat, wycofay si kada do swego portu: jedna do Europy, druga do
Azji. Drugiego dnia okoo poudnia zerwa si silny wiatr poudniowy,108
ktry ponis okrty Kryspusa na nieprzyjaciela; a poniewa wykorzysta on
t przypadkow przewag z nieustraszon biegoci, wkrtce odnis cako
wite zwycistwo. Sto trzydzieci okrtw zniszczono, pi tysicy ludzi po
lego, a Amandus, admira floty azjatyckiej, z najwiksz trudnoci zdoa
si wymkn ku wybrzeom Chalcedonu. Gdy tylko Hellespont stan otwo
rem, obfity strumie zapasw ywnoci popyn do obozu Konstantyna,
ktry do tego czasu ju bardzo daleko posun swoje operacje oblnicze.
Usypa on sztuczne kopce z ziemi na wysoko murw Bizancjum. Z wznie
sionych na tych kopcach wie nkano miasto wielkimi kamieniami i dzirytami,
miotanymi z machin wojennych, a tarany w kilku miejscach nadwtliy mury.
Gdyby Licyniusz jeszcze duej upiera si przy obronie, naraziby si na to,
e zagada miasta pocignaby za sob i jego wasny upadek. Nie czekajc
wic, a nieprzyjaciel otoczy go ze wszystkich stron, przezornie przenis swoj
osob i skarby do Chalcedonu w Azji; a poniewa zawsze lubi sobie dobiera
towarzyszy, ktrzy by z nim dzielili zarwno nadzieje, jak i niebezpieczestwa
 Klska Licyniusza. Zjednoczenie Cesarstwa 319

losu, wic teraz nada tytu cezara Martynianowi, ktry peni jeden z naj
waniejszych urzdw w Cesarstwie.109
Licyniusz mia jeszcze takie zasoby i by czowiekiem o takich zdolnociach, e
nawet po tylu kolejnych klskach zdoa zgromadzi w Bitynii now armi,
liczc od pidziesiciu do szedziesiciu tysicy onierzy, podczas gdy
Konstantyn skierowa swoje wysiki na oblenie Bizancjum. Czujny ten cesarz
nie omieszka si jednak zaj i tymi ostatnimi drgawkami swego przeciwnika.
Znacznej czci swojej zwyciskiej armii kaza si przeprawi na maych stat
kach przez Bosfor i wkrtce po ich wyldowaniu na wyynach Chryzopolis,
czyli, jak si ono dzisiaj nazywa, Skutari, rozegra si rozstrzygajcy bj.
Wojska Licyniusza, chocia wieo zacignite, le uzbrojone, a jeszcze gorzej
wdroone do karnoci, stawiy czoo swoim zwycizcom z bezowocn, lecz
rozpaczliw odwag i dopiero cakowita klska i rze dwudziestu tysicy
onierzy nieodwoalnie zdecydoway o losie ich wodza.110
Licyniusz wycofa si do Nikomedii raczej z zamiarem zyskania czasu do
rokowa ni w nadziei jakiej skutecznej obrony. Konstancja, jego ona,
a siostra Konstantyna, wstawia si za mem u brata, ktry, powodujc si
raczej wzgldami politycznymi ni wspczuciem, da jej uroczyste przyrzeczenie
potwierdzone przysig, e po wydaniu Martyniana i zrzeczeniu si purpury
samemu Licyniuszowi wolno bdzie spdzi reszt ycia w spokoju i dobrobycie.
Postpowanie Konstancji i jej stosunek do stron walczcych z natury rzeczy
przywodz na myl ow cnotliw matron, ktra bya siostr Augusta a on
Antoniusza. Ale usposobienie ludzkie si zmienio i przestano poczytywa
Rzymianinowi za hab to, e przey swj honor i niezaleno. Licyniusz
prosi o przebaczenie swoich przestpstw i uzyska je, rzuci si na ziemi
i zoy purpur u stp swego pana i wadcy, zosta z ziemi podniesiony
z obelyw litoci, by jeszcze tego samego dnia uczestniczy w cesarskiej
uczcie, po czym odesano go do Tessaloniki, ktr wybrano na miejsce jego
odosobnienia.111 Odosobnienie to wkrtce zakoczyo si jego mierci, przy
czym nie wiadomo, czy pobudk do stracenia go byy onierskie rozruchy, czy
te jaki dekret senatu. Zgodnie z zasadami tyranii oskarono go o knucie
spisku i utrzymywanie zdradzieckich stosunkw z barbarzycami; ale poniewa
winy wcale nie dowiodo ani jego wasne postpowanie, ani adne dowody
prawne, wic moe nam wolno na podstawie jego saboci przypuszcza, e
by niewinny.112 Pami Licyniusza napitnowano hab, posgi jego oba
lono, przy czym edykt, wydany w popiechu i odznaczajcy si tendencj tak
zoliw, e prawie natychmiast wprowadzono do niego poprawki, natychmiast
uniewani wszystkie jego ustawy i wszystkie rozprawy sdowe z czasw jego
panowania.113 Dziki zwycistwu Konstantyna wiat rzymski znw si zjed
noczy pod wadz jednego cesarza w trzydzieci siedem lat od chwili, gdy
Dioklecjan podzieli si wadz i prowincjami ze swoim wsplnikiem Maksy-
mianem.
320 Rozdzia czternasty

Kolejne kroki Konstantyna na jego drodze wzwy, poczwszy od pierwszego

przywdziania purpury w Yorku a do abdykacji Licyniusza, opowiedziano do
drobiazgowo i dokadnie, nie tylko jako wydarzenia same przez si interesujce
i wane, ale jeszcze bardziej dlatego, e przyczyniy si one do dalszego schyku
Cesarstwa, gdy kosztoway je wiele krwi i skarbw, a take powodoway
ustawiczny rozrost podatkw i wojska staego. Bezporednimi i pamitnymi
skutkami tego przewrotu byo zaoenie Konstantynopola i uznanie chrzecija
stwa za religi pastwow.
PRZYPISY
 ROZDZIA I

1 Kasjusz Dion [Romaike historia] (ks. LIY, rozdz. 8) z przypisami Reimara, ktry zebra
wszystko, co przekazaa rzymska prno na ten temat. Marmur z Ancyry, na ktrym August
zapisa swe zwycistwo, stwierdza, e z m u s i on Partw do zwrotu sztandarw Krassusa.
2 Strabon [Geographika] (XVI), Pliniusz St. [Historia naturalna, VI, 28,29] i Kasjusz Dion (LIII,
29; LIV, 6) przekazali nam niezwykle ciekawe szczegy dotyczce tych wojen. Rzymianie uczy
nili siebie panami miasta Mariaba, czyli Merab, w Arabii Felix, dobrze znanego na Wschodzie (por.
Abulfeda i Geografia Nubii). Dotarli oni do miejsca odlegego o trzy dni drogi od bogatego
kraju korzennego, celu ich najazdu.
3 Byo to rozgromienie Warusa i jego trzech legionw. Por. Tacyt, Roczniki, (I, 55 i n);
Swetoniusz, Boski August, 23; Wellejusz Paterkulus [Historia Romana], II, 117 etc. August nie
przyj tych przygnbiajcych wieci z umiarem i stanowczoci, jakich pozwalaby oczekiwa jego
charakter.
4 Tacyt, Roczniki (I, 11); Kasjusz Dion, LVI, 33; oraz mowa samego Augusta, przytoczona
przez Juliana w Caesares, ktra wielce zyskuje dziki uczonym przypisom jego francuskiego
tumacza, pana Spanheima.
5 W toku swoich zwyciskich podbojw zostali powstrzymani i odwoani Germanik, Swetoniusz
Paulinus i Agrykola. Korbulon zosta stracony. Zasuga wojenna, jak to wybornie sformuowa
Tacyt, bya to w najcilejszym znaczeniu sowa imperatoria virtus.
6 Sam Cezar ukrywa w niegodny motyw, lecz jest on wspomniany przez Swetoniusza (47).
Warto brytyjskich pere okazaa si jednak niewielka z uwagi na ich ciemn, sin barw.
Tacyt susznie zauwaa (w ywocie Agrykoli, 12), e bya to wada wrodzona: Sdzibym, e
raczej tym perom brak naturalnej piknoci ni nam chciwoci.
7 Klaudiusz, Neron i Domicjan. Pomponiusz Mela [De orbis situ libri tres] (III, 6), ktry pi
sa za czasw Klaudiusza, wyrazi nadziej, e dziki zbrojnym sukcesom Rzymian wyspa i jej dzicy
mieszkacy stan si wkrtce lepiej znani. Do zabawnie jest czyta tego rodzaju rzeczy w samym
centrum Londynu.
8 Por. wietne streszczenie dane przez Tacyta w ywocie Agrykoli, ktre zostao obficie,
cho niekompletnie objanione przez naszych wasnych znawcw staroytnoci, Camdena i Hors-
leya.
9 Pisarze irlandzcy, zazdroni o cze swego kraju, czuj si w tym wzgldzie bolenie ugodzeni
zarwno przez Tacyta, jak i przez Agrykol.
10 Patrz Horsley, Britannia Romana, I, 10.
11 Poeta George Buchanan (por. Silvae, V) z elegancj i oywieniem gosi chwa nienaruszonej
wolnoci swojej ojczyzny. Gdyby jednak odosobnione wiadectwo Ryszarda z Cirencesteru wy
starczao, by dopuci istnienie rzymskiej prowincji Wespazjany na pnoc od muru, w niepodlegy
obszar skurczyby si do bardzo maych rozmiarw.
324 Przypisy do rozdziau I

12 Patrz Appian (w Przedmowie [do Historii Rzymu], rozdz. V) i takie same obrazy w poematach
Osjana, napisanych wedug wszelkich przypuszcze przez rodowitego Kaledoczyka.
13 Por. Pliniusz M., Panegiryk; dzieo to robi wraenie opartego na faktach.
14 Kasjusz Dion, LXVII (6 i n.).
15 Herodot, Dzieje, IV, 94; Julian, Caesares z uwagami Spanheima.
16 Pliniusz M., Listy, VIII, 9.
17 Kasjusz Dion, LXVIII [6, 14]; Julian, Caesares; Eutropiusz [Breviarium ab urbe condita],
VIII, 2, 6; Aureliusz Wiktor, Epitome.
18 Patrz Mmoire pana dAnville o prowincji Dacji, Mmoires de lAcadmie des Inscriptions,
t. XXVIII.
19 Uczucia Trajana s opisane ywo i wiernie w Caesares Juliana.
20 Eutropiusz i Sekstus Rufus prbowali uwieczni t iluzj. Patrz wielce uczona rozprawa pana
Frereta, Acadmie des Inscriptions, t. XXI.
21 Kasjusz Dion, LXVIII [18 i n.] oraz autorzy skrtw.
22 Owidiusz, Fasti, II, 667; Liwiusz (Dzieje od zaoenia miasta Rzymu, I, 55) i Dionizjusz
z Halikamasu w opisie panowania Tarkwiniusza (Dawne dzieje rzymskie).
23 w. Augustyn ogromnie raduje si dowodem saboci Terminusa i prnoci wyroczni.
Por. Pastwo Boe, IV, 29.
24 Por. Historycy Cesarstwa Rzymskiego * [Spartianus, Hadrian, 9]; Kronika wiata w. Hie
ronima i wszyscy autorzy skrtw. Jest dosy zdumiewajce, e to pamitne wydarzenie pomin
Kasjusz Dion lub raczej Ksyfilin.
2 5 Kasjusz Dion, LXIX [9]; HCR (Spartianus, Hadrian, 10,16). Gdyby dziea wszystkich naszych
historykw zaginy, wystarczyyby medale, inskrypcje i inne pamitki jako wiadectwo podry
Hadriana.
26 Por. HCR i wycigi.
27 Musimy jednak pamita, e za czasw Hadriana szalaa z religijnym fanatyzmem rebelia
ydw, cho obejmowaa ona tylko jedn prowincj. Pauzaniasz (Przewodnik po Helladzie,
VIII, 43) wspomina dwie wojny, konieczne i zwyciskie zarazem, ktre toczyli dowdcy Piusa:
pierwsza przeciw wdrownym Maurom, ktrych zepchnito w pustkowie Atlasu; i druga
przeciw Brygantom w Brytanii, ktrzy najechali rzymsk prowincj. Obie te wojny (oraz kilka
innych utarczek) wspomniane s w HCR (Kapitolinus, Antoninus Pius, 5).
28 Appian z Aleksandrii, w Przedmowie do Historii Rzymu [7].
29 Kasjusz Dion, LXXI, 2 i n. HCR (Kapitolinus, Marek, 9, 17 i n.). Zwycistwa nad Partami
zrodziy korowd godnych pogardy historykw, ktrych pami zostaa wydobyta z zapomnienia
i wystawiona na pomiewisko w jednej z ostrych satyr Lukiana.
30 onierze najniszej rangi otrzymywali ponad czterdzieci funtw szterlingw (Dionizjusz
z Halikarnasu, IV, 17), zapat bardzo wysok w czasach, gdy pienidz by tak rzadki, e uncja
srebra rwnaa si 70 funtom wagi mosidzu. Posplstwo, wykluczane wedug dawnych praw,
zostao dopuszczone bez jakichkolwiek ogranicze przez Mariusza. Por. Salustiusz, Wojna z Ju-
gurt, 86.
31 Cezar utworzy swj legion Alauda z Gallw i innych cudzoziemcw, ale dziao si to
w czasie rozprzenia wojny domowej;* po zwycistwie uzyskali oni w nagrod obywatelstwo
Rzymu.
32 Por. Wegecjusz, Epitoma rei militaris, I, 27.
33 Przysig na sub i wierno cesarzowi odnawiay wojska rokrocznie w dniu pierwszego
stycznia.

* Dalej: HCR (przyp. red.)

* Legion ten zosta utworzony z mieszkacw Galii Zaalpejskiej okoo 55 r. przed Chr., a nie podczas wojny
domowej, jak twierdzi Gibbon. Zob. Swetoniusz, B o ski Juliusz 24. (Przyp. wyd. ang.)
 Przypisy do rozdziau I 325

34 Tacyt nazywa ory rzymskie bellorum deos, bstwami wojny. Byy one umieszczone
w wityni obozowej, a wojska oddaway im cze religijn podobnie jak innym bstwom.
35 Por. Gronovius, De pecunia veteri, III. Cesarz Domicjan podnis roczny od legionistw do
dwunastu sztuk zota, ktre w owym czasie warte byy okoo dziesiciu naszych gwinei. od ten,
nieco wyszy od naszego, by nastpnie stopniowo podwyszany w miar jak roso bogactwo
Rzymu i znaczenie wojska. Po dwudziestoletniej subie weteran otrzymywa 3000 denarw (okoo
100 funtw szterlingw) lub odpowiedni przydzia ziemi. Zapata i przywileje gwardii w dwj
nasb na og przewyszay zapat legionistw.
36 Exercitus ab exercitando, wojsko od wiczenia . Warron, De lingua Latina, IV; Cycero,
Rozmowy tuskulaskie, II, 37. Przydaoby si dzieo, ktre by wyjanio wielce ciekawe zwizki
midzy jzykiem a obyczajami poszczeglnych narodw.
37 Wegecjusz, I, 11 i pozostae rozdziay pierwszej ksigi.
38 Znakomite objanienie taca pyrrusowego znajdujemy u pana Le Beau w Acadmie des
Inscriptions, t. XXXV. Ten uczony akademik zebra w serii memuarw wszystkie wzmianki
staroytnych pisarzy dotyczce rzymskiego legionu.
39 Jzef Flawiusz, Dzieje wojny ydowskiej przeciwko Rzymianom, III, 5. ydowi temu
zawdziczamy niektre bardzo ciekawe szczegy dotyczce rzymskiej dyscypliny.
40 Pliniusz M., Panegiryk, 13; ywot Hadriana w HCR [Spartianus, Hadrian, 14].
41 W szstej ksidze swoich Dziejw [1942] powica on wspania dygresj rzymskiej
dyscyplinie.
42 Wegecjusz, II, 5 i n. Powana cz tego wielce zawikanego skrtu jest wycigiem
z regulaminw Trajana i Hadriana; legion za z jego opisu nie moe odpowiada adnemu innemu
okresowi Cesarstwa Rzymskiego.
43 Ibid., II, 1. W klasycznej epoce Cezara i Cycerona sowo miles ograniczao si niemal je
dynie do piechoty. W pniejszym okresie Cesarstwa i w czasach rycerskich stosowano je prawie
wycznie do rycerzy walczcych konno.
44 W czasach Polibiusza i Dionizjusza z Halikamasu (V, 46) stalowe ostrze pilum byo
przypuszczalnie znacznie dusze. W czasach Wegecjusza skrcono je do dugoci jednej stopy lub
nawet dziewiciu cali. Wybraem dugo poredni.
45 O broni legionistw por. Lipsius, De militia romana, III, 27.
46 Por. pikne porwnanie Wergiliusza w Georgikach, II, V, 279.
47 Pan Guichard w swych Mmoires militaires, 1.1,4, i Nouveaux mmoires, 1.1, wypowiedzia si
na ten temat jako uczony i oficer.
48 Arrian, O taktyce [Anabaza Aleksandra Wielkiego, 12]. Ze stronniczoci Greka Arrian
wola opisa falang, o ktrej tylko czyta, anieli legiony, ktrymi dowodzi.
49 Polibiusz, Dzieje, XVIII, 15.
50 Wegecjusz, II, 6. Jego bezporednie wiadectwo, poparte szczegowymi dowodami, winno
uciszy tych krytykw, ktrzy odmawiaj legionowi cesarskiemu jego wasnego oddziau konnicy.
51 Liwiusz niemal w caoci, w szczeglnoci XLII, 61.
52 Pliniusz St., XXXIII, 2 [8]. Prawdziwy sens tego ciekawego ustpu odkry i objani jako
pierwszy pan de Beaufort, Rpublique Romaine, II, 2.
53 Jak np. Horacy i Agrykola. To, jak si zdaje, byo w regulaminie rzymskim bdem, ktry
Hadrian prbowa usun ustanawiajc prawn granic wieku trybuna.
54 Por. Arrian, op. cit. [4].
55 Taki, w szczeglnoci, by status Bataww. Tacyt, Germania, 29.
56 Marek Antoninus zobowiza pokonanych Kwadw i Markomanw do dostarczenia duych
oddziaw zbrojnych, ktre natychmiast wysa do Brytanii. Kasjusz Dion, LXXI [16].
57 Tacyt, Roczniki, IV, 5. Ci, ktrzy szacuj, e stosunkiem przepisowym byo dwakro tyle
konnicy, co piechoty, myl oddziay pomocnicze cesarzy z italskimi sojusznikami republiki.
58 Wegecjusz, II, 2. Arrian w swym opisie porzdku marszu i bitwy z Alanami.
326 Przypisy do rozdziau I

59 O machinach staroytnych pisze z duym znawstwem i bystroci kawaler de Folard {Po

ybe, t. II). Przedkada on je pod wieloma wzgldami nad nasze nowoczesne armaty i modzierze.
Mona powiedzie, e ich zastosowanie w polu stopniowo wzrastao, w miar jak upaday
w Cesarstwie Rzymskim osobista odwaga i sztuka wojenna. Gdy brako ju onierzy, ich miejsce
zajmoway machiny. Por. Wegecjusz, II, 25; Arrian.
60 Wegecjusz koczy sw drug ksig i opis legionu nastpujcymi, penymi emfazy sowami:
Legia winna wszdzie wozi z sob wszystko, co moe by niezbdne we wszelkich rodzajach walki,
tak aby w kadym miejscu, gdzie rozbije obz, moga zaoy jakby twierdz.
61 O sposobie zakadania obozw przez Rzymian por. Polibiusz. VI [27 i n.], oraz Lipsius, De
militia romana; Jzef Flawiusz, op. cit., III, 5; Wegecjusz, I, 2125; III, 8; Mmoires de Guichard,
t. I, 1.
62 Cycero, Rozmowy tuskulaskie, II, 37 [16]; Jzef Flawiusz, jw.; Frontinus, IV, 1.
63 Wegecjusz, I, 9; por. Acadmie des Inscriptions, t. XXV.
64 Owe zwroty zostay wietnie wyoone przez p. Guicharda, Nouveaux mmoires, t. I.
65 Tacyt {Roczniki, IV, 5) opisa nam stan legionw za Tyberiusza, a Kasjusz Dion (LV, 23) za
Aleksandra Sewera. Usiowaem znale poredni midzy tymi dwoma okresami. Por. te Lipsius,
De magnitudine Romana, I, 4, 5.
66 Rzymianie starali si ukry pod pokrywk religijnej czci sw niewiedz i strach. Por. Tacyt,
Germania, 34.
67 Plutarch, ywot Marka Antoniusza. A jednak, jeli wierzy Orozjuszowi, owe monstrualne
fortece wznosiy si nie wicej jak dziesi stp ponad powierzchni wody.
68 Lipsius, De magnitudine Romana, I, 5. Ostatnich 16 rozdziaw u Wegecjusza odnosi si
do spraw morskich.
69 Voltaire, Essay sur Vhistoire du sicle de Louis XIV, 29. Naley jednak pamita, e Francja
do dzi odczuwa ciar tego nadzwyczajnego osignicia.
70 Strabon, III. Jest rzecz do naturaln wywodzi nazw Aragonii od Tarraconensis, i wielu
nowoczesnych autorw, piszcych w jzyku aciskim, posuguje si tymi sowami jako synoni
mami. To jednak pewne, e Arragon, maa rzeczka spywajca z Pirenejw do Ebro, daa sw
nazw prowincji, a nastpnie krlestwu. Por. dAnville, Gographie du Moyen ge.
71 Notifia dotyczce Galii podaj 115 civitates, a jest rzecz wiadom, e nazwa ta stosuje si
nie tylko do gwnego miasta, lecz do caych terytoriw poszczeglnych pastewek. Plutarch
i Appian podnosz jednak liczb plemion do trzystu lub czterystu.
72 D Anville, Notice de l ancienne Gaule.
73 Whitaker, History o f Manchester, t. I, 3.
74 Italscy Wenetowie, cho czsto uwaani za Galw, byli najprawdopodobniej pochodzenia
iliryjskiego. Por. Freret, Mmoires de lAcadmie des Inscriptions, t. XVIII.
75 Por. Maffei, Verona illustrata, I.
76 T pierwsz rnic zauwayli staroytni. Por. Florus [O pocztku i dziejach narodu rzymskiego
powieci ksig IV], I, 11 . Druga uderza kadego wspczesnego podrnika.
77 Pliniusz St. (III, 6) przyjmuje podzia Italii wprowadzony przez Augusta.
78 Tournefort, Voyages en Grce et Asie Mineure, lettre XVIII.
19 Nazwa Illyricum odnosia si pierwotnie do wybrzea Adriatyku, Rzymianie stopniowo
rozszerzyli j na obszar midzy Alpami a Morzem Czarnym. Por. Severini, Pannonia, I, 3.
80 Podrnik wenecki, opat Fortis, da nam niedawno opis tych nie znanych krajw. Lecz
geografi zabytkw zachodniej Ilirii mona zawdzicza jedynie szczodrobliwoci cesarza jej
wadcy.*
81 Sawa rozpoczyna swj bieg u granic Istrii i dawniejsi Grecy brali j za gwny nurt Du
naju.

* Przekad P od r y Opata Fortisa ukaza si w Londynie w 1788 r. (Przyp. wyd. ang.)

 Przypisy do rozdziau II 327

82 Periplous Arriana. Zbada on brzegi Morza Czarnego, gdy by wielkorzdc Kapadocji.

83 Rozpowszechnianie si religii jest dobrze znane. Alfabet wszed w uycie wrd dzikich ludw
Europy okoo 1500 lat przed Chrystusem,* a Europejczycy przenieli go do Ameryki okoo 1500 lat
po Chrystusie; ale w cigu tych 3000 lat alfabet fenicki, przeszedszy przez rce Grekw i Rzymian,
uleg znacznym zmianom.
84 Kasjusz Dion, LXVIII, 14.
85 Ptolemeusz i Strabon, wesp ze wspczesnymi geografami, ustalaj granic midzy Azj
i Afryk na Przesmyku Sueskim. Dionizjusz, [Pomponiusz] Mela, Pliniusz, Salustiusz, Hircjusz
i Solinus woleli umieci j na zachodnim odgazieniu Nilu albo nawet na Katabathmos,
czyli wielkiej dolinie midzy Egiptem a Libi, co przydzielioby Azji nie tylko Egipt, ale i cz
Libii.
86 Dugie pasmo, umiarkowana wysoko i agodny stok Atlasu (por. Podre Shawa)
nie przypominaj bynajmniej samotnie stojcej gry, ktra swym szczytem siga chmur i wyda
je si podpiera niebiosa. Natomiast szczyt grski na Teneryfie wyrasta ponad poziom morza na
ptorej mili, a poniewa by czsto odwiedzany przez Fenicjan, mg przycign uwag greckich
poetw. Por. Buffon, Histoire naturelle gnrale et particulire, t. I, Histoire des voyages, t. II.
87 Pan de Voltaire (t. XIV) ignorujc fakty i prawdopodobiestwo w szczodrobliwoci swojej
przydzieli Wyspy Kanaryjskie Cesarstwu Rzymskiemu.
88 Bergier, Histoire des Grands Chemins de VEmpire Romain, III, 14; dzieo to stanowi bardzo
poyteczny zbir informacji.
89 Por. Templeman, Survey o f the Globe; nie mam jednak zaufania ani do uczonoci doktora,
ani do jego map.

ROZDZIA II

1 Zostay one wzniesione w poowie drogi midzy Lahor i Delhi. Podboje Aleksandra
w Hindustanie ograniczay si do Pendabu, kraju nawadnianego przez pi wielkich strumieni
Indusu.
2 Por. pana de Guignes Histoire de Huns, ks. XVXVII.
3 Nie ma autora, ktry opisaby prawdziwego ducha politeizmu tak ywo jak Herodot.
Najlepszy komentarz znale mona u pana Humea, w jego dziele: Natural History o f Religion, za
najlepsze przeciwiestwo w Bossueta Uwagach nad histori powszechn.
Pewne niesawne objawy ducha nietolerancji pojawiaj si w zachowaniu Egipcjan (por.
Juwenalis, Sat. XV); chrzecijanie, jak i ydzi yjcy w Cesarstwie Rzymskim, stanowili bardzo
wany wyjtek, tak wany, e omwienie tej sprawy wymaga bdzie odrbnego rozdziau
niniejszego dziea.
4 Prawa, zakres wadzy i roszczenia wadcy Olimpu s bardzo jasno opisane w ks. XV Iliady;
mam na myli grecki orygina, gdy pan Pope w sposb nie zamierzony poprawi teologi Homera.
5 Por. np. Cezar, Commentarii de bello Gallico, VI, 17. W cigu jednego lub dwch wiekw
Gallowie sami nadali swym bogom imiona Merkury, Mars, Apollo itd.
6 wietne dzieo Cycerona, O naturze bogw, jest najlepszym przewodnikiem, za pomoc
ktrego przebrn mona przez ciemn i gbok otcha. Przedstawia on szczerze opinie filozofw,
a jednoczenie subtelnie je zbija.
7 Nie usiuj twierdzi, jakoby w tych czasach niereligijnoci przyrodzone lki wywodzce si
z zabobonw, snw, omenw, widziade, etc. straciy sw si.

* Data wprowadzenia przez Fenicjan pisma w Grecji jest nieznana, z pewnoci jednak nastpio to
pniej, ni twierdzi Gibbon. Najstarsze zachowane napisy greckie nie datuj si duo wczeniej ni 50 olim
piada, czyli 580 r. przed Chr. (Przyp. wyd. ang.)
328 Przypisy do rozdziau II

8 Sokrates, Epikur, Cycero i Plutarch zawsze zaszczepiali przystojne uszanowanie religii tak
swego wasnego kraju, jak i wszystkich ludw. Pobono Epikura bya wytrwaa i przykadna.
Diogenes Laertios [Peri bion...] X, 10.
9 Polibiusz, VI, 56. Juwenalis, Sat. XIII, biada, e w jego czasach wiara ta staa si duo
mniej skuteczna.
10 Por. los Syrakuz, Tarentu, Ambracji, Koryntu i in., zachowanie si Werresa wg Cycerona
(.Actio II, Oratio 4) i zwyke praktyki zarzdcw prowincji w Sat. VIII Juwenalisa.
11 Swetoniusz, ywot Klaudiusza [25]; Pliniusz St., XXX, 1.
12 Pelloutier, Histoire des Celtes, t. VI.
13 Seneka M., Consolado ad Helviam [6].
14 Dionizjusz z Halikamasu, Dawne dzieje rzymskie, II.
15 W rzymskim roku 701 witynia Izydy i Serapisa zostaa z rozkazu senatu zburzona (Ka-
sjusz Dion, XL, 47), a nawet rkoma konsula (Waleriusz Maksymus, Factorum ac dictorum
memorabilium libri, 1, 3).* Po mierci Cezara zostaa ona odbudowana na koszt publiczny (Ka-
sjusz Dion, XLVII, 15). Gdy August przebywa w Egipcie, oddawa cze majestatowi Serapisa
(Kasjusz Dion, LI, 16), lecz na obszarze Rzymu i wok niego, w obwodzie jednej mili, zabroni
kultu bogw egipskich (ibid. LIII, 2; LIV, 6). Kult ten jednak pozosta w modzie za czasw
jego panowania (Owidiusz, Sztuka kochania, I, w. 77), a te za jego nastpcy, dopki po
czucie sprawiedliwoci Tyberiusza nie skonio go do pewnych surowych aktw (Tacyt, Roczni
ki, II, 85; Jzef Flawiusz, Staroytnoci ydowskie, XVIII, 3).
16 Tertulian, Apologetyk 6. Skonny jestem przypisa ich przyjcie religijnemu zapaowi rodu
Flawiuszy.
17 Liwiusz, XI [12], [Suppl.] XXIX [11].
18 Makrobiusz, Saturnalia, III, 9. Podaje on jedn z formu ewokacji.
19 Minucjusz Feliks, Octavius; Amobiusz, Disputationes adversus nationes, VI.
20 Tacyt, Roczniki, XI, 24. Orbis Romanus uczonego Spanheima daje pen histori stopniowego
dopuszczania Lacjum, Italii i prowincji do praw obywatelskich Rzymu.
21 Herodot, V, 97. Wydaje si jednak, e przyjmowa liczb zawyon, oglnie przyjt.
22 Atenajos, Diepnosophistai, VI [103], Meursisus, De fortuna Attica, 4.
23 Por. bardzo dokadny wykaz stanu liczebnego w okresie kadego z spisw u pana
de Beaufort, Rpublique Romaine, IV, 4.
24 Appian, Bellum civile, I, 53; Wellejusz Paterkulus, II, 15, 16, 17.
25 Mecenas radzi mu, by jednym edyktem uczyni wszystkich swych poddanych obywa
telami. Moemy jednak w sposb uzasadniony podejrzewa, e to historyk Kasjusz Dion by
autorem owej rady, ktra tak bardzo pasowaa do praktyki jego czasw, a tak mao do cza
sw Augusta.
26 Jedna trzecia ziemskich posiadoci senatorw musiaa znajdowa si w Italii. Por. Pli
niusz St., VI, 19. Warunek ten zosta zagodzony przez M arka do jednej czwartej. Od czasu
panowania Trajana Italia zbliya si do poziomu prowincji.
27 Cz pierwsza Verona illustrata markiza Maffei daje najjaniejszy i najpeniejszy obraz
sytuacji Italii za cezarw.
28 Por. Pauzaniasz, VII [16]. Rzymianie zgodzili si na wskrzeszenie nazw tych zwizkw, gdy
nie mogy one ju by niebezpieczne.
29 S one czsto wspominane przez Cezara. Opat Dubos prbuje, bez szczeglnego powodzenia,

* Gibbon czy tu w jedno dwa wydarzenia odlege od siebie o 166 lat. To w 535 r. istnienia Rzymu
senat rozkaza zburzy witynie Izydy i Serapisa, a kiedy nikt z robotnikw nie chcia przyoy do tego dziea
rki, wwczas konsul L. Aemilius Paulus sam chwyci za topr i uderzy pierwszy (Waleriusz Maksymus, 1,3).
Gibbon umieszcza to wydarzenie w czasie drugiego burzenia wityni, do ktrego przyszo w roku 701, a kt
re on bierze za pierwsze. (Przyp. wyd. ang.)
 Przypisy do rozdziau II 329

udowodni, e zgromadzenia Galii dalej trway za cesarzy. Histoire de rtablissement de la M o

narchie Franoise [dans les Gaules/, I, 4.
30 Seneka M., op. cit., 7.
31 Memnon apud Photium, 33; Waleriusz Maksymus, IX, 2. Plutarch (Sulla, 24) i Kasjusz Dion
wyolbrzymiaj masakr, podajc liczb zabitych jako 150 000 obywateli; mnie owa mniejsza liczba
wydaje si a nadto wystarczajca.
32 25 kolonii zaoono w Hiszpanii (por. Pliniusz St. III, 3, 4; IV, 35); 9 w Brytanii;
spord nich Londyn, Colchester, Lincoln, Chester, Gloucester i Bath nadal s znacznymi mia
stami. (Por. Ryszard z Cirencesteru i Whitaker, History o f Manchester, I, 3)
33 Aulus Geliusz, Noctes Atticae, XVI, 13. Cesarz Hadrian wyrazi swoje zdziwienie, e miasta
Utyka, Gades i Italika, ktre ju cieszyy si prawami municypiw, pragn uzyska tytuy ko
lonii. Niemniej ich przykad wszed w mod i Cesarstwo wypenio si honorowymi koloniami. Por.
Spanheim, De usu numismatum, Dissert. XIII.
34 Spanheim, Orbis Romanus, 8.
35 Arystydes Eliusz, Pochwala Rzymu, t. I.
36 Tacyt, Roczniki, XI, 23, 24; Dzieje, IV, 74.
37 Pliniusz St., III, 5; Augustyn, Pastwo Boe, XIX, 7; Lipsius, De pronunciatione linguae
Latinae, 3.
38 Apulejusz i Augustyn wiadczy bd za Afryk, Strabon za Hiszpani i Gali, Tacyt
w ywocie Agrykoli za Brytani, a Wellejusz Paterkulus za Panoni. Do nich doda moemy
wymow inskrypcji.
39 Jzyk celtycki zachowa si w grach Walii, w Komwalii i Armoryce. Wspomnie mona,
e Apulejusz karci modzieca afrykaskiego z posplstwa, posugujc si jzykiem punickim; nie
mal zapomnia on greki, a nie umia i nie chcia uywa aciny (Apologia). Uczniowie w. Augus
tyna na og nie znali jzyka punickiego.
40 Sama Hiszpania daa Kolumell, Senekw, Lukana, Marcjalisa i Kwintyliana.
41 Myl, e poczwszy od Dionizjusza a po Libaniusza nie ma ani jednego greckiego kry
tyka, ktry wspominaby Wergiliusza lub Horacego; wydaj si oni nie wiedzie, e Rzymianie mieli
jakiegokolwiek dobrego pisarza.
42 Ciekawy czytelnik moe zajrze do Dupina (Bibliothque Ecclsiastique, t. XIX, 8), by
dowiedzie si, jak szeroko jeszcze byy uywane jzyki syryjski i egipski.
43 Juwenalis, Sat. III i XV; Ammianus Marcellinus, XXII, 16.
44 Kasjusz Dion, LXXVI [5]. Pierwszy przypadek zdarzy si za panowania Septymiusza Sewera.
45 Por. Waleriusz Maksymus, II, 2 przyp. Cesarz Klaudiusz za nieznajomo aciny odebra
prawa obywatelskie pewnemu wybitnemu Grekowi; sprawowa on prawdopodobnie jaki publiczny
urzd. Swetoniusz w Boskim Klaudiuszu, 16.
46 W obozie Lukullusa sprzedawano wou za drachm, a niewolnika za cztery drachmy, czyli
okoo trzech szylingw. Plutarch w ywocie Lukullusa, 14.
47 Por. szczeglny wypadek surowoci opisany przez Cycerona, Przeciw Werresowi, w. 3.
48 Diodor Sycylijczyk, Eclogae hist., XXXIV i XXXVI; Florus, III, 19, 20.
49 Por. u Grutera i innych zbieraczy; istniaa dua liczba napisw adresowanych przez niewolni
kw do swych on, dzieci, towarzyszy pracy, panw etc. Wszystkie one pochodz najprawdopodob
niej z czasw Cesarstwa.
50 Por. HCR [Spartianus, Hadrian, 18] oraz rozprawa pana de Burigny w t. XXXV Acadmie
des Inscriptions o niewolnikach rzymskich.
51 Por. inna rozprawa pana de Burigny ibid., t. XXXVII o rzymskich wyzwolecach.
52 Spanheim, Orbis Romanus, I, 16.
53 Seneka M., De clementia, I, 24. Orygina jest mocniejszy w sowach: Jak wielkie gro
zioby niebezpieczestwo, gdyby nasi niewolnicy zechcieli nas przeliczy.
54 Pliniusz St. (XXXIII, 47) i Atenajos (VI, 103). Ten ostatni miao utrzymuje, e zna wielu
330 Przypisy do rozdziau II

(pampolloi) Rzymian, ktrzy posiadali dziesi, a nawet dwadziecia tysicy niewolnikw, nie
do pracy, lecz dla ostentacji.
55 W Paryu jest nie wicej ni 43 700 sucych wszelkiego rodzaju, co stanowi poniej 1/12
liczby mieszkacw. Messange, Recherches sur la population.
56 Cena za uczonego niewolnika wynosia wieleset funtw szterlingw; Attyk zawsze sam ich
wychowywa i uczy. Korneliusz Nepos, yciorys Attyka [De historicis latinis], 13.
57 Wielu lekarzy rzymskich byo niewolnikami. Por. dr Middleton, Dysertacja i Obrona.
58 Ich rangi i urzdy skrupulatnie wylicza Pignorius w De servis.
59 Tacyt, Roczniki, XIV, 43. Zostali oni wszyscy straceni za to, e nie zapobiegli zamordo
waniu swego pana.
60 Apulejusz, Apologia.
61 Pliniusz St., XXXIII, 47.
62 Obliczmy: 20 milionw we Francji, 22 w Niemczech, 4 na Wgrzech, 10 w Italii wraz
z wyspami, 8 milionw w Wielkiej Brytanii i Irlandii, 8 w Hiszpanii i w Portugalii, 10 lub
12 milionw w europejskiej Rosji, 6 w Polsce, 6 w Grecji i Turcji, 4 miliony w Szwecji, 3 w Danii
i Norwegii, 4 w Niderlandach. Cao wyniesie 105 lub 107 milionw. Por. Voltaire, Essay sur
Vhistoire gnrale.
63 Jzef Flawiusz, Dzieje wojny ydowskiej, II, 16. Oracja Agryppy, lub raczej tego historyka, daje
pikny obraz Cesarstwa Rzymskiego.
64 Swetoniusz, Boski August, 28. August zbudowa w Rzymie wityni i forum Marsa Mci
ciela, wityni Jupitera Grzmicego na Kapitolu, Apollina na Palatynie razem z bibliotekami
publicznymi; portyki i bazylik Kajusa i Lucjusza, portyki Liwii i Oktawii i teatr Marcellusa.
Przykad wadcy by naladowany przez jego ministrw i generaw, za jego przyjaciel Agryppa
pozostawi po sobie niemiertelny pomnik Panteon.
65 Maffei, op. cit., IV.
66 Por. ks. X Listw Pliniusza M. Wspomina on nastpujce roboty, ktre wykonywano na koszt
miast: w Nikomedii nowe forum, akwedukt i kana, pozostawione przez krla w stanie nie
ukoczonym; w Nicei gimnazjon i teatr, ktrych koszt do tego czasu wynis blisko 90 000 fun
tw; anie w Prusie i Klaudiopolis; oraz akwedukt dugoci 16 mil na uytek Synopy.
61 Hadrian wprowadzi pniej bardzo suszne zarzdzenie, na mocy ktrego wszelki skarb
wykopany z ziemi dzielono wedug prawa wasnoci i prawa przysugujcego znalazcy. HCR
[Spartianus, Hadrian 18].
68 Filostrat Flawiusz, yciorysy sofistw, II, 3.
69 Aulus Geliusz, op. cit, I, 2; IX, 2; XVIII, 10; XIX, 12; Filostrat, jw., II, 14.
70 Filostrat, ibid. II, 3 11; Pauzaniasz, I, 19 i VII, 20; ywot Heroda w t. XXX Acadmie
de Inscriptions.
71 Szczeglnie w odniesieniu do Aten mwi o tym Dikajarch, De statu Graeciae [t. II].
Geographi minores (wyd. Hudsona).
72 Donatus, De Roma vetere, III, 4 6; Nardini, Roma antica, III, 11 13; rkopimienny
opis staroytnego Rzymu pira Bernarda Oricellariusa, czyli Rucellai, ktrego kopi uzyskaem
z biblioteki kanonika Ricardi we Florencji. Dwa cieszce si saw obrazy Timantesa i Protogenesa
wspomniane s przez Pliniusza St. [XXXV, 36, 6 i 20] jako znajdujce si w wityni Pokoju;
Laokoona znaleziono w aniach Tytusa.
73 Montfaucon, L Antiquit explique, t. IV, I, 9. Fabretti napisa uczony traktat o akweduktach
Rzymu.
74 Elianus, Varia hist., IX, 16. y on za czasw Aleksandra Sewera. Por. Fabricius, Bi-
bliotheca Graeca, IV, 21.
75 Jzef Flawiusz, Dzieje wojny ydowskiej, II, 16. Liczba ta jednak nie zostaa podana jako
cisa i za tak jej przyjmowa nie moemy.
76 Pliniusz St., III, 5.
 Przypisy do rozdziau II 331

77 Ibid., II, 3, 4; IV, 35. Lista wydaje si autentyczna i dokadna: podzia prowincji i r
norodne pooenie miast s tam szczegowo uwzgldnione.
78 Strabon, XVII.
79 Jzef Flawiusz, Dzieje wojny ydowskiej, II, 16; Filostrat, Vita Herod., II.
80 Tacyt, Roczniki, IV, 55. Co do losu owych jedenastu miast azjatyckich, zadaem sobie ten trud
i wypytywaem wrd dzisiejszych podrnikw, zestawiajc ich zdania. Siedem lub osiem spord
nich ulego cakowitemu zniszczeniu: Hypaepa, Tralles, Laodycea, Ilium, Halikamas, Milet, Efez
i moemy doda Sardes. Z pozostaych trzech Pergamos to biedna wioszczyna o dwustu lub
trzystu mieszkacach; Magnezja, pod nazw Guzel-hissar, jest miastem o pewnym znaczeniu; za
Smyrna jest wielkim miastem, liczcym sto tysicy dusz. Lecz nawet w Smyrnie, w ktrej Frankowie
podtrzymywali handel, Turcy zniszczyli sztuk.
81 Por. bardzo dokadny i pikny opis ruin Laodycei u Chandlera, Travels through Asia Minor.
82 Strabon, XII; studiowa on w Tralles.
83 Por. rozprawa pana Boe w Mmoires de lAcadmie des Inscriptions, t. XVIII; Arystydes
wygosi przemwienie, ktre przetrwao i w ktrym poleca on zwalczajcym si miastom zawarcie
zgody.
84 Liczba mieszkacw Egiptu, nie liczc Aleksandrii, wynosia siedem i p miliona (Jzef
Flawiusz, Dzieje wojny ydowskiej, II, 16). Podobno za rzdw wojskowych mamelukw Syria
liczya 60 000 wsi (Histoire de Timur Bec, V, 20).
85 Nastpujce itinerarium da nam pewne pojcie o kierunku drogi i odlegociach pomidzy
gwnymi miastami: 1. Od wau Antonina do Yorku 222 rzymskich mil; 2. do Londynu 227; 3.
do Rhutupiae lub Sandwich 67; 4. drog morsk do Boulogne 45; 5. do Reims 174; 6. do
Lyonu 330; 7. do Mediolanu 324; 8. do Rzymu 426; 9. do Brundizjum 360;
10. drog morsk do Dyrrachium 40; 11. do Bizancjum 711; 12. do Ancyry 283;
13. do Tarsu 301; 14. do Antiochii 141; 15. do Tyru 252; 16. do Jerozolimy 168.
W sumie 4080 mil rzymskich lub 3740 mil angielskich. Por. Itineraria wydane przez Wesse-
linga z jego przypisami; Gale i Stukeley dla Brytanii, a pan dAnville dla Galii i Woch.
86 Montfaucon, L Antiquit explique (t. IV), opisa mosty Narnii, Alkantary, Nismes i in.
87 Bergier, II, 128.
88 Prokop z Cezarei, Historia tajemna, 30; Bergier, IV; Kodeks Teodozjaski (VIII, tit. V; t. II)
z uczonym komentarzem Godefroya.
89 Za czasw Teodozjusza niejaki Cezariusz, urzdnik wysokiej rangi, uda si komi pocz
towymi z Antiochii do Konstantynopola. Wyruszy w podr noc, by w Kapadocji (165 mil od
Antiochii) nastpnego wieczoru i przyby do Konstantynopola szstego dnia okoo poudnia. Caa
odlego wynosia 725 mil rzymskich lub 665 angielskich. Por. Libaniusz, Oratio, XXII; Itineraria.
90 Pliniusz ML, cho by faworytem i ministrem, musia si usprawiedliwia, kiedy przydzieli
konie pocztowe swojej onie w niezwykle pilnej sprawie. Listy, X, 121, 122.
91 Bergier, IV, 49.
92 Pliniusz St., XIX; I.
93 Jest rzecz prawdopodobn, e Grecy i Fenicjanie wprowadzili pewne nowe rzemiosa
i towary w okolice Marsylii i Gades.
94 Por. Homer, Odyseja, IX, w. 358.
95 Pliniusz St., XIV.
96 Strabon, IV. Galicka zima bya dla staroytnych niemal przysowiowo ostra.
97 Na pocztku czwartego stulecia orator Eumeniusz (Paneg. vet., VIII, 6) opisuje w okolicy
Autun winorol, ktra zmarniaa wskutek staroci, a ktrej pocztki uprawy byy nieznane.
Pan dAnville przypuszcza, e Pagus Arebrignus to okolica Beaune, synna nawet obecnie
z najprzedniejszych upraw w Burgundii.
98 Pliniusz St., XV.
99 Ibid., XIX.
332 Przypisy do rozdziau III

100 Por. znakomite Eseje o rolnictwie pana Harte, w ktrych zebra on wszystko, co sta
roytni i nowoytni powiedzieli o lucernie.
101 Tacyt, Germania, 45. Pliniusz St., XXXVII, 11. Ten ostatni nie bez humoru wspomina, e
nawet moda nie znalaza jeszcze adnego zastosowania dla bursztynu. Neron posa pewnego
rzymskiego rycerza, by zakupi wiksze jego iloci tam, gdzie si on wytwarza, na wybrzeu
wspczesnych Prus.
102 Zwana Taproban przez Rzymian, a Serindib przez Arabw. Odkryta za panowania
Klaudiusza, stopniowo staa si gwnym targowiskiem Wschodu.
103 Pliniusz St., VI; Strabon, XVII.
104 HCR [Wopiskus, Boski Aur lian, 45]. Uwaano, e szata jedwabna zdobi kobiet, ale habi
mczyzn.
105 Byy w tym czasie te same dwa wielkie owiska pere co obecnie: Ormuz i Przyldek Ko-
morin. O tyle, o ile moemy porwna geografi staroytn ze wspczesn, Rzym zaopatrywano
w diamenty z kopalni Jumelpur w Bengalu, ktra jest opisana w Voyages de Tavernier, t. II.
106 Tacyt, Roczniki, III, 53; w przemwieniu Tyberiusza.
107 Pliniusz St., XII, 18; w innym miejscu dochodzi on do poowy tej sumy. Quingenties
H. S. [hoc sensu] przypadao na rzecz Indii z wyczeniem Arabii.
108 Stosunek, ktry wynosi 1 do 10 i 12 1/2, wzrs do 14 2/5 na podstawie rozporz
dzenia Konstantyna. Tabele starych monet pana Arbuthnota, 5.
109 Por. take Pliniusz St., III, 6; Arystydes, De urbe Roma; Tertulian, De anima, 30.
110 Herodes Attyk da soficie Polemonowi 8000 funtw za trzy deklamacje. Por. Filostrat, I [Vita
Herod.], 7. Antoninowie zaoyli w Atenach szko, w ktrej profesorowie gramatyki, retoryki,
polityki i czterech dziaw filozofii byli utrzymywani ze skarbca publicznego celem nauczania
modziey. Zasugi filozofia wynosiy 10000 drachm, trzy do czterech tysicy funtw rocznie.
Podobne instytucje powstay w innych wielkich miastach Cesarstwa. Por. Lukian, Eunuch., t. II;
Filostrat, II [Vita Theod.]; HCR [Kapitolinus, Antoninus Pius, 11]; Kasjusz Dion, LXXI [31]. Sam
Juwenalis w zjadliwej satyrze, ktrej kada linia zdradza jego wasne rozczarowanie i zazdro,
zmuszony jest stwierdzi:
Modziecy, tropi was i pobudza,
i szuka dla siebie okazji hojno wadcy.
(Sat. VII, 20)
111 Longinus, O grnoci, 44. Take o Longinusie moemy powiedzie, e jego wasny przykad
wzmacnia wszystkie jego prawa . Miast wyrazi swe uczucia po msku, miao podsuwa je nam
z najwiksz ostronoci, wkadajc w usta przyjaciela; na tyle, na ile moemy odczyta skaony
tekst, udaje on, e sam je odrzuca.

ROZDZIA III

1 Orozjusz, VI, 18.

2 Juliusz Cezar wprowadzi do senatu onierzy, cudzoziemcw i pbarbarzycw (Sweto-
niusz, Boski Juliusz, 80). Naduycia takie stay si bardziej jeszcze skandaliczne po jego mierci.
3 Kasjusz Dion, LII [42]. Swetoniusz, Boski August, 35.
4 Kasjusz Dion (LIII) daje nam z tej wanej okazji rozwleke i patetyczne przemwienie.
Zapoyczyem od Swetoniusza i Tacyta oglny styl Augusta.
5 Imperator (z ktrego wywodzi si ang. emperor) oznacza za czasw republiki nie wicej ni
genera. Tytu ten nadawany by przez onierzy wodzowi zwyciskiemu na polu bitwy, gdy
uznali go tego godnym. Kiedy rzymscy cesarze przyjmowali w tytu w tym sensie, umieszczali
go po swym imieniu, dodajc nadto, ile razy go przyjli.
6 Kasjusz Dion, LIII.
 Przypisy do rozdziau III 333

7 Liwiusz, Wycigi, XIV; Waleriusz Maksymus, VI, 3.

8 Por. ks. VIII Liwiusza (Dzieje od zaoenia miasta..., 7 i 32) o zachowaniu si Manliusza
Torkwatusa i Papiriusza Kursora. Gwacili oni prawa natury i ludzkie, lecz utwierdzali prawa
wojskowej dyscypliny; a ludzie, wrd ktrych ich czyny budziy wstrt, musieli przestrzega tej
zasady.
9 Hojnej, cho nie wymuszonej iloci gosw uzyskanych wrd ludu zawdzicza Pompejusz
wadz wojskow niewiele nisz od tej, jak posiada August. Do nadzwyczajnych aktw wadzy
tego pierwszego zaliczy moemy zaoenie 29 miast i rozdzia trzech do czterech milionw funtw
szterlingw pomidzy onierzy. Ratyfikacja jego czynw napotkaa w senacie pewn opozycj
i opnienia. Por. Plutarch, Appian, Kasjusz Dion; [Cycero] pierwsza ksiga listw do Attyka.
10 Za czasw Rzeczypospolitej tryumfu mg si domaga jedynie dowdca upowaniony do
dokonywania auspicji w imieniu ludu. Z pen konsekwencj, w oparciu o zasady religii i po
lityki, tryumf zosta zarezerwowany dla cesarza, a majcy najwiksze nawet powodzenie jego
podwadni musieli zadowoli si pewnymi oznakami wyrnienia, ktre pod nazw tryumfalnych
zaszczytw wymylano na ich rzecz.
11 Cycero [ O prawach, III, 3] daje urzdowi konsularnemu nazw regia potestas; za Polibiusz
[VI, 3] rozrnia trzy wadze w ustroju rzymskim. Wadza monarchiczna bya reprezentowana
i wykonywana przez konsulw.
12 Godno trybuna ludowego (w odrnieniu od rocznego urzdu) wymylono na uytek Cezara
(Kasjusz Dion, XLIV, 5), tote z atwoci moemy poj, e zostaa nadana jako nagroda za
szlachetn obron, z mieczem w rku, witych praw trybunw i ludu. Por. jego wasne Commen-
tarii de bello civiii, I.
13 August sprawowa urzd konsula przez dziewi lat bez przerwy. Pniej, nadzwyczaj
przebiegle, odmwi on sprawowania tego urzdu, jak i dyktatury, usun si z Rzymu i czeka,
a fatalne skutki zamieszek i walk frakcyjnych zmusz senat do nadania mu godnoci doywot
niego konsula. Jednak August, jak i jego nastpcy, wola ukry w budzcy zawi tytu.
14 Por. wyjtek z dekretu senatu, w ktrym nadano cesarzowi Wespazjanowi ca wadz,
jak posiadali jego poprzednicy: August, Tyberiusz i Klaudiusz. Ten ciekawy i wany zabytek
znajduje si u Grutera, Inscriptions, No CCXLII.
15 Dwch konsulw wybierano pierwszego stycznia, lecz w cigu roku byli oni zastpowani
przez innych, dopki jak si wydaje ich liczba nie dosza do dwunastu. Pretorw byo zwy
kle szesnastu lub osiemnastu (Lipsius w Excursus D. ad Tacit. Annal. I). Nie wspomniaem edylw
i kwestorw. Urzdnicy policji lub skarbu atwo dostosowuj si do wszelkiej formy rzdw. Za
czasw Nerona trybunowie mieli prawo intercesji, chocia byo rzecz niebezpieczn je wykonywa
(Tacyt, Roczniki, XVI, 26). Za czasw Trajana byo rzecz wtpliw, czy trybunat jest urzdem, czy
tytuem (Pliniusz ML, Listy, I, 23).
16 Nawet tyrani ubiegali si o urzd konsula. Cnotliwi wadcy byli umiarkowani w ubieganiu si
o ten urzd i skrupulatnie go sprawowali. Trajan przywrci do ycia starodawn przysig, przed
trybunaem konsularnym zobowiza si, e bdzie przestrzega praw (Pliniusz ML, Panegi-
ryk, 64).
17 Ilekro by obecny przy wybieraniu urzdnikw, obchodzi gminy razem ze swymi
kandydatami i uroczycie prosi za nimi. Sam te oddawa gos w gminie, jakby by zwykym
obywatelem. Swetoniusz, Boski August, 56.
18 Wtedy po raz pierwszy przeniesiono wybory z pola (Marsowego) do Senatu. Tacyt,
Roczniki, I, 15. Sowo primum wydaje si sugerowa, e byy jakie sabe i nieskuteczne prby
przywrcenia tego prawa ludowi.
19 Kasjusz Dion, LIII (12 18), da bardzo luny i stronniczy opis systemu cesarskiego. By go
zilustrowa, a czsto aby go poprawi, sigaem do Tacyta, badaem Swetoniusza, a ze
wspczesnych pomogli mi: opat de la Blterie w Acadmie des Inscriptions, tomy: XIX, XXI,
XXIV, XXV, XXVII; Beaufort, op. cit., 1.1; rozprawy Noodta i Gronoviusa, De lege regia (druk
334 Przypisy do rozdziau III

w Lejdzie w 1731 r.); Gravina, De Imperio Romano, s. 479544 w jego Opuscula; Maffei, Verona
illustrata.
20 Sabym wadc zawsze bd rzdzili jego domownicy. Wadza niewolnikw pogbiaa hab
Rzymian, a senat paszczy si przed jakim Pallasem lub Narcyzem. Dzi przynajmniej mona
vliczy na to, e faworyt jest gentlemanem.
21 Van Dale, De consecratione principum. Byoby mi atwiej przepisa cytaty z dziea tego
uczonego Holendra anieli ustali ich prawdziwo.
22 Por. rozprawa opata Mongault w t. I Acadmie des Inscriptions.
23 Iw imi twe wznosimy otarze, u ktrych si przysiga mwi Horacy do samego cesarza,
a Horacy zna dobrze dwr Augusta.
24 Cycero, Filipiki, I, 6; Julian, Caesares. I w wityniach bogw Rzym bdzie przysiga na
cienie to pene oburzenia sowa Lukana, ale jest to raczej oburzenie patrioty anieli czowieka
nabonego.
25 Kasjusz Dion, LIII, 16 z ciekawymi przypisami Reimara.
26 W miar jak Oktawian bliszy by cesarskiej biesiady, zmienia barwy jak kameleon: na
pocztku blady, nastpnie czerwony, potem czarny, na kocu przybra wdziczn liberi Wenus
i Gracji. (Caesares). Obraz ten, uyty przez Juliana w jego dowcipnej opowieci, jest trafny i ele
gancki; gdy jednak traktuje on te zmiany charakteru jako prawdziwe i przypisuje je potdze fi
lozofii, wyrzdza zbyt wielki zaszczyt zarwno filozofii, jak i Oktawianowi.
27 W dwa wieki po ustanowieniu monarchii cesarz Marek Antoninus zaleca charakter Brutusa
jako doskonay wzr rzymskiej cnoty.
28 Naley aowa, e utracilimy t cz pism Tacyta, ktra traktuje o tej sprawie. Jestemy
zmuszeni zadowoli si powszechnie powtarzanymi plotkami Jzefa [Flawiusza] i urywkowymi
wzmiankami Kasjusza Diona i Swetoniusza.
29 August przywrci starodawn surowo dyscypliny. Po wojnie domowej opuci on czuy
zwrot przyjaciele-onierze , nazywajc ich jedynie onierzami (Swetoniusz, Boski August, 25).
Warto zwrci uwag na to, jak Tyberiusz posuy si senatem z okazji buntu legionw panoskich
(Tacyt, Roczniki, I, 25).
30 Wydaje si, e sowa te nale do jzyka ustaw. Por. Tacyt, Roczniki, XIII, 4.
31 Pierwszym by bunt Skryboniana, ktry podnis bro w Dalmacji przeciw Klaudiuszowi
i zosta opuszczony przez swe wojska w cigu piciu dni; drugim Lucjusza Antoniusza w Germanii,
ktry powsta przeciw Domicjanowi; trzecim Awidiusza Kasjusza za panowania Marka
Antonina. Ci dwaj ostatni dziaali w cigu niewielu miesicy i zostali zgubieni przez swych wasnych
zwolennikw. Zauwamy, e zarwno Skrybonian, jak i Kasjusz nadawali swej dzy wadzy pozr,
jakoby planowali wskrzeszenie republiki; dzieo, wedug sw Kasjusza osobliwie zastrzeone dla
niego i jego rodziny.
32 Wellejusz Paterkulus, II, 121; Swetoniusz, Tyberiusz, 21.
33 Swetoniusz, Boski Tytus, 6; Pliniusz St., Przedmowa do Historii naturalnej.
34 Pogld ten czsto i z du si narzuca Tacyt. Por. Dzieje, I, 5, 16; II, 76.
35 Cesarz Wespazjan, nie tracc swego zdrowego rozsdku, mia si ze specjalistw od
genealogii, ktrzy wywodzili jego rd od Flawiusza, zaoyciela Reate (jego ziemi rodzinnej),
i jednego z przyjaci Herkulesa. Swetoniusz, Wespazjan, 12.
36 Kasjusz Dion, LXVIII, 3; Pliniusz M., Panegiryk, 7.
37 Felicior Augusto, melior Traiano. Eutropiusz, VIII, 5.
38 Kasjusz Dion (LXIX, 1) utrzymuje, e wszystko to jest fikcj; opiera si przy tym
na twierdzeniu swego ojca, gubernatora prowincji, w ktrej zmar Trajan. Mia on dobr
okazj przebadania tej tajemniczej transakcji. Niemniej Dodwell (Praelect. Camden., XVII)
utrzymywa, e Hadriana jeszcze za ycia Trajana upewniano w nadziei na uzyskanie wadzy
cesarskiej.
39 Kasjusz Dion, LXX, 1; Aureliusz Wiktor, 13.
 Przypisy do rozdziau III 335

40 Ubstwienie Antinousa, wybite na jego cze medale, jego posgi, witynie, miasto,
wyrocznie i konstelacja wszystko to jest dobrze znane i do tej pory habi pami Hadriana.
Zauwamy jednak, e spord pierwszych pitnastu cesarzy tylko Klaudiusz mia cakowicie
normalne skonnoci pciowe. O zaszczytach Antinousa por. Spanheim, Commentaire sur les
Csars de Julien.
41 HCR, Spartianus, Eliusz Werus, 1; Aureliusz, Epitome, 9.
42 Bez pomocy medali i inskrypcji bylibymy niewiadomi tego faktu, przynoszcego zaszczyt
pamici Piusa.*
43 W cigu 23 lat panowania Piusa Marek by tylko przez dwie noce, i to w rnych okre
sach nieobecny w paacu (HCR, Kapitolinus, Marek Antoninus, 7).
44 Lubi on teatr i nie pozostawa nieczuy na wdziki pci piknej. HCR, Kapitolinus, Marek
Antoninus, I, 16; Julian, Caesares.
45 Nieprzyjaciele Marka oskarali go o obud oraz brak prostoty, ktra cechowaa Piusa,
a nawet Werusa (HCR). w cie rzucony na jego imi, jakkolwiek niesprawiedliwy, moe wiadczy
0 tym, e najwyszym uznaniem darzono osobiste cechy charakteru, dajc im pierwszestwo przed
cnotami publicznymi. I Marek Antoninus by nazywany obudnikiem, lecz nawet najskrajniejszy
sceptycyzm nie podsuwa myli, jakoby Cezar mg by tchrzem albo Tuliusz gupcem. Dowcip
1 dzielno to cechy atwiejsze do stwierdzenia anieli dobro i umiowanie sprawiedliwoci.
46 Tacyt w paru sowach scharakteryzowa zasady Portyku: Poszed za tymi nauczycielami
mdroci, ktrzy za jedyne dobro uwaaj cnot, za jedyne zo to, co haniebne; a potgi
szlachectwa i w ogle wszystkiego, co nie dotyczy duszy, nie zaliczaj ani do dobrych rzeczy, ani do
zych. Tacyt, Dzieje, IV, 5.
47 Przed udaniem si na drug wypraw przeciw Germanom wykada przez trzy dni filozofi
ludowi rzymskiemu. Ju przedtem robi to samo w miastach Grecji i Azji (HCR, Wulkacjusz
Gallikanus, Awidiusz Kasjusz, 3).
48 Kasjusz Dion, LXXI, 23, HCR, jw., 8.
49 HCR [Kapitolinus], Marek Antoninus, 18.
50 Witeliusz wyda na samo jedzenie co najmniej 6 milionw naszych funtw szterlingw
w czasie okoo siedmiu miesicy. Nie jest rzecz atw mwi o jego wystpkach z zachowaniem
godnoci lub nawet przyzwoitoci. Tacyt susznie nazywa go wieprzem, lecz czyni to, zastpujc
grubiaskie sowo piknym okreleniem: A Witeliusz, ukryty w altanach ogrodowych, jak leniwe
zwierzta, ktre gdy si poda jado bez ruchu le, jednako zapomnia o przeszoci,
teraniejszoci i przyszoci. Kiedy za on w arycyjskim gaju gnunia bezczynnie... Tacyt, Dzieje,
II, 95; III, 36; Swetoniusz, Witeliusz, 13; Kasjusz Dion, LXV, 3.
51 Panowanie Wespazjana zhabia egzekucja Helwidiusza Priskusa i cnotliwej Eponiny.
52 Voyage de Chardin en Perse, t. III.
53 Praktyka wynoszenia niewolnikw na wysokie urzdy pastwowe jest nadal bardziej
powszechna u Turkw ni u Persw. Ubogie kraje Gruzji i Czerkiesw dostarczaj wadcw wikszej
czci Wschodu.
54 Chardin powiada, e podrnicy europejscy rozpowszechnili wrd Persw pewne pojcie
o wolnoci i tolerancji naszych rzdw. Wyrzdzili im bardzo z przysug.
55 Powoywali si oni na przykady Scypiona i Katona (Tacyt, Roczniku III, 66). Marcellus
Epirus i Krispus Wibiusz uzyskali za panowania Nerona dwa i p miliona. Bogactwo to, ktre

* Gibbon przypisuje Piusowi zasug, ktrej ten ani nie pooy, ani te nie miaby okazji pooy.
1. Zosta on adoptowany tylko pod tym warunkiem, e sam z kolei adoptuje Marka Aureliusza i Lu
cjusza Werusa. 2. Dwaj jego synowie zmarli jako dzieci i wydaje si, e tylko jeden jego syn, Galeriusz,
przey o par lat wyniesienie do purpury cesarskiej swego ojca. Gibbon myli si take, piszc, e bez po
mocy medalw i inskrypcji bylibymy niewiadomi tego faktu e Pius mia dwch synw. Kapitolinus mwi
wyranie: Filii m ares duo, duae fe m in a e (rozdz. 1). Medalom zawdziczamy tylko ich imiona. (Przyp. wyd. ang.)
336 Przypisy do rozdziau IV

uczynio ich zbrodnie jeszcze ciszymi, chronio ich za Wespazjana. Por. Tacyt, Dzieje, IV, 43;
Dialog o mwcach, 8. Za jeden akt oskarenia Regulus, ktry sta si susznym przedmiotem satyry
Pliniusza, otrzyma od senatu odznaki konsularne i dar wartoci 60 000 funtw.
56 Przez zdrad stanu rozumiano dawniej zdrad skierowan przeciw ludowi rzymskiemu.
Natomiast August i Tyberiusz, jako trybunowie ludu, uznali j za zdrad wobec siebie oso
bicie i rozcignli to pojcie bez adnej miary.
57 Po straceniu cnotliwej a nieszczsnej wdowy Germanika Tyberiusz otrzyma podzikowanie
senatu za swe miosierdzie, gdy nie zostaa ona uduszona publicznie, a jej ciaa nie wleczono na
haku do Gemonii, gdzie wystawiano na pokaz publiczny ciaa pospolitych zoczycw. Por.
Tacyt, Roczniki, VI, 25; Swetoniusz, Tyberiusz, 53.
58 Serifos by ma skaln wysepk na Morzu Egejskim, a jego mieszkacw darzono wzgard
za ciemnot i zabobon. Miejsce zesania Owidiusza jest dobrze znane z powodu jego susznych, cho
niemskich lamentw. Wydawaoby si, e otrzyma on jedynie rozkaz opuszczenia Rzymu
w okrelonym terminie i udania si do Tomi; stranicy i wizienni dozorcy byli niepotrzebni.
59 Za Tyberiusza pewien rzymski rycerz prbowa zbiec do Partw. Zatrzymano go w cieni
nach Sycylii, lecz jego czyn wydawa si tak mao niebezpieczny, e nawet ten najzazdro-
niejszy z tyranw wzgardzi kar. Tacyt, Roczniki, VI, 14.
60 Cycero, A d familiares, IV, 7.

ROZDZIA IV

1 Por. skargi Awidiusza Kasjusza (HCR, Wulkacjusz Gallikanus, Awidiusz Kasjusz, 14).
S to, co prawda, skargi stronnictwa, ale nawet stronnictwo raczej przesadza, anieli zmyla.
2 Jest rzecz znan, e Faustyna w porcie Kajety dobieraa sobie eglarzy i gladiatorw (HCR,
Kapitolinus, Marek Antoninus, 19). Lampridiusz tumaczy, jakiego rodzaju zasug Faustyna
wybieraa i jakie w a r u n k i stawiaa.
3 HCR, Kapitolinus, Marek Antoninus, 29.
4 Rozmylania, I [ 17]. wiat mia si z atwowiernoci Marka, ale pani Dacier zapewnia
nas (a powinnimy wierzy damie), e m bdzie zawsze oszukany, jeeli ona tego zechce.
5 Kasjusz Dion, LXXI [31]; HCR (Kapitolinus, Marek Antoninus, 26); Commentaire de
Spanheim sur les Csars de Julien. Ubstwienie Faustyny jest jedyn skaz, jak Julian potrafi
znale w ze wszech miar doskonaym charakterze Marka.
6 Kommodus by pierwszym porphyrogenitus (urodzonym po dojciu ojca do tronu). Dziki
nowemu nasileniu si pochlebstwa egipskie medale zostay oznaczone wedug lat jego ycia, jak
gdyby byy one rwnoznaczne z latami jego panowania. Tillemont, Histoire des empereurs,
t. II.
7 HCR [Lampridiusz, Kommodus Antoninus, 1].
8 Kasjusz Dion, LXXII [1].
9 Wedug Tertuliana (Apologetyk, 25) zmar on w Sirmium. Lecz pooenie Vindobony, czyli
Wiednia, ktre to miasto obaj Wiktorowie podaj jako miejsce jego mierci, bardziej zgadza
si z relacj o dziaaniach wojennych przeciw Markomanom i Kwadom.
10 Herodian, Historia post M. Aurelium, I [rozdz. 6].
11 Ibid. [7].
12 Ta powszechna rado jest dobrze opisana (tak na podstawie medali, jak i relacji historykw)
przez pana Wottona, History o f Rom.
13 Maniliusz, zaufany sekretarz Awidiusza Kasjusza, zosta znaleziony po kilku latach ukry
wania si. Cesarz pooy kres powszechnemu zaniepokojeniu, odmawiajc widzenia go i palc
jego papiery bez ich ogldania. Kasjusz Dion, LXXII [7].
14 Por. Maffei, Degli amphiteatri.
 Przypisy do rozdziau IV 337

15 Kasjusz Dion, LXXII [4]; Herodian, I, 8; HCR [Lampridiusz, Kommodus Antoninus, 4].
16 W uwagach dotyczcych Historykw Cesarstwa Rzymskiego Casaubon zgromadzi szereg
szczegw o tych sawnych braciach. Por. s. 94 jego uczonego komentarza.
17 Kasjusz Dion, LXXII [9]; Herodian, I [9]; HCR [Lampridiusz Kommodus, 6]. Kasjusz daje
mniej odpychajcy opis charakteru Perennisa anieli inni historycy. Jego umiarkowanie jest
niemal wiadectwem prawdomwnoci.
18 W okresie drugiej wojny punickiej Rzymianie przywieli z Azji kult matki bogw. Jej wito,
M e g a 1e s i a, zaczynao si czwartego kwietnia i trwao przez sze dni. Ulice byy pene sza
lonych procesji, w teatrach peno byo widzw, a przy publicznych stoach biesiadnych masy
nieproszonych goci. Nikt nie pilnowa porzdku i nie sprawowano stray, a poszukiwanie rozkoszy
byo jedynym powanym celem caego miasta. Por. Owidiusz, Fasti, IV, 189.
19 Herodian, I, 10.
20 Cycero, Pro Flacco, 27.
21 Jedna z tych drogo opaconych promocji daa asumpt do obiegowego bon mot, e Juliusz
Solon zosta w y g n a n y do senatu.
22 Kasjusz Dion (LXXII, 12, 13) zauwaa, e aden wyzwoleniec nie posiada bogactw, ktre
dorwnywayby bogactwom Kleandra. Lecz fortuna Pallasa przewyszaa dwa i p miliona
funtw t e r m i l l i e s.
23 Kasjusz Dion, LXXII, 12,13; Herodian, I [12]; HCR [Lampridiusz, Kommodus Antoninus, 17].
anie te byy pooone w pobliu Porta Capena. Por. Nardini, Roma antica.
24 HCR, jw.
25 Herodian, I [12 init.]; Kasjusz Dion, LXXII [14]. Ten ostatni powiada, e dwa tysice osb
umierao dziennie w Rzymie przez bardzo dugi okres.
26 Wtedy po raz pierwszy ustanowiono trzech prefektw pretoriaskich; by wrd nich
wyzwoleniec [Lampridiusz, Kommodus Antoninus, 6]. Kierujc si resztkami skromnoci Kleander
odmwi przyjcia tytuu prefekta pretoriaskiego, lecz przej jego wadz. Jak inni wyzwo
lecy przybierali przydomki wywodzce si od urzdw, jakie sprawowali, np. a r a t i o n i b u s
(od rachunkw), a b e p i s t o l i s (od listw), tak Kleander nazwa si a p u g i o n e (od
sztyletu) jako odpowiedzialny za ochron osoby swego pana. Komentarze Salmazjusza
i Casaubona na ten temat wydaj si jaowe.
27 Hos tes poleos pedzoi stratiotai (piesi onierze miejscy) Herodian, I [12] (fin.). Jest
niejasne, czy mia na myli piechot pretoriask, czy cohortes urbanae (oddziay miejskie), korpus
zoony z szeciu tysicy onierzy, ktrego poziom i dyscyplina nie dorwnyway jednak liczbie.
Ani Tillemont, ani Wotton nie chcieli rozstrzyga tej sprawy.
28 Kasjusz Dion, LXXII [13]; Herodian, 1 [13]; HCR [Lampridiusz, Kommodus Antoninus, 7].
29 Zhabiwszy swoje siostry. Nawet wasne konkubiny kaza gwaci w swojej obecnoci. Nie
by te wolny od haby gwaccych si nawzajem modziecw i kad cz ciaa i i oblicza mia
splamion uywaniem obu pci. [Lampridiusz, Kommodus Antoninus, 5].
30 Lwy afrykaskie, powodowane godem, trapiy otwarte osady i uprawne pola i to bez
karnie. To krlewskie zwierz zarezerwowane byo dla rozrywki cesarza i stolicy, a nieszczsny
wieniak, ktry zabi lwa choby we wasnej obronie, ponosi srog kar. Owo niezwyke prawo
owieckie zostao zagodzone przez Honoriusza, a ostatecznie anulowane przez Justyniana. Ko
deks Teodozjaski, t. V, s. 92 z komentarzem Godefroya.
31 Spanheim, De usu numismatum, Dissert. XII, t. II.
32 Kasjusz Dion, LXXII [15]; HCR, jw.
33 Szyja strusia ma trzy stopy dugoci i skada si z 17 krgw. Por. Buffon, Histoire naturIle...
34 Kommodus zabi kameloparda , czyli yraf (Kasjusz Dion, ks. LXXII), najwyszego
wzrostem, najagodniejszego i najmniej poytecznego spord czworonogw. Tego szczeglnego
zwierzcia, yjcego jedynie w gbi Afryki, nie widziano w Europie a do czasw Odrodzenia, a cho
cia pan de Buffon (jw., t. XIII) prbowa opisa yraf, to jednak nie way si da jej rysunku.
338 Przypisy do rozdziau IV

35 Herodian, I [15]; HCR, jw.

36 Cnotliwi, a nawet mdrzy wadcy zabraniali senatorom i rycerzom chwytania si tego
skandalicznego zawodu pod kar haby lub nawet pod kar wygnania, ktrego te ndzne kre
atury bay si jeszcze bardziej. Natomiast tyrani wabili ich do utraty honoru przy pomocy po
grek i nagrd. Neron dopi raz tego, e na arenie znalazo si 40 senatorw i 60 rycerzy.
Por. Lipsius, Saturnalia, II, 2; poprawi on szczliwie jeden ustp w dziele Swetoniusza o Ne
ronie, rozdz. 12.
37 Lipsius, ibid., 7, 8; Juwenalis, Sat. VIII, daje barwny opis tej walki.
38 HCR [Lampridiusz, Kommodus Antoninus, 11]; Kasjusz Dion, LXXII [19]. Otrzymywa
on kadorazowo decies, tzn. warto ok. 8000 funtw szterlingw.
39 Wiktor [ 4] opowiada, e Kommodus zezwala swym przeciwnikom tylko na bro oo
wian, gdy ba si prawdopodobnie skutkw ich rozpaczy.
40 Kasjusz Dion, LXXII [20]; pisze on o swej wasnej podoci i niebezpieczestwie.
41 Senatorowie musieli powtarza 626 razy: Paulus, pierwszy z szermierzy itd.
42 Jego odwaga czya si jednak z pewn roztropnoci, gdy spdza wiksz cz swego czasu
w wiejskim ustroniu pod preteksem, e jest ju za stary i ma saby wzrok. Nigdy nie widziaem
go w senacie powiada Kasjusz Dion oprcz krtkiego okresu panowania Pertynaksa.
Wszystkie dolegliwoci nagle opuciy go i rwnie nagle wrciy po zamordowaniu tego wspa
niaego wadcy. Kasjusz Dion, LXXII [3].
43 Prefektowie zmieniali si niemal co dnia lub nawet w cigu godzin, a kaprysy Kommodusa
byy czsto zgubne dla jego najulubieszych pokojowcw. HCR, jw.
44 Kasjusz Dion, LXXII [22]; Herodian, I [17]; HCR, jw.
45 Pertynaks urodzi si w Alba Pompeia, w Piemoncie, i by synem kupca drzewnego. Ko
lejno zajmowanych przez niego stanowisk (zapisana przez Kapitolina) zasuguje na przyto
czenie, gdy dobrze charakteryzuje form rzdw i obyczaje tych czasw: 1. centurion; 2. prefekt
kohorty w Syrii w wojnie z Partami i w Brytanii; 3. dowdca ala, czyli szwadronu konnego
w Mezji; 4. komisarz dla spraw zaopatrzenia na Drodze Emiliaskiej; 5. dowdca floty na
Renie; 6. prokurator w Dacji z uposaeniem rwnym ok. 1600 funtw szterlingw rocznie;
7. dowdca legionu weteranw; 8. senator; 9. pretor; 10. dowdca pierwszego legionu w Recji
i Norikum; 11. konsul ok. 175 r.; 12. towarzysz M arka na Wschodzie; 13. dowdca armii nad
Dunajem; 14. legat konsularny Mezji; 15. Dacji; 16. Syrii; 17. Brytanii; 18. ko
misarz publicznej aprowizacji Rzymu; 19. prokonsul w Afryce; 20. prefekt miasta. Herodian [I]
oddaje sprawiedliwo jego bezinteresownoci, lecz Kapitolinus, ktry pozbiera wszystkie krce
o nim plotki, oskara go o posiadanie wielkiego majtku pochodzcego z przekupstwa i naduy.
46 Julian w Caesares obarcza go udziaem w spowodowaniu mierci Kommodusa.
47 Juliusz Kapitolinus [Lampridiusz] podaje nam szczegy tych popartych aplauzem uchwa,
ktrych tekst, zaproponowany przez jednego z senatorw, by powtarzany lub raczej skandowany
przez og. HCR [Lampridiusz, Kommodus Antoninus, 18 i n.].
48 Senat skaza na mier Nerona , , m o r e m a i o r u m , wedug obyczaju przodkw. Swe-
toniusz, ywoty cezarw, 49.
49 Kasjusz Dion (LXXIII) pisze o tych przyjciach jako senator, ktry biesiadowa z cesarzem;
Kapitolinus (HCR) [Kapitolinus, Pertynaks, 12] rozprawia o tym jako niewolnik, ktry uzyska
swe informacje od ktrego z kuchcikw.
5 0 Decies. Nieskazitelna oszczdno Piusa pozostawia nastpcom skarb wynoszcy vicies septies
millies, czyli ponad 22 miliony funtw szterlingw. Kasjusz Dion, LXXIII.
51 Niezalenie od zamiaru, by zamieni te bezuyteczne ozdoby na pienidze, Kasjusz Dion
(LXXIII, 5) przypisuje Pertynaksowi dwa ukryte motywy; pragn on ujawni wystpki Kom
modusa i znale w osobach kupujcych tych, ktrzy byli do najbardziej podobni.
52 Chocia Kapitolinus zebra wiele prnych opowieci o yciu prywatnym Pertynaksa, przy
cza si do Kasjusza Diona i Herodiana w podziwie dla jego postpowania w sprawach publicznych.
 Przypisy do rozdziau V 339

53 Prawa to rzecz gucha, nieubagana. Liwiusz, II, 3.

54 Jeli wierzy Kapitolinowi (co jest rzecz raczej trudn), Falkon zachowa si w stosunku
do Pertynaksa, w dzie jego wyniesienia, w sposb opryskliwy i nieprzyzwoity. Mdry cesarz
upomnia go tylko, jako czowieka modego i niedowiadczonego. HCR, jw., 5.
55 Wspczesne biskupstwo Lige. onierz ten nalea prawdopodobnie do batawskiej gwardii
konnej, rekrutowanej przewanie w ksistwie Gueldres i okolicy, ktrej onierze odznaczali si
odwag i brawur, z jak przepywali konno przez najszersze i najbystrzejsze rzeki, Tacyt, Dzieje,
IV, 12; Kasjusz Dion, LV, 24; Lipsius, De magnitudine romana, I, 4.
56 Kasjusz Dion, LXXIII, [9, 10]; Herodian, II; HCR, jw., 11; Wiktor w Epitome i De Cae-
saribus; Eutropiusz, VIII, 16.

ROZDZIA V

1 Byo ich pocztkowo dziewi lub dziesi tysicy (Tacyt i Kasjusz Dion nie s bowiem
w tej sprawie zgodni), podzielonych na tyle kohort. Witeliusz powikszy ich liczb do 16 000 i na
tyle, na ile moemy dowiedzie si z inskrypcji, nigdy pniej liczba ta nie ulega zmniejszeniu.
Por. Lipsius, De magnitudine Romana, I, 4.
2 Swetoniusz, Boski August.
3 Tacyt, Roczniki, IV, 2; Swetoniusz, Tyberiusz; Kasjusz Dion, LVII.
4 W pobliu murw miasta, na szerokich szczytach wzgrz Kwirynau i Wiminau. Por. Nar-
dini, Roma antica. Donatus, De Roma antiua.
5 W wojnie domowej pomidzy Witeliuszem a Wespazjanem obz pretoriaski by atakowany
i broniony za pomoc wszelkich machin, jakie stosowano w obleniu najlepiej ufortyfikowanych
miast. Tacyt, Dzieje, III, 84.
6 Klaudiusz, wyniesiony przez onierzy na tron cesarski, by pierwszym, ktry ustanowi
darowizn. Da on q u i n a d e n a, 120 funtw szterlingw. (Swetoniusz, Boski Klaudiusz).
Gdy Marek wesp z Lucjuszem Werusem wszed spokojnie w posiadanie tronu, da on vi-
c e n a (160 funtw) kademu onierzowi gwardii. HCR [Kapitolinus, Marek Antoninus, 7];
Kasjusz Dion, LXXIII. Moemy doj do pewnego wyobraenia o wielkoci tym sum, przy
taczajc utyskiwania Hadriana, e zdobycie godnoci cezara kosztowao go t e r m i l l i e s,
dwa i p miliona funtw szterlingw.
,
7 Cycero, O prawach III, 3. Pierwsza ksiga Liwiusza i druga Dionizjusza z Halikarnasu
wskazuj na uprawnienia ludu, nawet co do wyboru krlw.
8 Pierwotnie rekrutowano ich w Lacjum, Etrurii i starych koloniach (Tacyt, Roczniki, IV, 5).
Cesarz Otton uczyni zado ich prnoci nadajc im pochlebne tytuy: ,,Italiae alumni, Romana vere
iuventus (Wychowankowie Italii, prawdziwie rzymska modzie). Tacyt, Dzieje, I, 84.
9 W obleniu Rzymu przez Galw (Liwiusz, V, 48; Plutarch, Camillus, 29).
10 Kasjusz Dion, LXXIII [11]; Herodian, II, 6; HCR [Spartianus, Dydiusz Julianas, 2]. Wszys
cy trzej autorzy s zgodni, e bya to faktycznie licytacja, lecz tylko Herodian utrzymuje, e jako
taka zostaa ona proklamowana przez onierzy.
11 Spartianus agodzi najwstrtniejsze cechy charakteru Dydiusza Juliana i sposb jego wznie
sienia si do wadzy.
12 Kasjusz Dion, w owym czasie pretor, by osobistym wrogiem Dydiusza Juliana (LXXIII, 12).
13 HCR, jw., 3. Dowiadujemy si tam o pewnym interesujcym szczegle, a mianowicie, e
nowy cezar, niezalenie od stanu, z jakiego pochodzi, od razu zosta zaliczony w poczet rodw
patrycjuszowskich.
14 Kasjusz Dion, LXXIII, 13; HCR, jw. Prbowaem poczy w jedn zwart opowie pozornie
sprzeczne relacje obu autorw.
15 Kasjusz Dion, LXXIII, 14.
340 Przypisy do rozdziau V

16 Postumian i Cejonian; pierwszy z nich zosta konsulem w pitym roku istnienia tego
urzdu.
17 Spartianus w swych niestrawnych zbiorach miesza ze sob wszelkie wystpki i cnoty, jakie
skadaj si na ludzk osob, i obdarowuje nimi jedn i t sam posta; takich postaci Historycy
Cesarstwa Rzymskiego zawieraj wiele.
18 HCR [Kapitolinus, Klodiusz Albinus, 2, 13].
19 Pertynaksa, ktry kilka lat wczeniej rzdzi Brytani, traktowano jako zabitego w buncie
onierzy (HCR, Kapitolinus. Pertynaks, 3), a jednak ci kochali go i aowali: ...gdy podziwiali
t cnot, przeciw ktrej si buntowali .
20 Swetoniusz, Galba.
21 HCR [Spartianus, Pescenniusz Niger, 7].
22 Herodian, II, 7. Kronika Joannesa Malalasa Antiochii wskazuje na gorliwe przywizanie
jego rodakw do tych wit, ktre zaspokajay jednoczenie ich zabobonno i umiowanie roz
koszy.
23 Krl Teb w Egipcie jest wspomniany w HCR [Spartianus, Pescenniusz Niger, 12] jako
sojusznik i, w istocie, osobisty przyjaciel Nigra. Jeeli Spartianus nie jest w bdzie (o co jednak
go posdzam), wydoby on na wiato dynasti lennych wadcw, zupenie nie znan historii.
24 Kasjusz Dion, LXXIII [15]; Herodian, II [7, fin.]. Wiersz, ktry by wczenie na ustach
wszystkich, wydaje si wyraa powszechn opini o trzech rywalach: Najlepszy jest N i g e r ,
dobry A f e r , najgorszy A 1b u s. HCR [Spartianus, Pescenniusz Niger, 8].
25 Herodian, II [8 fin.}.
26 Por. opis tej pamitnej wojny u Wellejusza Paterkulusa, II, 119 i n.: suy on w armii
Tyberiusza.
27 Takie byo wraenie Herodiana (II, 9). Czy wspczeni Austriacy zgodz si z t opini?
28 We wspomnianym ju licie do Albina Kommodus oskara Sewera jako jednego z dnych
wadzy generaw, ktry potpia go i pragn zaj jego miejsce (HCR, Kapitolinus, Klodiusz
Albinus, 2).
29 Panonia bya zbyt uboga, by dostarczy tej sumy. Prawdopodobnie przyrzeczono j w obozie,
a wypacono w Rzymie po zwycistwie. Ustalajc jej wysoko przyjem domniemania
Casaubona. Patrz te HCR [Spartianus, Sewer, 5].
30 Herodian, II [11]. Sewera ogoszono cesarzem nad brzegami Dunaju albo w Camuntum,
jak to relacjonuje Spartianus (HCR), albo w Sabarii wedug W iktora (.Epitome, 19). Pan Hume,
ktry przypuszcza, e urodzenie i godnoci Sewera byy o wiele za niskie jak na cesarza i e
maszerowa on do Italii w randze li tylko generaa, nie rozpatrzy tej sprawy ze sw zwyk
skrupulatnoci (Essay on the Original Contract).
31 Wellejusz Paterkulus, II, 111. Musimy w tym celu liczy odlego od najbliszej granicy
Panonii, a odlego do bram Rzymu przesun o 200 mil.
32 Nie jest to zwyka figura retoryczna, lecz aluzja do prawdziwego wydarzenia zapisanego przez
Kasjusza Diona (LXXI, 7); wydarzyo si to prawdopodobnie wicej ni raz.
33 Kasjusz Dion, LXXIII [16]; Herodian, II [11]. Nie ma bardziej pewnego dowodu wojskowego
talentu Rzymian ni fakt, e wpierw opanowali swj prny strach przed soniami, uywanymi
w wojnie, a pniej wzgardzili t niebezpieczn si pocigow.
34 HCR [Spartianus, Dydiusz Julianus, 6, 7].
35 Wiktor (De Caesaribus, 19, 5) i Eutropiusz (VIII, 9) wspominaj starcie na Mocie Milwij-
skim, Ponte Molle, nie znane pisarzom lepszym i wczeniejszym.
36 Kasjusz Dion, LXXIII [17]; Herodian, II [12 fm.]; HCR, jw 8.
37 Od tych szedziesiciu szeciu dni musimy wpierw odj szesnacie, gdy Pertynaks zo
sta zabity 28 marca, a Sewer obrany cesarzem najprawdopobniej 13 kwietnia. Por. HCR,
Spartianus, Sewer, 5; Tillemont, Histoire des empereurs (t. III). Nie moemy przyj mniej ni
dziesi dni po wyborze na zmobilizowanie licznej armii. Pozostaje wic czterdzieci dni na w
 Przypisy do rozdziau V 341

szybki marsz. Poniewa odlego z Rzymu pod Wiede wynosi okoo 800 mil, armia Sewera
musiaa maszerowa dziennie 20 mil bez przerwy czy wypoczynku.
38 Kasjusz Dion, LXXIV [1]; Herodian, II [13].
39 Kasjusz Dion (LXXIV, 4), ktry jako senator uczestniczy w ceremonii, daje jej pompa
tyczny opis.
40 Herodian, III [7].
41 Chocia z ca pewnoci nie byo intencj Lukana upiksza charakter Cezara, to jed
nak obraz bohatera, jaki daje w 10 ksidze Pharsalii, opisujc, jak Cezar jednoczenie flirtuje
z Kleopatr, oblega potg Egiptu i gawdzi z mdrcami kraju, skada si w istocie na naj
szlachetniejszy panegiryk.
42 Liczc od jego wyboru w dniu 13 kwietnia 193 r. do mierci Albina 19 lutego 197 r.
Por. Tillemont, Chronologia.
43 Herodian, II [13].
44 Gdy Sewer by zoony niebezpieczn chorob, skrztnie rozpowszechniano pogoski, e
zamierza mianowa swymi nastpcami Nigra i Albina. Jeli nie by szczery w stosunku do obu
rwnoczenie, to nie mg nim by te w stosunku do ktregokolwiek z nich oddzielnie; lecz
obuda Sewera sza tak daleko, e wyznawa taki zamiar we wspomnieniach ze swego ycia.
45 HCR [Spartianus, Sewer, 8].
46 Praktyka ta, wymylona przez Kommodusa, okazaa si bardzo poyteczna dla Sewera.
Znalaz on w Rzymie dzieci wielu najwaniejszych stronnikw swych rywali i posugiwa si nimi
nieraz dla zastraszenia lub pozyskania sobie ich rodzicw.
47 Herodian, III [5]; HCR, jw., 9, 10.
48 HCR [Kapitolinus, Klodiusz Albinus, 7 i n.]. Spartianus umieci tekst tego listu w caoci.
49 Por. III ksiga Herodiana i LXXIV Kasjusza Diona.
50 Kasjusz Dion, LXXV [6].
51 Kasjusz Dion, ibid.; Herodian, III [7]; HCR, Spartianus, Sewer, 11. Bitwa ta zostaa sto
czona na rwninie Trvoux, trzy lub cztery mile od Lyonu. Por. Tillemont, t. III.
52 Montesquieu, Uwagi nadprzyczynami wielkoci y upadku Rzeczypospolitey Rzymskiey, rozdz. XII.
53 Wikszo z nich, jak mona mniema, to byy mae otwarte statki; niektre jednak byy
galerami o dwch, a take kilka o trzech rzdach wiose.
54 w inynier nazywa si Pryskus. Zdolnoci uratoway mu ycie i przeszed na sub
zwycizcy. Szczegy oblenia podaje Kasjusz Dion (LXXIV, 10) i Herodian (III, 6); warto
zapozna si z interpretacj tej sprawy kawalera de Folarda; zob. Polybe, t. I.
55 Nie baczc na twierdzenia Spartianusa i niektrych pniejszych Grekw, moemy by
pewni, opierajc si na Kasjuszu Dionie i Herodianie, e Bizancjum jeszcze przez wiele lat
po mierci Sewera leao w ruinach.
56 Kasjusz Dion, LXXIV [8].
57 Kasjusz Dion (LXXV, 8); wymienia on tylko 29 senatorw, lecz 41 podaj Historycy
Cesarstwa Rzymskiego [Spartianus, Sewer, 13], wrd nich szeciu o imieniu Pescennius; Hero
dian (III, 8) pisze o okruciestwach Sewera oglnikowo.
58 Aureliusz Wiktor.
59 Kasjusz Dion, LXXVI [1]; HCR [Spartianus, Sewer, 8]. Sewer obchodzi Igrzyska Stulecia
z nadzwyczajn wspaniaoci, a w publicznych spichlerzach pozostawi zapasy zboa na siedem lat,
z czego dziennie czerpano 75 000 modii, co rwna si ok. 2500 kwart. Jestem przekonany o tym, e
spichlerze Sewera byy zaopatrywane w dugoterminowe zapasy, niemniej jednak jestem pewny, e
zarwno wzgldy polityczne, jak podziw wpyny na wyolbrzymienie owych zapasw w relacji grubo
ponad ich prawdziw ilo. HCR [Spartianus, Sewer, 23].
60 Por. traktat Spanheima o staroytnych medalach i inskrypcjach oraz dziea naszych uczo
nych podrnikw: Spona, Wheelera, Shawa, Pococka i in., ktrzy znaleli w Afryce, Grecji
i Azji wicej pomnikw Sewera ni ktregokolwiek innego rzymskiego cesarza.
342 Przypisy do rozdziau VI

61 Powid on swe zwyciskie wojska do Seleucji i Ktezyfontu, stolic monarchii Partw.

Bd mia sposobno powrotu do tej wojny we waciwym miejscu.
62 E t i a m i n B r i t a n n i s (nawet w Brytanii) oto jego wasne i dosadne sowa.
HCR [Spartianus, Sewer, 23].
63 Herodian, III, 8; HCR, jw., 12.
64 O zuchwaoci i przywilejach onierzy por. Sat. XVI, ktr faszywie przypisuje si
Juwenalisowi; styl tego utworu i inne okolicznoci skaniaj mnie do przypuszczenia, e powsta
on za panowania Sewera lub jego syna.
65 HCR [Spartianus, Pescenniusz Niger, 3].
66 Herodian, III [13].
67 Kasjusz Dion, LXXIV [2].
68 Jednym z najbardziej wyzywajcych i samowolnych aktw jego wadzy bya kastracja
stu wolnych Rzymian, wrd nich mczyzn onatych, a nawet ojcw rodzin, wycznie po to, by
jego crce podczas lubu z modym cesarzem towarzyszy orszak eunuchw godny wschodniej
krlowej. Kasjusz Dion, LXXVI [1].
69 Kasjusz Dion, LXXVI [4]; Herodian, III [12]. Gramatyk z Aleksandrii jest co si nie
rzadko zdarza lepiej zaznajomiony z tym tajemnym ukadem i bardziej pewny winy Plaucjana
anieli rzymski senator.
70 Appian, Przedmowa [6].
71 Wydaje si, e Kasjusz Dion pisa wycznie z zamiarem utworzenia z tych opinii histo
rycznego systemu. Pandekta wska nam, jak z drugiej strony prawnicy wytrwale dziaali
na rzecz prerogatywy.

ROZDZIA VI

1 HCR [Spartianus, S e w e r , 18]; O m n ia f u i , e t n ih il e x p e d i t .

2 Kasjusz Dion, LXXVI [16]
3 Okoo 186 roku. Pan de Tillemont jest bardzo zakopotany ustpem u Kasjusza Diona,
przypisujcym cesarzowej Faustynie, ktra zmara w 175 roku, zasug w doprowadzeniu do
skutku maestwa Sewera i Julii (LXXIV, 3). Uczony zbieracz zapomnia, e Dion relacjonuje
nie rzeczywisty fakt, lecz sen Sewera, sny za nie s ograniczone w czasie lub miejscu. Czyby
pan de Tillemont wyobraa sobie, e maestwa s p e n i a y s i w wityni Wenus w Rzymie?
( H is to ir e d e s e m p e r e u r s , t. III)
4 HCR [Spartianus, S e w e r , 3].
5 Ibid. [Spartianus, A n to n in u s K a r a k a lla , 10].
6 Kasjusz Dion, LXXVII [18; LXXVIII, 4].
7 Por. rozprawa Menagea na kocu jego edycji Diogenesa Laertiosa, D e f e m i n i s p h ilo s o p h is .
8 Kasjusz Dion, LXXVI [16]; Aureliusz Wiktor [D e C a e s a r ih u s , XX, 23].
9 Jego pierwszym imieniem byo Bassianus, po dziadku ze strony matki. W okresie swego
panowania przybra imi Antonina, ktrym posuguj si prawnicy i staroytni historycy. Po
mierci powszechne oburzenie obciyo go przydomkami Tarantusa i Karakalli; pierwszy z nich
wywodzi si od imienia synnego gladiatora, za drugi od nazwy dugich galijskich szat,
ktre rozdawa wrd ludu rzymskiego.
10 Wyniesienie Karakalli dokadny pan de Tillemont umieszcza w roku 198, za Gety
w roku 208.
11 Herodian, III [13]; yciorysy Karakalli i Gety H i s t o r y c y C e s a r s tw a R z y m s k i e g o .
12 Kasjusz Dion, LXXVI [12]; Herodian, III [14].
13 Poematy Osjana, tom I.
14 e Karaku Osjana i Karakalla z historii Rzymu to jedna i ta sama osoba to, jak si
 Przypisy do rozdziau VI 343

zdaje, jedyny punkt, w ktrym zgadzaj si ze sob panowie Macpherson i Whitaker. A jednak
opinia ta przedstawia pewne trudnoci. W wojnie kaledoskiej syn Sewera znany by jedynie pod
imieniem Antonina, tote wydaje si dziwne, e pieniarz gr szkockich obdarza go przydomkiem
powstaym cztery lata pniej i rzadko uywanym tak za ycia tego cesarza, jak w dzieach
najstarszych historykw. Por. Kasjusz Dion, LXXVIII [9]; HCR [Spartianus, Antoninus Kara-
kalla, 9]; Aureliusz Wiktor (Epitome, 21); Euzebiusz, Chro, ad ann, 214.
15 Kasjusz Dion, LXXVI [14]; HCR [Spartianus, Sewer, 20]; Aureliusz Wiktor.
16 Kasjusz Dion, ibid.; HCR [Spartianus, Antoninus Karakalla, 11].
17 Kasjusz Dion, LXXVI [15]; Herodian, III [15].
18 Pan Hume {Essay on Populousness o f Ancient Nations) susznie dziwi si, gdy Herodian
(IV, 1) z okazji owego wydarzenia pisze, e paac cesarski rwna si swym obszarem reszcie
Rzymu. Cay obszar Palatynu, na ktrym paac zosta zbudowany, ma w swym obwodzie nie
wicej jak jedenacie lub dwanacie tysicy stp (por. Notitia i Wiktor wg Nardiniego, Roma
antica). Lecz winnimy te pamita, e bogaci senatorowie otoczyli prawie cae miasto swymi
rozlegymi ogrodami i podmiejskimi paacami, ktrych wiksza cz zostaa pniej skonfisko
wana przez cesarzy. Jeli Geta rezydowa w ogrodach, ktre nosiy jego imi, na Janikulum,
i jeli Karakalla zamieszkiwa w ogrodach Mecenasa na Eskwilinie, to rywalizujcy ze sob
bracia byli oddzieleni od siebie odlegoci kilku mil; jednak przestrze midzy nimi wypeniay
cesarskie ogrody Sallusta, Lukullusa, Agryppy, Domicjana, Kajusa i in., otaczajce miasto i po
czone midzy sob i z paacem mostami przerzuconymi nad Tybrem i ulicami. Powysza opinia
Herodiana wymagaaby odrbnej rozprawy, zilustrowanej map staroytnego Rzymu; wtpliwe
jednak, czy jest to rzecz warta zachodu.
19 Herodian, IV [1].
20 Ibid. [4].
21 Karakalla powici w wityni Serapisa miecz, ktrym wedug jego wasnych prze
chwaek zabi swego brata Get. Kasjusz Dion, LXXVII [23].
22 Herodian, IV [4]. W kadym rzymskim obozie, w pobliu kwatery gwnej, znajdowaa si
maa kaplica, w ktrej zachowywano i czczono poski opiekuczych bstw. Niech nam wolno
bdzie doda, e ory i inne symbole wojskowe znajdoway si wrd najbardziej czczonych z tych
bstw; wspaniay zwyczaj, ktry utwierdza dyscyplin za pomoc sankcji religijnej. Por. Lipsius,
De militia romana, IV, 5, w. 2.
23 Herodian, IV [4]; Kasjusz Dion, LXXVII [3].
24 Get zaliczono pomidzy bogw. Sit d i v u s, dum non sit v i b u s (Niech bdzie
b o s k i , kiedy jest n i e y w y ) powiedzia jego brat. HCR [Spartianus, Antoninus Geta, 2].
Dowody deifikacji Gety mona do dzi odnale na medalach.
25 Kasjusz Dion, jw. [15].
26 Kasjusz Dion, ibid. [4]; Herodian, IV [6]. Kasjusz Dion, [jw., 12] powiada, e komedio
pisarze nie mi wymienia imienia Gety w swych utworach oraz e konfiskowane s spadki po
osobach, ktre wymieniy to imi w swych testamentach.
27 Karakalla przybra imiona pochodzce od nazw podbitych narodw; Pertynaks uzna, e
imi G e t i c u s (uzyska on pewn przewag nad Gotami, czyli Getae) byoby waciwym
dodatkiem do imion Parthicus, Alemannicus i in. HCR [Spartianus, Karakalla, 10 i Geta, 6].
28 Kasjusz Dion, jw. [5]. Pochodzi on prawdopodobnie od Helwidiusza Pryskusa i Trasei Petusa,
patriotw, ktrych niezomna, cho bezuyteczna i nie w por okazana cnota zostaa uwieczona
przez Tacyta.
29 Podobno Papinian sam by krewnym cesarzowej Julii.
30 Tacyt, Roczniki, XIV, 11.
31 HCR [Spartianus, Antoninus Karakalla, 8].
32 O Papinianie patrz Heineccius, Historia iuris romani, 330 i n.
33 Tyberiusz i Domicjan nigdy nie oddalali si poza okolice Rzymu. Neron wyjecha na krtk
344 Przypisy do rozdziau VI

podr do Grecji. I z dobrodziejstw sawionych cesarzy, chocia oni przebywaj daleko, ma

cie taki sam (jak inni) poytek. Okrutni zagraaj tylko tym, ktrzy s blisko. Tacyt, Dzieje,
IV, 74.
34 Kasjusz Dion, LXXVII [9].
35 Kasjusz Dion, ibid. [23]; Herodian, IV [9]. Pierwszy przedstawia to wydarzenie jako okrutn
masakr, a drugi rwnie jako perfidn. Jest prawdopodobne, e mieszkacy Aleksandrii
zirytowali tyrana swoimi szyderstwami, a moe te rozruchami.
36 Kasjusz Dion, ibid. [11].
37 Kasjusz Dion, LXXVI [15]. Pan Wotton (op. cit.) podejrzewa, e maksym t uoy sam
Karakalla i przypisa j swemu ojcu.
38 Kasjusz Dion (LXXVIII, 36) informuje, e nadzwyczajne darowizny Karakalli dla wojska
wynosiy rocznie 70 milionw drachm (ok. 2 350 000 funtw szterlingw). Inny jeszcze ustp
u Diona (LXXVII, 24), odnoszcy si do odu, byby niesychanie ciekawy, gdyby nie by niejasny,
bdny i prawdopodobnie przeinaczony. Najbardziej waciwy wydaje si by ten jego sens, e
onierze gwardii pretoriaskiej otrzymywali 250 drachm rocznie (40 funtw). Za panowania
Augusta pacono im po 2 drachmy lub denary dziennie, tzn. 720 rocznie (Tacyt, Roczniki, I, 17).
Domicjan, ktry podwyszy od o jedn czwart, paci prawdopodobnie pretorianom 960 drachm
(Gronovius, De pecunia veteri, III, 2). Te kolejne podwyki rujnoway imperium, gdy wraz
z odem rosy liczby onierzy; przekonalimy si, e sama tylko gwardia pretoriaska powikszya
swj stan z 10 000 do 50 000 onierzy.
39 Kasjusz Dion, LXXVIII [5]; Herodian, IV [3].
40 Przywizanie Karakalli do imienia i symboli Aleksandra znalazo swj wyraz w jego me
dalach. Por. Spanheim, De usu numismatum, Rozprawa XII. Herodian (IV, 8, init.) widzia bar
dzo mieszne rysunki twarzy, ktrej jedna strona bya podobna do twarzy Aleksandra, a dru
ga Karakalli.
41 Herodian, IV [14]; HCR [Kapitolinus, Opiliusz Makrynus, 4].
42 Kasjusz Dion, LXXIX [1]. Heliogabal czyni wyrzut swemu poprzednikowi, e mia za
si na tronie, chocia jako prefekt pretorianw nie mg by dopuszczony do senatu po tym,
jak gos wonego oprni izb. Osobiste przywileje Plaucjana i Sejanusa przeamay t uwi
con zasad. Pochodzili oni w rzeczywistoci ze stanu rycerskiego, lecz wraz z prefektur uzy
skali godno senatorw, a nawet konsulw.
43 Pochodzi on z Cezarei w Numidii i zacz sw karier w subie Plaucjana, ratujc ledwie
sw skr po jego upadku. Jego wrogowie utrzymywali, e urodzi si jako niewolnik i wykonywa,
obok innych rwnie niskich, profesj gladiatora. Rzucanie cienia na pochodzenie i stan przeciwnika
byo zwyczajem trwajcym bodaj od czasw greckich oratorw a po uczonych gramatykw
ostatniego wieku.
44 Zarwno Kasjusz Dion, jak i Herodian pisz o cnotach i wystpkach Makryna w sposb
otwarty i bezstronny. Lecz wydaje si, e autor ywota Makryna, w Historykach Cesarstwa
Rzymskiego, skopiowa sprzedajnych pisarzy, najtych przez Heliogabala, dla oczernienia pamici
jego poprzednika.
45 Kasjusz Dion, LXXVIII [28]. Sens tekstu tego autora jest rwnie jasny jak zamiar cesarza,
lecz pan Wotton le zrozumia jedno i drugie, rozrniajc stare i nowe legiony miast wete
ranw i rekrutw. Op. cit.
46 Kasjusz Dion, ibid. [23]. Skrt Ksyfilina, cho mniej szczegowy, jest w tym miejscu ja
niejszy od oryginau.
47 Wedug Lampridiusza (HCR, Aleksander Sewer, 60) Aleksander Sewer y 29 lat, 3 mie
sice i 7 dni. Skoro zgin 19 marca 235 roku, to urodzi si 12 grudnia 205 roku, by wic
w tym czasie w wieku lat trzynastu, a jego starszy kuzyn mg mie okoo 17 lat. To obli
czenie lepiej pasuje do faktw historii modych wadcw anieli obliczenie Herodiana (V, 3),
ktry daje im o trzy lata mniej, a jednoczenie, popeniwszy bd innego rodzaju w swej chro
 Przypisy do rozdziau VI 345

nologii, przedua panowanie Heliogabala o dwa lata poza rzeczywisty okres jego trwania.
0 szczegach konspiracji patrz Kasjusz Dion, jw. [31]; Herodian, V [3].
48 Wskutek niezwykle niebezpiecznej proklamacji, wydanej przez pretendenta do miana
Antonina, kady onierz, ktry przynis gow swego oficera, uzyskiwa prawo do jego prywatnego
majtku i wojskowego stopnia.
49 Kasjusz Dion, jw. [37]; Herodian, V [4]. Bitw stoczono w pobliu wsi Immae, w odlegoci
okoo 22 mil od Antiochii.
50 Kasjusz Dion, LXXIX [4].
51 Ibid. [14]; Herodian, V [5].
52 Imi to wywodz uczeni od dwch sw w jzyku syryjskim: Ela bg, i gabal kszta
towa; ksztatujcy lub nadajcy form bg; jest to waciwy, a nawet szczliwy epitet dla
soca. Wotton, op. cit.
53 Herodian, V [5 f i n \
54 Wdar si on do sanktuarium Westy i porwa posg, o ktrym sdzi, e jest posgiem
Pallady; lecz westalki przechwalay si, e posugujc si pobonym oszustwem, zdoay podrzuci
witokradczemu intruzowi falsyfikat. [HCR, Lampridiusz, Antoninus Heliogabal, 6].
55 Kasjusz Dion, jw. [12]; Herodian, V [6]. Poddani Cesarstwa zostali zobowizani do hojnych
prezentw dla nowo zalubionej pary. Cokolwiek obiecali za ycia Heliogabala, byo dokadnie
wyegzekwowane za rzdw Mamei.
56 Wynalazc nowego sosu hojnie wynagradzano, jeli jednak sos nie smakowa, wwczas ten,
ktry go wynalaz, nie mg je nic poza swoim sosem dopty, dopki nie wynalaz czego, co byoby
milsze cesarskiemu podniebieniu. HCR [Lampridiusz, Antoninus Heliogabal, 29].
57 Nigdy nie jad ryb morskich, chyba e znajdowa si daleko od morza, a wwczas roz
dawa wielkie iloci najrzadszych gatunkw, sprowadzanych z olbrzymim kosztem, wieniakom
mieszkajcym w gbi ldu. HCR [Lampridiusz, Antoninus Heliogabal, 23].
58 Kasjusz Dion, jw. [9]; Herodian, V [6].
59 Zaszczyt ten przypad Herioklesowi; zostaby on zastpiony przez niejakiego Zotikusa,
gdyby nie udao mu si trujcym napojem osabi si swego rywala, ktry nie dorwnawszy pod
czas prby swej reputacji, zosta haniebnie wypdzony z paacu. Kasjusz Dion, jw. [15, 16].
Pewnego tancerza uczyniono prefektem miasta, wonic prefektem stray, a fryzjera prefektem
aprowizacji. Ci trzej ministrowie, wraz z wieloma niszymi urzdnikami, byli poleceni ,,enormitate
membrorum (ogromnymi rozmiarami ciaa). HCR [Lampridiusz, Antoninus Heliogabal, 12].
60 Nawet atwowierny kompilator jego yciorysu w Historykach Cesarstwa Rzymskiego (Lam
pridiusz, Antoninus Heliogabal, 30, fin.) skonny jest podejrzewa, e jego wystpki zostay prze
sadzone.
61 Kasjusz Dion, j.w. [19]; Herodian V [8]; HCR [Lampridiusz, Antoninus Heliogabal, 13].
Wydaje si, e ostatni z tych trzech historykw korzysta z najlepszych rde w swym opisie
przewrotu.
62 Okresowi mierci Heliogabala i wstpienia Aleksandra na tron powicili sw erudycj
1 pomysowo Pagi, Tillemont, Valsecchi, Vignoli i Torre, biskup Adrii. Z pewnoci s to sprawy
zawie, lecz uznaj autorytet Diona, ktrego obliczenia s bez wtpienia prawdziwe, czysto za jego
tekstu zawiadczona zgodnie przez Ksyfilina, Zonarasa i Cedrenusa. Heliogabal panowa 3 lata,
9 miesicy i 4 dni liczc od dnia jego zwycistwa nad Makrynem, a zosta zabity 10 marca
222 roku. Co jednak przeciwstawimy wiadectwu medali niewtpliwie autentycznych, notujcych
pity rok jego wadzy jako trybuna? Powiemy, za uczonym Valsecchim, e uzurpacja Makryna
zostaa anulowana, wskutek czego syn Karakalli oblicza dni swego panowania od mierci ojca.
Rozwizawszy w trudny problem, jego mniejsze supeki moemy z atwoci rozwika albo
przeci.
63 HCR [Lampridiusz, Aleksander Sewer, 1]. Tym niezwykym popiechem senat pragn
unicestwi nadziej pretendentw i zapobiec powstaniu stronnictw w wojsku.
346 Przypisy do rozdziau VI

64 Cenzor Matellus Numidikus owiadczy w publicznej mowie do ludu rzymskiego, e gdyby

askawa natura pozwolia nam istnie bez pomocy kobiet, bylibymy uwolnieni od bardzo
kopotliwego towarzystwa; mg on zaleci maestwo jedynie jako wyrzeczenie si prywatnej
przyjemnoci na rzecz obowizku publicznego. Aulus Geliusz, I, 6.
65 Tacyt, R o c z n i k u XIII, 5.
66 HCR [Lampridiusz, Antoninus Heliogabal, 4 i 18].
61 Kasjusz Dion, LXXX [2]; Herodian, VI [1]; HCR [Lampridiusz, Aleksander Sewer, 49].
Herodian przedstawia owego patrycjusza jako osob niewinn. Historycy Cesarstwa Rzymskiego,
na podstawie Deksippusa, potpiaj go jako winnego spisku przeciw yciu Aleksandra. Trudno
rozstrzygn, kto z nich ma racj, lecz Dion jest nienagannym wiadkiem zazdroci i okruciestwa
Mamei w stosunku do modej cesarzowej, ktrej twardy los opakiwa Aleksander, cho nie mia
si mu przeciwstawi.
68 Herodian, VI [1]; HCR [Lampridiusz, Aleksander Sewer, 15 i 16]. w ostatni sugeruje, e gdy
zastanawiano si nad jakim projektem prawa, rad wspomagali zdolni prawnicy i dowiadczeni
senatorowie, ktrych opinie byy skadane na pimie, indywidualnie.
69 Por. jego ywot u Historykw Cesarstwa Rzymskiego. Bezkrytyczny kompilator pogrzeba owe
interesujce anegdoty pod ciarem szczegw trywialnych i bez znaczenia.
70 Por. Juwenalis, Sat. XIII.
71 HCR (Lampridiusz, jw., 18).
72 Por. HCR (Lampridiusz, ibid., 6). Sprawozdanie z przebiegu caego sporu pomidzy
Aleksandrem i senatem, oparte na protokach tego zgromadzenia. Dziao si to dnia 6 marca,
prawdopodobnie w roku 233, gdy Rzymianie cieszyli si ju przez penych 12 miesicy dobrodziej
stwami jego panowania. Zanim imi Antoninus zostao mu zaofiarowane jako zaszczytny tytu,
senat czeka, by przekona si, czy Aleksander sam nie przyjmie go jako nazwiska rodowego.
73 Oto ulubione powiedzenie cesarza: Bardziej si troszczy o onierzy ni o samego siebie, bo
na nich si opiera bezpieczestwo pastwa. HCR [Lampridiusz, Aleksander Sewer, 47].
74 Autor ywota Aleksandra HCR [Lampridiusz, Aleksander Sewer, 51] wspomina bunt
onierzy przeciw Ulpianowi, lecz ukrywa katastrof, gdy w ten sposb mgby ujawni saby punkt
rzdw swojego bohatera. Z tego celowego opuszczenia mona wnioskowa o powadze i uczci
woci autora.
75 Opis losu Ulpiana i niebezpieczestw, jakie groziy Dionowi zob. w okaleczonej kon
kluzji jego Historii, LXXX [2 i 4].
7e p rZypisy Reimara do Kasjusza Diona, LXXX [2].
77 Juliusz Cezar stumi bunt za pomoc tego samego sowa Q u i r i t e s , ktre, przeciw
stawione sowu onierze , byo uyte w sensie wzgardliwym i obniao rang uczestnikw buntu do
mniej zaszczytnego stopnia zwykych obywateli. Tacyt, Roczniki, I, 42.
78 HCR [Lampridiusz, Aleksander Sewer, 54].
79 Z rodu Metellw. HCR [Lampridiusz, Aleksander Sewer, 44]. By to rozsdny wybr. W cigu
krtkich dwunastu lat Metellowie potrafili uzyska 12 konsulatw i pi tryumfw. Por. Wellejusz
Paterkulus, II, 11; oraz Fasti.
80 ywot Aleksandra w HCR to idealizowany wizerunek doskonaego wadcy, niezgrabna
imitacja Cyropedii. Natomiast Herodian daje rozumny i umiarkowany opis jego panowania, zgodny
z szerszym obrazem historii tych czasw, a najbardziej wstrtne szczegy z jego relacji znajduj
potwierdzenie w odnonych fragmentach relacji Diona. Jednak z powodu jakiej szczeglnie niskiej
niechci wikszo wspczesnych pisarzy ublia Herodianowi i kopiuje Historykw Cesarstwa
Rzymskiego. Por. panw de Tillemonta i Wottona. Odmiennego rodzaju niech nakazywaa
cesarzowi Julianowi (Caesares) rozpisywa si z jawnym zadowoleniem o kobiecej saboci
Syryjczyka i omiesza chciwo jego matki.
81 Wedug bardziej dokadnego Dionizjusza miasto to byo tylko o sto stadiw, czyli dwa
nacie i p mili, oddalone od Rzymu, chocia niektre posterunki mogy by dalej wysunite
 Przypisy do rozdziau VI 347

w stron Etrurii. Nardini w swej rozprawie, zwalczajc popularny pogld, a take autorytet
dwch papiey, przesun Weje z Civita Castellana do maej miejscowoci nazywanej Isola,
znajdujcej si w powie drogi midzy Rzymem a jeziorem Bracciano.
82 Por. Liwiusz, Dzieje, IV [59] i V [7]. W rzymskim spisie ludnoci wasno, wadza
i opodatkowanie byy ze sob wspmierne.
83 Pliniusz St., XXXIII, 3; Cycero, O powinnociach, II, 22; Plutarch, Emiliusz Paulus.
84 Por. pikny opis tego bogactwa, przez wieki nagromadzonego, u Lukana, Pharsalia, III,
w. 155 i n.
85 Tacyt, Roczniku I, U; wydaje si, e rejestr ten istnia jeszcze za Appiana.
86 Plutarch, Pompejusz [45].
87 Strabon, XVII.
88 Wellejusz Paterkulus, II, 39. Wydaje si, e daje on przewag dochodom Galii.
89 Talenty: eubejski, fenicki i aleksandryjski, wayy dwukrotnie wicej od talentu attyckiego.
Por. dzieo Hoopera o starych wagach i miarach, cz. IV, 5. Jest bardzo prawdopodobne, e talent
fenicki zosta przeniesiony z Tyru do Kartaginy.
90 Polibiusz, XV, 18.
91 Appian, Pnica.
92 Diodor Sycylijczyk [Bibliotheke], V [37]. Kadyks zosta zbudowany przez Fenicjan nieco
ponad tysic lat przed Chr. Por. Wellejusz Paterkulus, I, 2.
93 Strabon, III.
94 Pliniusz St., XXXIII, 3. Wspomina on rwnie kopalni srebra w Dalmacji, ktra dawaa
skarbowi pastwa 50 funtw dziennie.
95 Strabon, X; Tacyt, Roczniki, III, 69 i IV, 30. Tournefort ( Voyages au Levant, list VIII) daje
ywy opis prawdziwej ndzy Gyarusu.
96 Lipsius, De magnitudine romana (II, 3) oblicza dochd na 150 milinw zotych koron, lecz cae
to dzieo, cho uczone i pene pomysw, zdradza wielce wybuja wyobrani.
97 Tacyt, Roczniki, XIII, 31.
98 Pliniusz St. (VI, 28; XII, 18). Jego uwaga, e towary z Indii byy sprzedawane w Rzymie po
cenie stokrotnie wyszej od ceny nabycia, moe nam da pewne pojcie o dochodach celnych, skoro
w pierwotny koszt rwna si wartoci ponad 800 000 funtw.
99 Staroytni nie znali sztuki szlifowania diamentw.
100 Pan Bouchaud, w swej rozprawie De l impt chez les Romains, przepisa ten katalog ze
streszczenia i prbuje go objani bardzo rozwlekym komentarzem.
101 Tacyt, Roczniki, I, 78. Dwa lata pniej podbj biednego krlestwa Kapadocji da
Tyberiuszowi pretekst do zmniejszenia akcyzy o poow, lecz ulga ta bya krtkotrwaa.
102 Kasjusz Dion, LV [25] i LVI [28].
103 Sum t ustalono tylko na podstawie przypuszcze.
104 Przez wiele wiekw istnienia prawa rzymskiego c o g n a t U czyli krewni ze strony matki,
nie byli uprawnieni do sukcesji; t surow zasad stopniowo podwayy wzgldy ludzkoci
i ostatecznie zostaa zniesiona przez Justyniana.
105 Pliniusz M., Panegiryk, 37.
106 Heineccius, Antiquit, iuris Romani, II.
107 Horacy, II, Sat. V; Petroniusz, Satiricon, 116 i n.; Pliniusz, Listy, II, List 20.
108 Cycero, FilipikU II, 16.
109 Por. jego listy. Kady taki testament dawa mu okazj do przedstawienia swych uczu, czci
wobec zmarego i sprawiedliwoci wobec ywych; jedno i drugie wystpio w jego stosunku do syna,
ktrego wydziedziczya matka (V, 1).
110 Tacyt, Roczniki, XIII, 50; [Montesquieu] O duchu praw, XII, 19.
111 Pliniusz M., Panegiryk; Historycy Cesarstwa Rzymskiego; Burman, De vectigal., pas
sim.
348 Przypisy do rozdziau VII

112 Daniny (w cisym tego sowa znaczeniu) nie byy dzierawione; dobrzy wadcy czsto
puszczali w niepami miliony zalegoci.
113 Pooenie nowych obywateli jest opisane szczegowo przez Pliniusza M. (Panegiryk, 37,
38, 39); Trajan ogosi prawo bardzo im sprzyjajce.
114 Kasjusz Dion, LXXVII [9]
115 Ten, ktry paci poprzednio dziesi a u r e i, a wic zwyk danin, paci obecnie nie
wicej ni jedn trzeci a u r e u s a, a odpowiednie zote monety zostay wybite na rozkaz
Aleksandra. HCR [Lampridiusz, Aleksander Sewer, 39] z komentarzem Salmazjusza.
116 Por. ywoty Agrykoli, Wespazjana, Trajana, Sewera i jego trzech rywali, w istocie
ywoty wszystkich wybitnych mw tych czasw.

ROZDZIA VII

1 Nie byo przykadu panowania trzech kolejnych pokole, w trzech wypadkach tylko sy
nowie objli wadz po swych ojcach. Maestwa cesarzy (niezalenie od zezwole na rozwody
i czstego ich praktykowania) byy, oglnie biorc, bezpodne.
2 HCR [Kapitolinus, M a k s y m in , 1, n j.
3 HCR [Kapitolinus, D w a j M a k s y m i n o w i e , 6]; Herodian, VI [8]; Aureliusz Wiktor. Z porw
nania tych prac moe si wydawa, e Maksymin obj w szczeglnoci dowdztwo trybaliaskiej
konnicy, odpowiadajc jednoczenie za dyscyplin rekrutw w caej armii. Biograf winien by
z wiksz pieczoowitoci odnotowa jego wyczyny i kolejne stopnie wojskowej kariery.
4 Por. oryginalny tekst listu Aleksandra Sewera HCR [Kapitolinus, M a k s y m i n u s M L , 3].
5 HCR [Lampridiusz, A le k s a n d e r S e w e r , 61]. Zagodziem opis niektrych najbardziej niepraw
dopodobnych okolicznoci, dany przez tego marnego biografa. Z jego nieskadnej narracji mona by
wnosi, e to bazen cesarski, wszedszy przypadkowo do namiotu swego wadcy i obudziwszy go,
z obawy przed kar namwi niezadowolonych onierzy do popenienia mordu.
6 Herodian, VI [8 i 9].
7 Kaligula, najstarszy spord tych czterech wadcw, mia zaledwie 25 lat, gdy wstpi na tron;
Karakalla 23, Kommodus 19, a Neron nie wicej ni 17 lat.
8 Wydaje si, e zupenie nie zna greki, ktra jako jzyk salonu i literatury stanowia
istotn cz skadow kadego humanistycznego wyksztacenia.
9 HCR [Kapitolinus, D w a j M a k s y m in o w ie , 8]; Herodian, VII [1]. Herodian bywa jak
najbardziej niesprawiedliwie potpiany za to, e rzekomo pobaa wystpkom Maksymina.
10 onie Maksymina, ktra z kobiec agodnoci podpowiadaa mu mdre rady, udawao
si czasem zawrci tyrana na drog prawdy i ludzkoci; por. Ammianus Marcellinus (XIV, 1), ktry
czyni aluzj do tej sprawy, lecz relacjonuje j peniej w opisie panowania Gordianw. Moemy
wywnioskowa z napisw na medalach, e ta dobroczynna cesarzowa nazywaa si Paulina, za z jej
tytuu D iv a , e umara przed Maksyminem ( V a le s iu s a d lo c . c it. A m m i a n .) . Spanheim, D e u su
n u m is m a tu m , t. II.
11 Porwnywano go do Spartakusa i Ateniona. HCR [Kapitolinus, D w a j M a k s y m i n o w i e , 9].
2 Herodian, VII [3 i 4 ]; Zosimos [ N a h isto r ia ], I [13].
13 Na urodzajnym obszarze Bizancjum 150 mil na poudnie od Kartaginy. Miasto to
zostao odznaczone, prawdopodobnie przez Gordianw, mianem kolonii i piknym amfiteatrem,
ktry do tej pory zachowa si w doskonaym stanie. Por. I tin e r a r ia , Wesseling; Shaw, T r a v e ls .
14 Herodian, VII [4 i 5]; HCR [Kapitolinus, T r z e j G o r d ia n o w ie , 1 i n.]
15 HCR [Kapitolinus, T r z e j G o r d ia n o w ie , 3]. Synny dom Pompejusza i n c a r i n i s zo
sta przywaszczony przez M arka Antoniusza, a w konsekwencji, po mierci triumwira, sta si
czci cesarskiej wasnoci. Cesarz Trajan zezwala bogatym senatorom na kupno tych wspaniaych
i bezuytecznych paacw, a nawet ich do tego zachca (Pliniusz M., Panegiryk, 50), jest wic
 Przypisy do rozdziau VII 349

rzecz prawdopodobn, e te dziki temu dom Pompejusza sta si wasnoci pradziadka

Gordiana.
16 Gatunki marmuru: klaudyjski, numidyjski, karystyjski i synnadyjski. Kolory rzymskich
marmurw s sabo opisane i le rozrnione. Wydaje si jednak, e marmur karystyjski by
koloru morskiej zieleni, synnadyjski koloru biaego z owalnymi plamami purpury. Por. Sal-
masius ad HCR.
17 HCR [Kapitolinus, Trzej Gordiano wie, 3 i 4]. Czasami urzdza on wystp piciuset par
gladiatorw, nigdy mniej ni stu pidziesiciu. Da raz na uytek cyrku sto koni sycylijskich
i tyle kapadockich. Zwierzta przeznaczone do polowa byy to przewanie: niedwiedzie, odyce,
byki, rogacze, osie, dzikie osy itp. Wydaje si, e sonie i lwy byy zarezerwowane dla uwietnienia
cesarzy.
18 Por. oryginalny tekst listu HCR [Kapitolinus, Trzej Gordianowie, 5]; list ten ukazuje
jednoczenie respekt Aleksandra dla powagi senatu i jego powaanie dla prokonsula mianowanego
przez to zgromadzenie.
19 Po kadej z naonic Gordiana modszego pozostao troje lub czworo dzieci. Jego pody
literackie, cho mniej liczne, nie zasuguj bynajmniej na lekcewaenie.
20 Herodian, VII [6]; HCR [Kapitolinus, Dwaj Maksyminowie, 14].
21 Co jednak aprobowali senatorowie, uwaajc, e byoby rzecz niebezpieczn prze
ciwstawia si uzbrojonemu, samemu bdc bezbronnym. Aureliusz Wiktor [De Caesaribus,
25].
22 Nawet suba, pisarze i in. zostali wykluczeni, a ich prace wykonywali sami senatorowie.
Jestemy zobowizani Historykom Cesarstwa Rzymskiego za zachowanie tego ciekawego przykadu
staroytnych przepisw Rzeczypospolitej [Kapitolinus, Trzej Gordianowie, 12].
23 To pene odwagi przemwienie, ktre jest tumaczeniem z tekstu Historykw Cesarstwa
Rzymskiego [Kapitolinus, Trzej Gordianowie, 11], zostao jak mona przypuszcza prze
pisane przez autora z oryginalnych rejestrw senatu.
24 Herodian, VII [6 i 7].
25 Herodian, VIII [7]; VII [6]; HCR [Kapitolinus, Trzej Gordianowie, 13].
26 Herodian, VII [9]; HCR [Kapitolinus, Trzej Gordianowie, 15]. Dodajmy, e ustalenie czasu
panowania Gordiana na jeden miesic i sze dni stanowi synn poprawk do twierdze Ca-
saubona i Panviniusa; zastpuje ono absurdaln rachub jednego roku i szeciu miesicy.
Por. Comment, s. 193. Zosimos podaje w ks. I [16], e obaj Gordianowie zginli na statku podczas
burzy dziwna nieznajomo historii albo te dziwne naduycie metafory!
27 HCR [Kapitolinus, Maksymus i Balbinus, 2] przepisane z rejestrw senatu; data tam podana
jest jak to autorzy przyznali faszywa, lecz udao si j poprawi dziki temu, e zbiega si
z igrzyskami apoliskimi.
28 Pochodzi od Korneliusza Balbusa, szlachetnego Hiszpana i przysposobionego syna Te-
ofanesa, greckiego historyka. Balbus uzyska obywatelstwo Rzymu dziki asce Pompejusza,
a jego zachowanie zawdzicza elokwencji Cycerona (Oratio pro Cornelio Balb). Przyja Cezara
(ktremu odda niezwykle wane tajne usugi w okresie wojny domowej) wzniosa go do godnoci
konsula i kapana, godnoci, ktrych dotd aden czowiek obcego pochodzenia nie piastowa.
Bratanek Balbusa uzyska zwycistwo nad Garamantami. Por. Dictionnaire Baylea, ktry pod
hasem B a l b u s wymienia kilka osb o tym imieniu i naprawia ze sw zwyk dokadnoci bdy
wczeniejszych autorw.
29 Zonaras, Epitome his tor ion, XII [17]. Nie mona jednak zbytnio polega na nowoytnym
Greku, ktry z grubsza tylko znajc histori trzeciego wieku tworzy kilku wyimaginowanych
cesarzy i miesza z sob tych, ktrzy naprawd istnieli.
30 Herodian, VII [10], przypuszcza, e senat zosta wpierw zwoany na Kapitolu i szeroko
rozpisuje si na ten temat. HCR [Kapitolinus, Maksymius i Balbinus, 3] wydaj si by blisi prawdy
w tej sprawie.
350 Przypisy do rozdziau VII

31 U Herodiana [VII, 8] i w HCR [Kapitolinus, Dwaj Maksyminowie i Trzej Gordianowie, 14]

znajdujemy teksty trzech rnych przemwie Maksymina do wojsk na temat rebelii w Afryce
i Rzymie. Pan de Tillemont bardzo susznie zauway, e teksty te nie zgadzaj si ani midzy
sob, ani z prawd {Histoire des empereurs, t. III).
32 Beztroska pisarzy tych czasw stawia nas w bardzo kopotliwej sytuacji. 1. Wiemy, e
Maksymus i Balbinus zostali zabici podczas igrzysk kapitoliskich (Herodian, VIII, 8). Na podstawie
Censorinusa {De die natali, 18) jestemy w stanie ustali dat tych igrzysk na rok 238, lecz nie
wiemy, w jakim odbyy si dniu i w miesicu. 2. Wybr Gordiana przez senat zosta z rwn
pewnoci ustalony na dzie 27 maja, ale nie moemy w aden sposb zbada, czy stao si to
tego samego, czy te poprzedniego roku. Tillemont i Muratori, ktrzy wyraaj sprzeczne w tej
sprawie opinie, przytaczajc mas przypadkowych autorytetw, tworz domniemania i hipo
tezy. Pierwszy wydaje si rozciga w czasie te wydarzenia, drugi zawa je, obaj czyni to
w stopniu, ktry nie bardzo zgadza si z logik i faktami historii; a jednak trzeba wybiera po
midzy nimi.
33 Wellejusz Paterkulus, II, 24. Prezes de Montesquieu (w swym dialogu Sulli i Eukratesa)
wyraa pogldy dyktatora z pewn werw, a nawet wzniosoci.
34 Muratori {Annali dTtalia, t. II) sdzi, e topnienie niegw przypada raczej na czerwiec lub
lipiec anieli na luty. Opinia czowieka, ktry spdzi swe ycie midzy Alpami i Apeninami,
posiada niewtpliwie du wag. Niemniej pozwalam sobie zauway, e: 1. Sformuowanie
duga zima , na ktrym opiera si Muratori, znajduje si tylko w wersji aciskiej, a nie w grec
kim tekcie Herodiana; 2. kaprysy zmiennej pogody, na przemian sonecznej i ddystej, na ktre
naraeni byli onierze Maksymina (Herodian, VIII, 5), wskazuj raczej na wiosn ni na lato.
Moemy te w podobny sposb doj do wniosku, e owe strumienie zleway si w jedno, tworzc
rzek Timavus, tak poetycznie (w kadym sensie tego sowa) opisan przez Wergiliego; znajduj
si one okoo 12 mil na wschd od Akwilei. Por. Cluverius, Italia antiqua, t. I.
35 Herodian, VIII [3]. Bstwem celtyckim mia by Apollo i pod tym mianem otrzyma
podzikowania senatu. Zbudowano take wityni Wenus ysej dla uczczenia kobiet Akwilei,
ktre odday swe wosy, by uwi z nich powrozy dla machin wojennych.
36 Herodian, VIII [5 fin.]; HCR [Kapitolinus, Dwaj Maksyminowie, 23]. Okres panowania
Maksymina nie zosta ustalony z wiksz dokadnoci, jedynie Eutropiusz oblicza go na trzy lata
i kilka dni (IX, 1). Moemy polega na wiernoci tego tekstu, gdy aciski orygina zgadza si
z greck wersj Pajaniosa.
37 Mierzy on osiem stp i jedn trzeci, co rwna si z gr omiu angielskim stopom, biorc
pod uwag ich stosunek: 967 do 1000. Por. rozwaania Graevesa o stopie rzymskiej. Dowiaduje
my si, e Maksymin mg wypi w cigu jednego dnia amfor (czyli okoo 7 galonw) wina i zje
30 do 40 funtw misa. Potrafi on ruszy z miejsca zaadowany wz, zama pici nog konia,
skruszy w rku kamie i wyrywa mode drzewka z korzeniami. Por. jego ywot w HCR.
38 Por. gratulacyjny list konsula Klaudiusza Juliana od obu cesarzy w HCR [Kapitolinus,
Maksymus i Balbinus, 17].
39 HCR [Kapitolinus, Maksymus i Balbinus, 15].
40 Herodian, VII [12].
41 Herodian, VIII [7].
42 Tak nieostrona opinia znalaza wyraz wrd okrzykw w senacie, a onierze mogli je przyj
jako zoliw obelg. HCR [Kapitolinus, jw., 12, 13].
43 Spory okryte milczeniem, takie, ktrych si raczej domylano, ni je widziano. HCR
[Kapitolinus, ibid, 14]. To adnie sformuowane zdanie zostao zapewne skradzione jakiemu
lepszemu autorowi.
44 Herodian, VIII [8].
45 Poniewa nie byo w tym momencie nikogo innego okrelaj t sytuacj Historycy
Cesarstwa Rzymskiego [Kapitolinus, Maksymus i Balbinus, 14].
 Przypisy do rozdziau VII 351

46 Kwintus Kurcjusz (X, 9) chwali w wytwornych sowach nowego cesarza, e przez swe
szczliwe objcie wadzy wygasi zarzewie wielu zamieszek, ukry w pochwach wiele mieczy i pooy
kres zu pyncemu z podziau wadzy. Rozwaywszy kade sowo tego fragmentu, jestem prze
konany, e bardziej odpowiada on okazji objcia tronu przez Gordiana anieli jakiemukolwiek
innemu okresowi w historii Rzymu. Jeli tak jest, to moglibymy ustali okres ycia Kwintusa
Kurcjusza. Ci, ktrzy umieszczaj go w czasach pierwszych cesarzy, opieraj swj sd na czystoci
jego stylu, lecz s zakopotani faktem, e nie ma go w dokadnej licie rzymskich historykw
uoonej przez Kwintyliana.
47 HCR [Kapitolinus, Trzej Gordianowie, Tertulian, 24, 25]. Z pewnych aluzji w obu listach
wnioskuj, e eunuchowie nie zostali wypdzeni z paacu bez zastosowania pewnej, cho agodnej
przemocy i e mody Gordian raczej po fakcie zaaprobowa nieaskawe ich potraktowanie, anieli
poprzednio wyrazi na nie sw zgod.
48 Polubi crk Mizyteusza, ktrego ze wzgldu na jego wymowno uzna godnym za
szczycenia swym powinowactwem; i zaraz go mianowa prefektem; odtd wadza cesarska nie
wydawaa si ju dziecinna i godna wzgardy. [Kapitolinus, Trzej Gordianowie, Tertulian, 23].
49 HCR [ibid.]; Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 27]; Porfiriusz, Vita Plotini apud Fabricium,
Bibliotheca Graeca, IV, 36. Filozof Plotyn towarzyszy armii, wspierany umiowaniem wiedzy
i nadziej dotarcia a do Indii.
50 Okoo 20 mil od miasteczka Circesium, na granicy obu imperiw.
51 Napis (zawierajcy bardzo osobliwy kalambur) zosta wymazany na rozkaz Licyniusza, ktry
twierdzi o sobie, e jest w jakim stopniu spokrewniony z Filipem (HCR jw., 34); lecz
t u m u l u s , czyli wzgrek ziemny, tworzcy grobowiec, istnia jeszcze za czasw Juliana.
Por. Ammianus Marcellinus, XXIII, 5.
52 Aureliusz Wiktor; Eutropiusz, IX, 2; Orozjusz, VII, 20; Ammianus Marcellinus, XXIII,
5; Zosimos, I [19]. Filip, ktry pochodzi z Bostry, mia okoo czterdziestu lat.
53 Czy nazwa arystokracja moe by w jakikolwiek sposb stosowana dla formy rzdu
w Algierze? Kada wadza wojskowa oscyluje pomidzy skrajnociami absolutnej monarchii
i nieokrzesanej demokracji.
54 Wojskowa republika mamelukw w Egipcie dostarczyaby panu de Montesquieu (por.
jego Uwagi nad przyczynami wielkoci y upadku Rzeczpospolitey Rzymskiey, rozdz. 16) porwna
bardziej sprawiedliwych i szlachetnych.
55 HCR [jw., 30] popadaj w sprzecznoci i ich relacja jest nieprawdopodobna. Jak mg
Filip potpi swego poprzednika, a jednoczenie uwici jego pami? Jak mg on wyda rozkaz
publicznej egzekucji, a jednoczenie, w swych listach do senatu, odegna si od winy za jego mier?
Filip, cho by dnym wadzy uzurpatorem, na pewno nie by szalonym tyranem. Take pewne
trudnoci natury chronologicznej wykryli swym bystrym wzrokiem w tej wtpliwej relacji Tillemont
i Muratori.
56 Opis owych rzekomo ostatnich obchodw, cho pochodzi ze znanego okresu historii,
zawiera tyle wtpliwoci i niejasnoci, e alternatywa wydaje si by niewtpliwa. Gdy papie
Bonifacy VIII ustanowi jubileuszowe igrzyska papieskie, majce by kopi Igrzysk Stulecia,
udawa przebiegle, e wskrzesza jedynie star instytucj. Por. pan le Chais, Lettres sur les Jubiles.
57 Okres okoo stu lub stu dziesiciu lat. Warron i Liwiusz przyjmuj pierwsz liczb, lecz
nieomylny autorytet Sybilli uwici t drug (Censorinus, op. cit., 17). Cesarze Klaudiusz i Filip
nie mieli wrodzonego szacunku dla wyroczni.
58 Ide Igrzysk Stulecia mona najlepiej poj w oparciu o poemat Horacego i opis Zosimosa,
II [5].
59 Zachowane obliczenia Warrona ustalaj dat zaoenia Rzymu, ktra odpowiada 754 r.
przed Chr., lecz chronologia rzymska, w odniesieniu do wczeniejszych wiekw, jest tak wtpliwa, e
sir Isaac Newton umieszcza to wydarzenie w roku 627.
352 Przypisy do rozdziau VIII

ROZDZIA VIII

1 Staroytny dziejopis, cytowany przez Wellejusza Paterkulusa (I, 6), obliczy, e Asyryjczycy,
Medowie, Persowie i Macedoczycy panowali nad Azj w cigu 1995 lat od wejcia na tron
Ninosa do klski, ktr Antiochowi zadali Rzymianie. Poniewa to ostatnie wielkie wydarzenie
miao miejsce w 289 r. przed Chr., pierwsze musiao zaj w 2184 r. owej ery. Astronomiczne
obserwacje, ktre Aleksander znalaz w Babilonie, przesuwaj t dat wstecz o lat 50.
2 W 538 r. ery Seleucydw. Por. Agatias, II [27]. Data owego wielkiego wydarzenia zo
staa ustalona przez Eutychiusza na dziesity rok panowania Kommodusa (taka jest bez
troska ludzi Orientu), za Mojesz z Chorene przesuwa j do czasu panowania Filipa. Ammia-
nus Marcellinus przepisa starodawne rda, ktre istotnie s bardzo dobre, w sposb tak
niewolniczy, e wynika z nich, jakoby rd Arsacydw zajmowa jeszcze tron perski w poowie
czwartego stulecia.
3 Garbarz ten nazywa si Babek, a onierz Sassan; od pierwszego Artakserkses uzyska
nazwisko Babegan, za od drugiego wywodzi si nazwa dynastii S a s s a n i d z i .
4 DHerbelot, Bibliothque Orientale, A r d s h i r.
5 Kasjusz Dion, LXXX [3]; Herodian, VI [2]; Abulpharagius, Dynast.
6 Por. Mojesz z Chorene, Hist. Armen., II, 6571.
7 Hyde i Prideaux, kojarzc perskie legendy i swe wasne zmylenia w jedn nader zgodn
opowie, przedstawiaj Zoroastra jako wspczesnego Dariuszowi Hystaspesowi. Wystarczy
jednak zwrci uwag, e pisarze greccy, pochodzcy niemal z czasw Dariusza, zgodni byli
w opinii, e Zoroaster y wiele setek lub nawet tysicy lat przed ich czasem. Rozsdny i krytyczny pan
Moyle dostrzeg to i, wbrew swemu wujowi, doktorowi Prideaux, popar tez o starodawnym
pochodzeniu perskiego proroka (por. jego Works, t. II).
8 To starodawne narzecze nazywao si z e n d. Jzyk komentarza, p e h 1 e v i, cho powsta
w pniejszych czasach, ju od wielu wiekw jest jzykiem martwym. Ju ten jeden fakt (jeli
zgodzimy si na jego prawdziwo) potwierdza dostatecznie staroytno tych pism, ktre pan
dAnquetil sprowadzi do Europy i przetumaczy na jzyk francuski.
9 Hyde, De religione veterum Persarum, 21.
10 Opieraem si gwnie na Zendawecie pana dAnquetil i na Sadderze, zaczonym do
rozprawy dr. Hydea. Przyznajemy jednak, e wskutek zamierzonej mtnoci jzyka proroka,
kwiecistego stylu Wschodu i zwodniczego medium wersji francuskiej i aciskiej, moglimy popa
w bd i herezj, przedstawiajc ten skrt perskiej teologii.
11 Wspczeni Persowie (i do pewnego stopnia Sadder) podnosz Ormuzda do godnoci
pierwszej i wszechmocnej przyczyny, a jednoczenie degraduj Arymana do roli ducha niszego,
cho buntowniczego. By moe, to ch przypodobania si muzumanom wpyna na t reform
ich teologicznego systemu.
12 Herodot, I, 131. Dr Prideaux jednak susznie przypuszcza, e witynie zostay pniej
dozwolone w religii magw.
13 Hyde, De religione veterum Persarum, 8. Nie baczc na wszystkie czynione przez Persw
rozrnienia i zastrzeenia, ktre wydaj si nader rzeczowe, muzumascy tyrani pitnowali ich
ustawicznie jako bawochwalczych wyznawcw ognia.
14 Por. Sadder, w ktrym nakazy moralne zajmuj najmniej miejsca. Liczba towarzyszcych
im obrzdw jest nieskoczenie dua i s one drobiazgowe. Np. wymagano od nabonego Persa
pitnastu uklkni, modlitw itd., ilekro obcina sobie paznokcie lub oddawa mocz albo ilekro
nakada wity pas. Sadder, art. 14, 50, 60.
15 Zendawesta, t. I i Prcis du systme de Zoroastre, t. III.
16 Hyde, De religione veterum Persarum, 19.
17 Ibid., 20. Zarwno Hyde, jak i Prideaux stosuj w opisie religii magw nazwy waciwe
hierarchii chrzecijaskiej.
 Przypisy do rozdziau VIII 353

18 Ammianus Marcellinus, XXIII, 6. Podaje on (a nie wiadomo, do jakiego stopnia mona mu

zaufa) dwa ciekawe szczegy: 1. Magowie wywodzili niektre swe najbardziej tajemne nauki od
hinduskich braminw; 2. Stanowili oni zarwno plemi, wzgldnie rd, jak i stan.
19 Kocielna instytucja dziesiciny jest szczeglnym przykadem zgodnoci pomidzy prawem
Zaratustry a prawem Mojesza. Ci, ktrzy nie potrafi sobie tego inaczej wytumaczy, mog
przypuszcza, jeli im si tak podoba, e to magowie pniejszych czasw wprowadzili tak
poyteczny dodatek do pism swego proroka.
20 Sadder, art. VIII.
21 Platon, Alcybiades [ 37].
22 Pliniusz St. (XXX, 1) zauwaa, e magia wizia ludzko potrjnymi kajdanami: religii,
medycyny i astronomii.
23 Agatias, IV [24].
24 Pan Hume w swych Dialogach o religii naturalnej mdrze spostrzega, e sekty o najbar
dziej subtelnych i filozoficznych doktrynach s przewanie najbardziej nietolerancyjne.
25 Cycero, O prawach, II, 10. Kserkses, idc za porad magw, zburzy witynie Grecji.
26 Hyde, De religione veterum Persarum, 23, 24; D Herbelot, Bibliothque Orientale; Z u r -
d u s h t; ywot Zoroastra w tomie II Zendawesty.
21 Por. Mojesza z Chorene, II, 74, z Ammianem Marcellinusem, XXIII, 6; odtd bd si
posugiwa tymi tekstami.
28 Rabbi Abraham, Tarikh Schickard.
29 Basnage, Histoire des Juifs, VIII, 3; Sodzomen, II, 1. Manes, ktry ponis haniebn mier,
moe by uwaany za maga tak jak i za chrzecijaskiego heretyka.
30 Hyde, De religione veterum Persarum, 21.
31 Te kolonie byy bardzo liczne. Seleukos Nikator zaoy 39 miast, a ich nazwy wywo
dziy si z jego imienia lub imion jego krewnych (Appian, op. cit., Syr., 57). Jeszcze w 196 r.
po Chr. liczono lata wedug ery Seleukosa, dotd uznawanej przez wschodnich chrzecijan;
rok ten, jako rok 508 znajdujemy na medalach i w miastach greckich znajdujcych si na
obszarze cesarstwa Partw. Por. Moyle, t. I, i Freret, Mmoires de lAcadmie des Inscriptions,
t. XIX.
32 Nowoytni Persowie wyrniali ten okres jako panowanie dynastii krlw narodw .
Por. Pliniusz St., VI, 25.
33 Eutychiusz (t. I) opisuje przebieg oblenia wyspy Mesene na Tygrysie z pewnymi okolicz
nociami podobnymi do historii Nisusa i Scylli.
34 Agatias, II [26]. Wadcy Segestanu bronili swej niepodlegoci przez wiele lat. Biorc pod
uwag, e w romansach przenosi si wydarzenia wspczesne do pradawnych czasw, nie jest
wykluczone, e bajeczne wyczyny Rustana, wadcy Segestanu, zostay wczone do tej rzeczywistej
historii.
35 Z trudem moglibymy zaliczy do obszaru monarchii perskiej brzeg Gedrozji lub M a
krami, ktry rozciga si wzdu Oceanu Indyjskiego od Przyldka Jask (lub Kapelli) do Przy
ldka Goadel. Za czasw Aleksandra i przypuszczalnie przez wiele wiekw pniej brzeg ten
by zamieszkany przez dziki lud ichtiofagw (rybakw), ktry nie zna rzemiosa, nie uzna
wa adnego nad sob pana i by oddzielony niegocinnymi pustyniami od reszty wiata (Arrian,
Indika, 26). W XII stuleciu miasteczko Taiz (wg pana dAnville identyczne z Tez Ptole
meusza) zwikszyo sw liczb mieszkacw i wzbogacio si dziki odwiedzinom arabskich
kupcw (Geographia Nubiensis i dAnville, Gographie ancienne, t. II). W minionym stuleciu
cay ten kraj by podzielony pomidzy trzech wadcw: jednego mahometanina i dwch po
gan; zdoali oni zachowa sw niepodlego wobec nastpcw szacha Abbasa (Voyages de Ta
vernier, cz. I, ks. V).
36 Chardin, t. III, 13.
37 Kasjusz Dion, LXXVIII [27].
354 Przypisy do rozdziau VIII

38 W sprawie dokadnego pooenia Babilonu, Seleucji, Ktezyfontu, Modenu i Bagdadu, miast,

ktre czsto myli si ze sob, zob. doskonae dzieo pana dAnvillea, Traite Gographique
w Mmoires de lAcadmie des Inscriptions, t. XXX.
39 Tacyt, Roczniki, VL, 42; Pliniusz St., VI, 26.
40 Tak mona wnioskowa na podstawie Strabona, ks. XVI.
41 Bernier, w niezwykle interesujcy podrnik, ktry poda za obozem Aurengzeba z Delhi
do Kaszmiru, opisuje z du dokadnoci to ogromne wdrowne miasto. Gwardia konna skadaa
si z 35 000 jedcw, a piechota z 10 000 onierzy. Obliczono, e obz ten liczy 150 000 koni,
muw i soni, 50 000 wielbdw, 50 000 wow oraz 300 000 do 400 000 ludzi. Prawie wszyscy
mieszkacy Delhi podali za dworem, ktrego wspaniao przysparzaa im pracy i zarobkw.
42 Kasjusz Dion, XXI [2]; HCR [Kapitolinus, Werus, 8]; Eutropiusz, VIII, 5; Euzebiusz, Chro.
[An. 165]. Kwadratus (cytowany przez HCR) prbowa zrehabilitowa Rzymian twierdzc, e
mieszkacy Seleucji pierwsi zamali sowo.
43 Kasjusz Dion, LXXV [9]; Herodian, III [9]; HCR [Spartianus, Sewer, 16].
44 Znani z ogady obywatele Antiochii nazywali mieszkacw Edessy zbieranin i barbarzy
cami. Jest jednak pewnym przedmiotem dumy, e spord trzech dialektw syryjskich najczstszym
i najelegantszym (aramejskim) mwiono wanie w Edessie. T uwag pan Bayer {Historia Osrhona
et Edessena) zapoyczy od pisarza syryjskiego, Jerzego z Malacji.
45 Kasjusz Dion, XXV [13]; pan Bayer zaniedba wykorzystania tych najwaniejszych tekstw.
46 Krlestwo to istniao od czasw Osrhoesa, od ktrego imienia wywodzi si nazwa tego kraju,
do ostatniego Abgarusa 353 lata. Por. uczone dzieo p. Bayera Historia Osrhona et Edessena.
47 Ksenofont, we wstpie do Cyropedii, daje jasne i wspaniae pojcie o wielkoci imperium
Cyrusa. Herodot (III, 89 i n.) wdaje si w ciekawy i szczegowy opis dwudziestu wielkich satrapii, na
ktre imperium perskie podzieli Dariusz Hystaspes.
48 Herodian, VI [2 i 4].
49 W bitwie pod Arbel wojsko Dariusza miao 200 rydwanw z kosami. W ogromnej armii
Tigranesa, ktr pokona Lukullus, tylko 17 000 konnych miao pene uzbrojenie. Antioch
przyprowadzi na pole bitwy przeciw Rzymianom 54 sonie; w rezultacie cigych wojen i nego
cjacji z wadcami Indii udao mu si raz zgromadzi 150 tych duych zwierzt. Jest rzecz
wtpliw, czy najpotniejszy wadca Hindustanu dysponowa kiedykolwiek w bitwie 700 soniami.
Tavernier {Voyages, cz. II, ks. I) odkry kiedy poprzez szczegowe badania, e Wielki Mogu
miast 3000 czy 4000 soni, ktre winien by posiada, mia tylko 500 dla swego taboru, a 80 lub 90 dla
celw wojennych. Grecy rnie podawali liczb soni, ktrymi Porus dysponowa na polu bitwy,
lecz Kwintus Kurcjusz (VIII, 13), w tej sprawie rozsdny i umiarkowany, zadowala si liczb 85 soni
odznaczajcych si rozmiarami i si. W Syjamie, gdzie te zwierzta s bardzo liczne i w wielkiej cenie,
przydziela si 18 soni dla kadej z 9 brygad, z ktrych armia si skada. Pena ich liczba 162
sonie bojowe moe ulec czasem podwojeniu. Histoire des voyages, t. IX.
50 HCR [Kapitolinus, Aleksander Sewer, 55 i n.].
51 De Tillemont zauway ju, e geografia Herodiana jest nieco bdna.
52 Mojesz z Chorene [Hist. Armen., II, 71) opisujc inwazj Medii, utrzymuje, e Chosroes, krl
Armenii, pokona Artakserksesa i ciga go a do granic Indii. Czyny Chosroesa zostay
wyolbrzymione; dziaa on jako zaleny sojusznik Rzymian.
53 Opis tej wojny u Herodiana, VI [5]. Dawni autorzy skrtw i wspczeni kompilatorzy
podali lepo za Historykami Cesarstwa Rzymskiego.
54 Eutychiusz, t. II, vers. Pocock. Wielki Chosroes Anuszirwan posa do wszystkich swoich
satrapw kodeks Artakserksesa, ktrego prawami winni byli bezwzgldnie si kierowa.
55 D Herbelot, Bibliothque Orientale pod hasem A r d a s h i r . Niech nam wolno bdzie
zauway, e relacjonujc wpierw starodawn epok baniow i przemilczajc dug, okryt
mrokiem przerw, nowoczesne historie Persji zaczynaj si wydawa prawdziwe dopiero od czasu
panowania dynastii Sassanidw.
 Przypisy do rozdziau IX 355

56 Herodian, VI [5]. Ammianus Marcellinus, XXIII, 6. Mona zauway pewne rnice w re

lacji obu historykw, naturalny rezultat zmian, ktre zaszy przez ptora stulecia.
57 Persowie s nadal na Wschodzie najzrczniejszymi jedcami, a ich konie s najszlachet
niejsze.
58 W oparciu o Herodota, Ksenofonta, Herodiana, Ammiana, Chardina i in. usiowaem da
p r a w d o p o d o b n y opis szlachty perskiej, ktry moe odpowiada wszystkim czasom albo
tylko czasom Sassanidw.

ROZDZIA IX

1 Wydaje si, e wspczeni uczeni szwedzcy zgodni s co do tego, e wody Batyku stop
niowo i regularnie obniaj swj poziom jak obliczono o p cala rocznie. 2000 lat temu
nizinna cz Skandynawii musiaa znajdowa si pod wod, podczas gdy cz wyynna wyaniaa
si z morza jako wiele wysp o rnych ksztatach i rozmiarach. Takie te pojcie o rozlegych
krajach pooonych nad Batykiem przekazuj nam dziea Pomponiusza Meli, Pliniusza i Ta
cyta. B ib lio te q u e R a is o n n e e , t. XL i XLV, duy wycig z H is t o r i i S z w e c ji Dalina w j.
szwedzkim.
2 W szczeglnoci pan Hume, opat Dubos i pan Pelloutier, H is to ir e d e s C e lt e s , t. I.
3 Diodor Sycylijczyk, V [25]; Herodian, VI [7]; Jomandes, D e r e b u s G e tic is , 55. Nad brze
gami Dunaju wino podawane do stou byo zazwyczaj zamarznite w wielkie bryy f r u s t a vin i.
Owidiusz, E p is to la e e x P o n to , IV, 7 10; Wergiliusz, G e o r g ik i , III, 355. Fakt ten jest potwierdzony
przez jednego onierza i pewnego filozofa, ktrzy dowiadczyli ostrego zimna w Tracji. Por.
Ksenofont, A n a b a z a , VII [4].
4 Buffon, H i s to ir e n a tu r e lle , t. XII.
5 Cezar, C o m m e n ta r ii d e b e llo G a llic o , VI, 25 i n. Nawet najciekawsi z Germanw nie
znali ostatecznych granic lasu, chocia niektrzy zapuszczali si we w podre trwajce ponad
60 dni.
6 Cluverius (G e r m a n ia a n tiq u a , III, 47) bada ju tylko mae i rozrzucone szcztki Lasu Her-
cyskiego.
7 Charlevoix, H is to ir e d u C a n a d a .
8 Olaus Rudbeck twierdzi, e kobiety szwedzkie rodz czsto po dziesicioro lub dwanacioro
dzieci, a nawet nierzadko dwadziecioro lub trzydziecioro, lecz autorytet Rudbecka jest bardzo
niepewny.
9 In h o c a r tu s , in h a e c c o r p o r a , q u a e m ir a m u r e x c r e s c u n t Tacyt, G e r m a n ia , 20; Cluverius,
G e r m a n ia a n tiq u a , 14.
10 Plutarch, M a r iu s z . Cymbrowie czsto dla zabawy zjedaj na swoich szerokich tarczach
z gr niegu.
11 Rzymianie wojowali we wszystkich klimatach i dziki swojej doskonaej dyscyplinie za
chowywali w duej mierze zdrowie i krzepko. Warto zauway, e czowiek jest jedynym
zwierzciem, ktre moe y i rozmnaa si w kadym kraju od rwnika po bieguny; pod
wzgldem tych wyjtkowych moliwoci najbliszym nam gatunkiem jest winia.
12 Tacyt, G e r m a n ia , 2. Emigracja Galw sza biegiem Dunaju i rozpraszaa si po Grecji
i Azji. Tacytowi udao si odkry tylko jedno maoznaczne plemi, ktre zachowao lady ga-
lickiego pochodzenia.
13 Stosownie do doktora Keatinga { H is to r y o f I r e la n d ) olbrzymi Partolanus syn Seary, syna
Ezry, syna Sru, syna Framanta, syna Fataklana, syna Magoga, syna Jafeta, syna Noego
wyldowa na wybrzeu Munsteru 14 maja w roku 1978, liczc od powstania wiata. Mimo e
wielkie przedsiwzicie Partolanusa udao si, rozwize obyczaje ony uczyniy jego ycie ro
dzinne bardzo nieszczliwym, co zagniewao go tak bardzo, e... zabi jej ulubionego charta.
356 Przypisy do rozdziau IX

By to wedug wielce stosownej uwagi uczonego historyka p i e r w s z y przypadek kobie

cego faszu i niewiernoci znany w Irlandii.
14 Genealogiczna historia Tatarw pira Abulghaziego Bahadur Chana.
15 Jego dzieo pt. Atlantica jest niezwykle rzadkie. Bayle da z niego dwa najciekawsze wyjtki.
Rpublique des lettres , stycze i luty 1685 r.
16 Tacyt, Germania, 19. Literarum scrta viripariter ac feminae ignorant. Moemy zadowoli
si tym rozstrzygajcym rdem bez podejmowania mtnej dysputy na temat starodawnoci
pisma runicznego. Szwed Celsjusz, uczony i filozof, uwaa, e byy to tylko rzymskie litery,
w ktrych linie krzywe zostay wyprostowane, by uatwi rytowanie. Por. Pelloutier, op. cit., II,
11; Dictionnaire Diplomatique, t. I. Moemy doda, e najstarsze napisy runiczne pochodz
przypuszczalnie z III w., za najstarszym pisarzem, ktry wspomina znaki runiczne, jest Wenancjusz
Fortunatus (Carminae, VII, 18), yjcy pod koniec VI w.
Barbara fraxineis pingatur RUNA tabellis.
17 Recherches philosophiques sur les Amricains, t. III. Autorem tego ciekawego dziea jest, jeli
si nie myl, Niemiec z pochodzenia [De Pauw].
18 Aleksandryjskiego geografa czsto krytykuje dokadny Cluverius.
19 Patrz u Cezara oraz w uczonym dziele pana Whitakera, History o f Manchester, t. I.
20 Tacyt, Germania, 16.
21 Gdy Germanie nakazali Ubijczykom z Kolonii, by zrzucili jarzmo rzymskie oraz aby wraz
z odzyskan wolnoci wskrzesili swe stare obyczaje, nalegali oni na natychmiastowe zniszczenie
murw kolonii. damy od was, ebycie zniszczyli mury kolonii, t warowni niewoli; nawet
dzikie zwierzta, jeli si je trzyma w zamkniciu, wyzbywaj si odwagi. Tacyt, Dzieje,
IV, 64.
22 Wijce si wsie lska maj po kilka mil dugoci. Por. Cluverius, I, 13.
23 140 lat po Tacycie nieco wicej siedzib o regularnych ksztatach powstao w pobliu
Renu i Dunaju. Herodian, VII [2].
24 Tacyt, Germania, 17.
25 Cezar, Commentarii de bello Gallico, VI, 21.
26 Tacyt, jw., 5.
27 Ibid., 26; Cezar, jw., VI, 22.
28 Tacyt, jw., 5.
29 Powiada si, e Meksykanie i Peruwianie poczynili bardzo due postpy w rzemiosach bez
uycia pienidzy czy elaza. Rzemiosa te i pozostae ich wytwory zostay dziwnie wyolbrzymione.
Por. Recherches sur les Amricains, t. IL
30 Tacyt, Germania, 15.
31 Ibid., 22, 23.
32 Ibid., 24. Germanie mogli byli zapoyczy sztuk gry u Rzymian, lecz n a m i t n o
grania jest zdumiewajco zakorzeniona w naturze ludzkiej.
33 Ibid., 14.
34 Plutarch, ywot Kamillusa; Liwiusz, 33.
35 Dubos, Histoire de la monarch Franoise, t. I.
36 Nard helwecki, pochodzcy z kraju zwanego Szwajcari, liczy 368 000 osb wszelkiego
,
wieku i pci (Cezar, Commentarii de bello Gallico, 1 29). Obecnie liczba ludnoci w kraju Vaud (may
okrg nad brzegami Jeziora Lemaskiego, ktrego mieszkacy syn raczej z grzecznoci ni
pracowitoci) wynosi 112 591. Por. wietny traktat pana M ureta w Mmoires de la socit de Bern.
37 Pawe Diakon, rozdz. 13; Machiavelli, Davila i inni uczniowie Pawa przedstawiaj
przesadnie te wdrwki jako regularne i zaplanowane.
38 W tej sprawie sir William Temple i Montesquieu pucili, swoim zwyczajem, wodze fantazji.
39 Machiavelli, Hist, di Firenze, ks. I; Mariana, Hist. Hispan., V, 1.
40 Robertson, Charles V; Hume, Political Essays.
 Przypisy do rozdziau IX 357

41 Tacyt, Germania, 44, 45. Freinshemius (ktry zadedykowa swj Suplement do Liwiusza
szwedzkiej krlowej Krystynie) uwaa za waciwe manifestowa swj gniew na Rzymian, ktry
wyrazi tak niewiele szacunku dla krlowych Pnocy.
42 Moemy wszake przypuszcza, e zabobon jest rodzicem despotyzmu. Potomkowie Odyna
(ktrego rd wygas dopiero w 1060 roku) panowali podobno w Szwecji ponad tysic lat. wi
tynia w Uppsali bya starodawn stolic religii i wadzy. W 1153 r. znajduj osobliw ustaw
zabraniajc uywania broni i posiadania jej wszystkim oprcz czonkw gwardii krlewskiej.
Czy fakt, e miaa ona wskrzesi starodawn instytucj, nie dodawa jej splendoru? Por. Historia
Szwecji Dalina w Bibliothque Raisonne, t. XL, i 43.
43 Tacyt, Germania, 43.
44 Ibid., 11 13 in .
45 Grocjusz zmienia wyraenie Tacyta z pertractantur (s rozwaane) na proetractantur
(s przedtem rozwaane). Ta poprawka jest rwnie suszna co pomysowa.
46 Nawet w n a s z y c h dawnych parlamentach baronowie czsto przeprowadzali swe sprawy
nie tyle przewag gosw, ile przewag swych zbrojnych stronnikw.
47 Cezar, Commentarii de bello Gallico, VI, 23.
48 Minuunt controversias (zmniejszaj spory), bardzo to szczliwe okrelenie Cezara.
49 Krlw wybieraj wedug znakomitoci rodu, wodzw za wedug mstwa. Tacyt,
Germania, 7.
50 Cluverius, Germania antiqua, I, 38.
51 Cezar, jw. VI, 22; Tacyt, Germania, 26.
52 Tacyt, Germania, 7.
53 Ibid., 13 14.
54 O duchu praw, XXX, 3. Byskotliw wyobrani Monteskiusza koryguje jednak suche
i zimne rozumowanie opata Mably, Observations sur Vhistoire de France, t. I.
55 Ciesz si podarunkami, lecz ani darowanych nie licz, ani nie czuj si zobowizani
otrzymanymi. Tacyt, Germania, 21.
56 Cudzoonic pdzono biczami przez wie. Ani bogactwo, ani uroda nie mogy wzbudzi
wspczucia, ani dostarczy jej drugiego ma. Ibid., 18, 19.
57 Owidiuszowi trzeba dwiecie wierszy na opis miejsc najbardziej sprzyjajcych mioci. Nade
wszystko stawia on teatr jako miejsce najbardziej stosowne do zbierania si rzymskich piknoci
i ksztacenia w nich delikatnoci i zmysowoci.
58 Tacyt, Dzieje, IV, 61, 65.
59 Prezent lubny stanowiy: zaprzg wow, konie i bro. Por. Germania, 18; Tacyt jest nieco
zbyt kwiecisty w tej sprawie.
60 Zam iana ,,exigere (wygania) na exsugere (wysysa) jest bardzo szczliw po
prawk.
61 Tacyt, Germania, 7. Plutarch, Mariusz. Zanim ony Teutonw zabiy siebie i swe dzieci,
zaproponoway poddanie si, lecz pod tym warunkiem, e zostan oddane w niewol dziewicom
westalskim.
62 Tacyt powici tej niejasnej sprawie niewiele linijek, za Cluverius 124 strony. Pierwszy
odkrywa w Germanii bogw greckich i rzymskich; drugi jest przekonany, e pod symbolami
soca, ksiyca i ognia jego poboni przodkowie czcili wit Trjc.
63 wity gaj, opisany z takim wzniosym lkiem przez Lukana, znajdowa si w okolicach
Marsylii, jednak wiele podobnych znajdowao si w Germanii.
64 Tacyt, Germania, 7.
65 Ibidem, 40.
66 Dr Robertson, History o f Charles V, t. I.
67 Tacyt, Germania, 7. Godami tymi byy jedynie gowy dzikich zwierzt.
68 Przykad tego zwyczaju u Tacyta w Rocznikach, XIII, 57.
358 Przypisy do rozdziau X

69 Cezar, Diodor i Lukan wydaj si przypisywa t doktryn Galom, lecz pan Pelloutier
(Histoire des Celtes, III, 18) usiuje nada jej sens bardziej ortodoksyjny.
70 Odnonie do niewybrednej, lecz pocigajcej nauki Eddy por. Przypowie XX ciekawej
wersji tej ksiki, zaczonej przez pana Malleta do jego Wstpu do historii Danii.
11 Tacyt, Germania, 3; Diodor Sycylijczyk, V [29]; Strabo, IV. Badacz dziejw klasycznych przy
pomina sobie zapewnie rang Demodokusa na dworze Feakw i odwag, ktr natchn Tyrteusz
upadajcych na duchu Spartan. Mimo to jest mao prawodopodobne, by Grecy i Germanie byli tym
samym ludem. Zaoszczdzono by wiele uczonych dywagacji, gdyby nasi badacze staroytni zechcieli
pamita, e podobne okolicznoci prowadz w sposb naturalny do podobnych obyczajw.
72 Wcznie rozrzucaj Tacyt, Germania, 6. Historyk ten albo posuy si niejasnym
wyraeniem, albo te chcia powiedzie, e byy one rzucane na wszystkie strony.
73 Tym przede wszystkim rnili si od Sarmatw, ktrzy walczyli konno.
74 Relacja z tej sprawy zajmuje wiksz cz czwartej i pitej ksigi Dziejw Tacyta. Relacja ta
bardziej odznacza si elokwencj anieli przejrzystoci. Sir Henry Saville zauway w niej szereg
niedokadnoci.
75 Tacyt, Dzieje, IV, 13. Jak tamci, straci on oko.
76 Znajdoway si one midzy dwiema odnogami Renu i przetrway do czasu, gdy krajobraz tej
krainy zmieni si w wyniku dziaania si przyrody i sztuki czowieka. Por. Cluveriuns, Germania
antiqua, III, 30, 37.
77 Cezar, Commentarii de bello Gallieo, VI, 23.
78 Wspominaj ich jednak w IV i V w. Nazariusz, Ammianus Marcellinus, Klaudian i in. jako
plemi Frankw. Por. Cluverius, Germania antiqua, III, 13.
79 Urgentibus to powszechnie przyjta wersja, lecz zdrowy rozsdek, Lipsius i niektre
rkopisy opowiadaj si za vergentibus.
80 Tacyt, Germania, 33; pobony Opat de la Blterie gniewa si na Tacyta, mwi o diable,
ktry by od samego pocztku morderc itd., itd.
81 Wiele ladw tej polityki odkry mona u Tacyta i Kasjusza Diona; wiele wicej mona
wysnu z zasady natury ludzkiej.
82 HCR [Kapitolinus, Marek Antoninus Filozof\ 22]; Ammianus Marcellinus, XXXI, 5; Aure
liusz Wiktor [De Caesaribus, 16]. Cesarz Marek by zmuszony do sprzedania mebli paacowych
i do rekrutacji niewolnikw i zbjcw.
83 Markomanowie, tworzcy koloni, ktra rozcigajc si od brzegw Renu obejmowaa obszar
Czech i Moraw, zaoyli w swoim czasie wielk i potn monarchi pod rzdami krla
Maroboduusa. Por. Strabo, VII; Wellejusz Paterkulus, II, 108; Tacyt, Roczniki, II, 63.
84 Pan Wotton (op. cit.) zwiksza t odlego dziesiciokrotnie. Jego rozumowanie jest po
zornie suszne, lecz nieprzekonujce; pi mil byo dostateczn przestrzeni dla obronnej granicy.
85 Kasjusz Dion, LXXI (11 i in.; LXXII, 2).
86 Por. doskona dysertacj na temat pochodzenia i wdrwek ludw w Mmoires de
lAcadmie des Inscriptions, t. XVIII. Rzadko zdarza si tak szczliwe poczenie znawcy sta
roytnoci i filozofa w jednej osobie.
87 Czy mamy mniema, e Ateny liczyy tylko 21 000 obywateli, a Sparta nie wicej ni 39 000?
Por. Hume i Wallace o liczbie ludnoci w czasach staroytnych i nowoytnych.

ROZDZIA X

1 Wyraenie uyte przez Zosimosa i Zonarasa moe oznacza, e Marinus sta na czele centurii,
kohorty lub legionu.
2 Miejsce jego urodzenia w Bubalii, maej wiosce w Panonii (Eutropiusz, IX, 4; Wiktor, De
Caesaribus, 29, i Epitome, 29), wydaje si przeczy jego pochodzeniu z rodu Decjuszw, chyba
 Przypisy do rozdziau X 359

e by to przypadek. Szeset lat trwania tego rodu nadao mu blask szlachectwa, lecz na pocztku
tego okresu Decjusze byli jedynie zasuonymi plebejuszami i jednymi z pierwszych, ktrzy dzielili
urzd konsula z wyniosymi patrycjuszami. Plebejskie dusze Decjuszw etc. Juwenalis, Sat. VIII,
254. Por. pene werwy przemwienie Decjusza u Liwiusza, X, 7, 8.
3 Zosimos, I, 22; Zonaras, XII, 19.
4 Por. Wstpy Kasjodora i Jomandesa jest rzecz zadziwiajc, e ten ostatni zosta
pominity we wspaniaym wydaniu gotyckich pisarzy Grocjusza.
5 Opierajc si na Ablawiuszu Jomandes cytuje niektre stare kroniki gotyckie pisane wierszem.
De rebus Geticis, 4.
6 Ibid., 3.
7 Por. w Prolegomenach Grocjusza kilka dugich wyjtkw z Adama z Bremy i Saxo
Grammaticusa. Pierwszy pisa w 1077 r., drugi ok. 1200 r.
8 Voltaire, Histoire de Charles X II, ks. III. Gdy Austriacy pragnli pomocy dworu rzym
skiego przeciw Gustawowi Adolfowi, zawsze przedstawiali tego zdobywc jako potomka Alaryka
w prostej linii. Harte, History o f Gustavus, t. II.
9 Adam z Bremy w Prolegomenach Grocjusza. witynia w Uppsali zostaa zburzona przez
Inga, krla Szwecji, ktry rozpocz swe panowanie w 1075 roku, a w okoo 80 lat pniej na jej
ruinach zbudowano chrzecijask katedr. Por. Dalin, Historia Szwecji w Bibliothque
Raisonne.
10 Mallet, Introduction Yhistoire du Dannemarc.
11 Ibid., IV; Mallet zebra z dzie Strabona, Pliniusza, Ptolemeusza i Stefana z Bizancjum
szcztkowe informacje o takim miecie i jego ludnoci.
12 Relacja o tej cudownej ekspedycji Odyna, ktra miaa da pocztek wzajemnej wrogoci
Gotw i Rzymian, mogaby dostarczy materiau do epickiego poematu, lecz nie moe by przy
jta jako autentyczna historia. Jak wynika z oczywistego sensu sw Eddy i interpretacji naj
zrczniejszych krytykw, As-gard miast oznacza rzeczywiste miasto w azjatyckiej Sarmacji stanowi
zmylon nazw mitycznej siedziby bogw Olimpu Skandynawii, skd mia zej prorok, gdy
ogosi sw now religi ludom gotyckim, ktre ju zamieszkiway poudniowe czci Szwecji.
13 Tacyt, Germania, 44.
14 Tacyt, Roczniki, II, 62. Gdybymy mogli da wiar relacjom o podrach morskich Pyteasza
z Marsylii, musielibymy przyzna, e Goci przepynli Batyk przynajmniej na trzysta lat przed
Chrystusem.
15 Ptolemeusz, II [III, 5, 20].
16 Zaoyli je niemieccy kolonici, ktrzy poszli w lad za podbojem krzyackim. Podbj
i chrzest Prus zosta zakoczony przez tych awanturnikw w XIII stuleciu.
17 Pliniusz St. (IV, 14) i Prokopiusz (Bell. Vand., I, 2) zgadzaj si z t opini. yli oni w odle
gych od siebie wiekach i mieli odmienne sposoby badania prawdy.
18 Ostro i Visi, wschodni i zachodni Goci, otrzymali swe nazwy od pooenia swych pierwotnych
siedzib w Skandynawii. We wszystkich pniejszych wdrwkach i miejscach osiedlenia zacho
wywali oni wobec siebie to samo pooenie, zgodne z nazwami. Gdy po raz pierwszy opuszczali
Szwecj, ich pierwotna kolonia miecia si na trzech statkach. Trzeci, ktry by ciszym a
glowcem pozostawa w tyle, a jego zaoga, ktra pniej rozrosa si do wielkoci narodu, otrzy
maa z tej racji nazw Gepidw, czyli Maruderw. Jomandes, 17.
19 Por. fragment Piotra .Patrycjusza w Excerpta legationum, a w odniesieniu do jego przy
puszczalnej daty Tillemont, Histoire des empereurs, t. III.
20 ,,Omnium harum gentium insigne, rotunda scuta, breves gladii, et erga reges obsequium.
Tacyt, Germania, 43 (44). Goci prawdopodobnie uzyskiwali elazo w zamian za bursztyn.
21 Jomandes, 13, 14.
22 Wymienieni s w szczeglnoci Herulowie i Uregundowie, czyli Burgundowie (Mascou,
Historia Niemcw, V). Ustp w HCR (Kapitolinus, Marek Antoninus Filozof, 14) wydaje
360 Przypisy do rozdziau X

si wspomina o tej wielkiej emigracji. Wojna z Markomanami bya czciowo spowodowana

naciskiem barbarzyskich plemion, ktre uciekay przed zbrojnymi, bardziej na pnoc usytu
owanymi plemionami.
23 D Anville, Gographie ndeme, oraz trzecia cz jego niezrwnanej mapy Europy.
24 Tacyt, Germania, 46.
25 Cluverius, Germania antiqua, III, 43.
26 Venedi, Slavi i Antes to trzy wielkie plemiona tego samego ludu. Jomandes, 23.
27 Tacyt na pewno zasuguje na to miano, a nawet jego wahania i niepewno s dowodem
jego pilnej pracy badawczej.
28 Genealogical His tory o f the Tar tars. Pan Bell (t. II) przemierzy Ukrain w swej po
dry z Petersburga do Konstantynopola. Wspczesne oblicze tego kraju odpowiada jego
obliczu staroytnemu, gdy kraj ten, w rku Kozakw, wci znajduje si w stanie pier
wotnym.
29 W szesnastym rozdziale Jomandesa miast zwrotu secundo Maesiam powinnimy umieci
secundam, druga Mezja , ktrej stolic z ca pewnoci byo Marcianopolis (por. Hierokles,
De provinciis i Wesseling ad locum, Itinerar.). Jest rzecz zdumiewajc, jak ten wyrany bd skryby
mg uj uwagi Grocjusza.
30 Miejscowo ta wci nosi nazw Nikopolis. D Anville, Gographie ancienne, t. I. Rzeczka,
nad ktrej brzegami ley Nikopolis, wpada do Dunaju.
31 Stefan z Bizancjum, De urbibus; Wesseling, Itineraria. Zonaras popenia dziwny bd przy
pisujc zaoenie Filipopolis bezporedniemu poprzednikowi Decjusza.
32 Ammianus Marcellinus, XXXI, 5.
33 Aureliusz Wiktor [De Caesaribus], 29.
34 Victoriae Carpicaen niektre medale Decjusza wzmiankuj o tych zwycistwach.
35 Klaudiusz (ktry pniej tak chwalebnie panowa) zosta wysany na przecz termopilsk
z 200 Dardanami, 100 komi cikiej i 160 lekkiej kawalerii, 60 ucznikami kreteskimi
i 1000 dobrze uzbrojonych rekrutw. Por. oryginalny list cesarza do swego dowdcy, HCR
[Polion, Boski Klaudiusz, 16].
36 Jomandes, 16 18; Zosimos, I [23]. W oglnym przebiegu tej wojny atwo dostrzec
przeciwstawne przesdy pisarza gockiego i greckiego; s oni tylko podobni sobie w beztrosce.
37 Montesquieu, Uwagi nad przyczynami wielkoci y upadku Rzeczypospolitey Rzymskiey,
VIII. Opisuje on istot i praktyki urzdu cesarskiego z waciw sobie wnikliwoci i niezwyk
precyzj.
38 Wespazjan i Tytus byli ostatnimi cenzorami (Pliniusz St., VII, 50: Censorinus, De die
natali). Skromno Trajana kazaa mu odmwi przyjcia honoru, na jaki zasugiwa, a jego przykad
sta si prawem dla Antoninw. Por. Pliniusz ML, Panegiryk, 45 i 60.
39 A jednak, mimo e uczyni ten wyjtek, Pompejusz pojawi si przed trybunaem w okresie
trwania swego konsulatu. Okazja ku temu bya rwnie niezwyka, co zaszczytna. Plutarch,
Pompejusz.
40 Por. oryginalny tekst przemwienia w HCR [Polion, Dwaj Walerianowie, 2].
41 Ta transakcja moga zmyli Zonarasa, ktry przypuszcza, e Walerian zosta ogoszony
koleg Decjusza na urzdzie; XII, 20.
42 HCR (Polion, 1). Odpowied cesarza zostaa opuszczona.
43 Takie, jak np. prby Augusta zreformowania obyczajw. Tacyt, Roczniki, III, 24.
44 Tillemont, Histoire des empereurs, t. III. Zosimos i niektrzy jego zwolennicy bior mylnie
Dunaj za Don, wskutek czego umieszczaj pole bitwy na rwninach Scytii.
45 Aureliusz Wiktor przyjmuje, e kady z Decjuszw zgin podczas innej bitwy, lecz wo
laem przyj opis Jomandesa.
46 Pozwoliem sobie na odpisanie od Tacyta, Roczniki, I, 64, opisu podobnego boju midzy
armi rzymsk i ktrym germaskim plemieniem.
 Przypisy do rozdziau X 361

47 Jomandes, 18; Zosimos, I [23]; Zonaras, XII [20]; Aureliusz Wiktor, Epitome, 29.
48 Decjusze zginli przed kocem roku 251, poniewa nowi wadcy objli urzdy konsulw
w nadchodzcych kalendach stycznia.
49 HCR [Wopiskus, Boski Aurelian, 42] udzielaj im zaszczytnego miejsca wrd garstki do
brych cesarzy panujcych midzy Augustem a Dioklecjanem.
50 Haec ubi Patres comperere... decernunt Aureliusz Wiktor, De Caesaribus [30].
51 Zonaras, XII [21].
52 Bogaty krl Egiptu przyj z radoci i wdzicznoci sell, tog i zot pater wagi piciu
funtw (Liwiusz, XXVII, 4). Quina millia aeris, okrelona miara miedzi, wartoci ok. 18 funtw
szterlingw, stanowia zwyczajowy prezent dawany obcym ambasadorom (Liwiusz, XXXI, 9).
53 O stanowczoci generaa rzymskiego jeszcze za czasw Aleksandra Sewera zob. Excerpta
legationum.
54 O zarazie zob. Jornandes, 19, i Aureliusz Wiktor, De Caesaribus [30].
55 Te nieprawdopodobne oskarenia przytacza Zosimos, I [24].
56 Jomandes, 19. Pisarz gotycki zachowywa przynajmniej ducha pokoju, ktry jego zwyciscy
rodacy przysigali Gallusowi.
57 Zosimos, I [28].
58 Aureliusz Wiktor, De Caesaribus [31].
59 Zonaras, XII [22].
60 Banduri, Numismata.
61 Eutropiusz, IX, 5, powiada: tertio mense. Euzebiusz pomija tego cesarza.
62 Zosimos, I, 29. Eutropiusz i Aureliusz Wiktor umieszczaj armi Waleriana w Recji.
63 Mia on okoo 70 lat w momencie objcia tronu albo, co jest bardziej prawdopodobne,
w momencie mierci. HCR [Polion, Dwaj Walerianowie, 1]; Tillemont, Histoire des empereurs, t. III.
64 Inimicus Tyrannorum. HCR [Polion, Dwaj Walerianowie, 1]. W chwalebnej walce senatu
przeciwko Maksyminowi Walerian odegra bardzo czynn rol. HCR [Kapitolinus, Trzej Gordiano-
wie, 9].
65 Wedug wyrnienia, jakie czyni Aureliusz Wiktor, wydaje si, e Walerian uzyska z rk
wojska tytu imperatora, a miano augusta od senatu.
66 N a podstawie wiadectwa Aureliusza Wiktora i medali Tillemont (t. III) susznie wnioskuje, e
Galien zosta dopuszczony do uczestnictwa we wadzy cesarskiej w sierpniu 253 r.
67 Zastosowano rne systemy do wyjanienia trudnego ustpu u Grzegorza z Tours, II, 9.
68 Geograf z Rawenny (I, 11) okrelajc Mauringani, na granicach Danii, jako staroytn
siedzib Frankw sta si natchnieniem przemylnego systemu Leibniza.
69 Cluverius, Germania antiqua, t. III, 20; Freret, Mmoires de lAcadmie des Inscriptions,
t. XVIII.
70 Najprawdopodobniej za panowania Gordiana na podstwawie przypadkowej okolicznoci
w peni zbadanej przez Tillemonta, t. III.
71 Pliniusz St., XVI, 1. Panegiryci czsto wzmiankuj moczary Frankw.
72 Tacyt, Germania, 3037.
73 W nastpnym okresie wikszo tych starych nazw okazyjnie wspominano. Por. niektre
ich lady u Cluveriusa, Germania antiqua, III.
74 Simler, De Repblica Helvet. cum notis Fuselin.
75 Zosimos, I [3].
76 Pan de Brequigny (w Mmoires de lAcadmie des Inscriptions, t. XXX) da nam bardzo
ciekaw biografi Postumusa. Seria historii cesarzy, oparta na medalach i inskrypcjach, bya ju
nieraz planowana, lecz wci jej brak.
77 Aureliusz Wiktor [De Caesaribus] 33. Miast Poene direpto winno by jak wynika z sensu
i wyrazu deleto, cho prawd powiedziawszy, jest rzecz trudn, z rnych powodw,
poprawia teksty tak pisarzy najlepszych, jak i najgorszych.
362 Przypisy do rozdziau X

78 Za czasw Auzoniusza (koniec czwartego stulecia) Ilerda lub Lrida znajdowaa si w stanie
ruiny (Auzoniusz, Epist., XXV, 58), co byo prawdopodobnie konsekwencj tego najazdu.
79 Dlatego Walezjusz myli si sdzc, e Frankowie najechali Hiszpani drog morsk.
80 Aureliusz Wiktor [1]; Eutropiusz [IX, 6].
81 Tacyt, Germania, 39.
82 Cluverius, Germania antiqua, III, 25.
83 Tak Swewowie od wszystkich Germanw, a wolni Swewowie od niewolnikw si od-,
dzielaj. Dumne oddzielenie si!
84 Cezar, Commentarii de bello Gallieo, IV, 7.
85 Aureliusz Wiktor o Karakalli {De Caesaribus, 21); Kasjusz Dion, LXXVII [13 i n.].
86 T etymologi (dalece rnic si od tych, ktre przemawiaj do fantazji uczonych)
zachowuje Aziniusz Kwadratus, oryginalny historyk, cytowany przez Agatiasa, I, 6.
87 Swewowie w ten sposb stawiali czoo Cezarowi, co spotkao si z uznaniem zwycizcy
{Commentarii de bello Gallieo, I, 48).
88 HCR [Wopiskus, Boski Aurelian, 18 i 21]; Deksippus w Excerpta legationum; w. Hieronim,
Kronika wiata; Orozjusz, VII, 22.
89 Zosimos, I, 37.
90 Aurelius Wiktor, Gall. et Prb. [De Caesaribus, 34 i 37]. Jego skargi tchn niezwykym
umiowaniem wolnoci.
91 Zonaras, XII [24].
92 Jeden z Wiktorw nazywa go krlem Markomanw, a drugi Germanw.
93 Por. Tillemont, Histoire des empereurs, t. III.
94 Por. ywoty Klaudiusza, Aureliana i Probusa w HCR.
95 Ma ona poow mili szerokoci {Genealogical History o f the Tartars).
96 Pan de Peyssonel (ktry by francuskim konsulem w Kaffie) w swych Observations
sur les Peuples Barbares, qui ont habit les bords du Danube.
97 Eurypides w Ifigenii w Taurydzie.
98 Strabon, VII. Pierwsi krlowie Bosporu byli sprzymierzecami Aten.
99 Appian, Mithridateios, 67.
100 Zostao ono pokonane przez wojska Agryppy. Orozjusz, VI, 21; Eutropiusz, VII, 5.
Rzymianie zbliyli si kiedy na odlego trzech dni marszu do Donu. Tacyt, Roczniki, XII, 17.
101 Por. Toksarisa u Lukiana; jeli dajemy wiar szczeroci i cnotom Scyty, ktry opisuje
wielk wojn swego narodu przeciw krlom Bosporu.
102 Zosimos, I [31].
103 Strabon, XI; Tacyt, Dzieje, III, 47. Nazywano je camarae.
104 Zob. bardzo naturalny opis nawigacji na Morzu Czarnym w 16 licie Toumeforta.
105 Arrian umieszcza garnizon graniczny w Dioskurias, czyli Sewastopolu, 44 mile na wschd
od Pityus. Garnizon Fazis skada si za jego czasw tylko z 400 onierzy piechoty. Por. Periplous
[10].
106 Zosimos, I [3233].
107 Arrian, Periplous [27 i 28], nazywa t odlego 2610 stadiami.
108 Ksenofont, Anabaza, IV [8, 22].
109 Arrian, s. 129. Uwaga oglna pochodzi od Tourneforta.
110 Por. list Grzegorza Taumaturga, biskupa Neocezarei, cytowany przez Mascou, t. 37.
111 Zosimos, I [33].
112 Wesseling, Itiner. Hierosolym.
113 Zosimos, I [35].
114 Oblega on to miasto 400 galerami, 150 000 piechoty i liczn kawaleri. Por. Plutarch,
Lukullus [9]; Appian, Mithridatios [72]; Cycero, Pro lege Manilla [8].
115 Strabon. XII.
 Przypisy do rozdziau X 363

116 Pocock, Description o f the East, II, 23, 24.

117 Zosimos, I [35].
118 Syncellus snuje niezbyt zrozumia opowie o wadcy O d e n a t u s i e , ktry pokona
Gotw i zosta zabity przez wadc O d e n a t u s a (s. 382, wyd. paryskie).
119 Voyages de Chardin, t. I. eglowa on z Turkami od Konstantynopola do Kaffy.
120 Syncellus (s. 382) twierdzi, e wypraw t podjli Herulowie.
121 Strabon, XI.
122 Pliniusz St., IV, 7.
123 HCR [Polion, Dwaj Galieno wie, 13]; Aureliusz Wiktor [De Caesaribus], 33; Orozjusz, VII, 42;
Zosimos, I [39]; Zonaras, XII [26]; Syncellus, s. 382. Trzeba sporo uwagi, by wytumaczy i pogodzi
uomne wzmianki tych autorw. Moemy jeszcze wykry pewne lady stronniczoci w relacji
Deksippusa o wyczynach swoich i swych rodakw.
124 Syncellus, s. 382. Ten odam Herulw by przez dugi czas wierny i synny.
125 Klaudiusz, ktry dowodzi nad Dunajem, umia susznie myle i energicznie dziaa. Jego
kolega zazdroci mu sawy. HCR [Polion, Dwaj Galienowie, 14].
126 Jomandes, 20.
127 Zosimos i Grecy (podobnie jak autor Filopatris) daj nazw Scytw tym, ktrych Jor-
nandes i autorzy aciscy stale przedstawiaj jako Gotw.
128 HCR [Polion, Dwaj Galienowie, 6]; Jomandes, 20.
129 Strabon, XIV; Witruwiusz, I, praefatio, VII; Tacyt, Roczniki, III, 61; Pliniusz St., XXXVI,
14 [21].
130 Dugo bazyliki w. Piotra wynosi 840 rzymskich pidzi; pid wynosi nieco poniej
9 angielskich cali. Por. Greaves, Miscellanies, t. I o rzymskiej stopie.
131 Jednak polityka Rzymian skonia ich do zmniejszenia obszaru sanktuarium, wzgl. azylu,
ktry dziki kolejnym przywilejom rozszerzy si do dwch stadiw wok wityni. Strabon, XIV;
Tacyt, Roczniki, III, 60 i n.
132 Nie skadali oni ofiar greckim bogom. Por. Epistoa Grzegorza Taumaturga.
133 Zonaras, XII [26]. Taka anegdota wietnie odpowiadaa smakowi Montaignea. Robi on
z niej uytek w swym miym Eseju o pedanterii, I, 24.
134 Mojesz z Chorene, II, 71, 73, 74; Zonaras, XII [21]. Autentyczna relacja armeskiego
historyka pomaga w skorygowaniu bezadnej opowieci Greka. Ten ostatni mwi o dzieciach
Tiridatesa, ktry w owym czasie sam by dzieckiem.
135 HCR [Polion, Trzydziestu pretendentw, Makrianus, 11 ]. Poniewa Makrianus by wro
giem chrzecijan, ci oskarali go o magi.
136 Zosimos, I [36].
137 HCR [Polion, Dwaj Walerianowie, 32].
138 Aureliusz Wiktor, De Caesaribus [32]; Eutropiusz, IX, 6.
139 Zosimos, I [36]; Zonaras, XII [23]; Piotr Patrycjusz, Excerpta legationum.
140 HCR [Polion, Trzydziestu pretendentw, 1]. Panowanie Cyriadesa pojawia si w tym dziele
przed mierci Waleriana; wolaem jednak przyj prawdopodobny cig wydarze anieli wtpliw
chronologi bardzo niedokadnego autora.
141 Fakt zupienia Antiochii, ktrego domylali si niektrzy historycy, mia miejsce wedug
decydujcego wiadectwa Ammianusa Marcellina (XXIII, 5) za panowania Galiena.
142 Zosimos, I [36].
143 Joannes Malaa, 1.1; psuje on relacj o tym prawdopodobnym wydarzeniu dodajc pewne
fantastyczne okolicznoci.
144 Zonaras, XII [23]. Gbokie doliny zostay wypenione ciaami zabitych. Tumy winiw
pdzono do wody jak zwierzta, a wielu zgino wskutek braku ywnoci.
145 Zosimos, I, utrzymuje, e Szapur, gdyby nie wola upu od podboju, pozostaby panem
Azji.
364 Przypisy do rozdziau X

146 Piotr Patrycjusz, Excerpta legationum.

147 Syrorum agrestium manu. Sekstus Rufus, 23. Rufus, Aureliusz Wiktor, HCR [Polion,
Trzydziestu pretendentw, 14] i niektre inskrypcje zgodnie czyni Odenata obywatelem Palmyry.
148 Posiada on tak potne wpywy wrd wdrownych plemion, e Prokopiusz {Bell. Persie.,
II, 5) i Joannes Malaa (t. I) nazywaj go ksiciem Saracenw.
149 Piotr Patrycjusz, jw.
150 Pisarze pogascy lamentuj nad nieszczciami Waleriana, za chrzecijascy doczaj do
ich relacji swe zorzeczenia. Te sprzeczne wiadectwa zostay skrupulatnie zebrane przez Tillemonta,
t. III, s. 739 i n. Tak mao zachowao si z historii Wschodu przed Mahometem, e wspczeni
Persowie nic nie wiedz o zwycistwie Szapura wydarzeniu tak chwalebnym w ich historii. Por.
Bibliothque Orientale.
151 Jeden z tych listw pochodzi od Artawasdesa, krla Armenii; poniewa Armenia bya
wwczas prowincj Persji, krl, krlestwo i list s zapewne fikcj.
152 Por. jego ywot w HCR.
153 Pozostaa jeszcze bardzo adna pie weselna, uoona przez Galiena na zalubiny bra
tankw:
Nue powiada modziecy, jednako gorliwi,
nie uchylajcie si od trudw; niech wasze szepty
nie ustpuj gruchaniu gobi, ramiona oplotom bluszczu,
pocaunki zwartym muszlom.
[Polion, Dwaj Galienowie, 11]
154 By on niemal zdecydowany odda Plotynowi jedno ze zburzonych miast Kampanii, by na
tym gruncie przeprowadzi prb urzeczywistnienia Republiki Platona. Por. ywot Plotyna pira
Porfiriusza, w Fabriciusa Bibliotheca Graeca, t. IV.
15 5 Medal z wyryt na nim gow Galiena wprawia w zakopotanie badaczy staroytnoci swymi
napisami: Gallienae Augustae i na odwrocie ,,Ubique P ax (wszdzie pokj). Pan Spanheim
przypuszcza, e zosta on wybity przez wrogw Galiena i mia stanowi cit satyr na tego
zniewieciaego wadc. Biorc jednak pod uwag, e ironizowanie nie pasowao do powagi mennicy
rzymskiej, pan de Vallemont znalaz dziki ustpowi u Trebeliusza Poliona [HCR, Trzydziestu
pretendentw, De Celso, 28] rozwizanie rwnie pomysowe co oczywiste. Galiena to imi
najbliszej kuzynki cesarza. Uwolniwszy Afryk od uzurpatora Celsusa, zasuya na tytu augusty.
Na medalu znajdujcym si w zbiorach krla Francji czytamy podobny napis: Faustina Augusta
wok gowy M arka Aureliusza. Sowa Ubique P ax atwo daj si wytumaczy prnoci
Galiena, ktry skorzysta z okazji jakiej chwilowej ciszy. Por. Nouvelles de la Rpublique des
Lettres , stycze 1700, ss. 2134.
156 Te szczeglne cechy charakteru zostay nam przekazane w sposb bezstronny. Panowanie
jego bezporedniego nastpcy byo krtkie i pene wydarze, historycy za, ktrzy pisali przed
wyniesieniem rodu Konstantyna, nie mogli mie jakiegokolwiek interesu, by przedstawi w zym
wietle cechy charakteru Galiena.
157 Polion wkada bardzo wiele wysiku, by mc osign t liczb.
158 Miejsce jego panowania wydaje si nieco wtpliwe. Lecz jest faktem, e i s t n i a
tyran w Poncie, za miejsca wszystkich innych s nam znane.
159 Tillemont, t. III, s. 1163, wymienia ich nieco inaczej.
160 Por. przemwienie Mariusza w HCR [Polion, Trzydziestu pretendentw, Mariusz, 7].
Przypadkowa tosamo imion bya jedyn okolicznoci, jaka moga skusi Poliona do na
ladowania Salustiusza.
161 Vos, O Pompilius sanguis! oto inwokacja Horacego do rodu Pizonw. Por. Sztuka
poetycka, w. 292 z przypisami Daciera i Sanadona.
162 Tacyt, Roczniki, XV, 48; Dzieje, I, 15. W pierwszym z tych tekstw moemy zmieni
paterna na materna. W kadym pokoleniu od czasw Augusta do Aleksandra Sewera
 Przypisy do rozdziau XI 365

jeden lub wicej czonkw rodu Pizonw pojawia si na urzdzie konsula. Jeden z czonkw tego rodu
uwaany by za godnego tronu Augusta (Tacyt, Roczniku I, 13). Drugi sta na czele potnego
sprzysienia przeciw Neronowi, a trzeci zosta adoptowany i ogoszony cezarem przez Galb.
163 HCR [Polion, Trzydziestu pretendentw, Pizon, 20]. Senat, w chwili entuzjazmu, wydawa si
liczy na aprobat Galiena.
164 HCR [ibid., Saturninus, 22].
165 Sprzymierzenie z dzielnym Palmyrczykiem byo najbardziej popularnym aktem w caym
okresie panowania Galiena. H CR [Polion, Dwaj Galienowie, 12].
166 Galien nada tytuy cezara i augusta swemu synowi Saloninowi, zamordowanemu w Ko
lonii przez uzurpatora Postumusa. Drugi syn Galiena odziedziczy miano i rang swego starszego
brata. Walerian, brat Galiena, rwnie uczestniczy we wadzy cesarskiej, za grono innych braci,
sistr, bratankw i siostrzecw cesarza stanowio bardzo liczn rodzin cesarsk. Por. Tillemont,
t. III, i pan de Brequigny w Mmoires de lAcadmie des Inscriptions, t. XXXII.
167 HCR [Polion, Trzydziestu pretendentw, Ingenuus, 8].
168 Regillianus mia w swojej subie kilka oddziaw Roksolanw, a Postumus Frankw.
Przypuszczalnie w charakterze oddziaw pomocniczych ci ostatni zdoali wej do Hiszpanii.
169 HCR [Polion, Dwaj Galienowie, 4] nazywaj j wojn niewolnicz . Por. Diodor Sy
cylijczyk, XXXIV.
170 Pliniusz St., t. 10 [ 11].
171 Diodor Sycylijczyk, XVII [52].
172 Por. bardzo interesujcy list Hadriana w HCR [Wopiskus, Firmus, Saturnius, Prokulus
i Bonozus, 8].
173 Jak np. witokradcze zamordowanie boskiego kota. Por. Diodor Sycylijczyk, I [83].
174 HCR [Polion, Trzydziestu pretendentw, Emilian, 21]. Ten dugi i straszliwy bunt wybuch
wskutek ktni pomidzy onierzem a jednym z mieszkacw miasta o par butw.
175 Dionysius apud Euseb., Hist. EccL, VII, 21; Ammianus Marcellinus, XXII, 16.
176 Scaliger, Animadver. ad Euseb. Chro. Trzy rozprawy pana Bonamy w Mmoires de
lAcadmie des Inscriptions, t. IX.
177 Strabbon, XIII.
178 HCR [Polion, Trzydziestu pretendentw, Trebelianus, 25].
179 Cellarius, Geographia an tiqua, t. II o granicach Izaurii.
180 HCR [Polion, Dwaj Galienowie, 5].
181 HCR [ibid.]; Zosimos, I [26]; Zonaras, XII [21]; Euzebiusz, Chronicon. [An. CCLIII];
Aureliusz Wiktor, Epitome; De Caesaribus [33]; Eutropiusz, IX, V; Orozjusz, VII, 21.
182 Euzebiusz, VII, 21. Dane te pochodz z listw do Dionizjusza, ktry w tym burzliwym
okresie by biskupem Aleksandrii.
183 W duej liczbie parafii naliczono 11000 osb w wieku od 14 do 80 lat, a 5365
w wieku 40 do 70 lat. Por. Buffon, Histoire naturelle, t. II.

ROZDZIA XI

1 Pons Aureoli, trzynacie mil od Bergamo, a 32 mile od Mediolanu. Por. Cluverius, Italia
antiua, 1.1. Obok tego miejsca, pod Cassano, toczya si w 1703 r. zacita bitwa midzy Francuzami
i Austriakami. Doskonaa o niej relacja pana de Folarda, ktry by tam obecny, daje bardzo wyrany
opis tego terenu. Por. de Folard, t. III.
2 O mierci Galiena Trebeliusz Polion w HCR [Dwaj Galienowie, 14]; Zosimos, I [40];
Zonaras, XII [25]; Eutropiusz, IX, 8; Aureliusz Wiktor, Epitome [33]; De Caesaribus [33]. Po
rwnywaem ich ze sob i zespoliem podawane fakty, oparem si jednak gwnie na Aureliu
szu Wiktorze, ktrego pamitniki wydaj si najlepsze.
366 Przypisy do rozdziau XI

3 Niektrzy do opacznie przypuszczali, e jest on nieprawym synem modszego Gordiana.

Inni posuyli si prowincj Dardani, aby wywodzi go od Dardanusa i dawnych krlw Troi.
4 N o t o r i a periodyczne, urzdowe meldunki, ktre cesarze otrzymywali od f r u m en-
t a r i i, agentw rozsianych po wszystkich prowincjach. O nich bdzie jeszcze mowa.
5 HCR [Polion, Boski Klaudiusz, 17]. Galien opisuje zastaw, szaty etc. jak czowiek, ktry
lubowa si w takich wspaniaych drobiazgach i rozumia je.
6 Julian (Oratio I) stwierdza, e Klaudiusz zdoby cesarstwo sprawiedliwie, a nawet z sankcj
witoci; nie moemy jednak ufa bezstronnoci rodaka.
7 HCR [Polion, Boski Klaudiusz, 5]. Istniej jednak pewne drobne rnice dotyczce oko
licznoci ostatniej klski i mierci Aureolusa.
8 Aureliusz Wiktor, Galien [De Caesaribus, 33]. Ludzie gono modlili si o potpienie i mier
Galiena. Senat powzi uchwa, e jego krewni i sucy winni zosta zrzuceni ze schodw
gemoniaskich. Jednemu z oskaronych urzdnikw skarbu wyupiono oczy podczas przesu
chania.
9 Zonaras, XII [26].
10 Zonaras wymienia z tej okazji Postumusa, lecz rejestry senatu [HCR, Polion, Boski Klau
diusz, 4] wiadcz, e Tetrykus by ju wwczas cesarzem zachodniej prowincji.
11 Historycy Cesarstwa Rzymskiego podaj mniejsz, za Zonaras wiksz liczb. ywa
wyobrania Monteskiusza skonia go do wybrania tej ostatniej.
12 HCR [Polion, Boski Klaudiusz, 7].
13 HCR, Boski Klaudiusz, Boski Aurelian i Probus; Zosimos, I [4246]; Zonaras, XII [26];
Aureliusz Wiktor, Epitome; Wiktor M., De Caesaribus', Eutropiusz, IX, 8; Euzebiusz, Chro.
(An. CCLXXI).
14 Wedug Zonarasa (XII, 26) Klaudiusz przed mierci obdarzy go purpur, lecz inni pisarze
raczej przecz temu faktowi, anieli potwierdzaj go.
15 Polion, ywot Klaudiusza, oraz Oracje Mamertina, Eumeniusza i Juliana; podobnie
dzieo Juliana o cezarach. U Juliana jest to raczej zabobon i prno anieli sualczo.
16 Zosimos, I [47]. Polion [HCR, Boski Klaudiusz, 12] podkrelajc jego cnoty powiada, e
jak Pertynaks zosta zabity przez rozpasanych odakw. Wedug Deksippusa zmar od jakiej
choroby.
17 Teokliusz (cytowany w HCR, Wopiskus, Boski Aureliusz, 6) stwierdza, e jednego dnia
Walerian zabi wasn rk 48 Sarmatw, za w kilku kolejnych starciach 950. Ta dziel
no i bohaterstwo byy podziwiane przez onierzy, ktrzy sawili je w swych prostych pie
niach z powtarzajcym si refrenem:
tysic, tysic, tysic wysiek .
18 Acholiusz [HCR, Wopiskus, Boski Aurelian, 13] opisuje ceremoni adopcji, ktra odby
waa si w Bizancjum w obecnoci cesarza i wysokich urzdnikw.
19 HCR [ibid., 7]. Ten lakoniczny list pisany jest niewtpliwie rk onierza; peno w nim
wojskowych zwrotw i sw, ktre czasem nieatwo zrozumie. Ferramenta samiata zostay
dobrze przetumaczone przez Salmazjusza: ,ferramenta to wszystkie bronie ofensywne, "w od
rnieniu od arma bronie defensywne; samiata ostre, dobrze naostrzone.
20 Zosimos, I [48].
21 Deksippus (Excerpta legationum) w swej relacji okrela tych barbarzycw jako Wan
dali. Aurelian odda jedn z gockich pa za on swemu dowdcy Bonozusowi, ktry umiejc pi
z Gotami poznawa ich tajemnice. HCR [Wopiskus, Firmus, Saturninus, Prokulus i Bonozus, 15].
22 HCR [Wopiskus, Boski Aurelian, 39]; Eutropiusz, IX, 15 [9]; Sekstus Rufus, 8; Laktancjusz,
De mortibus persecutorum, 9.
23 Woosi wci zachowuj w swym jzyku lady aciny i zawsze chwalili si swym rzymskim
pochodzeniem. S oni otoczeni przez barbarzycw, lecz nie s z nimi wymieszani. Por. rozprawa
pana dAnville o staroytnej Dacji, Mmoires de lAcadmie des Inscriptions, t. XXX.
 Przypisy do rozdziau XI 367

24 Pierwszy rozdzia u Jomandesa. Wandalowie [22] jednak zachowali na krtko sw nie-

podlego pomidzy rzekami Marisia i Grissia (Maros i Keres) [Krsz], ktre wpadaj do
Cisy.
25 Deksippus; Zosimos, I [49]; HCR, Wopiskus, Boski Aurelian; mimo e autorzy ci przy
taczaj rne nazwy (Alemani, Jutungowie, Markomani), jest rzecz jasn, e pisz o tym sa
mym ludzie i tej samej wojnie; wymaga jednak pewnej troski uzgodnienie i wyjanienie tych
tekstw.
26 Cantoclarus, ze sw zwyk dokadnoci, woli przetumaczy: trzysta tysicy ; wersja ta
przeczy zarwno sensowi, jak i reguom gramatyki.
27 Jako przykad zego smaku wspomnie mona, e Deksippus stosuje do lekkiej piechoty
Alemanw techniczne terminy odnoszce si wycznie do greckiej falangi.
28 U Deksippusa czytamy R h o d a n u s pan de Valois bardzo susznie zmieni to na Eridanus
29 Cesarz Klaudiusz na pewno nalea do tego pocztu, lecz nie wiemy, jak daleko wstecz siga w
orszak chway; jeli a do Cezara i Augusta, to byo ogromne widowisko, duga sukcesja wadcw
wiata.
30 Wopiskus w HCR [Boski Aurelian, 6].
31 Deksippus przypisuje im subteln i rozwlek oracj, godn greckiego sofisty.
32 HCR [ibid. 18].
33 Deksippus.
34 Wiktor Modszy, Aurelian [Epitome, 35, 2].
35 HCR, Wopiskus [Boski Aurelian, 21].
36 Maa rzeczka albo raczej potok, Metaurus, koo Fano, zyskaa niemierteln saw dziki
historykowi tej miary co Liwiusz i poecie Horacemu.
37 Upamitnia j napis znaleziony w Pesaro. Por. Gruter, CCLXXVI, 3.
38 Mona by sobie wyobrazi powiedzia e zebralicie si w kociele chrzecija
skim, a nie w wityni wszystkich bogw.
39 HCR, Wopiskus [Boski Aurelian, 18 i n.] podaje dugi opis tych ceremonii na podstawie
rejestrw senatu.
40 Pliniusz St., III, 5 [ 9]. Dla poparcia naszej tezy zauwamy, e gra Celius bya przez dugi czas
dbrow, a gr Wiminal zarastaa ozina; Awentyn by jeszcze w czwartym wieku pustkowiem, a do
czasw Augusta Eskwilin pozostawa bezadnym cmentarzyskiem; uwagi staroytnych o licznych
nierwnociach Kwirynau dowodz dostatecznie, e nie by on zabudowany. Spord siedmiu
wzgrz tylko Kapitol i Palatyn, z przylegajcymi dolinami, stanowiy prymitywne miejsca
zamieszkania dla rzymskiej ludnoci. Przedmiot ten wymagaby jednak odrbnej rozprawy.
41 Rozprzestrzeniajce si domostwa doday wiele miast oto sowa Pliniusza.
42 HCR [Wopiskus, Boski Aurelian, 39]. Zarwno Lipsius, jak i Izaak Vossius gorliwie przyjli
t liczb.
43 Nardini, Roma antica, I, 8.
44 Tacyt, Dzieje, IV, 23.
45 O murach Aureliana por. HCR, Wopiskus [Boski Aurelian, 21 i 39]; Zosimos, I [49];
Eutropiusz, IX, 15 [9]; Aureliusz Wiktor, Aurelian; Wiktor M., Aurelian; Euseb., Hieronym. et Idat-
ius in Chroni.
46 Jego rywalem by Lolianus albo Elianus, jeli rzeczywicie imiona te oznaczaj jedn i t sam
osob. Por. Tillemont, t. III.
47 Opis cech charakteru tego wadcy, dany przez Juliusza Aterianusa [HCR, Polion, Trzydziestu
pretendentw, 5], wart jest przytoczenia, gdy wydaje si sprawiedliwy i bezstronny: Myl,
e Wiktoryna, ktry po Juniuszu Postumiuszu rzdzi Galiami, nikt nie przewyszy ani
Trajan mstwem, ani Antoninus agodnoci, ani Nerwa powag, ani Wespazjan umiejtnym
kierowaniem finansami, ani Pertynaks czy Sewerus dyscyplin caego ycia i hartem wojennym.
Lecz wszystkie te cnoty tak zamio pragnienie zaywania rozkoszy z kobietami, e nikt si
368 Przypisy do rozdziau XI

nie odwaa zapisowi powierzy cnt tego, ktry, jak wiadomo, zdaniem wszystkich zasuy
ra kar.
48 Porwa on on Attitianusa, ktry by aktuariuszem, czyli agentem armii. HCR [Polion, 1];
Aureliusz Wiktor, Aurelian.
49 Polion powica jej miejsce wrd trzydziestu pretendentw. HCR [Trzydziestu pretendentw,
30].
50 Polion HCR [Trzydziestu pretendentw, 23]; Wopiskus ibid. [Boski Aurelian, 32]; obaj
Wiktorowie w ywotach Galiena i Aureliana; Eutropiusz, IX, 13 [9]; Euzebiusz. Chro. Spo
rd tych wszystkich pisarzy tylko dwaj ostatni (ale z duym prawdopodobiestwem) ustalaj, e
upadek Tetrykusa nastpi przed klsk Zenobii. Pan de Boe (Mmoires de PAcadmie des
Inscriptions, t. XXX) nie pragnie, a Tillemont (t. III) nie ma odwagi pj w ich lady. By
em sprawiedliwszy od pierwszego, a odwaniejszy ni drugi.
51 Wiktor ML, w ywocie Aureliana. Eumeniusz przytacza nazw Batavicae ; niektrzy
badacze, bez jakiegokolwiek powodu, ochoczo zmieniaj to sowo na B a g a u d i c a e .
52 Eumeniusz, Paneg. vet., IV, 8.
53 HCR, Wopiskus [Firmus, Saturninus, Prokulus i Bonozus, 13]. Autun zostao odbudowane
dopiero za panowania Dioklecjana. Por. Eumeniusz, De restaurandis scholis.
54 Niemal wszystko, co tu jest powiedziane o obyczajach Odenata i Zenobii, zostao wzite z ich
ywotw w HCR, pira Trebeliusza Poliona [Trzydziestu pretendentw, 14 i 29].
55 Nie dopuszczaaby swego ma do siebie, gdyby nie chodzio o potomstwo. Jeli jej nadzieje
zostay zawiedzione, powtarzaa prb w nastpnym m i e s i c u .
56 HCR [Polion, Trzydziestu pretendentw, 14]; Zosimos, I [39]; Zonaras, XII [24]. w ostatni
pisze jasno i z duym prawdopodobiestwem, inni s mtni i niekonsekwentni. Tekst Syncellusa,
jeli nie zosta sfaszowany, stanowi stek nonsensw.
5 7 Odenat i Zenobia posyali mu czsto, z upw zdobytych na wrogu, drogie kamienie i zabawki,
ktre przyjmowa z bezgranicznym zachwytem.
58 Niesprawiedliwie posdzono Zenobi o wspudzia w zamordowaniu jej ma.
59 HCR [Polion, Dwaj Galienowie, 13].
60 Zob. w HCR [Polion, Trzydziestu pretendentw, 29] wiadectwo Aureliana na jej korzy;
o podboju Egiptu por. Zosimos, I [44].
61 Timolaus, Herennianus i Wabalathus. Przypuszcza si, e dwaj pierwsi zmarli jeszcze przed
wojn. Trzeciemu Aurelian odda ma prowincj Armenii z tytuem krlewskim; zachowao si kilka
jego medali. Por. Tillemont, t. III.
62 Zosimos, I [50].
63 Wopiskus [HCR, Boski Aurelian, 23 i n.] podaje nam autentyczny list, ale te jego wize
runek Aureliana jest wtpliwy. Apoloniusz z Tiany urodzi si w przyblieniu w tym samym
czasie co Jezus Chrystus, a ycie Apoloniusza zostao przedstawione przez jego uczniw tak
baniowo, e nie wiadomo, czy by on mdrcem, szalbierzem czy te fanatykiem.
64 Zosimos, I [54].
65 W miejscowoci zwanej Immae. Eutropiusz, Sekstus Rufus i Hieronim wspominaj tylko
pierwsz z tych bitew.
66 Wopiskus [HCR, Boski Aurelian, 25] pisze tylko o tej drugiej bitwie.
67 Zosimos, I [50 i n.]. Jego opis obu bitew jest jasny i szczegowy.
68 Bya ona pooona 537 mil od Seleucji i 203 mile od najbliszego brzegu Syrii wedug
oblicze Pliniusza St., ktry te w niewielu sowach (25) daje doskonay opis Palmyry.
69 Niektrzy angielscy podrnicy, wyruszajc z Aleppo, pod koniec ubiegego stulecia o d-
k r y l i ruiny Palmyry. Nasza ciekawo od tamtej pory zostaa jeszcze wspanialej zaspokojona
przez panw Wooda i Dawkinsa. Z histori Palmyry mona si zapozna dziki mistrzowskiej
rozprawie dr. Halleya w Philosophical Transactions, skrt Lowthorpa, t. III.
70 HCR, Wopiskus [Boski Aurelian, 26].
 Przypisy do rozdziau XI 369

71 Opierajc si na bardzo wtpliwej chronologii, usiowaem ustali dat najbardziej prawdo

podobn.
72 HCR [Wopiskus, Boski Aurelian, 28]; Zosimos, I [55]. Wielbd jest cikim zwierzciem
jucznym, wic tubylcy Azji i Afryki we wszystkich okazjach, gdy wymagana jest szybko, po
suguj si dromaderem, ktry naley do tego samego lub pokrewnego gatunku. Arabowie twierdz,
e dromader potrafi odby w jednym dniu tyle drogi, co najbardziej rcze konie w cigu omiu lub
dziesiciu dni. Por. Buffon, Histoire nature lie, t. XI; Shaw, Travels.
73 HCR, Polion [Trzydziestu pretendentw, Zenobia, 29].
74 HCR, Wopiskus [Boski Aurelian, 30]; Zosimos, I [56].
75 HCR [Wopiskus, Boski Aurelian, 31].
76 HCR [Boski Aurelian, 32; Firmus, 2]. Stwierdza si jako przykad luksusu e mia on
szklane okna. Odznacza si si, jak i apetytem, oraz odwag i zrcznoci. Z listu Aureliana wolno
nam wnioskowa, e Firmus by ostatnim z buntownikw, a wic e Tetrykus by ju w tym
czasie pokonany.
77 Por. opis tryumfu Aureliana, pira Wopiskusa. Relacjonuje on szczegy ze sw zwyk
dokadnoci, a tym razem s one te przypadkowo ciekawe. HCR [Boski Aurelian, 33 i n.]
78 U barbarzyskich ludw kobiety czsto walczyy u boku swych mw. Jest jednak n i e-
m a e wykluczone, aby spoeczestwo amazonek istniao gdziekolwiek w starym lub nowym
wiecie.
79 Uywanie bracae, spodenek lub spodni, byo wci jeszcze uwaane w Italii za zwyczaj
gallicki i barbarzyski. Rzymianie jednak szybko go przejmowali. Owijanie ng lub ud prze
paskami, fasciae, byo traktowane za Pompejusza i Horacego jako dowd sabego zdrowia lub
zniewieciaoci. W epoce Trajana zwyczaj ten ogranicza si do ludzi bogatych, mionikw
zbytku. Stopniowo przyj si on nawet wrd najniszego stanu. Zob. wielce ciekawy przypis
Casaubona do Swetoniusza, Boski August, 82.
80 Najprawdopodobniej przez jelenie; sonie, ktre widzimy na medalach Aureliana, sym
bolizoway jedynie (wedug uczonego kardynaa Norrisa) zwycistwo odniesione na Wscho
dzie.
81 Sowa Kalpurniusza (Ekloga, I, 50): Pojmana adnych nie powiedzie tryumfw (dom.
Roma), zawieraj w odniesieniu do Rzymu wyran aluzj i nagan.
82 HCR, Wopiskus [Trzydziestupretendentw, Zenobia, 29]; Hieronim, Kronika; Prosper, Chro.
Baronius przypuszcza, e Zenobiusz, biskup Florencji za czasw w. Ambroego, pochodzi z jej
rodziny.
83 HCR, Wopiskus [Boski Aurelian, 39]; Eutropiusz, IX, 13 [9]; Wiktor M. Lecz Polion
w HCR [Trzydziestu pretendentw, Tetrykus Starszy, 23] powiada, e Tetrykus zosta korektorem
caej Italii.
84 HCR [Wopiskus, Trzydziestu pretendentw, Tetrykus Modszy, 24].
85 HCR, Wopiskus [Boski Aurelian, 39]; Zosimos, I [61]. Aurelian mieci w niej obrazy
Belusa i Soca, ktre przywiz z sob z Palmyry. Zostaa ona powicona w czwartym roku
jego panowania (Euzebiusz, Chro.), budow jej jednak rozpoczto z pewnoci zaraz po jego
wstpieniu na tron.
86 Por. HCR [Wopiskus, Boski Aurelian, 5] znaki zapowiadajce jego los. Cze odda
wana przeze Socu wyraa si w jego listach, medalach, wspomina o niej Julian w swych
Caesares. Komentarze Spanheima.
87 Wopiskus, HCR [Boski Aurelian, 37].
88 Ibid. [38]. Aurelian nazywa tych onierzy: Hibari, Riparienses, Castriani, Dacisci.
89 Zosimos, I [61]; Eutropiusz, IX, 14 [9]; Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 35].
90 HCR [Wopiskus, Boski Aurelian, 39]; Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 35].
91 Ten konflikt szala ju przed powrotem Aureliana z Egiptu. Por. Wopiskus, ktry cytuje
pierwotny tekst listu. H CR [Wopiskus, Firmus, Saturninus, Prokulus i Bonozus, 5].
370 Przypisy do rozdziau XII

92 Wopiskus, HCR [Boski Aurelian, 39]; obaj Wiktorowie; Eutropiusz, IX, 14 [9]. Zosimos
[ks. I] wspomina tylko trzech senatorw, a ich mier umieszcza w czasie przed wschodni wojn.
93 Nawet aobne dostojestwo sptanego senatu nie nasyci katw, nie znuy; gdy wizienie si
napenio, nieszczsna kuria nie doliczy si swych znakomitych senatorw. Kalpurniusz, Eklo-
ga I, 60.
94 Wedug Wiktora M. [Epitome, 35] nosi on czasami diadem. Na jego medalach pojawiaj si
sowa: Deus i Dominus.
95 Bya to uwaga Dioklecjana. Por. Wopiskus w HCR [Boski Aurelian, 44].
96 Ibid. [35 i n.]; Zosimos, I [62]; Eutropiusz, IX, 15 [9]; obaj Wiktorowie.

ROZDZIA XII

1 Wopiskus, HCR [Boski Aurelian, 41]. Aureliusz Wiktor wspomina o formalnej deputacji
onierzy do senatu.
2 Wopiskus, nasz gwny autorytet, pisa w Rzymie ledwie 16 lat po mierci Aureliana, a czer
pa swj materia poza wasn pamici wieych faktw z dziennikw senatu i oryginalnych
dokumentw w Bibliotece Ulpiaskiej. Zosimos i Zonaras wydaj si nic nie wiedzie o tych
sprawach, jak w ogle o ustroju Rzymu.
3 Liwiusz, 1 ,17; Dionizjusz z Halikamasu, II [57]; Plutarch, Numa [2]. Pierwszy z tych autorw
relacjonuje t spraw jak orator, drugi jak prawnik, trzeci jak moralista, a kady z nich,
prawdopodobnie, nie bez domieszki fantazji.
4 Wopiskus (HCR, Tacyt, 4) nazywa go mem pierwszej wypowiedzi konsularnej , a wkrtce
potem: przewodniczcym senatu . Mona przypuszcza, e monarchowie Rzymu, gardzc
naturalnie tym skromnym tytuem, zrezygnowali ze na rzecz najstarszego wiekiem senatora.
5 Przeciw tej genealogii przemawia jedynie fakt, e historyk nazywa si Cornelius, a cesarz
Claudius. Lecz w epoce pnego Cesarstwa nazwiska bardzo si zmieniay i byy niepewne.
6 Zonaras, XII [28]. Kronika aleksandryjska wskutek oczywistej pomyki przypisuje ten wiek
Aurelianowi.
7 W 273 r. by zwyczajnym konsulem, lecz wiele lat przedtem, najprawdopodobniej za Wa
leriana sufektem.
8 Bis millies octingenties. Wopiskus w HCR [Tacyt, 10]. Suma ta, wedug dawnej stopy, rwnaa
si wadze 840 000 rzymskich funtw srebra, z ktrych kady mia warto trzech funtw szter-
lingw; lecz za czasw Tacyta pienidz straci wiele na wadze i czystoci.
9 Po wstpieniu na tron rozkaza on, by rocznie kopiowano dziesi egzemplarzy dzie historyka
i umieszczano je w bibliotekach publicznych. Rzymskie biblioteki dawno ju zaginy, a najcenniejsza
cz Tacyta zostaa zachowana w jednym rkopisie, ktry pniej odkryto w westfalskim klasztorze.
Por. Bayle, Dictionnaire, art. Tacite; Lipsius ad Annal. II, 9.
10 Wopiskus, HCR [Tacyt, 4].
11 HCR [ibid.]. Tacyt zwraca si do pretorian nazywajc ich sanctissimi milites, za do ludu:
sacratissimi Quirites.
12 W swych aktach wyzwalania niewolnikw nie przekracza nigdy liczby stu, ustanowionej za
czasw Augusta na mocy ustawy Caniniusa, pniej anulowanej za Justyniana. Por. Casaubon
ad locum Yopisci.
13 Por. ywoty Tacyta, Floriana i Probusa w HCR. Moemy by pewni, e to, co da onierz,
da wczeniej senator.
14 Wopiskus, HCR [Boski Aurelian, 20]. Ustp ten jest cakowicie jasny, lecz zarwno Casaubon,
jak i Salmasius pragn go skorygowa.
15 Wopiskus, HCR. Senatorowie uczcili szczliwe odzyskanie praw hekatombami i radosnymi
obchodami.
 Przypisy do rozdziau XII 371

16 HCR [Wopiskus, Tacyt, 8].

17 HCR (ibid. 13); Zosimos, I [63]; Zonaras, XII [28]. Dwa ustpy w ywocie Probusa [Wopiskus,
Probus, 8 i 12] przekonuj mnie, e tymi scytyjskimi najedcami Pontu byli Alanowie. Jeli
mona wierzy Zosimosowi (I), Florianus ciga ich a do Kimeryjskiego Bosforu. Mia on jednak
zbyt mao czasu na tak dug i trudn wypraw.
18 Eutropiusz [9,10] i Aureliusz Wiktor [36] mwi tylko, e zmar; Wiktor M. dodaje, e zmar
na skutek febry. Zosimos [I] i Zonaras [XII, 28] twierdz, e zosta zabity przez onierzy. Wopiskus
[Tacyt, 13] wspomina obie wersje i wydaje si waha midzy nimi; jednak te kcce si ze sob opinie
mona z atwoci uzgodni.
19 Wedug obu Wiktorw panowa on rwno 200 dni.
20 HCR [Wopiskus]; Zosimos, I [64]; Zonaras, XII [29]. Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 37] po
wiada, e Probus zawadn cesarstwem w Ilirii, lecz gdyby przyj ow opini (wprawdzie pochodzc
od wielce uczonego ma), wprowadzioby to w okres historii w stan beznadziejnej konfuzji.
21 HCR [Wopiskus, Tacyt, 10].
22 Mia on rozesa sdziw do kraju Partw, Persw i Sarmatw, przewodniczcego do
Taprobany i prokonsula na rzymsk wysp (co wedug Casaubona i Salmasiusa miao oznacza
Brytani). Historia taka jak moja (powiada Wopiskus z waciw sobie skromnoci) nie prze
trwa tysica lat, aby wiadczy o trafnoci tej przepowiedni.
23 Opis prywatnego ycia Probusa daje Wopiskus w HCR [Probus, 3 i n].
24 Wedug Kroniki aleksandryjskiej mia w momencie mierci 50 lat.
25 List ten by zaadresowany do prefekta gwardii pretoriaskiej, ktremu obieca pozostanie na
stanowisku (pod warunkiem dobrego sprawowania si). HCR [Wopiskus, Probus, 10].
26 [Ibid. 11]. D ata listu jest z ca pewnoci faszywa. W miejsce Non. Februar powinno by
Non. August
27 [Ibid. 12]. Jest dziwne, e senat potraktowa Probusa mniej askawie ni M arka Antonina.
Wadca ten otrzyma jeszcze przed mierci Piusa Ius quintae relationis. Por. HCR, Kapi-
tolinus, [Marek Antoninus, 6].
28 Por. peen szacunku list Probusa do senatu po zwycistwach nad Germanami. HCR [Wo
piskus, Probus, 15].
2 9 Lata i dugo panowania Probusa zostay poprawnie ustalone przez kardynaa Norrisa w jego
uczonym dziele De epochis Syro-Macedonum, s. 96 105. Jeden z fragmentw u Euzebiusza czy
drugi rok panowania Probusa z pocztkami kilku miast syryjskich.
30 Wopiskus, HCR [Probus, 16].
31 Zosimos (I, 69) snuje dug i bah opowie o Lydiusie, rozbjniku izauryjskim.
32 Zosimos, I [7]; Wopiskus, HCR [Probus, 17]. Wydaje si jednak nieprawdopodobne, aby
klska dzikusw z Etiopii moga wzruszy perskiego monarch.
33 Obok tych dobrze znanych dowdcw Wopiskus [HCR, Probus, 22] wymienia kilku innych,
ktrych czyny nie dotary do naszej wiadomoci.
34 Julian, Caesares; HCR [Wopiskus, Probus, 13, 18 i n.].
35 Zosimos, I [68]; HCR [jw. 13, 14]. Wopiskus przypuszcza, e kara bya wymierzana za zgod
ich krlw; jeli tak, spotkaa ona nie wszystkich, tak jak nie wszyscy ponosili win.
36 Cluverius, Germania antiqua, III. Ptolemeusz umieszcza w ich kraju miasto Calisia, praw
dopodobnie lski Kalisz.
37 Feralis umbra (zowrogi cie) oto wyraenie Tacyta, zapewne bardzo miae.
38 Tacyt, Germania (43).
39 Wopiskus, HCR [Probus, 14].
40 Ibid. Wopiskus cytuje list [15] Probusa do senatu, w ktrym cesarz wspomina o swym planie
zamienienia Germanii w prowincj.
41 Strabon, VII. Wedug Wellejusza Paterkulusa (II) Maroboduus poprowadzi swoich Mar-
komanw do Bohemii, a Cluverius (Germania antiqua, III, 8) dowodzi, e wyszli oni ze Szwabii.
372 Przypisy do rozdziau XII

42 Osadnicy ci od dziesicin, ktre pacili, zostali nazwani Decumates. Tacyt, Germania, 29.
43 Por. przypisy Opata de la Bleterie do Germanii Tacyta, s. 183. Jego opis muru zosta
gwnie wzity (jak to sam przyznaje) z dziea Schoepflina, Alsatia illustrata.
44 Recherches sur les Chinois et les Egyptians, t. II, s. 81 102. Anonimowy autor * dobrze zna
kul ziemsk, a w szczeglnoci Niemcy, w odniesieniu do ktrych cytuje dzieo Hanselmana; wydaje
si jednak, e miesza on ze sob mur Probusa, zbudowany przeciw Alemanom, z fortyfikacj
Mattiakw, zbudowan w okolicy Frankfurtu przeciw Kattom.
45 Przydziela on po 50 lub 60 barbarzycw na numerus, jak si to wwczas zwao, czyli
oddzia, ktrego przepisanej liczebnoci dokadnie nie znamy.
46 Britannia Camdena, Wstp; lecz wnioskuje on na podstawie bardzo wtpliwych hipotez.
47 Zosimos, I [68]. Wedug Wopiskusa inny korpus Wandalw by mniej wiemy.
48 HCR [Wopiskus, Probus, 18]. Zostali oni prawdopodobnie wygnani przez Gotw; Zosimos,
I [71].
49 HCR, jw.
50 Paneg. vet., w. 18; Zosimos, I [71].
51 HCR, Wopiskus [Firmus, Saturninus, Prokulus i Bonozus, 10]. Nieszczsny orator studiowa
retoryk w Kartaginie, a z tego wnioskujemy, e by raczej Maurem (Zosimos, 1,66) anieli Galem,
jak nazywa go Wopiskus.
52 Zonaras, XII [29].
53 Odnotowany zosta zdumiewajcy przykad mskiej siy Prokulusa. Wzi on sto dziewic
sarmackich. Reszt opowie wasnymi sowami: Z tych w cigu jednej nocy nawiedziem dzie
si; przed upywem za pitnastu dni wszystkie, w miar swych si, uczyniem kobietami. HCR,
Wopiskus [Firmus, Saturninus, Prokulus i Bonozus, 12].
54 Prokulus, ktry pochodzi z Albengi na wybrzeu genueskim, uzbroi dwa tysice swoich
niewolnikw. Jego bogactwa byy ogromne, lecz zostay zdobyte na drodze rabunku. M
wili pniej jego potomkowie: e nie maj ochoty na to, aby by czy to cesarzami, czy to
bandytami . Ibid. [13].
55 Ibid. [19].
56 Zosimos, I [71].
57 HCR [Wopiskus, Probus, 9].
58 Aureliusz Wiktor, Probus [De Caesaribus, 37]. Lecz to dzieo Hannibala, o ktrym nie
wspomina nikt ze starszych pisarzy, nie bardzo zgadza si z faktami jego ycia. Opuci on
Afryk, gdy mia dziewi lat, wrci w wieku 45 lat, a wkrtce potem utraci swoj armi
w decydujcej bitwie pod Zam. Liwiusz, XXX, 35.
59 HR [Wopiskus, Probus, 18]; Eutropiusz, IX [7]; Aureliusz Wiktor, Probus; Wiktor M.
Odwoa on zakaz Domicjana i udzieli zezwolenia na powszechn upraw winnej latoroli Galii,
Brytanii i Panonii.
60 Julian [Ceasares] przygania w sposb surowy i wrcz przesadny Probusowi, ktry jak on
sdzi prawie zasuy na swj los.
61 Wopiskus HCR [Probus 20]. T prn nadziej Wopiskus okrasza morzem bazeskiej
elokwencji.
62 Turris ferrata. Wydaje si, e bya to przenona wiea, okuta elazem.
63 [Tu] Probus, zaiste uczciwy, spocz, zwycizca wszystkich plemion barbarzyskich, a take
tyranw. [Wopiskus, Probus, 21].
64 Wszystko to mona wytumaczy. Urodzi si w Narbonne w Illyricum, ktr to miejscowo
utosami Eutropiusz z bardziej znanym miastem w Galii. Jego ojciec by przypuszczalnie
Afrykaczykiem, a matka rzymsk szlachciank. Sam Kara ksztaci si w stolicy. Por. Scaliger,
Animadver. ad Euseb. Chro.

* Jest nim De Pauw. (Przyp. wyd. ang.)

 Przypisy do rozdziau XII 373

65 Probus prosi senat o przyznanie Karusowi konnego posgu i marmurowego paacu, na koszt
publiczny, jako sprawiedliw zapat za jego szczeglne zasugi. HCR, Wopiskus [Karus, Karynus
i Numerianus, 6].
66 HCR, Wopiskus [Probus, 24; Karus, Karynus i Numerianus, 3]. Julian wycza cesarza Karusa
i obu jego synw ze swej uczty cezarw.
67 Joannes Malaa, Chronographia, t. I. Lecz autorytet tego greckiego nieuka jest niewiele
wart. W sposb mieszny wyprowadza on od Karusa miasto Carrae i prowincj Kari, ktr
wspomina Homer.
68 HCR [Wopiskus, Karus, Karynus i Numerianus, 5]. Karus gratulowa senatorowi, e ce
sarzem zosta jeden z ich grona.
69 HCR [Wopiskus, Probus, 24].
70 Por. pierwsza ekloga Kalpurniusza. Fontenelle przekada jej ukad nad eklog Wergiliusza
powicon Polionowi, t. III.
71 HCR [Wopiskus, Karus, Karynus i Numerianus, 7]; Eutropiusz, IX, 18 [12]; Pagi, Annal.
72 Agatias, IV. Jedno z jego powiedze znajdziemy w Bibliothque Orientale pana dFIerbelota:
definicja sowa ludzko obejmuje wszystkie inne cnoty .
73 Synezjusz przypisuje to Karynusowi. Jest to bardziej zrozumiae w odniesieniu do Karusa
anieli (jak tego chc Petavius i Tillemont) do Probusa.
74 HCR [Wopiskus, Karus, Karynus i Numerianus, 8]; Eutropiusz, IX, 18 [12]; obaj Wik
torowie.
75 Do zwycistwa Karusa nad Persami odnosz dialog Filopatris, ktry by tak dugo
przedmiotem dysput wrd uczonych. Potrzebna byaby jednak odrbna dysertacja dla wy
tumaczenia mej opinii i usprawiedliwienia jej.
76 HCR [Wopiskus, Karus, Karynus i Numerianus, 8]. A jednak Eutropiusz, Festus, Rufus, obaj
Wiktorowie, Hieronim, Sydoniusz Apollinaris, Syncellus i Zonaras wszyscy oni przypisuj
mier Karusa piorunowi.
77 Nemezjanus, Cynegetica, w. 71 i n.
78 Por. Festus i jego komentatorzy o znaczeniu sowa Scribonianum. M i e j s c a ,
w ktre uderzy piorun, byy otaczane murem, za r z e c z y zakopywano wrd tajemnych
ceremonii.
79 HCR [Wopiskus, Karus, Karynus i Numerianus, 9]. Wydaje si, e Aureliusz Wiktor wierzy
w t przepowiedni i aprobowa odwrt.
80 Nemezjanus, Cynegetica, w. 69. By on wspczesnym, lecz poet.
81 Cancellarius. Termin ten, tak niskiego pochodzenia, sta si dziki szczeglnym przypad
kom tytuem najwaniejszego urzdu pastwowego w monarchiach europejskich. Por. Casaubon
i Salmasius, ad HCR [Wopiskus, Karus, Karynus i Numerianus, 15].
82 HCR, Wopiskus [ibid. 15, 16]; Eutropiusz, IX, 19 [13]; Wiktor M. Panowanie Dioklecjana
rzeczywicie byo tak dugie i pomylne, e przez kontrast stawiao w bardzo zym wietle reputacj
Karynusa.
83 HCR, Wopiskus [Karus, Karynus i Numerianus, 19]. Nazywa on go tam Carus, lecz sens jest
dostatecznie wyrany, a oba imiona czsto byway ze sob mylone.
84 Kalpurniusz, Ekloga VII, 43. Niech nam wolno bdzie zauway, e widowiska Probusa byy
jeszcze wiee w pamici, tote poecie towarzyszy opinia historyka.
85 Filozof Montaigne {Eseje, ks. III, 6) daje bardzo dobry i ywy opis rzymskich wspaniaoci
w tych widowiskach.
86 HCR, Wopiskus [Probus, 19].
87 Nazywano je onagri; lecz ta liczba, gdyby si miaa odnosi do zwykych dzikich osw, bya
by zbyt skromna. Cuper {De elephantis exercitat., II, 7) udowodni na podstawie Appiana, Kasju-
sza Diona i anonimowego Greka, e zebry widywano w Rzymie. Przywoono je z jakiej wyspy na
oceanie, by moe z Madagaskaru.
374 Przypisy do rozdziau XII

88 Karynus da hipopotama (Kalpumiusz, Ekloga VII, 66). Nie natknem si na wzmianki

0 krokodylach w pniejszych widowiskach, cho August w swoim czasie wystawi 36 sztuk. Ka-
sjusz Dion, IV [10].
89 HCR, Kapitolinus [Trzej Gordianowie, 33]. Nie znamy zwierzt, ktre Kapitolinus nazywa
a rc h e le o n te s niektrzy odczytuj to jako argoleontes, inni agrioleontes; obie te po
prawki s wielce niedorzeczne.
90 Pliniusz St., VIII, 6 wedug Armales Pizona.
91 Maffei, Verona illustrata, I, 2.
92 Ibid. Staroytni podawali wysoko tej budowli z du przesad. Wedug Kalpurniusza
(Ekloga VII, 23) sigaa ona prawie do niebios, a jej rozmiary wedug Ammianusa Marcellinusa
(XVI, 10) przekraczay pole widzenia ludzkiego oka. A przecie jak ma bya w porwnaniu
z wielk piramid Egiptu, ktrej pion wynosi 500 stp.
93 W jednych kopiach dziea Wiktora znajdujemy liczb 77 000 widzw, a w innych 87 000.
Lecz Maffei (jw. II, 12) znalaz miejsca siedzce w przestrzeni otwartej tylko dla 34 000 osb;
inni miecili si wic w wyej pooonych krytych galeriach.
94 Maffei, ibid., II, 5 12. Traktuje on ten trudny przedmiot z moliwie najwiksz jasno
ci zarwno jako architekt, jak i badacz staroytnoci.
95 Kalpurniusz, Ekloga VII, 6473. Wiersze te s ciekawe, a caa ekloga oddaa due
zasugi Maffei. Kalpurniusz, podobnie jak Marcjalis (por. I Ksiga widowisk), by poet; gdy
jednak opisywali amfiteatr, polegali na wraeniach wasnych zmysw, ktre przekazywali mie
szkacom Rzymu.
96 Por. Pliniusz S t, XXXIII, 16; XXXVII, 11.
97 Pas inkrustowany drogimi kamieniami, a portyk zotem
promieniej, wspzawodniczc z sob...
Kalpurniusz, VII [w. 47].
98 Wydaa mi si to twarz i Marsa, i zarazem Apollina powiada Kalpurniusz [Ekloga VII,
83]; lecz Joannes Malaa, ktry, by moe, widzia wizerunki Karynusa, opisuje go jako czo
wieka grubego, niskiego i o biaej skrze. T. I.
99 Odnonie do czasu, kiedy te rzymskie igrzyska odbyway si, Scaliger, Salmasius i Cuper za
dali sobie wiele trudu, by zagmatwa jasn spraw.
100 Wydaje si, e Nemezjanus (Cynegetica, w. 80 i n.) moc swej imaginacji przewiduje ten
szczliwy dzie.
101 Wygra on wszystkie nagrody rywalizujc w zakresie dydaktycznej poezji z Nemezjanem.
Senat wznis posg synowi Karusa z bardzo dwuznacznym napisem: Najpotniejszemu
z oratorw . Por. HCR [Wopiskus, Karus, Karynus i Numerianus, 11].
102 Bardziej naturalna przyczyna ni ta, o ktrej pisze Wopiskus [HCR, Karus, Karynus
1 Numerianus, 12], czyli nieustanny pacz po mierci ojca.
103 W wojnie perskiej Apra posdzono o planowanie zdrady przeciw Karusowi. HCR [Wo
piskus, Karus, Karynus i Numerianus, 8].
104 Kronice aleksandryjskiej zawdziczamy wiedz o czasie i miejscu, gdzie Dioklecjana wy
brano cesarzem.
105 HCR [Wopiskus, Karus, Karynus i Numerianus, 12]; Eutropiusz, IX, 88 [12]; Hieronim,
Kronika wiata. Zdaniem tych nader r o z s d n y c h pisarzy mier Numeriana wykryto, kiedy
da si czu fetor jego martwego ciaa. Czyby na dworze cesarskim brako pachnide?
loe Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 39]; Eutropiusz, IX, 20 [13]; Hieronim, jw.
107 HCR, Wopiskus [Karus, Karynus i Numerianus, 13]. Przyczyn, dla ktrej Dioklecjan zabi
Apra (ia p e r dzik), wyprowadza si z proroctwa i kalamburu, rwnie gupich, co popularnych
[Wopiskus, 1].
108 Eutropiusz [IX, 13] okrela bardzo dokadnie pooenie tego miejsca; znajduje si ono midzy
 Przypisy do rozdziau XIII 375

gr Aureus i Viminiacum. Pan dAnville (Geographie ancienne, 1.1) umieszcza Margus w Kastolatz
w Serbii, nieco poniej Belgradu i Semendrii.
100 HCR [Wopiskus, Karus, Karynus i Numerianus, 17]; Eutropiusz, IX, 20 [13]; Aureliusz
Wiktor; Wiktor M., Epitome.

ROZDZIA XIII

1 Eutropiusz, IX, 19 [13]; Wiktor M. Epitome [39]. Miejscowo ta jak si wydaje nosia
nazw Doclia, od maego plemienia Iliryjczykw (Cellarius, Geographia antiqua, t. I), a pierwotne
imi szczliwego niewolnika prawdopodobnie brzmiao Docles; wyduy on je najpierw dla uzys
kania greckiego brzmienia: Diodes, a wreszcie dla nadania mu rzymskiego majestatu: Dio-
cletianus. Przybra te patrycjuszowskie imi Valerius, ktrym zwykle nazywa go Aureliusz Wiktor.
2 Por. Dacier o szstej satyrze drugiej ksigi Horacego; Korneliusz Nepos, Vita Eumen., 1.
3 Laktancjusz (a waciwie ten, kto mg by autorem rozprawki De mortibus persecutorum)
zarzuca Dioklecjanowi w dwch miejscach rozdz. 7 i 8 b o j a l i w o . W rozdziale 9 pisze
o nim: W kadej trudnej sytuacji trwoy si i upada na duchu.
4 W tej pochwale Aureliusza Wiktora mieci si porednio sprawiedliwa nagana okru
ciestwa Konstancjusza. Jak wynika z Fasti, Aristobulus pozosta prefektem miasta i wraz
z Dioklecjanem zakoczy sprawowanie urzdu konsula, ktry zacz sprawowa za Karynusa.
5 Aureliusz Wiktor nazywa Dioklecjana Ojcem raczej ni panem (De Caesaribus, 39). Por.
HCR [Kapitolinus, Marek Antoninus Filozof\ 19].
6 Sprawa daty otrzymania przez Maksymiana tytuw cezara i augusta podzielia wspczesnych
krytykw i daa okazj do wielu uczonych utarczek. Poszedem w lad za panem Tillemontem (Histoire
des empereurs, t. IV), ktry way rne argumenty i trudnori ze sw zwyk skrupulatnoci.
7 W oracji, ktr przed nim wygosi, Mamertinus (.Paneg. vet., I, 8) wyraa wtpliwo, czy
jego bohater, idc w lad Hannibala i Scypiona, sysza kiedykolwiek ich imiona. Moemy z tego
wnioskowa, e Maksymian wola uchodzi za onierza ni za czowieka wyksztaconego; w ten to
sposb czsto moemy jzyk pochlebstwa wykada jako jzyk prawdy.
8 Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 8; Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 39]. Pomidzy
panegirykami znajdujemy jedne na cze Maksymiana i inne, ktre jego kosztem pochlebiaj
przeciwnikom; z tego kontrastu wypywa pewna nauka.
9 Por. Panegiryki II i III, w szczeglnoci III [II], 3, 10, 14; byoby jednak zbyt nuce
przepisywa te rozwleke i ckliwe wyrazy faszywej elokwencji. W odniesieniu do tytuw
zob. Aureliusz Wiktor; Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 52; Spanheim, De usu numismatum,
Dissert. XII, 8.
10 Aureliusz Wiktor; Wiktor M., Epitome; Eutropiusz, IX, 22 [14]; Laktancjusz, De mortibus
persecutorum, 7; Hieronim, Kronika wiata.
11 Dopiero wrd wspczesnych Grekw Tillemont znajduje jego przydomek Chlorus. Jaka
szczeglna blado wydaje si przeczy okreleniu rubor , jakie znajdujemy w Panegiryku, w. 19.
12 Julian, wnuk Konstancjusza, chwali si, e jego rd wywodzi si od bitnych Mezyjczykw,
Misopogon. Dardanowie zamieszkiwali na rubiey Mezji.
13 Galeriusz polubi Waleri, crk Dioklecjana; jeli chodzi o Teodor, on Konstancjusza,
to gwoli cisoci bya ona crk ony Maksymiana. Spanheim, Dissert, XI, 2.
14 Ten podzia jest zgodny z ukadem czterech prefektur; istnieje jednak pewien powd, by
sdzi, e Hiszpania naleaa do domeny Maksymiana. Por. Tillemont, t. IV.
15 Julian, Caesares; przypisy Spanheima do francuskiego tumaczenia.
16 Oglne okrelenie bagaudae (w odniesieniu do buntownikw) przetrwao w Galii do V w.
Niektrzy badacze wyprowadzaj je do celtyckiego sowa bagad burzliwe zgromadzenie.
Scaliger, Komentarze do Euzebiusza; Du Cange, Glossarium.
376 Przypisy do rozdziau XIII

17 Froissart, Chronique, 1.1,182; t. II, 73,79. Naiwno jego relacji zanika u naszych najlepszych
wspczesnych pisarzy.
18 Cezar, Commentarii de bello Gallico, VI, 13. Helwetczyk Orgetorix mg uzbroi dla swej
obrony armi dziesiciu tysicy niewolnikw.
19 Ich ucisk i ndz zawiadcza Eumeniusz (Panegiryk, VI, 8): Gallias efferatas iniuriis.
20 Paneg. vet., II, 4; Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 39].
21 Elianus i Amandus; zachowane s medale przez nich wybite. Goltzius, Ths. R. A.
22 Pokona w nieznacznych potyczkach/ Eutropiusz, IX, 20 [13].
23 Teza ta jest oparta na bardzo kruchym autorytecie, jakim jest ywot w. Babolina, pochodzcy
prawdopodobnie z sidmego stulecia. Por. Duchesne, Scriptores Rer. Francicar., t. I.
24 Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 39] nazywa ich Germanami; Eutropiusz (IX, 21) [13]
daje im miano Saksonw. Lecz Eutropiusz y w nastpnym wieku i posugiwa si jzykiem swoich
czasw.
25 Trzy okrelenia: Eutropiusza [IX, 13] Vilissime natus , Aureliusza Wiktora [De Caesari
bus, 39] Bataviae alumnus i Eumeniusza Menapiae civis , daj nam bardzo wtpliw wiedz
o urodzeniu Karauzjusza. Jednak dr Stukely {History o f Carausius) przypisuje mu pochodzenie
z St. David i czyni zen ksicia z krlewskiego rodu Brytanii; natchn go do tego tekst znaleziony
u Ryszarda z Cirencesteru.
26 Panegiryk, w. 12. Brytania bya w tym czasie bezpieczna i sabo strzeona.
27 Paneg. vet., w. 11, VII, 9. Orator Eumeniusz pragn podnie chwa swego bohatera
(Konstancjusza), przypisujc wielkie znaczenie temu podbojowi. Niezalenie od chwalebnego
umiowania naszego rodzimego kraju trudno nam zrozumie, jak na pocztku czwartego wieku
Anglia zasugiwaa na te wszystkie pochway. Ptora wieku wczeniej ledwie zdolna bya pokrywa
swe wasne wydatki publiczne. Zob. Appian, Przedmowa.
28 Z uwagi na to, e zachowaa si dua liczba medali Karauzjusza, sta si on ulubionym
przedmiotem zaciekawienia badaczy staroytnoci i kady szczeg jego ycia i dziea zosta zbadany
rozwanie i dokadnie. W szczeglnoci dr Stukely powici temu cesarzowi brytyjskiemu obszerne
dzieo. Posugiwaem si zebranymi przeze materiaami, odrzucajc jednak wikszo jego
urojonych hipotez.
29 Gdy Mamertinus ogosi swj pierwszy panegiryk, przygotowania Maksymiana do wyprawy
morskiej byy ukoczone, a orator przewidywa pewne zwycistwo; jego milczenie w drugim
panegiryku wystarczajco potwierdza, e wyprawa nie udaa si.
30 Aureliusz Wiktor, Eutropiusz i medale {Pax Aug.) potwierdzaj to czasowe pogodzenie si; nie
miabym jednak odwagi, jak to uczyni dr Stukely {Medallic History o f Carausius), podawa
identycznych artykuw traktatu.
31 W sprawie odzyskania Brytanii znajdujemy nieco wskazwek u Aureliusza Wiktora i Eut
ropiusza.
32 Joannes Malaa, Chro. Antioch., I.
33 Zosimos [II, 34]. Ten stronniczy historyk wydaje si pochwala czujno Dioklecjana tylko po
to, by ukaza w penym wietle niedbao Konstantyna. Posuchajmy jednak, co mwi orator:
Chyba nie ma potrzeby wymienia tych obozw wojsk konnych i pieszych, ktre odnowiono na
caej granicy Renu, Istru i Eufratu. Paneg. vet., IV, 18.
34 Ruunt omnes in sanguinem suum populi, uibus non contigit esse Romanis, obstinataeque
feritatispoenas nunc spontepersolvunt. Paneg. vet., III, 16. Mamertinus ilustruje ten fakt przykadem
niemal wszystkich narodw wiata.
35 Skary si on, chocia nie cakiem susznie: lam jluxisse annos quindecim in quibus, in
Illyrico, ad ripam Danubii relegatus cum gentibus barbaris luctaret Laktancjusz, De mortibus
persecutorum, 18.
36 W greckim tekcie Euzebiusza czytamy sze tysicy ; liczb t wol ni szedziesit
tysicy , jakie podaj Hieronim, Orozjusz, Eutropiusz i jego grecki tumacz Pajanios.
 Przypisy do rozdziau XIII 377

37 Paneg. vet., VII, 21.

38 Kolonia Sarmatw znajdowaa si w pobliu Trewiru, opuszczonego, jak si wydaje, przez
tych leniwych barbarzycw; Auzoniusz pisze o nich w swej Mosella (w. 5, n.):
Unde iter ingrediens nemoresa per avia solum,
Et nulla humani spectans vestigia cultus;

Arvaque Sauromatum nuper metata colonis

W Dolnej Mezji znajdowaa si te kolonia miejska Karpw.
39 Por. retoryczne uniesienia Eumeniusza (Panegiryk VII, 9).
40 Scaliger {Komentarze do Euzebiusza, s. 243) rozstrzyga, swym zwykym sposobem, e Quinquegen-
tiani, czyli pi afrykaskich narodw, to pi duych miast Pentapolis w pokojowo usposobionej
prowincji Cyrenaiki.
41 Ponisszy klsk, Julian przebi si sztyletem i skoczy w pomienie. Wiktor ML, Epitome
[rozdz. 39].
42 Niezmiernie dzikie ludy Maurytanii, ufajce niedostpnoci swych gr i naturalnym obwarowa
niom, podbie i przesiedlie. Paneg. vet., VI, 8.
43 Zob. opis Aleksandrii u Hircjusza, De beli. Alexandrin., 5.
44 Eutropiusz, IX, 24 [15]; Orozjusz, VII, 25; Joannes Malaa, Chro. Antioch. Lecz Eumeniusz
zapewnia nas, e Egipt spacyfikowano dziki miosierdziu Dioklecjana.
45 Euzebiusz, Chro. (An. CCXCIII) datuje ich zniszczenie na kilka lat wczeniej, gdy jeszcze Egipt by
w stanie rebelii przeciw Rzymowi.
46 Strabon, XVII; Pomponiusz Mela, 1,4. Jego sowa s ciekawe: Wewntrz tego obszaru, jeli wierzy
si godzi, s nie tyle ludzie, ile raczej pzwierzta: Egipanowie, Blemmyowie i Satyrowie.
47 Ausus sese inserere fortunae et provocare arma Romana.
48 Prokop z Cezarei, De Bell. Pers., I, 19.
49 Ustali publiczny przydzia zboa dla ludnoci Aleksandrii na dwa miliony medimni okoo 400 000
kwart. Chro. Paschal.; Prokop z Cezarei, Historia tajemna, 26.
50 Jan z Antiochii wg Fragmentu Walezjaskiego; Suidas in Diocletian.
51 Zob. krtk histori alchemii wraz z krytyk jej zaoe w pismach tego filozofa kompilatora, La
Mothe le Vayer, 1.1. \
52 O wyksztaceniu Tiridatesa i jego sile por. Hist. Armen. Mojesza z Chorene, II, 76; potrafi on
dwa dzikie byki uchwyci za rogi i rozdzieli je goymi rkoma.
53 Jeli dajemy wiar przypuszczeniu Wiktora M. [Epitome, 41], e Licyniusz mia w 323 roku tylko 60
lat, to nie moe on by patronem Tiridatesa. Wiemy jednak ze znacznie lepszego rda (Euzebiusz, X, 8), e
Licyniusz znajdowa si wwczas u schyku ycia: szesnacie lat przedtem mia siwe wosy i by rwienikiem
Galeriusza. Por. Laktancjusz, 32. Licyniusz urodzi si prawdopodobnie okoo 250 r.
54 Kasjusz Dion (LXIII), 5].
55 Mojesz z Chorene, jw., 74. Posgi te "zostay wzniesione przez Walarsacesa, ktry panowa
w Armenii ok. 130 lat przed Chrystusem i by pierwszym krlem z rodu Arsacesa (por. Mojesz z Chorene,
II, 2, 3). O deifikacji Arsacydw wspomina Justyn (XLI, 5) i Ammianus Marcellinus (XXIII, 6).
56 Szlachta armeska bya liczna i potna. Mojesz (II, 7) wymienia wiele rodzin, ktre od
znaczyy si za panowania Walarsacesa i przetrway do jego czasw, tzn. do poowy pitego wieku. Por.
Wstp wydawcw jego dziea.
57 Nazywaa si Chosroiduchta, a brak jej byo os patulum, ktr maj inne kobiety (II, 79); nie
rozumiem tego wyraenia.
58 W Historii Armenii (II, 78) i w Geografii Chiny nazywaj si Zenia albo Zenastan. Opisuje si je jako
kraj znany z produkcji jedwabiu, bogactwa mieszkacw i ich umiowania pokoju, wikszego ni wrd
innych narodw wiata.
59 Wu-ti, pierwszy cesarz sidmej dynastii, wwczas panujcy w Chinach, pozostawa w cisych
378 Przypisy do rozdziau XIII

stosunkach politycznych z Fergan, prowincj Sogdiany. Mwi si te o nim, e przyj rzymskie posel
stwo (Histoire des Huns, 1.1). W owych czasach Chiczycy utrzymywali zaog w Kaszgarze, a jeden z ich
dowdcw w okresie Trajana pomaszerowa a do Morza Kaspijskiego. W sprawie stosunkw Chin
z krajami Zachodu por. ciekawy pamitnik pana de Guignes, Acadmie des Inscriptions, t. XXII.
60 Historia Armenii, II, 81.
61 Brat Hormuz, przyzwawszy na pomoc Sakw, Rufijczykw i Gelw, wyrusza przeciwko
samym Persom i samemu krlowi , Paneg. vet., 17. Sakowie byli koczowniczym ludem scytyjskim
i obozowali w okolicach rde Oksusu i Jaksartesu. Gelowie byli mieszkacami Gilan, kraju
pooonego nad Morzem Kaspijskim, i przez dugi czas pod nazw Dilemitw, trapili monarchi
persk. Por. dHerbelot, Bibliothque Orientale.
62 Mojesz z Chorene nie wspomina tego drugiego przewrotu, tote wmianek o nim musiaem
szuka we fragmencie dziea Ammianusa Marcellinusa (XXIII, 5). Laktancjusz tak si wyraa
o ambicjach Narsesa: Pobudzony rodzinnymi przykadami czynw dziada swego, Szapura, marzy
o podbiciu Wschodu za pomoc wielkiej armii. De mortibus persecutorum, 9.
63 Moemy atwo uwierzy, e Laktancjusz przypisuje postpowanie Dioklecjana jego tchrzost
wu. Julian powiada w swej oracji, e pozosta on ze wszystkimi siami Cesarstwa, co byo
sformuowaniem nader przesadnym.
64 Naszych piciu autorw skrtw: Eutropiusz, Festus, obaj Wiktorowie i Orozjusz, opowiada
o tej ostatniej i wielkiej bitwie; jedynie Orozjusz opisuje nadto dwie bitwy poprzednie.
65 Charakter tego kraju jest wietnie opisany przez Plutarcha w ywocie Krassusa, a take przez
Ksenofonta w pierwszej ksidze Anabazy.
66 Por. rozprawa Fostera zaczona do drugiego tomu Anabazy w tumaczeniu Spelmana;
wydanie to pozwalam sobie poleci jako jedn z najlepszych istniejcych wersji.
67 Historia Armenii, II, 67. Przeniosem ten czyn Tiridatesa z opisu klski zmylonej do klski
rzeczywistej Galeriusza.
68 Ammianus Marcellinus, XIV, 11. Jedna mila atwo urosa w relacji Eutropiusza [IX, 15],
Festusa [25] i Orozjusza [VII, 25] do k i l k u mil.
69 Aureliusz Wiktor; Jornandes, De rebus Get ids, 21.
70 Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 39] powiada: Per Armeniam in hostes contendit, quae ferme
sola, seu facilior vincendi via est. Poszed on w swym postpowaniu ladami Trajana, a w swej
myli przewodniej za Juliuszem Cezarem.
71 Ksenofont, Anabaza, III [4, 35]. Z tego te powodu kawaleria perska obozowaa w odlegoci
szedziesiciu stadiw od wroga.
72 Wydarzenie to relacjonuje Ammianus Marcellinus, XXII. Miast saccum (worek), niektrzy
czytaj scutum (tarcza).
73 Persowie przyznawali Rzymianom wyszo w zasadach moralnych jak i w sztuce wojennej.
Eutropiusz, IX, 24. Lecz te wyrazy uszanowania lub hodu dla wroga rzadko mona znale w ich
wasnych relacjach.
74 Opis tych rokowa oparty jest na fragmentach Piotra Patrycjusza w Excerpta legationum,
opublikowanych w kolekcji bizantyjskiej. Piotr y za czasw Justyniana, lecz charakter jego
materiaw wiadczy o tym, e opiera si na autorach jak najbardziej rzetelnych i godnych szacunku.
75 Takie odnis zwycistwo [powiada Aureliusz, De Caesaribus, 39], e gdyby nie sprzeciwi si
Waleriusz, ktrego wola rzdzia pastwem, wadza rzymska rozszerzyaby si na now prowincj.
Jednak postarano si o zabezpieczenie dla nas cenniejszej czci tych obszarw.
76 By on zarzdc Sumium (Piotr Patrycjusz, Excerpta legationum). Ta prowincja jest
wspomniana przez Mojesza z Chorene (Geografia) i ley na wschd od gry Ararat.
77 Wskutek pomyki geografa Ptolemeusza pooenie Singary zostao przesunite z Aborasu do
Tygrysu, co mogo spowodowa bd Piotra, ktry t rzek zamiast Aborasu okreli
jako granic. Linia rzymskiej granicy przekraczaa Tygrys, ale nigdy nie sza jego biegiem.
78 Prokop z Cezarei, Traktat o budowlach Justyniana, II, 6.
 Przypisy do rozdziau XIII 379

79 Wszyscy autorowie wymieniaj trzy spord prowincji: Zabdicene, Arzanene i Carduene; jako
dwie ostatnie Piotr (.Excerpta legationum) wymienia Rehimene i Sophene. Wolaem oprze si na
Ammianusie (XXV, 7), poniewa mona udowodni, e Sophene nie bya w rku Persw ani przed
panowaniem Dioklecjana, ani po Jowianie. Z powodu braku dobrych map, takich jak obecnie mapa
dAnvillea, prawie wszyscy autorowie nowoytni z Tillemontem i Valesiusem na czele wy
obraali sobie, e tych pi prowincji leao za Tygrysem z punktu widzenia Persji, a nie Rzymu.
80 Ksenofont, Anabaza, IV [3]. Ich uki miay trzy okcie dugoci, a strzay dwa; potrafili oni
spycha kamienie wielkoci wozu. Grecy znaleli wiele wiosek w tym surowym kraju.
81 Wedug Eutropiusza (VI, 9 wg tekstu z najlepszego rkopisu) miasto Tigranocerta
znajdowao si w Arzanene. Nazwy i pooenie trzech innych prowincji ledwie mona odgadn.
82 Por. Herodot, I, 98, z Mojeszem z Chorene, Historia Armenii, II, 84, i map Armenii
zaczon przez wydawcw do dziea tego ostatniego.
83 Hiberowie, wadajcy na tych obszarach, nagle przez Kaspijski Przesmyk wysyaj Sar
matw, aby zaleli Armeni. Tacyt, Roczniki, VI, 33; Strabon, XI.
84 Piotr Patrycjusz (Excerpta legationum) jest jedynym autorem, ktry pisze o artykule traktatu
dotyczcym Iberii.
85 Euzebiusz, Chro.; Pagi ad annum. Do odkrycia traktatu De mortibus persecutorum nie byo
rzecz pewn, czy tryumf i dwudziestolecie byy obchodzone jednoczenie.
86 Wydaje si, e w czasie obchodw dwudziestolecia Galeriusz by na swym posterunku nad
Dunajem. Por. Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 38.
87 Eutropiusz (IX, 16) pisze o ich uczestnictwie w pochodzie tryumfalnym. Poniewa o s o b y
zostay zwrcone Narsesowi, jedynie ich w i z e r u n k i mogy by ukazane w pochodzie.
88 Liwiusz (w. 5154) podaje na ten temat pene elokwencji i uczucia przemwienie Kamiifusa,
ktry sprzeciwia si planom przeniesienia siedziby wadzy z Rzymu do pobliskiego miasta Weje.
89 Juliuszowi Cezarowi wytykano zamiar przeniesienia stolicy Cesarstwa do Ilium albo do
Aleksandrii. Por. Swetoniusz, ywoty cezarw, 79. Wedug pomysowej hipotezy Le Fvrea
i Daciera trzecia oda trzeciej ksigi Horacego miaa na celu odcignicie Augusta od podobnego
zamiaru.
90 Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 39] pisze podobnie o budowlach wzniesionych przez
Maksymiana w Kartaginie, przypuszczalnie w okresie wojny z Maurami. Poniej przytaczamy kilka
wierszy Auzoniusza na ten temat {De clar. urb., V):
A w Mediolanie wszystko jest wspaniae: dostatek wszelkich dbr;
niezliczone pikne domy; mowie rozumni i wymowni;
obyczaje agodne; miasto wspaniale upikszone
podwjnym wiecem murw; cyrk, rado dla ludu;
i w rodku ogromny teatr;
witynie, paace, bogata mennica,
dzielnica synca Herkulejsk ani.
A wszystkie perystyle ozdobione marmurowymi posgami,
mury za warowne, jak szace otoczone fos.
Wszystkie te dziea, jaby wspzawodniczc z wielkimi wzorami,
byszcz wspaniaoci; a nie przytacza ich ssiedztwo Rzymu.
91 Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 17; Libaniusz, Oratio VI.
92 Laktancjusz, jw. Przy podobnej okazji Ammianus wspomina dicacitas plebis jako niezbyt
przyjemn dla ucha cesarskiego. Por. XVI, 10.
93 Laktancjusz oskara Maksymiana, e zniszczy luminarzy senatu na podstawie faszywych
oskare {De mortibus persecutorum, 8). Aureliusz Wiktor wyraa si z duym powtpiewaniem
o lojalnoci Dioklecjana wobec przyjaci.
94 Truncatae vires urbis, imminuto praetoriarum cohortium atque in armis vulgi numro.
380 Przypisy do rozdziau XIII

Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 39]. Laktancjusz przypisuje Galeriuszowi postpowanie wedug
takiego samego planu (26).
95 Byy to legiony weteranw, stacjonujce w Illyricum; kady z nich stosownie do starej
zasady skada si z szeciu tysicy onierzy. Zyskay one duy rozgos dziki uywaniu plum-
batae strza z adunkiem oowiu. Kady onierz nosi pi strza, ktre umia wyrzuca z ogromnej
odlegoci, wykazujc du si i zrczno. Zob. Wegecjusz, I, 17.
96 Kodeks Teodozjaski, VI, II z komentarzem Godefroya.
97 Dissert. XII w wietnym dziele Spanheima, De usu numismatum. Na podstawie medali,
inskrypcji i pisma historykw bada on oddzielnie kady tytu, ledzc go od czasw Augusta do
momentu, kiedy wychodzi z uycia.
98 Pliniusz M. (Pangiryk, 3, 55 i n.) wyraa si o tytule dominus ze wstrtem jako synonimie
tyrana i przeciwiestwie princepsa. Ten sam Pliniusz stale obdarza tym tytuem (w X ksidze swych
Listw) swego raczej przyjaciela ni pana, cnotliwego Trajana. Ta dziwna sprzeczno stanowi
zagadk dla mylcych komentatorw i umiejcych wada pirem tumaczy.
99 Synezjusz, De regno. Cytat ten zawdziczam ksidze de la Blterie.
100 Zob. Van Dale, De consecratione principum. Byo zwyczajem, e cesarze (we wstpach do
aktw prawnych) wymieniali swe numen, wity majestat, boskie wrby itd. Wedug Tillemonta
Grzegorz z Nazjanzu gorzko skary si na tak profanacj, w szczeglnoci gdy bya ona
praktykowana przez ariaskiego cesarza.
101 Spanheim, De usu numismatum, Dissert. XII.
102 Aureliusz Wiktor; Eutropiusz, IX, 26 [16]. Z tekstw panegirykw wynika, e Rzymianie
szybko pogodzili si z tym tytuem i ceremoni adoracji.
103 O innowacjach zaprowadzonych przez Dioklecjana mona wnioskowa po pierwsze: na
podstawie pewnych mocnych sformuowa u Laktancjusza; i po drugie: z wymienionych w Kodeksie
Teodozjaskim rnych nowych urzdw jako j u istniejcych na pocztku panowania Konstan
tyna.
104 Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 7.
105 Indicta lex nova quae sane illorum temporum modestia tolerabilis, in perniciem processif *
sowa Aureliusza Wiktora [De Caesaribus, 39], ktry rozsdnie potraktowa charakter Dioklecjana,
cho posugiwa si lich acin.
106 Solus omnium, post conditum Romanum Imperium, qui ex tanto fastigio sponte ad privatae
vitae statum civilitatemque remearet. Eutropiusz, IX [16].
107 Szczegy podry i choroby s wzite z Laktancjusza (17), ktrego tekstem c z a s a m i
mona si posugiwa jako wiadectwem wydarze z ycia publicznego, ale bardzo rzadko anegdot
z ycia prywatnego.
108 Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 39] przypisuje abdykacj, ktr tumaczono dotd tak
bardzo rnie, dwom przyczynom: 1. pogardzie Dioklecjana dla dzy wadzy i 2. jego poczuciu
nadchodzcych kopotw. Jeden z panegirystw Dioklecjana (V, 9) uwaa, e jego wiek i niedomogi
byy cakowicie zrozumia przyczyn wycofania si z czynnego ycia.
109 Trudnoci, jak i bdy towarzyszce ustaleniu roku i dnia abdykacji Dioklecjana, zostay
cakowicie wyjanione przez Tillemonta, Histoire des empereurs, t. IV, i przez Pagiego ad annum.
110 Zob. Paneg. vet. [V] 9. Oracja ta zostaa wygoszona p tym, jak Maksymian ponownie
przywdzia purpur.
111 Eumeniusz wyraa si o nim bardzo pochlebnie: A t enim divinum ilium virum, qui primus
imperium et participavit et posuit, consilii et facti sui non poenitet; nec amisisse se putat quod sponte
transcripsit. Felix beatusque vere quem vestra, tantorum principum, colunt obsequia privatum
Ibid. [VI], 15.
112 Te synne sowa zawdziczamy Wiktorowi M. [Epitome, 39]; Eutropiusz [IX, 16] pisze o tym
w sposb oglnikowy.
113 HCR [Wopiskus, Boski Aurelian, 43]; Wopiskus usysza te sowa od swego ojca.
 Przypisy do rozdziau XIV 381

114 Wiktor M. [Epitome, 39] wspomina t pogosk mimochodem. Poniewa jednak Dioklecjan
zada cios potnemu i dotd cieszcemu si powodzeniem stronnictwu, pami o nim obciono
oskareniami o wszelkie zbrodnie i nieszczcia. Twierdzono, e zmar w napadzie szalestwa, e jako
zbrodniarz zosta skazany przez senat rzymski itp.
115 Zob. Itineraria [wyd. Wesselinga].
116 Ksidz Fortis w swym dziele Viaggio in Dalmazia, s. 43 (drukowanym w Wenecji w 1774 r.
w dwch maych tomach in quarto), cytuje rkopimienny opis staroytnych zabytkw Salony,
ktrego autorem by Giambattista Giustiniani w poowie XVI w.
117 Adam, Antiquities o f Diocletians Paace at Spalato, s. 6. Mona tu doda jeden lub dwa
szczegy z dziea ksidza Fortisa: w maym potoku Hyaderu, wspomnianym przez Lukana, znajdu
j si wspaniae pstrgi; pewien bystry pisarz, by moe mnich, uwaa je za jedn z gwnych
przyczyn, dla ktrych Dioklecjan miejsce to wybra jako swoje schronienie. Fortis, s. 45. Tene autor
(s. 38) zauway, e odradza si w Spalato [Splicie] zamiowanie do rolnictwa, a niedawno jeszcze
stowarzyszenie gentlemanw zaoyo w pobliu miasta dowiadczaln ferm.
118 Konstantyn, Oratio ad coetum sanct., 25. W kazaniu tym cesarz albo biskup, ktry je dla
uoy, przedstawia z emocj ndzny koniec, jaki czeka wszystkich przeladowcw Kocioa.
119 Konstantyn Porfirogeneta, De statu imperii.
120 D Anville, Gographie ancienne, t. I.
121 Panowie Adam i Clerisseau odwiedzili Spalato w towarzystwie dwch rysownikw w lipcu
1757 r. Wspaniae dzieo, ktre powstao w wyniku ich podry, zostao opublikowane w Londynie
w siedem lat pniej.
122 Przytaczam sowa ksidza Fortisa: Ebastevolmente nota agli amatori dell Architettura,
e deir Antichit, Vopera del Signor A D A M S, che a donato molto a que superbi vestigi coli abituale
eleganza delsuo toccalapis e del bulino. In generale la rozzezza delscalpello, e l cattivo gusto delsecolo vi
gareggiano colla magnificenza del fabricato. Viaggio in Dalmazia, s. 40.
123 Orator Eumeniusz by sekretarzem cesarzy Maksymiana i Konstancjusza oraz profesorem
retoryki w kolegium w Autun. Jego pensja wynosia szeset tysicy sestercji, ktre biorc nawet
najgorsze przeliczenia dla tego czasu, rwnay si zapewne sumie ponad trzech tysicy funtw
szterlingw rocznie. Wielkodusznie prosi on o zezwolenie na uycie tych pienidzy dla odbudowania
kolegium. Zob. jego Oratio de restaurandis scholis [11], ktre to dzieo, cho nie wolne od prnoci,
moe odkupi jego panegiryki.
124 Porfiriusz zmar mniej wicej w czasie abdykacji Dioklecjana. Uoony przez niego ywot jego
mistrza Plotyna daje nam najpeniejsze pojcie o geniuszu tej sekty i obyczajach jej profesorw. Ten
bardzo interesujcy utwr zosta umieszczony w Bibliotheca Graeca Fabriciusa, t. IV.

ROZDZIA XIV

1 Pan de Montesquieu (Uwagi nad przyczynami wiekoci y upadku Rzeczypospolitey Rzyms-

kiey, 17) przypuszcza, opierajc si na autorytecie Orozjusza i Euzebiusza, e w zwizku z tym
wydarzeniem Cesarstwo po raz pierwszy w swej historii istotnie podzielio si na dwie czci.
Trudno jednak zrozumie, pod jakim wzgldem plan Galeriusza rni si od planu Dioklecjana.
2 Hic non modo amabilis, sed etiam venerabilis Gallisfuit; praecipue quod Diocletiani suspectam
prudentiam, et Maximiani sanguinariam violentiam imperio eius e v a s e r a n tEutropiusz, X ,l.
3 Divitiis Provincialium ( vel. p r o v i n c i a r u m ) ac privatorum studens flsci commoda non
admodum affectans; ducensque melius publicas opes a privatis haberi, quam intra unum claustrum
reservari. Ibid. Posuwa on stosowanie tej zasady tak daleko, e kiedykolwiek wydawa przyjcie,
uwaa za waciwe poycza serwis stoowy.
4 Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 18. Nawet gdyby podane w relacji szczegy tej
rozmowy byy bardziej zgodne z zasadami prawdy i przyzwoitoci, to jeszcze moglibymy zapyta,
382 Przypisy do rozdziau XIV

skd te szczegy doszy do wiadomoci nieznanego retora? Lecz istnieje wielu historykw,
przypominajcych nam sowa wielkiego Cond [Kondeusza] wypowiedziane do kardynaa de Retza:
Ces coquins nous font parler et agir comme ils auroient fa it eux-mmes notre place.
5 Sublatus nuper a pecoribus et silvis (powiada Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 19)
statim Scutarius, continuo Protector, mox Tribunus, postridie Caesar, accepit Orientem. Aureliusz
Wiktor jest zbyt hojny, gdy przyznaje mu cae wadztwo Dioklecjana.
6 Pilno i wierno przyznaje mu nawet Laktancjusz [De mortibus persecutorum, 18].
7 Relacja o tych planach opiera si jednak na bardzo wtpliwym autorytecie Laktancjusza,
ibid., 20.
8 Tradycja ta, nie znana jeszcze wspczesnym Konstantyna, zrodzia si w mrokach
klasztorw, zostaa upikszona przez Jeffreya z Monmouth i pisarzy XII stulecia; bronili jej nasi
badacze staroytnoci minionego wieku i jest przytoczona z ca powag w skompilowanej przez
pana Cartea, a napisanej cikim stylem Historii Anglii (t. I). Ten ostatni jednak przenosi krlestwo
Coila , urojonego ojca Heleny z Essexu do muru Antonina.
9 Eutropiusz (X, 2) daje w niewielu sowach wyraz prawdzie i tumaczy rdo bdu: ex
o b s c u r i o r i m a t r i m o n i o eius filius. Zosimos (II, 8) chwyci si ochoczo najbardziej
niekorzystnej relacji, a za nim poszed Orozjusz (VII, 25), ktrego ignoruje jednak niestrudzony, lecz
stronniczy Tillemont. Nalegajc na rozwd Konstancjusza z Helen, Dioklecjan uzna tym samym
prawomocno tego maestwa.
10 Istniej trzy opinie dotyczce miejsca urodzenia Konstantyna: 1. Nasi angielscy badacze
staroytnoci z zachwytem powtarzali sowa panegirysty: Britannias illic oriendo nobilesfecistC, lecz
synne te sowa mog rwnie dobrze odnosi si do miejsca jego wstpienia na tron, co do miejsca
urodzenia. Niektrzy nowoytni Grecy przypisuj zaszczyt jego urodzenia Drepanum, miastu nad
Zatok Nikomedyjsk (Cellarius, t. II), ktre Konstantyn uwietni nazw Helenopolis, za
Justynian ozdobi wielu wspaniaymi budynkami (Prokop z Cezarei, Traktat o budowlach Justyniana,
t. II). Jest rzecz do prawdopodobn, e ojciec Heleny mia gospod w Drepanum oraz e
Konstancjusz przebywa w niej, gdy wraca z poselstwa perskiego za panowania Aureliana.
Lecz w wdrownym yciu onierza miejsce lubu i miejsce narodzin dzieci maj zwykle mao
ze sob wsplnego. 3. Roszczenie miasta Naissus jest poparte przez anonimowego pisarza,
a tekst ten znajduje si u koca dziea Ammianusa Marcellina [t. II], ktry w zasadzie kopiowa
z dobrych rde; roszczenie to potwierdza Juliusz Firmikus {De astrologia, 4), czynny za panowania
samego Konstantyna. Pewne wtpliwoci wysunito co do penoci tego tekstu oraz co do sensu
odpowiedniego fragmentu, lecz ta pierwsza zostaa potwierdzona przez najlepszy z rkopisw, za
waciwy sens znalaz dzielnego obroc w Lipsiusie, De magnitudine romana, IV, 11 i Suple
ment.
11 Literis minus instruc tus. Anonym, ad Ammian.
12 Galeriusz popchn Konstantyna a moe to bya tylko jego wasna odwaga do
pojedynku z Sarmat (Anonym., jw.) oraz do walki ze straszliwym lwem. Zob. Praksagoras
u Focjusza. Praksagoras, filozof ateski, napisa ywot Konstantyna w dwch tomach, ktre
zaginy; yli oni w tym samym czasie.
13 Zosimos, ks. II [18]; Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 24; Zosimos opowiada gupi
bajeczk, jakoby Konstantyn nakaza przecina cigna wszystkim koniom pocztowym, ktrymi si
posuy. Taka krwawa egzekucja nie zapobiegaby pocigowi, natomiast wywoaaby podejrzenia
i moga bya spowodowa przerwanie jego podry.
14 Anonim; Paneg. vet., VII, 7. Lecz Zosimos (II, 9), Euzebiusz, De vita Const., I, 21,
i Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 24, przypuszczaj, do dowolnie, e zasta ojca na ou
mierci.
15 Cunctis qui aderant annitentibus, sedpraecipue Croco (alii E r o co ) Alemannorum Rege,
auxiligratia Constantium comitato, imperium capit. Wiktor ML, 4L Jest to przypuszczalnie pierwszy
przypadek, aby krl barbarzyski wspomaga wojska Rzymu niezalenym korpusem, zoonym
 Przypisy do rozdziau XI V 383

z jego wasnych poddanych. Praktyka ta coraz bardziej przyjmowaa si, a staa si zgubna w swych
skutkach.
16 Jego panegirysta Eumeniusz (VII, 8) posuwa si do twierdzenia, i to w obecnoci
Konstantyna, e pobudzi on ostrog konia prbujc nadaremnie wymkn si z rk swych onie
rzy.
17 Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 25. Eumeniusz (VII, 8) nadaje tej sprawie tok
retoryczny.
18 To, e Konstantyna wybra jego ojciec w chwili mierci, zgodne jest z rozumem, z przypusz
czeniem Eumeniusza, a take wydaje si potwierdzone niewzruszonym autorytetem wiadectwa
Laktancjusza {De mortibus persecutorum, 24), Libaniusza {Oratio 7), Euzebiusza {Vita Const., I, 21)
i Juliana {Oratio I).
19 Z trzech sistr Konstantyna Konstancja polubia cesarza Licyniusza, Anastazja cezara
Bassianusa, a Eutropia konsula Nepotianusa. Jego trzej bracia to: Dalmacjusz, Juliusz Konstancjusz
i Annibalianus; bdziemy mieli okazj pisa o nich pniej.
20 Gruter, Inscriptions. Wymienieni s tam wszyscy wadcy w liczbie szeciu, Dioklecjan
i Maksymian jako starsi augustowie i ojcowie cesarzy. cznie powicaj oni t wspania
budowl na uytek swoich wasilych Rzymian. Architekci odtworzyli zarysy tych term na
podstawie ruin, za badacze staroytnoci, w szczeglnoci Donatus i Nardini, ustalili ich obszar.
Jedna z wielkich sal to dzisiaj koci zakonu kartuzw; nawet jedno z mieszka odwiernych
wystarczyo, by wybudowa na jego miejscu inny koci, nalecy do feliantw.
21 Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 26, 31.
22 Panegiryk VI przedstawia postpowanie Maksymiana w jak najlepszym wietle, a dwuznacz
ne wyraenie Aureliusza Wiktora [De Caesaribus, 40] retractante diu moe oznacza rwnie
dobrze, e by autorem konspiracji, jak i e j zwalcza. Zob. Zosimos, II [9] i Laktancjusz, De
mortibus persecutorum, 26.
23 Szczegy tej wojny i mierci Sewera s przedstawione w sposb wtpliwy i niezgodny
we fragmentach staroytnych pisarzy (zob. Tillemont, Histoire des empereurs, t. IV, cz. I).
Prbowaem wyuska z nich to, co jest logicznie ze sob zwizane i prawdopodobne.
24 Panegiryk VI zosta wygoszony z okazji wstpienia Konstantyna na tron; lecz rozwany
orator unikn wymieniania imion Galeriusza i Maksencjusza. Zamieci on w swej oracji tylko
ledwie dostrzegaln aluzj do istniejcych niepokojw i do majestatu Rzymu.
25 W odniesieniu do tych pertraktacji zob. fragmenty pism anonimowego historyka,
opublikowane przez Valesiusa u koca jego wydania dziea Ammianusa Marcellina. Fragmenty te
zawieraj kilka interesujcych i jak si wydaje prawdziwych anegdot.
26 Laktancjusz, De mortibus persecutorum, 27. Pierwszy z tych powodw jest przypuszczalnie
wzity od pasterza Wergiliusza: Illam * * * ego huic nostrae similem Meliboee, putavi etc.
Laktancjusz zachwyca si tymi poetyckimi aluzjami.
27 Castro super Tusci si ponere Tybridis undas ( i u b e a s )
Hesperios audax veniam metator in agros.
Tu quoscunque voles in planum effundere muros,
His aries actus disperget saxa lacertis;
IUa licet penitus tolli quam iusseris urbem
Roma sit.
Lukan, Pharsalia, I. 381
28 Laktancjusz, jw., 27; Zosimos, II [10]. Ten ostatni przypuszcza, e Konstantyn w swej
rozmowie z Maksymianem obieca wypowiedzie wojn Galeriuszowi.
29 Pan de Tillemont {Histoire des empereurs, t. IV, cz. I) udowodni, e Licyniusz, nie
przeszedszy przez poredni rang cezara, zosta ogoszony augustem 11 listopada A.D. 307 po
powrocie Galeriusza z Italii.
384 Przypisy do rozdziau XIV

30 Laktancjusz, jw., 32 po tym, jak Galeriusz wynis Licyniusza do godnoci rwnego sobie
augusta, prbowa zaspokoi ambicj swych modszych kolegw: Konstantyna i Maksymina (a nie
Maksencjusza zob. Baluze, s. 81), przez nadanie im nowego tytuu synw augustw . Gdy jednak
Maksymin powiadomi go, e wojsko pozdrawiao go mianem augusta, Galeriusz poczu si
zobowizany uzna go, wraz z Konstantynem, jako rwnego wspdzierc cesarskiej godnoci.
31 Paneg. vet. [V], 9. Audi dolores nostri liberam vocem, etc. Cay ten ustp zawiera obrazy
kunsztownego pochlebstwa i odznacza si wylewnoci.
32 Laktancjusz, jw., 28; Zosimos, II [11]. Rozpowszechniono pogosk, e Maksencjusz jest
synem jakiego nieznanego Syryjczyka i e ona Maksymiana przedstawia go jako swe wasne
dziecko. Zob. Aureliusz Wiktor [Epitome, 40]; Anonymus Valesii [ 12]; Paneg. vet., IX, 3, 4.
33 Ab urbe pulsum, ab Italia fugatum, ab Illyrico repudiatum, tuis provinciis, tuis copiis, tuo
palatio r e c e p is tiEumeniusz, Paneg. vet. [VI], 14.
34 Laktancjusz, jw., 29. Lecz ju po zoeniu purpury przez Maksymiana Konstantyn wci
oddawa mu honory nalene godnoci cesarskiej, a we wszystkich publicznych uroczystociach sadza
tecia po swej prawej rce. Paneg. vet., VIII, 15.
35 Zosimos, II [11]; Eumeniusz, Paneg. vet., VII 16-21. Ten ostatni przedstawi bez wtpienia
ca spraw w wietle jak najbardziej korzystnym dla swego wadcy. Lecz nawet opierajc si na tej
stronniczej relacji moemy doj do wniosku, e przedstawiona przez Laktancjusza (jw., 29, 30),
a powtrzona przez autorw nowoytnych opinia o nieustajcej askawoci Konstantyna i cigych
zdradach Maksymiana jest pozbawiona wszelkich podstaw historycznych.
36 Aureliusz Wiktor, 40. Lecz jezioro to byo pooone w grnej Panonii, w pobliu granic
Norikum, natomiast prowincja Waleria (nazwa, ktr ona Galeriusza daa osuszonemu tery
torium) znajdowaa si bez wtpienia midzy Draw a Dunajem (Sekstus Rufus, 8). Podejrzewam
wic, e Wiktor pomyli jezioro Pelso z bagnami Woloceaskimi lub jak si one obecnie
nazywaj* z jeziorem Sabaton. Znajduje si ono w sercu Walerii i jego obecny obszar wynosi nie
mniej ni 12 mil wgierskich (ok. 70 mil angielskich) dugoci i dwie mile szerokoci. Zob.
Severini, Pannonia, I, 9.
37 Laktancjusz (jw., 33) i Euzebiusz (VIII, 16) opisuj symptomy jego choroby i jej postpy ze
szczegln dokadnoci i widocznym zadowoleniem.
38 Jeli kto (jak np. zmary niedawno doktor Jortin w swych Remarks on Ecclesiastical History, t.
II) delektuje si opisami cudownej mierci przeladowcw, polecibym mu do przejrzenia wspaniay
ustp u Grocjusza (Hist., VII), dotyczcy ostatniej choroby Filipa II, krla Hiszpanii.
39 Zob. Euzebiusz, IX, 6, 10; Laktancjusz, jw., 36. Zosimos jest mniej dokadny i w widoczny
sposb myli ze sob Maksymiana z Maksyminem.
40 Por. Panegiryk VIII, w ktrym Eumeniusz odmalowuje w obecnoci Konstantyna ndz
miasta Autun i jego wdziczno.
41 Eutropiusz, X, 2; Paneg. vet., VII, 10,11,12. Dua liczba modziey francuskiej bya rwnie
wydana na t okrutn i haniebn mier.
42 Julian wyklucza Maksencjusza ze swego pocztu cezarw z obrzydzeniem i wzgard, za
Zosimos (II, 14), oskara go o wszelkiego rodzaju okruciestwo i rozpust.
43 Zosimos, II [14]; Aureliusz Wiktor (De Caesaribus, 40).
44 Ustp w wyej cyt. dziele Aureliusza Wiktora naley czyta nastpujco: Primus instituto
pessimo, m u n e r u m specie, Paires O r a t o r e s q u e pecuniam conferre prodigenti sibi cogeret.
45 Paneg. vet., IX, 3; Euzebiusz, Hist. Eccl., VIII, 14, oraz Vita Const., I, 33, 34; Rufinus, 17.
Cnotliwa matrona, ktra przebia si sztyletem, by uchroni si od zgwacenia przez Maksencjusza,
byy chrzecijank, on prefekta miasta, a nazywaa si Sofronia. Kazuici wci rozwaaj kwesti,
czy samobjstwo w takich okolicznociach jest usprawiedliwione.
46 Praetorianis caedem vulgi quondam annuerit oto niezbyt jasne sowa Aureliusza Wiktora
[De Caesaribus, 40]. Zob. bardziej szczegowe, cho nie rnice si od powyszego, opisy zamieszek
i masakry, ktre zaszy w Rzymie, u Euzebiusza (VIII, 14) i Zosimosa (II, 13).
 Przypisy do rozdziau XIV 385

47 Por. Panegiryki [IX, 14], ywy opis niedostwa i prnoci Maksencjusza. W innym miejscu
[ibid., 3] orator zauwaa, e bogactwa, ktre Rzym zgromadzi w cigu 1060 lat, tyran roztrwoni na
swe bandy najemnikw; redemptis ad civile latrocinium manibus ingesserat
48 Po zwycistwie Konstantyna oglnie przyznawano, e wyzwolenie Rzeczypospolitej od
znienawidzonego tyrana byoby dostatecznym powodem, ktry zawsze usprawiedliwiaby wypraw
do Italii. Euzebiusz, Vita Const., I, 26; Paneg. vet., IX, 2.
49 Zosimos, II [14]; Nazariusz, Panegiryk X, 7-13.
50 Paneg. vet., [VIII], 2. Omnibus fere tuis Comitibus et Ducibus non solum tacite mussantibus,
sed etiam aperte timentibus; contra consilia hominum, contra Haruspicum mnita, ipse per temet
liberandae urbis tempus venisse s e n tir e s O poselstwie Rzymian wzmiankuje tylko Zonaras (XIII, 1)
i Cedrenus (Compend, hist.);
Grecy pniejszych czasw mieli okazj zaznajomi si z wieloma autorami, ktrych pisma potem
zaginy, a do nich zaliczy naley ywot Konstantyna pira Praksagorasa; Focjusz zrobi krtki
wycig z tego historycznego dziea.
51 Zosimos (II, 15) da nam ten ciekawy opis si po obu stronach. Nie wspomina on o marynarce
wojennej, lecz jedno ze rde {Paneg. vet., IX, 25) zapewnia nas, e wojna toczya si na ldzie i na
morzu i e flota Konstantyna zawadna Sardyni, Korsyk i portami Italii.
52 Paneg. vet., IX, 3. Nie dziwi nas, e orator pomniejszy liczb wojsk, przy pomocy ktrych
jego pan dokona podboju Italii, a jednak wydaje si nieco dziwne, e oceni on liczebno wojsk
tyrana na nie wicej ni 100 000.
53 Trzy gwne przejcia w Alpach pomidzy Gali a Itali to przecze gr: w. Bernarda, Cenis
i Genevre. Tradycja i podobiestwo nazw (Alpes Penninae), sprawiy, e t pierwsz przecz wizano
z wypraw Hannibala (Simler, De Alpibus). Pan de Foard {Polybe, t. IV) i pan dAnville przypisywali
mu przejcie przez gr Genevre. Nie baczc jednak na autorytet dowiadczonego dowdcy oraz
uczonego geografa, wybr gry Cenis jest dobrze, jeli nie przekonujco udokumentowany przez
pana Grosleya w jego dziele Observations sur VItalie, t. I.
54 La Brunette koo Suse, Demont, Exiles, Fenestrelles, Coni itd.
55 Ammianus Marcellinus, XV, 10. Jego opis drg przez Alpy jest jasny, ywy i dokadny.
n 56 Zosimos jak i Euzebiusz popiesznie przechodz od opisu przejcia przez Alpy do
decydujcych dziaa w pobliu Rzymu. Musimy sign do obu Panegirykw, by zapozna si
z dziaaniami Konstantyna w czasie porednim.
57 Markiz Maffei zbada przebieg oblenia Werony i bitwy o ni z uwag i dokadnoci, na
jak zasuguj pamitne wydarzenia w dziejach jego rodzinnego kraju. Fortyfikacje tego miasta,
zbudowane przez Galiena, byy mniej rozlege ni mury czasw nowszych, a amfiteatr znajdowa si
poza ich obrbem. ob. Verona illustrata, cz. I.
58 Potrzebne byy acuchy dla tak wielkiej rzeszy pojmanych jecw i caa rada bya z tego
powodu w kopocie. Wreszcie bystry zwycizca wpad na szczliwy pomys, by przeku miecze
pokonanych na acuchy. Paneg. vet., IX, 9.
59 Paneg. vet., IX, 10.
60 Literas calamitatum suarum indices supprimebat.Paneg. vet., IX, 15.
61 Remedia malorum potius quam mala differebat oto agodna krytyka, ktr Tacyt
komentuje bierno i niedostwo Witeliusza.
62 Markiz Maffei ustali z najwyszym prawdopodobiestwem fakt, e Konstantyn by jeszcze
1 wrzenia A. D. 312 w Weronie i e synne indy keje zaczy si po jego podboju Galii Przedalpejskiej.
63 Paneg. vet., XI; Laktancjusz, op. cit., 44.
64 Illo die hostem Romanorum esseperiturum [Laktancjusz, loc. cit.]. Pokonany wadca sta si,
oczywicie, wrogiem Rzymu.
65 Paneg. vet., IX, 16; X, 27. Pierwsza z tych oracji wyolbrzymia zapasy zboa, ktre Mak-
sencjusz zagarn z Afryki i wysp. Jeli jednak jest nieco prawdy w twierdzeniu Euzebiusza {Vita Const.,
1,36) o brakach, to naley mniema, e spichlerze cesarskie byy zapewne otwarte tylko dla onierzy.
386 Przypisy do rozdziau XIV

66 Maksencjusz: ...tandem urbe in S a x a R u b r a , millia ferme novem aegerrime progres

sas. Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 40]. Zob. Cellarius, Geographia antiqua, t. I. Saksa Rubra
znajdowaa si w pobliu Kremery, maej rzeczki, nad ktr ongi trzystu Fabiuszw odznaczyo si
mstwem i ponioso chwalebn mier.
67 Stanowisko zajte przez Maksencjusza, osonite Tybrem na jego tyach, jest jasno opisane
przez obu panegirystw, IX, 16; X, 28.
68 Exceptis latrocina illius primis auctoribus, qui desperata venia, locum quem pugnae sumpse-
rant texere corporibus. Paneg. vet., IX, 17.
69 Wkrtce rozszerzya si bezzasadna pogoska, e Maksencjusz, ktry nie zabezpieczy by
sobie odwrotu, przebiegle wymyli jak puapk, by zniszczy cigajce go wojska. Lecz drewniany
most, ktry mia by uszkodzony przed wkroczeniem na Konstantyna, zawali si pod ciarem
uciekajcych Italian. Pan de Tillemont [Histoire des empereurs, t. IV, cz. I) bardzo powanie
zajmuje si kwesti, czy wiadectwo Euzebiusza i Zosimosa cho sprzeczne ze zdrowym
rozsdkiem winno przeway nad milczeniem Laktancjusza, Nazariusza i anonimowego, lecz
wczenie yjcego oratora, ktry uoy dziewity panegiryk.
70 Zosimos, ks. II [rozdz. 15 i n.], a take oba panegiryki, z ktrych drugi ogoszony zosta
w kilka miesicy po tej wielkiej bitwie, daj jasny o niej pogld. Laktancjusz, Euzebiusz, a nawet
Wycigi dostarczaj kilku poytecznych wskazwek.
71 Zosimos, wrg Konstantyna, przyznaje, e tylko niewielu spord przyjaci Maksencjusza
zostao zabitych (II, 17). Zacytujmy jednak pene wyrazu sowa Nazariusza (Paneg. vet., X, 6):
Omnibus qui labefactari statum eius poterant cum stirpe deletis. Drugi orator (Paneg. vet., IX, 20,
21) zadowala si uwag, e Konstantyn, wkroczywszy do Rzymu, nie powtrzy okrutnych rzezi
Cyny, Mariusza lub Sylli.
72 Zob. oba Panegiryki oraz prawa wydane tego i nastpnego roku w Kodeksie Teodozjaskim.
73 Paneg. vet., IX, 20; Laktancjusz, op. cit., 44. Maksymin, ktry by rzeczywicie najstarszym
spord cezarw, domaga si, z pozorami racji, pierwszestwa wrd augustw.
74 Adhuc cuneta opera quae magnifie construxerat, urbis fanum, atque basilicam, Flavii meritis
patres sacravere. Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 40]. W sprawie kradziey trofew Trajana por.
Flamininus Vacca u Montfaucona, Diarium Italiom', i tego autora VAntiquit explique, t. IV.
75 Praetoriae legiones ac subsidafactionibus aptiora quam urbi Romae, sublatapenitus; simul arma
atque usus indumenti militarist Aureliusz Wiktor [loe. cit]. Zosimos (II, 17) rejestruje te fakty, jak
przystao na historyka, natomiast Panegiryk IX opiewa je w sposb pompatyczny.
76 Ex omnibusprovinciis optimates viros Curiae tuaepigneraveris; ut Senatus dignitas... ex totius
Orbis flore consistent. Nazariusz, Paneg. vet., IX, 35. Mogoby si wydawa, e sowo pig
neraveris zostao uyte zoliwie. W odniesieniu do daniny senatorialnej por. Zosimos (II, 38);
drugi tytu w szstej ksidze Kodeksu Teodozjaskiego z komentarzem Godefroya; Mmoires de
TAcadmie des Inscriptions, t. XXVIII.
77 Od tej pory moemy ledzi posunicia cesarzy na podstawie Kodeksu Teodozjaskiego, lecz
dane dotyczce dat i miejscowoci ulegay czstym zmianom wskutek nieuwagi przepisywaczy.
78 Zosimos (II, 17) zauwaa, e jeszcze przed wybuchem wojny siostra Konstantyna zostaa
zalubiona przez Licyniusza. Wedug Wiktora M. [Epitome, 39] Dioklecjan zosta zaproszony na
lub, gdy jednak wymawia si wiekiem i chorob, wysano do drugi list peen wyrzutw z powodu
jego rzekomej stronniczoci na rzecz Maksencjusza i Maksymina.
79 Zosimos pisze o klsce i mierci Maksymina jako o zwykych wydarzeniach. Lecz Laktancjusz
rozwodzi si nad nimi (op. cit., 45-50) przypisujc je cudownej interwencji niebios; Licyniusz by
w tym czasie jednym z protektorw Kocioa.
80 Laktancjusz, ibid., 50. Aureliusz Wiktor porusza spraw wykorzystania zwycistwa przez
Licyniusza i Konstantyna, wykazujc rnic w postpowaniu obu.
81 Swe zmysowe apetyty Maksymin zaspokaja kosztem poddanych. Jego eunuchowie, ktrzy
porywali ony i dziewice, badali ich nagie wdziki z troskliw ciekawoci, aby jakikolwiek szczeg
 Przypisy do rozdziau XIV 387

ciaa nie okaza si niegodny krlewskich obj. Niemiao lub wzgard traktowano jako zdrad,
a uparte piknoci byy skazywane na mier przez utopienie. Stopniowo zapanowao prawo
zwyczajowe, e nikt nie zalubi kobiety bez zgody cesarza, ut ipse in omnibus nuptiis praegustator
esset. Laktancjusz, ibid., 38.
82 Ibid., 39.
83 Dioklecjan wysa ostatecznie cognatum suum, quendam militarem ac potentem virum,
by interweniowa na rzecz swej crki (ibid., 41). Nie znamy tak dobrze historii tego czasu, by wskaza
osob, ktrej uy do tego celu.
84 Valeria quoque per varias provincias quindecim mensibus plebeio cultu pervagata. Ibid., 51.
Istnieje wtpliwo, czy winnimy liczy owych pitnacie miesicy od momentu jej wygnania, czy
te jej ucieczki. Pervagata wydaje si wskazywa na to drugie, lecz oznaczaoby to, e rozprawa
Laktancjusza bya napisana po pierwszej wojnie domowej midzy Licyniuszem a Konstantynem.
Zob. Cuper, s. 254.
85 ,,Ita illispudicitia et conditio exitiofuit. Laktancjusz, ibid., 51. Laktancjusz pisze o nieszcz
ciach, jakie spotkay niewinn on i crk Dioklecjana, z mieszanin litoci i tryumfu.
86 Ciekawy czytelnik, ktry przestudiuje Fragment Walezjaski, oskary mnie przypuszczalnie
0 dokonanie miaej i swobodnej parafrazy. Jeli jednak przeczyta ten tekst uwanie, przyzna, e
moja interpretacja jest prawdopodobna i logiczna.
87 Pooenie Emony lub, jak si ona teraz nazywa Laibach w Karnioli (dAnville, Gogra
phie ancienne, t. I), dyktuje nam mniemanie, e to wane terytorium, pooone na pnocny
wschd od Alp Juliaskich, stao si naturalnym przedmiotem zatargu pomidzy wadcami Italii
1 Illyricum.
88 Cibalis lub Cibalae (nazwa dotd zachowana w nie zbadanych ruinach Swilei) byo po
oone okoo 50 mil od Sirmium, stolicy Illyricum, i okoo 100 mil od Taurunum lub Belgradu,
a wic od zbiegu Dunaju z Saw. Pooone nad tymi rzekami rzymskie garnizony i miasta znajduj
swj pikny opis w rozprawie pana dAnvillea umieszczonej w Mmoires de lAcadmie des
Inscriptions, t. XXVIII.
89 Zosimos (II, 18) podaje bardzo oryginalny opis tej bitwy, lecz jest on raczej peen retoryki
anieli szczegw o znaczeniu militarnym.
90 Zosimos, II, 19; Anonymus Valesii. Wycigi zawieraj nieco szczegw, lecz czsto
pomieszane tam s obie wojny, jakie toczyli ze sob Licyniusz i Konstantyn.
91 Piotr Patrycjusz, Excerpta legationum. Jeli uznamy, e gambros oznacza raczej zi,
moemy wnosi, e Konstantyn, przybrawszy miano i obowizki ojca, zaadoptowa swych
modszych braci i siostry, dzieci Teodory. Lecz w tekstach najlepszych autorw gambros oznacza
czasem ma, czasem tecia, a czasem w ogle krewnego. Zob. Spanheim, Observt, ad Julian.
Orat. I.
92 Zosimos, II [20]; Anonymus Valesii; Eutropiusz, X, 4; Aureliusz Wiktor; Euzebiusz, Chro.
(An. CCCXVIII); Sodzomen, I, 2. Czterech spord tych autorw twierdzi, e nominacja cezarw
stanowia jeden z artykuw traktatu. Jest jednak pewne, e modszy Konstantyn i Licyniusz jeszcze
si wwczas nie urodzili; jest te bardzo prawdopodobne, e promocja ta miaa miejsce 1 marca
317 r. Traktat przypuszczalnie postanawia, e urzdy dwch cezarw obsadzi cesarz zachodni,
a jednego wschodni, lecz kady z nich rezerwowa sobie prawo wyboru osb.
93 Kodeks Teodozjaski, ks. XI, tyt. 27; t. IV z uwagami Godefroya; oraz ks. V, tyt. 7, 8.
94 Omnia foris placida, domi prospera, annonae ubertate, fructuum copia etc. Paneg. vet.,
X, 38. Ta oracja Nazariusza zostaa wygoszona w pit rocznic nominacji cezarw, 1 mar
ca 321 r.
95 Zob. edykt Konstantyna, ogoszony ludowi rzymskiemu w Kodeksie Teodozjaskim,
ks. IX, tyt. 24, t. III.
96 Jego syn bardzo susznie tumaczy prawdziw przyczyn zniesienia edyktu: Ne sub specie
atrocioris iuducii aliqua in ulciscendo crimine dilatio nasceretur. Kodeks Teodozjaski, t. III.
3S8 Przypisy do rozdziau XIV

97 Euzebiusz (Vita Const, III, 1) utrzymuje, e za panowania tego bohatera miecz sprawiedliwo
ci rdzewia w rku sdziw. Euzebiusz te (IV, 29, 54) i Kodeks Teodozjaski informuj nas, e
ta agodno nie wynikaa z braku gronych przestpcw lub ustaw karnych.
98 Nazariusz, Paneg. vet., X [36]. Zwycistwo Kryspusa nad Alemanami znalazo swj wyraz na
niektrych medalach.
99 Zosimos, II [21]; lecz narracja tego historyka nie jest jasna ani logiczna. Panegiryk
Optatianusa (rozdz. 23) wzmiankuje o przymierzu Sarmatw z Karpami i Getami i wymienia kilka
pl bitewnych. Przypuszcza si, e igrzyska sarmackie, obchodzone w listopadzie, bior swj
pocztek ze zwycistwa w tej wojnie.
100 W Caesares Juliana (z komentarzem Spanheima). Konstantyn chwali si, e odzyska
prowincj (Dacj), ktr w swoim czasie umierzy Trajan. Lecz Silenus porwnuje podboje
Konstantyna do ogrodw Adonisa, ktre widn i zanikaj niemal w momencie powstania.
101 Jomandes De rebus Geticis, 21. Nie wiem, czy moemy cakowicie polega na tym rdle.
Przymierze takie ma posmak raczej pniejszych czasw i nie pasuje do zasad obowizujcych na
pocztku IV w.
102 Euzebiusz, Vita Const., I, 8. Ustp ten jednak znajduje si w tekcie opiewajcym oglnie
wielko Konstantyna, a nie w szczegowym opisie wojny z Gotami.
103 Constantinus tarnen, vir ingens, et omnia efficere nitens quae animo praeparasset, simul
principatum totius orbis affectans, Licinio bellum intulit. Eutropiusz X [4]; Zosimos, II [18].
Powody pierwszej wojny domowej, podawane przez tych autorw, mog stosowa si z wiksz
susznoci do wojny drugiej.
104 Zosimos, II [22].
105 Konstantyn troszczy si wielce o przywileje i wygody swoich towarzyszy-weteranw (eon-
veteran), jak ich obecnie pocz nazywa. Zob. Kodeks Teodozjaski, ks. VII, tyt. 10, t. II.
106 Jak dugo Ateczycy stanowili potg morsk, ich flota skadaa si z 300, a pniej 400 galer
o trzech rzdach wiose; wszystkie jednostki byy cakowicie wyposaone i gotowe do natychmiastowe
go dziaania. Arsena w porcie Pireus kosztowa republik tysic talentw, co rwna si okoo 216 000
funtw szterlingw. Zob. Tucydydes, De bel. Pelopon., II, 13; Meursius, De fortuna Attica, 19.
107 Zosimos, II [22]. Ta wielka bitwa jest opisana we Fragmencie Walezjaskim [u koca
Ammianusa Marcellina, t. II] w sposb jasny, cho treciwy: Licinius vero agmine Constantinus infexit.
Cum bellum terra marique traheretur, quamvis per arduum suis nitentibus, attamen disciplina militari et
felicitate, Constantinus Licinii confusum et sine ordine agentem vicit exercitum; leviterfemore sauciatus.
108 Zosimos, II [24]. Prd rozpoczyna si w Hellesponcie, a gdy wspomaga go pnocny wiatr,
aden statek nie moe prbowa przejcia; natomiast wiatr poudniowy czyni si prdu prawie
nieodczuwaln. Zob. Toumefort, Voyages au Levant, List XI.
109 Aureliusz Wiktor [De Caesaribus, 41]; Zosimos, II [25]. Wedug tego ostatniego Martinianus by
magister officiorum (podaje on t acisk nazw po grecku). Niektre medale wydaj si sugerowa, e
w cigu swego krtkiego panowania otrzyma on tytu augusta.
110 Euzebiusz (Vita Const., II, 16, 17) przypisuje to decydujce zwycistwo pobonym modom
cesarza. Fragment Walezjaski [Ammianus Marcellinus, t. II] podaje, e w armii Licyniusza znajdowa
si pomocniczy oddzia Gotw pod dowdztwem Alikwaki.
111 Zosimos, II [28]; Wiktor M., Epitome [41]; Anonymus Valesii, s. 714.
112 Contra religionem sacramenti Thessalonicae privatus occisas est powiada Eutropiusz
[X, 4], a jego wiadectwo jest potwierdzone przez Hieronima (Kronika wiata), jak i przez Zosimosa (II,
28). Jedynie autor Fragmentu Walezjaskiego wspomina onierzy, a tylko Zonaras powouje
si na dekret senatu. Euzebiusz ostronie przelizguje si przez t delikatn spraw, natomiast
Sodzomen, piszc sto lat pniej, omiela si twierdzi, e Licyniusz przygotowywa zdrad.
113 Kodeks Teodozjaski, ks. XV, tyt. 15, t. V. Te edykty Konstantyna zdradzaj pewn
emocj i popiech, ktre nie licuj z charakterem prawodawcy.